El Franco

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10.xsd" version="0.10" xml:lang="ast">
  <siteinfo>
    <sitename>Wikipedia</sitename>
    <dbname>astwiki</dbname>
    <base>https://ast.wikipedia.org/wiki/Portada</base>
    <generator>MediaWiki 1.39.0-wmf.26</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Medios</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Especial</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Alderique</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Usuariu</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Usuariu alderique</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Wikipedia</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Wikipedia alderique</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Ficheru</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Ficheru alderique</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">MediaWiki</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">MediaWiki alderique</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Plantía</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Plantía alderique</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Ayuda</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Ayuda alderique</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Categoría</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Categoría alderique</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Módulu</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Módulu alderique</namespace>
      <namespace key="2300" case="first-letter">Accesoriu</namespace>
      <namespace key="2301" case="first-letter">Accesoriu alderique</namespace>
      <namespace key="2302" case="case-sensitive">Accesoriu definición</namespace>
      <namespace key="2303" case="case-sensitive">Accesoriu definición alderique</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>El Franco</title>
    <ns>0</ns>
    <id>483</id>
    <revision>
      <id>3714288</id>
      <parentid>3704813</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:13:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18247" xml:space="preserve">{{rexón
| xentiliciu = [[wikt:franquín|franquín, -ina, -ino]] 
| partíu = Castropol
| mayor altitú = 901 [[Metru|msnm]] ([[Penouta]])
}}
'''El Franco'''{{toponimia|El Franco}} ye un [[Conceyos d'Asturies|conceyu]] del occidente d'[[Asturies]]. Asítiase ente los 43º28'32 y 43º35' de [[llatitú]] norte y los 6º39'48 y 6º43'35 de [[llonxitú]] oeste del [[meridianu de Greenwich]] y llenda: al norte col [[mar Cantábricu]], al sur colos conceyos de [[Castropol]] y [[Bual]], al este col de [[Cuaña]] y al oeste col de [[Tapia]].

== Historia ==

=== Antigüedá ===
El Franco nun tien restos d'actividá humana anteriores al [[Neolíticu]], pero sábese qu'en tola rasa costera hubo presencia humana.

De la cultura castreña hai gran cantidá de restos. Alcontráronse seis xacimientos de los que son más destacaos dos: El Cabu Blanco,​ en Valdepares, catalogáu como gran castru del sector lucense, siendo unu de los más grandes, con cuatro recintos defendíos por fosos y el d'El Arancedo, ésti nun foi escaváu curioso, sufriendo espoliaciones.

La dómina romana, ta marcada poles esplotaciones auríferas, onde fueron alcontraos antiguos trabayos mineros en redol al castru de Arancedo, onde s'atoparon restos de utillaje.

=== Alta Edá Media ===
La [[Edá Media]], déxanos les primeres fontes escrites conocíes de la vida del Conceyu na que s'amuesa la particular evolución de los poderes feudales nel occidente asturianu. Esta dómina vien marcada pola poderosa institución eclesiástica que caltuvo la so influencia nestes tierres hasta la Edá Moderna. En concretu, el primer documentu que tien una referencia espresa al Conceyu ye'l testamentu del añu 926, 23 de setiembre, dau por un supuestu rei Ramiro, fíu d'Alfonso III y de la Reina Ximena, quien dona una serie d'ilesies nel occidente asturianu ente les que s'inclúin la &quot;secus flumen Ermezana iuxta Miudes ecclesiam Sancte Eulalie&quot;, ilesia que suel identificase col llugar qu'ocupa la capiya del Revellón na parroquia de Miudes. Una de los aspeutos más interesantes de dichu documentu ye'l relativu a la ordenación territorial del occidente asturianu y la dependencia de los conceyos de los centros relixosos. Esta forma d'organización, quiciabes resulte, reminiscencia de la organización del territoriu nel monacato bretón al qu'alude'l Parrochiale Suevum. En concretu no que al conceyu d'El Franco refierse, la indicada ilesia de Santolaya a la que fai mención el documentu, incorpora al pie de la ilesia les families que dependíen d'aquella &quot;et cum familia sua et cum suis adiecentis&quot;, tala espresión otra manera repitir nel restu de les ilesies d'occidente asturianu.

La organización del conceyu nesti tiempu yenos conocida por dos aveniencias y un inventariu recoyíu nel Liber Testamentorum Ovetensis que punxeron supuestamente fin a les disputes ente los señores feudales de la contorna. Son los documentos conocíos como 'Divisio Sancta Marian et Sanctum Iohannem' (1050), 'Divisio Suaronem et Alvam' (1090) y la 'Notitia de hominibus de Cartavio' (1090), documentu esti postreru que contién un curtiu opúsculo que se refier en concretu a la dependencia y xurisdicción de San Juan de Prendonés. Sabemos güei al traviés d'estos documentos que'l territoriu del actual conceyu, atopábase dependiente del Honor de Suarón, que la so tenencia apoderaba tola rexón ente'l [[Ríu Eo|Eo]] y el [[Ríu Navia|Navia]], xuntu al cual atopábense les mandaciones de Cartavio, San Juan y Miudes dependientes d'aquel.

La mandación de Cartavio entendía l'este del actual conceyu hasta'l ríu Armazá y el monte Arancedo. Esta mandación foi oxetu de diversos pleitos conocíos como 'Agnitio de Kartavio' (1056) y l'enantes citáu 'Divisio Sancta María' (1050) tres los cualos y con fundamentu en dos supuestes donaciones conteníes nos documentos 'Testamentum Froilani Velaz' (972) y 'Comisum de Cartavio' (976) pasa a depender de los obispos d'Uviéu. Paez ser que dicha mandación constituyía un prestimonio o primitivu foru de la Santa María de Miudes, por coincidir parcialmente'l so territoriu y particularmente pola referencia al abá Monio na notitia de hominibus de Cartavio (LT 72va2). Pela so parte, la mandación de San Juan de Prendonés dependía de la familia de Analso Garvixo, un ricohome que la so familia exerz una importancia creciente hasta que ye acusáu de subversión mientres la minoría del rei Alfonso V.​ Paez claro, seya que non, que dicha mandación ta amestada a la nobleza llocal de la contorna.​ La mandación de Santa María de Miudes dependiente del Monesteriu de Courias ye la más importante de les trés, tando venceyada a la mesma, como quedó indicáu, la de Cartavio.​ El Llibru Rexistro de Courias referir con gran detalle a esta postrera significando como Arias Felix edificó'l monesteriu de Santa María de Miudes xuntu al ríu Ermezana (güei ríu Armazá), darréu'l conde Jimeno padre del conde Piniolo y la so muyer la condesa Aragonte adquirir por compraventa. Hacia l'añu 1044 el conde Piniolo Jiménez y la condesa Aldonza Muñoz fixeron donación del monesteriu de Miudes con toles sos pertenencies al Monesteriu de Courias, siendo esti unu de los siete monesterios de la fundación inicial del monesteriu coriense, (LRC 54va10-54vB20).

Conocemos al traviés d'estos documentos munchos datos sobro la vida de los vecinos, de les rellaciones de vasallaxe d'aquellos lo mesmo que de los caseríos de la contorna, munchos de que los sos nomes permanecen na actualidá asina: Casam Frexenedo (Freisnedo), Casam Leirana (Lleirá), Casata Ascarico, Casata Michaellis, casata Froga, Casata Armetarii, casata Quimara... al pie de ellos los nucleos de población más grandes como la villa de Aranceto, les dos villes de Muices, la villa de Arvoces que se correspuenden colos actuales llugares del Conceyu. Tamién consta como los fundadores y los sos herederos que participaren en reconquistar, tornaron a estes tierres con moros cautivos que fueren emplegáu nel trabayu de les tierres y otros menesteres serviles. Asina'l conde don Froilán de Cartavio fai donación nel so testamentu: «Damus adhuc mauros qui a nobis fuerunt captivati nominabus Mutarrafe cum filiis suis et Falafe et uxore suam noma Vagam cum filiis suis.»

=== Baxa Edá Media ===
Tala distribución caltener mientres tola [[Baxa Edá Media]], como conocemos pol inventariu de Parroquies ellaboráu por orde del obispu d'Uviéu, Gutierre de Toledo, h. 1385, nel que se señalen dientro del arciprestalgu de Ribadeo les siguientes ilesies:

- San Juan de Prendonés húsanla a presentar los padrones. Los diezmos partense la metá l'obispu y la metá'l capellán.

- Santa María de Miudes húsala apresentar ye l'abá de Courias. Los diezmos partense d'esta manera la metá llevar l'abá y el capellán un octavu y el beneficiu trés octavos.

- Santa María de Cartavio husala apresentar el cabillo d'Uviéu. Los diezmos partense nesta manera: la metad lieva el dichu cabillo, la otra metad el capellán.

Como queda dichu mientres esti tiempu'l territoriu del actual conceyu tuvo so la dependencia del Honor de Suarón forma feudal en que'l rei ostentaba la facultá de designación de la tenencia. Estes facultaes son asumíes polos obispos uvieinos, quien tres la donación pol Rei Alfonso VII del castiellu de Suarón y la [[Tierra de Ribadeo]] dependiente d'aquel verificada'l 2 de xineru de 1154, adquieren el señoríu de la contorna confiriendo a los sos súbditos el Fueru de [[Benavente]]. A esta estensa demarcación de la obispalía dótase-y de puebla, la de Rovoredo, anque por cuenta de los intentos del conceyu por debilitar el poder señorial, l'obispu decide treslladar poblar a [[Castropol]].

Nel senu d'esti conceyu, los vecinos d'El Franco allega a la eleición de los cargos municipales al traviés del partíu de Valdemiudes, teniendo derechu a la designación d'unu de los cuatro xueces que dempués del Alcalde Mayor constitúin les maxistratures cimeres del [[Antiguu Conceyu de Castropol|Antiguu conceyu de Castropol]].

=== Edá Moderna ===
Nel [[sieglu XIV]], la contorna sigue sol réxime de la obispalía, hasta qu'a finales del sieglu XVI, el conceyu sumir al procesu desamortizador empecipiáu por Felipe II. Esti rei, precisáu d'ingresos pa desaniciar los gastos causaos poles guerres de relixón da en l'apropiación y enayenadura de los bienes eclesiásticos. Asina por Bulda de 14 de marzu de 1579, Felipe II, precisáu d'ingresos, amplia l'autorización de la Curtia cum Acceperimus que primeramente afectó a los monesterios asturianos y a la Orde de Santiago, faciéndola estensiva al restu de los bienes eclesiásticos, llogrando asina, el privilexu de vender o incorporar a la Corona dellos señoríos eclesiásticos, y en concretu «estremaba de la ilesia y vendía perpetuamente villes, llugares, fortaleces, xurisdicciones, vasallos, montes, montes, praos, cuantos bienes y rentes temporales pertenecíen a ilesies catedrales metropolitanes, escolinos, parroquiales, monesterios, cabildros, conventos, dignidaes, hospitales y otros llugares píos». Los homes de negociu del rei antemanaron cantidaes que depués pretendieron faer efeutivu sobro los derechos xurisdiccionales que los obispos uvieinos ostentaben nel occidente asturianu, en munchos casos los vecinos dan en la redención direutamente por aciu la compra de los derechos xurisdiccionales n'otros pela cueta impugnen les ventes o exerciten el derechu de tantéu sobro dichos derechos.

El conceyu d'El Franco nun se benefició primeramente del procesu de redención, y nun ye sinón cuando apuraos énte la situación de vese sometíos l'arbitrariedá de la xurisdicción de los nuevos señores, dar en exercer el derechu de tantéu sobro dichos derechos xurisdiccionales. Nel casu d'El Franco, que nesti casu se intitula de Sueru, se comisionó a don Diego García de Valdepares, poles parroquies de Miudes, San Juan de Prendonés, Mohíces, Valdepares y el Santa María del Monte (güei perteneciente al conceyu de [[Tapia]]) pa dar en la redención de les cantidaes adelantraes polos homes de negocios del Rei. El documentu o cédula conocíu como asientu real, fecháu'l 13 de marzu de 1583 y qu'encabeza les ordenances del conceyu, señala como Alonso de camín vendiera la villa de Sueru é feligresíes.... a cuenta de lo que se-y debía del asientu del mediu xeneral, tomada con él y colos demás homes de negocios de Flandes a Álvaro Flórez de Quiñones, llogrando'l citáu Diego García de Valdepares del Rei Felipe II carta de redención na que se dixebraba la villa de Sueru y feligresíes de la dignidá obispal, incorporándose a la la so corona y patrimoniu real, por aciu la cantidá que paeciera xusta, y llogrando asina una serie de mercedes o privilexos con delles condiciones que son otros tantos fueros o privilexos del Conceyu.

La carta de redención, ta fechada'l 22 de setiembre de 1583, siendo la cantidá satisfecha polos 117 vecinos del conceyu de dos millones doscientos venticinco mil ochocientos siete maravedinos (2.225.807,5 mrs.) como resulta del espediente abiertu Alonso de camín de resultes de diches ventes y calteníu nel Archivu Xeneral de Simancas, (CJH, Ig. 252). Esto supunxo un esfuerciu realmente considerable pa los vecinos quien llograron por aciu emprestos diversos y la constitución de los cotos de Boimouro y de Sueiro de riba dependientes del Marqués de Santa Cruz y del Villar respeutivamente. Tamién, atendíos los bienes que la sede episcopal tenía nel conceyu, y de resultes de la negativa a pagar del cabildru y de los socesivos requerimientu que se-y dirixeron, alcuérdase'l 17 de xunu de 1.591 pol Alcalde Mayor faer efeutivu dichos pagos a cuenta de que-y correspondía pagar al cobrador de les rentes Alonso Méndez de Santuyano llevador de les sos rentes. La posesión del conceyu verificar nel añu 1584 énte don Pedro Galván, Escribán de númberu vecín de la villa de Cebreros, siendo executor don Juan de Grijalba, por comisión de los señores del Real, quedando efeutivamente constituyíu'l conceyu con xurisdicción propia y llevándose a efeutu la redaición de les primeres ordenances, que'l so conteníu esacto desconozse, siendo les que nos llegaron de 1699.

El conceyu integróse dientro de la Xunta Xeneral del Principáu so la dependencia del Castropol, con quien allegaba al nomamientu de representantes y del que s'atopa amestáu conforme indícanos el Catastru d'Ensenada tocantes a rentes, alcabalas, millones y demás.

=== Sieglu XVIII ===
Les primitives ordenances del conceyu inspiraes nes esistentes nel [[Antiguu Conceyu de Castropol|antiguu conceyu de Castropol]], previnieron la necesidá de xunta añal de los vecinos, en conceyu abiertu, que debería de tener llugar el día de San Pedro y nel que los vecinos arrexuntar en parroquies pa la designación de les xusticies y demás cargos municipales. De diches xuntes habíen de salir ocho eleutores o cobres, encargaos de la designación d'aquellos, que distribuyíense de la manera siguiente:

- 1 cobre pola parroquia de Valdepares qu'incluyía la del Franco.

- 1 cobre pola de Mohíces.

- 3 cobres pola de Miudes, que se distribuyíen en trés partíos cobre de riba, de metanes y de baxo, -

1 cobre y 1/2 pola de San Juan de Prendonés distribuyéndose alternativamente cada dos años col Monte.

- 1 cobre y 1/2 pola de Santa María del Monte, güei nel conceyu de Tapia.

Nes primitives ordenances la eleición debió de faese por [[sufraxu universal indireutu]], tal como conocemos güei qu'asocedía nel [[Bual]] y en [[Castropol]], sicasí nel añu 1699, una xunta de notables dio en el so cambéu instaurando'l sistema de suertes, que consistía na introducción nun cántaru de folla de tantes papeletes como eleutores y estrayyendo del mesmu un rapazu les correspondientes a los cobres de caúna de les parroquies. Esta forma d'organización permanez hasta'l 5 d'avientu añu 1826 en que son suprimíos estos conceyos abiertos propios de los conceyos de Villazgo, y magar ye restablecíu por Orde Ministerial de 23 de febreru de 1828 ye definitivamente suprimíu pol Real Decretu de 21 de payares de 1834. Con tou, Marcelino Fernández, fai constar como a principios del sieglu XIX, concretamente'l 29 d'avientu de 1819, inda tien llugar una xunta en conceyu abiertu nel Campu del Trabáu na Villa d'El Franco.

Nesti tiempu, según el Catastru d'Ensenada esistíen nel Conceyu cinco batanes de paños, trés ferreríes, trés mazos de tirar y espalmar el fierro, que los sos productos teníen salida pol Puertu de Viavélez. L'informe d'El Franco pal diccionariu de Martínez Marina significa que nel puertu de Viavélez pueden entrar barcos de 2000 quintales, magar pudieren entrar más embarcaciones si tuvieren medios pa fabricar un muelle dientro pa la defensa de les embarcaciones. Según el mesmu Catastru d'Ensenada nel Franco el Pescadores dedicaben la quinta parte del añu a esta actividá y el restu al campu a afitar les colleches ensin les cualos nun se pueden caltener.

=== Sieglu XIX y XX ===
Nel [[sieglu XVIII]], inda quedaben cotos señoriales n'El Franco, pero nun sería sinón hasta finales del XVIII y principios del XIX, cuando se produz una serie de cambeos a niveles alministrativos y territoriales que van faer qu'empiecen a sumir estos cotos que teníen la so propia xurisdicción dientro del territoriu pa integrase dientro de la xurisdicción ordinaria.

Ye nesti sieglu, el XIX, cuando hai una especie de conceyu itinerante, hasta que nel branu de 1852, decide treslladase la capital a A Caridá, dexándolo ende definitivamente.

Nel [[sieglu XX]], la [[Guerra civil|Guerra Civil]], la dictadura franquista y la democracia tienen pocos sucesu que lu individualicen al respective de la so redolada. Ye nesta centuria cuando'l conceyu va empecipiar un despegue cola incorporación y especialización nel mercáu agropecuariu.

== [[Parroquies d'Asturies|Parroquies]] ==
{{llista de sitios|1234567|El Franco|Arancedo (parroquia)|A Braña (parroquia)|A Caridá (parroquia)|Llebredo (parroquia d'El Franco)|Miudes (parroquia)|San Xuan de Prendonés|Valdepares (parroquia)|Villalmarzo (parroquia)}}

==Economía==

&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}}
|----- 
|+'''Emplegaos nos diversos sectores económicos (añu 2009)'''
|----- align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#DDDDDD&quot;
!
!'''Númberu de trabayadores'''
!'''Tantu por cientu'''
|-
|----- align=&quot;center&quot;
|'''TOTAL'''||'''1.002'''||'''100'''
|-
|----- align=&quot;center&quot;
|Agricultura, ganadería y pesca||245||24,45
|-
|----- align=&quot;center&quot;
|Industria||96||9,58
|-
|----- align=&quot;center&quot;
|Construcción||175||17,47
|-
|----- align=&quot;center&quot;
|Servicios||486||48,50
|-
|colspan=&quot;6&quot;|* Datos tomaos del ''Anuariu Estadísticu d'Asturies 2009'', [[SADEI]]
|}


{| {{tablaguapa}}
|----- 
|+'''Usos del suelu del conceyu (añu 2009)'''
|----- align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#DDDDDD&quot;
!'''Usu'''
!'''Superficie (km²)'''
|-
|----- align=&quot;center&quot;
|Tierres de llabrantíu||7,37
|-
|----- align=&quot;center&quot;
|Praderíes||24,15
|-
|----- align=&quot;center&quot;
|Terrenu forestal||38,76
|-
|----- align=&quot;center&quot;
|Otros usos (industrial, residencial, tierra ermo...)||7,75
|-
|colspan=&quot;6&quot;|* Datos tomaos del ''Anuariu Estadísticu d'Asturies 2009'', [[SADEI]]
|}


{| {{tablaguapa}}
|----- 
|+'''Carauterístiques del sector primariu (añu 2009)'''
|-
|----- align=&quot;center&quot;
|Ganaderíes de bovín||178
|-
|----- align=&quot;center&quot;
|Cabeces de ganáu bovín||5.635
|-
|----- align=&quot;center&quot;
|Cabeces de ganáu ovín||82
|-
|----- align=&quot;center&quot;
|Cabeces de ganáu cabrín||0
|-
|----- align=&quot;center&quot;
|Ganaderos con cuota llechera||103
|-
|----- align=&quot;center&quot;
|Quilos de cuota llechera||23.152.492
|-
|---- align=&quot;center&quot;
|Metros cúbicos de madera valtao ||14.139
|-
|colspan=&quot;6&quot;|* Datos tomaos del ''Anuariu Estadísticu d'Asturies 2009'', [[SADEI]]
|}

&lt;/center&gt;

== Fíos nomaos del conceyu ==
*[[García de Valdepares]]
*[[Andrés de la Vega Infanzón]]
*[[Juan Siñeriz]]
*[[José Fernández Montaña]]
*[[Marcelino Fernández]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

==Enllaces esternos==
* [http://www.elfranco.net/ Páxina web del conceyu]

{{Conceyos d'Asturies}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:El Franco]]</text>
      <sha1>2alqmlrfxfm13fwq09ul3xbs7yrcux1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Israel</title>
    <ns>0</ns>
    <id>5993</id>
    <revision>
      <id>3714333</id>
      <parentid>3695306</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:19:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="87139" xml:space="preserve">{{1000}}
{{correxir}}
{{País
| nome alternativu = מְדִינַת יִשְׂרָאֵל &lt;br /&gt;(''Medinat Yisra'el'') &lt;br /&gt;دولة إسرائيل &lt;br /&gt;(''Dawlat Isrā'īl'')
| superficie_puestu = 148
| superficie_agua = 2
| llendes = 1.006 [[quilómetru|km]]
| costes = 273 km
| xentiliciu = Israelín, -ina, -ino{{cartafueyu|países}}
}}

L''''Estáu d'Israel''' ye un país d'[[Asia]], asitiáu na oriella oriental del [[Mar Mediterraneu]], na zona conocida como [[Oriente Mediu]].

Llenda al norte con [[El Líbanu]] y [[Siria]], al este con [[Xordania]], al oeste col mar Mediterraneu y al sur col golfu d'[[Aqaba]] ([[Mar Bermeyu]]) y [[Exiptu]].

== Orixe del nome ==

Mientres los últimos trés mil años, Israel identificó, nel usu común y nel relixosu, tantu la Tierra d'Israel (Eretz Israel) como tol pueblu xudíu, el que siguió refiriéndose a l'anterior como la so patria, Tierra Santa o la Tierra Prometida , magar que darréu los romanos camudaron la denomamientu del territoriu pola de Siria Palestina n'entartallando la rebelión de Bar Kojba.

El sustantivu vien de un pasaxe del ''[[Tanak]]'', la biblia hebrea, onde'l patriarca bíblicu Xacob provocó l'almiración d'un ánxel al vencénlu nuna llucha que duró toda una nueche. Ésti li bendíxo y camudó-y el so nome pol de Yisra'el , «élli llucha con Dios» (Xénesis, 32:28-30 ).[16] Les tribus confederaes que se reconocíen como descendientes de Jacob llamáronse asina mesmos Fíos d'Israel» o «israelites». Tocantes a l'arqueoloxía, el mentamientu más antiguu que se conoz del nome Israel inta a un nome personal ye un rellatu épicu grabáu nel cercu de Merenptah del Antiguu Exiptu, que data del añu 1210 e.C. onde ye emplegáu como un xentiliciu, designando a un pueblu o greyu de xente ensin venceyu con un llugar xeográficu concretu.

Col establecimientu del nuevu Estáu xudíu a mediaos del sieglu XX, embaraxáronse dellos nomes pal mesmu, como «Eretz Israel», «Sion», «Xudea» y «Nueva Xudea», que fueron finalmente tornaos. El nome modernu qu'adoptó'l país foi Medinat Yisrael n'hebréu y Dawlat Isrā'īl n'árabe, los dos idiomes oficiales, col mesmu significáu de «Estáu d'Israel». El xentiliciu del país n'asturianu ye israelín, y el so plural israelinos, adoptáu pol so gobiernu poques selmanes dempués de la independencia. El términu israelita suel utilizase en referencia a los antiguos habitantes del Reinu d'Israel, anque tamién s'emplega como sinónimu de xudíu o hebréu , ya inclusive d'israelín.

== Historia ==
{{AP|Historia d'Israel}}
=== Raigaños históricos ===
L'antigua tierra de [[Canaán]], asitiada al suroeste del llamáu Creciente Fértil, foi dende antiguu tierra de tránsitu y puntu Entemedio ente les florecientes civilizaciones del ríu Tigris y el Éufrates, per un sitiu, y el valle del Nilu pol otru. La rexón tuvo estremada en pequeñes ciudaes-estáu o reinos llocales independientes, como [[Moab]], [[Edom]], [[Xudá]], Israel, [[Aram]] o [[Fenicia]], qu'hubieron de faer frente a les socesives invasiones tantu d'imperios estremeros ([[Exiptu]], [[Asiria]] o Babilonia ), como de nómades arábigos o los Pueblos del Mar como los filisteos. Nesa tierra vieron la lluz dos de los mayores afitaos de la civilización occidental: l'alfabetu semíticu, orixe de munchos alfabetos antiguu y modernu, y un monoteísmu del que proceden les relixones abrahámiques, estendiéndose dambos llogros por tou Occidente. Tamién vio nacer les primeres ciudaes del mundu (como Xericó), fai siete mil años, en plena revolución neolítica, según unu de los primeros puertos del mundu, l'antigua Jaffa.

[[Archivu:12 tribus de Israel.svg|thumb|200px|Les dolce [[tribus d'Israel]].]]

La Tierra d'Israel foi sagrada pal pueblu xudíu dende tiempos bíblicos, allugando los llugares más sagraos del [[xudaísmu]]. Acordies cola Torá , foi prometida por Yahveh a los trés Patriarques del pueblu xudíu como la so patria; dellos estudiosos asitiaron esti periodu nos entamos del segundu mileniu e.C. En tiempos de Akenatón (c. 1350 e.C.) esistíen numberoses tribus hebrees asitiaes na ribera oriental del [[ríu Xordán]], tratando de crucialo y asitiase nes tierres más fértiles de la ribera occidental. Nos últimos tiempos de [[Ramsés II]], con Canaán estremada ente exipcios ya hitites, nueves tribus hebrees llegaron a veres del Xordán. Delles d'elles aliáronse pa invadir Canaán, realizando esta coalición a la manera tribal, identificándose como los descendientes de los fíos de Xacob, Yisra'el, nietu del patriarca Abraham , polo que se autodenominaron fíos d'Israel.

Estes tribus hebrees, que teníen el mesmu orixe que los amorreos y falaben un dialeutu de la mesma llingua semítica que yá se falaba en Canaán, cruciaron el ríu Xordán alredor del añu 1240 e.C. y conquistaron Xericó, dende onde s'estendieron poles rexones montascoses de la zona, adoptando l'alfabetu semíticu y munchos otros aspeutos de la cultura cananea. Según la versión tradicional, a finales del sieglu XI e.C. Saúl estableció'l primeru d'una serie de reinos israelites en Canaán, los cuales gobernaríenla intermitentemente mientres los siguientes mil años. Hacia l'añu 1000 e.C. estableciéronse dos reinos, Israel y Xudá, que llegaron a formar una monarquía xunida n'oposición militar a los filisteos y otros pueblos estremeros. Según la historia tradicional basada nes Escritures, esti reinu unificáu foi gobernáu polos reis David y [[Salomón]] enantes de la so separación definitiva (nel añu 924 e.C.); el cercu de Tel Dan ye aceptada xeneralmente como la más antigua (y única hasta la fecha) evidencia arqueolóxica de la esistencia de la dinastía de David.

Darréu, bajo los socesivos dominios estranxeros d'Asiria, Babilonia, l'Imperiu aqueménida, Macedonia , y l'Imperiu seléucida, la presencia de xudíos viose sustancialmente menguada por cuenta de les socesives espulsiones de que fueron oxetu. El pueblu d'Israel foi independiente tan solo tres veces dempués del exiliu babilónicu: la primer ocasión foi mientres el dominiu seléucida, cuando surdió la dinastía asmonea, una oligarquía formada pola familia sacerdotal de los Macabeos. La dinastía asmonea consiguió lliberar del xugu seléucida y gobernó al pueblu xudíu a lo llargo d'un sieglu, dende l'añu 164 e.C. hasta'l 63 e.C., cuando'l país foi sometíu a Roma por Pompeyu. La segunda etapa independiente prodúxose mientres la Primer Guerra Xudeo-Romana (66-73), cuando los xudíos subleváronse per primer vegada contra Roma (instaurada yá n'imperiu). Mientres esta guerra produció la conquista de Xerusalem y la destrucción del Segundu Templu ,según la muerte de más d'un millón de xudíos y l'orixe del éxodo de munchos sobrevivientes.

L'últimu momentu de plena independencia del pueblu xudíu foi'l curtiu periodu de la [[rebelión de Bar Kojba]]. Mientres tres años (132-135) les fuercies xudíes aguantaron al Imperiu romanu, hasta que finalmente la revuelta foi entartallada pol emperador Adriano .El fracasu de la revuelta causó la espulsión definitiva de los xudíos del país y la reconstrucción de Xerusalén como colonia romana col nome de Aelia Capitolina. Una vegada destruyíu l'Estáu xudíu y exiliada la mayor parte de la so población, los romanos camudaron intencionadamente la denominación del país, que pasó a denominase Siria Palestina o a cencielles Palestina, un nome deriváu de los antiguos adversarios de los xudíos, los filisteos. Curiosamente la [[Mishná]] y el [[Talmud]], dos de los testos más importantes del xudaísmu, fueron escritos nel exiliu a partir d'esta dómina.

=== Edaes Media y Moderna ===
[[Archivu:1099jerusalem.jpg|thumb|200px|Conquista de [[Xerusalén]] mientres la [[Primer Cruzada]].]]
Tres la división del [[Imperiu romanu]], Palestina tuvo baxo'l dominiu de [[Bizanciu]] hasta l'añu 639, nel que se produxo la conquista árabe. La dinastía Omeya (661-750), pesie a los munchos problemes que la complexidá social y étnico del territoriu qu'apoderaben plantegaba, nun rexistró nin grandes problemes nacionales (ente les distintes etnies del imperiu, y especialmente ente los árabes y les demás) nin tampoco choques ente comunidaes relixoses, nin ente los non musulmanes y el poder central. El [[califatu Abasí]] (750-1258), tamién conocíu como [[Califatu de Baghdad]], asocedió al omeya, y sustituyólu finalmente la [[dinastía Selyúcida]] (1071).

Ente 1096 y 1244 motivaos pol fervor relixosu, la perda de poder bizantín ante los turcos y l'imposibilidá de pelegrinar a Xerusalén, la nobleza europea promovió delles [[Cruzaes]]. La Primer Cruzada tuvo llugar en 1099 y remató cola conquista de Xerusalén y l'establecimientu de cuatro Estaos Cruciaos n'oriente mediu, ente ellos el Reinu de Xerusalén. Mientres la toma de Xerusalén los cruzaos fixeron una cruenta matanza, que nun respetó xudíos nin musulmanes. A lo llargo de les siguientes década de dominiu cristianu prodúxose l'asentamientu de colonos europeos, sobremanera italianos y francos y una notable medría comercial impulsáu poles Repúbliques marítimes. [[Saladín]], (fundador de la dinastía Ayubí , n'aquel momentu sultán d'[[Exiptu]] y [[Siria]]) conquistó la ciudá de Xerusalén nel añu 1187, La Tercer Cruzada dexó la sobrevivencia del Reinu de Xerusalén, magar tuvo confináu a una estrecha franxa de tierra próxima a la mariña. La dinastía Ayubí sustituyóse pola de los Mamelucos en 1250, que cola toma d'Acre en 1291 acabaron col Reinu de Xerusalén.

En 1517 la rexón quedó somorguiada al Imperiu otomanu , que la so dominación enllargóse cuatro siglos (hasta 1917), mientres los que foi parte del vilayatu Damasco-Siriu, una de les munches provincies otomanes. Magar too, siempres se caltuvo una exigua comunidá xudía, que fluctuó considerablemente al traviés de los sieglos. En 1881, al respective de una población total envalorada de 470.000 habitantes, vivíen na zona de 20.000 a 25.000 xudíos, con una presencia principal en Xerusalén, onde escontra 1884 yeren una de les etnies mayoritaries, hasta aportar a mayoría absoluta en 1896 .

=== Diáspora ya inmigración ===
Dempués de diverses sulevaciones, los romanos destruyeron Xerusalén y obligaron a casi la totalidá de los xudíos a fuxir d'Israel, empezando un llargu periodu d'exiliu conocíu como Diáspora. Los xudíos de la diáspora naguaron por tornar a Israel mientres sieglos. Por exemplu, en 1141 el sefardín Yehuda Halevi realizó un llamamientu a los xudíos pa tornar a Eretz Israel, efeutuando él mesmu'l regresu a Sión, onde atopó la muerte. Un sieglu dempués, el rabín español Nahmánides emigró a Xerusalén y dende entós caltúvose una presencia constante de xudíos, especialmente en Xerusalén. El tamién sefardín Yosef Caro emigró a la gran comunidá xudía de Safed en 1535. Folaes migratories tuvieron llugar, por casu, nel periodu 1209-1211. Foi tamién famosa la «aliyá de los rabinos de Francia ya Inglaterra» escontra Acre en 1258 y 1266. En 1260 Jehiel de París emigró a Acre al par del so fíu y un numberosu grupu de siguidores. Pequeñes foles migratories xudíes tuvieron llugar mientres el sieglu XVIII, como la de Menachem Mendel de Vitebsk y 300 de los sos siguidores, Judah he-Hasid y alredor de 1000 discípulos y más de 500 discípulos (y les sos families) de Gaón de Vilnius conocíos como Perushim . Folaes d'estudiantes rabínicos inmigraron en 1808-1809, aséntandose en Tiberíades, Safed y dempués en Xerusalén.

En 1860, l'antigua comunidá xudía de Xerusalén empezó a construyir barrios de viviendes fuera de los murios de la Ciudá Vieya. En 1878, fundóse'l primer asentamientu agrícola modernu en Petaj Tikva.

=== Sionismu y ''aliyá'' ===
[[Archivu:Theodor Herzl.jpg|thumb|[[Theodor Herzl]], consideráu'l padre del [[Estáu d'Israel|Estáu Xudíu]].]]

La primera gran fola d'inmigración xudía a Palestina, conocida como aliyá , empecipióse en 1881, de resultes de les persecuciones a que yeren sometíos los xudíos n'Europa y les idees de Moses Hess, un sionista-socialista qu'abogaba pola redención del territoriu consideráu como la patria hebrea. Los xudíos mercaben tierres a les autoridaes otomanes y a los terratenientes árabes, surdiendo d'esta forma los primeros asentamientos agrícoles. Ye nesta dómina cuando pueden apreciase les primeres tensiones ente árabes y xudíos.

El surdimientu del [[sionismu]], fundáu por [[Theodor Herzl]], dio llugar a la segunda Aliyá (1904-1914) nel cursu de la cual emigraron a Israel unos 40.000 xudíos. En 1909 un grupu de xudíos rusos que llegaron dempués del fracasu de la revolución de 1905, fundaron Degania, el primer kibutz .

En 1917, el Ministru d'Asuntos Esteriores británicu, Arthur James Balfour, emitió una declaración onde se promovía la idea del establecimientu d'una patria en Palestina pal pueblu xudíu (la llamada [[Declaración Balfour]]). En 1920, Palestina foi axudicada al Reinu Xuníu pa la so alministración como Mandatu de la Sociedá de Naciones .

La tercera (1919-1923) y la cuarta fola (1924-1929) d'inmigración xudía produciéronse dempués de la Primer Guerra Mundial.

Ente 1916 y 1929, asocediéronse dellos ataques per parte de los árabes contra les comunidaes xudíes y cristianes residentes y contra los pelegrinos de Tierra Santa .Los más importantes fueron los de 1920 y los de 1929 en Safed y Hebrón. Yá enantes de 1919 los cristianos fueren acosaos polos árabes, gafos pola venta de terrenes de la parte cristiana de Xerusalem a compradores xudíos.

En 1920 los ataques árabes atopáronse cola sorpresiva respuesta, non de los británicos qu'ignoraron les intenciones de los árabes d'atacar a la comunidá xudía, sinón de los grupos de defensa xudíos fundaos por, ente otros, Ze'ev Jabotinsky. Foi nesi añu cuando nació la Haganá .

Munchos de los ataques contra los xudíos fueron promovíos por Amin al-Husayni. Al-Husayni, antisemita militante y principal líder palestín mientres década, convertiríase años dempués nel principal aliáu árabe del Tercer Reich.

La meyora del nazismu en 1933 dio llugar a la Quinta Aliyá. Los xudíos en Palestina amontaron la so población d'un 11% en 1920 a un 30% en 1940 y yeren propietarios del 6% del territoriu del Mandatu británicu (incluyendo a l'actual [[Xordania]]) en 1943. L'Holocaustu ,xuntu cola negativa de les potencies occidentales d'abrir les sos fronteres, causó otra fola d'inmigrantes a Palestina, alzando'l so númberu hasta los 600.000 habitantes xudíos.

En 1939, los británicos abandonaron el compromisu de favorecer la creación d'un Estáu xudíu, según la de la partición de Palestina, abogando por un únicu Estáu na rexón. Amás, tomaron midíes pa llindar la inmigración xudía y acutaron la compra de tierres per parte de los xudíos. Magar ello, al españar la Segunda Guerra Mundial los líderes sionistes sofitaron decididamente a Gran Bretaña. Los británicos, sicasí, caltuvieron la prohibición d'inmigración xudía a Palestina mientres tola Segunda Guerra Mundial. Munchos xudíos foron interceptaos y devueltos a la Europa apoderada polos nazis, magar un gran númberu pudo entrar de forma clandestina nel país.

==== Los refuseniks ====
Mientres la guerra fría, los xudíos soviéticos fueron consideraos con frecuencia como traidores y espíes, con esa sida practicóse una vegada más l'antisemitismu oficial per parte de les autoridaes soviétiques. Munchos xudíos intentaron abandonar la URSS, pero bien pocos llograben el permisu correspondiente pa emigrar. La sola solicitú del visáu suponía un grave riesgu, pos traía de cutiu la perda de los sos trabayos, la confiscación de los sos bienes ya inclusive l'ostracismu de tola familia. Con posterioridá a la guerra de 1967, la situación de los xudíos a'l que se-yos refugaba'l visáu, conocíos yá como refuseniks , convirtióse nuna tema permanente de denuncia per parte de los grupos de derechos humanos occidentales. Dalgunos d'ellos, como Natan Sharansky, fueron confinaos en gulags mientres dellos años.

Coles polítiques de glásnost y perestroika , yá nos últimos años de la Xunión Soviética y una vegada llográu l'allampáu derechu de los refuseniks a emigrar, cientos de miles de xudíos decidieron abandonar la XRSS. Solo ente 1987 y 1991, más de mediu millón de xudíos salieron de la URSS, de los cual 350.000 dirixiéronse a Israel y 150.000 a los Estaos Xuníos.

Esta gran folada migratoria (ente los setecientos mil y el millón de persones pa una población total de seis millones d'israelines), que s'estendió mientres aprosimao 10 años, influyó notablemente nel equilibriu demográficu y nel desenvolvimientu económicu d'Israel, xenerando un saltu positivu tamién gracies a la cantidá de nuevos inmigrantes con bon nivel académicu en toles cañes de la ciencia y la teunoloxía.

Hasta'l día de güei, siguen llegando a Israel inmigrantes y descendientes xudíos de tol mundu, a pesar de los últimos conflictos como la Segunda Guerra d'El Líbanu; asina, llegaron faciendo aliyá esi mesmu añu xudíos de países como Estaos Xuníos y Francia gracies a la Llei de la torna.

=== L'Estáu xudíu, independencia d'Israel ===
En 1947, tres l'españíu de la violencia por grupos militantes árabes y xudíos y ante la imposibilidá de conciliar a dambes poblaciones, el gobiernu británicu decidió retirase de Palestina y punxo en manes de la ONX el resolución del conflictu. Tres l'informe de la comisión Peel, una comisión internacional qu'evaluó la situación sobre'l terrén, l'Asamblea Xeneral de les Naciones Xuníes aprobó'l 29 de payares de 1947 un plan qu'estremaba a Palestina en do Estaos, dando a los árabes y a los xudíos una estensión semeyante de terrén (el 54% del total pa Israel, pero incluyía'l desiertu del Neguev, que representaba de la mesma el 45% de la superficie del país). Xerusalén quedaría como una ciudá internacional alministrada poles [[Naciones Xuníes]]. La ONX nun adoptó nenguna disposición pa executar el Plan y, apenas dos selmanes dempués, nuna xunta pública celebrada'l 17 avientu, la [[Lliga Árabe]] aprobó otru resolución que refugaba de forma taxativa la de la ONX y na qu'alvertía que, pa evitar la execución del plan de la ONX, emplegaría tolos medios al so algame, incluyendo la intervención armada.
[[Ben Gurión]] proclama l'Estáu d'Israel, nun muséu de Tel Aviv, bajo la semeya de [[Theodor Herzl]] (14 de mayu de 1948).

El 14 de mayu de 1948 , día que expiraba el Mandatu británicu sobre Palestina ,l'Estáu d'Israel foi proclamáu nel territoriu dau pol plan de les Naciones Xuníes, aboliendo como primer midida les lleis antiinmigratorias britániques que torgaben dende diba años la entrada llegal de nuevos xudíos a Palestina.

Nun hubo nengún intentu per parte de la ONX d'evitar la intervención armada que proclamara la Lliga Árabe meses atrás y, a otru día de la declaración d'independencia, los cinco países árabes vecinos declararon la guerra al naciente Estáu d'Israel y trataron d'invadilo. Na guerra intermitente que tuvo llugar mientres los siguientes 15 meses (con delles tregües promovíes pola ONX), Israel conquistó un 26% de terrén adicional al del antiguu mandatu, ente que Trexordania ocupó les árees de Xudea y Samaria, anguaño conocíes como [[Cixordania]] , y [[Exiptu]] ocupó'l territoriu correspondiente a l'actual [[franxa de Gaza]].

Al términu de la guerra , una población árabe envalorada ente 600.000 y 900.000 habitantes emigraron o fueron espulsaos per Israel del territoriu qu'ocupaben (les Naciones Xuníes da como cifra oficial 726.000 persones, anque, según la terminoloxía de la mesma ONX, solo un terciu son téunicamente «refuxáu», el restu, los que s'instalaron en Gaza y Cixordania, son «movíos» dientro del propiu país) y treslladóse a los países árabes estremeros, dando orixe al problema de los movíos y refuxáu palestinos que nunca se llegó a resolver del too. Pela otra parte, un númberu significativu de xudíos quedaron en territoriu árabe y fueron igualmente espulsaos, incluyíes delles comunidaes xudíes establecíes en Palestina dende antiguu, ente les que sobresal la de Xerusalén Este.

La inmigración de los sobrevivientes del Holocaustu y la de los refuxáu xudíos qu'habitaben en países árabes, en dellos casos dende enantes de l'arabización, dobló la población xudía en Palestina al añu de declarase la independencia d'Israel. Mientres la década siguiente aprosimao 600.000 xudíos orientales, una cifra equivalente a la de refuxáu palestinos, fuxeron o fueron espulsaos de territorios árabes, nos que delles comunidaes xudíes llevaben viviendo dende faía casi 2000 años, y abelugar n'Israel (adicionalmente unos 300.000 xudíos emigraron a Francia y a los Estaos Xuníos, quedando una ínfimo población xudía nos países árabes, principalmente en Marruecos y Túnez. En total unos 900.000 xudíos convirtiéronse nos otros refuxáu que se menta nel resolución 242 de la ONX). (vease [[Éxodo xudíu de países árabes]]).

=== La Guerra del Sinaí de 1956 ===
La [[guerra del Sinaí]] desencadenóse arriendes de la nacionalización de la canal de Suez per parte d'[[Exiptu]] y a los ataques de fedayines que sufría Israel. [[Francia]] ya [[Inglaterra]] establecieron una alianza militar secreta con Israel y atacaron por sorpresa y de forma coordinada a Exiptu, desmantelando por completu l'exércitu exipciu y aniquilando la so fuercia aérea. En solo una selmana, Israel conquistó la península del Sinaí al completu, incluyendo zones estratéxiques, como Sharm el-Sheij, que ye clave pal accesu al estrechu de Tirán y el golfu de Akaba, fundamental pa lliberar la salida al mar dende'l puertu israelín d'Eilat. Si los oxetivos d'Israel fueron tou un ésitu militar, pa Francia y Reinu Xuníu foi tou un fiascu, últimes rabotaes de los dos vieyes potencies colonialistes en cayente.

La guerra del Sinaí representó una derrota militar en toa regla pa Exiptu, pero una victoria moral y política. La presión diplomática conxunta de los Estaos Xuníos y de la Xunión Soviética, insólitamente d'alcuerdu frente a la sorpresiva maniobra de Londres y París que pretendíen recuperar la canal de Suez, obligó a Israel a retirase de la península del Sinaí y de la [[Franxa de Gaza]], esto ye, tuvo que tornar a la situación pre-bélica que lu llevara a conquistar 60.000 quilómetros cuadraos en solo una selmana. Tres l'altu'l fueu decretáu pola ONX, Exiptu aceptó la fuercia d'interposición de la ONX na frontera (UNEF, una Fuercia d'Emerxencia creada al efeuto), pa caltener la desmilitarización de la rexón y evitar los incidentes fronterizos. A Israel costó-y arrenunciar a les enormes conquistes llograes nesta guerra rescamplu, pero en cuenta de la retirada llogró que la frontera con Exiptu quedara protexida d'infiltraciones guerrilleres, gracies al esplegue de la fuercia multinacional, y ganó con ello nueve años de tranquilidá.

Les consecuencies de la guerra de 1956 dexaron a la rexón nuna situación inestable, con una aparente paz fronteriza (anque los Estaos árabes siguíen ensin reconocer a Israel), pero con un ascensu del nasserismo panárabe que tien a la causa palestina como elementu movilizador. Siria, alliniada col bloque soviéticu ,empezó a patrocinar asaltos terroristes n'Israel a principios de los años 1960, como parte de la so «guerra de lliberación», col propósitu d'esviar l'atención de la oposición doméstica a la dictadura baazista.

=== L'Acueductu Nacional ===
[[Archivu:JordanRiver es.svg|thumb|200px|El ríu Xordán sirve de frontera ente Israel y [[Xordania]] en dellos tramos.]]

En setiembre y ochobre de 1953 Israel empezó a esviar les agües del [[ríu Xordán]], produciéndose graves tensiones. En 1964, Israel empezó a faer operativa la esviadura, estrayendo agua del ríu Xordán pal so acueductu nacional. Del 13 al 17 de xineru, tien llugar el cume árabe n'El Cairu, onde los dirixentes árabes afirmen la so oposición a la esviadura de les agües del ríu Xordán per parte d'Israel. Al añu siguiente, los Estaos árabes empecipiaron la construcción del Plan Diversión Enagua Cabecera .Al terminar, esviaría l'agua del Dan Banias por que nin entrara a Israel nin al [[Llagu Tiberiades]], sinón que fluyera a un muriu de contención allugáu en Mukhaiba pa Xordania y Siria. Tamién esviaría l'agua del Hasbani al ríu Litani, n'El Líbanu. La esviadura amenorgaría la capacidá del tresporte d'agua escontra Israel n'aprosimao un 35%. A pesar de la esviadura, inda en 1990 la disponibilidad d'agua per cápita n'Israel yera de 470 metros cúbicos, ente que na vecina Xordania yera de 260 metros cúbicos un 45% menos que nel casu israelín. La Fuercies de Defensa d'Israel (FDI) atacaron el proyeutu en Siria en marzu, mayu y agostu de 1965, perpetuando una serie enllargada d'actos de violencia na frontera que contribuyó direutamente a los acontecimientos que llevaron a la guerra.

En 1996, bajo'l tratáu de paz Israel-Xordania, Israel alcordó aprovir a [[Xordania]] de 50 millones de metros cúbicos d'agua añalmente.

Pa la ONX, la escasez d'agua na rexón, carauterizada por un clima grebu y semiárido, ye considerada cada vez más una tema crucial pal bienestar de los sos países y pueblos. Los Territorios Palestinos, especialmente les zones elevaes de Cixordania , tienen una bayura de recursos hídricos anovables en comparanza col restu d'Oriente Mediu. Sicasí, les severes restricciones a la furadura d'agua, plantíu y riego qu'Israel impunxo a los palestinos caltuvieron nun baxu nivel la cantidá d'agua disponible pa la población palestina. La ONX afirma que les polítiques israelines garanticen que la mayor parte de l'agua de Cixordania penerar subterráneamente a Israel y que los colonos israelinos dispongan d'un accesu preferencial a los recursos hídricos. De resultes d'ello, una crisis de l'agua provocada pol home socava les condiciones de vida del pueblu palestín. L'agua ye unu de les varies temes que tán siendo trataos nes conversaciones multillaterales, ente que una amplia y xusta asignación de los recursos hídricos de la cuenca del ríu Xordán, Cixordania y de los acuíferos de Gaza entá nun s'axustó peles partes pertinentes.

=== Guerra de los Seis Díes ===
La [[Guerra de los Seis Díes]] foi un conflictu armáu que tuvo llugar n'[[Oriente Mediu]] nel añu 1967. Alvertíu pola retirada de los Cascos Azules de la frontera del Sinaí, el bloquéu de los estrechos de Tirán y los movimientos de tropes d'[[Exiptu]], [[Siria]] y [[Xordania]] al otru llau de la frontera, al par de la concentración d'unidaes iraquines y kuwaitíes y d'otros países árabes, Israel decidió pasar a la ofensiva pa esconxurar lo que suponía una inminente agresión y atacó a Exiptu . Magar que los medios de comunicación árabes prometíen la destrucción y aniquilación de tola población israelina, devolviendo al primer planu les alcordances de la shoá , otres fontes punxeron en dulda, con posterioridá, que los árabes fueren realmente a atacar Israel.

Mientres el conflictu, Israel conquistó a Exiptu la península del Sinaí hasta la Canal de Suez, empecipiando con posterioridá un plan de colonización de la península. En 1973 Exiptu recuperó la ribera este de la Canal, mientres la llamada [[guerra de Yom Kippur]]; en tantu les tropes israelines, recuperaes de la sorpresa inicial, cruciaron la Canal, deteniéndose a 101 quilómetros de la capital d'Exiptu, [[El Cairu]]. Tres esta aición rescamplu, Exiptu foi l'únicu (amás Xordania) país árabe que robló la paz con Israel, formalizada nos alcuerdos de paz de Camp David, que tuvo como más señaláu resultáu la devolución de la península del Sinaí (quitando la Franxa de Gaza), la reconocencia del Estáu d'Israel per parte d'Exiptu, y l'establecimientu de rellaciones diplomátiques per primer vegada ente Israel y unu de los sos 4 países estremeros, incluyendo l'intercambiu d'embaxadores.

Tamién mientres la guerra de 1967 conquistaría Israel los territorios de Cixordania con Xerusalén Este, entós bajo alministración de Xordania, según ocuparía los Altos del Golán, en territoriu siriu. N'ochobre de 1973 , mientres la guerra de Yom Kippur, les tropes siries atacaron les posiciones israelines nos Altos del Golán, ente qu'Exiptu lluchaba a lo llargo de la canal de Suez. Tres les primeres conquistes siries, Israel espulsó a los sirios de los [[Altos del Golán]] y avanzó hasta llegar a 32 quilómetros de [[Damascu]]. Tres l'alcuerdu de cese de fueu robláu ente Siria ya Israel en mayu de 1974, establecióse una zona desmilitarizada ente asítiesles siries ya israelines. Israel incorporó los Altos del Golán al so sistema alministrativu en 1981, nel Distritu Norte ,magar formalmente nun los hai anexonáu.

Dada l'alta densidá de población árabe de toos estos territorios, Israel nunca favoreció l'anexón de los mesmos (salvu Xerusalén Este), calteniendo la so presencia militar hasta'l presente.

=== Guerra y ocupación del sur d'El Líbanu ===
A lo último, Israel caltuvo bajo ocupación militar mientres cerca de venti años una franxa de terrén nel sur d'El Líbanu, la denominada per Israel «zona de seguridá», por cuenta de los continuos ataques que dende'l sur d'El Líbanu producíense contra les ciudaes del norte d'Israel per parte de los grupos armaos palestinos. Yá en 1978 el Tsahal efeutuó la llamada Operación Litani, col fin de liquidar les bases palestines dende les que se llevaben a cabo infiltraciones guerrilleres contra Israel.

La invasión israelina d'[[El Líbanu]], empecipiada'l 6 de xunu de 1982 tres l'asesinatu del embaxador israelín en [[Reinu Xuníu]], Shlomo Argov, a manes del grupu de Abu Nidal, provocó la fuxida de la OLP a Túnez, ocupando'l so vacíu'l grupu armáu Hezbolá , sofitáu polos réximes siriu ya iranín. Israel retiróse unilateralmente d'esta zona'l 24 de mayu de 2000, acatando'l resolución 425 del Conseyu de Seguridá de la ONX de 1978, por cuenta de la promesa eleutoral del primer ministru Ehud Barak de buscar una paz de compromisu tantu con Siria como con El Líbanu, propuesta de paz que darréu foi refugada pol réxime siriu, que caltuvo la so presencia n'El Líbanu hasta 2005 y el so encontu militar a Hezbolá .

En xunetu de 2006 , tres l'asesinatu d'ocho soldaos israelinos nuna emboscada na frontera y el secuestru d'otros dos per parte de milicianos de Hezbolá, Israel considerólo un actu de guerra» y desencadenóse la crisis israelo-libanesa de 2006.

=== Estatus de Xerusalén ===
El resolución 303 de l'Asamblea Xeneral de la ONX, del 29 d'avientu de 1949, declaró: «La ciudá de Xerusalén va establecese como un corpus separatum bajo un réxime internacional especial y va ser alministrada poles Naciones Xuníes». Sicasí, la guerra que darréu dempués de la Declaración d'Independencia desencadenaron los países árabes contra Israel fixo inaplicable dicha resolución. En 1950, tres l'armisticiu, Israel proclamó a Xerusalén como la capital del so nuevu Estáu. Esta declaración de capitalidad solo afectaba a la parte occidental de la ciudá, que yera l'alministrada per Israel, ente que la otra parte (incluyendo la Ciudá Vieya) quedó en manes de [[Xordania]].

Na Guerra de los Seis Díes (1967), Israel conquistó tamién la parte oriental de la ciudá (la llamada Xerusalén Este).Darréu segrególa de Cixordania y la anexonó de facto al restu del conceyu. En xunetu de 1980, pente medies de la Llei de Xerusalén, Israel axuntó na so llexislación nacional dambes partes nun solu conceyu, proclamándola como la so capital eterna y indivisible».

Namái un mes dempués, como midida de castigu pol'anexón, la ONX aconseyó a les sos Estaos miembros que treslladaren les sos embaxaes a [[Tel Aviv]]. Los postreros n'adoptar esa midida fueron [[Costa Rica]] y [[El Salvador]]: el primeru anunció'l treslláu de see'l 16 d'agostu de 2006 y el segundu fíxolu el 25 d'agostu de 2006. Sicasí, [[Paraguái]] y [[Bolivia]] caltienen les suyes en Mevaseret Zion, un suburbiu de Xerusalem. Pela so parte, [[Estaos Xuníos]] aprobó una llei en 1995 que declaraba que «Xerusalén tien de ser reconocida como la capital del Estáu d'Israel» y, acordies con dicha llei, tien previstu treslladar de nuevu la so embaxada a [[Xerusalén]], anque nun lo realizó inda.

== Gobiernu y política ==
{{AP|Gobiernu y política d'Israel}}
[[Archivu:Knesset in Jerusalem Israel.jpg|thumb|300px|La [[Kneset]], Parllamentu d'Israel]]
Israel ye una [[parllamentarismu|democracia parllamentaria]] con un [[sistema pluripartidista]] y [[separación de poderes]] con [[sufraxu universal]]. El sistema políticu israelín ta formáu pol [[poder llexislativu]], el [[poder executivu]] y el [[poder xudicial|xudicial]]. Les sos instituciones más importantes son el [[Presidente d'Israel|presidente]], que se desempeña como [[xefe d'Estáu]], la [[Kneset]] (el [[parllamentu]] unicameral del país), el [[Primer Ministru d'Israel|primer ministru]] y el so [[conseyu de ministros|Gabinete]], que formen el gobiernu, y el sistema xudicial, que'l so más altu tribunal ye la [[Corte Suprema d'Israel|Corte Suprema]] y la so independencia ta garantizada por llei.

Israel ta gobernáu por 120 miembros parllamentarios, conocíu como la [[Kneset]]. La Kneset básase na [[Escrutiniu proporcional plurinominal|representación proporcional]] de los [[partido políticos]].&lt;ref&gt;[http://www.knesset.gov.il/description/eng/eng_mimshal_beh.htm The Eleutoral System in Israel]&lt;/ref&gt; Les eleiciones parllamentaries celébrense cada cuatro años, pero la Knesset puede eslleir el gobiernu en cualquier momentu por una [[Cuestión d'enfotu]]. Les [[Lleis fundamentales d'Israel]] funcionen con una [[constitución non escrita]]. En 2003, la Knesset empezó a redactar una constitución oficial sobre la base d'estes lleis.&lt;ref name=&quot;cia&quot; /&gt;
[[Archivu:Office of the President of Israel by David Shankbone.jpg|left|250px|thumb|Despachu del [[Presidente d'Israel]], (2007).]]
El [[Sistema Xudicial d'Israel]] consiste d'un sistema de trés niveles. El nivel más baxu son los tribunales de [[magistrado]], asitiáu na mayoría de les ciudaes de tol país. Percima d'ellos tán los [[Tribunales de Distritu]], qu'actúen como tribunales d'[[apelación]] y tribunales de primera [[instancia]], que tán asitiaos en cinco de los seis [[Distritos d'Israel]]. El tercer y más altu nivel el [[Tribunal Supremu d'Israel]], asitiáu en [[Xerusalén]]. Cumple un doble papel como [[Corte Suprema de xusticia]] y como [[Tribunal de xusticiaSegún la so xerarquía|Tribunal Cimeru de Xusticia]]. Nesti últimu papel, la Corte Suprema dicta normes como un tribunal de primera instancia, que dexa que les persones, tanto ciudadanos como non ciudadanos, presentar un pidimientu contra les decisiones de les autoridaes estatales.&lt;ref name=&quot;TJTC&quot;&gt;[https://archive.is/20121218124635/www.mfa.gov.il/MFA/Government/Branches%20of%20Government/Xudicial/The%20Judiciary-%20The%20Court%20System The Judiciary: The Court System]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.bostonherald.com/news/opinion/editorial/view.bg?articleid=1030205 La Suprema corte d'Israel ye única na rexón]&lt;/ref&gt; L'ordenamientu xurídicu d'Israel combina la [[Derechu d'Inglaterra|Llei Inglesa]] de [[Derechu anglosaxón]], [[Derechu continental|derechu civil]], y les [[Halajá|Lleis Xudíu]].&lt;ref name=&quot;cia&quot; /&gt; Básase nel principiu de [[Stare decisis]] (precedente) y ye un sistema acusatorio, onde les partes nel pleitu tienen de presentar pruebes ante'l tribunal. Nel tribunal los casos son decidíos por xueces profesionales en llugar de xuraos.&lt;ref name=&quot;TJTC&quot; /&gt; El matrimoniu y el divorciu tán so la xurisdicción de los tribunales relixosos: [[Xudaísmu|xudíu]], [[Musulmán|musulmanes]], [[drusos]] y [[cristianu|cristianos]]. La eleición de los maxistraos ye lleváu a cabu por un comité de miembros de la Kneset, maxistraos de la Corte Suprema, y miembros de la Asociacion d'Abogaos d'Israel.&lt;ref&gt;[http://www.israel-mfa.gov.il/MFA/Facts+About+Israel/State/THE+STATE-+Judiciary-+The+Court+System.htm THE STATE: Judiciary: The Court System]&lt;/ref&gt;

El so grau de respetu a los [[derechu suxetivu|derechos políticos]] y a les [[llibertaes civiles]] conviértenla nel únicu país de la rexón consideráu &quot;llibre&quot; d'alcuerdu a la evaluación qu'efectúa [[Freedom House]].&lt;ref&gt;[http://www.freedomhouse.org/template.cfm?page=22&amp;year=2006&amp;country=6985 Country Report - Israel (2006)], Informe añal ellaboráu por [[Freedom House]]&lt;/ref&gt; El nivel de llibertaes civiles dexa la crítica abierta en temes d'Estáu per parte de grupos tal como [[B'Tselem]], una organización d'intelectuales israelinos de derechos humanos bien crítica coles actuaciones del gobiernu en Gaza y Cixordania, amás d'otros grupos antisionistas o antiisraelíes qu'operen llegalmente n'Israel.

=== Organización políticu-alministrativa ===
{{AP|Organización territorial d'Israel}}
[[Archivu:Israel districts numbered.png|left|thumb|[[Distritos d'Israel]]: (1) [[Distritu Norte (Israel)|Norte]], (2) [[Haifa (distritu)|Haifa]], (3) [[Central (distritu)|Central]], (4) [[Tel Aviv (distritu)|Tel Aviv]], (5) [[Xerusalén (distritu)|Xerusalén]], (6) [[Meridional (Israel)|Meridional]], (A) [[Altos del Golán]], (B) [[Cixordania]], (C) [[Gaza]]|140px]] 
El territoriu d'Israel ta estremáu en 6 [[Distritos d'Israel|distritos]] o ''mejozot'' (מחוזות), dirixíos por un comisariu designáu pol Ministeriu del Interior. Son los siguientes: [[Central (distritu)|Central]], [[Haifa (distritu)|Haifa]], [[Xerusalén (distritu)|Xerusalén]], [[Distritu Norte (Israel)|Norte]], [[Meridional (Israel)|Meridional]] y [[Tel Aviv (distritu)|Tel Aviv]].

De la mesma los distritos estrémense en quince subdistritos conocíu como ''nafot'' (נפות), que son de la mesma estremaos en cincuenta ''rexones naturales''.&lt;ref&gt;{{Cita web |editorial=Central Bureau of Statistics |títulu=Introduction to the Tables: Geophysical Characteristics |url=http://www.cbs.gov.il/shnaton53/download/st_eng01.doc |formatu=doc |fechaaccesu=29-08-2008}}&lt;/ref&gt; Les rexones naturales'' son unidaes non alministratives qu'utiliza'l [[Gobiernu d'Israel]] pa cuestiones estadístiques y el [[censu de población]].

Los distritos son un heriedu del [[Imperiu otomanu]] y ente les sos atribuciones tán les d'ellaborar la llexislación llocal, controlar los impuestos y los presupuestos llocales, aprobar los proyeutos d'obres públiques y conceder creitos a los gobiernos llocales.

Tocantes a los territorios ocupaos mientres la [[Guerra de los Seis Díes]], los [[Altos del Golán]] tán integraos alministrativamente nel [[Distritu Norte (Israel)|Distritu Norte]], y [[Cixordania]] integra'l [[Xudea y Samaria (distritu)|Distritu de Xudea y Samaria]], solo reconocíu por Israel.

A efeutos estadísticos, el país ta estremáu en tres árees metropolitanes: [[Tel Aviv]] y [[Gush Dan]] (con una población de 3.150.000), [[Haifa]] (con una población de 996.000), y [[Beerseba]] (población 531.600).&lt;ref&gt;{{Cita web | url=http://www1.cbs.gov.il/shnaton57/st02_15.pdf | títulu=Localities, Population, and Density | fechaaccesu=02-07-2007}}&lt;/ref&gt; Sicasí, la ciudá más grande d'Israel, tanto en población como en superficie,&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.cbs.gov.il/hodaot2006n/11_06_106y.pdf |editorial=Central Bureau of Statistics |títulu=Press Release: Xerusalem Day |fecha=[[2006-05-24]] |fechaaccesu=10-03-2007 |formatu=pdf}}&lt;/ref&gt; ye [[Xerusalén]], con 732.100 habitantes nun área de 126 quilómetros cuadraos. Tel Aviv, Haifa y [[Rishon LeZion]] atópense ente les ciudaes más poblaes d'Israel, con una población de 384.600, 267.000 y 222.300 respeutivamente.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.cbs.gov.il/population/new_2007/table3.pdf |editorial=[[Israel Central Bureau of Statistics]] |títulu=Population of Localities numbering above 1,000 residents and other rural population on 31/12/2006 |fecha=[[2006-12-31]] |fechaaccesu=29-04-2007 |formatu=pdf}}&lt;/ref&gt;

=== Fronteres ===
L'Estáu d'Israel partir [[El Líbanu]] nel norte, frontera reconocida oficialmente pola ONX tres la retirada israelina del sur de dichu país; con [[Xordania]] al este y con [[Exiptu]] al sur, dambes fronteres reconocíes a partir de los alcuerdos de paz roblaos con dambos países. 

Israel entá nun afitó les sos fronteres con [[Siria]] nin cola [[Autoridá Nacional Palestina|Autoridá Palestina]] na zona de Cixordania, anque nesti sentíu la [[comunidá internacional]] suel considerar como frontera la [[Llinia Verde (Israel)|Llinia Verde]], la llinia d'[[Armisticiu árabe-israelín de 1949|armisticiu ente Israel y los sos vecinos árabes]] que funcionó como frontera ''[[de facto]]'' hasta la [[Guerra de los Seis Díes]]. Israel tamién caltién grandes bloques d'[[asentamientu israelín|asentamientos]] próximos a dicha llinia ya inclusive más allá, especialmente en redol a [[Xerusalén Este]] y el Bloque Etzión, y na ciudá d'[[Ariel (Israel)|Ariel]] en [[Cixordania]]. En setiembre de 2005, Israel remató'l so [[Plan de retirada unilateral israelina|retirada unilateral de la Franxa de Gaza]] hasta la Llinia Verde».

=== Rellaciones esteriores ===

En 2007 Israel caltenía rellaciones diplomátiques con 161 países y disponía de 94 [[Misión diplomática|misiones diplomátiques]] en tol mundu.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.israel-mfa.gov.il/MFA/About%20the%20Ministry/Diplomatic%20missions/Israel-s%20Diplomatic%20Missions%20Abroad |editorial=Israel Ministry of Foreign Affairs |fechaaccesu=21-07-2007 |fecha=[[2006-07-12]] |títulu=Israel's Diplomatic Missions Abroad: Status of Relations}}&lt;/ref&gt; Tres miembro de la [[Lliga Árabe]] normalizaron les rellaciones con Israel: [[Exiptu]] y [[Xordania]], que roblaron trataos de paz en [[1979]] y [[1994]] respeutivamente y [[Mauritania]], qu'optó por completes rellación diplomátiques con Israel en [[1999]]. Dende [[2003]] les rellaciones con [[Marruecos]] caltiénense en constante aumentu y el Ministru d'Asuntos Esteriores d'Israel visitó'l país.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/3202767.stm |títulu=Israel sees Morocco as mediator |fecha=[[2003-09-02]] |editorial=BBC News |fechaaccesu=28-09-2007}}&lt;/ref&gt; En virtú de la llexislación israelina, [[El Líbanu]], [[Siria]], [[Arabia Saudita]], [[Iraq]] y [[Yeme]] son países enemigos y los ciudadanos israelinos nun van poder visitalos ensin permisu del Ministeriu del Interior. Dende [[1995]] Israel ye miembru de [[Diálogu Mediterraneu]], que fomenta la cooperación ente siete países de la [[Cuenca del Mediterraneu]] y los miembros de la [[Organización del Tratáu del Atlánticu Norte]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.nato.int/docu/update/2000/0308/eng.htm |editorial=North Atlantic Treaty Organization |fechaaccesu=21-07-2007 |fecha=[[2001-09-13]] |títulu=Week of 8-14 March 2000}}&lt;/ref&gt;

[[Estaos Xuníos]], [[Turquía]], [[Alemaña]], [[Reinu Xuníu]] ya [[India]] atópense ente los más íntimos aliáu d'Israel. Estaos Xuníos foi'l primer país en reconocer al [[Estáu d'Israel]], siguíu pola [[Xunión Soviética]]. Puede considerase a Israel como'l so principal aliáu n'[[Asia Sudoccidental]], sobre la base de polítiques compartíes y los valores relixosos.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://italy.usembassy.gov/pdf/other/RL33476.pdf |títulu=Israel: Background and Relations with the United States |formatu=pdf |editorial=Congressional Research Service (via the U.S. Mission to Italy) |apellíu=Migdalovitz |nome=Carol |fecha=[[2007-07-06]] |fechaaccesu=23-09-2007 |páxines=23}}&lt;/ref&gt; A pesar de nun establecer plenes rellaciones diplomátiques ente Turquía ya Israel hasta [[1991]],&lt;ref&gt;{{harvnb|Abadi|2004|p=3}}. &quot;''However, it was not until 1991 that the two countries established full diplomatic relations.''&quot;&lt;/ref&gt; Turquía cooperó col Estáu desque confirmó la reconocencia d'Israel en [[1949]]. Sicasí, los llazos de Turquía con otres naciones de mayoría musulmana de la rexón dieron llugar n'ocasiones a la presión de los Estaos árabes por que modere la so rellación con Israel.&lt;ref&gt;{{harvnb|Abadi|2004|p=4-6}}.&lt;/ref&gt; Fuertes venceyos ente Alemaña ya Israel inclúin la cooperación científico y educativo y dambos Estaos caltienen solíos venceyos nos sectores económico y militar.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.germany.info/relaunch/info/archives/background/israel.html |editorial=German Embassy, Washington, D.C. |títulu=Germany and Israel |publicación=Background Papers |fechaaccesu=23-09-2007}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.timesonline.co.uk/tol/news/world/middle_east/article3564572.ece Israel welcomes new Germany to a celebration of its 60th birthday - Times Online]&lt;/ref&gt; India estableció plenos llazos diplomáticos con Israel en 1992 y fomentó sólidos venceyos col país tantu nel sector militar como nel cultural dende entós.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.westerndefense.org/bulletins/Dec-01.htm |editorial=Xerusalem Institute for Western Defense |apellíu=Kumar |nome=Dinesh |títulu=India and Israel: Dawn of a New Yera |fechaaccesu=23-09-2007}}&lt;/ref&gt; El [[Reinu Xuníu]], que caltuvo rellaciones diplomátiques plenes con Israel dende la so formación, realizó dos visites del xefe d'estáu en 2007. Les rellaciones ente los dos países consolidáronse mientres el gobiernu del ex primer ministru [[Tony Blair]] por cuenta de los sos esfuercios por atopar un resolución a los dos estaos. El Reinu Xuníu ye vistu como una rellación natural&quot; con Israel a cuenta del mandatu británicu de Palestina.&lt;ref&gt;http://web.archive.org/web/20030731063555/http://www.fco.gov.uk/servlet/Front?pagename=OpenMarket/Xcelerate/ShowPage&amp;c=Page&amp;cid=1007029394365&amp;a=KCountryProfile&amp;aid=1031532656768 &quot;UK and Israel&quot;. Background Papers. Uk Foreign and Commonwealth Office. Retrieved on 2007-12-19.&lt;/ref&gt; Irán tenía rellaciones diplomátiques con Israel sol gobiernu de la [[Mohammad Reza Pahlevi|dinastía Pahlevi]],&lt;ref&gt;{{harvnb|Abadi|2004|p=37-9,47}}.&lt;/ref&gt; pero retiró la so reconocencia d'Israel mientres la Revolución iranina.&lt;ref&gt;{{harvnb|Abadi|2004|p=47-9}}.&lt;/ref&gt;

En 2009, tantu [[Venezuela]] como [[Bolivia]] rompieron rellaciones diplomátiques con Israel por mor del [[conflictu de la Franxa de Gaza de 2008-2009]].&lt;ref&gt;{{cita web
|url=http://www.nacionhumana.org/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=570&amp;Itemid=41
|títulu=Nacion Humana - Bolivia ruempe Les Rellaciones Diplomatiques Con Israel &lt;!--Xeneráu por Muriu Bot. Puedes ayudar a rellenar esta plantiya--&gt;
|añoacceso=2009
|autor=
|enllaceautor=
|idioma=
}}&lt;/ref&gt;

Nel casu de la [[India]], Israel caltién rellaciones diplomátiques con dichu país dende [[1991]]. Enantes d'esa fecha la India tenía una posición más pro-[[Mundu árabe|árabe]] y pro-[[soviética]], votando inclusive en contra de la fundación d'Israel na [[Asamblea Xeneral de les Naciones Xuníes]] en [[1948]], argumentando que s'oponía a la creación de países basaos na [[relixón]] (como'l casu de la so oposición a la fundación del [[Paquistán]] [[islámicu]] y el [[Jalistán]] [[sij]]); sicasí, ye posible que dichu distanciamientu debiérase más a motivos geopolíticos. Sía que non, una serie de factores provocaron l'acercamientu d'India con Israel a partir de [[1991]], ente ellos la disolución de la [[Xunión Soviética]] (que tenía fuertes venceyos cola India), la declaración de la [[Organización de la Conferencia Islámica]] de que [[Caxmir (rexón)|Caxmir]] yera lexítimamente territoriu de [[Paquistán]] en [[1986]], y les crítiques de dicha organización contra India en materia de [[derechos humanos]] del musulmanes nel [[2001]], lo qu'alloñó a la India del [[mundu islámicu]]. La llegada al poder del [[Likud]] n'Israel, con [[Ariel Sharon]] al frente, y el [[Bharatiya Janata]] n'India, lideráu por [[Atal Bihari Vajpayee]], tuvo tamién la so influencia, yá que tantu'l Likud como'l BJP son partíos [[conservador]]es, amestaos a grupos [[nacionalista|nacionalistes]] relixosos de [[xudíos]] y [[hindús]] respeutivamente y que promueven una política de mano dura contra'l [[terrorismu islámicu]]. 

La visita de Ariel Sharón a la India en [[2003]] foi la primer visita d'un primer ministru israelín. Dicha visita foi avafada por airado protestes contra Sharón protagonizaes principalmente por musulmanes, onde se-y acusaba de [[xenocidiu]] y [[crímenes de guerra]] en pancartes. [[Jaswant Singh]] foi'l primera [[canciller]] de la India en visitar Israel nel añu [[2000]]. Anque les rellaciones diplomátiques ente Israel y l'India permanecieron normales entá col cambéu de gobiernu al [[centru-esquierda|centru-izquierdista]] [[Congresu Nacional Indiu]], los musulmanes d'India siguen siendo mayoritariamente pro-palestinos.

== Xeografía ==
[[Archivu:Israel topo en.jpg|thumb|right|180px|Mapa topográficu d'Israel.]]
{{AP|Xeografía d'Israel}}

=== Relieve ===
N'Israel estremen trés rexones [[xeomorfoloxía|xeomorfolóxiques]], d'Oeste a Este: la llanura litoral mediterránea, el cordal central y el Valle del [[Xordán]] (la [[Depresión (xeografía)|depresión]] más fonda de la Tierra). A estos trés rexones, hai que sumar la del [[desiertu de Neguev]], planicie y montes de caliar, asitiáu al sur d'Israel. Les rexones grebes ocupen más de la metá del territoriu d'Israel.

Entá siendo ermu bona parte del territoriu, nos valles abonden los [[lliriu|llirios]], y tamién los árboles como [[Pinus|pinos]], [[ocalitu|ocalitos]], [[olea europaea|olivares]] y [[acacia|acacies]]. Les [[retama|retames]] crecen esporádicamente nel desiertu del Neguev. Esisten iniciatives de [[reforestación]] que se lleven a cabu per tol país, especialmente nos montes, onde los pinos, [[carbayu|carbayos]], [[ciprés|cipreses]] y [[Laurus nobilis|lloreos]] enraigonen de forma esitosa.

=== Clima ===
Asitiáu ente los desiertos d'[[África]] y [[Asia]], d'una parte, y del [[Mar Mediterraneu]], templáu y húmedu, de la otra, Israel alcuéntrase nuna encruciada d'influencies climátiques que dexaron estremar hasta cuarenta tipos distintos de clima en tan amenorgada superficie. El réxime térmicu varia notablemente cola altitú y la continentalidad, especialmente pel hibiernu: d'oeste a esti va pasándose d'un clima típicu mediterraneu a unu continental. Les rexones montascoses suelen ser airoses y bien fríes -dacuando con nevaes-. El picu del [[Monte Hermón]] ta cubiertu de nieve la mayor parte del añu y [[Xerusalén]] xeneralmente recibe siquier una nevada cada añu.&lt;ref&gt;Goldreich, Yair (2003), The Climate of Israel: Observation, Research and Application, Springer, ISBN 0-306-47445-X&lt;/ref&gt; Les ciudaes costeres, como [[Tel Aviv]] y [[Haifa]], tienen un típicu [[clima mediterraneu]] con fríu y lluviosu, con iviernos llargos y branos bien calorosos. Nel estremu sur, nel [[Golfu d'Eilat]], el clima ye tropical secu.

La temperatura más alto del [[Asia|continente asiáticu]] (53,7° C o 129° F) rexistróse en 1942 nel [[kibutz]] [[Tirat Zvi]], al norte del valle del Xordán.&lt;ref name=watzman&gt;{{cita publicación
| apellíu= Watzman
| nome= Haim
| títulu= Left for dead
| fechaaccesu= 29-07-2008
| fecha= 08-02-1997
| url = http://environment.newscientist.com/article/mg15320684.400-left-for-dead--plans-to-rescue-the-rapidly-shrinking-dead-sía-may-be-good-news-forindustry-and-tourists-but-the-strange-life-forms-that-thrive-in-its-supersaltywaters-still-face-a-perilous-future-says-ithaim-watzmanit.html
}}&lt;/ref&gt; 

Polo xeneral apréciase una estación seca (abril-ochobre) y una lluviosa (dende ochobre-payares hasta abril). De mayu a setiembre, son rares les agües n'Israel.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.weather.com/outlook/travel/businesstraveler/wxclimatology/monthly/graph/ISXX0026 |editorial=The Weather Channel |fechaaccesu=11-07-2007 |títulu=Average Weather for Tel Aviv-Yafo}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.weather.com/outlook/events/weddings/wxclimatology/monthly/graph/ISXX0010
|editorial=The Weather Channel |fechaaccesu=11-07-2007 |títulu=Average Weather for Xerusalem}}&lt;/ref&gt; El mayor porcentaxe d'agües algámase ente mediaos de xineru y principios de marzu. La pluviosidá amóntase de sur a norte y d'este a oeste.

Con escasos recursos hídricos, Israel desenvolvió delles y variaes teunoloxíes pal aforru d'agua, incluyíes les de [[riego por pinga]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.mfa.gov.il/mfa/facts%20about%20israel/land/focus%20on%20israel-%20development%20of%20limited%20water%20reso |editorial=Israeli Ministry of Foreign Affairs |fechaaccesu=07-11-2007 |títulu=Development of Limited Water Resources- Historical and Technological Aspects |fecha=20-09-2003 |apellíu=Sitton |nome=Dov}}&lt;/ref&gt; Los [[israelín]]es tamién aprovechen la considerable lluz solar disponible pa la enerxía solar, lo que fai d'Israel la nación líder n'usu per cápita d'[[enerxía solar]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.neaman.org.il/neaman/publications/publication_item.asp?fid=590&amp;parent_fid=490&amp;iid=3639 |títulu=Solar energy for the production of heat |apellíu=Grossman |nome=Gershon |coautores=Ayalon, Ofira; Baron, Yifaat; Kaufman, Debby |fechaaccesu=07-11-2007 |editorial=Samuel Neaman Institute}}&lt;/ref&gt;

== Economía ==
{{AP|Economía d'Israel}}
[[Archivu:Bursa05.jpg|thumb|250px|right|El principal distritu de negocios ta alcontráu en [[Ramat Gan]] en las afueras de Tel Aviv, onde s'atopa'l Distritu de la bolsa de diamantes''.]]
Israel ye consideráu como'l país más avanzáu del sudoeste d'Asia nel desenvolvimientu económicu ya industrial. El país clasificóse no más alto na rexón pol Ease of Doing Business Index del [[Bancu Mundial]],&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.doingbusiness.org/EconomyRankings/?regionid=426 |editorial=The World Bank Group |títulu=Economy Rankings - Middle East &amp; North Africa |fechaaccesu=06-09-2007}}&lt;/ref&gt; según nel [[Índiz de Competitividá Global]] del [[Foru Económicu Mundial]].&lt;ref name=&quot;wef&quot; /&gt; Tien el segundu mayor númberu de [[Startup|compañíes Startup]] nel mundu (dempués d'[[Estaos Xuníos]]) y el mayor númberu d'empreses que coticen na bolsa de [[NASDAQ]] fuera d'[[América del Norte]].&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=NASDAQ Appoints Asaf Homossany as New Direutor for Israel |fecha=[[2005-02-06]] |editorial=[[NASDAQ]] |fechaaccesu=04-08-2007 |url=http://www.nasdaq.com/newsroom/news/pr2005/ne_section05_019.stm}}&lt;/ref&gt; En 2007, Israel ocupó la 44ª posición más alta del [[Productu Internu Brutu]] y el 22º más altu productu internu brutu ''[[per cápita]]'' (en [[paridá de poder adquisitivu]]) con O 232,7 mil millones de dólares y O 33,299, respeutivamente.&lt;ref name=&quot;IMF-gdp&quot;&gt;[http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2007/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=29&amp;pr.y=17&amp;sy=2007&amp;ey=2007&amp;scsm=1&amp;ssd=1&amp;sort=country&amp;ds=.&amp;br=1&amp;c=436&amp;s=NGDP_R%2CNGDP_RPCH%2CNGDP%2CNGDPD%2CNGDP_D%2CNGDPRPC%2CNGDPPC%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CPPPSH%2CPPPEX%2CPCPI%2CPCPIPCH%2CPCPIE%2CPCPIEPCH%2CLUR%2CLE%2CLP%2CGGB%2CGGB_NGDP%2CBCA%2CBCA_NGDPD&amp;grp=0&amp;a= International Monetary Fund, October 2007.]&lt;/ref&gt; En 2007, Israel foi convidáu a xunise a la [[Organización pa la Cooperación y el Desenvolvimientu Económicu]],&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-3400955,00.html |editorial=Ynet News |fechaaccesu=04-08-2007 |fecha=[[2007-05-16]] |títulu=Israel invited to join the OECD}}&lt;/ref&gt; que promueve la cooperación ente los países que se xunten a los principios democráticos y esplotar les economíes de [[llibre mercáu]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.oecd.org/about/ |editorial=Organisation for Economic Co-operation and Development |fechaaccesu=04-08-2007 |títulu=About}}&lt;/ref&gt;

A pesar de los llindaos recursos naturales, el desenvolvimientu intensivu de l'agricultura y el sector industrial mientres les últimes década convirtió a Israel práuticamente n'autosuficiente na producción d'alimentos. Importantes importaciones a Israel, con un total d'O 47,8 mil millones en 2006, son los [[Combustible fósil|combustibles fósiles]], materies primes y equipu militar.&lt;ref name=&quot;cia&quot; /&gt;
Les principales esportaciones inclúin frutes, verdures, productos [[Fármacu|farmacéuticu]], software, productos químicos, teunoloxía militar, y [[Industria de diamantes d'Israel|diamantes]]; en 2006 les esportaciones israelines algamaron los 42,86 mil millones.&lt;ref name=&quot;cia&quot; /&gt; Israel ye líder mundial nel caltenimientu de l'agua y la [[enerxía xeotérmica]],&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://pqasb.pqarchiver.com/jrep/access/1271587481.html?dids=1271587481:1271587481&amp;FMT=ABS&amp;FMTS=ABS:FT&amp;fecha=May+28%2C+2007&amp;autor=Mitch+Ginsburg&amp;pub=The+Xerusalem+Report&amp;edition=&amp;startpage=13&amp;de/ |editorial=The Xerusalem Report |fecha=[[2007-05-28]] |fechaaccesu=30-08-2007 |títulu=A Hotter Holy Land |apellíu=Ginsburg |nome=Mitch}}&lt;/ref&gt; y el so desenvolvimientu de teunoloxíes de vanguardia en software, comunicaciones y les ciencies de la vida han [[Silicon Wadi|remembráu comparances]] con [[Silicon Valley]].&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Israel keen on IT tie-ups |fecha=[[2001-01-10]] |editorial=The Hindu Business Line |url=http://www.thehindubusinessline.com/businessline/2001/01/11/stories/151139ue.htm |fechaaccesu=04-08-2007}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Israel: Punching above its weight |fecha=[[2005-11-14]] |editorial=[[The Economist]]|url=http://www.ebusinessforum.com/index.asp?doc_id=7798&amp;layout=rich_story |fechaaccesu=04-08-2007}}&lt;/ref&gt;
[[Archivu:Azrieli Towers.jpg|thumb|250px|left|El [[Centru Azrieli]] en Tel Aviv, símbolu del dinamismu económicu del país.]]
[[Intel]]&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://www.jpost.com/servlet/Satellite?cid=1171894528658&amp;pagename=JPost%2FJPArticle%2FShowFull |editorial=The Xerusalem Post |fecha=[[2007-02-27]] |fechaaccesu=04-08-2007 |títulu=Intel to expand Xerusalem R&amp;D |apellíu=Krawitz |nome=Avi}}&lt;/ref&gt; y [[Microsoft]]&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.microsoft.com/Israel/RnD/about/team.html |editorial=Microsoft |fechaaccesu=04-08-2007 |títulu=Israel R&amp;D Center: Leadership Team}}&lt;/ref&gt; construyeron los sos primeros centros estranxeros d'[[Investigación y desenvolvimientu]] n'Israel. Tamién otres empreses multinacionales d'alta teunoloxía, como [[IBM]], [[Ciscu Systems]] y [[Motorola]], abrieron centros teunolóxicos nel país

N'Israel cultívase [[algodón]] de fibra llarga d'alta calidá y hai [[piscifactoría|piscifactoríes]] especializaes na cría de [[trucha|truches]], [[carpa|carpes]] y otros pexes. Cuenta tamién con fama reconocida nel campu de la [[moda]] y como destín [[turismu n'Israel|turísticu]]. El turismu, especialmente'l turismu relixosu, ye otra industria importante n'Israel, con clima templáu, sableres, llugares arqueolóxicos y históricos, y xeografía singular, recurriendo tamién a los turistes. 

En 1998, la revista ''Newsweek'' asitió a [[Tel Aviv]] ente les diez ciudaes más influyentes del mundu nel ámbitu teunolóxicu. Yá nos años 90 Israel propunxo al mundu árabe vecín tresformar al Mediu Oriente n'unu de los más importantes centros teunolóxicos y financieros del mundu.

=== Turismu ===
El turismu ye una industria fundamental d'Israel. Tar allugáu en [[Tierra Santa]] ufierta una gran variedá de llugares relixosos, históricos y d'importantes xacimientos arqueolóxicos. Amás, dispón de modernos centros turísticos nes sos sableres y rexones pa realizar [[ecoturismo]].
Ye importante señalar la creciente importancia del turismu de sol y sablera, allugáu sobremanera na zona del Mar Muertu. Nesta zona hai tamién numberosos balnearios y spas.

== Ciencia y educación ==
{{AP|Ciencia y teunoloxía n'Israel}}
[[Archivu:Weizmann accelerator.jpg|thumb|upright|right|250px|El [[acelerador de partícules]] del [[Institutu Weizmann de Ciencies]], [[Rehovot]].]]
Israel tien la mayor esperanza de vida escolar del sudoeste d'Asia, y ta xuntu con [[Xapón]] cola segunda más alta esperanza de vida escolar del continente asiáticu (dempués de [[Corea del Sur]]).&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.unesco.org/education/docs/EN_GD2004_v2.pdf |editorial=UNESCO Institute for Statistics |añu=2004 |publicación=Global Education Digest 2004 |títulu=Comparing Education Statistics Across the World |páxines=75, 77 |formatu=pdf |fechaaccesu=04-08-2007}}&lt;/ref&gt; Coles mesmes Israel tien la mayor tasa d'[[alfabetización]] n'Asia Sudoccidental, acordies coles Naciones Xuníes.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://hdr.undp.org/reports/global/2005/pdf/HDR05_HDI.pdf |urlarchivu=http://web.archive.org/web/20070702184520/http://hdr.undp.org/reports/global/2005/pdf/HDR05_HDI.pdf |fechaarchivu=2007-07-02 |editorial=United Nations |publicación=Human Development Report 2005 |títulu=Human Development Indicators |fechaaccesu=04-08-2007 |añu=2005}}&lt;/ref&gt; La Llei d'Educación del Estáu, aprobada en 1953, estableció cinco tipos d'escueles: estatal llaicu, estatal relixosu, ultra ortodoxu, escueles comunales y les escueles árabes.&lt;ref&gt;[http://www.eric.ed.gov/ERICWebPortal/custom/portlets/recordDetails/detailmini.jsp?_nfpb=true&amp;_&amp;ERICExtSearch_SearchValue_0=ED250227&amp;ERICExtSearch_SearchType_0=eric_accno&amp;accno=ED250227 ED250227 - Israeli Schools: Religious and Secular Problems.]&lt;/ref&gt;

La educación ye [[Derechu a la educación obligatoria]] n'Israel pa los neños d'edaes entendíes ente los trés y dieciocho años.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://www.haaretz.com/hasen/spages/883341.html |editorial=Haaretz |fechaaccesu=05-08-2007 |fecha=[[2007-07-19]] |títulu=Knesset raises school dropout age to 18 |apellíu=Kashti |nome=Or |coautores=Shahar Ilan}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.mfa.gov.il/MFA/MFAArchive/2000_2009/2003/1/Summary+of+the+principal+laws+relating+to+educatio.htm |editorial=Israel Ministry of Foreign Affairs |títulu=Summary of the Principal Laws Related to Education |fecha=[[2003-01-26]] |fechaaccesu=04-08-2007}}&lt;/ref&gt; Los estudios estrémense en trés niveles - [[Educación primaria|escuela primaria]] (graos 1-6), [[Educación secundaria|escuela entemediu]] (graos 7-9) y [[High school]] (graos 10-12) - que rematen colos exámenes del certificáu del [[Bagrut]]. Materies básiques como [[matemátiques]], Torah, [[idioma hebréu]], lliteratura hebrea y xeneral, [[idioma inglés|inglés]], [[historia]] y [[educación cívica]] son necesaries pa recibir un certificáu de Bagrut.&lt;ref name=&quot;moia&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.moia.gov.il/NR/rdonlyres/9FBC4448-CB15-4309-BA82-96DC681Y7A11/0/education_en.pdf |editorial=Ministry of Immigrant Absorption |formatu=pdf |títulu=Education |fechaaccesu=05-08-2007}}&lt;/ref&gt; N'escueles árabes, cristianes y druses, l'exame sobre los estudios de la Torah sustitúyense por un exame del [[islam]], el [[cristianismu]] o'l patrimoniu [[Drusos|drusu]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.bibl.u-szeged.hu/oseas/bagrut.html |editorial=United States-Israel Educational Foundation via the University of Szeged University Library |títulu=The Israeli Matriculation Certificate |fechaaccesu=05-08-2007 |mes=January |añu=1996}}&lt;/ref&gt; En 2003, más de la metá de tolos israelinos aprobaron el docenu grau llogrando'l certificáu de matriculación.&lt;ref&gt;{{Cita web | url=http://www1.cbs.gov.il/shnaton56/st08_21.pdf |títulu=Pupils in Grade XII, matriculation examinees and entitled to a certificate |fechaaccesu=02-07-2007 |editorial=Central Bureau of Statistics}}&lt;/ref&gt;

Los ocho universidaes públiques d'Israel tán subvencionaes pol Estáu.&lt;ref name=&quot;moia&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.israelemb.org/highered/highed.html |títulu=Higher Education in Israel |fechaaccesu=10-09-2007 |editorial=Embassy of Israel in Washington, DC}}&lt;/ref&gt; La [[Universidá Hebrea de Xerusalén]], la universidá más antigua d'Israel, alluga la [[Biblioteca Nacional d'Israel]], el más grande repositorio de llibros de temes xudíu del mundu.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.jnul.huji.ac.il/eng/history.html |editorial=Jewish National and University Library |títulu=About the Library |fechaaccesu=05-08-2007}}&lt;/ref&gt; En 2006, la Universidá Hebrea foi considerada 60ª&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://ed.sjtu.edu.cn/rank/2006/ARWU2006_Top100.htm |títulu=Top 500 World Universities (1-100)|editorial=Institute of Higher Education, Shanghai Jiao Tong University |fechaaccesu=02-07-2007 |añu=2006}}&lt;/ref&gt; y 119ª&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.thes.co.uk/statistics/international_comparisons/2006/top_unis.aspx?window_type=popup |editorial=Times Higher Education Supplement |fecha=[[2006-10-06]] |fechaaccesu=04-08-2007 |títulu=The World's Top 200 Universities |publicación=International Comparisons}}&lt;/ref&gt; ente les meyores universidaes del mundu. Otres universidaes importantes nel país inclúin el [[Technion]], el [[Institutu Weizmann de Ciencies]], la [[Universidá de Tel Aviv]], la [[Universidá Bar-Ilan]], la [[Universidá de Haifa]], y la [[Universidá Ben-Gurion del Néguev]]. Los siete universidaes d'investigación d'Israel (con esclusión de la Universidá Abierta) clasificáronse ente los meyores 500 nel mundu.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://ed.sjtu.edu.cn/rank/2006/ARWU2006TOP500list.htm |editorial=Institute of Higher Education, Shanghai Jiao Tong University |títulu=Top 500 World Universities |fechaaccesu=01-08-2007 |añu=2006}}&lt;/ref&gt; Israel ocupa'l tercer llugar nel mundu col númberu de ciudadanos que tienen títulos universitarios (20 por cientu de la población).&lt;ref name=&quot;consulate&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.israelfm.org/economic/investing/top_ten.htm |urlarchivu=http://web.archive.org/web/20070716015552/http://www.israelfm.org/economic/investing/top_ten.htm |fechaarchivu=2007-07-16 |títulu=Top Ten Reasons to Invest in Israel |editorial=Israeli Consulate, New York City |fechaaccesu=01-08-2007}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.american.edu/initeb/as5415a/Israel_ICT/itWork.html |editorial=American University |títulu=Israel: IT Workforce |fechaaccesu=14-08-2007 |publicación=Information Technology Landscape in Nations Around the World}}&lt;/ref&gt; Mientres la década de 1990, una arribación d'un millón d'inmigrantes de la ex [[Xunión Soviética]] (cuarenta por cientu de los cual son titulaos universitarios) emburriaron a Israel a aguiyar el sector de l'alta teunoloxía.&lt;ref name=&quot;consulate&quot; /&gt;
Cuatro israelinos ganaron el [[Premiu Nobel]] en Ciencies. Los biólogos [[Avram Hershko]] y [[Aarón Ciechanover]] del [[Technion]] compartieron el [[Nobel de Química]] en 2004. El psicólogu americanu-israelín [[Daniel Kahneman]] ganó en 2002 el [[Premiu Nobel d'Economía|Nobel d'Economía]]. En 2005 [[Robert Aumann]], de la [[Universidá Hebrea de Xerusalén]], tamién ganó'l Nobel d'Economía.&lt;ref name=&quot;nobel-mfa&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.israel-mfa.gov.il/MFA/Israel+beyond+politics/Israeli+professor+shares+Nobel+Prize+in+Economics+for+2005+10-Oct-2005.htm |editorial=Israel Ministry of Foreign Affairs |fecha=[[2005-10-05]] |fechaaccesu=04-08-2007 |títulu=Israeli professor shares Nobel Prize in Economics for 2005}}&lt;/ref&gt; Israel lidera la producción de [[Publicación científica|publicaciones científiques]] ''per capita'' nel mundu, siendo unu de los primeros estaos en dichu ranking; nun estudiu realizáu en 2006 ocupaba'l tercer puestu mundial, con 1018 artículos per añu y por cada 1.000.000 persones.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://pubs.acs.org/cen/science/84/8448sci1.html |editorial=American Chemical Society |publicación=[[Chemical &amp; Engineering News]] |títulu=Globalization Of Science Rolls On |páxines=26–31 |fecha=[[2006-11-27]] |apellíu=Heylin |nome=Michael |fechaaccesu=21-08-2007}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://www.jpost.com/servlet/Satellite?cid=1154525933299&amp;pagename=JPost%2FJPArticle%2FPrinter |editorial=The Xerusalem Post |apellíu=Gordon |nome=Evelyn |títulu=Kicking the global oil habit |fechaaccesu=04-08-2007 |fecha=[[2006-08-24]]}}&lt;/ref&gt; Tamién presume de ser unu de los países con más [[patente]]s rexistraes ''[[per cápita]]''. En 2003, [[Ilan Ramon]] convirtióse nel primera [[astronauta]] [[israelín]], qu'actuó como especialista del [[STS-107]], na fatal misión del [[Tresbordador espacial Columbia]]. 

Apúrraslos israelinos a la [[ciencia]] y a la [[teunoloxía]] fueron bien significatives y más si tiense en cuenta'l so pequeñu tamañu. Dende la so fundación, Israel dedicó notables esfuercios a la ciencia y a la [[inxeniería]]. Los científicos israelinos realizaron contribuciones relevantes a la [[xenética]], a la [[informática]], a la [[electrónica]], a la [[óptica]] y a otres industries d'alta teunoloxía. La ciencia israelina ye bien conocida pola so vanguardista teunoloxía militar. Israel foi tamién pionera en teunoloxía agrícola avanzada. Israel tien una alta reputación en [[física teórica]] y tamién ye apreciada la so desenvuelta [[medicina]].

Israel ocupa'l tercer puestu en gastu n'[[I+D|Investigación y Desenvolvimientu]], l'octavu en preparación teunolóxica (d'alcuerdu al gastu de les sos compañíes en [[I+D]], la creatividá de la so comunidá científica, el númberu d'ordenadores personales y l'índiz de penetración d'Internet), l'undécimu n'innovación, el decimosestu n'esportaciones d'alta teunoloxía y el decimoséptimu en llogros teunolóxicos na llista Nation Master de países nel mundu por estándares económicos.

== Demografía ==
{{AP|Demografía d'Israel}}

Israel ye un país de tamañu pequeñu, con una población de 7 millones d'habitantes ([[2005]]); d'ellos, el 78% son [[xudíu|xudíos]], y el 19% [[árabe israelín|árabes]]. Nos territorios de [[Xudea]] y [[Samaria (rexón)|Samaria]] (tamién conocíos como [[Cixordania]]) y [[Xerusalén Este]], en [[2005]] la población yera de 2,3 millones. Según el Ministeriu del Interior israelín viven unos 200.000 colonos israelinos nos asentamientos establecíos nos territorios palestinos.
[[Archivu:TelAviv-Beach2.jpg|thumb|250px|Sablera de '''[[Tel Aviv]]''' al atapecer]]
[[Archivu:Population of Israel since 1949.svg|thumb|200px|left|Evolución démografica]]
En setiembre de 2005 les autoridaes israelines punxeron en marcha'l [[Plan de retirada unilateral israelín|Plan de desconexón]] de la [[Franxa de Gaza]], que pasó a ser alministrada pola [[Autoridá Nacional Palestina]]. El procesu de retirada del territoriu implicó conflictos dientro de la sociedá israelina, por cuenta de la retirada de casi 8.000 colonos xudíu que vivíen na Franxa de Gaza, frente a una población de 1,4 millones de palestinos.

En [[1948]], cuando naz el nuevu Estáu, la población total d'Israel yera de 914.700 habitantes, 156.000 d'ellos non xudíu (principalmente árabes). Ente 1948 y 1960 la población inmigrante xudía amontóse en 1,1 millones de persones, emigraos dende países musulmanes, por medrana a les represalies pola fundación del nuevu Estáu d'Israel, como [[Yeme]] (60.000), [[Iraq]] (140.000), [[Siria]] (35.000), [[El Líbanu]] (5.000), [[Tunicia]] (120.000), [[Marruecos]] (400.000), [[Libia]] (150.000), [[Irán]] (200.000) y [[Arxelia]] (150.000). Tamién emigró al nuevu Estáu la exigua comunidá xudíu d'[[Europa]] tres l'[[Holocaustu]], menos d'un cuartu de millón de persones. Otros fluxos inmigratorios posteriores produciéronse tres la cayida de la [[Xunión Soviética]], tres la cual munchos xudíos de [[Rusia]], [[Ucraína]] y [[Bielorrusia]] decidieron emigrar a Israel, según munchos xudíos d'[[Arxentina]] tres la grave crisis económica que sufrió esti país nos últimos años. La población [[sefardina]] nel Estáu d'Israel ye anguaño d'unes 500.000 persones.

Anguaño la población ta desigualmente partida pol territoriu, siendo la rexón central y la costera del Mediterraneu les más poblaes, con índices cimeros a los 300 habitantes por km². Nel sur la media nun supera los 55 habitantes por km². 

=== Árees metropolitanes ===
Apréciase una doble ocupación del territoriu: per un sitiu les ciudaes ([[Xerusalén]], [[Tel Aviv]], [[Haifa]], [[Beersheba]] y [[Eilat]] son les principales), y per otru llau una ocupación rural en forma de [[kibutz]], un establecimientu agrícola con una forma d'esplotación del terrén y convivencia comunal. 

En 2006, la [[Oficina Central d'Estadístiques d'Israel|Oficina Central d'Estadístiques]] israelina definía trés [[área metropolitana|árees metropolitanes]]: Tel Aviv (3 millones d'habitantes), Haifa (980.600) y Xerusalén, la capital (706.368).

{{VT|Llista de ciudaes d'Israel}}

== Cultura ==
{{AP|Cultura d'Israel}}
[[Archivu:Shvua hasefer 2005.jpg|thumb|[[Selmana del Llibru Hebréu]] en [[Xerusalén]] (2005)]]
La cultura d'Israel ye indixebrable de la hestoria del xudaísmu y del pueblu xudíu que lu precieden.
La diversidá cultural d'Israel derívase de la diversidá de la so población: [[pueblu xudíu|xudíos]] de tol mundu llevaron les sos tradiciones cultural y relixosu consigo, creando un crisol de costumes y creencies de la cultura xudíu.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.iyfnet.org/document.cfm/92/97/243 |editorial=International Youth Foundation |títulu=Immigration and Social and Cultural Diversity Among the Jewish Population |fechaaccesu=06-09-2007}}&lt;/ref&gt; Israel ye l'únicu país del mundu onde la vida xira en redol al [[calendariu hebréu]]. El trabayu y les vacaciones escolares son determinaes poles [[Festividaes xudíu|fiestes xudíu]], y el día oficial de descansu ye'l sábadu, el [[Shabat]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.mfa.gov.il/MFA/Facts%20About%20Israel/People/Jewish%20Festivals%20in%20Israel |editorial=Israel Ministry of Foreign Affairs |títulu=Jewish Festivals and Days of Remembrance in Israel |fechaaccesu=16-09-2007}}&lt;/ref&gt; La importante minoría árabe d'Israel tamién dexó'l so calquier na cultura israelina n'esferes tal como l'arquiteutura,&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.israel-mfa.gov.il/MFA/MFA+Publications/Photo+exhibits/Encounters-+The+Vernacular+Paradox+of+Israeli+Arch-+Intro.htm |editorial=Ministry of Foreign Affairs |títulu=Encounters: The Vernacular Paradox of Israeli Architecture |apellíu=Ran |nome=Ami |fechaaccesu=06-09-2007 |fecha=[[1998-08-25]]}}&lt;/ref&gt; música,&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://www.israel21c.org/bin/en.jsp?enDispWho=Articles%5El1126&amp;enPage=BlankPage&amp;enDisplay=view&amp;enDispWhat=object&amp;enVersion=0&amp;enZone=Culture |títulu=Israeli, Palestinian and Jordanian DJs create bridge for peace |apellíu=Brinn |nome=David |fecha=[[2005-10-23]] |fechaaccesu=16-09-2007 |editorial=Israel21c}}&lt;/ref&gt; y cocina.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.med.umich.edu/umim/clinical/pyramid/global.htm |editorial=The University of Michigan |títulu=Some Thoughts About Israeli Cuisine |apellíu=Dolev |nome=Yael |fechaaccesu=06-09-2007 |publicación=University of Michigan Integrative Medicine}}&lt;/ref&gt;

=== Lliteratura ===
La [[Lliteratura d'Israel|lliteratura israelina]] ye principalmente la poesía y la prosa escrita n'[[idioma hebréu|hebréu]], como parte de la renacencia del hebréu como llingua falada dende mediaos del sieglu XIX, anque un pequeñu espaciu de la lliteratura publicar n'otros idiomes, como l'árabe y l'inglés. Por llei, dos copies de tolos impresos publicaos n'Israel tienen de ser depositaos na [[Biblioteca Nacional d'Israel]] y na [[Universidá Hebrea de Xerusalén]]. Nel 2001, la llei foi enmendada pa incluyir grabaciones d'audiu y videu según tamién otros medios de comunicación non impresos.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://jnul.huji.ac.il/eng/lgd.html |editorial=Jewish National and University Library |títulu=Depositing Books to The Jewish National &amp; University Library |fechaaccesu=21-08-2007}}&lt;/ref&gt; Nel 2006, el 85 por cientu de los 8000 llibros treslladaos a la biblioteca taben n'hebréu.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://jnul.huji.ac.il/eng/lgd-statistics-2007.html |editorial=Jewish National and University Library |fechaaccesu=12-08-2007 |títulu=Israeli Book Statistics for 2006}}&lt;/ref&gt; La [[Selmana del Llibru Hebréu]] (en {{lang-he-n|שבוע הספר}}) celébrase en xunu con carauterístiques de les feries del llibru, llectures públiques y apariencies del autores israelinos por tol país. Mientres la selmana, el principal premiu lliterariu d'Israel, el [[Premiu Sapir]], ye apurríu. En [[1966]] [[Shmuel Yosef Agnón]] compartió'l [[Premiu Nobel de Lliteratura]] col autor xudíu alemán [[Nelly Sachs]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1966/index.html |editorial=Nobel Foundation |títulu=The Nobel Prize in Literature 1966 |fechaaccesu=12-08-2007}}&lt;/ref&gt;

=== Música ===
[[Archivu:Batsheva Dance Company by David Shankbone.jpg|thumb|left|[[Compañía de Danza Batsheva]] en [[Tel Aviv]]]]
La [[Música d'Israel|música israelina]] contién una gran variedá d'influencies procedentes de la [[Diáspora]]; música yemenita, melodíes Hasidicas, música árabe, música griega, [[jazz]] y [[pop rock]] y son toos parte de la escena musical, de la que fai bon usu d'elementos de la cultura moderna.&lt;ref&gt;{{harvnb|Broughton|Ellingham|Trío|1999|p=365–9}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://worldmusic.nationalgeographic.com/worldmusic/view/page.basic/country/content.country/israel_36 |editorial=National Geographic Society |títulu=Israel |publicación=World Music |fechaaccesu=13-08-2007}}&lt;/ref&gt; Los cantares populares nacionales, conocíes como {{Hebréu|שירי ארץ ישראל}} (''Shirei Eretz Israel'' o ''&quot;Cantares de la Tierra d'Israel&quot;''), narren les esperiencies de los pioneros na construcción de la patria xudíu, [[Eretz Israel]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://worldmusic.nationalgeographic.com/worldmusic/view/page.basic/genre/content.genre/israeli_folk_735 |editorial=National Geographic Society |títulu=Israeli Folk |fechaaccesu=13-08-2007 |publicación=World Music}}&lt;/ref&gt; Ente los Israelinos de fama mundial&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://encarta.msn.com/encyclopedia_761575008_4/Israel.html |títulu=Israel (country) |editorial=Microsoft |encyclopedia=Encarta |añu=2007 |fechaaccesu=13-08-2007}}&lt;/ref&gt; alcuéntrase la [[Orquesta Filarmónica d'Israel]], que s'atopa n'actividá dende hai más de setenta años y anguaño realiza más de docientos conciertos cada añu.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.mfa.gov.il/MFA/Israel+beyond+politics/Israel+Philharmonic+Orchestra+celebrates+70th+anniversary+5-Feb-2007.htm |editorial=Ministry of Foreign Affairs (from Israel21c) |títulu=Israel Philharmonic Orchestra celebrates 70th anniversary |fecha=[[2007-02-05]] |fechaaccesu=13-08-2007 |apellíu=Davis |nome=Barry}}&lt;/ref&gt; Israel tamién produció munchos músicos bultables, dalgunos llograron l'estrellalgu internacional. [[Ajinoam Nini|Noa]], [[Itzhak Perlman]] y [[Pinches Zukerman]] son dalgunos de los músicos [[Sabra|nacíos n'Israel]] aclamaos internacionalmente; tambien destaquen [[Mayumana]] o [[Dana International]]. N'otru orde de coses, Israel participó nel [[Festival del Cantar d'Eurovisión]] casi cada añu dende 1973, ganando la competencia tres vez y dos vez foi sede de la mesma.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.eurovision.tv/content/view/537/1 |urlarchivu=http://web.archive.org/web/20070622035651/http://www.eurovision.tv/content/view/537/1 |fechaarchivu=2007-06-22 |editorial=Eurovision Broadcasting Union |publicación=Eurovision Song Contest |títulu=Israel |fechaaccesu=13-08-2007}}&lt;/ref&gt; [[Eilat]] entamó'l so propiu festival de música internacional, el [[Red Sea Jazz Festival]], cada branu dende 1987.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.redseajazzeilat.com/EN/aboutus.html |urlarchivu=http://web.archive.org/web/20070812185754/http://www.redseajazzeilat.com/EN/aboutus.html |fechaarchivu=2007-08-12 |editorial=Red Sea Jazz Festival |títulu=About Us |fechaaccesu=13-08-2007}}&lt;/ref&gt;

Tamién orixinarios d'Israel son dellos intérpretes que tán adquiriendo gran relevancia na actualidá como [[Oren Lavie]].

=== Teatru ===
Siguiendo cola tradición del [[Teatru yiddish]] n'[[Europa oriental]], Israel caltién una vibrante escena. Fundáu en [[1918]], el [[Teatru Habima]] en [[Tel Aviv]], ye la más antigua compañía de teatru de repertoriu y teatru nacional.&lt;ref&gt;(n'hebréu) {{Cita web |url=http://www.habima.co.il/ |títulu=התיאטרון הלאומי הבימה |editorial=Habima National Theatre |fechaaccesu=13-08-2007}}&lt;/ref&gt;

=== Museos ===
[[Tel Aviv]], [[Haifa]], [[Herzliya]] y [[Xerusalén]] tienen los más importantes [[muséu|museos]] d'arte, y munchos pueblos y [[kibutz]] disponen de pequeños museos.
El [[Muséu d'Israel]] na so capital, [[Xerusalén]], ye una de les más importantes instituciones culturales d'Israel,&lt;ref name=&quot;imj&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.imj.org.il/eng/about/index.html |editorial=The Israel Museum, Xerusalem |títulu=About the Museum |fechaaccesu=13-08-2007}}&lt;/ref&gt; onde s'agospien los [[manuscritos del Mar Muertu]]&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.imj.org.il/eng/shrine/index.html |editorial=The Israel Museum, Xerusalem |títulu=Shrine of the Book |fechaaccesu=13-08-2007}}&lt;/ref&gt; xuntu con una estensa coleición d'arte popular y relixosu xudíu y arte europeo.&lt;ref name=&quot;imj&quot; /&gt; El Muséu Nacional del [[Holocaustu]], [[Yad Vashem]], ye'l mayor agospiamientu del mundu d'archivos rellacionaos cola información sobre l'Holocaustu.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www1.yadvashem.org/about_yad/index_about_yad.html |editorial=Yad Vashem |títulu=About Yad Vashem: The Yad Vashem Library |fechaaccesu=13-08-2007}}&lt;/ref&gt; El [[Beth Hatefutsoth]] (Muséu de la Diáspora), nel campus de la [[Universidá de Tel Aviv]], ye un muséu interactivo dedicáu a la hestoria de les comunidaes xudíu de tol mundu.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.bh.org.il/information/BethHatefutsoth.asp |editorial=Beth Hatefutsoth |títulu=Museum Information |fechaaccesu=13-08-2007}}&lt;/ref&gt; Amás de los principales los museos nes grandes ciudaes, hai bien alta calidá de ''espacios d'arte'' en munches ciudaes y kibutz. ''Mishkan -y'Omanut'' nel kibutz [[Ein Harod Meuhad]] ye'l mayor muséu d'arte nel norte del país.&lt;ref&gt;[http://www.ilmuseums.com/museum_eng.asp?id=183 Mishkan LeOmanut, Ein Harod]&lt;/ref&gt;

== Deportes ==
[[Archivu:Ramat Gan Stadium.jpg|thumb|200px|[[Ramat Gan Stadium]], el mayor estadiu d'Israel]]
N'Israel prauticar davezu diversos deportes: dende la natación, fútbol, baloncestu y tenis, hasta la ximnasia, ḥoquei, rugby, yudu, axedrez, atletismu, voleibol y balonmano.

Anque'l [[fútbol]] y el [[baloncestu]] son los deportes más populares, Israel llogró ésitos tamién n'otros deportes, como [[balonmano]] y [[atletismu]].

Con 50.000 buzos licenciado, Israel tien la más alta tasa mundial de buzos per cápita. Un incentivu pal bucéu bríndalu la fascinante vida marina tropical nel Mar Coloráu. Otros populares deportes acuáticos inclúin windsurf, esquí acuáticu y navegación, según deportes de sablera como'l voleibol de sablera y les raquetes&quot;, un xuegu desenvueltu llocalmente que ye una especie de &quot;ping pong de sablera&quot;.

A pesar de tar asitiáu xeográficamente n'Asia, Israel participa en competiciones internacionales deportives acomuñáu siempres a federaciones ([[UEFA]], [[Federación Europea de Balonmano|EHF]]) o competiciones europees ([[Eurobasket]]). Probablemente'l club israelín más conocíu internacionalmente ye'l [[Maccabi Tel Aviv]], que llogró cinco títulos europeos de baloncestu (incluyendo dos euroliga en 2004 y 2005).&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://www.jewishjournal.com/opinion/article/israel_wins_more_than_hoop_crown_20050513/ |editorial=The Jewish Journal |fecha=[[2005-05-13]] |títulu=Israel Wins More Than Hoop Crown |apellíu=Bouskila |nome=Daniel |fechaaccesu=21-08-2007}}&lt;/ref&gt; 
Esto ye debíu al refugu de los países árabes, al par de dellos africanos y asiáticos, a participar con Israel n'eventos deportivos. La FIFA, dende'l mundial de 1970, decidió incluyir a Israel na UEFA pa evitar que los países árabes retirárense en masa.&lt;ref&gt;James Riordan, Arnd Krüger. [https://books.google.com/books?id=0YMI_I7cnMkC&amp;pg=PA38&amp;lpg=PA38&amp;dq=israel+expelled+afc&amp;source=bl&amp;ots=6athdkOGCs&amp;sig=Uh6c_44BMqlLALLsgATkM0YqBO8&amp;hl=en&amp;ei=WpOWS4mtKc2PtgfgoOHpDQ&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=10&amp;ved=0CCAQ6AEwCQv=onepage&amp;q=israel%20expelled%20afc&amp;f=false ''The international politics of sport in the twentieth century''] p. 38&lt;/ref&gt;

[[Beerseba]] convirtióse nun centru nacional d'[[axedrez]] y llar de munchu campeones d'axedrez de l'antigua [[Xunión Soviética]]. La ciudá acoyó l'equipu Campeón del Mundu d'axedrez en 2005, y na ciudá enseña axedrez nos xardinos d'infancia. 
Dos años dempués, en 2007, un israelín llogró'l segundu llugar nel [[Campeonatu del mundu d'axedrez|Campeonatu Mundial d'Axedrez]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://www.jpost.com/servlet/Satellite?pagename=JPost%2FJPArticle%2FShowFull&amp;cid=1191257206613 |editorial=The Xerusalem Post |fecha=[[2007-10-01]] |fechaaccesu=11-10-2007 |apellíu=Levy |nome=Marissa |títulu=Local grandmaster takes second place at World Chess Championship}}&lt;/ref&gt; Hasta la fecha, Israel ganó [[seis]] [[Xuegos Olímpicos|medayes olímpiques]] dende la so primer victoria en [[Xuegos Olímpicos de Barcelona 1992|1992]], incluyendo una medaya d'oru en [[Surf vela|windsurf]] nos [[Xuegos Olímpicos d'Atenes 2004]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.olympic.org/uk/athletes/results/search_r_uk.asp |editorial=International Olympic Committee |títulu=Olympic Medal Winners (under Europe / Israel) |fechaaccesu=13-08-2007}}&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
[[Archivu:Olympic flag.svg|50px]] [[Israel nos Xuegos Olímpicos]]
== Relixón ==
{{AP|Relixón n'Israel}}
Esisten tres relixones principales practicaes n'Israel: [[xudaísmu]] (76%), [[islam]] (16%) y [[cristianismu]] (2,1%). Hai tamién dalgunes otres minoríes como [[drusos]], [[bahaísmo|bahá'ís]] ya inclusive [[budistes]]. El [[Derechu n'Israel|Derechu israelín]] garantiza de forma esplícita iguales derechos a tolos ciudadanos con independencia de la so relixón o grupu étnicu. Sicasí, la llei da tratu preferencial en determinaos aspeutos p'aquellos individuos que cumplen los criterios de la [[Llei de la Torna]], lo cual ye un asuntu revesosu pos la mentada llei difier del criteriu relixosu sobre quién cumple'l estatus de xudíu. 

=== Fiestes relixoses y conmemorativas ===
{{AP|Festividaes xudíes}}
* [[Purim]]
* [[Pesakh]]
* [[Yom HaShoah]]
* [[Yom Ha'atzmaut]]
* [[Shavuot]]
* [[Rosh Hashanah]]
* [[Yom Kippur]]
* [[Sukkot]]
* [[Simkhat Torah]]
* [[Khanukkah]]

Festividaes menores:
* [[Tu Bishvat]]
* [[Tisha B'Av]]
* [[Lag BaOmer]]

== Referencies ==
{{llistaref|3}}

== Enllaces esternos ==
{{Commons|Category:Israel|Israel}}
* [http://www.info.gov.il/eng/ Portal del gobiernu d'Israel] (n'inglés).
* [http://www.mfa.gov.il Ministeriu de rellaciones esteriores d'Israel] (n'inglés).

{{Asia}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Israel]]
[[Categoría:Mediu Oriente]]
[[Categoría:Organización de les Naciones Xuníes]]
[[Categoría:Territorios disputaos]]</text>
      <sha1>r1dlve2ckqdp3vo0devbexjz0950t6u</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Llimiagu</title>
    <ns>0</ns>
    <id>12443</id>
    <revision>
      <id>3714396</id>
      <parentid>3707419</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T23:30:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Limotecariu</username>
        <id>735</id>
      </contributor>
      <comment>Información llingüística irrelevante</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6464" xml:space="preserve">{{Ficha de taxón
| image =Unknown slug on rhubarb.jpg
| name = Llimiagu
| image_width = 250px
| image_caption =Llimiagu sobre una fueya
| regnum = [[Animalia]]
| phylum = [[Mollusca]]
| classis = [[Gastropoda]]
| subclassis = [[Orthogastropoda]]
| superordo = [[Heterobranchia]]
| ordo = [[Pulmonata]]
| subordo = [[Eupulmonata]]
| infraordo = '''Stylommatophora'''
}}

[[Ficheru:Slug parts.png|thumb|250px|Anatomía d'un llimiagu]]

Los '''llimiagos''' son [[moluscos]] [[gasterópodu|gasterópodos]] ensin caparazones o con caparazones pequeños internos, estremándose de los [[cascoxu|cascoxos]], que tienen concha.

==Hábitat==
Son quien a vivir en munches clases d'hábitats, y esisten especies terrestres y marines. La infraorde [[Nudibranchia]] pertenez a los llimiagos marinos, demientres que la infraorde '''Stylommatophora''' pertenez a los llimiagos terrestres.

Los éntepasaos de los llimiagos vivíen na [[mar]]. Evolucionaron y tresformáronse a lo llargo'l tiempu hasta llegar a ser 103.000 especies estremaes. La evolución más importante ente los llimiagos que fixéronse terrestres, foi la tresformación de les [[branquies]] en [[pulmón|pulmones]].

==Families== 
*''Arionidae''
*''Limacidae''
*''Milacidae''
*''Boettgerillidae''

==Descripción==
Los llimiagos miden ente 1 y 15 cm ensegún la especie. Los sos cuerpos son llargos y xébrense asina:

*Cresta médiodorsale
*Mantu o escudu 
*Antenes
*Glándula mucosa caudal
*Placa de reptación 

La tiesta tien cuatro antenes y la boca; les antenes d'arriba lleven nos sos estremos los [[güeyu|güeyos]] y son amás muérganos táctiles y olfativos. La boca inclúi dos [[mandíbula|mandíbules]] con pequeños [[diente]]s y la [[llingua]] dentada o [[rádula]].

L'escudu o mantu tres de la tiesta tapa dellos granos o una llaminina calcárea. Vese, sobro la drecha del escudu, el neumostoma, furacu respiratoriu del animal. Tres del escudu ta la parte caudal.

El pie ye la parte ventral y musculosa del animal apégase al suelu gracies a la placa de reptación.

El [[mocu]] o secreción lliquido recubre'l cuerpu del animal, fai d'humectante y permite-y al llimiagu desplazase.

==Bioloxía==
El llimiagu ye un animal nuecherniegu. La so actividá depende de la dómina l'añu, ensegún la [[temperatura]] y la [[humedá]].

El ciclu la vida de los llimiagos, la velocidá de la so reprodución y el so espoxigue, tán condicionaos poles condiciones climátiques, la lluz y la comida disponible, fautores que determinen tamién la densidá de la población. Los iviernos seles favorecen la sobrevivencia de los güevos y de los llimiagos mozos y el so desendolcu. Por embargu, un iviernu persecu y perfríu pue llendar la so reproducción.

==Actividá== 
L'actividá de los llimiagos camuda dependiendo de la especie, y amás ye pervariable ente individuos de la mesma especie o nun mesmu individuu ensegún les condiciones meteorolóxiques. 

Los llimiagos salen en xeneral pela nueche, hasta un determináu llímite máximu de temperatura y non más alló d'un determináu mínimu.

Los llimiagos de güerta nun se mueven cuando la temperatura ta perbaxo los 5&amp;nbsp;°C. L'intervalu de temperatures pa l'actividá de los llimiagos buxos asítiase nun máximu de 18&amp;nbsp;°C y son inactivos perbaxo los 0&amp;nbsp;°C. Los llimiagos muerren perbaxo los &amp;minus;3&amp;nbsp;°C pero polo xeneral ocúltense no fondero'l suelu cuando la xelada aporta.

Ensin mugor, el llimiagu nun pue facer mocu, y poro, nun se pue desplazar. En dómines de seca allúgase en suelu pa esperar que tornen les lluvies.

==Desplazamientu==
Los llimiagos muévense pocu. Puen percorrer en condiciones afayadices ente 4 y 7 m diariamente, el llimiagu buxu; ó 2 y 3 m el llimiagu prietu.

Ensin el mocu nun se puen desplazar los llimiagos. Cuando se desplacen, una glándula asitiada na estremidá delantera del pie, produz mocu, que ye aplastáu embaxo la placa de reptación y permíte-y esmucise. Cuando s'asitien nuna fastera ú la vexetación ye abondo, los llimiagos nun se dispersen de más de 50 cm al día. Alcuentren la so comida gracies a los sos muérganos olfativos y a les sos papiles gustatives. 

==Alimentación== 
L'alimentación de los llimiagos ye bayurosa. Aliméntense davezu y no posible con texíos vexetales pero puen consumir tamién borrafes animales. El gran llimiagu o'l pequeñu llimiagu buxu quier más les plantes que la superficie'l suelu. Davezu son atrayíos por plantes en descomposición. En periodu de seca, los pequeños llimiagos viven dientro'l suelu y mordigañen les partes subterránees de les plantes. 

Un llimiagu ye quien a comer hasta la metá'l so pesu nuna nueche. El llimiagu buxu absorbe ente 30 y 50 mg al día, pero'l gran llimiagu pue tragar ente 5 y 10 g al día. Dellos llimiagos aliméntense d'una vegada, pero otros abastécense en socesives ocasiones endurante la mesma nueche.

==Reproducción==
Los llimiagos son [[hermafrodita|hermafrodites]], ye dicir, son machos y femes, pero non a un tiempu. Los muérganos masculinos actívense en primer llugar, llueu, fadránlo los muérganos femeninos. El desencadenamientu d'estes dos fases de l'actividá sesual ta controláu por un sistema hormonal.

Pon los güevos ente dalgunos díes y delles selmanes depués del acoplamientu, dependiendo la especie. Un llimiagu ye quien a poner ente 100 y 500 güevos, en paquetes de 10 a 50, deposítalos nun furacu escaváu na tierra o embaxo d'un abellugu. Los güevos son reondos, de color mariellu o cuasi tresparentes.

La duración de la [[incubación]] de los güevos tien rellación direuta coles condiciones climátiques, sobremanera la temperatura. A 5°C la incubación durará hasta tres meses, demientres qu'a 20°C dos a tres selmanes son abondo. El mugor del suelu ha d'asitiase ente 40% y 80%. En saliendo los güevos, los llimiagos miden dalgunos milímetros y son tresparentes. viven de nueve a dieciocho meses ensegún la especie y la rexón. Son quien a orixinar una nueva xeneración al añu, ca dos años o dos al añu.

==Semeyes==
&lt;gallery&gt;
Image:Orange_slug.jpg
Image:Brown snail closeup.jpg
Image:Slug 260605 kpjas.jpg
Image:Arion vulgaris eating.jpg
Image:Copulating slugs.jpg
Image:Naaktslak_eieren.jpg
&lt;/gallery&gt;

{{commons|Category:Slugs|llimiagos}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Animales]]
[[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Taxones ensin enllaz a Wikispecies]]</text>
      <sha1>8eciyogn8ugg9swx23x77nwpyvlcycg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Automóvil</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13363</id>
    <revision>
      <id>3714394</id>
      <parentid>3709691</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T18:34:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>122telorens</username>
        <id>107544</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Primer automóvil n'Asturies */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1955" xml:space="preserve">{{referencies|t=20200611145538}}
{{1000}}
{{Vehículu}}
L''''automóvil''' o ''coche'' ye un vehículu xeneralmente de cuatro [[rueda|ruedes]], destináu al tresporte de persones, con capacidá ente ún y nueve asientos. Desplázase gracies a un [[motor d'esplosión]] a bas d'una mecedura de [[gasolina]], [[GLP]] o de [[gasoil]] y [[aire]]. En dellos países la mecedura esplosiva fabrícase magar d'[[etanol]] ([[maíz]]) y d'aceite de ([[soya]]) de determinaos vexetales. Apocayá escomenzáronse a facer automóviles que funcionen con [[motor llétricu]], si bien l'autonomía d'estos vehículos ye entá allendada por mor del pesu de les [[batería llétrica|bateríes]]. Dende la crísis del petroleu de los [[1970]], munchos fabricantes entamaron les prebes de [[Celda de combustible|piles de combustible]] propulsaes por combustibles alternativos como'l [[metanol]] y l'[[hidróxenu]]. Les ruedes delanteres de los automóviles puen movese haza dambos llaos pa realizar xiros y tomar les curves.
 
== Primer automóvil n'Asturies ==
Nel mes de setiembre foi alquiríu pol [[Conde de la Vega del Sella]], tratábase d'un modelu Mors de 18 caballos y presentóse como una &quot;fazaña&quot;'l fechu de qu'esti [https://towingservices.us/north-dakota vehículu] tardare cinco hores y media en facer el trayeutu [[Uviéu]]-[[Cangues d'Onís]].

== Autobús ==
Alsa es el principal proveedor de servicios de autobús tanto para servicios regionales como nacionales. Para obtener más información sobre rutas, horarios y precios, puede visitar el sitio web del proveedor, que se detalla a continuación.

Alsa
Por otro lado, las principales ciudades de Asturias cuentan con una amplia red de autobuses que permite a los viajeros y ciudadanos recorrer toda la localidad por un precio económico.

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{Commons|Car}}

{{entamu}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Tresporte]]
[[Categoría:Automovilismu]]</text>
      <sha1>r1t1mn2hw9hx6opr5moxampgglri3tq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3714400</id>
      <parentid>3714394</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T01:15:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Billinghurst</username>
        <id>15390</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Revertíes les ediciones de [[Special:Contributions/122telorens|122telorens]] ([[User talk:122telorens|alderique]]) hasta la cabera versión de [[User:Limotecariu|Limotecariu]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1464" xml:space="preserve">{{referencies|t=20200611145538}}
{{1000}}
{{Vehículu}}
L''''automóvil''' o ''coche'' ye un vehículu xeneralmente de cuatro [[rueda|ruedes]], destináu al tresporte de persones, con capacidá ente ún y nueve asientos. Desplázase gracies a un [[motor d'esplosión]] a bas d'una mecedura de [[gasolina]], [[GLP]] o de [[gasoil]] y [[aire]]. En dellos países la mecedura esplosiva fabrícase magar d'[[etanol]] ([[maíz]]) y d'aceite de ([[soya]]) de determinaos vexetales. Apocayá escomenzáronse a facer automóviles que funcionen con [[motor llétricu]], si bien l'autonomía d'estos vehículos ye entá allendada por mor del pesu de les [[batería llétrica|bateríes]]. Dende la crísis del petroleu de los [[1970]], munchos fabricantes entamaron les prebes de [[Celda de combustible|piles de combustible]] propulsaes por combustibles alternativos como'l [[metanol]] y l'[[hidróxenu]]. Les ruedes delanteres de los automóviles puen movese haza dambos llaos pa realizar xiros y tomar les curves.
 
== Primer automóvil n'Asturies ==
Nel mes de setiembre foi alquiríu pol [[Conde de la Vega del Sella]], tratábase d'un modelu Mors de 18 caballos y presentóse como una &quot;fazaña&quot;'l fechu de qu'esti vehículu tardare cinco hores y media en facer el trayeutu [[Uviéu]]-[[Cangues d'Onís]].

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{Commons|Car}}

{{entamu}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Tresporte]]
[[Categoría:Automovilismu]]</text>
      <sha1>sr6a2ze0i0dg3xz6fzpacqoal17lo71</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Xampán</title>
    <ns>0</ns>
    <id>14264</id>
    <revision>
      <id>3714395</id>
      <parentid>3620851</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T23:26:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Limotecariu</username>
        <id>735</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1285" xml:space="preserve">{{referencies|t=20210315135527}}
{{Comida}}
El '''xampán'''&lt;ref&gt;{{DALLA|xampán}}&lt;/ref&gt; (del [[francés]] ''champagne'') ye una mena de [[vinu espumoso]] ellaborao pel métodu ''champenoise'' na rexón de [[Champagne]] ([[Francia]]). Trátase xeneralmente d'un vinu blanco, anque tamién esiste'l xampán rosao, ellaborao a partir de delles tribes d'uva, les más d'elles tintes.

El xampán tien denominación d'orixe, ésa ye la sida pola que cuando s'apenzó a producir en [[Sant Sadurní d'Anoia]], se denomó [[cava]] al vinu espumoso procendente d'esta población catalana.

El so consumu asóciase a celebraciones y ye de vezu descorchar una botella de gran tamañu na entraga de trofeos nes carreres de coches o motos. Tamién foi tradicional estrellar una botella de xampán escontra'l cascu del [[barcu]] na so botadura.

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
* {{fr}} [http://champagne.com Portal francés del xampán]
* {{en}} [http://www.moet.com/ Möet Chandon, una de les grandes marques]
* {{en}} [http://www.veuve-clicquot.fr/ Veuve Cliquot]
* {{en}} [http://www.libation-unlimited.com/champagne.aspx Revisiones de Xampán y notes de la prueba] de ''Libation U.N. Limited''

{{entamu}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Bebíes alcohóliques]]</text>
      <sha1>j7vurb8xp0akbsfdfdyuaq8348ktbi7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3714398</id>
      <parentid>3714395</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T23:35:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Limotecariu</username>
        <id>735</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1291" xml:space="preserve">{{referencies|t=20210315135527}}
{{Comida}}
El '''xampán'''&lt;ref&gt;{{DALLA|xampán}}&lt;/ref&gt; (del [[francés]] ''champagne'') ye una mena de [[vinu esplumiento]] ellaborao pel métodu ''champenoise'' na rexón de [[Champagne]] ([[Francia]]). Trátase xeneralmente d'un vinu blanco, anque tamién esiste'l xampán rosao, ellaborao a partir de delles tribes d'uva, les más d'elles tintes.

El xampán tien denominación d'orixe, ésa ye la sida pola que cuando s'apenzó a producir en [[Sant Sadurní d'Anoia]], se denomó [[cava]] al vinu esplumiento procendente d'esta población catalana.

El so consumu asóciase a celebraciones y ye de vezu descorchar una botella de gran tamañu na entraga de trofeos nes carreres de coches o motos. Tamién foi tradicional estrellar una botella de xampán escontra'l cascu del [[barcu]] na so botadura.

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
* {{fr}} [http://champagne.com Portal francés del xampán]
* {{en}} [http://www.moet.com/ Möet Chandon, una de les grandes marques]
* {{en}} [http://www.veuve-clicquot.fr/ Veuve Cliquot]
* {{en}} [http://www.libation-unlimited.com/champagne.aspx Revisiones de Xampán y notes de la prueba] de ''Libation U.N. Limited''

{{entamu}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Bebíes alcohóliques]]</text>
      <sha1>i0og7p7uyxdzzg9ptn77bes0ylwpetm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Nubia</title>
    <ns>0</ns>
    <id>29334</id>
    <revision>
      <id>3714351</id>
      <parentid>3714110</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:21:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11227" xml:space="preserve">{{rexón}}
{{correxir}}

'''Nubia''' ye la rexón asitiada nel sur d'[[Exiptu]] y el norte de [[Sudán]]. La so población asítiase a lo llargo del valle del [[ríu Nilu|Nilu]], ente la primera y la sestu catarata. Na antigüedá foi un reinu independiente.

== Llingua ==
Namái se conocen parcialmente dellos aspeutos de la historia llingüística de Nubia. Magar se suxirió repetidamente que la llingua antigua meyor documentada, el [[meroíticu]], taría emparentada coles [[llingües nilo-saḥarianes]], esta llingua tien de considerase como una [[llingua ensin clasificar]].&lt;ref&gt;Bender, 1998, ''The Nilo-saharan languages''&lt;/ref&gt; Amás na área llamada na antigüedá ''Nubia'' esisten anguaño [[llingües cushites]] escontra la parte oriental del antiguu '''[[reinu de Kush]]''' y un conxuntu de [[llingües cordofanes]] en pártela sur del mesmu reinu. Eso implica que parte de los pueblos llamaos a cencielles &quot;nubios&quot; podríen falar llingües que nun son de la familia nilo-saḥariana. 

Otres evidencies suxuren qu'entá nes rexones non perifériques Nubia, falaríense a lo menos dos variedaes del grupu de les llingües nubies, una subfamilia de la [[llingües nilo-saḥarianes|familia nilo-saḥariana]] qu'inclúi a les llingües [[nobiin]], [[kenuzi-dongola]], [[midob]] y delles variedaes rellacionaes cola zona septentrional de los montes [[Nuba]]. Una variedá llamada [[birgid]] falábase, siquier hasta [[1970]], al norte de [[Nyala]], na rexón sudanesa de [[Darfur]], pero escastóse con posterioridá. L'idioma [[nubiu antiguu]] utilizábase sobremanera en testos relixosos de los sieglos [[sieglu VIII|VIII]] y [[sieglu IX|IX]].

== Historia ==
[[Archivu:Nubia spanish.png|thumb|230px|Mapa de Nubia, territoriu a lo llargo del Nilu, al sur d'[[Asuán]] (los númberos indiquen les catarates).]]

=== Nubia na Antigüedá ===
{{AP|Reinu de Kush}}

Na antigüedá'l territoriu anguaño llamáu Nubia, correspondía al citáu nes fontes [[Biblia|bíbliques]] col nome de [[Kush]], ''Cush'' o ''Cus'', siendo bien influyíu pola cultura del [[antiguu Exiptu]] ya inclusive mientres les dómines d'apoxéu del Antiguu Exiptu, lo que güei ye Nubia, foi una especie de virreinatu exipcianu. 

Pa l'antigua [[Kemet]] (Exiptu), Nubia yera “Tai-Seiti” la tierra de la xente del arcu”, población que difícilmente podía ser apoderada, pos sabía utilizar los sos arcos y fleches. 

Les inscripciones de Jebel Suliman, na ribera occidental, frente a l'aldega de Degheim, amuesen que Nubia foi conquistada por [[Dyer]] ([[3000 e.C.]]), el tercer [[faraón]] de la [[Dinastía I]]. Más p'alantre, el faraón [[Seneferu]], de la [[Dinastía IV]], predecesor de los faraones que construyeron les pirámides de [[Guiza]], ordenó inscribir qu'invadió Nubia y traxo a 100.000 cautivos y más de 200.000 cabeces de ganáu. Esti fechu reflexa la cobicia de Seneferu, pero tamién ye niciu de la próspera población Nubia. 

Unu de los templos más importantes foi alzáu pola reina [[Hatshepsut]] ([[1490 e.C.|1490]]-[[1468 e.C.]]), en [[Buhen]] y dedicáu a [[Horus]], el dios ferre; otros en [[Semna]] oeste y en Dibeira. En Semna esti ([[Kumma]]) ella dedicó'l so templu al dios [[Jnum]] y foi ampliáu pol so socesor, [[Tutmosis III]]. Tamién dedicó un templu Tutmosis III, en Semna oeste, a los dioses llocales, a Dedwan, el dios del inciensu, y dios de Nubia. 

Faraones del [[Imperiu Nuevu]], como [[Ramsés II]] ([[1290 e.C.|1290]]-[[1224 e.C.]]), alzáronse a la realeza porque pudieron imponese a los nubios, abasnar a la derrota y la humildación. Los nubios y xudíos construyeron los palacios de Ramsés, múltiples casones y templos. P'amosar la so divinidá él nun atopó nada meyor que construyir el so maraviosu templu n'[[Abu Simbel]]. Ramsés II construyó nel centru de Nubia'l templu de Aksha, y el Virréi Stau y la so esposa fueron representaos, adorándolo, nel templu de Faras.

=== El Reinu de Napata ===

Mientres el [[Tercer periodu Intermediu d'Exiptu]] ([[1085 e.C.]]/[[750 e.C.]]), Nubia recuperó la so independencia. Constituyóse entós un reinu kushita que diba perdurar mientres unos mil años. Nel [[sieglu VIII e.C.]], los nubios [[Shabako]], [[Taharqo]] y [[Pianjy]] vengaron a los sos antepasaos y conducieron los sos carros de guerra hasta Kemet (Exiptu), pa tomar en Menfis la [[Corona Doble]] del Altu y Baxu Exiptu, fundando la [[dinastía XXV d'Exiptu]]. Permanecieron nel tronu 67 años y los sos monumentos inda pueden contemplase. Escontra [[660 e.C.]], los faraones kushites fueron espulsaos a la so rexón d'orixe, Nubia, y formaron en [[Napata]] un reinu orixinal, síntesis de les influencies nubies y exipcianes; el reinu de Kush adoptó munches práutiques exipcianes, como la so relixón y les [[pirámides]].

=== Dómina meroítica ===
[[Archivu:Nubia pyramids1.JPG|thumb|left|[[Pirámides]] nubies en [[Meroe]].]]

Escontra [[591 e.C.]], por cuenta de la espedición de [[Psaméticu II]] contra Kush, la capital treslladóse de Napata a Meroe. A esto, añedióse l'endurecimientu de les condiciones climátiques, lo qu'apostraba'l norte a funciones secundaries.

A partir de [[315 e.C.|315]] a [[295 e.C.]], acentuóse la rotura (nunca terminada) col modelu exipcianu. Baxo Nastasen ([[335 edc|335]] a 315 e.C.), Meroe arrampuñó a Napata les postreres grandes funciones que-y quedaben, les de llugar de coronación y inhumación de los soberanos.

Tres les campañes d'[[Alexandru Magnu]]'l territoriu anguaño llamáu Nubia foi denomináu &quot;Ætiopia&quot; o, más precisamente: ''Baxa Etiopía'' (que nun tien de se confundir col actual Estáu llamáu [[Etiopía]]). Naquella dómina tuvo llugar l'advenimientu de les &quot;Candaces&quot;, reines qu'exercíen el poder políticu supremu. Alcuéntrase un ecu d'ello na [[Biblia]] ([[Fechos de los Apóstoles]]). 

Na dómina romana, los kushites comerciaben colos romanos y yeren tamién mercenarios. Mientres esi tiempu, les distintes rexones estremáronse y combatieron pol control de Nubia, dexando a la rexón vulnerable a los ataques, de lo que s'aprovecharon los Noba pa conquistar Nubia. Ye posible que la pallabra Nubia» provenga de los Noba, o de la pallabra exipciana Nub: [[oru]]. Los romanos d'entós llamábenlos Nobatae.

=== Nubia medieval ===
[[Archivu:Nubia-aloa-mukurra.png|thumb|150px|Reinos de Nobatia, [[Makuria]] y [[Aloa]].]] 

Ye a entamos de la [[Edá Media]] cuando empieza a figurar el topónimu ''Nubia'', términu deriváu del importante reinu cristianu de [[Nobatia]], anque yá entós Nubia solía ser referente pa mentar a tola rexón llamada primero &quot;Baxa Etiopía&quot;. 

Hacia l'añu [[350]], Nubia foi invadida y desfecha pol reinu [[etíope]] d'[[Axum]]. Trés nuevos reinu formáronse de siguío: 

*[[Nobatia]], al norte, ente la primera y la segunda catarata del [[Nilu]], cola capital en Faras;
*[[Makuria]], nel centru, con capital en Dongola ;
*[[Alodia]], o Aloa, más al sur, cola so capital en Soba, cerca de Khartum;

El rei Silko de Nobatia escribía en [[griegu antiguu|griegu]] y grabó les sos victories nel templu de Talmis (güei [[Kalabsha]]) hacia l'añu [[500]].

En [[373]], Xuan d'Efeso anotó qu'un sacerdote [[monofisita]] llamáu Xulian convirtió al rei y a los sos nobles escontra [[545]]. Anotó igualmente que'l reinu d'Alodia foi convertíu escontra'l [[569]]. 

Nel [[sieglu VII]], Makuria tresformóse na principal potencia de la rexón - tan potente como pa torgar la invasión de los árabes-. Tres munchos fracasos, éstos establecieron un tratáu de paz con Dogomba, dexando'l comerciu entra les dos potencies. Esi tratáu duró 600 años. A la fin del medievu foi cuando s'impunxo definitivamente en tola rexón l'[[islam]]ismu.

''La ilesia real'' de Dongola foi remplazada por una mezquita nel [[1350]].

=== Nubia moderna ===

A lo llargo del [[sieglu XIV]], el gobiernu dongolanu fundióse, estremando la rexón que cayó so la influencia d'Exiptu, que s'apoderó del norte del país, dexando'l sur al reinu de [[Sennar]] escontra'l [[sieglu XVI]]. 

Exiptu llogró más llueu'l control total de la rexón, con [[Mehemet Ali]] nel [[sieglu XIX]], pero na [[los 1880|década de 1880]] los británicos fixéronse col control del país que se tresformó nun condominiu anglo-exipcianu.

Tres la fin de la colonización inglesa, Nubia foi dixebrada en dos partes, una n'[[Exiptu]] y otra en [[Sudán]].

Munchos nubios exipcianos fueron obligaos a reasentase, por cuenta de les obres del [[Llagu Nasser]], tres la construcción de la presa d'[[Asuán]]. Puen atopase pueblos nubios al norte d'Asuán na ribera occidental del ríu [[Nilu]] y na isla [[Elefantina]]. Munchos nubios viven n'otres ciudaes, como [[El Cairu]].

[[Archivu:Nubia NASA-WW places german.jpg|thumb|220px|Geografía de Nubia: ''Kush'' (NASA)]]

=== Llocalidaes con restos d'interés arqueolóxicu ===

Les llocalidaes más importantes de Nubia, rellacionaes cola historia del antiguu Exiptu, asitiaes a partir de la primer catarata del ríu Nilu son:
{|
|
* [[Biga]]
* [[Debod]]
* [[Qertassi]]
* [[Tafa]]
* [[Kalabsha]]
* [[Dendur]]
|
* [[Gerf Hussein]]
* [[El Dakka]]
* [[El Maharraka]]
* [[Es Sebua]]
* [[Amada]]
* [[El Derr]]
|
* [[El Lessiya]]
* [[Aniba]]
* [[Qasr Ibrim]]
* [[Abu Simbel]]
* [[Abahuda]]
* [[Faras]]
|
* [[Buhenv]]
* [[Mirgissa]]
* [[Kumma]]
* [[Semna]]
* [[Amara (Nubia)|Amara]]
* [[Sedeinga]]
|
* [[Gebel Dosha]]
* [[Soleb]]
* [[Sesebi]]
* [[Islla d'Argo]]
* [[Kawa]]
* [[Gebel Barkal]]
|}

== Ver tamién ==
* [[Ballana]]
* [[Iam]]
* [[Dongola]]
* [[Meroe]]
* [[Napata]]
* [[Muséu albentestate de Nubia y Asuán]]
* [[Ciudaes del Exiptu antiguu]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

=== Bibliografía ===
* Thelwall, Robin (1978) 'Lexicostatistical relations between Nubian, Daju and Dinka', ''Études nubiennes: colloque de Chantilly, 2-6 juillet 1975'', 265—286.
* Thelwall, Robin (1982) 'Linguistic Aspects of Greater Nubian History', in Ehret, C. &amp; Posnansky, M. (eds.) ''The Archeological and Linguistic Reconstruction of African History.'' Berkeley/Los Angeles, 39–56. [http://www.thenubian.net/aspect.php online version]
* Frédérique Fogel: Mémoires du Nil. Les Nubiens d'Égypte en migration. Karthala (1997}}

=== Enllaces esternos ===
* (en francés) ''[http://www.clio.fr/BIBLIOTHEQUE/le_royaume_de_kouch.asp Le royaume de Kouch]'', par Brigitte Gratien, Directeur de recherche au CNRS, Institut de papyrologie et d'égyptologie à l'université de Lille III ;
* (en francés) ''[http://www.clio.fr/BIBLIOTHEQUE/histoire_de_la_nubie_chretienne.asp Histoire de la Nubie chrétienne]'', par Christian Cannuyer, Professeur à la faculté de théologie de l'université catholique de Lille ;
* (en francés) ''[http://www.pharaons-noirs.fr/ Voyage au pays des pharaons noirs]'' : Récit de voyage et notices sur l'histoire de la Nubie
* (n'inglés) [http://www.napata.org Napata.org] ;
* (en francés) [http://www.pbs.org/wonders/Episodes/Epi1/1_retel1.htm Le racisme et la redécouverte de l'Ancienne Nubie] ;
* (en francés) [http://www.thenubian.net/index.php TheNubian.net] : un site très complet sur l'étude de la Nubie et de la civilisation nubienne.

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Exiptu]]
[[Categoría:Sudán]]</text>
      <sha1>jsasduwohkwpo1jrwuhesxrgzvs6t0g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Imperiu kushán</title>
    <ns>0</ns>
    <id>29366</id>
    <revision>
      <id>3714329</id>
      <parentid>3615147</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:18:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3292" xml:space="preserve">[[Archivu:Kushanmap.jpg|thumb|300px|Estensión del Imperiu kushán.]]

L''''Imperiu kushán''' (alredor de los sieglos [[sieglu I|I]] y [[sieglu III|III]]) foi un imperiu de l'[[antigua India]] que —na cume del so poder (ente [[105]] y [[250]])— estendióse dende'l territoriu del actual [[Taxiquistán]] hasta'l [[mar Caspiu]] y polo que güei ye [[Afganistán]] hasta'l valle del [[ríu Ganges]].

L'imperiu foi fundáu por una tribu de los [[yuezhi]], la llamada kushán, procedente de la moderna [[Xinjiang]] ([[China]]) y posiblemente rellacionada colos [[tocariu|tocarios]]. Tuvieron contactos diplomáticos con [[Antigua Roma|Roma]], la [[Imperiu sasánida|Persia sasánida]] y China, y mientres dellos sieglos tuvieron nel centru de los intercambios ente [[Oriente]] y [[Occidente]].

== Escayencia ==

Dende'l [[sieglu III]], l'Imperiu kushán empezó a estazase.

Hacia l'añu [[225]] morrió [[Vasudeva I]] y l'Imperiu kushán estremóse en dos mitaes, la oriental y la occidental. Ente [[224]] y [[240]] los [[Imperiu sasánida|sasánides]] invadieron Bactriana y el norte de la India, onde son conocíos como los [[indo-sasánides]].

Escontra [[270]], los kushán perdieron los sos dominios na llanura del [[Ganges]], onde l'[[Imperiu gupta]] establecióse alredor del [[320]].

A mediaos del [[sieglu IV]], un vasallu del Imperiu kushán en [[Paquistán]], llamáu Kidara, alzóse col poder, destronando a l'antigua dinastía. Creó un reinu conocíu como [[kidarita|reinu kidarita]], anque él considerábase probablemente kushán, según paez inferise de les monedes qu'acuñó. El reinu kidarita paez ser prósperu, anque nuna escala menor que'l so predecesor, l'Imperiu kushán.

Los restos del Imperiu kushán terminaron siendo barríos nel [[sieglu V]] poles invasiones de los [[heftalita|hunos blancos]] y, darréu, pola espansión del [[islam]].

== Principales gobernantes kushán ==

''(Davezu'l periodu de gobiernu de los kushán ta discutíu)''
* Hereo (c. [[1]] – [[30]]), primer gobernante kushán
* [[Kujula Kadphises]] (c. [[30]] – c. [[80]])
* [[Vima Takto]] (c. [[80]] – c. [[105]]), nomatu ''Sóter Megas'' o 'gran salvador'
* [[Vima Kadphises]] (c. [[105]] – c. [[127]]), el primer gran emperador kushán
* [[Kanishka|Kanishka I]] ([[127]] – c. [[147]])
* [[Vāsishka]] (c. [[151]] – c. [[155]])
* [[Huvishka]] (c. [[155]] – c. [[187]])
* [[Vasudeva I]] (c. [[191]] – [[225]]), l'últimu de los grandes emperadores kushán
* [[Kanishka II]] (c. [[226]] – [[240]])
* [[Vashishka]] (c. [[240]] – [[250]])
* [[Kanishka III]] (c. [[255]] – [[275]])
* [[Vasudeva II]] (c. [[290]] – [[310]])
* [[Chhu]] (c. [[310]]? – [[325]]?)
* [[Shaka I]] (c. [[325]] – [[345]])
* [[Kipunada]] (c. [[350]] – [[375]])

== Ver tamién ==
* [[Tocarios]]
* [[Bactriana]]
* [[Gandhara]]
* [[Reinu grecobactrianu]]
* [[Reinu indogriegu]]
* [[Grecobudismu]]
* [[Mahāyāna]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Kushan Empire|Imperiu kushán}}

'''En castellanu''':
* [http://www.proel.org/alfabetos/kushana.html PROEL.org] (sistema d'escritura kushán).
* [http://www.transoxiana.org/0101/kushan.html Transoxiana.org] («El arte kushán», de [[Paola Raffetta]], 2000).

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Asia]]</text>
      <sha1>2c6mkic8u303r6xghf9porc68673cji</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Viveiro</title>
    <ns>0</ns>
    <id>29536</id>
    <revision>
      <id>3714387</id>
      <parentid>3706503</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:25:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="147989" xml:space="preserve">{{llocalidá}}

'''Viveiro''' ye un [[Conceyu d'España|conceyu]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.seap.minhap.gob.es/es/areas/politica_local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/rexistru_eell.html |títulu=Rexistro d'entidaes llocales |fechaaccesu=18 de xineru de 2014 |autor=[[Ministeriu de Facienda y Alministraciones Públiques]] |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140113144152/http://www.seap.minhap.gob.es/es/areas/politica_local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/rexistru_eell.html |fechaarchivu=13 de xineru de 2014 }}&lt;/ref&gt; y una [[ciudá]] [[España|española]], asitiáu na [[provincia de Lugo]], na [[comunidá autónoma]] de [[Galicia]].&lt;ref&gt;[http://ssweb.mpt.es/REL/frontend/inicio/municipios/12/27/50 Datos del rexistru d'Entidaes Llocales (Provincia de Lugo) Vicepresidencia Tercer del Gobiernu; Ministeriu de Política Territorial y Alministración Pública]&lt;/ref&gt; Coles mesmes, ta asitiáu dientro de la [[comarca]] d'[[A Mariña Occidental]], de la cual ye la so capital. Nella atopa la so sede'l [[Partíu xudicial de Viveiro|partíu xudicial númberu 6]] de la [[Partíos xudiciales de Galicia|provincia]].&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.cgpe.es/partíu.aspx?idprovincia=27&amp;numpartido=6
 |títulu= Viveiro, partíu xudicial nº6 de Lugo |editor=
 Conseyu Xeneral de Procuradores d'España |fechaaccesu=26
 d'ochobre de 2009}}&lt;/ref&gt;

El so [[términu municipal]] ta allugáu na rexón costera conocida como [[A Mariña]], ocupando una superficie de 109,3 [[Quilómetru cuadráu|km²]].&lt;ref name=IGEsuperficie&gt;{{cita web |url=http://www.ige.eu/igebdt/selector.jsp?COD=77
 |títulu=Superficie |editor=Institutu Galego
 de Estatística |fechaaccesu=5 de febreru de 2011
}}&lt;/ref&gt; Esti territoriu asitiar nel [[valle]] formáu pol [[ríu Landro]], qu'estiende pel sur dende los [[piedemonte]]s de la [[sierra d'O Xistral]], y que desagua al norte na [[ría de Viveiro]], que ye una de les [[ría|ríes]] pertenecientes a la rexón de les [[Rías Altas]], que desagüen al [[mar Cantábricu]].

Con 15&amp;nbsp;615 habitantes —7982 muyeres y 7633 homes, según el censu del [[Institutu Nacional d'Estadística (España)|INE]] de [[2014|2016]]— Viveiro ye'l tercer conceyu más pobláu de la provincia, por detrás de [[Lugo]] y de [[Monforte de Lemos]], y percima de [[Vilalba]]. De la mesma, ye'l [[términu municipal]] más pobláu de la contorna, según el centru d'influencia de los conceyos estremeros. La población concentrar en tres nucleos principales: Viveiro, Covas y [[Celeiro]], anque la crecedera urbanística tiende a la unificación de los trés nucleos.

Los primeros asentamientos na zona de Viveiro daten de la [[Edá del Fierro]], como lo atestigüen los numberosos [[arqueoloxía|yacimiento arqueolóxicos]] [[celta|celtes]] esistentes. A partir de los [[Sieglu XII|sieglos XII]] y [[Sieglu XIII|XIII]], Viveiro empezó a tomar especial relevancia, cola pujanza de la villa medieval.

Viveiro dispón d'un variáu catálogu patrimonial, nel que destaquen los sos [[monumentu|monumentos]] históricos de tipu civil y relixosu, el so patrimoniu artísticu-cultural y el so patrimoniu natural.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.verdenorte.com/prov/lugo/viveiro.php |títulu= Viveiro, en verdenorte.com |editor= Verdenorte.com |fechaaccesu=8 d'ochobre de 2010}}&lt;/ref&gt; Coles mesmes, les sos diverses festividaes d'interés turísticu atraen numberosos visitantes a la ciudá, ente la que destaca la [[Selmana Santa de Viveiro]], considerada como Fiesta d'Interés Turísticu Internacional, según la [[Rapa das Bestas de Candaoso]] y la [[Naseiro|Romería de Naseiro]], tando estes dos últimes consideraes como [[Fiestes_d'Interés Turísticu_Nacional_(España)|Fiestes d'Interés Turísticu Nacional]].

== Toponimia y xentiliciu ==
El [[topónimu]] Viveiro procede del idioma [[llatín]], nel que se refería a Viveiro como ''Vivarium''. Dende un puntu de vista [[etimoloxía|etimolóxicu]], ''Vivarium'' referir a un terrén onde se cultiven árboles y plantes, o tamién un llugar onde se caltienen o se críen, dientro de l'agua, peces, moluscos y otros animales. Col pasu de los sieglos, esti topónimu llatín foise tresformando en ''Vivario'', ''Vivairo'', ''Viveiro'' y ''Viveiro''.

Sicasí, hai otru historiadores, como Boulet, que considera que'l nome Viveiro nun procede del llatín sinón de les [[llingua celta|llingües céltiques]], siendo una composición de les pallabres ''Bi'' (monte) y ''Ber'' (empinada), teoría que se refuerza al tar la llocalidá na falda de montes empinaos. Coles mesmes, n'escritos antiguos, escribir con frecuencia Viveiro por aciu les variaciones, ''Bibero'', ''Bivero'' y ''Vibero''.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=de Saralegui y Medina |nome=Leandro |títulu=Estudio sobre la dómina céltica en Galicia}}&lt;/ref&gt;

Por cuenta de la cooficialidá del [[idioma español]] y del [[idioma gallegu]], esisten varies formes de referise a los habitantes de Viveiro. La forma «vivariense», ye la forma culta, que procede del llatín, ''Vivarium''. Tamién s'emplega la forma «viveirense», que procede del topónimu oficial ''Viveiro''. Y a lo último, esiste una tercer forma, «viveirés», que ye la que s'emplega nel gallegu.

Anque nel [[idioma español]] ta recoyíu qu'esta llocalidá conozse como ''Vivero'', la so denominación oficial ye, en [[Idioma gallegu|gallegu]], ''Viveiro'' dende [[1983]]. Foi propuestu pola Comisión de Toponimia de Galicia.

== Símbolos de Viveiro ==
[[Ficheru:Escudo de Viveiro.svg|thumb|120px|right|Representación del escudu heráldicu de Viveiro, según la descripción de Chao Espina.]]
[[Ficheru:Flag of Viveiro.svg|thumb|right|Bandera de Viveiro ensin l'escudu municipal.]]
; Títulu
Viveiro ostenta la categoría histórica de [[ciudá]], colos títulos de «Bien Noble y Bien Lleal» y con tratamientu de «Excelencia» pal so conceyu. El conceyu de Viveiro, en sesión del [[18 de xunu]] de [[1891]], solicitó al Ministru de Gobernación la concesión del títulu de [[ciudá]] y el tratamientu de «Excelencia» pal conceyu, basando esta súplica:

{{Cita|[...]nos notables fechos que rexistra la historia de Viveiro y nos eminentes servicios qu'a la Patria y a la Monarquía emprestó esta antigua ya importante villa real.&lt;ref&gt;Actes de 1891 - Archivu municipal de Viveiro&lt;/ref&gt;}}

El [[30 de xunu]] de [[1891]], la reina rexente [[María Cristina d'Habsburgu-Lorena|María Cristina]], aportó al pidimientu títulu de Ciudá y tratamientu d'Excelencia, per mediu d'un Real Decretu promulgáu na citada fecha n'[[Aranjuez]], títulos qu'inda caltién.

;Escudu
{{AP|Escudu de Viveiro}}

L'escudu heráldicu municipal de Viveiro componer de los siguientes elementos:

{{cita|L'escudu Viveiro trai por armes, nel campu de gules, una [[ponte]] de [[plata (heráldica)|plata]] de cinco arcos, mazonado de [[sable (heráldica)|sable]], sosteníu de faxáu-ondeado de plata y [[azur]], y sumáu de [[lleón (heráldica)|lleón]] d'[[oru (heráldica)|oru]] coronáu de lo mesmo, y acompañáu de cinco [[custodia|custodies]] d'[[oru (heráldica)|oru]], cola sagrada forma de plata, puestes trés en xefe y una en cada lladral. Al timbre, [[corona real]] zarrada.|E. Chao Espina&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Enrique Chao Espina |títulu=Llibro y Guía de Viveiro |añu=1973}}&lt;/ref&gt;}}

La más antigua representación d'estes armes (pero ensin corona) ta esculpíu nel Castiellu de la Ponte o [[Puerta de Carlos V]], monumentu d'arte [[platerescu]] que la so construcción terminar nel añu 1554. Nesti edificiu, les armes del emperador Carlos V tán acompañaes a la derecha pola de [[Galicia]], y a la so esquierda poles de Viveiro.

;Bandera

La bandera municipal de Viveiro componer de seis franxes horizontales de 1/6 d'anchu ya igual anchu ente sigo. Los sos colores son l'azul y el blancu, siendo la primer franxa de la parte cimera en color azul. El so diseñu ye igual qu'en de la [[Provincia marítima de Lugo]], yá que sieglos antes conocíase como la Provincia marítima de Viveiro, anque'l tonu del azul ye más claru na bandera vivariense.

== Xeografía física y medioambiental ==
;Allugamientu:

El términu municipal de Viveiro asítiase nel noroeste de la [[Península Ibérica]]. Ta allugáu na contorna de [[La Mariña Occidental]], asitiáu al norte de la Comunidá Autónoma de Galicia. Llenda al norte col mar Cantábricu, al sur colos conceyos d'[[Ourol]] y [[O Valadouro]], al este con [[Xove (Lugo)|Xove]] y al oeste col d'[[O Vicedo]]. El so [[términu municipal]] toma una superficie de 109,3&amp;nbsp;[[km²]] y ta representáu nes fueyes 2,&lt;ref name=&quot;2MTN50&quot;&gt;[http://www.ign.es/imgmtn50/A1/500022003cns.pdf Fueya 2 del Mapa Topográficu Nacional]. Institutu Xeográficu Nacional (2003).&lt;/ref&gt; 8&lt;ref name=&quot;8MTN50&quot;&gt;[http://www.ign.es/imgmtn50/A1/500082003cns.pdf Fueya 8 del Mapa Topográficu Nacional]. Institutu Xeográficu Nacional (2003).&lt;/ref&gt; y 9&lt;ref name=&quot;9MTN50&quot;&gt;[http://www.ign.es/imgmtn50/A1/500092002cns.pdf Fueya 9 del Mapa Topográficu Nacional]. Institutu Xeográficu Nacional (2002).&lt;/ref&gt; del [[Mapa Topográficu Nacional]].

;Poblaciones estremeres
&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}} border=&quot;1&quot; width =&quot;60%&quot; border = 2 align=&quot;center&quot;
|-----
| width =&quot;35%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Noroeste:'' [[O Vicedo]] y la [[Ría de Viveiro]]
| width =&quot;30%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Norte:'' [[Ría de Viveiro]] (desagua nel [[Mar Cantábricu]])
| width =&quot;35%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Nordés:'' [[Xove (Lugo)|Xove]] y la [[Ría de Viveiro]]
|-----
| width =&quot;10%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Oeste:'' [[O Vicedo]]
| width =&quot;35%&quot; align=&quot;center&quot; | [[Ficheru:Rosa de los vientos.svg|75px]]
| width =&quot;30%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Este:'' [[Xove (Lugo)|Xove]]
|-----
| width =&quot;35%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Suroeste:'' [[O Vicedo]] y [[Ourol]]
| width =&quot;30%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Sur:'' [[Ourol]]
| width =&quot;35%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Sureste:'' [[Xove (Lugo)|Xove]], [[Ourol]] y [[O Valadouro]]
|}&lt;/center&gt;

;Orografía:
[[Ficheru:Viveiro topografico.png|thumb|right|Mapa topográficu del términu municipal de Viveiro, según datos d'[[OpenStreetMap]].]]
[[Ficheru:Viveiro - Placa altitud sobre el nivel del mar - 01.JPG|thumb|Placa de l'altitú sobre'l nivel del mar en Viveiro, según el sistema de referencia [[ETRS89]].]]
La exa central del conceyu de Viveiro ye una falla terciaria que tien orixe na [[Terra Chá]] con direición sursuroeste - nornoroeste y empobina d'esta miente el valle del [[Ríu Landro|Landro]] y la [[Ría de Viveiro]]. A la izquierda d'esta exa'l relieve ye bien accidentáu, asitiándose los cumes de Penedo do Galo (551 m) y Cruz do Pao da Vella, puntu más altu del conceyu –en partición con otros cuatro conceyos– con 702 msnm. Na llende con [[O Vicedo]], partir d'una superficie llana d'unos 500 m d'altitú. Dende equí báxase de forma rápida escontra'l valle pola aición de los ríos. El descensu ye rápido nes proximidaes de la ría hasta la punta Insua.

El sector oriental presenta un relieve distintu al del otru llau del valle, debíu al sustratu predresu a base de granitos.

;Xeodesia:
La [[xeodesia]] de Viveiro vien resumida na siguiente tabla, na que se recueyen los distintos vértices que s'atopen allugaos dientro del términu municipal, indicándo l'altitú de los mesmos.

&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}} align=&quot;center&quot;
|+ '''Vértices xeodésicos de Viveiro'''&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.ign.es/ign/layoutIn/geodesiaVerticesGeodesicosBusqueda.do?&amp;tipoBusqueda=4&amp;provincia=%20Lugo&amp;subprovin=Viveiro&amp;rexente_llugar=rexente_llugar=
 |editor= ign.es
 |autor= Institutu Xeográficu d'España |títulu=
 Dato Xeodésicos. Vértices Xeodésicos |fechaaccesu=3 de febreru de 2011
}}&lt;/ref&gt;
|- style=&quot;background:#efefef;&quot;
!Témino municipal!!Puntu xeodésicu!!Altitú!!Númberu!!Fueya MTN
|-
|Viveiro||[[Penedo (Viveiro)|Penedo]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=ftp://ftp.xeodesia.ign.es/Rede_Geodesica/Fueya0008/000889.pdf
 |editor=geodesia.ign.es
 |autor=Institutu Xeográficu d'España |títulu=Reseña Vértiz
 Xeodésicu - Penedo
 |fecha=29 de xineru de 2011 |fechaaccesu=3 de febreru de 2011
}}&lt;/ref&gt;||524,937||889||8
|-
|Viveiro||[[O Castelo (Viveiro)|O Castelo]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=ftp://ftp.xeodesia.ign.es/Rede_Geodesica/Fueya0008/000866.pdf
 |editor=geodesia.ign.es
 |autor=Institutu Xeográficu d'España |títulu=Reseña Vértiz
 Xeodésicu - O Castelo
 |fecha=29 de xineru de 20101 |fechaaccesu=3 de febreru de 2011
}}&lt;/ref&gt;||551,249||866||8
|}&lt;/center&gt;&lt;center&gt;&lt;small&gt;Fuentes: [[Institutu Xeográficu Nacional d'España]] - [http://www.ign.es/ IGN]&lt;/small&gt;&lt;/center&gt;

;Teutónica

El términu municipal de Viveiro atópase trevesáu pola [[falla]], de 142 [[quilómetru|quilómetros]] de llargor, conocida como «Falla de Viveiro», formada nel periodu [[Cambrianu]].&lt;ref&gt;{{cita web |apellíu=Fernández García |nome=J. |títulu=Sobre l'orixe de la falla de Viveiro y la so evolución respeuto al Macizu Hercínico (Prov. de Lugo) |url=http://www.sociedadgeologica.es/archivos/geogacetas/Geo20%20%284%29/Art08.pdf |editor=Sociedad Xeolóxica d'España |fechaaccesu=14 de febreru de 2011}}&lt;/ref&gt; Esta falla delimita dos dominios [[paleogeografía|paleogeográficos]]: la antiforma conocida como «Ollo de Sapo» de la [[zona Centroibérica]], al oeste, y el dominiu de Mondoñedo de la [[zona Asturoccidental-Lleonesa]] al este.&lt;ref&gt;{{cita web |apellíu=López-Sánchez |nome=M. A. |títulu=Estudio xeolóxicu de la falla de Viveiro y estructures acomuñaes na rexón de Guntín (Lugo, NON d'España) |url=http://www.geol.uniovi.es/TDG/Volume27/TG27-06.PDF |editor=Universidad d'Uviéu |fechaaccesu=14 de febreru de 2011}}&lt;/ref&gt; A pesar de que ye una falla activa, esta nun produz movimientos sismográficos perceptibles pol ser humanu nel conceyu, yá que los sos [[epicentru|epicentros]] rexistrar nel interior de la comunidá autónoma, y escasamente algamen el grau 3 na [[escala de Richter]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=Rodríguez |nome=Pablo |títulu=Lugo ye l'epicentru de más de la metá de los seísmos que se rexistren en Galicia |url=http://elprogreso.galiciae.com/nova/52829.html |fechaaccesu=14 de febreru de 2011|pub-periódica=El Progresu |fecha=25 d'abril de 2010}}&lt;/ref&gt;

;Hidrografía:
[[Ficheru:Hidrogalicia ria de viveiro.svg|thumb|right|Mapa de Galicia señalando la cuenca hidrogáfica de la Ría de Viveiro.]]
{{AP|Ríu Landro|Ría de Viveiro}}
El términu municipal de Viveiro atopar a l'[[aguada cantábrica]]. Ye cruciáu de sur a norte pol [[ríu Landro]] y los sos ríos afluyentes, según numberosos regueros de curtiu percorríu y acusáu estiaje que desagüen na [[ría de Viveiro]]. El ríu Landro tien un llargor total de 42 quilómetros y una cuenca de 268 km². Naz na parroquia de Viveiró, nel conceyu de [[Muras]], a 880 metros d'altitú. El so cursu alto escurre por montes de la [[Sierra d'O Xistral]]. Al llegar a la ciudá de Viveiro desagua ente la [[sablera de Covas]] y el [[puertu de Celeiro]]. Na so desaguada, el Landro forma un pequeñu [[güelga]].

La ría sufrió l'aición de la mano del home en munches ocasiones. Exemplos d'esto puédense atopar nel muelle del puertu de Celeiro, na canal dragada p'aportar a Viveiro y sobremanera nos numberosos rellenos pa ganar terrén al mar.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Evolución y erosión comparada de tres sistemes sablera/flecha nes Ríes de Ortigueira, Barqueiro y Viveiro (Galicia, España) |url=http://tierra.rediris.es/CuaternarioyGeomorfologia/images/vol17/C&amp;Q17%281-2%29_09.pdf |fechaaccesu=16 de febreru de 2011 |autor=Lorenzo F., Alonso A., Pagés J.L.}}&lt;/ref&gt;

;Mariña [[Ficheru:Viveiro,
Galiza.jpg|thumb|Les roques conocíes como &quot;Vos Castelos&quot; a la fin de la Sablera de Covas.]]
Na mariña del conceyu de Viveiro esisten cinco sableres, que tienen dimensiones y ocupación distintes en función de les sos carauterístiques y la redolada onde tán asitiaes. Les de mayor ocupación son les sableres de Sacido, Covas y Área Penal.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.mma.es/portal/seiciones/enagües_marines_mariniega/guia_play
 |títulu= Enagües marines y mariniega. Guía de playa |editor=
 Ministeriu de Mediu Ambiente d'España |fechaaccesu=3
 de febreru de 2011
}}&lt;/ref&gt;

* ''[[Sablera de Sacido]]'': Ye una sablera semiurbana con un grau mediu d'ocupación de 280 m de llargor, dotada de paséu marítimu y d'agües seles con vixilancia y seguridá na temporada braniza.
* ''[[Sablera de Seiramar]]'': Sablera semiurbana con escasos servicios disponibles, de 200 m de llargor, dotada de paséu marítimu, con aguaxe moderáu pero escarez de servicios de seguridá y salvamentu.
* ''[[Sablera de Covas]]'': Ye la sablera de Viveiro, que gocia d'instalaciones y servicios, de 2100 m de llargor y d'alta ocupación na temporada braniza, dotada de paséu marítimu, d'agües seles, con equipos de salvamentu y seguridá y accesu pa minusválidos. Na parte occidental de la sablera hai unes roques sobresalientes conocíes como Os Castelos. Nestes roques llevanta un monumentu dedicáu a l'alcordanza de la [[Fragata Santa María Madalena|fragata Santa María Madalena y del bergantín Palombo]] que naufragaron xuntos nuna nueche de tarrecible envernada, l'añu 1810 causando más de 500 víctimes.&lt;ref&gt;{{cita web |url= [http://www.armada.mde.es/ArmadaPortal/ShowBinaryServlet?nodePath=/BEA%20Repository/Desktops/Portal/ArmadaEspannola/Pages/ciencia_museo/09_museos_perifericos/03_ferrol/06_folletu_ye/doc_folletu//archivo |títulu= Muséu Naval de Ferrol - Armada Española |editor=
 armada.mde.es |fechaaccesu=15 de febreru de 2011
}}&lt;/ref&gt; Cuando él se enfurece y acompáñase de grandes matinaes y descarna la sablera, dexa ver los restos d'aquellos navíos. Restos del naufraxu afaten dellos rincones de la ciudá: cañones nel Parque de Pernas Pion, xunto a la sablera de Covas, y ancles en dalguna plaza del cascu urbanu, y n'el mesmu monumentu de Vos Castelos.

* ''[[Sablera de Area]]'': Sablera estensa bien frecuentada pol turismu, de 1700 m de llargor, semiurbana, dotada de paséu marítimu, con accesu pa minusválidos, d'aguaxe medianu y con servicios de seguridá y savamento. Tien concedida la [[bandera azul]].
* ''[[Sablera de Portonovo]]'': Sablera de roques con mal accesu y carente de sable finu, de 260 m de llargor, aisllada, con un nivel baxu d'ocupación, d'aguaxe moderáu y escarez de servicios de seguridá y salvamentu.

;Flora

Nel términu municipal de Viveiro podemos atopar una variedá tocantes a la so flora, nel que ta presente un [[hábitat]] de monte galaicu-asturianu o ''Blechno spicanti-Quercetum roboris''.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Rede Gallega de Aerobioloxía - Carauterización bioxeográfica |url=http://www.usc.es/aerobiu/puntos/caracterizacionbiogeografica.htm#Viveiro |editorial=Universidá de Santiago de Compostela |fechaaccesu=12 de febreru de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120316225035/http://www.usc.es/aerobiu/puntos/caracterizacionbiogeografica.htm#Viveiro |fechaarchivu=16 de marzu de 2012 }}&lt;/ref&gt;

Sicasí, por cuenta de la aición humana, nél destaquen les repoblaciones masives d'ocalitos, de la especie azul (''[[Eucalyptus globulus]]''), lo mesmo que de la especie brillosa (''[[Eucalyptus nitens]]''). Xuntu al ocalitu, l'otru gran xéneru esistente ye'l de les [[conífera|coníferes]], de les cualos podemos atopar les especies de pinu montés (''[[Pinus sylvestris]]''), pinu marítimu (''[[Pinus pinaster]]'') y pinu insigne (''[[Pinus radiata]]''). Esti predominiu del eucalitpo y del pinu en Viveiro, vien fuertemente marcáu pol aprovechamientu de los mesmos per parte de la [[industria forestal]].&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Proyeutu FONDELF |url=http://www.viveiro.es/cast/fondelf.asp |editorial=Conceyu de Viveiro |fechaaccesu=12 de febreru de 2011}}&lt;/ref&gt;

En cuanto al monte autóctonu, en Viveiro, tamién s'atopen carbayeres, nos qu'apaecen especies como'l carbayu común (''[[Quercus robur]]''), el carbayu albar (''[[Quercus petraea]]''), según otres frondosas como'l fresnu (''[[Fraxinus excelsior]]''), el pládanu blancu (''[[Acer pseudoplatanus]]''), l'abeduriu (''[[Betula pendula]]''), la castañal (''[[Castanea sativa]]'') o'l xardón (''[[Ilex aquifolium]]''). Nes especies non arbóreas son frecuentes les ortigues (''[[Urtica dioica]]''), los artos (''[[Rubus ulmifolius]]'') y los felechos (''[[Pteridium aquilinum]]'').&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Vexetación d'España - Provincia Cantabro-Atlántica |url=http://www1.unex.es/eweb/botanica/FVE/cantabro/vegcana4.htm |editorial=Universidá d'Estremadura |fechaaccesu=12 de febreru de 2011}}&lt;/ref&gt;

;Fauna

Ente les especies más comunes en Viveiro, destaquen el corzu (''[[Capreolus capreolus]]''), el xabalín (''[[Sus scrofa]]''), la perdiz común (''[[Alectoris ablonda]]''), el salmón (''[[Salmu salar]]''), la trucha (''[[Salmu trutta]]''), o l'anguila (''[[Anguilla anguilla]]'').

Tamién en Viveiro hai especies invasores, como la trucha arcu iris (''[[Oncorhynchus mykiss]]'') o'l gorgoyu del ocalitu (''[[Gonipterus scutellatus]]'').

== Climatoloxía ==
El clima de Viveiro carauterizar pola suavidá y la pluviosidá, como correspuende al [[clima oceánicu]]. La temperatura medio añal supera los 14º, ente que la oscilación térmica ye débil (10º), como resultáu d'un nidiu [[iviernu]] y de temperatures moderaes en [[branu]].

Nel conceyu de Viveiro, esisten dos [[estación meteorolóxica|estaciones meteorolóxiques]] para tomar de datos sobre'l clima, la de Borreiros y la de Penedo do Galo, dambes controlaes por [[MeteoGalicia]].&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www2.meteogalicia.es/galego/observacion/estacions/estacionsinfo.asp?Nest=10162&amp;x=118&amp;y=25&amp;data=17/10/2010&amp;rede=102 |títulu=
Información téunica da estación: Borreiros |fechaaccesu=17 d'ochobre de 2010 |autor= MeteoGalicia |cita=A Estación Borreiros ta allugada a 43,63º de latitude y -7,63º de lonxitude y a unha altitude de 59 metros. Asitiada, daquela, non concello de Viveiro, provincia de Lugo, foi dada d'alta o 27 de Febreiro de 2009.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www2.meteogalicia.es/galego/observacion/estacions/estacionsinfo.asp?Nest=10104&amp;x=120&amp;y=23&amp;data=17/10/2010&amp;rede=102 |títulu=
Información téunica da estación: Penedo do Galu |fechaaccesu=17 d'ochobre de 2010 |autor= MeteoGalicia |cita=A Estación Penedo do Galu ta allugada a 43,66º de latitude y -7,56º de lonxitude y a unha altitude de 545 metros. Asitiada, daquela, non concello de Viveiro, provincia de Lugo, foi dada d'alta o 1 de Xuño de 2005.}}&lt;/ref&gt;

&lt;center&gt;
{| class=&quot;wikitable collapsible&quot; align=&quot;center&quot; style=&quot;font-size:90%;border:0px;text-align:center;line-height:120%&quot;
! colspan=&quot;14&quot; style=&quot;background: #DDDDDD;&quot; | [[Ficheru:Nuvola apps kweather.png|17px]] '''Parámetros climáticos promediu de Viveiro'''
|- style=&quot;color:#000080;&quot;
! Mes
! [[Xineru|Ene]]
! [[Febreru|Feb]]
! [[Marzu|Mar]]
! [[Abril|Abr]]
! [[Mayu|May]]
! [[Xunu|Jun]]
! [[Julio|Jul]]
! [[Agostu|Ago]]
! [[Setiembre|Sep]]
! [[Ochobre|Oct]]
! [[Payares|Nov]]
! [[Avientu|Dic]]
! Añal
|-
! style=&quot;background: #F0F0F0; color:#000080;&quot; | Temperatura máximo media ([[Grau Celsius|°C]])
| style=&quot;background: #FFFF99; color:#000000;&quot; | 13,8
| style=&quot;background: #FFCC66; color:#000000;&quot; | 14,3
| style=&quot;background: #FFCC66; color:#000000;&quot; | 16,1
| style=&quot;background: #FFCC66; color:#000000;&quot; | 16,6
| style=&quot;background: #FFA500; color:#000000;&quot; | 19,1
| style=&quot;background: #FFA500; color:#000000;&quot; | 21,4
| style=&quot;background: #FF8C00; color:#000000;&quot; | 23,3
| style=&quot;background: #FF8C00; color:#000000;&quot; | 24
| style=&quot;background: #FFA500; color:#000000;&quot; | 22,5
| style=&quot;background: #FFA500; color:#000000;&quot; | 19,6
| style=&quot;background: #FFCC66; color:#000000;&quot; | 16,2
| style=&quot;background: #FFCC66; color:#000000;&quot; | 14,4
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | &lt;center&gt;'''18,4'''&lt;/center&gt;
|-
! style=&quot;background: #F0F0F0; color:#000080;&quot; | Temperatura medio diaria ([[Grau Celsius|°C]])
| style=&quot;background: #FFFF99; color:#000000;&quot; | 9,7
| style=&quot;background: #FFFF99; color:#000000;&quot; | 10,1
| style=&quot;background: #FFCC66; color:#000000;&quot; | 11,7
| style=&quot;background: #FFCC66; color:#000000;&quot; | 12,4
| style=&quot;background: #FFCC66; color:#000000;&quot; | 14,9
| style=&quot;background: #FFA500; color:#000000;&quot; | 17,2
| style=&quot;background: #FFA500; color:#000000;&quot; | 19,0
| style=&quot;background: #FFA500; color:#000000;&quot; | 19,6
| style=&quot;background: #FFA500; color:#000000;&quot; | 17,8
| style=&quot;background: #FFCC66; color:#000000;&quot; | 15,2
| style=&quot;background: #FFCC66; color:#000000;&quot; | 12,1
| style=&quot;background: #FFFF99; color:#000000;&quot; | 10,4
| style=&quot;background: #FFFFFF; color:#000000;&quot; | &lt;center&gt;'''14,2'''&lt;/center&gt;
|-
! style=&quot;background: #F0F0F0; color:#000080&quot; | Temperatura mínimo media ([[Grau Celsius|°C]])
| style=&quot;background: #FFFFCC; color: black;&quot; | 5,5
| style=&quot;background: #FFFFCC; color: black;&quot; | 5,7
| style=&quot;background: #FFFF99; color: black;&quot; | 7,3
| style=&quot;background: #FFFF99; color: black;&quot; | 8,1
| style=&quot;background: #FFFF99; color: black;&quot; | 10,6
| style=&quot;background: #FFCC66; color: black;&quot; | 13,1
| style=&quot;background: #FFCC66; color: black;&quot; | 14,8
| style=&quot;background: #FFCC66; color: black;&quot; | 15,2
| style=&quot;background: #FFCC66; color: black;&quot; | 13,1
| style=&quot;background: #FFFF99; color: black;&quot; | 10,7
| style=&quot;background: #FFFF99; color: black;&quot; | 8,0
| style=&quot;background: #FFFFCC; color: black;&quot; | 6,3
| style=&quot;background: #ffffff; color: black;&quot; | &lt;center&gt;'''9,9'''&lt;/center&gt;
|-
! style=&quot;background: #F0F0F0; color:#000080;&quot; | Precipitaciones ([[milímetru|mm]])
| style=&quot;background: #4169e1;&quot; | 136,0
| style=&quot;background: #6495ED;&quot; | 104,4
| style=&quot;background: #6495ED;&quot; | 83,2
| style=&quot;background: #6495ED;&quot; | 115,6
| style=&quot;background: #6495ED;&quot; | 84,3
| style=&quot;background: #87CEEB;&quot; | 47,6
| style=&quot;background: #87CEEB;&quot; | 39,8
| style=&quot;background: #87CEEB;&quot; | 41,2
| style=&quot;background: #6495ED;&quot; | 73,1
| style=&quot;background: #6495ED;&quot; | 124,2
| style=&quot;background: #4169e1;&quot; | 138,3
| style=&quot;background: #4169e1;&quot; | 157,5
| style=&quot;background: #FFFFFF;&quot; | &lt;center&gt;'''1145,1'''&lt;/center&gt;
|-
| colspan=&quot;14&quot; style=&quot;text-align:center;font-size:90%;&quot; | ''Fonte:'' '''''[[MeteoGalicia]]'''''
|}
&lt;/center&gt;

== Historia ==
{{AP|Historia de Viveiro}}
Anque abondosos [[arqueoloxía|yacimiento arqueolóxicos]] y testimonios históricos falen a les clares de la importancia qu'algamaron los asentamientos celtes y romanos. Créese qu'esta ciudá foi l'antigua Flavia Lambris, pero nun esisten documentos que lu atestigüen claramente. Esistió una ciudá romana nesti enclave, pos s'atoparon muertes d'aquel pueblu y una calzada que llega hasta una de les puertes de la muralla. Esiste la lleenda de qu'hubo d'antiguo nesti llugar una ciudá llamada Estabañón, na actual parroquia de Faru, que foi taramiada por una tarrecible marea, lleenda que se vio reforzada pola apaición de restos arqueolóxicos na citada parroquia.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.lavozdegalicia.es/amarina/2008/04/25/0003_6763413.htm |títulu=Costa va invertir 3,8 millones na escavación y el muséu de Area |editor= La Voz de Galicia |fechaaccesu=26 d'ochobre de 2009}}&lt;/ref&gt;

=== Edá Media ===
[[Ficheru:Pedro Pardo de Cela.jpg|thumb|right|El mariscal [[Pero Pardo de Cela]].]]
La villa de Viveiro denominar na antigüedá ''Conceyu de la Ponte de Vivario'', pela ponte construyíu mientres la dominación romana.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Donapetry Yribarnegaray |nome=Juan |títulu=Historia de Viveiro y el so Conceyu |páxina=63}}&lt;/ref&gt; La llegada de la invasión árabe destruyó la villa, pero puestu foi reconquistada. El Rei [[Don Pelayo]] premió a Viveiro polos servicios emprestaos na [[Reconquista]] concediéndo grandes privilexos,&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Méndez de Silva |nome=Rodrigo |títulu=Población Xeneral d'España}}&lt;/ref&gt; dejándo a la villa &quot;en guardia y custodia&quot; de cuatro homes, fundadores de los llinaxes vivarienses: Páez de Cora, Alfeirán, Vizoso y Gallu.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Donapetry Yribarnegaray |nome=Juan |títulu=Historia de Viveiro y el so Conceyu |páxina=64}}&lt;/ref&gt;

Hacia l'añu [[844]], la población de Viveiro sufre diversos ataques per parte de [[viquingu|viquingos]], siquier en trés causes. Sobre estos fechos, tamién se rellata la [[lleenda]] del Obispu de Mondoñedo, [[San Gonzalo]], del que se diz que llogró fundir les naves viquingues y a la so tripulación apelando a la intervención divina.

Nos [[Sieglu XII|sieglos XII]] y [[Sieglu XIII|XIII]] configúrase puramente la villa de Viveiro, tal como la entendemos na actualidá. El desenvolvimientu económicu esperimentáu nesta dómina enllargar a lo llargo de los sieglos XIV y XV, quedando acreditada'l so pujanza pol calter gremial de delles de les sos más antigües cais, como la pescadería o la zapatería, por casu, que revela'l carauterísticu perfil social y económicu de les poblaciones [[Medievu|medievales]].

;De villa de señoríu a villa de realengu:

La documentación histórica más antigua que se caltién ye del [[sieglu XII]], del añu [[1112]], cuando la reina Doña [[Urraca I de Llión]] (a quien el so padre'l rei [[Alfonsu VI de Castiella|Alfonsu VI]] otorgó'l condáu de Galicia), concedió'l señoríu del entós burgu al [[Obispu de Mondoñedo]] don [[Nuño Alfonso]].

{{Cita|«[...]por que vos l'Obispu D. Munio, y toos vuesos socesores, y los Clérigos qu'hubiera na Ilesia Valibriense, gociar pa siempres, y por esta donación llibrar de les persecucciones que carecieron polos Condes ya Intendentes.»&lt;ref&gt;Padre Florez &quot;España Sagrada&quot;, tomu XVIII, tratáu LIX, capítulu IV.&lt;/ref&gt;}}

El fíu de Doña Urraca, el rei Don [[Alfonsu VII de Llión]], delimitaría per primer vegada'l territoriu perteneciente al [[señoríu]] de Viveiro, por aciu un escritu publicáu en [[Palencia]] a [[10 de xunetu]] de [[1128]]. D'esti señoríu formaben parte amás del conceyu de Viveiro, los que darréu se convertiríen nos d'[[O Vicedo]], [[Ourol]], [[Xove (Lugo)|Xove]], [[Cervo (Lugo)|Cervo]] y [[Burela]]:

{{Cita|«De Riegues usque ad aquam de Lacu post partem Regis: S. Maria de Burela, S. Maria de Cerbo, S. Maria de Liario, S. Jacobus de Sargadelos, S. Romanus, S. Martinus de Rua, S. Julianus de Castelo et trés heremitas: S. Euphemia, S. Salvator de Liario et Sanctus Cyprianus.&lt;br /&gt;In terra de Vivario, post partem Sedis: S. Stephanus de Valle, S. Romanus de Valle, S. María de Suevos, S. Johannes de Cova, S. Maria de Gualdo, S. Julianus de Landrove, S. Eulalia de Mirel, S. María de Aurol et quator heremitas: S. Julianus de Cataron, S. Michael de Souto et S. Michael de Sauro et Insula Mirandi.&lt;br /&gt; Post Partem Regis: S. Jacobus de Cellario, S. Maria de Magazos, S. Petrus de Vivario, S. Stephanus de Valcarria, S. Maria de Chavin, S. Andreas de Fontana, S. Petrus de Melvis, S. Maria de Seserit et duas heremitas: Cajoto et Juncaria.»}}

Los habitantes de Viveiro amosaron el so refugu al señoríu, entablando un bracéu col obispáu que duró casi dos sieglos. Ante les continues lluches, el rei Don [[Alfonsu IX de Llión]] tuvo que mediar na disputa ente los habitantes de Viveiro y l'obispu, obligando a amparase y ayudar mutuamente. Sicasí, el monarca axustó que los derechos y llevantos partir ente la [[Casa de Borgoña]], l'[[Obispu de Mondoñedo]] y l'alcaldía vivariense, ente que los pidíos de [[maravedín|maravedinos]], portalgos y otres ganancies partir por igual ente'l monarca y l'obispu. Esti dictáu foi tamién calteníu pol so socesor, [[Fernandu III el Santu]], quien lo confirmó en febreru de [[1252]].

Tres una curtia etapa n'aselu, los habitantes de Viveiro volvieron remontase contra l'[[Obispu de Mondoñedo]]. L'obispu don Álvaro Gómez dio cuenta d'ello a la xusticia, que dictó nel añu [[1287]] una sentencia en contra de los vivarienses. Finalmente, nel añu [[1346]] el rei [[Alfonsu XI de Castiella]] concedió-y la condición de [[realengu]], calteniendo namái los obispos, un tributu añal de dieciocho [[Real español|reales]] pola carga y descarga de [[mercancía|mercancíes]] de los navíos nel puertu de Viveiro.

;Guerra Irmandiña en Viveiro:

Mientres la segunda metá del sieglu XV, Viveiro foi escenariu de la guerra civil esistente ente nobleza y vasallos, conocida como [[Guerra Irmandiña]]. Dientro d'estes revueltes, destacó la figura de [[Pero Pardo de Cela]]. Pardo de Cela aportó a alcalde de la villa, como compensa al so sofitu a [[Sabela la Católica]] na llucha al tronu contra la pretendiente, [[Xuana la Beltranexa]]. Sicasí, acabaría per encabezar una rebelión contra la realeza, lo que llevaría nel añu [[1476]] a la so destitución de l'alcaldía per parte de los [[Reis Católicos]]. Nel añu 1478 ye espulsáu de Viveiro, abelugándose nel [[Castillo da Frouxeira]], onde s'enfrentó a [[Fernando d'Acuña]], quién lo acabaría executando.

=== Edá Moderna ===
Na [[Edá Moderna]], Viveiro yera una villa posesora de riqueza ya importancia, na que se dedicaba'l cultivu del [[Linum|llinu]], la fabricación de llenzos, el cultivu de viñeos y frutos, amás de disponer d'una importante actividá comercial marítima. Al tar asitiada esta ciudá nel estuariu d'un ríu (el ríu Landro) foi dende los sos empiezos un puertu comercial de gran actividá que'l so apoxéu dar nel [[sieglu XVI]]. El puertu de Viveiro taba destináu a barcos de poco caláu que queden en secu al baxar la marea. Sicasí cuntaba con Capitanía, talleres d'arreglu y otru tipu de servicios.

=== Edá contemporánea ===
L'entamu del [[Sieglu XIX]] vien marcáu pola ocupación de la [[Península Ibérica]] per parte de les tropes napoleóniques mientres la [[Guerra de la Independencia Española]]. Viveiro nun se vio llibre de tal invasión. Na mañana del [[28 de xineru]] de [[1809]] lleguen 74 dragones so les órdenes del comandante [[Marssan]], que veníen de [[Mondoñedo]]. El [[2 de febreru]] de [[1809]] fueron reforzaes por 400 ''[[voltigeur]]s'', qu'ocupen el Conventu de San Francisco. Una vegada ellí, mandó convocar na Ilesia de Santa María del Campo a toles autoridaes civiles, eclesiástiques y militares, pa emprestar xuramentu de fidelidá y obediencia al &quot;lexítimu soberanu D. [[José Napoleón]], Rei de les Españas y de les Indies&quot;.

Pero les pretensiones franceses nun pudieron llevase a cabu pos na tarde del día [[7 de febreru]], axuntar nel campu de la feria de [[Galdo]], más de cinco mil homes. Atacando al enemigu mientres les primeres hores de la madrugada del día [[8 de febreru]], causando delles baxes y faciendo prisioneros a cuarenta franceses. Pero'l día [[18 de febreru]], un batallón al mandu del xeneral [[Maurice Mathieu Bardel]] atacó Viveiro, acabando cola insurrección popular.

Cola Constitución de les Cortes de Cádiz, en [[1812]], terminar les antigües xurisdicciones y señoríes y surden los nuevos conceyos. Nuna llista de nuevos conceyos publicaos en 1835 apaecen los conceyos de Viveiro y de Galdo, pasando años más tarde a formar parte d'unu namái.

Nel sieglu XIX añedieron les importantes fábriques de salazones. N'este mesmu sieglu XIX, Viveiro goció d'una intensa vida cultural, impulsada pol poeta y políticu de la dómina Don [[Nicomedes Pastor Díaz]], consideráu polos sos contemporáneos como'l príncipe del romanticismu hispánicu.

;Actividá minera na Silvarosa
[[Ficheru:Viveirocargadero.jpg|thumb|right|Cargaderu de la mina de la Silvarosa, asitiáu na Insua.]]
A finales del [[sieglu XIX]], tamién empezó a tomar importancia l'actividá minera, cola estracción de [[fierro]] na llamada [[Mina de la Silvarosa]], per parte d'empresarios procedendes d'[[Alemaña]]. Estos fundaron la empresa ''The Viveiro Iron Ore Co. Ltd.'', pa faese colos derechos d'esplotación de la mina de la Silvarosa. Los trabayos preparatorios de la mina empezaron nel añu [[1893]], anque nun sería hasta'l [[20 d'avientu]] de [[1899]] cuando'l primera [[barcu mercante]] zarpara del cargaderu de la Insua en Viveiro con camín d'Alemaña.

=== Sieglu XX ===
En setiembre de [[1911]], la ciudá celebra'l primera centenaro del que foi príncipe del [[romanticismu]] español, [[Nicomedes Pastor Díaz]]. Con tal onomástica, allegaron al actu [[Manuel Murguía]], [[Parga Sanjurjo]], y ente los oradores tamién tuvo presente [[Antonio Villar Ponte]].

Mientres la [[dictadura]] del [[Xeneral Primo de Rivera]], sufrió la zona cierta [[Represión política|represión]] per parte de les fuercies del orde, y hubo ciertes fracciones ideolóxiques ente partidarios y detractores del réxime. El mesmu Primo de Rivera tuvo en Viveiro, dando un discursu a los presentes dende'l balcón del conceyu.

Cola llegada de la [[Segunda República Española]], reinó un panorama de cierta tranquilidá, yá que al contrariu qu'otres zones d'[[España]], nun hubo quemes d'ilesies, llegando inclusive a celebrase les procesiones de [[Selmana Santa en Viveiro|Selmana Santa]] con normalidá.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Chao Espina |nome=Enrique |títulu=Historia de Viveiro (Documentos para a historia contemporánea de Galicia). |añu=1988 |editorial=Ediciós do Castru |páxines=291-292}}&lt;/ref&gt;

== Demografía ==
{{Pirámide de población |añu=(2010)&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.ine.es/jaxi/tabla.do?path=/t20/y245/p05/a2010/l0/&amp;file=00027001.px&amp;type=pcaxis&amp;L=0
 |títulu=Revisión del Padrón municipal 2010. Datos por conceyos. Población por sexu, conceyos y edá (grupos quinquenales). Viveiro
 |editor=Institutu Nacional d'Estadística, España. |fechaaccesu=3 de febreru de 2011
}}&lt;/ref&gt;
|v0=2.02|v5=1.77|v10=1.87|v15=2.47|v20=2.94|v25=3.94|v30=4.50|v35=3.87|v40=3.73|v45=3.57|v50=3.51|v55=3.10|v60=2.81|v65=2.26|v70=2.20|v75=2.23|v80=1.39|v85=0.93|m0=1.84|m5=1.93|m10=1.65|m15=2.24|m20=2.61|m25=3.13|m30=3.92|m35=3.75|m40=3.64|m45=3.57|m50=3.53|m55=2.90|m60=2.82|m65=2.69|m70=2.87|m75=3.19|m80=2.29|m85=2.17}}
Viveiro ye'l conceyu con mayor númberu de nucleos poblacionales (un total de 264), según el de mayor población y densidá d'habitantes de la contorna [[La Mariña Occidental]]. Según el [[padrón municipal d'habitantes]] de 2014, Viveiro cunta con un total de 15.932 [[población de derechu habitantes ''de iure'']], anque según un estudiu de la caxa d'aforros [[Caixanova]] realizáu en [[2009]], esta cifra asítiase en redol los 21.000 a 21.900 [[población de fechu|habitantes ''de facto'']].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.lavozdegalicia.es/amarina/2011/10/16/0003_201110X16C9991.htm
 |títulu=Quien viven equí ensin censar résten-y ingresos al Concello |editor=La Voz de Galicia |fechaaccesu=16
 d'ochobre de 2011
}}&lt;/ref&gt;

Los habitantes del conceyu atópense distribuyíos principalmente pol valle del [[ríu Landro]] y pola franxa costera de la [[ría de Viveiro]]. Los nucleos más poblaos son Viveiro, Covas y Celeiro. Hai de solliñar que los trés tán práuticamente xuníos debíu al [[urbanismu|crecedera urbanísticu]]. El gráficu de la evolución demográfica indica una gran estabilidá de población a lo llargo del [[sieglu XX]], traza que nun ye común n'otres ciudaes.

{| style=&quot;background:#eeeeee; text-align:center&quot; align=&quot;center&quot;
! Gráficu de la evolución demográfica de Viveiro ente 1900 y 2010
|-
|
&lt;timeline&gt;
Colors=
 id:a value:gray(0.9)
 id:b value:gray(0.7)
 id:c value:rgb(1,1,1)
 id:d value:rgb(0.6,0.7,1)

ImageSize = width:500 height:300
PlotArea = left:50 bottom:30 top:30 right:30
DateFormat = x.y
Period= from:0 till:17000
TimeAxis = orientation:vertical
AlignBars = justify
ScaleMajor = gridcolor:b increment:5000 start:0
ScaleMinor = gridcolor:a increment:2500 start:0
BackgroundColors = canvas:c

BarData=
 bar:1900 text:1900
 bar:1910 text:1910
 bar:1920 text:1920
 bar:1930 text:1930
 bar:1940 text:1940
 bar:1950 text:1950
 bar:1960 text:1960
 bar:1970 text:1970
 bar:1981 text:1981
 bar:1991 text:1991
 bar:2000 text:2000
 bar:2010 text:2010

PlotData=
 color:d width:20 align:left

 bar:1900 from:0 till: 12843
 bar:1910 from:0 till: 13378
 bar:1920 from:0 till: 12490
 bar:1930 from:0 till: 12429
 bar:1940 from:0 till: 13930
 bar:1950 from:0 till: 13483
 bar:1960 from:0 till: 13274
 bar:1970 from:0 till: 12942
 bar:1981 from:0 till: 14562
 bar:1991 from:0 till: 14887
 bar:2000 from:0 till: 15456
 bar:2010 from:0 till: 16211

PlotData=

 bar:1900 at: 12843 fontsize:s text: 12.843 shift:(-10,5)
 bar:1910 at: 13378 fontsize:s text: 13.378 shift:(-10,5)
 bar:1920 at: 12490 fontsize:s text: 12.490 shift:(-10,5)
 bar:1930 at: 12429 fontsize:s text: 12.429 shift:(-10,5)
 bar:1940 at: 13930 fontsize:s text: 13.930 shift:(-10,5)
 bar:1950 at: 13483 fontsize:s text: 13.483 shift:(-10,5)
 bar:1960 at: 13274 fontsize:s text: 13.274 shift:(-10,5)
 bar:1970 at: 12942 fontsize:s text: 12.942 shift:(-10,5)
 bar:1981 at: 14562 fontsize:s text: 14.562 shift:(-10,5)
 bar:1991 at: 14877 fontsize:s text: 14.877 shift:(-10,5)
 bar:2000 at: 15456 fontsize:s text: 15.456 shift:(-10,5)
 bar:2010 at: 16238 fontsize:s text: 16.211 shift:(-10,5)

&lt;/timeline&gt;
|-
|&lt;small&gt;Fonte:[[Institutu Nacional d'Estadística (España)|Institutu Nacional d'Estadística]]&lt;/small&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.ine.es/jaxiBD/tabla.do?per=12&amp;type=db&amp;divi=DPOH&amp;idtab=29
 |títulu= Poblaciones de fechu dende 1900 hasta 1991. Cifres oficiales de los Censos respeutivos.
 |editor= Institutu Nacional d'Estadística (INE) España |fechaaccesu=2
 de febreru de 2011
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.ine.es/jaxiBD/tabla.do?per=12&amp;type=db&amp;divi=DPOP&amp;idtab=29
 |títulu = Series de población dende 1996. Cifres oficiales de la Revisión añal del Padrón municipal a 1 de xineru de cada añu.
 |editor = Institutu Nacional d'Estadística (INE) España |fechaaccesu=2 de febreru de 2011
 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20110213064729/http://www.ine.es/jaxiBD/tabla.do?per=12&amp;type=db&amp;divi=DPOP&amp;idtab=29
 |fechaarchivu = 13 de febreru de 2011
}}&lt;/ref&gt;
|-
|&lt;small&gt;Gráfica ellaborada por: [[Wikipedia]]&lt;/small&gt;
|}

;Pirámide de población

Del analís de la [[pirámide de población]] deduzse qu'esiste un claru desequilibriu ente homes y muyeres a partir d'edaes cimeres a 60 años, especialmente nos últimos tramos d'edá. Preséntase una superioridá de población mayor de 40 años, 57%, al respeutive de la población con una edá menor a 40 años que ye del 43%. La población más concentrada atopar nel tramu de mayores de 60 años con un 30%. Destaca tamién que la población cimera a 60 años (30%) ye mayor a la de menos de 20 años (15%) lo cual indica que l'enclín escontra l'avieyamientu de la población ye especialmente acusada. Esta estructura de población ye típica del [[transición demográfica|réxime demográficu modernu]], con una evolución escontra l'avieyamientu de la población y l'amenorgamientu de la [[Tasa bruta de natalidá|natalidá añal]].

;Población estranxera

Del total de 16.211 persones empadronaes en 2010, 1.116 son de nacionalidá estranxera. Esto equival a un 6,9%, claramente inferior a la [[Inmigración n'España|media nacional d'inmigrantes]], asitiada en [[2010]] nun 12%, pero cimeru a la media gallega, d'un 3,92% para [[2010]].&lt;ref name=IGEnacionalidade&gt;{{cita web |url=http://www.ige.eu/igebdt/selector.jsp?COD=54
 |títulu=Poboación segundu nacionalidade y sexu
 |editor=Institutu Galego de Estatística |fechaaccesu=5 de febreru de 2011
}}&lt;/ref&gt; Les nacionalidaes más numberoses son la [[Portugal|portuguesa]] (112 habitantes), [[Rumanía|rumana]] (175)
, [[Perú|peruana]] (98) y [[República Dominicana|dominicana]] (179).&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.ine.es/jaxi/tabla.do?path=/t20/y245/p05/a2010/l0/&amp;file=00027003.px&amp;type=pcaxis&amp;L=0
 |títulu= Población por sexu, conceyos y nacionalidá (principales nacionalidaes). Viveiro
 |editor= ine.es
 |fecha=2010 |fechaaccesu=2 de febreru de 2011
}}&lt;/ref&gt;

== Parroquies del conceyu de Viveiro ==
{{AP|Categoría:Parroquies de Viveiro}}

[[Ficheru:Viveiro (Variante).JPG|thumb|El nucleu históricu de Viveiro, vistu dende'l monte San Roque.]]

Según el [[nomenclátor]] de [[2009]], nel conceyu de Viveiro, hai un total de 11 [[Parroquia (civil)|parroquies]].&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.ine.es/nomen2/index.do |títulu= INEbase / Nomenclátor. Rellación d'unidaes poblacionales |fechaaccesu=16 d'agostu de 2010
 |editor= Institutu Nacional d'Estadística (España) |fechaaccesu=25 de febreru de 2011
}}&lt;/ref&gt;

* '''[[Boimente (Viveiro)|Boimente]]''': Asitiada na falda de Montar do Buio, que queda na so aguada esti, llindando al norte con Valcarría, al sur col términu municipal d'[[Ourol]], y al oeste con Chavín.

* '''[[Celeiro (Viveiro)|Celeiro]]''': Asitiada na ribera de la [[ría de Viveiro]], que ta asitiada al Oeste. Al norte parte con Faru, al sur con Viveiro, y al este col términu municipal de [[Xove (Lugo)|Xove]].

* '''[[Covas (Viveiro)|Covas]]''': Asitiada tamién na ribera de la [[Ría de Viveiro]]. Llenda al norte cola ría de Viveiro, al sur con Vieiro, al este con Santiago de Viveiro y al oeste col conceyu d'[[O Vicedo]].

* '''[[Chavín (Viveiro)|Chavín]]''': Alcontrada nel valle del [[ríu Landro]]. Llenda al norte con San Pedro de Viveiro y Valcarría, al sur y al oeste col conceyu d'[[Ourol]] y al Este con Boimente.

* '''[[Faro (Viveiro)|Faro]]''': Asitiada na falda del Monte Faro y na Ría de Viveiro, llindando al Norte y al Oeste con dicha ría. Al Sur parte con Celeiro y al Este col conceyu de [[Xove (Lugo)|Xove]]

* '''[[Galdo (Viveiro)|Galdo]]''': Bien asitiada nel valle del [[Ríu Landro]] y protexía pel Monte Castelo. Llenda al Norte con Vieiro, al Sur col conceyu d'[[Ourol]], al Este con Magazos y Landrove y al Oeste col conceyu d'[[O Vicedo]].

* '''[[Landrove (Viveiro)|Landrove]]''': Asitiada nel valle, llinda al Norte con Magazos, al Sur col conceyu de Ourol, al Este con San Pedro de Viveiro y al Oeste con Galdo.

* '''[[Magazos (Viveiro)|Magazos]]''': Alcontrada nel marxe derechu del Río Landro. Llenda al norte col cascu urbanu de Viveiro, al sur con Landrove, al este con Valcarría y al oeste con Galdo y Vieiro.

* '''[[Valcarría (Viveiro)|Valcarría]]''': Llenda al sur con Boimente, al este col términu municipal de Xove y al oeste con San Pedro de Viveiro y Chavín.

* '''[[Vieiro (Viveiro)|Vieiro]]''': Asitiada nel marxe derechu del ríu Landro, llindando al norte con Covas, al sur con Galdo, al este con Viveiro y Magazos y al oeste col términu municipal d'O Vicedo.

* '''[[San Pedro de Viveiro (Viveiro)|San Pedro de Viveiro]]''': Asitiáu n'a la derecha del ríu Landro, llinda al norte con Magazos, al sur con Chavín, al este con Valcarría y al oeste con Landrove.

* '''[[Viveiro (Viveiro)|Santa María y Santiago de Viveiro]]''':Asitiada na ribera del [[Ríu Landro]], principal nucleu poblacional del conceyu y onde s'alluga'l conceyu.

== Alministración de Viveiro ==
Na ciudá esisten organismos y entidaes dependientes de los distintos niveles en que ta estremada l'Alministración Pública n'[[España]].

;Alministración llocal
{{AP|Conceyu de Viveiro|Alcaldes de Viveiro}}
L'alministración política de calter llocal llevar a cabu'l [[Conceyu de Viveiro|Conceyu]], que los sos miembros son escoyíos democráticamente cada cuatro años por aciu [[sufraxu universal]]. En diches eleiciones pueden participar los residentes empadronaos na ciudá mayores de 18 años y nacionales d'[[España]] y de los otros países miembros de la [[Xunión Europea]]. Estos postreros, dende la reforma de la [[Constitución española de 1978|Constitución Española]] de 27 d'agostu de [[1992]], pueden ser suxetu de sufraxu non solo activu, sinón tamién pasivu, esto ye, pueden non solo votar sinón tamién ser votaos. Según lo dispuesto na Llei del Réxime Eleutoral Xeneral, qu'establez el númberu de conceyales elegibles en función de la población del conceyu, la Corporación Municipal de Viveiro ta formada por 17 conceyales.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.boe.es/g/es/bases_datos/doc.php?coleccion=iberlex&amp;id=1985/11672
 |títulu= Ley Orgánica 5/1985, de 19 de xunu, del Réxime Eleutoral Xeneral
 |editor= B.O.E. |fechaaccesu=16 de xineru de 2009
}}&lt;/ref&gt;

Nes últimes eleiciones municipales, celebraes nel añu 2011, la constitución del [[conceyu de Viveiro]] foi de 6 conceyales pertenecientes al [[Partíu Popular de Galicia]] (PP), 6 conceyales pertenecientes al [[Partíu dos Socialistes de Galicia-PSOE]] (PSdeG-PSOE), 3 conceyales pertenecientes al [[Bloque Nacionalista Galego]] (BNG) y 2 conceyales pertenecientes a [[Independientes por Viveiro]] (iVi).&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://ww.avoz.com/galicia/eleiciones-municipales2011/2011/05/22/00031306098310950599648.htm
 |títulu=PSOE y PP empaten a seis conceyales en Viveiro
 |editor= La Voz de Galicia |fechaaccesu=23
 de mayu de 2011
}}&lt;/ref&gt;

{{Alcalde_España |
 Alcalde_1 = [[Antonio Blanco Casariego]]
 | Partíu_1 = [[Unión de Centru Democráticu (España)|Unión de Centru Democráticu]]
 | Alcalde_2 = [[César Folia Mariño]]
 | Partíu_2 = [[Alianza Popular]]
 | Alcalde_3 = César Folia Mariño
 | Partíu_3 = [[Alianza Popular]]
 | Alcalde_4 = César Folia Mariño
 | Partíu_4 = [[Partíu Popular de Galicia]]
 | Alcalde_5 = César Folia Mariño
 | Partíu_5 = [[Partíu Popular de Galicia]]
 | Alcalde_6 = César Folia Mariño
 | Partíu_6 = [[Partíu Popular de Galicia]]
 | Alcalde_7 = [[Melchor Roel Rivas]]
 | Partíu_7 = [[Partíu dos Socialistes de Galicia-PSOE]]
 | Alcalde_8 = Melchor Roel Rivas
 | Partíu_8 = [[Partíu dos Socialistes de Galicia-PSOE]]
 | Alcalde_9 = Melchor Roel Rivas ''(hasta 2013)''&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome=Pepe|apellíos=Seijo |títulu=Fina Melchor Roel, alcalde socialista de Viveiro |url=http://ccaa.elpais.com/ccaa/2013/12/10/galicia/1386669289_125521.html |editorial=[[El País]] |fecha=10 d'avientu y 2013 |fechaaccesu=16 d'avientu de 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt; [[María Loureiro García]] ''(dende 2013)''
 | Partíu_9 = [[Partíu dos Socialistes de Galicia-PSOE]]
 | Alcalde_10 = María Loureiro García |
 Partíu_10 = [[Partíu dos Socialistes de Galicia-PSOE]]
}}

;Conceyalíes

El Conceyu realiza la so xera de gobiernu al traviés de diverses delegaciones al mandu de les cualos hai un Delegáu ([[conceyal]]) del equipu de gobiernu: Alcaldía. Xestión alministrativa, réxime internu y participación ciudadana. Economía, policía llocal y seguridá ciudadana. Mediu rural. Bienestar social. Obres, servicios públicos y deportes. Cultura, muyer y mocedá. Desenvolvimientu llocal, turismu, comerciu y mediu ambiente.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.viveiro.es/cast/corporacion.asp
 |títulu= Grupu de Gobiernu. Viveiro |editor=
 Conceyu de Viveiro |fechaaccesu=23
 de febreru de 2011
}}&lt;/ref&gt;

;Economía

Según l'informe de delda viva de les entidaes llocales, emitíu pol [[Ministeriu de Facienda y Alministraciones Públiques]], les deldes contraíes pol conceyu de Viveiro a fecha de 31 d'avientu de 2013 xubíen a un total de 13.872.537,41 Euros.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Delda Viva de les Entidaes Llocales |url=http://www.minhap.gob.es/es-ES/Areas%20Tematicas/Administracion%20Electronica/OVEELL/Paginas/DeudaViva.aspx |editorial=MINISTERIU DE FACIENDA Y ALMINISTRACIONES PÚBLIQUES |fechaaccesu=21 d'avientu de 2014}}&lt;/ref&gt;

;Servicios municipales

El Conceyu xestiona, ente otros, los siguientes servicios:&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.viveiro.es/cast/servicios.asp
 |títulu= Servicio municipales de Viveiro |editor=
 Conceyu de Viveiro |fechaaccesu=15
 de febreru de 2011
}}&lt;/ref&gt;

Rexistru y ventanu únicu. Archivu municipal. Biblioteca pública municipal. Oficina municipal d'información al consumidor ([[OMIC]]). Oficina d'información turística. Centru d'información pa la muyer. Centru de servicios sociales San Francisco. Centru ocupacional de minusválidos psíquicos. Conservatoriu de música. Escuela oficial d'idiomes. Fundación comarcal “AMariña”.

;Ordenances municipales

El Conceyu tien regualada un total de 43 Ordenances Municipales que regulen les rellaciones del Conceyu colos sos vecinos tocantes a les competencies que tien pa regualar les actividaes ciudadanes y los servicios qu'empresta.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.policialocaldeviveiro.es/legislacion-vixente/32-ordenances-y-bandos.html
 |títulu= Ordenances y bandos del Conceyu de Viveiro |editor=
 policialocaldevivero.es |fechaaccesu=23 de febreru de 2011
 |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.policialocaldeviveiro.es/legislacion-vixente/32-ordenances-y-bandos.html|fechaarchivu=2 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt;

;Alministración xudicial
{{AP|Partíu xudicial de Viveiro}}
Viveiro pertenez al [[Partíu xudicial (España)|partíu xudicial]] del so [[partíu xudicial de Viveiro|mesmu nome]], númberu 6 de Lugo,&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.cgpe.es/partíu.aspx?idprovincia=27&amp;numpartido=6
 |títulu= Viveiro, partíu xudicial nº6 de Lugo |editor=
 Conseyu Xeneral de los Procuradores d'España |fechaaccesu=16
 de payares de 2010
}}&lt;/ref&gt; del que ye cabeza de partíu y que toma amás de la mesma ciudá, los conceyos vecinos de [[Burela]], [[Cervo (Lugo)|Cervo]], [[Foz]], [[Ourol]], [[O Vicedo]] y [[Xove (Lugo)|Xove]], una área con un total de 30.000 habitantes. Nél, exerzse'l [[Poder Xudicial d'España|poder xudicial]] al traviés de dos [[xulgáu de primera instancia ya instrucción|Xulgaos de primera Instancia ya Instrucción]],&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.cgpe.es/xulgaos.aspx?idprovincia=27&amp;numpartido=6
 |títulu= Xulgaos de Viveiro, partíu xudicial nº6 de Lugo |editor=
 Conseyu Xeneral de los Procuradores d'España |fechaaccesu=16
 de payares de 2010
}}&lt;/ref&gt; asitiaos na na Cai Alonso Pérez de la llocalidá.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.cgpe.es/xulgáu.aspx?idprovincia=27&amp;numpartido=6&amp;clasejuzgado=JPII&amp;numjuzgado=1
 |títulu= Xulgáu de primera Instancia/Instrucción nº1 de Viveiro
 |editor= Conseyu Xeneral de los Procuradores d'España |fechaaccesu=16
 de payares de 2010
}}&lt;/ref&gt;

=== Evolución de la delda viva ===
El conceutu de delda viva contempla namái les deldes con caxes y bancos relatives a creitos financieros, valores de renta fixa y préstamos o creitos tresferíos a terceros, escluyéndose, poro, la delda comercial.
{{Gráfica d'evolución|
anchor=450|nome=la delda viva del conceyu|2008|5663 |2009|5869 |2010|5851 |2011|5977 |2012|14726 |2013|13873 |2014|13281 |notes=&lt;small&gt;
{{lleenda|#88c2cc|Delda viva del conceyu en miles d'Euros según datos del [[Ministeriu de Facienda y Alministraciones Públiques|Ministeriu de Facienda y Ad. Públiques]].&lt;ref&gt;[http://www.minhap.gob.es/es-ES/Areas%20Tematicas/Administracion%20Electronica/OVEELL/Paginas/DeudaViva.aspx Delda Viva de les Entidaes Llocales]&lt;/ref&gt;}}
&lt;/small&gt;}}

== Servicios y equipamientos ==

=== Urbanismu ===
[[Ficheru:Viveiroold.jpg|thumb|right|El nucleu urbanu de Viveiro, a empiezos del sieglu XX.]]
[[Ficheru:Galerías de Viveiro (HIGH DINAMIC RANGE).jpg|thumb|right|Galeríes na fachada marítima del cascu vieyu de Viveiro.]]
;Distribución urbanística de Viveiro

La xeografía del conceyu de Viveiro condicionó dende va sieglos l'asentamientu de viviendes. Viveiro ta encaxáu nun valle pol qu'escurre'l [[Ríu Landro]], y arrodiáu a este y oeste por montes d'elevada diferencia d'altitú. Arriendes d'ello, los asentamientos siempres fueron más abondosos na franxa costera y nel valle del [[Ríu Landro]] y los sos ríos [[afluente]]s.

A entamos del sieglu XXI, Viveiro esperimentó un vertixinosu aumentu, motiváu pola [[especulación urbanística]]. Un informe de [[Greenpeace]] amosó que nel añu [[2005]] en Viveiro construyeron un total de 1.849 viviendes, ente que'l padrón municipal namái aumentó en 49 habitantes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.greenpeace.org/raw/content/espana/reports/destrucci-n-a-toa mariña-gali.pdf |fechaaccesu=15 de febreru de 2011 |autor=Greenpeace |fecha=xunu de 2007 |títulu=Galicia - Informe sobre a destrucción do Mariniegu}}&lt;/ref&gt; De resultes, n'abril de [[2006]] suspendióse la normativa urbanística de Viveiro.&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome=Nacho|apellíu=Mojón |títulu=Política Territorial suspende les normes urbanístiques de Viveiro por &quot;arbitraries&quot; y &quot;obsoletas&quot; |url=http://www.farodevigo.es/galicia/2589/politica-territorial-suspende-normes-urbanisticas-viveiro-arbitraries-obsoletas/56019.html |editorial=Faro de Vigo |fecha=4 d'abril de 2006 |fechaaccesu=15 de febreru de 2011}}&lt;/ref&gt;

;Plan Xeneral d'Ordenación Municipal

Nel mes de [[setiembre]] de [[2010]], producióse l'aprobación inicial de la Memoria del ''Plan Xeral de Odenación Municipal do Concello de Viveiro'' que recueye tola información urbanística relatives al mediu físicu, población, infraestructures, edificaciones y construcciones que tendrán de realizase nel conceyu mientres la vixencia de dichu Plan, en función de los datos esistentes y de les proyeiciones demográfiques que se realicen.&lt;ref name= Memoria&gt;{{cita web |url= http://www.viveiro.es/UserFiles/File/Plan%20Xeral%202010/01%20-%20Memoria/0802901_MEMORIA_VIVEIRO_INFORMATIVA_AIP.pdf
 |títulu= Memoria informativa del Plan Xeral d'Ordenación Municipal do Concello de Viveiro
 |idioma=Galego
 |editor= Conceyu de Viveiro |fechaaccesu=6
 de febreru de 2011
}}&lt;/ref&gt; En [[febreru]] de [[2011]] la [[Conseyería de Mediu Ambiente, Territoriu ya Infraestructures]] de la [[Xunta de Galicia]] emitió un informe previu a l'aprobación del [[Plan Xeneral d'Ordenación Municipal]] (PGOM) de Viveiro nel que refuga les previsiones de crecedera d'esti conceyu lucense. El documentu considera que nun puede ampliar la so capacidá residencial nun 70%, teniendo en cuenta que'l so enclín demográficu ye regresiva.&lt;ref&gt;{{cita web |url= https://www.elpais.com/articulo/Galicia/Refugo/Xunta/plan/urbanismu/Viveiro/elpepiautgal/20110203elpgal_5/Tes
 |títulu= Refugo de la Xunta al plan d'urbanismu de Viveiro
 |fecha=3 de febreru de 2011
 |editor= Periódicu El Pais (España) |fechaaccesu=6 de febreru de 2011
}}&lt;/ref&gt;

=== Mediu ambiente ===
;Saneamientu y agües residuales

La rede de saneamientu de les [[agües residuales]] cubre a gran parte de la población, magar hai dellos asentamientos menores que nun tán cubrir por dicha rede. La rede de saneamientu tien como oxetivu conducir toles agües residuales, tantu les d'orixe domésticu como les industriales, a la [[estación depuradora d'agües residuales|estación depuradora]] (EDAR) de Viveiro. Una vegada les agües son depuraes arramar a la ría de Viveiro. La xestión del sanemamiento y depuración realizar por aciu concesión la empresa [[Aquagest]]. La tipoloxía de la depuradora ye biolóxica de [[folla|folles]] activos por aciu sistema SBR, desinfeición por aciu [[cloru]] y deshidratación de les folles por aciu centrifugación. El caudal mediu de tratamientu diariu ye d'unos 6.000 [[metros cúbicos]] diarios. Les viviendes ensin atender pola rede principal de saneamientu disponen de [[pozu negru|pozos negros]].&lt;ref name= Memoria/&gt;

;Residuos sólides urbanos (RSU)

El Conceyu de Viveiro ta xuntáu al Conveniu Marco Xunta-Ecoembes dende l'añu [[2000]], na que tien asumida la competencia de la recoyida de los [[Residuos Sólides Urbanos]] (R.S.O.) y el so tresporte a la Planta de Tresferencia y la so posterior valorización na planta que la [[Sociedá Gallega del Mediu Ambiente]] (SOGAMA) tien nel conceyu coruñés de [[Cerceda (La Coruña)|Cerceda]]. La cantidá de residuos xeneraes nel añu 2003 foi de 7.051 Tm. La producción media añal de RSU nel conceyu de Viveiro envaloróse en 730 kg/habitante per añu.

La recoyida de basures y la llimpieza de les víes públiques, según la xestión del [[puntu llimpiu]] nel conceyu de Viveiro, llevar a cabu la empresa [[CESPA]], filial de servicios urbanos y medioambientales de [[Ferrovial]].&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Negociación Coleutiva - CESPA, S.A. - Servizos de limpeza de espazos públicos, recollida y tresporte de residuos sólides urbanos y xestión do puntu limpo do Concello de Viveiro |url=http://cgrl.xunta.es/g_testu.asp?NumConvenio=3769 |editorial=Consello Galego de Rellacións Laborais |fechaaccesu=8 de febreru de 2011 |idioma=gallegu}}&lt;/ref&gt; Pa la recoyida de residuos la empresa concesionaria del serviciu dispón de: contenedores de materia orgánico, contenedores d'envases, contenedores de vidriu, contenedores de papel/cartón y una flota de camiones pañadores.

Nel añu [[2002]] inauguróse'l [[puntu llimpiu]] del conceyu de Viveiro, dende'l que son xestionaos los distintos tipos de residuos xeneraes nos llares del conceyu. El puntu llimpiu alcontrar nel llugar d'A Patarroa na carretera que xune Viveiro con Ferrol, y cuenta con contenedores pa la recoyida selectiva de RSU, testil, escombros, avolumaos, restos de fradadura y pa fracciones especiales (aceites, aerosoles, bateríes, piles, melecines, radiografíes, llámpares, bombilles, fluorescentes...)

=== Suministru ===

==== Enerxía ====
;Lletricidá [[Ficheru:Aeroxeneradores
Bazan Bonus.jpg|thumb|right|Aeroxeneradores Bazán-Bonus nel Parque Eólicu d'O Vicedo.]]
El [[suministru llétricu]] de Viveiro realizar por parte de la empresa privada [[Begasa]], filial dende 2015 de [[Electra de Viesgo|Viesgo]],&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=BEGASA - Nuesa historia |url=http://www.begasa.es/paginas/QSNuestraHistoria.asp |editorial=BEGASA |fechaaccesu=9 de febreru de 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=BEGASA - Los nuesos accionistes |url=http://www.begasa.es/paginas/QSNuestrosAccionistas.asp |editorial=BEGASA |fechaaccesu=9 de febreru de 2011}}&lt;/ref&gt; ente que'l tresporte llevar a cabu por [[Rede Llétrica Española]]. La eletricidá que se consume na ciudá producir nes distintes centrales llétriques qu'hai allugaes na llocalidá, según na comunidá autónoma gallega.

En Viveiro esisten instalaciones pa la xeneración d'eletricidá, siendo toes xeneradores d'[[enerxía anovable]]. Nel conceyu asítiense un total de seis [[parque eólicu|parques eólicos]], compartíos colos conceyos estremeros.&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Viveiro recalda casi tres millones por bienes inmuebles valoraos en 432 |url=http://www.lavozdegalicia.es/amarina/2011/01/29/0003_201101X29C5991.htm |fechaaccesu=9 de febreru de 2011|pub-periódica=La Voz de Galicia |fecha=29 de xineru de 2011}}&lt;/ref&gt;

{| {{tablaguapa}} align=&quot;center&quot;
|+ '''Parques eólicos en Viveiro'''&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Galicia 3.289,33 MW [A 01/01/2011] 15,91% de la potencia instalada n'España |url=http://www.aeeolica.es/galicia.php |editorial=Asociación Empresarial Eólica |fechaaccesu=14 de febreru de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110228033315/http://www.aeeolica.es/galicia.php |fechaarchivu=28 de febreru de 2011 }}&lt;/ref&gt;
|- style=&quot;background:#efefef;&quot;
! Nome !! Conceyos !! Tipu de aeroxenerador !! Potencia unitaria (kW) !! Unidaes !! Potencia total (MW)
|-
|Parque eólicu de Viveiro&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Boletín Oficial del Estáu: 15 de mayu de 2002, Núm. 116 |url=http://www.boe.es/boe/dias/2002/05/15/pdfs/B03889-03889.pdf |editorial=Boletin Oficial del Estáu |fechaaccesu=13 de febreru de 2011}}&lt;/ref&gt; ||Viveiro y Xove||[[Gamesa G-52]]||850||43||36,55
|-
|Parque eólicu de Rioboo&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Boletín Oficial del Estáu: 4 d'agostu de 2001, Núm. 186 |url=http://www.boe.es/diario_boe/txt.php?id=BOE-B-2001-186065 |editorial=Boletín Oficial del Estáu |fechaaccesu=14 de febreru de 2011}}&lt;/ref&gt; ||Viveiro, O Valadouro y Xove||[[Bazán-Bonus 1,3MW]]||1.300||16||20,8
|-
|Parque eólicu de Pena Airosa||Viveiro, O Vicedo y Ourol||[[MADE AE.46/1]]&lt;br /&gt;[[Gamesa G-66]]||660&lt;br /&gt;1.600||74&lt;br /&gt;28||48,84&lt;br /&gt;44,8
|-
|Parque eólicu de Chan do Tenón||Viveiro y O Vicedo||[[Gamesa G-58]]||800||28||22,4
|-
|Parque eólicu d'O Vicedo||Viveiro y O Vicedo||[[Bazán-Bonus MK IV]]||600||41||24,6
|-
|Parque eólicu d'O Buio||Viveiro y Xove||[[Bazán 55/1300]]||1.300||31||40,3
|}

Tamién en Viveiro atópense asitiaes dos [[subestación llétrica|subestaciones llétriques]], la subestación de Magazos, xestionada por [[Begasa]] y la subestación de Boimente, xestionada por [[Rede Llétrica Española]].&lt;ref name=boimentepesoz&gt;{{cita web |títulu=Estudio d'Impautu ambiental - Llinia Boimente-Pezós |url=http://www.ree.es/mediu_ambiente/pdf/estudios/estudio_impactu_ambiental_boimente_pesoz.pdf |editorial=Rede Llétrica Española |fechaaccesu=8 de febreru de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100930091356/http://www.ree.es/mediu_ambiente/pdf/estudios/estudio_impactu_ambiental_boimente_pesoz.pdf |fechaarchivu=30 de setiembre de 2010 }}&lt;/ref&gt; Dambes tán coneutaes per una llinia d'[[alta tensión]].&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Resolución do 9 de xuño de 1997, da Direición Xeral d'Industria, pola que se somete a información pública a solicitude d'autorización alministrativa, declaración de utilidade pública y aprobación do proyeutu para a construcción da variante dunha liña llétrica non termu municipal de Viveiro. |url=http://www.xunta.es/Dog/Dog1997.nsf/FichaContenido/9AFE?OpenDocument |editorial=Diariu Oficial de Galicia |fechaaccesu=8 de febreru de 2011 |idioma=gallegu}}&lt;/ref&gt;

;Combustibles

Pal suministru de combustibles la [[Compañía Loxística d'Hidrocarburos]] (CLH) cuenta con tres instalaciones d'almacenamientu en Galicia. Dos tán asitiaes en [[La Coruña]], una nel muelle de San Diego, qu'amás puede recibir descargues de buques tanque y otra na redoma de la [[refinería]] de Bens a la que ta coneutada. La compañía dispón d'otra instalación d'almacenamientu en [[Vigo]]. El suministru de combustible a Viveiro, a los distintos operadores, producir por aciu camiones cisternes que se surten de les instalaciones que la empresa CLH tien en Galicia.&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.clh.es/CmsWebCLH/Paginas/InfraestructurasNivel_2.aspx?id=12 |títulu=Infraestructures de la Comunidá de Galicia de la empresa CLH
 |editor = clh.es |fechaaccesu=6 de febreru de 2011
 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20100930132550/http://www.clh.es/CmsWebCLH/Paginas/InfraestructurasNivel_2.aspx?id=12
 |fechaarchivu = 30 de setiembre de 2010
}}&lt;/ref&gt;

==== Agua potable ====
La captación de l'[[agua potable]], necesaria pa les distintes actividaes nes que s'utiliza llograr dende tres puntos fluviales.

La rede de suministru ye nel so mayor parte pública, apostrando a redes quitaes el suministru de pequeños nucleos aisllaos. Entiende un sistema únicu d'esplotación municipal xestionada por aciu concesión alministrativa pola empresa [[Aquagest]], dende 1998.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Conceyos - Viveiro (Lugo) |url=http://www.aquagest.es/ESP/730.asp |editorial=Aquagest |fechaaccesu=11 de febreru de 2011}}&lt;/ref&gt;

Pa la potabilización de l'agua estrayida del ríu Landro disponer d'una [[Estación de tratamientu d'agua potable]] (ETAP), allugada la parroquia de Landrove, con una capacidá de tratamientu de 125 llitros/segundu. Dende la estación depuradora bómbiase l'agua a cinco depósitos asitiaos en llugares estratéxicos qu'aseguren el suministru d'agua potable a la población. Envalórase un consumu mediu de 300 llitros/habitante/día.&lt;ref name=Memoria/&gt;

==== Alimentos perecederos ====
;Rula de pexe

La [[rula|rula de pexe]] ta asitiada nel pueblu de [[Celeiro]] dientro de la [[ría de Viveiro]]. Dende esta rula aprovir de pexe a gran parte de Galicia, de la [[cornisa cantábrica]] y otres zones d'España. Na rula manipóliense más de 10.000 [[tonelada|tonelaes]] de [[pexe fresco]] y [[mariscu|mariscos]] al añu. La venta realízase al per mayor por aciu puya electrónica.

;Mataderu comarcal

Esiste un [[mataderu]] comarcal homologado pola [[Comunidá Económica Europea]] (C.E.E.) que suministra a los comercios minoristes d'alimentación los productos cárnicos que comercialicen.

;Mercáu de abastos

El mercáu o [[plaza de abastos]], atópase allugáu na avenida de Galicia bien próximu a la estación d'autobuses, foi apocayá remocicáu y ocupa una planta rectangular d'un solu altor. Nestes instalaciones los comerciantes minoristes vienden tou tipu d'[[alimentu perecedero|alimentos perecederos frescos]], destacando: [[pexe|pexes]], [[mariscu|mariscos]], [[carne]]s, [[lácteos]], [[fruta|frutes]], [[verdura|verdures]] y [[hortoliza|hortolices]].&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.lavozdegalicia.es/amarina/2010/11/23/0003_8865747.htm
 |títulu= La Xunta impulsa'l consumu nes places de abastos de Viveiro y Ribadeo
 |fecha=23 de payares de 2010
 |editor= Periódicu La voz de Galicia |fechaaccesu=9
 de febreru de 2011
}}&lt;/ref&gt;

== Bienestar social ==

=== Educación ===
[[Ficheru:Viveiro 11086.jpg|thumb|right|Edificiu del antiguu hotel Venecia, onde s'alluga'l Conservatoriu Profesional de Música.]]
[[Ficheru:Mesa redonda Curso Verano Viveiro 2010.jpg|thumb|right|Curso de Branu de la [[Universidá Nacional d'Educación a Distancia|UNED]] celebráu en Viveiro en 2010.]]
La ufierta educativa de Viveiro qu'esiste na llocalidá concretar de la siguiente manera. Nel conceyu esisten un centru d'[[Educación Infantil n'España|Educación Infantil]], tres centros d'Educación Infantil y Primaria, un colexu d'[[Educación Primaria]], un colexu alcordáu d'Educación Primaria, un institutu d'[[Educación Secundaria]], un institutu d'[[Educación Secundaria]] y [[Formación Profesional]], una [[Escuela Oficial d'Idiomes]], un [[Conservatoriu Profesional de Música]] y un centru d'[[Universidá|Educación Universitaria]] a distancia (UNED). Estos centros escolares tán xestionaos tantu pola [[Conseyería d'Educación y Ordenación Universitaria]] de la [[Xunta de Galicia]], según el [[Ministeriu d'Educación y Ciencia]] y el [[Conceyu de Viveiro]].&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Consulta de Centros |url=https://www.edu.xunta.es/webcentros/ListaCentros.do |editorial=Consellería d'Educación y Política Universitaria |fechaaccesu=30 de xineru de 2011 |idioma=Gallego |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120412114652/https://www.edu.xunta.es/webcentros/ListaCentros.do |fechaarchivu=12 d'abril de 2012 }}&lt;/ref&gt;
&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}} align=&quot;center&quot;
|+ '''Centros educativos de Viveiro'''
|- style=&quot;background:#efefef;&quot;
! Tipu de centru !! Enseñanza !! Direición
|-
|Escuela d'Educación Infantil «San Roque»&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Dato do Centro - EEI San Roque |url=https://www.edu.xunta.es/webcentros/CargarDetalleCentro.do?codigo=27014100 |editorial=Consellería d'Educación y Ordenación Universitaria |fechaaccesu=30 de xineru de 2011 |idioma=Gallego |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120324022939/https://www.edu.xunta.es/webcentros/CargarDetalleCentro.do?codigo=27014100 |fechaarchivu=24 de marzu de 2012 }}&lt;/ref&gt; ||[[Educación Infantil n'España|Infantil]] || C/ Benito Galcerán e/n
|-
|Colexu Públicu d'Educación Infantil y Primaria CEIP «[[Antonio Pedrosa Llates]]»&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Dato do Centro - CEIP «Antonio Pedrosa Llates» |url=https://www.edu.xunta.es/webcentros/CargarDetalleCentro.do?codigo=27013387 |editorial=Consellería d'Educación y Ordenación Universitaria |fechaaccesu=30 de xineru de 2011 |idioma=Gallego}}&lt;/ref&gt;||[[Educación Infantil n'España|Infantil]] y [[Educación Primaria|Primaria]]|| C/ San Pantaleón e/n
|-
|Colexu Públicu d'Educación Infantil y Primaria CEIP de Covas&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Dato do Centro - CEIP de Covas |url=https://www.edu.xunta.es/webcentros/CargarDetalleCentro.do?codigo=27016406 |editorial=Consellería d'Educación y Ordenación Universitaria |fechaaccesu=30 de xineru de 2011 |idioma=Gallego}}&lt;/ref&gt;||[[Educación Infantil n'España|Infantil]] y [[Educación Primaria|Primaria]]|| C/ Granxas e/n
|-
|Colexu Públicu d'Educación Infantil y Primaria CEIP «Santa Rita»&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Dato do Centro - CEIP «Santa Rita» |url=https://www.edu.xunta.es/webcentros/CargarDetalleCentro.do?codigo=27016170 |editorial=Consellería d'Educación y Ordenación Universitaria |fechaaccesu=30 de xineru de 2011 |idioma=Gallego}}&lt;/ref&gt;||[[Educación Infantil n'España|Infantil]] y [[Educación Primaria|Primaria]]|| Llugar da Trabe e/n
|-
|Colexu Públicu d'Educación Primaria CEP «Luís Tobío»&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Dato do Centro - CEP «Luís Tobío» |url=https://www.edu.xunta.es/webcentros/CargarDetalleCentro.do?codigo=27016674 |editorial=Consellería d'Educación y Ordenación Universitaria |fechaaccesu=30 de xineru de 2011 |idioma=Gallego |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120322043917/https://www.edu.xunta.es/webcentros/CargarDetalleCentro.do?codigo=27016674 |fechaarchivu=22 de marzu de 2012 }}&lt;/ref&gt;|| [[Educación Primaria|Primaria]]|| Avenida Martín Ledesma e/n
|-
|Colexu Alcordáu d'Educación Primaria CPR «Landro - Viveiro»&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Dato do Centro - CPR «Landro - Viveiro» |url=https://www.edu.xunta.es/webcentros/CargarDetalleCentro.do?codigo=27013624 |editorial=Consellería d'Educación y Ordenación Universitaria |fechaaccesu=30 de xineru de 2011 |idioma=Gallego |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120322233943/https://www.edu.xunta.es/webcentros/CargarDetalleCentro.do?codigo=27013624 |fechaarchivu=22 de marzu de 2012 }}&lt;/ref&gt;|| [[Educación Primaria|Primaria]]|| C/ Nicolás Cora, 60
|-
|Institutu d'Enseñanza Secundaria IES «Vilar Ponte»&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Dato do Centro - IES «Vilar Ponte» |url=https://www.edu.xunta.es/webcentros/CargarDetalleCentro.do?codigo=27013648 |editorial=Consellería d'Educación y Ordenación Universitaria |fechaaccesu=30 de xineru de 2011 |idioma=Gallego |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120324023201/https://www.edu.xunta.es/webcentros/CargarDetalleCentro.do?codigo=27013648 |fechaarchivu=24 de marzu de 2012 }}&lt;/ref&gt;|| [[Educación Secundaria|Secundaria]] || Avenida Martín Ledesma e/n
|-
|Institutu d'Enseñanza Secundaria IES «María Sarmiento»&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Dato do Centro - IES «María Sarmiento» |url=https://www.edu.xunta.es/webcentros/CargarDetalleCentro.do?codigo=27013636 |editorial=Consellería d'Educación y Ordenación Universitaria |fechaaccesu=30 de xineru de 2011 |idioma=Gallego |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120322024256/https://www.edu.xunta.es/webcentros/CargarDetalleCentro.do?codigo=27013636 |fechaarchivu=22 de marzu de 2012 }}&lt;/ref&gt;|| [[Educación Secundaria|Secundaria]] y [[Formación Profesional|FP]] || C/ Misericordia e/n
|-
|Conservatoriu Profesional de Música CMUS de Viveiro&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Dato do Centro - CMUS de Viveiro |url=https://www.edu.xunta.es/webcentros/CargarDetalleCentro.do?codigo=27016285 |editorial=Consellería d'Educación y Ordenación Universitaria |fechaaccesu=30 de xineru de 2011 |idioma=Gallego |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120419040427/https://www.edu.xunta.es/webcentros/CargarDetalleCentro.do?codigo=27016285 |fechaarchivu=19 d'abril de 2012 }}&lt;/ref&gt;|| [[Conservatoriu de Música Música]] || Avenida de la Mariña e/n
|-
|Escuela Oficial d'Idiomes EOI de Viveiro&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Dato do Centro - EOI de Viveiro |url=https://www.edu.xunta.es/webcentros/CargarDetalleCentro.do?codigo=27020628 |editorial=Consellería d'Educación y Ordenación Universitaria |fechaaccesu=30 de xineru de 2011 |idioma=Gallego |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120419161639/https://www.edu.xunta.es/webcentros/CargarDetalleCentro.do?codigo=27020628 |fechaarchivu=19 d'abril de 2012 }}&lt;/ref&gt;|| [[Escuela Oficial d'Idiomes|Idiomes estranxeros]] || C/ Lavandeiras e/n
|-
|Universidá a Distancia UNED de Viveiro&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=UNED - Centros Acomuñaos n'España |url=http://portal.uned.es/portal/page?_pageid=93,171801,93_20542729&amp;_dad=portal&amp;_schema=PORTAL#Galicia |editorial=Universidá Española a Distancia |fechaaccesu=30 de xineru de 2011}}&lt;/ref&gt;|| [[Universidá|Universitariu]] || Avenida de Cervantes e/n
|}&lt;/center&gt;&lt;center&gt;&lt;small&gt;Fuentes: [https://web.archive.org/web/20120412114652/https://www.edu.xunta.es/webcentros/ListaCentros.do Centro educativos de Galicia (2011)] - [[Google Earth]]&lt;/small&gt;&lt;/center&gt;

=== Sanidá ===
La estructura de la sanidá pública de Viveiro concretar nun [[Centru d'Atención Primaria]], allugáu na avenida Ramón Canoxa. Esti centru de salú foi construyíu ente [[1994]] y [[1996]], siendo obra del arquiteutu [[Manuel Gallego Jorreto]].&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.turgalicia.es/sit/ficha_datos.asp?ordRs=1&amp;ctre=12211&amp;crec=34401&amp;idversion=1-49KW87&amp;refnumber2=01020311&amp;cidi=G
 |títulu= Centro de Saúde de Viveiro
 |editor= Turgalicia |fechaaccesu=20 de febreru de 2011
}}&lt;/ref&gt;

Nesti centru de salú empréstense los servicios de [[medicina xeneral]], [[odontoloxía]], [[radioloxía]] y [[pediatría]] y un centru de día pa enfermos d'[[Alzheimer]]. El centru ta compuestu por un total de 15 doctores de [[medicina xeneral]], 15 [[Enfermería|enfermeros]], 3 auxiliares d'enfermería, 7 [[celador]]es, 1 [[farmacéuticu]], 1 [[fisioterapia|fisioterapeuta]], 1 [[matrona]], 1 [[odontoloxía|odontólogu]] y 2 [[pediatría|pediatras]].&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.ige.eu/igebdt/selector.jsp?COD=115
 |títulu= Recurso humanos n'atención primaria |editor=
 Institutu Galego de Estatística |fechaaccesu=16 de febreru de 2011
}}&lt;/ref&gt;

L'asistencia hospitalaria emprestar el [[hospital xeneral]] de [[Burela]] distante unos 25 km aprosimao. A nivel priváu esisten diverses clíniques, según el serviciu médicu qu'ufierta la [[Cruz Roxa]] llocal.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.paxinasgalegas.es/sanidá-p%C3%BAblica-ambulatorios-centros-de-salú-hospitales-viveiro-2340_159.html
 |títulu= sanidad pública, ambulatorios, centros de salú hospitales Viveiro |editor=
 paxinasgalegas.es |fechaaccesu=10 de febreru de 2011
}}&lt;/ref&gt;

;Competencies municipales
L'artículu 42 de la ''Llei Xeneral de Sanidá'' dispón que, los Conceyos, ensin perxuiciu de les competencies de les demás Alministraciones Públiques, van tener les siguientes responsabilidaes mínimes n'asuntos rellacionaos cola Sanidá.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.boe.es/aeboe/consultas/bases_datos/doc.php?coleccion=iberlex&amp;id=1986/10499
 |títulu= LEY 14/1986, de 25 d'abril, Xeneral de Sanidá. Artículu 42
 |editor= boe.es |fechaaccesu=12 de xineru de 2010
}}&lt;/ref&gt;
* a) Control sanitariu del mediu ambiente: [[Contaminación atmosférica]], [[Agua potable|suministru d'agües]], saneamientu d'[[agües residuales]], [[basura|residuo urbanos ya industriales]].
* b) Control sanitariu d'industries, actividaes y servicios, tresportes, [[Ruiu (soníu)|ruios]] y vibraciones.
* c) Control sanitariu d'edificios y llugares de vivienda y convivencia humana, especialmente de los centros d'alimentación, peluqueríes, saunes y centros d'hixene personal, hoteles y centros residenciales, escueles, campamentos turísticos y árees d'actividá físicu deportives y de recréu.
* d) Control sanitariu de la distribución y suministru d'[[alimentu perecedero|alimentos perecederos]], bebíes y demás productos, direuta o indireutamente rellacionaos col usu o consumu humanos, según los medios del so tresporte.
* y) Control sanitariu de los [[campusantu|campusantos]] y policía sanitaria mortuoria.

=== Seguridá ciudadana ===
[[Ficheru:Megane Policia Local Viveiro.JPG|thumb|right|Coche patrulla de la Policía Llocal de Viveiro.]]
En Viveiro ta operativu'l sistema d'emerxencies [[112 (teléfonu)|112]], al igual que nel restu de la [[Xunión Europea]], que por aciu un númberu de [[teléfonu]] gratuitu 112, atiende cualquier situación d'[[Medicina d'emergencia|urgencia]] en materia sanitario y/o [[desastre]], [[amburo|estinción de quemes]], salvamentu, [[seguridá ciudadana]] y [[proteición civil]].&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.112galicia.org/~presentacion/presentacion.aspx?item=0
 |autor = Axencia Galega de Emerxencias
 |títulu = Centro d'Atención de Emerxencias 112 Galicia |editor
 = Direición Xeral de Emerxencias ya Interior - Xunta de Galicia |fechaaccesu=3 de febreru de 2011
 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20100821040652/http://www.112galicia.org/~presentacion/presentacion.aspx?item=0
 |fechaarchivu = 21 d'agostu de 2010
}}&lt;/ref&gt;

;Policía La seguridá ciudadana cotidiana cuerre al
cargu de les [[Fuercies y Cuerpos de Seguridá (España)|fuercies y cuerpos de seguridá]] estatales y locales en función de les competencies que cada estamentu tien, procurando actuar de forma coordinada na seguridá nel conceyu de Viveiro y en collaboración na persecución y resolución de too tipu de delitos. Viveiro cunta cola so propia [[Policía llocal o municipal|Policía Llocal]],&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Policia Llocal de Viveiro - Web oficial |url=http://www.policialocaldeviveiro.es/ |editorial=Concello de Viveiro |fechaaccesu=4 de febreru de 2011}}&lt;/ref&gt; del que formen parte un total de 13 axentes.&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Namái unu de cada cuatro conceyos lucenses tien Policía Llocal |url=http://elprogreso.galiciae.com/nova/64985.html |fechaaccesu=4 de febreru de 2011|pub-periódica=El Progresu |fecha=17 d'ochobre de 2010}}&lt;/ref&gt;

A los llabores de la Policía Llocal tamién se suma la presencia del [[Cuerpu Nacional de Policía]],&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Direutoriu de Comisaríes de Policia - Galicia |url=http://www.mir.es/MIR/Direutorio/Servicio_Perifericos/Cuerpu_Nacional_de_Policia/Comisaries/Galicia/ |editorial=Ministeriu del Interior |fechaaccesu=4 de febreru de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110128224817/http://www.mir.es/MIR/Direutorio/Servicio_Perifericos/Cuerpu_Nacional_de_Policia/Comisaries/Galicia/ |fechaarchivu=28 de xineru de 2011 }}&lt;/ref&gt; lo mesmo que de la [[Guardia Civil]],&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Acebes inaugura la nueva Casa Cuartel de la Guardia Civil na llocalidá lucense de Viveiro |url=http://www.mir.es/DGRIS/Notes_Prensa/Ministerio_Interior/2003/np011302.htm |fechaaccesu=4 de febreru de 2011|pub-periódica=Ministeriu del Interior |fecha=13 de xineru de 2003}}&lt;/ref&gt; que disponen de destacamentos permanentes na ciudá.

;Bomberos
Na parroquia de Celeiro ta allugáu'l [[parque de bomberos]] comarcal, inauguráu'l [[1 de mayu]] de [[2011]].&lt;ref name=&quot;Copebomberos&quot;&gt;{{cita web |títulu=El 1 de mayu van abrir los parques de bomberos de Viveiro y Barreiros |url=http://de_la mariña.acope.es/24-01-11--el-1-de-mayu-abriran-los parques-de-bomberos-de-viveiro-y-barreiros-227959-1 |editorial=COPE |fechaaccesu=11 de febreru de 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Vozbomberos&quot;&gt;{{cita web |títulu=Dende güei trabayen los bomberos qu'A Mariña reclamó mientres años |url=http://www.lavozdegalicia.es/amarina/2011/05/01/0003_201105X1C2991.htm |editorial=La Voz de Galicia |fechaaccesu=1 de mayu de 2011}}&lt;/ref&gt; Cuenta con una plantía de 19 [[bomberu|bomberos]], compuesta por 12 bomberos conductores, 6 xefes de vez y 1 xefe de serviciu.&lt;ref name=&quot;Copebomberos&quot;/&gt; Coles mesmes, esti parque ta forníu con cuatro [[vehículu de bomberos|vehículos contraincendios]]: 1 camión d'altor con escalera automática, 1 camión nodriza, 1 camión urbanu llixeru y 1 vehículu de mandu.&lt;ref name=bomberos/&gt;

El parque de bomberos de Viveiro, xuntu col de [[Barreiros (Lugo)|Barreiros]] y el de [[Vilalba]], forma parte d'un consorciu qu'atienden les emerxencies de 25 conceyos de la zona norte de la [[provincia de Lugo]].&lt;ref name=bomberos&gt;{{cita web |títulu=Pliego de clauses alministratives pa la contratación de la xestión indireuta por aciu concesión alministrativa del Serviciu d'Intervención n'Emerxencies que toma los parques de bomberos de Barreiros, Vilalba y Viveiro por aciu procedimientu abiertu con multiplicidá de criterios d'axudicación |url=http://www.salvamentolugo.org/archivos/docs/GSP-Barreiros-Villalba-Viveiro%20castellán.pdf |editorial=Salvamentu Lugo |fechaaccesu=11 de febreru de 2011}}&lt;/ref&gt;

;Seguridá Marítima [[Ficheru:Sebastián
de Ocampo @ Porto de Celeiro.jpg|thumb|El buque «Sebastián de Ocampo» en [[Puertu de Celeiro]].]]
Por cuenta de la importancia del mediu marín pa Viveiro, nel conceyu esisten cuerpos encargaos de la seguridá nel [[mar]]. Nel [[Puertu deportivu de Viveiro]] asítiase'l cuartel del [[Serviciu Marítimu de la Guardia Civil]] pa la [[provincia marítima de Lugo]], que la so sede foi inaugurada [[2005]], pero que sicasí, nunca se-y asignaron efectivos nin embarcación.&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Gueimunde y Barcia esixen la Guardia Civil del Mar en Viveiro y meyores nel cuartel de Burela |url=http://www.lavozdegalicia.es/amarina/2010/11/11/0003_8841472.htm |fechaaccesu=3 de xineru de 2011|pub-periódica=La Voz de Galicia |fecha=11 de payares de 2010}}&lt;/ref&gt;

Tamién, la [[Xunta de Galicia]] tien un destacamentu del [[Serviciu de Guardacostes de Galicia]] nel conceyu. Los guardacostes disponen de dos embarcaciones en Viveiro pa los sos llabores, la zodiac IP.208 «Vos Cairos» y la patrullera de la [[clase Rodman-58]] IP.601 «Punta Roncadoira». Tamién, nel [[helipuerto Costa Norte]], ta basáu un helicópteru [[Sikorsky S-76]], más un segundu helicópteru fletáu pa cubrir les paraes de caltenimientu.

Coles mesmes, el [[Puertu de Celeiro]] tamién recibe la visita de les unidaes itinerantes de los guardacostes, el buque de [[remolcador]] [[Sebastián de Ocampo (2005)|Sebastián de Ocampo]], y el [[buque]] de salvamentu ya inspeición marítima, [[Irmáns García Nodal]]. Tamién nel mesmu puertu, recalen unidaes de la [[Sociedá de Salvamentu y Seguridá Marítima]] asignaes a la fachada galaicu-cantábrica.

;Proteición Civil

En Viveiro esiste una agrupación de [[Proteición Civil]], qu'amás dispón d'un Grupu Municipal d'Intervención Rápida (GRUMIR).

=== Servicios sociales ===

== Arquiteutura Monumental ==
Na [[Edá Media]] tuvo una cortil cercada del qu'inda se caltién bona parte según dalguna de les sos puertes. Ye una ciudá señorial, con cais pavimentadas con grandes lloses. Tien dos calles casi paraleles que son les principales, una fora de la muralla y que ye carretera y otra dientro; escontra elles van desaguar en cuesta toles callecitas que componen l'espaciu urbanu; dalgunes son estreches y con gran sabor medieval o decimonónicu como la cai del Muriu. Hai tamién placitas recónditas, como la de Fontenova o la de Los cuatro llinaxes, amás de la gran plaza Mayor tamién llamada de Pastor Díaz. Munches de les cases son nobles, de piedra de [[granitu]] y ostenten un escudu na fachada. Otres son populares pero col encantu de lo tradicional. Hai amás toa una fachada de cases con galeríes acristalaes y maderes pintaes de blancu, típica construcción de ciudá gallega que tien el so máximu esponente en [[La Coruña]]. Estes cases dan a la ría, na travesía de la Mariña, frente a los xardinos de Noriega Varela.

=== Patrimoniu arqueolóxicu ===
;Castros

Nel conceyu hai catalogaos un total de siete [[Castru (fortificación)|castros]], anque la mayoría tán ensin escavar.

* Castru de Condomiás y Chao de Garita, na parroquia de Boimente.
* Castru de Pousadoiro, na parroquia de San Pedro.
* Castru da Croa, na parroquia de Landrove.
* Castru de Casós, nel llugar de Fontecova, Viveiro.
* Castru de Sobreviva, na parroquia de Galdo.
* Castru de Celeiro, en Celeiro.
* Castru de Faro, na parroquia de Faro.

=== Patrimoniu desapaecíu ===
;Muralles
[[Ficheru:Trozo de muralla.JPG|thumb|Restos de la base de la muralla na avenida Cervantes.]]
La ciudá de Viveiro tuvo arredolada por altes y anches [[muralla|muralles]] y [[Torrexón (construcción)|torrexones]]. Esta cortil cercada llegó a tener hasta seis puertes y cuatro portillos, que yeren la puerta d'entrada a los trés principales víes de comunicación. Les puertes yeren:

* La [[Puerta del Castiellu de la Ponte]] (asitiáu al entamu de la Cai [[María Sarmiento]])
* La [[Puerta del Valláu]] (asitiada al entamu de la Cai [[María de las Alas Pumariño]])
* La Puerta de San Antonio (asitiada al entamu de l'actual cai [[Margarita Pardo de Cela]])
* La Puerta de Santa Ana (asitiada al entamu de l'actual Cai [[Nicomedes Pastor Díaz|Pastor Díaz]])
* La Puerta de Les Congoxes (asitiada al entamu de l'actual Calle Hermanos [[Vilar Ponte]])
* La [[Puerta del Santu Cristu]] (asitiada al entamu de l'actual Avenida de [[Nuesa Señora de Lourdes|Lourdes]]).

Na actualidá solo caltiénense trés de diches puertes: La puerta del Valláu, la Puerta d'A Vila y el Castiellu de la Ponte o Puerta de [[Carlos I d'España|Carlos V]].

;Ilesia de Santiago

Na esquina suroeste de la Plaza Mayor de Viveiro allugábase l'antigua Ilesia de Santiago, edificiu que databa del [[sieglu XII]]. De los documentos que se caltién sábese que yera del tercer periodu del [[estilu románicu]], con planta en forma basilical. La so portada principal abrir escontra'l cantón de baxo de la plaza, ente que los sos trés [[ábside]]s miraben escontra'l cantón de riba. L'edificiu foi baltáu nel añu [[1840]].

;Ilesia y conventu de Santu Domingu

Nel esterior del cascu históricu de Viveiro allugábase la Ilesia y Conventu de Santu Domingu. Les primeres referencies sobre la esistencia d'esta edificación daten del [[sieglu XIII]]. El templu de Santu Domingu yera d'[[estilu ojival]] y yera el de mayor tamañu de los qu'esistía en Viveiro. La so planta yera de cruz llatina, d'una única nave con tres ábsides. La ilesia conventual foi baltada nel añu [[1851]].

=== Arquiteutura relixosa ===
;Ilesia de Santa María del Campo {{AP|Ilesia de Santa María del
Campo (Viveiro)|l1=Ilesia de Santa María del Campo}}
[[Ficheru:Igrexa de Santa Maria do Campo en VIVEIRO.JPG|thumb|Ilesia de Santa María del Campo]]
L'edificiu relixosu más antiguu de la ciudá de Viveiro ye'l templu parroquial de Santa María del Campo, asitiada na parte más alta del cascu históricu, xuntu al [[Monesteriu de la Concepción (Viveiro)|Monesteriu de la Concepción]]. Anque nun se conoz la fecha exacta de la so construcción, y los documentos más antiguos faen referencia a qu'esta basílica ''&quot;remontar a una dómina perantigua na so construcción y tan malo de pescudar que se pierde na historia de los sieglos&quot;'',&lt;ref&gt;Llibru d'actes del añu 1863, foliu 29 vueltu. Archivu municipal de Viveiro.&lt;/ref&gt; supónse que l'actual templu data del [[sieglu XII]], por cuenta de que el estilu arquiteutónicu [[Arquiteutura románica|románicu]] ye'l que ta presente nesta construcción. La portada principal d'esta ilesia consta de 4 [[archivolta|archivoltes]] semicirculares, sofitaes les interiores sobre tres columnes. Cuatro gradies ufierten l'accesu al templu. Sobre la portada hai un tornalluvias, y enriba d'él un [[rosetón]]. La fachada termina en punta de dos vertientes y ta coronada por una cruz. Tien a los sos llaos dos [[torre|torres]] cuadrangulares, remataes en forma de campana. Na de la esquierda ta asitiáu un reló y na de la derecha ta asitiáu'l [[campanariu]], con tres campanes. Esta parroquia tien magníficos ornamientos y orfebrería, ente la que cabo destacar la gran cruz procesional, que data del [[Sieglu XVI]], una de les más formoses de Galicia.&lt;ref&gt;ADRÁN GOÁS, Carlos, KAWAMURA KAWAMURA, Yayoi, F. PARDO DE CELA, Santiago, &quot;Cruces parroquiales de la Ribera del Landro&quot;, páxina 93, Institutu d'Estudios Viveirenses, Viveiro 2001&lt;/ref&gt;

;Ilesia y conventu de San Francisco [[Ficheru:Viverosanfrancisco.jpg|thumb|right|La [[Ilesia de San
Francisco (Viveiro)|Ilesia de San Francisco]] vista dende l'Avenida de Cervantes.]]
{{AP|Ilesia de San Francisco (Viveiro)|l1=Ilesia de San Francisco}}

La ilesia del Conventu de San Francisco ye una construcción del sieglu XIV, con nave única. El so construcción empezar los franciscanos nel sieglu XIII. D'esta dómina caltiénense 3 arcos descubiertos na reforma de [[1945]] y una puerta. El [[ábside]] ye de los más bellos de la provincia. Nel interior puede contemplase un bon retablu renacentista donáu y traíu por don Juan Dutton y Aguilar dende los Países Baxos; atópase na capiya del bautisteriu. Otru retablu a destacar ye'l de la capiya de la [[Orde Tercer]]; ye d'estilu barrocu del sieglu XVIII y tien como imaxe principal una Doliosa. Nesta capiya guarden dellos grupos procesionales. Hai un claustru del sieglu XVII.

;Monesteriu de la Concepción
{{AP|Monesteriu de la Concepción (Viveiro)|l1=Monesteriu de la Concepción}}
Ye un edificiu renacentista que ta habitáu por monxes concepcionistas de clausura. El llugar ye conocíu por ''el covarón de Lourdes'' desque en [[1925]] fíxose una reproducción a escala del auténticu covarón francés. Ye un llugar bien recoyíu y bien visitáu polos viveirenses y siempres ta llenu de veles encendíes como ufrienda de fieles, amás de los numberosos exvotos qu'ellí se colgar. A'l so llau topa la Caleya de les Monxes, de sabor medieval, que va desaguar na puerta de la muralla O Valado, na parte alta de la ciudá.

;Capiya de la Misericordia [[Ficheru:Capiya de la Misericordia @
Viveiro.jpg|thumb|right|Capiya de la Misericordia.]]
{{AP|Capiya de la Misericordia (Viveiro)|l1=Capiya de la Misericordia}}

Ta retirada del nucleu de la población, al otru llau de la ría, namás pasar la ponte. Pertenez al barriu de l'a'l que da nome, el de la Misericordia. Foi fundada pol caballeru don Rodrigo Alonso Alfeirán nel [[sieglu XVII]]. Trátase d'un edificiu perteneciente al [[estilu renacentista]]. Na so fachada principal ábrense dos puertes xunto a una ventana, terminando no más alto nuna espadaña. La so planta ta compuesta d'una única nave, con bóveda de mediu cañón. Una rexa en color negru dixebra la nave del altar, que ta cubierta por una cúpula, decorada con frescos del pintor [[Díaz Valiño]] con escenes de la beata Constanza.

;Monesteriu de La nuesa Señora de Valdeflores[[Ficheru:Convento de Valdeflores Viveiro.jpg|thumb|right|El Monesteriu de La nuesa Señora de Valdeflores.]]
{{AP|Monesteriu de La nuesa Señora de Valdeflores}}
El Monesteriu de La nuesa Señora de Valdeflores, tamién conocíu como conventu de Valdeflores, rexíu por relixoses [[dominiques]], asítiase a la salida de la villa en direición a [[Lugo]], nel barriu de Xunqueira. La fundación d'esti conventu remontar al [[sieglu XV]]. La ilesia conventual ye del sieglu XV, d'estilu góticu, momentu tamién al que correspuende la delicada talla de la [[Virxe de Valdeflores]], que, según cuenta la tradición foi atopada nos terrenales sobre los que se llevanta'l monesteriu. L'edificiu conventual ye de finales del [[sieglu XVII]].

;Ilesia de San Pedro {{AP|Ilesia de San
Pedro (Viveiro)|l1=Ilesia de San Pedro}}
La ilesia de San Pedro alcontrar na parroquia del so mesmu nome. Esta ilesia data de finales del [[sieglu XII]] y presenta un estilu [[Arquiteutura románica|románicu]] de gran pureza. Sicasí, el so orixe remontar hasta'l [[sieglu VI]], como lo pon de manifiestu un epígrafe asitiáu nun sillar esterior nel que se fai mención a una restauración del [[sieglu X]]. Amás del so interés arquiteutónicu, nel so interior guarda una importante coleición de talles.

;Cruceros

Los [[Cruceru (monumentu)|cruceros]] son crucies piedra que tán allugaos n'[[atriu|atrios]] d'ilesies, [[campusantu|campusantos]] y cruces de caminos constituyendo una de les más carauterístiques manifestaciones de l'arquiteutura popular gallega. Son elementos de normal d'orixe devocional, anque nun falten los motivos rogativos, d'allabancia o d'ufrienda como causes de la so construcción. Nos cruceros pueden estremase delles partes perfectamente estremaes: la base ye la parte más afatada del monumentu consistente nuna plataforma na que se sofita la columna o fuste y sobre esti'l capitel y sobre el capitel l'elementu fundamental de cualquier cruceru, la cruz. Nel conceyu hai un total de 103 cruceros distribuyíos poles sos parroquies.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.viveiro.es/cast/cruces.asp
 |títulu= Cruceiros
 |editor= Conceyu de Viveiro |fechaaccesu=19
 de febreru de 2011
}}&lt;/ref&gt;

=== Arquiteutura civil ===
;Puertes de la Muralla {{AP|Puerta del
Castiellu de la Ponte|Puerta del Valado|Puerta del Santu Cristu}}
[[Ficheru:ViveiroPortaMaior.jpeg|thumb|Puerta de Carlos V.]]
De l'antigua cortil cercada caltiénense tres puertes. Na parte alta atópense les puertes llamaes O Valado y A Vila (o del Santu Cristu del Amparu). Esta postrera tien una fornica col Cristu del Amparu. La [[Puerta de Carlos V]] ta asitiada frente a la ponte de la Misericordia sobre la ría, na parte baxa de la ciudá. Ye [[platerescu|plateresca]] y foi construyida en [[1548]] como homenaxe al emperador [[Carlos I d'España]]. Ta rematada por un conxuntu de torrecillas y almenes. Acovez la imaxe de [[Roque|San Roque]], patronu de la ciudá. Na so fachada puede trate'l bustu del Emperador según los [[blasón|blasones]] del [[Reinu de Galicia]] y de la villa. Pela puerta de Carlos V aportar al cascu vieyu de Viveiro, atopando en primer llugar la plaza Mayor.

;Ponte de la Misericordia {{AP|Ponte de la Misericordia}}.

Empezóse la construcción d'esta ponte nel sieglu XV, mientres el reináu d'[[Enrique IV de Castiella]] y concluyóse un sieglu más tarde. Hubo munches tresformamientos posteriores caúna d'elles p'afaelo a les nueves necesidaes. Tenía en principiu 12 arcos, el primeru y el postreru de mediu puntu y ojivales los diez restantes, pa dar mayor convexidá a la calzada. D'estos 12 arcos caltiénense 9. Foi construyíu sobre una ponte anterior romanu. Traviesa la ría de Viveiro y enllaza el vieyu burgu colos barrios de la Misericordia y Covas, más el nuevu y populosu barriu de Cantarrana.

;Casa de los Lleones
{{AP|Casa de los Lleones}}

La Casa de los Lleones asitiar nel centru del cascu vieyu. Trátase d'un antiguu palaciu del [[sieglu XVII]], del cual namái caltener la fachada principal. Esta fachada ye d'estilu renacentista tardíu, que destaca peles sos llinia, y pol escudu heráldicu allugáu sobre la puerta, flanqueado por dos lleones que dan nome a esta casa.

;Plaza Mayor
{{AP|Plaza Mayor de Viveiro}}
Ellí atópase'l Conceyu de Viveiro que tien una baranda de piedra y nel centru un reló de sol. Hai tamién dellos bonos edificios de piedra, del sieglu XVII. Nel centru ta la estatua fecha de fierro fundíu n'honor del pernomáu vivariense [[Nicomedes Pastor Díaz]].

La idea d'alzar un monumentu nel so honor nació del historiador gallegu [[Manuel Murguía]],&lt;ref&gt;Nel Almanaque de la mocedá elegante y de bon tonu» pa 1865, que publicaba tolos años la casa editorial de Sotu Freire de Lugo, y nuna seición publicada «Galería de Gaḷḷegos Pernomaes» foi onde per primer vegada virtió'l Sr. Murguía la idea d'alzar un monumentu a la figura de Pastor Díaz en Viveiro&lt;/ref&gt; construyéndose nel añu 1889 la comisión xestora p'alzar la estatua, asitiándose la primer piedra'l [[16 de xunu]] de [[1890]] y dando en la so inauguración el [[26 de setiembre]] de [[1891]].

La estatua ye de fierro recubierta con una capa de bronce midiendo 2,80 metros. Foi moldiada pol escultor catalán José Campeny Santamaría y fundida nos talleres d'Alejandro Wolgüemoutch, de Barcelona. Representa a Pastor Díaz de pies, vistíu de levita, n'actitú noble. Na mano derecha lleva una pluma y na esquierda, que fuelga sobre'l corazón, un rollu de papeles.

;Colexu de la Natividá Allugáu na cai de María Sarmiento (a la que s'apuerta pela puerta de Carlos V). Foi fundáu nel sieglu XVII en cumplimientu del testamentu dexáu por doña [[María Sarmiento Ribadeneira]], primer esposa de [[Gómez Pérez das Mariñas]], como institución seglar de la enseñanza pal estudiu de la gramática. Doña María Sarmiento foi una pernomada dama, acomodada y con bastante dineru que donó'l so heriedu pa crear esti colexu que se llamó “Colexu Insigne”. Foi una de les primeres instituciones seglares d'esta dómina. Caltiénse la casa y nella l'escudu de la familia de la fundadora, más una placa conmemorativa.

== Espacios Naturales ==
;Souto da Retorta:

{{AP|Souto da Retorta}}
[[Ficheru:Souto da Retorta.jpg|thumb|right|L'[[Eucalyptus globulus|ocalitu]] conocíu como &quot;O Avó&quot;. Puede reparase la grosez del exemplar comparáu colos seis persones que tán sofitaes sobre l'árbol.]]
El [[Souto da Retorta]], tamién conocíu como ocalital de Chavín, ye una pequeña paraxa natural de 3,2 [[hectárea|hectárees]], asitiáu na marxe derecha del [[ríu Landro]]. Pertenez a la Rede Gallega d'Espacios Protexíos y nel añu [[2000]] foi declaráu Monumentu Natural.&lt;ref&gt;[http://www.xunta.es/Doc/Dog2000.nsf/FichaContenido/81A6?OpenDocument Decreto 77/2000, de 25 de febreru, pol que se declara monumentu natural el Souto da Retorta, nel conceyu de Viveiro (provincia de Lugo).]&lt;/ref&gt; Los [[ocalitu|ocalitos]] d'esta paraxa fueron llantaos ente los años [[1880]] y [[1912]] p'ayudar nel drenaxe de los terrenes baxos encharcados polos regueros del Landro.

Ente tola masa arbórea presente nesti espaciu protexíu, cabo destacar un ocalitu de la variedá ''globulus'', conocíu como &quot;O Avó&quot; (en [[idioma gallegu|gallegu]]: &quot;El Güelu&quot;). Anque nun ye l'exemplar más altu d'esti conxuntu, ye'l más sobresaliente pola so grosez y por ser el más vieyu d'esta paraxa.&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu='O Avó' pierde'l lideralgu |url=https://www.elpais.com/articulo/Galicia/Avo/pierde/lideralgu/elpepiautgal/20101112elpgal_24/Tes |fechaaccesu=16 de febreru de 2011|pub-periódica=El País |fecha=12 de payares de 2010}}&lt;/ref&gt; Foi llantáu en [[1880]], algama los 67 metros d'altor, tien 10,5 metros de perímetru na so base y un volume de 75,2 metros cúbicos. Ye consideráu l'árbol más grande d'[[España]].&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Moya Sánchez |nome=Bernabé |editorial=CLH (Madrid) |títulu=Árboles Monumentales d'España |fecha=2003 |isbn=B-48.790/2002 |páxina=397}}&lt;/ref&gt;

;Islles:
{{AP|Isla de Area}}
[[Ficheru:Isla de Area.jpg|thumb|Isla de Area.]]
La Isla de Area, o Isla de la Insua de Area, ye un [[castru]] asitiáu en plena [[ría de Viveiro]], enfrente de la sablera homónima. Tien una carauterística orografía abigarrada cubierta de verde y con una arbolea de vieyos [[Pinus|pinos]] y [[ocalitu|ocalitos]]. Nel pasáu yera bien frecuentada por campistas, actividá güei prohibida. Llegó a tar habitada estacionalmente mientres el branu (magar el so amenorgáu tamañu), por eso caltiénense inda les ruines de delles cases. El castru se despobló a mediaos del [[sieglu XX]].

;Árees recreatives:

[[Ficheru:Praia Area Viveiro.jpg|thumb|El Monte Faru vistu dende la sablera d'Área.]]
Dende lo alto de dos montes de bon accesu pueden apoderase vistes de gran interés:
* Mirador de [[Roque|San Roque]], al cual apuértase dende la mesma ciudá de Viveiro; la carretera pa xubir empieza cerca del campusantu. Ta asfaltada y bien trazada y nel so tramu final encruciar en dos, un tramu pa xubir y otru pa baxar. Dende lo alto apodérase la ciudá, la ría y el barriu de Covas.

* Mirador de Monte Faru, na mariña, escontra l'este, apoderando la sablera de Area, y el mar Cantábricu.

== Economía ==
;Empreses

La gran mayoría d'empreses aniciaes en Viveiro, son [[pequeña y mediana empresa|pequeñes y medianes empreses]], que representen la práutica totalidá de les empreses del conceyu.&lt;ref name=&quot;IGEasalariados&quot;/&gt; En términos globales en 2010 hai contablilizadas 289 empreses unipersonales, 172 de trés a diez trabayadores, de 10 a 50 trabayadores hai 17 y de más de 50 trabayadores solamente hai dos. Esti treme empresarial ta bien variable por cuenta de la [[crisis económica]] pola que ta pasando España nos últimos años, que trai que munches empreses tean sumiendo.&lt;ref name=&quot;IGEasalariados&quot;&gt;{{cita web |títulu=Empreses con actividade en Galicia segundu estratu d'asalariaos |url=http://www.ige.eu/igebdt/selector.jsp?COD=1843 |editorial=Institutu Galego de Estatística |fechaaccesu=5 de febreru de 2011}}&lt;/ref&gt;

;Emplegu

El númberu de paraos en xineru de 2011 xubía a 1.314 trabayadores, de los cualos 549 yeren homes y 765 muyeres.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://traballo.xunta.es/Concellos_Contornes_201101.pdf
 |títulu= Paro rexistráu en Concellos y Contornes. Viveiro Xineru 2011
 |editor= traballo-xunta.es |fechaaccesu=11 de febreru de 2011
}}&lt;/ref&gt; L'actividá económica del conceyu de Viveiro atópase concentrada nos siguientes sectores.

=== Sector primariu ===
;Actividá pesquera Nel
[[sector primariu]], el subsector [[pesca|pesqueru]] ye una de los más significatives, por cuenta de qu'en Viveiro allúgase unu de los puertos más importantes del [[Mar Cantábricu]], el [[Puertu de Celeiro]]. Celeiro ye unu de los más importantes puertos por volume de captures, nel que se desembarquen una media de 40 [[tonelada|tonelaes]] diaries.&lt;ref name=PXOM&gt;{{cita web |títulu=Memoria Informativa |url=http://www.viveiro.es/UserFiles/File/Plan%20Xeral%202010/01%20-%20Memoria/0802901_MEMORIA_VIVEIRO_INFORMATIVA_AIP.pdf |obra=Plan Xeral d'Ordenación Urbanística |editorial=Otea Planos y Proyeutos |fechaaccesu=5 de febreru de 2011}}&lt;/ref&gt; Dientro d'esta actividá destaca la empresa xestora de les actividaes portuariu y pesqueru, [[Puertu de Celeiro]].&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.puertodeceleiro.es/ |títulu= Puertu de Celeiro S.A. |editor= Puertu de Celeiro |fechaaccesu=16 d'ochobre de 2010}}&lt;/ref&gt;

;Agricultura y silvicultura
Tamién tien cierta importancia l'actividá rellacionada cola [[silvicultura]], con delles empreses de procesáu de madera. L'actividá [[agropecuariu|agropecuaria]], sicasí, baxó dientro del términu municipal, en parte debíu al [[minifundiu|minifundismo]] de les propiedaes rústiques y al calter familiar d'estes [[Esplotación agraria|esplotaciones agraries]].&lt;ref name=PXOM/&gt;

;Minería

En Viveiro tuvo gran importancia l'actividá minera, cola presencia d'una mina de [[fierro]] asitiada na parroquia de Vieiro, conocida como la [[Mina de la Silvarosa]]. L'actividá minera duró dende [[1899]] hasta los [[años 1960]]. Dende aquella, actividá minera nel conceyu quedó apostrada a la estracción de [[migmatita]] pal so emplegu como [[Grebu (minería)|grebu]], nuna mina asitiada na llende municipal con [[Xove (Lugo)|Xove]].&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Memoria VAC O Barqueiro - San Cibrao |url=http://cmati.xunta.es/portal/webdav/site/cptopv/shared/es/pdfs/dxop/informacion%20publica/20100803/%5BMemoria%5DLU-00-063.01.3.0_Enllaz_VivSurCel_Jul2010_PDF_MEM+PLANOS.pdf |editorial=INECO |fechaaccesu=13 de febreru de 2011}}&lt;/ref&gt;

=== Sector secundariu ===
[[Ficheru:Vestas Turbine.JPG|thumb|right|Una de les principales empreses del sector secundariu en Viveiro ye [[Vestas]], que se dedica a la fabricación de aeroxeneradores.]]
Nel [[sector secundariu]] Viveiro cunta con 229 empreses del sector industrial y de la construcción, onde cabo destacar l'actividá de la empresa [[Dinamarca|danesa]] [[Vestas|Vestas Wind Systems A/S]],&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.vestas.com/es/vestas/estructura-de-la empresa/vestas-nacelles.aspx |títulu= Estructura de la empresa. Vestas Nacelles |editor= Vestas |fechaaccesu=26 d'ochobre de 2009 |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.vestas.com/es/vestas/estructura-de-la empresa/vestas-nacelles.aspx|fechaarchivu=2 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt; que se dedica a la fabricación d'[[aeroxeneradores]] pa los [[parque eólicu|parques eólicos]]. Tamién esiste una importante actividá rellacionada coles actividaes marítimes, según [[estelleru|estelleros]] o empreses conserveres.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.anuarieco.lacaixa.comunicacions.com/java/X?_ev.1.TARGET=DAESMU.VIEW&amp;_ev.1.METHOD=SETPARAMSONLY&amp;_ev.1.PROVID=2669
 |títulu= Anuariu Económicu d'España 2010 La Caixa (Almería)
 |editor=La Caixa |fechaaccesu=3 de febreru de 2011
}}&lt;/ref&gt;
&lt;center&gt;
{|class=&quot;sortable wikitable&quot; style=&quot;text-align:center&quot; align=centre
|- 
|+'''Distribución empreses industriales por sectores''' '''Viveiro'''
|Sector industrial|| Empreses
|-
|Energía y agua||9
|-
|Estracción minería y químiques ||7
|-
|Industria metalúrxico||26
|-
|Industria manufacturera||50
|-
|Construcción||137
|-
|Total||229
|}&lt;/center&gt;

=== Sector terciariu ===
[[Ficheru:Oficina de Turismo de Viveiro.jpg|thumb|right|Oficina de turismu de Viveiro.]]
El más destacáu de los sectores económicos en Viveiro ye'l [[sector terciariu]]. La tradicional situación de centru de rellaciones comerciales de la contorna fai qu'esista una nutrida actividá del sector servicios nel conceyu. Esto haise potenciáu nos últimos años gracies a la puxanza de l'actividá turística.

&lt;center&gt;
{|class=&quot;sortable wikitable&quot; style=&quot;text-align:center&quot; align=center
|-
|+'''Distribución empreses comerciales por sectores''':&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.anuarieco.lacaixa.comunicacions.com/java/X?_ev.1.TARGET=DAESMU.VIEW&amp;_ev.1.METHOD=SETPARAMSONLY&amp;_ev.1.PROVID=2669
 |títulu= Anuariu Económicu d'España 2010 La Caixa (Viveiro)
 |editor=La Caixa |fechaaccesu=3 de febreru de 2011
}}&lt;/ref&gt;
|Sector comercial|| Empreses
|-
|Oficines bancaries. Bancos (7), Caxes d'aforros (6)||13
|-
|Empreses comerciales mayoristas||67
|-
|Empreses comerciales minoristes||434
|-
|Hipermercaos ||1
|-
|Supermercaos||13
|-
|Chigres y restoranes||188
|-
|}
&lt;/center&gt;

;Turismu

La mayor parte de visitantes de la ciudá son families que disponen d'una segunda residencia o otres qu'arrienden pisos, xalés o apartamentos pa pasar les sos vacaciones nesta ciudá, cuidao que esiste una amplia ufierta nesti tipu d'agospiamientu turísticu residencial. Per otra parte, p'atender la demanda turística que se produz principalmente pel branu esisten na zona una rede d'establecimientos hoteleros y de restauración lo mesmo que de agospiamientos rurales que cubren la demanda. De la rede d'hoteles esistentes en 2011 hai contabilizaos tres hoteles de cuatro estrelles, dos de trés estrelles, cuatro de dos estrelles y cuatro d'una estrella.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.spain.info/es/resultadosBusqueda/resultadosBusqueda.html?q=viveiro&amp;page=1&amp;rpp=10&amp;li=y |títulu=
 Infraestructura turística de Viveiro (Lugo)
 |editor= spain.info.es |fechaaccesu=9 de febreru de 2011
}}&lt;/ref&gt;

== Gastronomía ==
{{VT|Gastronomía de Viveiro}}
[[Ficheru:Merluccius merluccius.002 - Aquarium Finisterrae.JPG|thumb|La merluza ye'l pexe más importante de la gastronomía vivariense.]]
[[Ficheru:Pulpo a la gallega - jlastras.jpg|thumb|right|El [[pulpu]] «á feira» o «a la gallega».]]
En Viveiro, al igual qu'en Galicia, la tradición gastronómica ye de gran relevancia y variedá, al ser unu de los aspeutos de mayor caláu na sociedá y la [[cultura gallega]]s.&lt;ref name=&quot;Cunq&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Cunqueiro |nome=Alvaro |enllaceautor=Alvaro Cunqueiro |títulu=La Cocina Gallega |edición=primer |añu=2005 |editor=[[Editorial Galaxa]] |isbn=84-8288-706-8}}&lt;/ref&gt; Coles mesmes, como nel restu de Galicia, realícense celebraciones gastronómiques, la mayoría de les cualos tienen llugar mientres los meses de primavera, branu y seronda.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://www.20minutos.es/noticia/140507/0/ensin/perder/taragañu/ |títulu=El branu en Galicia: una ruta ensin perder bocado |publicación=[[20minutos]] |fecha=13 de xunetu de 2006 |fechaaccesu=29 de xineru de 2008}}&lt;/ref&gt; Anque se celebren esaltaciones de diversos productos gastronómicos galaicos, l'alimentu que toma especial relevancia ye la [[merluza]], especie que la so captura realizar por aciu métodos tradicionales, y que tien gran reconocencia culinaria.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://www.cincodias.com/articulo/empresas/Merluza-denominacion-orixe/20090807cdscdiemp_27/ |títulu=Pequeños xigantes / Puertu Celeiro: Merluza con denominación d'orixe |publicación=[[Cinco díes]] |fecha=7 d'agostu de 2009 |fechaaccesu=23 de febreru de 2011}}&lt;/ref&gt;

Les comíes tradicionales en Viveiro tán basaes principalmente na [[gastronomía de Galicia]], abondando la presencia de les carnes, pexes, mariscos y verdures, siendo carauterísticos del so [[Gastronomía de la provincia de Lugo|cocina]] los platos abondosos y de gran conteníu calórico, sobremanera nos meses d'iviernu, pero llibres de grases complexes y enchíes, lo que fizo que se venga defendiendo la denomada «dieta atlántica» como óptima pa la salú cardiovascular, lo que paez tar respondíu por pol baxu índiz d'incidencia que tradicionalmente tuvieron estes enfermedaes na población gallega y la so llonxevidá, sobremanera nes redolaes rurales, que destaca nel conxuntu d'España ya inclusive d'Europa occidental.

Dalgún de los platos de mayor importancia y consumu son:

* Les [[empanada|empanaes]] y [[pastelón|pastelones]] (de [[pan]] les primeres, de [[hoxaldre]] les segundes). Les más tradicionales son les de [[virigüetu]]s, [[sardina|sardines]] y reu.
* El [[mariscu]]
* ''Navayes con arroz'' o ''navayes al lambe'' ye otru platu tradicional
* ''Bonitu en rollu''.
* ''Pastelón de mariscu''.
* Dulces y tartes de les monxes de Valdeflores.
* [[Tarta d'almendra]], paecida a la de [[tarta de Santiago|Santiago]], pero con un estilu especial de Viveiro.

== Comunicaciones ya infraestructures de tresporte ==

=== Tresporte per carretera ===
;Regulación del tráficu urbanu:
El [[Tránsitu vehicular|tráficu]] urbanu ta reguláu pol Cuerpu de [[Policía llocal n'España|policía llocal]] de Viveiro y xestionáu pola conceyalía de seguridá ciudadana del conceyu, d'alcuerdu al artículu 7 de la Llei sobre tráficu, circulación y seguridá vial aprobáu por RDL 339/1990, que atribúi a los conceyos competencies específiques en materia de tráficu.&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.dgt.es/was6/portal/contenidos/documento/normes_legislacion/llei_trafico/leytrafico002.pdf
 |autor = Direición Xeneral de Tráficu |títulu =
 Llei de Tráficu, Circulación y Seguridá Vial
 |editor = dgt.es |fechaaccesu=18 de xineru de 2011
 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20091013180512/http://www.dgt.es/was6/portal/contenidos/documento/normes_legislacion/llei_trafico/leytrafico002.pdf
 |fechaarchivu = 13 d'ochobre de 2009
}}&lt;/ref&gt;

;Parque automovilísticu:

Viveiro cunta con un estensu parque automovilísticu con un [[Razón aritmética|ratio]] de 625 vehículos por cada 1.000 ciudadanos acordies con los datos esistentes na base de datos del ''Anuariu Económicu d'España 2010'', publicáu por [[La Caixa]].&lt;ref name=&quot;lacaixa&quot;/&gt; Nestos mesmos datos repara un eleváu parque de [[camión|camiones]] y [[furgoneta|furgonetes]], cifra qu'indica la esistencia d'un gran númberu de [[tresporte|tresportistes]] de [[mercancía|mercancíes]] autónomos o en pequeñes empreses o cooperatives, por cuenta de la importancia de la loxística per carretera de la que faen usu les empreses asitiaes na llocalidá, y sobremanera, el [[puertu de Celeiro]].

{|class=&quot;sortable wikitable&quot; style=&quot;text-align:center&quot; align=center
|-
|+Parque vehículos de motor (2010)&lt;ref name=&quot;lacaixa&quot;&gt;{{cita web |url = http://www.anuarieco.lacaixa.comunicacions.com/java/X?cgi=caixa.anuari99.util.ChangeLanguage&amp;lang=es |títulu =
 Anuariu Económicu d'España 2010 La Caixa (Viveiro)
 |editor = La Caixa |fechaaccesu=31 de xineru de 2011
 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20140328141423/http://www.anuarieco.lacaixa.comunicacions.com/java/X?cgi=caixa.anuari99.util.ChangeLanguage&amp;lang=es |fechaarchivu
 = 28 de marzu de 2014
}}&lt;/ref&gt;
|Tipu de vehículu|| Cantidá
|-
|Automóviles||7.340
|-
|Camiones y furgonetes||1.337
|-
|Otros vehículos||1.472
|-
|'''Total'''||'''10.149'''
|}

;Carreteres:
Una nutrida rede de [[carretera|carreteres]] tienen como puntu de partida Viveiro, o a cencielles pasen pela ciudá. Ente elles cabo destacar:&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.cptopt.xunta.es/portal/webdav/site/cptopv/shared/es/pdfs/dxt/20090612/RAEGA_09_06.pdf
 |títulu = Mapa de la Rede Autonómica de Carreteres de Galicia (RAEGA)
 |editor = Consellería de Mediu Ambiente, Territoriu y Infraestrucutras |fechaaccesu=27 d'ochobre de 2009
 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20091214072029/http://www.cptopt.xunta.es/portal/webdav/site/cptopv/shared/es/pdfs/dxt/20090612/RAEGA_09_06.pdf
 |fechaarchivu = 14 d'avientu de 2009
}}&lt;/ref&gt;
&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://cmati.xunta.es/portal/webdav/site/cptopv/shared/es/pdfs/dxop/Rede_Autonom_Estraes/Relacion_de_estraes_autonomicas-LLUGO.pdf |títulu=Rellación de Estadas Autonómiques
 |editor = Consellería de Mediu Ambiente, Territoriu y Infraestrucutras |fechaaccesu=8 de febreru de 2011
 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20100624022031/http://www.cmati.xunta.es/portal/webdav/site/cptopv/shared/es/pdfs/dxop/Rede_Autonom_Estraes/Relacion_de_estraes_autonomicas-LLUGO.pdf
 |fechaarchivu = 24 de xunu de 2010
}}&lt;/ref&gt;

{| {{tablaguapa}} border=&quot;1&quot;
! Nome de la vía !! Tipu de Vía !! Denominación !! Itinerariu |----

| align=&quot;center&quot; | {{Identificador carretera española|tipu=autonomica|id=LU-539|link=LU-539}} || [[Carreteres de Galicia|Carretera autonómica]] || [[LU-539|Variante de Viveiro]] || {{Identificador carretera española|tipu=autonomica|id=LU-862|link=LU-862}} - '''Viveiro''' - {{Identificador carretera española|tipu=autonomica|id=LU-540|link=LU-540}}
|----
| align=&quot;center&quot; | {{Identificador carretera española|tipu=autonomica|id=LU-540|link=LU-540}} || [[Carreteres de Galicia|Carretera autonómica]] || [[LU-540|Viveiro - Cabreiros]] || '''Viveiro''' - [[Ourol]] - [[Muras]] - {{Identificador carretera española|tipu=autovía|id=AG-64|link=AG-64}}
|----
| align=&quot;center&quot; | {{Identificador carretera española|tipu=autonomica|id=LU-862|link=LU-862}} || [[Carreteres de Galicia|Carretera autonómica]] || [[LU-862|Carretera de la mariña]] (Ferrol - San Ciprián) || {{Identificador carretera española|tipu=autonomica|id=AC-862|link=AC-862}} - [[O Vicedo]] - '''Viveiro''' - [[Xove (Lugo)|Xove]] - {{Identificador carretera española|tipu=nacional|id=N-642|link=N-642}}
|----
| align=&quot;center&quot; | {{Identificador carretera española|tipu=provincial|id=LU-161|link=LU-161}} || [[Carreteres de Galicia|Carretera Provincial]] || Viveiro - O Valadouro || '''Viveiro''' - [[O Valadouro]]
|----
| align=&quot;center&quot; | {{Identificador carretera española|tipu=llocal|id=LU-6602|link=LU-6602}} || [[Carreteres de Galicia|Carretera Provincial]] || Viveiro - Muras || '''Viveiro''' - [[Ourol]] - [[Muras]]

|}

Tamién ta planiada la construcción y entrada en serviciu de les siguientes carreteres:&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.cptopt.xunta.es/portal/webdav/site/cptopv/shared/es/pdfs/dxop/Planes%20actuacion/Plan%20MOVE/PLAN_MOVE_testu_integro.pdf
 |títulu = Plan MOVE 2009-2015
 |editor = Consellería de Mediu Ambiente, Territoriu y Infraestrucutras |fechaaccesu=27 d'ochobre de 2009
 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20091214074203/http://www.cptopt.xunta.es/portal/webdav/site/cptopv/shared/es/pdfs/dxop/Planes%20actuacion/Plan%20MOVE/PLAN_MOVE_testu_integro.pdf
 |fechaarchivu = 14 d'avientu de 2009
}}&lt;/ref&gt;

{| {{tablaguapa}} border=&quot;1&quot;
! Nome de la vía !! Tipu de vía !! Denominación !! Itinerariu |----.

| align=&quot;center&quot; | {{Identificador carretera española|tipu=autonomica|id=CG-2.3|link=CG-2.3}} || [[Carreteres de Galicia|Vía d'Alta Capacidá]] || [[VAC de la Mariña Norte]] (Ferrol- San Ciprián) || {{Identificador carretera española|tipu=autovía|id=AP-9|link=AP-9}} - [[Ortigueira (Galicia)|Ortigueira]] -'''Viveiro''' - {{Identificador carretera española|tipu=autovía|id=A-82|link=A-82}}/{{Identificador carretera española|tipu=autovía|id=A-8|link=A-8}}

|}

La siguiente tabla amuesa les distancies per carretera considerando la vía más rápida qu'esiste ente Viveiro y pueblos y ciudaes coles cualos más poder rellacionar los sos habitantes.&lt;ref&gt;{{cita web |url= https://www.guiarepsol.com/#ruta |títulu=
 Alloñes ente ciudad
 |editor= Guía Repsol.com (España) |fechaaccesu=13 de febreru de 2011
}}&lt;/ref&gt;

&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}}
!Ciudaes
!Distancia (km)
!Ciudaes
!Distancia (km)
!Ciudaes
!Distancia (km)
|-
|[[Lugo]]
|84,5
|[[Ferrol]]
|75
|[[Xixón]]
|187,5
|-
|[[Burela]]
|25
|[[La Coruña|A Coruña]]
|116
|[[Santander (España)|Santander]]
|362
|-
|[[Vilalba]]
|60
|[[Santiago de Compostela]]
|159
|[[Bilbao]]
|454
|-
|[[Avilés]]
|163
|[[Vigo]]
|243
|[[Madrid]]
|592
|-
|[[Ortigueira (Galicia)|Ortigueira]]
|34
|[[Pontevedra]]
|217
|[[Barcelona]]
|1.103
|-
|[[Pontes de García Rodríguez|As Pontes]]
|50
|[[Uviéu]]
|194
|[[Lisboa]]
|694
|}
&lt;/center&gt;

=== Tresporte ferroviariu ===
[[Ficheru:Estación Viveiro Feve 2010.jpg|thumb|Un automotor de la [[FEVE Serie 2400|Serie 2400 de FEVE]] na estación de ferrocarril de Viveiro.]]
Viveiro ta xunida per ferrocarril pola empresa [[FEVE]]. Nel conceyu podemos atopar una estación de ferrocarril, [[Estación de Viveiro|Viveiro]], y dos apeaderos, [[Estación de Covas (Feve)|Covas]] y [[Estación de Viveiro-Apeaderu|Viveiro Apeaderu]], esti postreru asitiáu nel barriu de Pontelabrada.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Mapa esquemáticu de llinies de Feve |url=http://www.feve.es/recursos/doc/horarios-y-precio/mapa-de-lineas/mapes-esquematicos/lineas-feve.pdf |editorial=Feve |fechaaccesu=13 de febreru de 2011}}&lt;/ref&gt;

Pol conceyu traviesa la llinia ferroviaria [[Ferrocarril de Ferrol a Xixón|de Ferrol a Xixón]], pola que pasen dos servicios rexonales:&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Feve - Mapa de llinies |url=http://www.feve.es/es/horarios-y-precio/mapa-de-lineas/ |editorial=Feve |fechaaccesu=13 de febreru de 2011}}&lt;/ref&gt;

* [[Ferrol]] - ''Viveiro'' - [[Uviéu]]
* [[Ferrol]] - ''Viveiro'' - [[Xixón]]

Estos servicios realizar con material rodante de dos clases, la [[FEVE Serie 2400|Serie 2400 de FEVE]] y la [[FEVE Serie 2700|Serie 2700 de FEVE]]. Coles mesmes, tamién ye una de les estaciones que visita'l tren turísticu de luxu, el [[Transcantábrico]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.trenesturisticosdelnorte.com/es/index.asp?MP=32&amp;MS=0&amp;MN=1&amp;TR=A&amp;IDR=28&amp;id=10 |títulu= El Transcantábrico. Tren turísticu Ferrol-Ortegal. |editor= FEVE |fechaaccesu=27 d'ochobre de 2009}}&lt;/ref&gt;

=== Tresporte marítimu ===
[[Ficheru:Buque M Presas. Viveiro, Galiza.jpg|thumb|Dellos buques abarloados ente si, nel Puertu de Celeiro.]]
;Puertu de Celeiro:
{{AP|Puertu de Celeiro}}

Na parroquia de Celeiro, al norte del nucleu urbanu de Viveiro, y asitiáu dientro de la [[ría de Viveiro]], atópase'l Puertu de Celeiro.&lt;ref name=&quot;portoceleiro&quot;&gt;{{cita web |títulu=Llocalización de puertos - Portos de Galicia |url=http://www.portosdegalicia.es/index.php?option=com_svmap&amp;svmap_id=126&amp;svmap_user_id=126&amp;svmap_type=0&amp;Itemid=20 |editorial=Portos de Galicia |fechaaccesu=3 de febreru de 2011}}&lt;/ref&gt; El muelle dispón de 1.833 metros de llargor, estremáu en distinzas zones, pal atraque de barcos, según 205 places pal amarre d'embarcaciones.&lt;ref name=&quot;portoceleiro&quot;/&gt; Dispón de [[rula]] climatizada, con una superficie total construyida de 17.419 m².&lt;ref name=&quot;portoceleiro&quot;/&gt;

El de Celeiro ye unu de los [[puertu|puertos]] de más valumbu del [[Mar Cantábricu]], y con un total de 90 buques censaos, convirtiéndolo n'unu de los puertos más importantes de [[Galicia]].&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=PORTO Y FLOTA DE CELEIRO - FLOTA Y FACTURACIÓN |url=http://www.cofradiaceleiro.com/gal/portoflota.asp |editorial=Confrería de pescadores de Celeiro |fechaaccesu=3 de febreru de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090627024606/http://www.cofradiaceleiro.com/gal/portoflota.asp |fechaarchivu=27 de xunu de 2009 }}&lt;/ref&gt; Esta flota componer embarcaciones de baxura-artesanal, [[cercu]], [[arrastre de mariña]], [[volanta]] y [[arrastre]] na cala del [[Gran Sol]]. La especie más importante tantu por volume como por facturación ye la [[merluza]].&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=El Rincón del Sibarita - Merluza, un auténticu caprichu español |url=http://servicios.laverdad.es/gastronomia/rincon160305b.html |editorial=laverdad.es |fechaaccesu=3 de febreru de 2011}}&lt;/ref&gt;

Coles mesmes, el puertu de Celeiro emplegar pal tráficu marítimu, realizándose dende él comerciu de materies primes como'l mineral de [[cuarzu]] o la [[madera]].
[[Ficheru:PortoDeportivoViveiro050731.JPG|thumb|Embarcaciones atracaes nel Puertu deportivu de Viveiro.]]
;Puertu deportivu de Viveiro:
{{AP|Puertu deportivu de Viveiro}}
El Puertu Deportivu de Viveiro atopar al fondu de la ría. Aportar al por una [[bocana]], d'unos 80 m d'anchor y 800 de llargor, dragada a 3 m de fondura.

Dientro de les instalaciones del puertu deportivu atópase'l cuartel del [[Serviciu Marítimu de la Guardia Civil]] pa la [[Provincia de Lugo]].

Tamién dientro del puertu puede atopase una base del [[Serviciu de Guardacostes de Galicia]], na que s'atopa atracada la embarcación Punta Roncadoira, I.P.601 de la [[clase Rodman-58]].&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20101003130937/http://elprogreso.galiciae.com/pdf_files/26092010contornes_2.pdf Un helicópteru y
cuatro
embarcaciones
xixilen la mariña les
24 hores - El Progresu]&lt;/ref&gt;

=== Tresporte aereu ===
[[Ficheru:Sikorsky S-76 C+ &amp; Aerospatiale AS 365 N2 Dauphin 2.jpg|thumb|[[Sikorsky S-76|Sikorsky S-76C+]] y [[Eurocopter Dauphin|Eurocopter AS-365N-2 Dauphin 2]] nel Helipuertu Costa Norte.]]
;Aeropuertos:

El conceyu de Viveiro nun dispón d'aeropuertu o aeródromu. Tocantes a les comunicaciones aérees, los aeropuertos más cercanos son:
* L'[[aeropuertu d'A Coruña]], a 110&amp;nbsp;km.
* L'[[aeropuertu d'Asturies]], a 126&amp;nbsp;km.
* L'[[aeropuertu de Santiago de Compostela]], a 134&amp;nbsp;km.

;Helipuertu:
{{AP|Helipuerto Costa Norte}}
Asitiáu na redoma del Puertu de Celeiro, atópase l'Helipuertu Costa Norte (Códigu [[OACI]]: LEPV).&lt;ref&gt;{{enllaz rotu|1=[http://www.mafuso.net/htm/fs/cartes/espana/xeneralidaes/Tables%20y%20codigos/-Y_XEN_2_4_en.pdf Códigos aeronáuticos españoles] |2=http://www.mafuso.net/htm/fs/cartes/espana/xeneralidaes/Tables%20y%20codigos/-Y_XEN_2_4_en.pdf |bot=InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt; Esti [[helipuertu]] foi construyíu a finales de los años 80, y en [[1998]] foi modernizáu y ampliáu a una superficie de 4.000 metros cuadraos.&lt;ref&gt;[http://www.aeroyur.com/AYU-Historial.html Aeropuertos y Urbanizaciones S.L. - Historial d'actuaciones.]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.xunta.es/dog/Dog1998.nsf/3a2c03b7de84ccfb41256644003720d3/930c8y4457a70310c1256736002f7567/$FILE/02900.pdf Decreto 44/1998, do 30 de xaneiro, polu que s'amplíen as superficies das parceles asitiaes nun Porto de Celeiro, termu municipal de Viveiro (Lugo) que foron obxecto de afectación secundaria pa heliporto y depósitu de preseos de pesca y marisquéu prindaos y almacenamento de embarcacións de vixilancia adscritos á Consellería de Pesca, Marisquéu y Acuicultura.]&lt;/ref&gt;

Esti helipuertu ye la base del [[helicópteru]] moteyáu «''Pesca 2''», unu de los helicópteros del [[Serviciu de Guardacostes de Galicia]], dependiente de la [[Xunta de Galicia]].

== Cultura ==

=== Asociaciones ===
Viveiro cunta con un gran texíu asociativo, onde conviven asociaciones y coleutivos de toa índole dexando que los ciudadanos puedan participar viviegamente nos distintos eventos deportivos, culturales que se celebren a lo llargo de too l'añu. Esisten asociaciones culturales, deportives, d'ames de casa, relixoses, vecinales, educatives, xuveniles y otres. Como asociaciones eminentemente culturales figuren rexistrada nel Conceyu, ente otres de menor entidá, les siguientes:&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.viveiro.es/cast/asociaciones.asp?id=3
 |títulu= Asociaciones culturales de Viveiro |editor=
 Conceyu de Viveiro |fechaaccesu=14
 de febreru de 2011
}}&lt;/ref&gt;

* ''Seminariu d'Estudios Terra de Viveiro'': esta asociación fundóse'l branu de 1994, gracies a la iniciativa d'un grupu de persones comprometíes col so pueblu col deséu de que fora una entidá cívicu-democrática que dinamizara l'actividá cultural de ''Terra de Viveiro''.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.terradeviveiro.org/nos/nos.htm
 |títulu= terra de viveiro, Nos
 |idioma=galego
 |editor= terradeviveiro.org |fechaaccesu=16 de febreru de 2011
}}&lt;/ref&gt;

* ''Asociación Galego-Cubana Xulio Trigu'':esta asociación crear pa honrar la memoria de Julio Trigo López fíu de padres gallegos, que morrió en [[Santiago de Cuba]] nel asaltu al [[cuartel de Moncada]] en 1953.&lt;ref&gt;{{cita web |url= https://docs.google.com/viewer?a=v&amp;q=cache:qIznJIjl33cJ:fcmjtrigo.sld.cu/download/Biografia%2520xunetu%2520trigu%2520lopez.doc+Julio+Trigu+moncada+1953+biografia&amp;hl=en&amp;pid=bl&amp;srcid=ADGEESiPopDD2jLSdf2Nsgx3o3vKMAZT-5R8wVUE4UG2th0nUvUE30IfwhaRXL5QcSvtdi8PCvThrnFSxBPqMC7uBbK5QOSxmHXapCl2aDW5wf1fuHtUALCCQp3ILbhHUSVRelBQf4sA&amp;sig=AHIEtbRGjaSlfTv0hFGuqwwWmqUnNUHc4Q
 |títulu= Julio Trigo López: un mártir gallegu del Moncada
 |editor= docs.google.com |fechaaccesu=16 de febreru de 2011
}}&lt;/ref&gt;

=== Instalaciones culturales ===
[[Ficheru:Viveiro06 116.jpg|thumb|right|Conciertu de la [[LittleBand]] nel Teatru Pastor Díaz.]]
;Biblioteca pública municipal

La bilioteca municipal ta asitiada na cai Alonso Pérez e/n, en 2010, cuenta con un depósitu de 12.000 llibros aprosimao. Empresta los siguientes servicios: préstamu a casa, participación n'actividaes culturales de fomentu de la llectura, concursos de lletres galegas y concursu de Navidá. Ta previstu que sía dinamizada por una Xunta llocal que los sos componentes tean rellacionaos cola educación y cultura llocal&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.viveiro.es/serviciu.asp?id=7
 |títulu= Servicio municipales. Biblioteca pública municipal Viveiro |editor=
 Conceyu de Viveiro |fechaaccesu=26
 de febreru de 2011
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.lavozdegalicia.es/amarina/2010/08/19/0003_8676509.htm
 |títulu= Viveiro recupera la Xunta lllocal de biblioteca pa dinamizarla
 |fecha=19 d'agostu de 2010
 |editor= Periódicu La voz de Galicia |fechaaccesu=26
 de febreru de 2011
}}&lt;/ref&gt;

;Teatro Pastor Díaz
{{AP|Teatro Pastor Díaz}}

El Teatru Pastor Díaz asítiase na cai Constanza de Castro, siendo'l más antiguu y l'únicu qu'esiste na llocalidá. La so construcción data del [[sieglu XIX]].&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://ruc.udc.es/dspace/bitstream/2183/5183/1/ETSA_11-10.pdf
 |títulu= El teatru Nicomedes Pastor Diaz de Viveiro |editor=
 ruc.udc.es |fechaaccesu=26 de feberero de 2011
}}&lt;/ref&gt;

;Casa de cultura

=== Eventos culturales ===
La programación teatral ta entamada pola [[Conseyería de Cultura de Galicia]] y patrocinada pol Conceyu de Viveiro y la Rede gallega de teatros y auditorios, al traviés de l'Axencia Gallega d'Industries Culturales.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.viveiro.es/cast/axenda.asp
 |títulu= Agenda cultural. Teatru |editor=
 Conceyu de Viveiro |fechaaccesu=23 de febreru de 2011
}}&lt;/ref&gt;

=== Idiomes ===
[[Ficheru:Percentage of Galician speakers (corrected).PNG|thumb|Falantes del gallegu como primer llingua según los censos de población y vivienda del [[Instituto Gallego d'Estadística]].]]
En Viveiro, emplégase tantu'l [[idioma español|español]] como'l [[idioma gallegu|gallegu]], que conviven como llingües cooficiales. El so usu como tal ta garantizáu pol artículu 3.2. de la [[Constitución española de 1978|Constitución Española]], y l'artículu 5 del [[Estatutu d'Autonomía de Galicia]].

La presencia del gallegu en Viveiro ye menor que'l promediu municipal de la [[provincia de Lugo]], siendo la diferencia del númberu de persones que declaren utilizar siempres el gallegu de 14 puntos porcentuales. Sicasí, en Viveiro hai una presencia llixeramente mayor del númberu que persones qu'afirmen falar siempres gallegu, con al respeutive de la media de [[Galicia]], esistiendo una diferencia de 4 puntos porcentuales.

{| style=&quot;float: center; border: 1px #AAA solid; border-collapse: collapse; background-color: #e4e4e4; text-align: right;&quot; border=&quot;1&quot;
|- style=&quot;color: #000; background-color: #7CFC00; text-align: center;&quot;
! colspan=&quot;8&quot; | Usu real de la llingua gallega (2001)&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.ige.eu/igebdt/selector.jsp?COD=1858
 |editor= ige.es
 |autor= Institutu Galego de Estatística
 |títulu= Poboación en vivendas familiares de 5 y máis anos segundu a idade y o uso do galego |fechaaccesu=16 de febreru de 2011
}}&lt;/ref&gt;
|- style=&quot;background-color: #CCC; text-align: center;&quot;
!
! Total
! colspan=&quot;2&quot; | Siempres
! colspan=&quot;2&quot; | Dacuando
!colspan=&quot;2&quot; | Nunca
|- 
| style=&quot;text-align: left;&quot; | Galicia |
2.587.407
| 1.470.836 || 56,85%
| 783.780 || 30,29%
| 332.791 || 12,86%
|-
| style=&quot;text-align: left;&quot; | Provincia de Lugo |
345.135
| 258.437 || 74,89%
| 61.526 || 17,82%
| 25.172 || 7,29%
|-
| style=&quot;text-align: left;&quot; | Viveiro |
14.593
| 8.872 || 60,79%
| 3.828 || 26,24%
| 1.893 || 12,97%
|}

Los datos de 2011 del usu de la llingua galega dan pa Galicia unes cifres diez puntos porcentuales per debaxo de les cifres de 2001 (sempre: 44%; dacuando: 45%; nunca: 11%).&lt;ref&gt;[http://praza.gal/movementos-sociais/8025/hai-remedio-para-o-descensu-nun uso-do-galego/ Hai remedio para o descensu nun uso do galego, na web Praza.gal, consultáu'l 6/07/2015]&lt;/ref&gt;

=== Música ===
* Conservatoriu de música

* Banda municipal de música

* Escuela de gaites cacharela de Covas

* Asociación banda de música o Landro de Viveiro

* Asociación amigos de música d'A Mariña

* Asociación cultural y folklórica Bágoas da Terra de Viveiro.

== Deportes ==

=== Instalaciones Deportives ===
;Pabellón polideportivu ;Estadiu de fútbol

;Piscina municipal

=== Asociaciones Deportives ===
Nel Conceyu esisten rexistraes y federaes les siguientes asociaciones deportives:&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.viveiro.es/cast/asociaciones.asp?id=4
 |títulu= Asociaciones deportives de Viveiro
 |editor= Conceyu de Viveiro |fechaaccesu=16 de febreru de 2011
}}&lt;/ref&gt;

;Balonmano

Na llocalidá ta afincáu'l ''Club Balonmano Viveiro'', fundáu nel añu [[1986]], que xuega en categoría Territorial de [[balonmano]]. Esta asociación promueve el [[deporte base]], por aciu la so propia cantera de categoríes inferiores, conocida como la Escuela Municipal de Balonmano». Esta cantera nació paralela al Club, fomentando la participación y promoción del balonmano na llocalidá de Viveiro, nuna provincia onde esti deporte nun gocia de gran popularidá, en comparanza con otres provincies colindantes. Los sos partíos xugar nel pabellón polideportivu de Viveiro.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.balonmanviveiro.com/contenidos/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=1&amp;Itemid=4
 |títulu= Cube Baloman Viveiro. Historia |editor=balomanviveiro.com |fechaaccesu=16 de febreru de 2011
}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Marcha a santiago 2010.jpg|thumb|Peña ciclista LLAR Viveiro. 2010. Marcha a [[Santiago de Compostela]]]]
;Ciclismu

''Peña ciclista Llar Viveiro'': esta peña foi fundada en 1986, en 2011 cuenta con 15 ciclistes federaos y unos 40 socios. La so actividá centrar en participar en colar cicloturistes de la zona, competiciones de [[bicicleta de monte bicicletu tou terrén]] (BTT) y amás dellos de los sos socios participen en carreres de carretera más dures y multitudinaries d'España como son la [[Cola cicloturista Frangüesos]], o los 10000 del Soplao. Pel branu entama la ''Xira cicloturista concello de Viveiro'' que ye una marcha de carretera.:&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.pclar.es/
 |títulu= web de la peña ciclista Llar
 |editor= peña ciclista Llar |fechaaccesu=16 de febreru de 2011
}}&lt;/ref&gt;

;Fútbol
{{AP|Viveiro Club de Fútbol}}

La ciudá de Viveiro tien un equipu de fútbol llamao ''Viveiro Club de Fútbol''. El so campu llámase ''Municipal de Cantarrana'' y ta allugáu cerca de la sablera de Covas. Foi fundáu nel añu [[1927]]. Anguaño milita na División Rexonal Preferente.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://atemporadadofutbolgalego.com/2009/index.php?option=com_joomleague&amp;func=showTeamInfo&amp;p=8&amp;tid=92&amp;Itemid=67
 |títulu= Viveiro CF
 |editor= atemporadadofutbolgalego.com |fechaaccesu=16 de febreru de 2011
}}&lt;/ref&gt;

;Fútbol sala {{AP|Puertu Celeiro
Viveiro}}

Na ciudá esiste un equipu de [[fútbol sala]] llamáu [[Puertu Celeiro Viveiro]], fundáu en [[1988]], na vecina llocalidá de [[Burela]] polos hermanos Gómez Otero (Manolo y Quico) sol mecenalgu de la so empresa de fisioterapia (Cefire). Depués del so ascensu a división d'honor tuvo que treslladase a la ciudá de Viveiro porque l'estadiu de Burela nun tenía la capacidá mínima esixida pola Lliga Nacional de Fútbol Sala. El club caltuvo una temporada en división d'honor, pero afincaríase definitivamente en Viveiro. Anguaño xuega en [[Primer Nacional &quot;B&quot;]].&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.futbolsalanacional.es/puertu-celeiro-viveiro-t-672.html?osCsid=taisuwda
 |títulu= Puertu Celeiro Viveiro Fútbol-Sala |editor=
 futbolsaalnacional.es |fechaaccesu=16 de febreru de 2011
}}&lt;/ref&gt;

== Fiestes ==
[[Ficheru:Virxe da Clemencia.jpg|thumb|La Virxe de la Clemencia», na [[Procesión Penitencial de la Redención]].]]
[[Ficheru:Resurrection Fest 2013 - Trivium.jpg|thumb|Conciertu de [[Trivium]] nel [[Resurrection Fest]] de 2013.]]
Na ciudá de Viveiro celébrense distintes festividaes a lo llargo del añu:

=== Fiestes d'Interés Turísticu Internacional ===
* La '''[[Selmana Santa de Viveiro]]''' ta considerada dende l'añu [[2013]] como fiesta d'Interés Turísticu Internacional.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Viveiro celebra que la so Selmana Santa sía d'Interés Turísticu Internacional |url=http://www.laregion.es/noticia/250544/viveiro/celebra/selmana/santa/interes/turistico/internacional/ |editorial=La Rexón |fechaaccesu=17 d'abril de 2013 |urlarchivu=https://archive.is/20130701095859/http://www.laregion.es/noticia/250544/viveiro/celebra/selmana/santa/interes/turistico/internacional/ |fechaarchivu=1 de xunetu de 2013 }}&lt;/ref&gt; Celébrase en primavera.

=== Fiestes d'Interés Turísticu Nacional ===
* La '''[[Rapa das Bestas de Candaoso]]''', tamién d'Interés Turísticu Nacional, celébrase'l primer domingu de Julio. Ye una de les conocíes como ''[[rapa das bestas]]'', festividá propia de [[Galicia]].
* La '''[[Naseiro|Romería de Naseiro]]''' tamién d'Interés Turísticu Nacional, celebrar nel valle de Naseiro, teniendo llugar en redol al cuartu domingu d'agostu, con una duración de cinco díes.

=== Resurrection Fest ===
* A finales del mes de xunetu o principios d'agostu tien llugar el [[Resurrection Fest]], festival de música [[hardcore-punk]] y [[metal]] que se celebra na ciudá dende l'añu [[2006]].&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Resurrection Fest |url=http://www.resurrectionfest.es/ |fechaaccesu=19 de marzu de 2014}}&lt;/ref&gt; A día de güei ye unu de los eventos de mayor proyeición internacional de la ciudá con asistentes de tol mundu&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.lavozdegalicia.es/noticia/amarina/2012/08/04/resurrection-fest-atarraquita-viveiro-tercer-dia-consecutivu/00031344103577617882635.htm |títulu=El Resurrection Fest atarraquita Viveiro per tercer día consecutivu |autor=La Voz de Galicia |fecha=4 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt; y consiguió convertise n'unu de los festivales más importantes d'España nel so xéneru pola so especialización na música estrema. Na edición de 2013 consiguió rexuntar a 33.000 asistentes,&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.farodevigo.es/sociedad-cultura/2013/10/10/resurrection-fest-opta-meyor-festival/893382.html |autor=Faro de Vigo |títulu=El Resurrection Fest opta a Meyor Festival nos European Festival Awards 2013 |fecha=10 d'ochobre de 2013}}&lt;/ref&gt; xenerando un impautu socioeconómico de 3.3 millones d'euros na contorna&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.galiciaconfidencial.com/nova/16142.html |autor=Galicia Confidencial |títulu=&quot;Noutros países non maltrátase asina a cultura&quot; |fecha=13 d'ochobre de 2013}}&lt;/ref&gt; y conviertiendo la selmana de la so celebración nuna de les más importantes del añu.

=== Otres festividaes ===
* El [[Antroxu de Viveiro]] tamién tien tradición col [[entierru de la sardina]]. Hai un desfile con xente vistida de blancu con turbante y la cara pintada de negru.
* El [[25 de xunetu]] celébrase la festividá de [[Santiago'l Mayor|Santiago Apóstol]]. Dende'l [[puertu de Celeiro]] y la ría de Viveiro salen les embarcaciones engalanaes pa formar una procesión per mar.
* Fiestes patronales de [[Nuesa Señora]] ([[15 d'agostu]]) y de [[Roque (santu)|San Roque]] ([[16 d'agostu]], patronu de la ciudá).Na festividá de San Roque, ye costume ente los viveirenses y de los braniantes xubir a cuerpu al monte.

== Medios de comunicación ==
;Prensa impresa

En Viveiro pueden adquirise los periódicos nacionales, rexonales y provinciales de mayor espardimientu. Los periódicos rexonales y provinciales tienen una corresponsalía pa la contorna de la Mariña. Los periódicos d'información xeneral más vendíos en Viveiro son los nacionales [[ABC (España)|ABC]], [[El Mundo (España)|El Mundo]] y [[El País (España)|El País]], el rexonal [[La Voz de Galicia]] y el provincial [[El Progresu (periódicu)|El Progresu]] de Lugo. A nivel llocal edítase El [[Heraldu de Viveiro]].El so primer númberu apaeció'l 17 de febreru de 1912. Mientres la [[Guerra Civil Española]] dexó publicar nel añu 1937, anque volvió publicar de 1963 a 1966. En 1968 volvió publicar con periodicidad selmanal.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.lavozdegalicia.es/amarina/2008/06/15/0003_6906434.htm
 |títulu= La vida entera xunto a la imprenta |editor=
 lavozdegalicia.es |fechaaccesu=23 de febreru de 2011
}}&lt;/ref&gt;

;Radio

Amás de les cadenes nacionales; [[Cadena Ser]], [[COPE|Acope]], [[Onda Cero]] y [[Radio Nacional d'España]] (RNE) y autonómiques, [[Radio Galega]], hai una emisora d'ámbitu comarcal [[Ser Mariña]], con sede en Viveiro que ta acomuñada a la Cadena Ser, onde amás d'emitir la programación nacional y rexonal de dicha cadena, recueye noticies y anuncios d'ámbitu llocal y comarcal.

;Internet

El Conceyu disopone d'una páxina web pola cual comunica a los vecinos les noticies de calter institucional que pueden afectar a los habitantes de Viveiro.

== Hermanamientos ==
El [[hermanamientu de ciudaes]] foi una idea europea que surdió tres la [[Segunda Guerra Mundial]]. Los hermanamientos facer dende entós ente ciudaes o pueblos de distintos países del mundu o, inclusive, ente rexones d'un mesmu país col fin d'estrechar llazos y llegar a una meyor comprensión d'otres naciones cola idea d'evitar asina nuevos conflictos bélicos nel futuru. Concretamente, Viveiro ta hermanada coles siguientes ciudaes:

* [[Lannion]], [[Bretaña]], [[Francia]] {{bandera|Francia}}&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20100913231338/http://www.ville-lannion.fr/Copy_page_relatInter_jumelage.html Ville de Lannion -
-yos comités de jumelage: Lannion-Viveiro (Espagne)]&lt;/ref&gt;
* [[L'Habana Vieya]], [[Provincia de L'Habana]], [[Cuba]] {{bandera|Cuba}}&lt;ref&gt;[http://www.igadi.org/ti/007/texturasinternacionais7.pdf Vos irmandamentos
en Galicia:
Globalización, redes
y goberno
llocal]&lt;/ref&gt;

== Vivarienses destacaos ==
[[Ficheru:Maruja Mallo.JPG|thumb|right|120px|Ana María Gómez González, más conocida pol seudónimu de [[Maruxa Mallo]].]]
[[Ficheru:Oroza recitando en Redondela.jpg|thumb|Carlos Oroza.]]
;Belles artes
* [[Maruxa Mallo]] ([[1902]] - [[1995]]) pintora [[surrealismu|surrealista]].&lt;ref&gt;{{cita web |url= https://www.elpais.com/articulo/cultura/espiges/surrealistes/Maruxa/Mallo/elpepucul/20100127elpepucul_6/Tes |títulu=
Les espigues surrealistes de Maruxa Mallo |fechaaccesu=17 d'ochobre de 2010 |autor= El País}}&lt;/ref&gt;

;Empresa *
[[Antonio Abril Abadín]] ([[1957]]) [[Abogáu del Estáu]]. Conseyeru y Secretariu Xeneral d'[[Inditex]].

;Espectáculu *
[[Carlos Jiménez (asonsañador)|Carlos Jiménez Díaz]] ([[1971]]) humorista y asonsañador.

;Fuercies Armaes
* [[Cecilio Bedia de la Caballería]] ([[1868]] - [[1953]]) Inspector Xeneral de la Guardia Civil mientres la Segunda República.
* [[Jesús de Cora y Llira]] ([[1890]] - [[1969]]) Periodista y políticu carlista y Xeneral Auditor del Cuerpu Xurídicu de l'Armada mientres el Franquismu.

;Lliteratura *
[[José Francisco Pedrosa Montenegro y Aguiar]] ([[1761]] - [[1811]]) bibliotecariu mayor de la [[Universidá de Santiago de Compostela]].
* [[Lois Tobío Fernández]] ([[1906]]-[[2003]]) [[diplomáticu]], escritor y traductor.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.galiciaespallada.com.ar/tobio_lembranza.htm |títulu= Morreu Lois Tobío, memoria discreta do galeguismo |fechaaccesu=17 d'ochobre de 2010 |autor= Galicia Espallada |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20121011003259/http://www.galiciaespallada.com.ar/tobio_lembranza.htm |fechaarchivu= 11 d'ochobre de 2012 }}&lt;/ref&gt;
* [[Carlos Oroza]] ([[1923]]-[[2015]]) poeta.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.xornal.com/artigo/2010/01/17/suplemento/contexto/carlos-oroza-poesia-non-vocacion-fatalidá-escueye-victimas/2010011700461400203.html |títulu=
Carlos Oroza: “La lliteratura gallega nun foi hospitalaria conmigo” |fechaaccesu=17 d'ochobre de 2010 |autor= Xornal de Galicia |editor= xornal.com}}&lt;/ref&gt;
* [[Ramón Pernas López]] ([[1952]]) escritor.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.prensaescuela.es/web/lavozenlaescuela/ver_articulo.php?idseccion=14&amp;identidá=168 |títulu=
La Voz de la Escuela - Ramón Pernas López |fechaaccesu=17 d'ochobre de 2010 |autor= La Voz de Galicia}}&lt;/ref&gt;

;Música *
[[Hernán Naval]] ([[1962]] - [[2001]]) músicu y políticu.
* [[Javier Fajardo]] ([[1992]]) compositor y direutor coral.

;Política *
[[Gómez Pérez das Mariñas]] ([[1539]] - [[1593]]) [[políticu]], [[diplomáticu]] y [[militar]], gobernador de les [[Filipines|Islles Filipines]].
* [[Nicomedes Pastor Díaz]] ([[1811]] - [[1863]]) políticu y escritor del [[Romanticismu]].
* [[Antón Vilar Ponte]] ([[1881]] - [[1936]]) escritor y políticu.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.galegos.info/es/anton-villar-ponte |títulu=
Galegos - Antón Villar Ponte |fechaaccesu=17
 d'ochobre de 2010 |autor= Galegos.info}}&lt;/ref&gt;
* [[Agapito García Atadell]] ([[1902]] - [[1937]]) [[tipógrafu]], antiguu miembru del [[PSOE]], titular de la [[Checa (España)|checa]] del so nome.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.memoriarepublicana.com/Personaxes/garciaatadell.html |títulu= Agapito García Atadell, socialista dirixente d'una checa republicana |fechaaccesu=17 d'ochobre de 2010 |autor= Memoria Republicana |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20100419161224/http://www.memoriarepublicana.com/Personaxes/garciaatadell.html |fechaarchivu= 19 d'abril de 2010 }}&lt;/ref&gt;

;Relixón
* [[Gonzalo de Viveiro]] ([[1418]] - [[1482]]) [[obispu]] de [[Salamanca]].
* [[Luis de Trelles y Noguerol]] ([[1819]] - [[1891]]) Fundador de l'[[Adoración Nocherniega Española]].&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.fundaciontrelles.org/luisdetrelles.html |títulu=QUIEN FUE LUIS DE TRELLES Y NOGUEROL |fechaaccesu=17 d'ochobre de 2010 |autor= Fundacion Trelles}}&lt;/ref&gt;

== Ver tamién ==
* [[Fragata Santa María Madalena]] - Fragata fundida en [[1810]] frente a la mariña de Viveiro.
* [[Heraldu de Viveiro]] - Publicación periódica de Viveiro.
* [[Escudu de Viveiro]]
* [[Viveiro (cráter)]] - Cráter del planeta [[Marte (planeta)|Marte]] nomáu n'honor a la ciudá.

== Referencies ==
{{llistaref|3}}

== Bibliografía ==
* {{cita llibru |apellíu=Donapetry Yribarnegaray |nome=Juan |títulu=Historia de Viveiro y el so conceyu|editor=Diputación Provincial de Lugo |isbn=84-8682-400-1}}

* {{cita llibru |autor=E. Chao Espina |títulu=Llibro y Guía de Viveiro |añu=1973}}

* {{cita llibru |autor=[[Xunta de Galicia]], Conseyería de la Presidencia |títulu=Viveiro: Achegamento a realidade dun nucleu urbanu galego |añu=1986}}

* {{cita llibru |autor=E. Chao Espina |títulu=Historia de Viveiro (Documentos para a historia contemporánea de Galicia) |editorial=Edicios do Castru |añu=1988}}

* {{cita llibru |autor=Carlos Díaz Martínez y Fausto Galdo |títulu=A Memoria De Viveiro (Grandes Obres) |id=[[ISBN]]: 978-8497822558 |añu=2005}}

* {{cita llibru |autor=Ancestry.com |títulu=The Viveiro Name in History |id=ASIN: B000WD9WJ0 |añu=2007}}

== Enllaces esternos ==
{{commons|Viveiro}}
{{rellación OSM|341077}}
* [http://www.viveiro.es Páxina web del conceyu de Viveiro]
* [http://www.spain.info/TourSpain/Destinos/TipoIII/Datos+Xenerales/M/LW/0/Viveiro?Language=ye Turismu en Viveiro - Páxina de Turespaña]

{{Tradubot|Vivero}}
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Conceyos de Lugo]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>jgul7e8se4abb9tpbvuy2bvp83xy1yc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Templu</title>
    <ns>0</ns>
    <id>38390</id>
    <revision>
      <id>3714377</id>
      <parentid>3650462</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:24:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16854" xml:space="preserve">{{Tradubot|Templo}}
{{correxir}}
{{Construcción}}
El términu '''templu''' (del [[llatín]] ''templum'') designa un edificiu sagráu. Nel so orixe, designaba la zona del [[cielu]] que l'[[augur]] utilizaba pa contemplar qué [[aves]] travesar y en qué sentíu, estableciendo asina los badagüeyos. Munches [[relixones]], si non toes, tienen edificios que se consideren [[sagráu|sagraos]].

== El templu sumeriu-acadiu ==
{{VT|Sumeria|Imperiu Acadiu|Zigurat}}


Tenemos De estremar ente &quot;templos altos&quot; y &quot;templos baxos&quot;. Nos santuarios más antiguos, los primeres yeren construyíos a manera d'una [[terraza]] artificialmente elevada, sobre la que se llevanten los templos de lladriyu. Más tarde adquieren la forma de torres y va llamáse-yos [[zigurat]]. Los primeres qu'ordenen construyilos son los reis de la [[III dinastía de Ur]], [[Urnammu]] y [[Shulgi]]. Llegar al visu per aciu escalinates y ramples. El templu paez ser consideráu como una puerta que quiciabes conduciría al cielu.

La terraza xuntu al templu altu yera llamada gi-gun-na en [[sumeriu]] o gegunnum en [[acadiu]]. El templu del visu, davezu consagráu al dios de la ciudá, edificábase tan alto pa caltenelo de l'amenaza del robu y profanación polos enemigos.

La traza distintiva del templu sumeriu ye la [[Naos (arquiteutura)|naos]] n'ángulu, de forma que al enfusar nella non podía vese la imaxe del dios hasta dar un xiru. Al llau del templu había un patiu bastante grande. Nel periodu acadiu el templu va volvese más austeru.

== El templu exipciu ==

[[Ficheru:Luxor, Luxor Temple, inside, at night, Egypt, Oct 2004.jpg|thumb|250px|Patiu del templu de [[Luxor]] (Exiptu).]]
[[Ficheru:Philae, seen from the water, Aswan, Egypt, Oct 2004.jpg|thumb|250px|Templu d'[[Isis]], en [[File]].]]

{{AP|Arquiteutura del antiguu Exiptu#Los templos}}

Los primeros templos monumentales construyíos en piedra fueron los de la civilización del [[Antiguu Exiptu]], mientres l'[[Imperiu Antiguu d'Exiptu|Imperiu Antiguu]] (2700-2200 e.C.), destacando pola so magnificencia'l conxuntu de templos del [[Imperiu Nuevu]] en [[Luxor]] y [[Karnak]].

Na relixón exipcia'l templu ye la imaxe terrestre de la morada celestial, y les estatues que representaben a los dioses yeren consideraes depositaries del [[Ka (mitoloxía)|Ka]] del dios, y la so situación dientro del templu, la [[Naos (arquiteutura)|naos]]. Estos templos, más que llugares de cultu, yeren consideraos moraes del espíritu de la divinidá y por esti motivu, namái'l [[faraón]] y los sacerdotes podíen entrar nes zones privaes» de la cortil sagrada, permaneciendo la nobleza nos patios redoma y el pueblu ante los [[pilonos]]. 

Los templos conmemorativos alzar na ribera oriental del [[Nilu]]. Los templos funerarios na occidental, venceyaos a los complexos de les [[pirámide (arquiteutura)|pirámides]] o a les [[necrópolis]] reales.

La relixón exipcia tenía un calter [[mistérico]] de gran complexidá, y los rituales precisaben de sacerdotes jerarquizados. El cleru tuvo gran poder ya influencia en diversos periodos. Nuna primer dómina, los ''Imakhus'' teníen funciones civiles y relixoses, nun había distinción. Nos templos había un Sumu sacerdote (como'l [[Sumu sacerdote de Amón]]) que yera'l delegáu del faraón pa realizar el cultu; tamién había [[profetes]] y un cleru inferior, encargáu de les xeres auxiliares. Mientres el [[periodu tardíu d'Exiptu]] tamién esistía un influyente cleru femenín, destacando Nitocris, la sacerdotesa del dios [[Amón]].

=== El templu exipciu del Imperiu Nuevu ===
Nel templu del Imperiu Nuevu, tolos elementos tienen el so significáu, como l'Avenida de les esfinxes ([[dromos]]), la entrada ente [[pilonos]], con [[obeliscu|obeliscos]] remataos nun [[piramidón]], que simbolizaben los rayos del Sol. Dempués un patiu y una amplia sala [[hipóstila]] que preciede al [[pronaos]] y a la [[Naos (arquiteutura)|naos]], que van siendo cada vegada más pequeñes y escures: los capiteles van plegándose, y les columnes tamién amenorguen n'altor. El templu complementar con una serie de sales que sirvíen de residencia, escueles, talleres y almacenes, que s'amestaben al templu. Otra parte del mesmu ye'l ''llagu sagráu'', que s'atopa xunto a la naos, nel que se sacaba al dios nuna [[barca solar|barca sagrada]] mientres les fiestes, que yera cuando'l pueblu exipciu aprovechaba pa veneralo.

== El palaciu minoicu ==
{{VT|Minoicu}}
[[Ficheru:Palazzo Minosse7.jpg|thumb|250px|El [[palaciu de Cnosos]].]]
El palaciu [[minoicu]] ye centru políticu, relixosu, económicu, almacén central, centru social, residencia real, etc. Estos complexos asitiar en llugares altos cercanos a la mariña, sobre una llomba, polo que son espacios llenos de desniveles, con ramples y escaleres, pos siguen la topografía del terrén. El palaciu, cola so estructura llaberíntico y trupo, constitúi un ordenáu [[microcosmos]]. Alredor del patiu central atópense espacios arquiteutónicos de múltiples usos. 

Esisten murios maestros compartíos a partir de los cualos constrúyense otros murios perpendiculares, causando un efeutu “peñe”, bien característicu de los palacios minoicos. Estrémense asina habitaciones distintes. Delles estancies minoiques siguen l'esquema de los espacios del [[mégaron]] de [[Micenas]]. Va Haber zones destinaes a almacenamientu o actividaes públiques, y otres destinaes a vivienda. L'arquiteutura minoica ye fluyida y nun tien una exa central. Nun se trata de ciudaes axiales, como van ser les micéniques, sinón d'espacios asimétricos, llenos d'intersecciones y circulación espiral. L'arquiteutura minoica ye [[dintel|adintelada]]. Les columnes carauterizar pol fuste coloráu que se va estrechando escontra la base, coronáu por un capitel almohadillado. Ye una arquiteutura bien decorativa.

== El templu griegu ==
{{VT|Templu griegu}}
La civilización de l'[[antigua Grecia]] alzó los templos más bellos y harmoniosos, modelu reproducíu polos arquiteutos del [[Imperiu romanu]] y dacuando utilizáu como canon y referente na arquiteutura relixoso y profano occidental. {{ensin referencies}}

=== Arcaísmu ===
{{VT|Dómina Arcaica}}
La planta del templu, derivada del [[mégaron]] [[civilización micénica#Arquiteutura|micénicu]], ye'l gran apurra de la dómina arcaica. Ye interesante tener en cuenta que nun se trata d'un espaciu pa los fieles, que realicen les ceremonies fora del templu, sinón pa la estatua del dios.

Pa entender la so estructura,na so construcción empieza utilizándose materiales probes, como l'adobe o la madera. Les primeres columnes yeren tueros d'árboles tallaos verticalmente con un hachu: les estríes son alcordances d'esos precedentes. Los tueros sofitar nuna base de piedra que los protexía del mugor. Hacia l'añu 600 e.C. esos materiales son sustituyíos por piedra y mármol, anque se caltién la forma esterior del templu.

Toles partes del templu griegu -—decoráu na so totalidá con vivos colores— ordenar según estrictes lleis de simetría y proporción. Asina, por que'l templu nun paeza deformado na llonxanza auméntase sutilmente el tamañu de les columnes de los estremos, que de lo contrario paeceríen más estreches.

==== Órdenes arquiteutónicos ====
{{AP|Órdenes clásicos}}
Llueu se configuren los dos órdenes principales: [[dóricu]] y [[Arte xónico|xónicu]], entendiendo por orde» el sistema de proporciones matemátiques qu'apodera l'arquiteutura. Dende'l principiu, l'orde dóricu, coles sos formes poderoses, acomuñar a la solemnidá. Sicasí, l'orde xónicu, nacíu na mariña d'[[Asia Menor]], apurre una mayor fantasía y elegancia.

==== Planta del templu ====
La estructura básica entámase en redol a la [[Cella (arquiteutura)|cella]] o [[naos (arquiteutura)|naos]] —sala onde se guarda la estatua del dios—, que s'asitia ente un espaciu anterior o [[pronaos]], y otru posterior, llamáu [[opistodomo]]. Una esceición ye'l llamáu templu [[in antis]], que namái tien la cella y un pórticu d'entrada.

El númberu y disposición de la columnes sirve pa estremar los diversos tipos de templos. Van Ser [[perípteros]] si les columnes arrodien tol perímetru esterior; [[próstilos]], si namái apaecen na fachada; o [[anfipróstilos]], cuando s'asitien nos dos llaos curtios del templu. A lo último, según el númberu de columnes de la fachada puede falase de templu [[dístilo]] (dos), [[tetrástilo]] (cuatro), [[hexástilo]] (seis), [[octástilo]] (ocho), etc.

=== Clasicismu ===
{{VT|Sieglu de Pericles}}
L'arquiteutura del periodu arcaicu sirviera pa establecer los órdenes dóricu y xónicu y pa diseñar, de manera casi definitiva, la planta del templu griegu.
[[Ficheru:Zeustempel Olympia.PNG|thumb|250px|right|Reconstrucción del [[Templu de Zeus Olímpicu (Olimpia)‎|Templu de Zeus]] en [[Olimpia]].]]

El periodu clásicu supón, nos sos entamos, la culminación d'esi heriedu, con obres como'l [[Templu d'Enfea]] en [[Egina]] o'l [[Templu de Zeus Olímpicu (Olimpia)‎|Templu de Zeus]] en [[Olimpia]]. A mediaos del s. V e.C. realízase, sol gobiernu de [[Pericles]], un ambiciosu programa de construcción d'edificios relixosos. Estos son alzaos na parte más elevada, l'[[acrópolis d'Atenes]], y suponen la consagración de los órdenes dóricu y xónicu.

Coles mesmes, créase un nuevu orde de columnes: el corintiu. Ye interesante faer notar que, según la tradición griega, el so inventor nun ye un arquiteutu, sinón l'escultor [[Calímaco (artista)|Calímaco]]. Esplícase asina que l'orde corintiu ufierte un sentíu más decorativu y estilizado. L'orixe ye bien interesáu: Calímaco atopara nel suelu una cesta sobre fueyes de acanto; inspirándose nesi afayu, escurre la forma del capitel corintiu.

Progresivamente foise introduciendo la [[columna corintia]], consagrada nel [[Templu de Apolo]], en [[Bassae]]. Nos sieglos IV ya III e.C. va xeneralizase l'empléu del orde corintiu. Ye, a lo último, la dómina en que surde una tipoloxía que yá tenía precedentes na arquiteutura griega: el [[tholos]], edificiu de planta circular. El periodu clásicu alluga escelentes exemplos nos santuarios de [[Delfos]], [[Epidauro]] y [[Olimpia]].

=== Helenismu ===
{{VT|Periodu Helenísticu}}
Les formes arquiteutóniques de dómines precedentes quedaron anticuaes ante la voluntá de crear nueves y más grandioses concepciones del espaciu. Empieza asina'l predominiu de la verticalidá.

Nes rexones más orientales, l'arte sirvir d'influencies más exótiques onde de normal s'impon l'orde xónicu, como nel [[Templu de Apolo]] en [[Dídyma]]. Otru centru relixosu importante foi'l [[Templu de Asklepios]] en [[Kos]], islla asitiada cerca de la mariña sur d'[[Asia Menor]].

Polo xeneral, los órdenes clásicos —dóricu, xónicu y corintiu— lliberar de les normes ríxides con columnes más allargaes; los triglifos multiplíquense y los capiteles tienen diseños novedosos. Ye frecuente que se combinen los órdenes nun mesmu edificiu, lo que produz efeutos decorativos.

== El templu etruscu ==
{{AP|Templu etruscu}}
{{VT|Etruscos|Arquiteutura etrusca}}
A diferencia del pensamientu griegu, inclináu a alzar edificios públicos, l'[[etruscu]] ye más individualista; arriendes d'ello, nun esiste la prioridá de llevantar templos. La relixón determina, coles sos supersticiones, el [[urbanismu etruscu]]: cada edificiu consagrar con un ritual y la ciudá queda estremada en zones de mala o bona suerte. La peor ye la occidental, onde tán les tumbes y onde habiten los espíritos y dioses malinos.

Lleguen los [[órdenes griegos]] y aplícase la [[columna toscana]], con un capitel cercanu al dóricu, pero fuste ensin estríes y con basa. Según el tratadista romanu [[Vitruvio]], el templu etruscu, que impera sobremanera a finales del s. VI e.C., yera bien senciellu. El so meyor exemplu ye'l [[Templu de Xúpiter Capitolino]], en Roma.

=== Esquema del templu etruscu ===
Cuidao que apenes se caltuvieron restos, acéptase la descripción del tratadista y arquiteutu [[Vitruvio]] (s. I e.C.). 

Pa evitar el mugor, el templu ta llevantáu sobre una plataforma. Ufierta un [[pórticu]] d'entrada, con dos fileres de [[columnes toscanes]], basa, fuste llisu y más espodáu que'l dóricu. Tien muncha importancia'l teyáu a dos enagües, que nun crea un frontón, como en [[Grecia]]; apaez rematáu por numberoses escultures.

Darréu, nun '''periodu clásicu''' los templos caltienen la forma instaurada nel arcaísmu. Al sur, destaca'l [[Templu de Belvedere]], en Orvieto, y el llamáu [[Ara de la Reina]], el más grandiosu de tola arquiteutura etrusca.

Mientres la '''dómina helenística''', el mayor contautu de [[Roma]] con [[Grecia]] beneficia a les ciudaes d'[[Etruria]]. Introdúcense les columnes corinties y el frontón. De xacíu, tratar d'elementos aisllaos, yá que nunca s'ellabora un sistema de proporciones matemátiques de l'arquiteutura nin se copien l'orde dóricu o l'orde xónicu de los griegos.

== El templu romanu ==
{{AP|Templu romanu}}
{{VT|Antigua Roma|Arquiteutura romana}}
[[Ficheru:La Maison carrée.JPG|thumb|250px|[[Maison Carrée]], templu típicu de dómina romana, na ciudá de [[Nimes]] ([[Francia]]).]]
Polo xeneral emplégase [[travertino]], material que sustitúi a la toba de los [[etruscos]] y que va ser abandonáu en dómina imperial. Como revestimiento del nucleu de formigón —[[opus caementium]]— úsense piedres irregulares —[[opus incertum]]— y, más tarde, lladriyos —[[opus latericum]]— o piedres llabraes piramidalmente que formen una especie de rede, el [[opus reticulatum]].

S'estructura'l templu romanu, cola planta heredada de los etruscos, y un alzáu con columnes, capiteles, etc., d'influencia griega, como'l [[Templu de Portunnus]] o l'orixinal [[Templu de Hércules Olivario]], de planta circular. Esta arquiteutura relixosa remata nel [[santuariu de la Fortuna Primixenia]], en [[Praeneste]]. N'arquiteutura civil, realízase'l [[Tabularium]], de la dómina de [[Sila]], y el primer foru, el de [[Xuliu César]], con places porticadas y un templu a la diosa [[Venus (mitoloxía)|Venus]].

== El templu cristianu ==
{{AP|Ilesia (edificiu)|l1=Ilesia}}
{{VT|Cristianismu}}
[[Ficheru:Jerusalem Ugglan 1.jpg|thumb|250px|Dibuxu teóricu del Templu de Salomón.]]

Les ilesies cristianes usen los dos significaos de la pallabra &quot;templu&quot; que s'atopen na [[Biblia]], considerando que'l cuerpu físicu ye &quot;un templu&quot; sagráu y por eso debe curiar. En términos cristianos el cuerpu d'una persona ye una alegoría del templu, por considerase tamién sagráu ({{biblia|1Corintios|3:16}}).

L'otru usu de la pallabra &quot;templu&quot; tien que ver con un edificiu especial, tal como'l [[Templu de Xerusalén]], que ye &quot;la Casa del Señor&quot;, onde los sos fieles reciben normes y conseyos relixosos rellacionaos cola espiritualidá.

Nos testos [[Cristianismu|cristianos]], el templu apaez como un mediu de congregación, y nun ye de primera importancia dientro de los aspeutos de fe. [[Xesús]], en dellos pasaxes, résta-y importancia a la presencia del templu cuando los sos apóstoles amosáben-y el so guapura; n'otros pasaxes engarra contra mercaderes y cambistes aposentaos nel atriu.

El catolicismu, al institucionalizase, adoptó la forma de [[basílica]] romana, edificiu d'usu civil, non relixosu, como modelu pa los sos grandes templos, por ser l'espaciu cubiertu más fayadizu pa celebrar los sos rituales y práutiques públiques.

Anguaño los templos cristianos en tol mundu son entamaos, diseñaos y construyíos por especialistes na materia, siendo edificios importantes poles sos dimensiones, la so función urbana y l'impautu urbano y ambiental que los edificios de gran tamañu traen consigo.

== El templu na Biblia (xudaísmu) ==
Nel [[Antiguu Testamentu]] indícase que tien d'haber un solu templu, pa un solu [[Dios]]. Esti templu ye'l [[Templu de Xerusalén]], destruyíu dos veces, onde se guardaba'l [[Arca de l'Alianza]] y ''moraba'' Dios. Les ''[[sinagoga|sinagigues]]'' hebrees son tamién centros d'enseñanza de la [[Torá]] (vease [[Antiguu Testamentu]]) y d'oración.

== El templu maya ==
[[Ficheru:Palenque_temple_2.jpg|thumb|200px|Panorámica del '''[[Templu de les Inscripciones (Palenque)|Templu de les Inscripciones]]''' en [[Zona arqueolóxica de Palenque|Palenque]], [[Méxicu]].]]
{{VT|Arquiteutura maya}}

== Bibliografía ==
* Bleeker, Jeuco: Geo Widengren, ''Hestoria religionum''
* Marín Sánchez, Rafael: ''La construcción griego y romano''
* Banti, L.: ''Etruscan cities and their culture'', Los Angeles, 1973

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commons|Temple}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Arquiteutura relixosa]]
[[Categoría:Edificios por tipu]]
[[Categoría:Llugares de cultu relixosu]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>qxglbx1e0owzl60csfwqgy7el6z4rst</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Horsens</title>
    <ns>0</ns>
    <id>38800</id>
    <revision>
      <id>3714322</id>
      <parentid>3714042</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:17:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8688" xml:space="preserve">{{Llocalidá}}

'''Horsens''' ye una ciudá [[Dinamarca|danesa]] na zona este de [[Xutlandia]]. Ye la capital del [[Horsens (conceyu)|conceyu de Horsens]]. Tien 54.450 habitantes en 2012. 

El conceyu tamién forma parte del [[área metropolitana de Xutlandia oriental]], que tien 1,2 millones d'habitantes.&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20090225003300/http://www.blst.dk/NR/rdonlyres/D57AF934-C471-41Y6-A8B0-389AF80A94A6/0/Visionsoplaeg20082008.pdf&lt;/ref&gt;

== Xeografía ==
Horsens asítiase nel estremu interior del [[fiordu]] de Horsens na zona oriental de [[Xutlandia]]. La ciudá ta arrodiada por un paisaxe típicu de [[morrena|morrenes]] con llombes de baxu altor y valles creaos polos glaciares mientres les postreres yeres glaciares. Atopar a unos 50 km al sur d'[[Aarhus]] y a 30 km al norte de [[Vejle]], lo que ye a unos 200 km aprosimao de [[Copenḥague]].

== Historia ==
Créese que'l nome Horsens provién de les pallabres en [[idioma danés|danés antiguu]] ''hors'' (caballu) y ''næs'' (territoriu). La designación de ''Horsenes'' utilizar a partir del [[sieglu XII]].

Los restos más antiguos d'un asentamientu son un sitiu d'enterramientu paganu que se remonta al [[sieglu X]]. Mientres el [[sieglu XII]] los reis [[Svend III de Dinamarca|Svend III]] y [[Valdemar I de Dinamarca|Valdemar I]] acuñaron monedes na ciudá. Hacia l'añu 1200 la ciudá llogró'l so propiu códigu llegal.

Les escavaciones dexaron determinar que la ciudá espandir hacia l'añu [[1300]] con un foso qu'arrodiaba la ciudá y el so puertu. Na [[Edá Media]] la ciudá cuntaba con una ilesia parroquial —güei sumida—, una capiya real dedicada a [[Santiago'l Mayor|Santiago Apóstol]] —actual ilesia del Salvador—, un [[monesteriu]] [[Orde de San Francisco|franciscanu]], y un hospital (''Helligåndshuset'', &quot;casa del Espíritu Santu&quot;) y un leprosario (''Skt. Jørgensgården'', &quot;casa de San Jorge&quot;), éstos últimos dos operaos pola [[Orde de San Juan]] nes contornes de la ciudá. En [[1313]] el rei [[Erico VI de Dinamarca|Erico VI]] construyó un castiellu al oeste de la ciudá, llamáu Bygholm. El castiellu sería la residencia d'un señor feudal, pero eventualmente deterioróse y foi esmanteláu. Nel so llugar atópase anguaño una casona.

El [[sieglu XVI]] foi una bona dómina pa la ciudá, que creció fora de les muralles medievales. Sicasí, dende mediaos del [[sieglu XVI]], la crisis qu'esperimentó'l país mientres les guerres contra [[Suecia]] afectó duramente a Horsens. La so economía entró en recesión, el puertu deterioróse, y abondó el comerciu illegal. Hasta finales del [[sieglu XVIII]] la ciudá empezó a recuperase, cuando ameyoró la infraestructura y estableciéronse delles fábriques.

Ente [[1780]] y [[1808]] hubo en Horsens una corte [[Rusia|rusa]]. Los príncipes Catalina, Isabel, Pedro y Alejo de Rusia, hermanos del depuestu zar [[Iván VI de Rusia|Iván VI]], establecer en Horsens en permaneciendo 35 años cautivos en Rusia. L'exiliu de los príncipes foi un alcuerdu ente la zarina [[Catalina II de Rusia|Catalina II]] —el so rival, pero quien yá non los vía como un peligru a los sos intereses—, la reina viuda [[Xuliana María de Brunswick-Wolfenbüttel]] —tida paterna de los príncipes— y el ministru Ove Høegh-Guldberg.
 
A principios del [[sieglu XIX]] empezó'l periodu d'[[industrialización]] y la población aumentó de forma considerable cuando muncha xente mover dende'l campu a la ciudá pa trabayar nes fábriques. Inauguróse la primer fundición de fierro danesa nes contornes de [[Copenḥague]], como tamién fábriques testiles y de procesamientu de tabacu. En [[1868]] Horsens quedó coneutada a la llinia de [[ferrocarril]] de Xutlandia. La población aumentó 10 vegaes de 1830 a 1900, algamando la cifra de 22.000 habitantes, colo que se convirtió na quinta ciudá más poblada de Dinamarca.

La crecedera urbana siguió mientres el [[sieglu XX]], sacante un pequeñu retrocesu nos años 1980. Nesti sieglu modernizáronse les instalaciones del puertu, que ye un centru importante na importación de madera de Suecia y [[Finlandia]]. Horsens foi una ciudá industrializada y de comerciu a gran escala, y na década de 1960 la ciudá yera unu de les principales centros de la industria alimentaria. Sicasí, Horsens viose siempres en competencia cola vecina [[Aarhus]], resultando opacada frente a esta gran ciudá. En 2005 inauguróse un [[rastru]] de grandes dimensiones. El [[sector servicios]], qu'en 2002 emplegó al 49% de la fuercia de trabayu, creció nos últimos años, ya inclúi hospitales y delles instituciones educatives.

== Economía ==
Anguaño la ciudá traviesa un periodu de crecedera y desenvolvimientu de la mano del establecimientu de nueves industries en Horsens, y l'espansión d'actividaes esistentes. Equí asitiáronse un númberu importante de compañíes de la industria electrónico y gráfica. En Horsens atópase l'únicu muséu industrial de Dinamarca. Na ciudá tamién tien la so see'l [[VIA University College]].

== Cultura ==
Unu de los mayores eventos culturales de Dinamarca ye'l Festival añal [[Edá Media|medieval]] que se realiza l'últimu vienres y sábadu d'Agostu. El centru antiguu de Horsens tresformar nel mercáu medieval más grande del norte d'Europa, incluyendo actividaes y xuegos pa toles edaes, les families y los neños.

==Educación==

La institución educativa más grande ye'l Horsens VIA University College que ta ufiertando una amplia gama d'enseñances na so mayoría téunicos.

==Prisión==

De 1853 a 2006, la ciudá allugó la prisión de Horsens Statsfængsel, que los sos presos cumplíen condenes llargues. Un presu famosu incluyó al ex ministru de Xusticia [[Peter Adler Alberti]]. 

La última execución en [[Dinamarca]] asocedió na cárcel en 1892, cuando [[Jen Nielsen]] foi degolláu nel patiu. 

[[Carl August Lorentzen]] fíxose famosu pola so fuga de la cárcel en 1950, cuando cavó un túnel dende la so celda y escapo de la prisión. Cuando los guardias afayaron que nun taba, atoparon una nota ye la so celda coles pallabres &quot;onde hai una voluntá hai un camín&quot;. Lorentzen foi prindáu a los pocos díes nuna granxa cercana. 

Pero'l vieyu y desdexáu edificiu nun yera aptu pa una prisión moderna. En 2006 la prisión cerróse y abrióse la prisión de [[Xutlandia]] de nueva construcción. La nueva prisión asítiase tamién cerca de Horsens.

Dende'l so zarru, utilizar pa conciertos. Foi consideráu como'l llugar de celebración del Festival d'[[Festival del Cantar d'Eurovisión|Eurovisión]] 2014, xuntu con otros dos ciudaes en [[Dinamarca]].

==Residentes notables==
 
* [[Bodil Kjær]] (1932-vivu), arquiteutu y diseñador de muebles 
* [[Poul Borum]] (1934-1996) nació y crióse en Horsens.
* [[Vitus Bering]] (1681-1741), marín y esplorador, nacíu en Horsens.

== Hermanamientos ==
Horsens tien un alcuerdu d'[[Hermanamientu de ciudaes|hermanamientu]] coles siguientes llocalidaes [[Países nórdicos|nórdiques]]:&lt;ref&gt;{{cita web | url=http://www.horsens.dk/KulturOgFritid/Venskabsbyer.aspx | títulu=''Venskabsbyer'' | fechaaccesu=26 de xunu de 2012 | autor=Conceyu de Horsens | idioma=danés}}&lt;/ref&gt;

* {{bandera|Islandia}} [[Blönduós]], [[Islandia]]
* {{bandera|Suecia}} [[Karlstad]], [[Suecia]]
* {{bandera|Noruega}} [[Moss]], [[Noruega]]
* {{bandera|Finlandia}} [[Nokia (ciudá)|Nokia]], [[Finlandia]]

== Referencies ==
{{llistaref}}
* {{cita web | url=http://www.statistikbanken.dk/BEF44 | títulu=''Departamentu d'Estadística de Dinamarca'' | fechaaccesu=26 de xunu de 2012 | autor= | idioma=danés}}
* {{cita web | url=http://www.denstoredanske.dk/Danmarks_geografi_og_historie/Danmarks_geografi/Jylland/Horsens?highlight=horsens | títulu=''Horsens'' | fechaaccesu=26 de xunu de 2012 | autor=Dean Store Danske | idioma=danés}}
* {{cita web | url=http://dendigitalebyport.byhistorie.dk/koebstaeder/by.aspx?koebstadID=17 | títulu=''Danmarks Købstæder: Horsens '' | fechaaccesu=26 de xunu de 2012 | autor=Dansk Center for Byhistorie (Centru Danés pa la Historia Urbana) | idioma=danés}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}
* [http://www.horsenskom.dk/ Web del conceyu de Horsens] 
* [http://www.visithorsens.dk/ Website oficial turísticu de Horsens] 
* [http://www.hnt.dk/ Nuevu Teatru de Horsens]
* [http://www.middelalderfestival.dk/ El Festival Européu Medieval en Horsens] 
* [http://www.industrimuseet.dk/ El Muséu Industrial de Dinamarca] 
* [http://www.krimimessen.dk/ Krimimessen] 


{{Tradubot|Horsens}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Llocalidaes de Dinamarca]]
[[Categoría:Conceyu de Horsens]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>eq905nlc3l17kwvaa8bhoqkzq295f9d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Champaña-Ardenes</title>
    <ns>0</ns>
    <id>39383</id>
    <revision>
      <id>3714273</id>
      <parentid>3698412</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:11:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7722" xml:space="preserve">{{Rexón}}
'''Champaña-Ardenes''' (en [[francés]]: ''Champagne-Ardenne'') ye una rexón de [[Francia]] qu'arrexunta cuatro departamentos: Aube, Ardenes, Altu Marne y Marne. La rexón foi creada n'aplicación del decretu de [[22 d'avientu]] de [[1789]] y de [[4 de mayu]] de [[1790]], mientres la [[Revolución francesa]] y arrexunta una parte de les antigües provincies de Champaña y Argonne y del principáu de Sedan.

Mientres el sieglu XX, Champaña-Ardenes foi escenariu d'importantes batalles de la [[Primera guerra mundial|Primera]] y [[Segunda Guerra Mundial|Segunda guerres mundiales]]. Tien una superficie de 25.606 km², qu'en términos d'estensión ye asemeyada a la de Cerdeña.

== Historia ==

Na dómina romana, ''Durocortorum'' (Reims) foi la ciudá más poblada al norte de [[Roma]] y nuedu de comunicaciones. A entamos de la Edá Media, en 496 [[Clodovéu I]] foi bautizáu per San Remixo, na basílica primitiva de Reims, razón pola que Reims convirtióse na ciudá de la consagración de los reis de Francia, hasta la llegada de Carlos X.

Hacia l'añu [[1000]] l'arzobispu de Reims Xerberto d'Aurillac xugó un papel decisivu al ser nomáu Papa col nome de [[Silvestre II]], que foi gran amigu del emperador Otón III.

Dende finales del [[sieglu XII]] al [[sieglu XIV]], Champaña foi una rexón bien rica en feries: Lagny (na actual rexón alministrativa de la Islla de Francia), Provins, Troyes y Bar-sur-Aube yeren les rutes de pelegrinaxe a Roma.

En [[1792]], tuvo llugar la batalla de Valmy, y en [[1871]] la batalla de Sedan nes Ardenes.

Mientres la Primer Guerra Mundial, Champaña foi escenariu de los primeros combates tres la Batalla del Marne, cercana a París (del 6 al 9 de setiembre de 1914): nel Camín de les Dames (primavera de 1917), y dempués la segunda Batalla del Marne (1918).

Mientres la Segunda Guerra Mundial, les Ardenes foron oxetu de duros combates en 1940 (derrota francesa), dempués en 1944, contraofensiva de les Ardenes.

La ceremonia de reconciliación ente Francia y Alemaña tuvo llugar na catedral de Reims en presencia del Xeneral de Gaulle y el canciller Konrad Adenauer, celebrada pol cardenal François Marty.

En 1996, el [[Papa Xuan Pablu II]] visitó Reims pa celebrar el 1500 aniversariu del bautizu de Clodovéu y los sos soldaos per San Remixu.

== Xeografía ==

La rexón de Champaña-Ardenes asítiase al nordeste de Francia. Tien una llende común con Bélxica y una una superficie de 25.606 km².

La rede hidrográfica, globalmente empobinada al este oeste, ta apoderada pol Sena, el Marne, l'Aube, l'Aisne (afluente del Oise) y el Mosa. Un dispositivu d'evacuación frente a les crecíes del Sena protexe la rexón parisina, entiende cuatro preses-depósitu:
* Na cuenca del Marne, el llagu del Der, el llagu artificial más grande d'Europa.
* Na cuenca del Sena, el llagu d'Oriente.
* Na cuenca del Aube, el llagu del Templu, y el llagu de Amance.
La rexón ta comunicada por 460 km d'autopistes partíes en tres exes:
* L'autopista A34 Bélxica-Reims que pasa por Charleville-Mezieres y Sedan.
* L'autopista A4, París-Estrasburgu que traviesa nel so corazón la ciudá de Reims.
* L'autopista A5 París-Dijon, que pasa por Troyes y Chaumont.
* L'autopista A26 Calais-Troyes, que pasa por Reims y Châlons. Axúntase cola A5 al este de Troyes.
La rede ferroviaria articúlase alredor de tres llinies:
* '''París-Estrasburgu''' que sigue'l valle del Marne, vía Épernay, Châlons-en-Champagne y Vitry-le-François. Esta exa va ser puestu reforzáu pela llinia LGV Este, llinia d'alta velocidá que'l so trazáu modificóse escontra'l norte pa comunicase con Reims que va disponer d'una nueva estación denominada, provisionalmente, Champaña-Ardenes TGV y que va tar asitiada nel distritu de Bezannes.
* '''París-Charleville-Mézieres''', que comunica Reims, Épernay, Rethel.
* '''París-Basilea''' que sigue'l valle del Sena, vía Romilly-sur-Seine, Troyes, Chaumont y Langres. Esta exa non electrificada ta en peligru pola política de rentabilidá de la SNCF, podría sumir en provechu de la futura llinia de TGV París-Dijon-Basilea.
La rede navegable articúlase al traviés principalmente de la canal llateral al ríu Marne, que xune Vitry-le-François a Dizy (dempués prosigue pol Marne enriáu hasta Alfortville), la canal del Marne-Rin, que xune Marne a Vitry-le-François al Rhin n'Estrasburgu y la canal del Este, que xune'l Mosa y el Mosela al Saona partiendo de Givet.

La rexón cunta col Aeropuertu de Châlons-Vatry, antigua base aérea de la USAF reconvertida n'aeropuertu civil. Esti aeropuertu tien una amplia pista de 3650[[Metru|m]] y cuenta con escasu tráficu, polo que ye una alternativa a los conxestionaos aeropuertos de París, magar tar a más de 150km d'esta ciudá.

== Economía ==

El 61,4 per cientu del territoriu ta dedicáu a l'[[agricultura]].
* Ocupa'l primer llugar nacional pola so producción de [[cebada]] y alfalfa pa la deshidratación.
* 2º llugar nacional pola producción de remolacha industrial, [[Cebolla|cebolles]] y [[Arbeyales|arbeyos]] proteínicos.
* 3º llugar nacional pola producción de trigu blandu y de colza.
* 28.237 hectárees de viñeos.
* Vendes añales de botelles de champaña en 2001: 263 millones de botelles (progresión del 4% al respeutive de 2000, 37,6% dedicaes a la esportación.
* 25 % de la producción francesa de xéneros de puntu.
* 3ª rexón [[Metalurxa|metalúrxica]] de Francia.

=== Agroalimentación ===
* Con una recueya de 2,5 millones de tonelaes, la cooperativa '''Champaña-Cereales''', ye'l primer grupu de ceberes d'Europa. Reagrupa 9.300 llabradores y asume, non yá la comercialización y tresformación de les ceberes y granos proteínicos en delles fábriques: malta, [[Fariña|farina]], [[Zea mays|maíz]], almidón, alimentación p'animales y biocarburantes.
* '''Béghin-Say''': azucrera en Connantre, cerca de Reims, destilería en Morains, cerca de Châlons.
* '''Grupu Soufflet''' en Nogent-sur-Seine, primer pañador priváu de ceberes en Francia, primer esportador francés de ceberes, primer fariñeru européu, cuartu en malta mundial, primer pañador de maíz européu, tercer grupu francés pañador d'arroz.
* '''Jacquot Troyes''', Chocolatería, confitería con 711 emplegaos.

=== Industria ===
* '''VMC''' (cristaleríes mecániques de Champaña) en Reims, grupu Danone, especializáu nel cristal buecu (embalaxes alimenticios, tarros) décimu productor européu en cristal buecu.
* '''PUM''' (grupu Arcelor) productos metalúrxicos en Reims.
* '''Vallourec''', en Vitro-le-François, componentes automovilísticos.
* '''Petit Bateau''', Troyes, testil/xéneru de puntu, 1.148 trabayadores.
* '''Devanlay''', Troyes, testil/xéneru de puntu, 1.037 trabayadores.
* '''Cléber''', La Chapelle-Saint-Luc, Industria de cauchu, 987 trabayadores.
* '''Dumeste''', Chigre-sur-Aube, fábrica de muebles, 975 trabayadores.
* '''SMPA''' (grupu SIMPA), Vendeuvre-sur-Barse, ventanes, puertes, 747 trabayadores.
* '''Petitjean''', Saint-André-Ies-Vergres, mástiles, postes d'allumáu, 730 trabayadores.
* '''Vachette''', Troyes, chapes, cilindros, 720 trabayadores.
* '''PSA''', Les Ayvelles, fundición, 2.700 trabayadores.

== Demografía ==

La población rexonal, que ye de 1.330.000 habitantes, empezó a menguar en 1982 debíu al éxodu rural. Con namái'l 0,5 per cientu de la población nacional y una densidá de 52 habitantes/km², Champaña-Ardenes asítiase ente les rexones franceses menos poblaes. La so capital ye Chalons-en-Champagne, pero la ciudá más importante del territoriu ye Reims.

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Rexones de Francia]]
[[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]]</text>
      <sha1>dohvsw6j2jy1j08m192kee6he94nczh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Cristina Fernández de Kirchner</title>
    <ns>0</ns>
    <id>42951</id>
    <revision>
      <id>3714281</id>
      <parentid>3696603</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:12:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="199115" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Cristina Elisabet Fernández de Kirchner'''&lt;ref&gt;N'Arxentina, l'apellíu Kirchner pronúnciase {{IPA2|ˈkiɾʃneɾ}}.&lt;/ref&gt;
{{nym}} ye una [[políticu|política]], [[abogada]]&lt;ref name=&quot;news&quot;&gt;{{Cita noticies |títulu= Universidad de La Plata: Cristina ta graduada |nome= Rodolfo |apellíu= Lara |editorial= [[Clarín (Buenos Aires)|''Clarín'']] |fecha= 2 d'ochobre de 2007 |url= http://edant.clarin.com/diario/2007/10/02/elpais/p-00701.htm |urlarchivu= https://www.webcitation.org/6CzRXSncN?url=http://edant.clarin.com/diario/2007/10/02/elpais/p-00701.htm |fechaarchivu= 18 d'avientu de 2012 |fechaaccesu= 5 de xineru de 2014 }}&lt;/ref&gt; y [[empresariu|empresaria]] [[arxentina]]. Foi [[presidenta de la Nación Arxentina|presidente de la Nación Arxentina]] dende'l 10 d'avientu de 2007 hasta'l 9 d'avientu de 2015.

Realizó los sos estudios d'abogacía na [[Universidá Nacional de La&amp;nbsp;Plata]],&lt;ref name=&quot;news&quot;/&gt; onde conoció a [[Néstor Kirchner]] en 1974, quien foi'l so compañeru de militancia y dende 1975 el so maríu. Al añu siguiente camudar a [[Ríu Gallegos]] onde fundaron l'Estudiu Xurídicu Kirchner. El matrimoniu tuvo dos fíos: [[Máximu Kirchner|Máximu]] (1977), y Florencia (1990).

Mientres exercíen el so oficiu, fundaron en 1981 l'Atenéu Juan Domingo Perón, una de les varies corrientes peronistes de la provincia. El so primer cargu electivu llograr en 1989 como [[Cámara de Diputaos de la Provincia de Santa Cruz|diputada provincial de Santa Cruz]]. En 1995, Cristina Fernández foi escoyida [[Senáu de la Nación Arxentina|senadora nacional]] pola mesma provincia, mientres Néstor Kirchner yera gobernador. Nesti periodu, magar pertenecía a la bancada oficialista, oponer a dellos proyeutos del Gobiernu de [[Carlos Menem]], ente ellos el proyeutu presentáu mientres el [[pleitu del campu de xelu Patagónico Sur]], la privatización d'[[Aerolíneas Argentinas]], el Pactu Federal pal emplegu, la producción y la crecedera,&lt;ref&gt;El 12 d'agostu de 1993, el Gobiernu de [[Carlos Saúl Menem]] robló'l [[Pactu federal pal emplegu, la producción y la crecedera|Apauto Fiscal&amp;nbsp;II]], que menguó la presión tributaria provincial («Achicar l'estáu ye engrandar la Nación»). Esto provocó una recesión dos años dempués, yá que menguó la capacidá granible de les provincies.&lt;br /&gt;[http://whenintime.com/EventDetails.aspx?y=d1603y28-be91-4y9b-a68y-46349d3f3d5b&amp;t=/tl/lauale25/evolucion_historica_de_la_distribucion_de_recursos_ente_l'estáu federal_y_los gobiernos_provincia/ «Apauto Fiscal II»], artículu n'español nel sitiu web When In Time.&lt;/ref&gt;
la Reforma Llaboral y la Llei d'Hidrocarburos. Amás, pidió l'arrenunciu del entós ministru de Defensa [[Oscar Camilión]], arreyáu nel [[escándalu pola venta d'armes a Ecuador y Croacia]].&lt;ref name=&quot;Opositora_a_Menem&quot;&gt;Jastreblansky, Maia (2011): [http://www.lanacion.com.ar/1403365-cristina-llexisladora-10-alcordances-de-una opositora-mediatica-y-rebelde «Cristina llexisladora: diez recuerdos d'una opositora mediática y rebelde»], artículu del 5 de setiembre de 2011 nel diariu ''La Nación'' (Buenos Aires).&lt;/ref&gt;

Permaneció nel cargu hasta'l 3 d'avientu de 1997 en que, yá electa [[Cámara de Diputaos de la Nación Arxentina|diputada nacional]] pola provincia Santa Cruz, arrenunció poles sos diferencies col bloque del [[Partíu Xusticialista|PX]], y el día 10 asumió nel so nuevu cargu. Al añu siguiente, les sos diferencies col Gobiernu nacional valiéron-y que fuera desafectada de les comisiones qu'integraba. Volvió al Senáu en 2001 y asumió la presidencia de la Comisión d'Asuntos Constitucionales. Delles temes sobre los que s'ocupó fueron el cambéu de les lleis que trataben la conformanza del [[Conseyu de la Maxistratura (Arxentina)|Conseyu de la Maxistratura]] y la [[Corte Suprema de Xusticia de la Nación Arxentina|Corte Suprema]]. Tamién s'ocupó de la investigación sobre la quema d'urnes en 2003 na [[provincia de Catamarca]].

Caltener nel cargu hasta 2005 onde foi escoyida tamién senadora nacional pero pola [[provincia de Buenos Aires]], cargu que desempeñó hasta asumir la primer maxistratura dende 2007. Cristina Kirchner foi la primer muyer arxentina escoyida pal cargu de presidente y la segunda n'exercelo.&lt;ref&gt;[[María Estela Martínez de Perón]] foi escoyida vicepresidenta nes eleiciones del 23 de setiembre de 1973, y asumió la presidencia pol fallecimientu del presidente [[Juan Domingo Perón]] el 1 de xunetu de 1974.&lt;/ref&gt;

Ente les principales midíes del Gobiernu de Cristina Fernández destáquense l'[[Asignación Universal por Fíu]], la [[Alministradora de Fondos de Xubilaciones y Pensiones#Reestatización del sistema|reestatización de los fondos jubilatorios]], el programa [[Coneutar Igualdá]], l'aumentu nel presupuestu pa ciencia ya investigación, la [[Llei de Servicios de Comunicación Audiovisual]], la Llei de [[Matrimoniu ente persones del mesmu sexu n'Arxentina|matrimoniu igualitariu]], la reestatización de la empresa [[Xacimientos Petrolíferos Fiscales|Xacimientos Petrolíferos Fiscales (YPF)]], la reforma del [[Bancu Central de la República Arxentina|Bancu Central]] y la sanción del [[Códigu Civil y Comercial de la Nación (Arxentina)|Códigu Civil y Comercial]], ente otres.

Mientres el so primer Gobiernu encaró un [[paru agropecuario patronal n'Arxentina de 2008|paru agropecuario patronal acompañáu por un bloquéu de rutes]] que s'estendió a lo llargo de 129&amp;nbsp;díes y sostuvo un [[Conflictu ente'l Gobiernu arxentín y el Grupu Clarín en 2008|enllargáu conflictu]] col [[Grupu Clarín]].

Nes [[Eleiciones presidenciales d'Arxentina de 2011|eleiciones presidenciales de 2011]] llogró'l 54,11&amp;nbsp;% de los votos, aportando asina a un segundu mandatu. En dicha eleición, Cristina Fernández llogró'l mayor porcentaxe alcanzáu nuna eleición presidencial dende 1983, siendo tamién en términos porcentuales la cuarta resultancia más ampliu de la historia eleutoral arxentina dempués del de [[Hipólito Yrigoyen]] en 1928, y los de [[Juan Domingo Perón]] en 1951 y 1973. Amás llogró una diferencia del 37,3&amp;nbsp;% al respeutive de la segunda llista, la mayor de la [[historia arxentina]].&lt;ref&gt;[http://www.pagina12.com.ar/diario/ultimas/20-179574-2011-10-23.html «Cristina Kirchner: &quot;Siento la responsabilidá de construyir un país distintu al de los nuesos primeres 200&amp;nbsp;años d'historia&quot;»], artículu del 23 d'ochobre de 2011 nel diariu ''[[Páxina/12]]'' (Buenos Aires).&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.pagina12.com.ar/diario/ultimas/20-179627-2011-10-24.html «Cuórum dempués del &quot;efeuto Cristina&quot;»], artículu del 24 d'ochobre de 2011 nel diariu ''Páxina/12'' (Buenos Aires).&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.elargentino.com/nota-165304-Segun-l'escrutiniu definitivu-Cristina-supero-el-54.html «Según l'escrutiniu definitivu, Cristina superó'l 54&amp;nbsp;%»], artículu del 3 de payares de 2011 nel diariu ''El Argentino''.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Comparáu contra datos de M. Navarro (coordinador): ''Historia eleutoral arxentina''. Buenos Aires: Ministeriu del Interior - Subsecretaría d'Asuntos Políticos y Eleutorales, 2008.&lt;/ref&gt;

Pa fines del so mandatu en 2015, convirtiérase nuna de les muyeres más poderoses del mundu, según la llista de «les 100&amp;nbsp;muyeres más poderoses del mundu ellaborada pola revista ''[[Forbes]]''.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.infobae.com/2015/10/05/1760292-ranking-forbes-les muyeres-mas-poderoses-del mundu |títulu=Ranking Forbes: les muyeres más poderoses del mundu {{!}} Ránking Forbes - América |fechaaccesu=27 d'abril de 2016}}&lt;/ref&gt;

En 2017 presentó la so nueva coalición eleutoral, [[Unidá Ciudadana]], col que busca anovar al [[kirchnerismu]].
{{Conteníu|llende=4}}

== Biografía ==
Cristina Elisabet Fernández nació en [[Ciudad Eva Perón]] (nome de la ciudá de [[La Plata]] ente 1952 y 1955), capital de la [[provincia de Buenos Aires]]. Primer fía d'Eduardo Fernández (1921-1982, descendiente d'[[España|españoles]] [[Galicia|gallegos]] y [[Asturies|asturianos]]) y de Ofelia Esther Wilhelm (nacida'l 10 de mayu de 1929), descendiente d'[[alemanes étnicos|alemanes]].&lt;ref&gt;{{cita noticia |títulu= Una &quot;Evita&quot; con sangre asturiano |nome= María José |apellíu= Iglesias Uviéu |editorial= [[La Nueva España]] |fecha= 22 d'abril de 2012 |url= https://www.lne.es/asturias/2012/04/22/evita-sangre-asturiano/1231322.html |urlarchivu= https://www.webcitation.org/6CzRujqbh?url=https://www.lne.es/asturias/2012/04/22/evita-sangre-asturiano/1231322.html |fechaarchivu= 18 d'avientu de 2012 |fechaaccesu= 17 d'avientu de 2012 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita noticia |títulu=Cristina, la presidenta |apellíu=Pagni |nome=Carlos |editorial=La Nación |fecha=9 d'avientu de 2007 |url=http://www.lanacion.com.ar/968048-cristina-la presidenta |urlarchivu=https://www.webcitation.org/6CzRFOXDc?url=http://www.lanacion.com.ar/968048-cristina-la presidenta |fechaarchivu=18 d'avientu de 2012 |fechaaccesu=17 d'avientu de 2012 }}&lt;/ref&gt;
Tien una hermana dos años menor llamada Gisele (1955).{{Harvnp|Russo|2011|loc=t. I, § 2, p. 46}}&lt;ref&gt;[http://www.galiciadixital.com/opinion/opinion.4244.php «Xenealoxía de Cristina Fernández de Kirchner»], artículu del 8 de marzu de 2010 nel sitiu web Galicia Dixital.&lt;/ref&gt;

Los sos güelos paternos yeren inmigrantes ensin oficiu. Colos años llegaron a tener un [[tambo (llechería)|tambo]] y dempués una posición económica favorable. El so padre, tamién ensin oficiu, dedicar a delles actividaes, ente elles l'[[agropecuaria]]. Más tarde mercó un [[coleutivos de Buenos Aires|coleutivu]], que remanó'l restu de la so vida como miembru d'una [[cooperativa]].&lt;ref&gt;[http://www.perfil.com/contenidos/2011/09/07/noticia_0035.html «La historia oculta del padre colectivero de CFK»], artículu nel diariu ''Perfil'', 7 de setiembre de 2011. Consultáu'l 12 de setiembre de 2011.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.contexto.com.ar/nota/58331/la historia oculta-del padre-colectivero-de-cristina-fernandez.html «La historia oculta del padre colectivero de Cristina Fernández»], ''Contestu'', 8 de setiembre de 2011. Consultáu'l 12 de setiembre de 2011.&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Cristina Fernández de Kirchner-joven.jpg|miniatura|left|Cristina Fernández nos [[años 1970]].]]

La so madre yera emplegada na Direición Xeneral de Rentes y secretaria xeneral del so gremiu, AERI (Asociación d'Emplegaos de Rentes ya Inmobiliarios). Según Cristina la so madre yera una gremialista particular, nunca nos más de venti años que foi secretaria tomó llicencia. Los sos padres casáronse cuando ella tenía dos años, primero que naciera la so hermana.{{Harvnp|Russo|2011|loc=t. I, § 3, p. 50}}{{Harvnp|Russo|2011|loc=t. I, § 2, p. 47}}

Pasó la so infancia y adolescencia ente les ciudaes de La&amp;nbsp;Plata, [[Ringuelet]] y [[Tolosa (Buenos Aires)|Tolosa]].&lt;ref&gt;Cuando asocedió'l golpe d'Estáu en 1955 de la autoproclamada [[Revolución Llibertadora (Arxentina)|Revolución Llibertadora]] tuvieron d'abandonar la casa qu'arrendaben en La&amp;nbsp;Plata. Camudar a una pequeña vivienda en Ringuelet pa depués adquirir la qu'hasta güei se caltién en Tolosa.&lt;/ref&gt;
El llar onde creció taba conformáu polos sos padres, la so hermana, el so güelu Carlos Wilhelm y la so tía Noemí Wilhelm. Según Cristina Fernández, esti llar ampliáu dexó que la so madre pudiera exercer la so xera gremial. Foi un llar paecíu al que depués formaría con [[Néstor Kirchner]], onde los parientes tuvieron presentes mientres la crecedera de los sos fíos.{{Harvnp|Russo|2011|loc=t. I, § 1, p. 39}}

La rellación col so padre siempres foi cercana pero de poco xestu demostrativu; yera una persona distante. La rellación ente los sos padres yera tirante, nunca se llevaron bien y colos años divorciáronse.{{Harvnp|Russo|2011|loc=t. I, § 3, p. 51}}{{Harvnp|Russo|2011|loc=t. I, § 3, p. 52}}

No político la so familia taba estremada. El so padre yera abiertamente [[antiperonismu|antiperonista]] y la so madre [[peronista]]. El so güelu Carlos yera del [[Partíu Demócrata Nacional|conservadorismu bonaerense]], pero depués coles reformes no llaboral que fizo [[Juan Domingo Perón]] convertir a dichu partíu.{{Harvnp|Russo|2011|loc=t. I, § 1, p. 39}}

El so primer contautu cola política foi cuando Roberto Guaresti, padre d'unes amigues del barriu, se candidateó a intendente de La&amp;nbsp;Plata nes [[Unión Popular (Arxentina)#Eleiciones de 1962|eleiciones de 1962]]. Cristina Kirchner recuerda cómo se vivió la candidatura dende la casa de los Guaresti, quien ganó pero nunca pudo asumir. Cuando tenía quince años camudar a l'actual casa onde vive la so madre, en Tolosa. Cursó cuartu y quintu añu de la secundaria nel colexu de monxes La&amp;nbsp;Misericordia. A esa edá inda nun yera una militante peronista, pero yá empezara a interesase na política.{{Harvnp|Russo|2011|loc=t. III, § 1, p. 72}}{{Harvnp|Russo|2011|loc=t. III, § 1, p. 71.}}

Na secundaria, Cristina Fernández recibir de [[peritu mercantil]]. Pa inscribise na carrera de [[Abogáu|Derechu]] tuvo de rindir diecisiete equivalencies yá que esixíen un [[bachilleratu]] n'Humanidaes. Primero cursó un añu la carrera de [[Psicoloxía]] y depués ingresó na Facultá de Ciencies Xurídiques y Sociales de la [[Universidá Nacional de La&amp;nbsp;Plata]].{{Harvnp|Russo|2011|loc=t. II, § 3, páxs. 66-67}}

Cristina Fernández yera amiga de Pipa Cédola, quien taba en pareya con Omar Busqueta. Esti postreru yera amigu y compañeru de departamentu de Néstor y foi según conociéronse en 1974. Néstor Kirchner diba tiempu militaba na FURN (Federación Universitaria de la Revolución Nacional), amás yera vicepresidente del Centru d'Estudiantes Santacruceños de La&amp;nbsp;Plata. Sicasí Cristina Fernández militaba na [[Mocedá Peronista]] del so barriu y participaba de les Meses de Construcción Nacional que se faíen na facultá. Tuvieron un novialgu de seis meses y casáronse el 8 de mayu de 1975.&lt;ref name=&quot;Casarosada&quot;/&gt;{{Harvnp|Russo|2011|loc=t. V, § 1, páxs. 106-110}}{{Harvnp|Russo|2011|loc=t. V, § 3, p. 121}}{{Harvnp|Russo|2011|loc=t. V, § 3, p. 123}}

[[Ficheru:Cristina Fernández junto a Néstor Kirchner en la Plaza de Mayo - Junio de 2008.jpg|miniatura|Néstor y Cristina Kirchner nun actu en [[Plaza de May u]]'l 18&amp;nbsp;de xunu de 2008. Esta imaxe, depués del fallecimientu del ex-presidente, convirtióse nuna postal usada polos militantes [[kirchnerista|kirchneristes]].]]

Tres seis meses de novialgu, Néstor y Cristina Kirchner casáronse'l xueves 8 de mayu de 1975.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.losandes.com.ar/noticia/politica-250989 |títulu=Cristina, una militante de los años 70, llega al centru del poder |obra=Diariu Los Andes |fecha=10 d'avientu de 2007 }}&lt;/ref&gt;
La primer casa onde vivieron quedaba en [[City Bell]], emprestada pol padre de Cristina Fernández. Vivieron dende mediaos de 1975 hasta marzu de 1976 con una pareya conocida de la militancia: Gladis Dalessandro y Carlos ''Chiche'' Labolita. Cristina Fernández llevar a vivir con ellos porque presumía taben puestos a ser secuestraos pola dictadura. Esi tiempu foi d'una vida modesta yá que inda nun taben recibíos.{{Harvnp|Russo|2011|loc=t. V, § 3, páxs. 143-145}}

Yá antes de casase, tanto Néstor como Cristina Kirchner oponer a la llucha armada de [[Montoneros]]. Dicíen que siempres la manera yera al traviés de la política. Alloñar de la FURN, lo que los caltuvo a salvo de los secuestros. Solo fueron arrestaos unos díes en xineru de 1976 cuando taben de visita en [[Ríu Gallegos]]. Foi depués d'una xinta con una pareya amiga, ''Cachu'' Vázquez y la so esposa Mabel. Detener a los cuatro peros l'oxetivu yera Vázquez. Según Cristina Fernández nes ciudaes chiques del país los llazos familiares y les amistaes inda funcionaben.{{Harvnp|Russo|2011|loc=t. VI, § 1, p. 138}}{{Harvnp|Russo|2011|loc=t. VII, § 1, páxs. 143-145}}
La mañana del golpe del 24 de marzu, Cristina Kirchner y el so maríu escondieron nuna pensión al estudiante Carlos Labolita porque la policía buscar. Al poco tiempu Labolita volvió al so pueblu, Las Flores, cuando s'enteró que'l so padre fuera deteníu. Un comandu la Comisaría de Las Flores asesinar y sumieron el so cuerpu.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.diarioregistrado.com/politica/la xusticia-llibero-al-represor-alejandro-duret_a5713y1f4b2218945540f1f53 |títulu=http://www.diarioregistrado.com/politica/la xusticia-llibero-al-represor-alejandro-duret_a5713y1f4b2218945540f1f53 |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;

Cuando tornaron a La&amp;nbsp;Plata enteráronse que ''el Turcu'' Achem y Carlos Miguel ―dirixentes históricos de la FURN― fueren secuestraos. Nes selmanes posteriores, mientres Néstor Kirchner daba les últimes materies de la carrera, agospiábense en casa d'amigos. Gladis y Carlos tornaron a [[Las Flores]] d'onde dambos yeren naturales. Él foi prindáu a les poques selmanes y dende entós ta desapaecíu y en 2004 foi incluyíu nel monumentu a los sumíos naquella ciudá.{{Harvnp|Russo|2011|loc=t. VII, § 1, p. 153}}{{Harvnp|Russo|2011|loc=t. VII, § 1, páxs. 154-155}}{{Harvnp|Russo|2011|loc=t. VII, § 1, páxs. 157-159}}

El golpe d'Estáu a [[María Estela Martínez de Perón]] y la posterior asunción del autodenominado [[Procesu de Reorganización Nacional]] volvía la militancia política un gran riesgu, pol cual la pareya resolvió treslladase a la ciudá natal de Néstor, [[Ríu Gallegos]]. Munchos de los sos compañeros de militancia resultaron asesinaos o [[Sumíos pola dictadura arxentina|sumíos]].&lt;ref&gt;[http://www.anibalfernandez.com.ar/index.php/component/content/article/50-presidenta-de-la-nacion/404-don-jorge-cepernic-en-l'alcordanza-de-la presidenta «La mio alcordanza permanente a don Jorge Cepernic»] (21 de setiembre de 2010) artículu escritu por Cristina Fernández de Kirchner nel sitiu web d'[[Aníbal Fernández]]. Consultáu'l 8 d'agostu de 2011.{{cita|Esi fiscal dictaminó que nun se fixera llugar al pidíu de llibertá, porque les actes del autodenominado Procesu de Reorganización Nacional yeren constitucionales y, poro, les actes de responsabilidá institucional ―que nun imputaben nengún delitu y solo dicíen quién tenía que tar presu― tamién lo yeren. Esi fiscal, firme nos sos convencimientos a la de faer cumplir los Estatutos del autodenominado Procesu de Reorganización Nacional, yera [[Julio César Strassera]].|Cristina Fernández de Kirchner}}&lt;/ref&gt;

Una vegada instalaos na [[Patagonia arxentina|Patagonia]], dambos dedicáronse a l'actividá privada como abogaos, formando'l [[estudiu xurídicu]] Kirchner. Él yá taba recibíu, a ella faltáben-y trés materies al momentu de viaxar a la provincia y recibióse en 1979.{{Harvnp|Russo|2011|loc=t. VIII, § 1, p. 163}}.&lt;/ref&gt;

El matrimoniu tuvo dos fíos: Máximu (1977) y Florencia (1990). Cristina pudo dedicase viviegamente a la política gracies a la presencia constante de la so suegra María Ostoic y de la so cuñada [[Alicia Kirchner]].{{Harvnp|Russo|2011|loc=t. X, § 1, p. 199}}

El 27 d'ochobre de 2010 finó'l so maríu Néstor Kirchner d'un [[paru cardiorrespiratorio]] non traumáticu.

El 22 d'avientu de 2011, nun control médicu de rutina, detectóse-y un [[tumor]] na [[glándula tiroidea]], polo que se-y realizaron dos punciones. El diagnósticu na primer amuesa foi «[[citoloxía]] compatible con [[cáncer papilar tiroideo|carcinoma papilar]] de [[célula dendrítica folicular|célules dendríticas foliculares]]», ente que na segunda amuesa diagnosticóse-y «citoloxía compatible con [[bocio]] coloide [[nódulu (medicina)|nodular]]».&lt;ref&gt;{{Cita web
 |url= http://www.presidencia.gov.ar/images/stories/documentos/diagnostico.pdf
 |títulu= Informe médicu del Institutu Diagnósticu Maipú
 |fechaaccesu=9 de xineru de 2012
 |añu=2011
 |formatu= web
 |editorial= Axencia [[Télam]]}}&lt;/ref&gt;
La conclusión foi que Cristina Kirchner carecía carcinoma papilar y ausencia de compromisu de los [[Gangliu linfáticu|ganglios linfáticos]] ya inesistencia de [[metástasis]].&lt;ref&gt;{{Cita web
 |url = http://www.casarosada.gov.ar/informacion/actividá-oficial/25638-comunicáu-de-la unidá mélica-presidencial-de-la-nacion
 |títulu = Comunicáu de la Unidá Médica Presidencial de la Nación
 |fechaaccesu = 9 de xineru de 2012
 |añu = 2011
 |formatu = web
 |editorial = Axencia [[Télam]]
 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20120108235436/http://www.casarosada.gov.ar/informacion/actividá-oficial/25638-comunicáu-de-la unidá mélica-presidencial-de-la-nacion
 |fechaarchivu = 8 de xineru de 2012
}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Discurso Cristina Fernández de Kirchner después de su operación 2012-01-25.ogv|miniatura|CFK nel so discursu del 25 de xineru de 2012 nel [[Salón Muyeres Arxentines]] de la Casa Rosada, depués de la so operación.]]

El 4 de xineru de 2012 realizóse-y una [[tiroidectomía]]. La comprobación del diagnósticu orixinal,&lt;ref&gt;Esta comprobación siempres se realiza col texíu estrayíu depués de la operación.&lt;/ref&gt;
concluyó que se trataba d'un [[adenoma]] folicular, esto ye, un tumor [[epiteliu|epitelial]] [[tumor benignu|benignu]]. Esti tipu de patoloxía tien alredor d'un 2&amp;nbsp;% de casos con [[falsu positivu (medicina)|falsu positivu]] cuando'l diagnósticu basar n'analises citolóxicos, anque en nengún casu la operación podía evitase.&lt;ref&gt;[https://archive.is/20120629074726/www.telam.com.ar/nota/12471 «En cuadros como'l de la presidenta'l diagnósticu final puede dase depués de la operación»], axencia [[Télam]], 9 de xineru de 2012.&lt;/ref&gt;

El 14 de xunetu de 2013 Cristina foi güela de Néstor Iván, el primoxénitu del so fíu [[Máximu Kirchner|Máximu]] con Rocío García. Dos años antes, en 2011, Cristina anunciara que se convertiría en güela, sicasí naquella oportunidá l'embaranzu nun pudo siguir los calces normales.&lt;ref&gt;[http://www.lanacion.com.ar/1601171-cristina-kirchner-foi-güela-nacio-nestor-ivan «Cristina Kirchner foi güela: nació Néstor Iván»], artículu del 15 de xunetu de 2013 nel diariu ''La&amp;nbsp;Nación (Buenos Aires).&lt;/ref&gt;

El 8 d'ochobre de 2013, Cristina foi sometida a una intervención quirúrxica por cuenta de un [[hematoma subdural]] [[Enfermedá crónica|crónicu]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.telam.com.ar/notas/201310/35657-operen-a-la presidenta-en-la-fundacion-favaloro.html |títulu=Operaron a la presidenta na Fundación Favaloro |editorial=Telam |fecha=8 d'ochobre de 2013 |fechaaccesu=8 d'ochobre de 2013}}&lt;/ref&gt;

== Carrera política ==
=== Empiezos de la so actividá política ===
[[Ficheru:Presidenta_Cristina_Fernandez_acto_en_la_ESMA.jpg|miniatura|Cristina y Néstor Kirchner el 24 de marzu de 2010 visiten la [[Escuela de Mecánica de l'Armada|ESMA]] convertida n'espaciu de la memoria. Acompañar [[Julio Alak]], [[Aníbal Fernández]], [[Florencio Randazzo]], [[Eduardo Luis Duhalde]], [[Eduardo Jozami]] y [[Oscar Parrilli]].]]
En [[1981]], el matrimoniu Kirchner fundó l'atenéu Juan Domingo Perón, plataforma política cola que Néstor engarraría la intendencia de [[Ríu Gallegos]] en 1983.&lt;ref name=&quot;diariopopular_1&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.diariopopular.com.ar/notas/104586-cristina-gano-toes-laseleiciones-que-compitio |títulu=http://www.diariopopular.com.ar/notas/104586-cristina-gano-toes-laseleiciones-que-compitio |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;
Acompañar Pepe Salvini (con quien Néstor fundara'l Centru d'Estudiantes Santacruceños), Daniel Varizat, [[Alicia Kirchner]], el Negru&lt;!--los nomatos van con comillas solo cuando queden ente'l nome de pila y l'apellíu--&gt; Chávez, [[Carlos Zannini]] y Cacho Vázquez. Denominábense'l Grupu Calafate. La capital santacruceña tenía naquella dómina 70&amp;nbsp;000&amp;nbsp;habitantes, 30&amp;nbsp;[[Unidá básica|unidaes básiques]] y 3&amp;nbsp;llistes dientro del peronismu, toes con [[militancia]] activa.&lt;ref&gt;Puede trate [http://www.youtube.com/watch?v=RnaoKFzow8c un videu d'aquella dómina] en YouTube.com.&lt;/ref&gt;
El so referente a nivel provincial yera [[Jorge Cepernic]].{{Harvnp|Russo|2011|loc=t. VIII, § 3, páxs. 172-174}}

El so primer cargu electivu foi en 1989 como llexisladora provincial na [[Cámara de Diputaos de la Provincia de Santa Cruz|Cámara de Diputaos de Santa Cruz]]. Yá naquella dómina fundaren el Frente pa la Victoria Santacruceña. Néstor foi escoyíu intendente de la ciudá en 1987 y depués [[Gobernadores de Santa Cruz|gobernador de la provincia]] en 1991.&lt;ref&gt;Ella dixo delles vegaes que'l momentu más emotivu de la so vida no político foi cuando Néstor llogró la gobernación.&lt;/ref&gt;
Cristina Fernández encabezaba la Secretaría Llegal y Téunica de la provincia.{{Harvnp|Russo|2011|loc=t. VIII, § 3, p. 177}}{{Harvnp|Russo|2011|loc=t. VIII, § 4, p. 179}}{{Harvnp|Russo|2011|loc=t. VIII, § 4, p. 184}}

Mientres la campaña eleutoral a la primer gobernación de Néstor Kirchner en 1991, Cristina Fernández foi la so xefa de campaña. [[Liliana Mazure]], dueña d'una imprenta de [[Buenos Aires]], recuerda los sos viaxes y cómo diseñaben a mano los afiches, y que yera Cristina Fernández quien los modificar.{{Harvnp|Russo|2011|loc=t. XI, § 1, p. 216}}Ellí Cristina presidía la estratéxica Comisión d'Asuntos Constitucionales, ya inclusive primero que'l so maríu fuera gobernador, ella llegara a la vicepresidencia del cuerpu.&lt;ref name=&quot;diariopopular_1&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.diariopopular.com.ar/notas/104586-cristina-gano-toes-laseleiciones-que-compitio |títulu=http://www.diariopopular.com.ar/notas/104586-cristina-gano-toes-laseleiciones-que-compitio |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;
Nel 94, el matrimoniu participó per primer vegada xuntos d'una eleición, nesti casu pa convencionales constituyentes, que ganaron. Dambos fueron entós convencionales constituyentes y participaron de la reforma constitucional del 94.&lt;ref name=&quot;diariopopular_1&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.diariopopular.com.ar/notas/104586-cristina-gano-toes-laseleiciones-que-compitio |títulu=http://www.diariopopular.com.ar/notas/104586-cristina-gano-toes-laseleiciones-que-compitio |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;

Dende lo político identificar col peronismu renovador, que la so cabeza a nivel nacional yera [[Antonio Cafiero]]. Esti sector del partíu taba enfrentáu al [[Menemato|Gobiernu menemista]], que'l so bloque nun alcordó nel Congresu'l proyeutu de llei presentáu por Néstor Kirchner sobre [[Zona franca|zones franques]] pa la Patagonia. Según Cristina Fernández, col so maríu siempres tuvieron en contra del modelu neolliberal, fechu que dellos medios de comunicación reflexaron, principalmente cerca de la [[Eleiciones llexislatives d'Arxentina de 1997|eleiciones llexislatives de 1997]] y depués de les [[Eleiciones presidenciales d'Arxentina de 2003|eleiciones presidenciales de 2003]].{{Harvnp|Russo|2011|loc=t. VIII, § 4, p. 186}}&lt;ref&gt;Juárez, Paola (2000): [http://www.lanacion.com.ar/41603-kirchner-esta-solo-y-denuncia «Kirchner ta solu y denuncia»], artículu nel diariu ''La Nación'' del 19 de payares de 2000. Consultáu'l 29 d'abril de 2012. Trata alrodiu de la constante oposición del kirchnerismu a los diez años del menemismu: {{cita|El gobernador de Santa Cruz [Néstor Kirchner] siempres xugó nel Partíu Xusticialista como un críticu. Facer mientres los diez años en que [[Carlos Menem]] foi presidente. Fízose aliáu de Duhalde, cuando'l exgobernador yera l'enemigu públicu del menemismu, y dixebróse d'él cuando nun rompió definitivamente con Menem.|Paola Juárez (periodista)}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://edant.clarin.com/diario/1997/09/08/t-00701d.htm «La eleición d'ochobre: alcuerdu en Santa Cruz. Acercamientu ente Bordón y los Kirchner»], artículu nel diariu ''Clarín'' del 8 de setiembre de 1997. Consultáu'l 29 d'abril de 2012. Trata alrodiu de la estratexa política del kirchnerismu nes eleiciones llexislatives de 1997.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://edant.clarin.com/diario/1997/10/26/t-00801d.htm «Provincies con ritmu nacional»], ''Clarín'', 26 d'ochobre de 1997, sobre les eleiciones llexislatives de 1997, onde'l kirchnerismu apaecía desamoráu del menemismu. Consultáu'l 29 d'abril de 2012.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.lanacion.com.ar/202469-la-reeleccion-de-menem-non-esta-en-l'axenda-de-naide «La reeleición de Menem nun ta na axenda de naide»], ''La Nación'', 19 de xineru de 1997; entrevista al entós canciller [[Guido Di Tella]], quien calificó a Néstor Kirchner como unu de los máximos enemigos del Gobiernu. Consultáu'l 29 d'abril de 2012.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.lanacion.com.ar/173302-estratexes-pa-que-los canones-apunten-al gobernador-kirchner «Estratexes por que los cañones apunten al gobernador Kirchner»], ''La Nación'', 13 d'ochobre de 1996, sobre la estratexa política del menemismu pa evitar una posible candidatura a presidente de Néstor Kirchner en 1999. Consultáu'l 29 d'abril de 2012.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://edant.clarin.com/suplementos/especiales/2003/05/11/l-557563.htm «La rellación ente Menem y Kirchner: Una década como íntimos enemigos»], ''Clarín'', 11 de mayu de 2003. Consultáu'l 11 de mayu de 2012.&lt;/ref&gt;

Mientres l'alderique pola [[Historia del petroleu na Arxentina#La venta de YPF a Repsol|privatización de YPF]], tanto Néstor como Cristina Kirchner manifestáronse a favor de l'aprobación de la tresferencia del dominiu del [[petroleu]] a les provincies, proyeutu qu'incluyía la privatización de YPF. Coles mesmes, Cristina Fernández pronunció un discursu na [[Cámara de Diputaos de la Provincia de Santa Cruz]] na que declaró la necesidá de sanción del proyeutu de Federalización de los Hidrocarburos y de Privatización de Xacimientos Petrolíferos Fiscales».&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20111105011150/http://www.opisantacruz.com.ar/FOTO/CRISTINA/Cristina%20YPF%20Proycto.JPG «Necesidá de sanción del proyeutu de llei nacional Llei de Federalización de los Hidrocarburos y de la Privatización de Xacimientos Petrolíferos Fiscales»], fotografía d'un proyeutu de llei nel sitiu web ''Opina Santa Cruz''. Consultáu'l 18 d'ochobre de 2011.&lt;/ref&gt;

El trespasu efeutivu del dominiu fíxose recién en 2003.&lt;ref&gt;[http://www.infoleg.gob.ar/infolegInternet/anexos/85000-89999/87501/norma.htm «Decretu del Poder Executivu Nacional númberu 546/2003»], artículu del 6 d'agostu de 2003 nel sitiu web ''Infoleg''. Consultáu 18 d'ochobre de 2011.&lt;/ref&gt;
Según el gobernador de Santa Cruz, [[Sergio Acevedo]], esistía un pactu onde l'Estáu nacional reconocía que tenía una delda cola [[provincia de Santa Cruz]] por 480&amp;nbsp;millones de dólares, pero que supeditaba'l so pagu a l'aprobación de la privatización.{{ensin referencies}}
La provincia de Santa Cruz recibió depués 654&amp;nbsp;millones de dólares en 1993.

Sobre la privatización, en 2012 mientres la presentación del proyeutu de llei pa espropiar el 51&amp;nbsp;% de les aiciones de Repsol YPF, Cristina Kirchner dixo «Pola reforma de 1994, la propiedá de los xacimientos tresfirióse precisamente a les provincies. Tuvi casada doce años con un gobernador, y sé lo que significa alministrar tolos díes les urxencies, les necesidaes, y munches vegaes adopten decisiones. Y non porque'l gobernadores nun quieran defender los intereses de les sos provincies, sinón que munches vegaes atópense apuraos por necesidaes bien importantes que tienen que cubrir, como la educación, la salú, obres importantes que-yos quitar y résten-yos poder de negociación».&lt;ref&gt;[http://www.youtube.com/watch?v=b-OHJ_bCqf0 «TVR - La historia de YPF (2ª parte) 21-04-2012»], informe sobre la historia de Xacimientos Petrolíferos Fiscales nel programa ''Televisión Rexistrada'' (de [[Pensáu Pa Televisión]]) del 21 d'abril de 2012. Consultáu'l 24 d'abril de 2012.&lt;/ref&gt;

En 1994 xunto al so home, foi Convencional Constituyente na [[Reforma constitucional arxentina de 1994|reforma constitucional d'esi añu]].&lt;ref&gt;{{Cita web
 |url= http://www.fcjs.unl.edu.ar/files/descargas/convencionales1994.pdf
 |títulu= Convencionales constituyentes de 1994
 |fechaaccesu=16 de febreru de 2013
 |añu=1994
 |formatu= web
 |editorial= [[Universidá Nacional de la Mariña]]}}&lt;/ref&gt;
En felicidá reforma sofitó la incorporación del [[derechu a retruque]] y el [[habeas data]] según la creación de la [[Xefatura de Gabinete de Ministros]] que atenúa el [[Presidencialismu|sistema presidencialista]].

==== Actividá nel Congresu de la Nación ====
Nel añu 1995 ingresó al [[Senáu de la Nación Arxentina|Senáu Nacional]] representando a la [[provincia de Santa Cruz]] pol [[Partíu Xusticialista]]. Oponer a dellos proyeutos del Gobiernu menemista como'l proyeutu sobre los [[Pleitu del Campu de Xelu Patagónico Sur|Xelos Continentales]], la privatización d'[[Aerolíneas Argentinas]], el [[Pactu Fiscal II]], la Reforma Llaboral. Tamién s'opunxo al testu de la depués aprobada Llei d'Hidrocarburos. Na comisión participaben provincies que nun yeren productores y mientres l'alderique dixo: «¿Por qué si ustedes nun producen hidrocarburos quieren tar nesta comisión?; Santa Cruz nunca pidió un llugar na [[Xunta Nacional de Granos]]».&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=Russo |nome=Sandra |títulu=La presidenta: Historia d'una vida |url=https://books.google.com/books?id=BIzHrSTNNbgC |fechaaccesu=16 d'agostu de 2016 |fecha=1 d'agostu de 2011 |editorial=Penguin Random House Grupu Editorial Arxentina |isbn=9789500736411}}&lt;/ref&gt;

Oponer a la eximición de pagar el [[Impuestu sobre la renta Impuestu a les ganancies]] que votó'l Senáu en 1997. En dicha sesión dixo «a nengún Peronista resultará-y fácil d'esplicar que votó en favor de tornar una porción de la coparticipación que-y correspuende» y «Nós históricamente, al traviés del Peronismu, incentivamos la movilidá social escontra riba. Agora apaecemos cristalizando la situación de los menos protexíos social y económicamente y emburriando a la clase media escontra baxo».&lt;ref&gt;[http://www.lanacion.com.ar/171505-el llexisladores-se-eximieron-de-pagar-ganancies «El llexisladores se eximieron de pagar ganancies»], ''La Nación'', 16 d'agostu de 1996, sobre la eximición de pagar Impuestu a les Ganancies per parte de los llexisladores nacionales. Consultáu'l 29 d'abril de 2012.&lt;/ref&gt;

Tamién votó en contra a la reforma fecha al [[Conseyu de la Maxistratura (Arxentina)|Conseyu de la Maxistratura]] y a la privatización de la [[Represa de Yacyretá]].&lt;ref&gt;[http://www.lanacion.com.ar/168151-la-privatizacion-de-les centrales nucleares-con-media-sancion «La privatización de les centrales nucleares, con media sanción»], ''La Nación'', 8 d'agostu de 1996, sobre la privatización de les centrales nucleares. Consultáu'l 29 d'abril de 2012.&lt;/ref&gt;
Foi llomada de «revoltosa» y espulsada en 1997 del bloque del [[Partíu Xusticialista]].{{Harvnp|Russo|2011|loc=t. XII, § 1, páxs. 225-230}}&lt;ref&gt;{{cita web
|url= http://www3.hcdn.gov.ar/folio-cgi-bin/om_isapi.dll?clientID=1087149735&amp;advquery=Kirchner&amp;infobase=proy.nfo&amp;record={3D66}&amp;softpage=Document42&amp;x=49&amp;y=14
|títulu= Expresión de la Cámara de Diputaos de la Nación Arxentina en contra de la espulsión de Cristina Fernández de Kirchner de les comisiones qu'integraba na Cámara de Senadores
|fechaaccesu= 29 d'abril de 2012
|añu=1997
|formatu= web
|editorial= [[Cámara de Diputaos de la Nación Arxentina]]}}&lt;/ref&gt;

Arrenunció a la so banca de senadora ya ingresó esi mesmu añu como [[Cámara de Diputaos de la Nación Arxentina|diputada]] tamién por Santa Cruz. La primer apaición a nivel nacional foi en 1998 mientres l'alderique pol pleitu con [[Chile]] poles llendes nel [[Campu de Xelu Patagónico Sur]]. La posición oficial en dambos países yera la so aprobación ensin más. Los medios de comunicación trataben la tema de la perda de cientos de quilómetros de glaciares d'agua duce como «el preciu de la paz con Chile». Cristina Kirchner percorrió delles universidaes del país espresando les sos razones pa oponese, lo mesmo que Néstor como gobernador. Esi añu recibió un memorándum nel que se-y comunicaba que quedaba desafectada de toles comisiones nes que participaba, que yeren Asuntos Penales y Réximes Carcelarios, Coparticipación Federal, Economíes Rexonales, Educación, Familia y Minoridad, Rellaciones Esteriores y Cultu.&lt;ref&gt;Sandra Russo, ''La Presidenta: historia d'una vida'', cit., t. XII, § 2, páxs. 230 a 234.&lt;/ref&gt;
Convirtió a la defensa por xelos continentales na mayor de les sos banderes. En 1996, el Congresu trataba la ratificación del alcuerdu Menem-Aylwin de 1991, que, al estremar la zona en pleitu, achacó-yos a quien respondíen por el tratáu una obediencia debida» al Executivu. Inclusive espublizó un informe contra l'alcuerdu dende El&amp;nbsp;Chaltén.&lt;ref name=&quot;Opositora_a_Menem&quot;/&gt;

En 1999 presidió la Comisión Bicameral de Siguimientu de los Atentaos a la [[Atentáu a la embaxada d'Israel n'Arxentina|Embaxada d'Israel]] y al [[Atentáu a la AMIA|edificiu de la AMIA]]. Según Diego Buranello ―quien trabayó xunto a Cristina Kirchner―, naquellos años nun había una política oficial que buscara esclariar el casu AMIA. La comisión llogró que Juan Carlos Passero, xefe de la [[Policía Federal Arxentina]] declarara que «hubo graves neglixencies y errores alministrativos na fuercia». Esto asocedió mientres la interpelación que-y fixo delles hora Cristina Kirchner, depués de la desapaición nel xulgáu del xuez [[Juan José Galeano]], de 66&amp;nbsp;[[casete]]s que conteníen escuches al teléfonu de [[Carlos Telleldín]].{{Harvnp|Russo|2011|loc=t. XII, § 3, páxs. 235-236}}

Foi vicepresidente segunda de la Comisión Especial Investigadora sobre fechos ilícitos venceyaos col [[llaváu de dineru]] na Cámara de Diputaos de la Nación en 2000. La comisión, presidida por [[Elisa Carrió]] y de la que tamién formaba parte [[Alicia Capo]], realizó un trabayu que Cristina Kirchner nun robló porque según ella tenía contradicciones ente los capítulos&amp;nbsp;I&amp;nbsp;y&amp;nbsp;III, polo que terminó respondiendo por otru informe.&lt;ref&gt;Hai [http://www.youtube.com/watch?v=OUq44M7Ygps un videu d'esi añu] nel que criticaba al oficialismu.&lt;/ref&gt;{{Harvnp|Russo|2011|loc=t. XII, § 3, páxs. 238-240}}Tamién na interpelación pidió al entós ministru de Defensa Oscar Camilión, arreyáu nel escándalu venta d'armamentu al Ecuador, que dimitiera al so cargu.&lt;ref name=&quot;Opositora_a_Menem&quot;/&gt;
Como diputada lideró un grupu que buscó atayar la reeleición d'Alberto Pierri como titular de la Cámara, acusandoló de clientelismu. Naquella ocasión espresó: «El mio votu negativu nun ye solo una actitú principista; ye una aición concreta que reflexa la mio voluntá d'asitiar al mandu de les instituciones polítiques a dirixentes creíbles y prestixosos. Nun creo que Pierri lo sía».&lt;ref name=&quot;Opositora_a_Menem&quot;/&gt;

Esi añu foi unu de los pocos llexisladores que s'opunxo a l'aprobación de la llei de [[Concursu d'acreedores|concursos]] y [[quiebra|quiebres]], que yera parte d'una serie de midíes impuestes pol [[Fondu Monetariu Internacional|FMI]]. Mientres l'alderique dixo «nunos meses más a l'Arxentina van ponelu bandera colorada, señor presidente. Y non precisamente aquel &quot;infame trapu&quot; que dalgunos creíen que diba a flamear na Arxentina allá na década de los años setenta, sinón bandera colorada de remate».&lt;ref&gt;{{Cita web
 |url= http://www.youtube.com/watch?v=1x6kJdBDkwM
 |títulu= Informe sobre Cristina Kirchner del programa Televisión Rexistrada |fechaaccesu=3
 de payares de 2011
 |añu=2011
 |formatu= web
 |editorial= [[Pensáu Pa Televisión]]}}&lt;/ref&gt;

Mientres un alderique con [[David Viñes]], esi añu declaró «Yo soi más optimista, nel sentíu que pienso que'l votu direutu de la xente va obligar a l'apaición d'otros dirixentes políticos. Yo tamién quiero dici-y a la xente que ye importante que construya les sos propies representaciones. Que cuando toma una llista, vea quién ta y que decida en consecuencia. Y que a los que nun tán conformes, como tanto de xente que nun ta conforme, que por favor participe onde sía, anque seya fundando'l so propiu partíu políticu, pero que participe».&lt;ref&gt;{{Cita web
 |url= http://www.youtube.com/watch?v=OUq44M7Ygps
 |títulu= Bancia ente Cristina Kirchner y David Viñes
 |fechaaccesu=7 de payares de 2011
 |añu=2000
 |formatu= web
}}&lt;/ref&gt;

En 2001 foi escoyida nuevamente senadora pola provincia de Santa Cruz. Asumió la presidencia de la Comisión d'Asuntos Constitucionales. Al pie de ella trabayaba la [[Derechu penal|penalista]] Valeria Loira, quien recuerda que'l trabayu con Cristina Kirchner siempres foi trabayosu. La senadora refugaba los resumes, amás tolos trabayos que se faíen teníen de tener fonte fiable y verificable de los autores principales de cada tema llegal, versiones de los principales medios y les trescripciones [[taquigrafía|taquigráfiques]] d'alderiques nel Senáu. Dalgunos de los proyeutos que trató la comisión foi'l cambéu del Conseyu de la Maxistratura, el cambéu a la llei que depués dexó l'actual conformanza de la [[Corte Suprema de Xusticia de la Nación Arxentina|Corte Suprema]] y la llei d'Accesu a la Información Pública.{{Harvnp|Russo|2011|loc=t. XIII, § 2, páxs. 250-254}}.&lt;/ref&gt;
la llei sobre tresparencia del llabor llexislativu estableciendo la votación nominal pa los proyeutos de llei. Tamién impulsó la derogación de la llei de reforma llaboral aprobada mientres el Gobiernu de Fernando De la Rúa. Nel añu 2002 impulsó siendo senadora la reforma del Códigu Nacional Eleutoral reforma de la Llei Orgánica de Partíos Políticos, qu'establecía ente otres eleiciones primaries o internes simultánees pa tolos partíos políticos con cuenta de los dirixentes con representación institucional surdan de la voluntá direuta del ciudadanu y non de les burocracies partidaries.&lt;ref&gt;Piqué, Martín (2009): [http://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-134316-2009-10-29.html «Cristina Kirchner presentó'l proyeutu de reforma política ensin presencia de los dirixentes opositores»], artículu del 29 d'ochobre de 2009 publicáu nel diariu ''Páxina/12'' (Buenos Aires).&lt;/ref&gt;
Tamién presentó un proyeutu que modificaba la llei de acefalía pa prevenir la crisis institucional como la del 2002: el presidente que l'Asamblea Llexislativa escoyera sería provisorio por 90&amp;nbsp;díes, periodu nel cual tendría de llamar a eleiciones pa escoyer a la so reemplazante y anovar tolos
cargos llexislativos nacionales.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://cippec.org/boletaunica/docs/medios/pagina12/2009-07-11_Pagina12-BoletaUnica.pdf |títulu=http://cippec.org/boletaunica/docs/medios/pagina12/2009-07-11_Pagina12-BoletaUnica.pdf }}&lt;/ref&gt;
Modificábase la llei de cupu femenín estendiendo la vixencia del mesmu hasta los suplentes y estableciendo qu'en casu d'arrenunciu d'un o una integrante de la llista, lo o la asocedería nel puestu'l siguiente del mesmu xéneru y, nel casu d'arrenunciu de tolos candidatos d'esi xéneru dar# en una nueva eleición pal so reemplazu.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-134316-2009-10-29.html |títulu=http://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-134316-2009-10-29.html |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;

Tamién impulsó una llei de financiamiento de los partíos políticos, una reglamentación
del recursu estraordinariu por saltu d'instancia, implementación
del Estatutu de Roma ―que creó a la [[Corte Penal Internacional]]―,&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.iccnow.org/documents/S-2078-06_Estatutu_Roma1Jul05.pdf |títulu=http://www.iccnow.org/documents/S-2078-06_Estatutu_Roma1Jul05.pdf |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;
cambéu de la Llei d'Educación Cimera, reafirmación
de la soberanía sobre los xelos continentales, réxime llegal
de los refuxaos, consulta popular,
cambéu de la llei&amp;nbsp;11.683
de procedimientu tributariu, incorporación
d'un tercer senador pa la Ciudá de Buenos Aires,&lt;ref name=&quot;CristinaDIST&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.filaie.com/popups/persona/CRISTINA_DE_KIRCHNER.htm |títulu=http://www.filaie.com/popups/persona/CRISTINA_DE_KIRCHNER.htm |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;
impulsu a la llei de xuiciu por xuraos,&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.diariojudicial.com/nota/13201 |títulu=http://www.diariojudicial.com/nota/13201 |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;
y la llei d'accesu a la información pública.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.parlamentario.com/noticia-3329.html |títulu=http://www.parlamentario.com/noticia-3329.html |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;

Como presidente de la Comisión, foi afrellada físicamente cuando la so comisión investigaba al senador peronista [[Luis Barrionuevo]] pola quema d'urnes mientres la eleición a gobernador na [[provincia de Catamarca]] en 2003. La comisión pidió que lo estremara del cargu, pero'l Senáu decidió que permaneciera.{{Harvnp|Russo|2011|loc=t. XIII, § 2, páxs. 250-271}}A partir de 2003, representó al país en diversos foros internacionales como'l Cume de Gobiernos Progresistes, en Londres (2003); la xunta de dirixentes polítiques y empresaries internacionales entamáu pol National Democratic Institute for International Affairs, en Boston (2004); o l'alcuentru de partíos progresistes gobernantes nel Conu Sur, en Montevideo (2005).

Pa les [[eleiciones llexislatives de 2005 n'Arxentina|eleiciones llexislatives del 23 d'ochobre de 2005]] foi escoyida senadora pola [[provincia de Buenos Aires]] pol [[Frente pa la Victoria]]. Mientres la presidencia de Néstor Kirchner exerció un papel importante dende'l Senáu y como compañera nes decisiones polítiques del presidente. Nesti periodu caltuvo un perfil d'activa defensa de los [[derechos humanos]] tantu n'[[Arxentina]] como n'[[América Llatina]]. Foi promotora de l'actividá política de les muyeres. En 2007 entá siendo senadora suscribió, en representación del Gobiernu Nacional, l'adhesión arxentina al Conveniu sobre desapaición forzosa de persones», na ciudá de París (Francia). Foi oradora na conferencia añal de la [[Organización Internacional del Trabayu]] (OIT) en Xinebra (Suiza).

==== Campaña presidencial 2007 ====
El 19 de xunetu de 2007 llanzó oficialmente la so candidatura [[presidente de la Nación Arxentina|presidencial]] pa les [[eleiciones presidenciales d'Arxentina de 2007]]. L'actu realizar nel [[Teatru Arxentín de La Plata|Teatru Arxentín]] de la ciudá de [[La Plata]]. Yá fuera mentada repitíes vegaes como «cuadru políticu presidenciable» por dellos miembros del [[Partíu Xusticialista]] y del gabinete del [[kirchnerismu|Gobiernu kirchnerista]].&lt;ref&gt;[http://www.lanacion.com.ar/751161-el gobiernu-yá-impulsa-el perfil-presidenciable-de-cristina-kirchner «El Gobiernu yá impulsa'l perfil presidenciable de Cristina Kirchner»], ''La Nación'', 27 d'ochobre de 2005. Consultáu'l 8 d'agostu de 2011.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.clarin.com/diario/2006/12/22/um/m-01332522.htm «Kunkel aportuna cola candidatura de Cristina, pero alvierte que Kirchner nun se retira»], ''Clarín'', 22 d'avientu de 2006.&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:May revolution commemoration speech of President Cristina Kirchner 2013-05-25.ogv|miniatura|Resumen del discursu de CFK del 25 de mayu de 2013.]]

El 28 d'ochobre del citáu añu, Cristina conságrase ganadora en primer vuelta col 45,29&amp;nbsp;% de los votos positivos ―con unu de los más folgosos marxes de ventaya dende la torna de la democracia en 1983―, nuna eleición onde l'astención foi la mayor dende les [[eleiciones presidenciales d'Arxentina de 1922|eleiciones de 1922]],&lt;ref&gt;[http://www.lanacion.com.ar/opinion/nota.asp?nota_id=963767 «La mayor cayida del votu positivu»], ''La Nación'', 20 de payares de 2007.&lt;/ref&gt;
asocediendo'l 10 d'avientu al so maríu [[Néstor Kirchner]], quien desempeñara'l cargu hasta esa fecha.

El 21 de xunu de 2011 confirmó públicamente'l so postulación pa la reeleición,&lt;ref&gt;{{Cita noticia |url=http://www.infobae.com/notas/588920-Cristina-Kichner-confirmo-que-roxura-por-la-reeleccion-Vamos sometenos-una vegada-mas.html |títulu=Cristina Kichner confirmó que va dir pola reeleición: &quot;Vamos sometenos una vegada más&quot; |editorial=Infobae |fecha=21 de xunu de 2011}}&lt;/ref&gt;
la mesma foi una decisión que, según les sos propies declaraciones, tomara dende la sorpresiva muerte de [[Néstor Kirchner]], firme candidatu del [[Frente pa la Victoria]] pa los comicios presidenciales.&lt;ref&gt;{{Cita noticia |url=http://www.elargentino.com/nota-99150-Nestor-Kirchner-ye-el nuesu meyor candidatu-pa-2011.html |títulu=Néstor Kirchner ye'l nuesu meyor candidatu pa 2011 |editorial=El Argentino |fecha=18 de xunetu de 2010}}&lt;/ref&gt;

Recibió'l sofitu manifiestu de diversos sectores, ente ellos: el secretariu xeneral de la [[Confederación Xeneral del Trabayu de la República Arxentina|Confederación Xeneral del Trabayu]] (CGT) [[Hugo Moyano]],&lt;ref&gt;{{Cita noticia |url=http://www.infosigma.com.ar/clip.asp?6219 |títulu=Moyano pidió por Cristina 2011 y alvirtió que si Macri ye presidente &quot;dura dos minutos&quot; |editorial=Sigma |fecha=9 d'avientu de 2010}}&lt;/ref&gt;
el secretariu xeneral de la [[Unión Obrera Metalúrxica|UOM]] (Unión Obrera Metalúrxica) Antonio Caló,&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20101229205213/http://www.diarioshow.com/notas/2010/11/25/47156-la-uom-sofita-a-cristina-pa-2011.html «La UOM sofita a Cristina pa 2011»], artículu del 25 de payares de 2010 nel ''Diariu Show'' (Buenos Aires).&lt;/ref&gt;
el secretariu xeneral de la Federación de Tierra y Vivienda (FTV) y Central de Movimientos Populares (CMP) [[Luis D'Elía]],&lt;ref&gt;[https://archive.is/20120703144548/www.telam.com.ar/vernota.php?tipu=N&amp;dis=1&amp;sec=1&amp;idPub=208128&amp;id=395299&amp;idnota=395299 «Cristina 2011, imprescindible»], axencia ''Télam'', 3 de xineru de 2011.&lt;/ref&gt;
según tamién el de dellos gobernadores, llexisladores, funcionarios, les asociaciones de [[Madres de Plaza de Mayo|Madres]] y [[Güeles de Plaza de Mayu]] (presidíes por [[Hebe de Bonafini]] y [[Cercu Barnes de Carlotto|Cercu de Carlotto]], respeutivamente)&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.lapoliticaonline.com/noticias/val/68994/bonafini-salio-a-xuntar-firmes-pa-la-reeleccion-de-cristina-.html |títulu=Bonafini salió a xuntar firmes pa la reeleición de Cristina |editorial=La Política Online |fecha=1 de payares de 2010}}&lt;/ref&gt;
y [[Hugo Chávez]] ([[presidente de Venezuela]]) quien afirmó, mientres la entrega d'una distinción na Facultá de Periodismu de la [[Universidá Nacional de La&amp;nbsp;Plata]], que la mandataria «ye la muyer qu'Arxentina precisa agora pa siguir col aldu d'esta nave».&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://notio.com.ar/politica/chavez-va-por-la-reeleccion-pero-por-la-de-cristina-9587 |títulu=Chávez va pola reeleición (pero pola de Cristina) |editorial=Notio |fecha=30 de marzu de 2011}}&lt;/ref&gt;

El so compañeru de fórmula foi [[Amado Boudou]], [[Ministeriu d'Economía y Finances Públiques (Arxentina)|ministru d'Economía y Finances Públiques]] nel periodu 2009-2011.&lt;ref&gt;[http://www.elargentino.com/nota-145761-Con-Boudou-llistes-completes.html «Con Boudou, llistes completes»], artículu nel diariu ''El Argentino'' del 26 de xunu de 2011.&lt;/ref&gt;

Nes [[Eleiciones presidenciales d'Arxentina de 2011|Eleiciones presidenciales de 2011]] llogró'l 54,11&amp;nbsp;% de los votos, aportando asina a un segundu mandatu. En dicha eleición, el [[Frente pa la Victoria]] llogró'l mayor porcentaxe alcanzáu nuna eleición presidencial dende 1973.

== Presidencia de la Nación Arxentina ==
{{AP|Presidencia de Cristina Fernández de Kirchner}}

[[Ficheru:Cristina.fernandez.ogv|miniatura|La presidente Cristina Fernández de Kirchner inaugurando'l periodu ordinariu de sesiones nel Senáu de la Nación.]]

Los apartaos siguientes reflexen la política oficial adoptada nel Gobiernu Nacional nes distintes temes del país. La manera en qu'esta política manifiéstase tien diverses formes, ente elles, los pronunciamientos y les decisiones gubernamentales de la presidente, los [[decretu|decretos]] del Poder Executivu y los resoluciones los ministerios, los proyeutos de llei xiraos dende l'Executivu al [[Congresu de la Nación Arxentina|Congresu]], los proyeutos presentaos por llexisladores del [[Frente Pa la Victoria]] según proyeutos presentaos por otros llexisladores que tuvieron sofitu de la bancada oficial.

=== Ministerios ===
El miércoles 14 de payares de 2007, inda na etapa de transición, dar a conocer el gabinete de ministros pal so Gobiernu. De los dolce escoyíos, siete yá ocupaben carteres nel Gobiernu de [[Néstor Kirchner]] y cinco asumieron per primer vegada un ministeriu.

{|{{tablaguapa}}
! colspan=&quot;3&quot;|&lt;div style=&quot;float:left;&quot;&gt;&amp;nbsp;[[Ficheru:Coat of arms of Argentina.svg|35px|border|Estandarte presidencial]]&lt;/div&gt;&lt;span&gt;Xefatura de Gabinete y Ministerios del Gobiernu de&lt;br /&gt;Cristina Fernández de Kirchner&lt;/span&gt;
|-
!Cartera !Titular

!Periodu
|- 
|[[Xefatura de Gabinete de Ministros (Arxentina)|Xefatura de Gabinete de Ministros]]
|[[Alberto Ángel Fernández|Alberto Fernández]]&lt;br /&gt;[[Sergio Massa]]&lt;br /&gt;[[Aníbal Fernández]]&lt;br /&gt;[[Juan Manuel Abal Medina (fíu)|Juan Manuel Abal Medina]]&lt;br /&gt;[[Jorge Capitanich]]&lt;br /&gt;[[Aníbal Fernández]]&lt;br /&gt;
|10 d'avientu de 2007-23 de xunetu de 2008&lt;br /&gt;23 de xunetu de 2008-7 de xunetu de 2009&lt;br /&gt;8 de xunetu de 2009-10 d'avientu de 2011&lt;br /&gt;10 d'avientu de 2011-20 de payares de 2013&lt;br /&gt;20 de payares de 2013-26 de febreru de 2015&lt;br /&gt;26 de febreru de 2015-9 d'avientu de 2015&lt;br /&gt;
|-
|[[Ministeriu del Interior y Tresporte de la República Arxentina|Ministeriu del Interior y Tresporte]]
|[[Florencio Randazzo]]
|10 d'avientu de 2007-9 d'avientu de 2015
|-
|[[Ministeriu de Rellaciones Esteriores, Comerciu Internacional y Cultu de la República Arxentina|Ministeriu de Rellaciones Esteriores,&lt;br /&gt;Comerciu Internacional y Cultu]]
|[[Jorge Taiana]]&lt;br /&gt;[[Héctor Marcos Timerman|Héctor Timerman]]
|10 d'avientu de 2007-19 de xunu de 2010&lt;br /&gt;22 de xunu de 2010-9 d'avientu de 2015
|-
|[[Ministeriu de Defensa (Arxentina)|Ministeriu de Defensa]]
|[[Nilda Garré]]&lt;br /&gt;[[Arturo Puricelli]]&lt;br /&gt;[[Agustín Rossi]]
|10 d'avientu de 2007-15 d'avientu de 2010&lt;br /&gt;15 d'avientu de 2010-30 de mayu de 2013&lt;br /&gt;30 de mayu de 2013-9 d'avientu de 2015
|-
|[[Ministeriu d'Economía y Finances Públiques (Arxentina)|Ministeriu d'Economía y Finances Públiques]]
|[[Martín Lousteau]]&lt;br /&gt;[[Carlos Rafael Fernández|Carlos Fernández]]&lt;br /&gt;[[Amado Boudou]]&lt;br /&gt;[[Hernán Lorenzino]]&lt;br /&gt;[[Axel Kicillof]]
|10 d'avientu de 2007-25 d'abril de 2008&lt;br /&gt;25 d'abril de 2008-7 de xunetu de 2009&lt;br /&gt;8 de xunetu de 2009-10 d'avientu de 2011&lt;br /&gt;10 d'avientu de 2011-20 de payares de 2013&lt;br /&gt;20 de payares de 2013-9 d'avientu de 2015
|-
|[[Ministeriu d'Industria (Arxentina)|Ministeriu d'Industria]]
|[[Débora Giorgi]]
|26 de payares de 2008-9 d'avientu de 2015&lt;ref&gt;[http://www.clarin.com/diario/2008/11/26/um/m-01810721.htm «Cristina Kirchner tomó-y xuramentu a Débora Giorgi como nueva ministra de la Producción»], ''Clarín'', 26 de payares de 2008.&lt;/ref&gt;
|-
|[[Ministeriu de Turismu (Arxentina)|Ministeriu de Turismu]]
|[[Enrique Meyer]]
|1 de xunetu de 2010-9 d'avientu de 2015
|-
|[[Ministeriu de Planificación Federal, Inversión pública y Servicios (Arxentina)|Ministeriu de Planificación Federal,&lt;br /&gt;Inversión Pública y Servicios]]
|[[Julio de Vido]]
|10 d'avientu de 2007-9 d'avientu de 2015
|-
|[[Ministeriu de Seguridá (Arxentina)|Ministeriu de Seguridá]]
|[[Nilda Garré]]&lt;br /&gt;[[Arturo Puricelli]]&lt;br /&gt;[[María Cecilia Rodríguez]]
|15 d'avientu de 2010-30 de mayu de 2013&lt;br /&gt;30 de mayu de 2013-2 d'avientu de 2013&lt;br /&gt;2 d'avientu de 2013-9 d'avientu de 2015
|-
|[[Ministeriu de Xusticia y Derechos Humanos (Arxentina)|Ministeriu de Xusticia y Derechos Humanos]]
|[[Aníbal Fernández]]&lt;br /&gt;[[Julio Alak]]
|10 d'avientu de 2007-7 de xunetu de 2009&lt;br /&gt;8 de xunetu de 2009-9 d'avientu de 2015
|-
|[[Ministeriu de Trabayu, Emplegu y Seguridá Social d'Arxentina|Ministeriu de Trabayu,&lt;br /&gt;Emplegu y Seguridá Social]]
|[[Carlos Tomada]]
|10 d'avientu de 2007-9 d'avientu de 2015
|-
|[[Ministeriu de Salú y Ambiente (Arxentina)|Ministeriu de Salú y Ambiente]]
|[[Graciela Ocaña]]&lt;br /&gt;[[Juan Luis Manzur]]&lt;br /&gt;[[Daniel Gollán]]
|10 d'avientu de 2007-29 de xunu de 2009&lt;br /&gt;29 de xunu de 2009-26 de febreru de 2015&lt;br /&gt;26 de febreru de 2015-9 d'avientu de 2015
|-
|[[Ministeriu de Desarrollu Social (Arxentina)|Ministeriu de Desarrollu Social]]
| [[Alicia Kirchner]]
|10 d'avientu de 2007-9 d'avientu de 2015
|-
|[[Ministeriu d'Educación, Ciencia y Teunoloxía (Arxentina)|Ministeriu d'Educación]]
|[[Juan Carlos Tedesco]]&lt;br /&gt;[[Alberto Sileoni]]
|10 d'avientu de 2007-20 de xunetu de 2009&lt;br /&gt;20 de xunetu de 2009 -9 d'avientu de 2015
|-
|[[Ministeriu de Ciencia, Teunoloxía ya Innovación Granible|Ministeriu de Ciencia, Teunoloxía&lt;br /&gt;ya Innovación Granible]]
|[[Llinu Barañao]]
|10 d'avientu de 2007-9 d'avientu de 2015
|-
|[[Ministeriu de Cultura (Arxentina)|Ministeriu de Cultura]]
|[[Teresa Parodi]]
|7 de mayu de 2014-9 d'avientu de 2015
|-
|[[Ministeriu d'Agricultura, Ganadería, Pesca y Alimentación (Arxentina)|Ministeriu d'Agricultura, Ganadería,&lt;br /&gt;Pesca y Alimentación]]
|[[Julián Domínguez]]&lt;br /&gt;[[Norberto Yahuar]]&lt;br /&gt;[[Carlos Casamiquela]]
|1 d'ochobre de 2009-10 d'avientu de 2011&lt;br /&gt;10 d'avientu de 2011-20 de payares de 2013&lt;br /&gt;20 de payares de 2013-9 d'avientu de 2015
|-
! colspan=&quot;3&quot;|&lt;div style=&quot;float:left;&quot;&gt;&amp;nbsp;[[Ficheru:Coat of arms of Argentina.svg|35px|border|Estandarte presidencial]]&lt;/div&gt;&lt;span&gt;Secretaríes d'Estáu del&lt;br /&gt;Gobiernu de Cristina Fernández de Kirchner&lt;/span&gt;
|-
!Cartera !Titular

!Periodu
|- 
|[[Secretaría Xeneral de la Presidencia|Secretaría Xeneral]]
|[[Oscar Parrilli]]&lt;br /&gt;[[Aníbal Fernández]]&lt;br /&gt;[[Eduardo de Pedro]]
|10 d'avientu de 2007-16 d'avientu de 2014&lt;br /&gt;16 d'avientu de 2014-26 de febreru de 2015&lt;br /&gt;26 de febreru de 2015-9 d'avientu de 2015
|-
|[[Secretaría Llegal y Téunica]]
|[[Carlos Zannini]]
|10 d'avientu de 2007-9 d'avientu de 2015
|-
|[[Secretaría d'Intelixencia del Estáu]]
|[[Héctor Icazuriaga]]&lt;br /&gt;[[Oscar Parrilli]]
|10 d'avientu de 2007-16 d'avientu de 2014&lt;br /&gt;16 d'avientu de 2014-9 d'avientu de 2015
|-
|[[Secretaría de Cultura (Arxentina)|Secretaría de Cultura]] (alzada a ministeriu).
|[[José Nun]]&lt;br /&gt;[[Jorge Coscia]]
|10 d'avientu de 2007-8 de xunetu de 2009&lt;br /&gt;8 de xunetu de 2009-7 de mayu de 2014
|-
|[[Sedronar]]
|[[José Ramón Granero]]&lt;br /&gt;[[Rafael Bielsa (políticu)|Rafael Bielsa]]&lt;br /&gt;[[Juan Carlos Molina]]&lt;br /&gt;[[Gabriel Lerner]]
|10 d'avientu de 2007-10 d'avientu de 2011&lt;br /&gt;30 d'avientu de 2011-20 de marzu de 2013&lt;br /&gt;30 de payares de 2013-14 de mayu de 2015&lt;br /&gt;19 de mayu de 2015-9 d'avientu de 2015
|-
|}

=== Política n'Agricultura, Ganadería, Pesca y Alimentación ===
[[Ficheru:Familia Kirchner 2007-12-10 02.jpg|left|miniaturadeimagen|263x263px|CFK xunto a la so familia'l día de la so asunción presidencial el 10 d'avientu de [[2007]]]]
La soya, que se constituyó nel principal cultivu d'Arxentina, algamó na temporada 2009/2010 una collecha récor de 52&amp;nbsp;millones de tonelaes, la collecha del ciclu 2014/15 presentó una producción de soya de 61,4&amp;nbsp;millones de tonelaes,&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.pagina12.com.ar/diario/economia/2-282937-2015-10-02.html |títulu=http://www.pagina12.com.ar/diario/economia/2-282937-2015-10-02.html |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;
la producción de maíz pasó dende 23.7&amp;nbsp;millones de tonelaes (producíes na temporada 2010/2011) al récor de 25&amp;nbsp;millones (na temporada 2012/2013). Esta crecedera nel sector agropecuariu tamién se vio retrucáu en cultivos menores, como l'arroz y la cebada, qu'algamaron producciones cercanes a los 2&amp;nbsp;millones de tonelaes nel primer casu, y a los 5&amp;nbsp;millones nel segundu.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.telam.com.ar/notas/201305/18158-en peracabar-decada-arxentina-rexistro-colleches-record-y-volvio-a-ser-potencia-agroalimentaria.html |títulu=http://www.telam.com.ar/notas/201305/18158-en peracabar-decada-arxentina-rexistro-colleches-record-y-volvio-a-ser-potencia-agroalimentaria.html |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;
reparóse una fuerte tecnificación nel sector, la venta de maquinaria agrícola aumentó en 2013 un 97.3&amp;nbsp;% respectu del mesmu periodu del añu anterior.&lt;ref&gt;[http://www.pagina12.com.ar/diario/economia/2-226333-2013-08-09.html «Les ventes de maquinaria agrícola crecieron 97&amp;nbsp;% nel segundu trimestre: el campu se tecnifica con cosecha récor»], artículu del 9 d'agostu de 2013 nel diariu ''Páxina/12'' (Buenos Aires).&lt;/ref&gt;
Mientres el so mandatu aprobóse la llei de tierres, que llindó la venta a estranxeros al 15 per cientu del territoriu nacional y obligó a les provincies a informar nos siguientes 60&amp;nbsp;díes la cantidá de tierres en manes de persones físiques o xurídiques estranxeres.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://servicios.infoleg.gob.ar/infolegInternet/anexos/190000-194999/192150/norma.htm |títulu=http://servicios.infoleg.gob.ar/infolegInternet/anexos/190000-194999/192150/norma.htm }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.pagina12.com.ar/diario/ultimas/20-188612-2012-02-29.html |títulu=http://www.pagina12.com.ar/diario/ultimas/20-188612-2012-02-29.html |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;

=== Política en ciencia y teunoloxía ===
[[Ficheru:Mural-ARSAT-VillaLuro-Capital.jpg|miniatura|Mural pintáu nel barriu de Villa Luro, [[Ciudá Autónoma de Buenos Aires|Buenos Aires]], con motivu del llanzamientu en 2014 del satélite arxentín [[ARSAT-1]], conteniendo'l colores de la [[Bandera Arxentina|bandera nacional]].]]

Una de les primeres midíes adoptaes nel so Gobiernu foi la creación del [[Ministeriu de Ciencia, Teunoloxía ya Innovación Granible]], designando pal cargu a [[Llinu Barañao]], un reconocíu [[bioloxía molecular|biólogu molecular]].

Siguir cola política de la [[presidencia de Néstor Kichner]] con al respeutive de les posiciones orbitales daos pola [[Unión Internacional de Telecomunicaciones]].&lt;ref name=&quot;dolce&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.pagina12.com.ar/diario/sociedad/3-243125-2014-04-01.html |títulu=&quot;Ye una gran reconocencia&quot; |fecha=1 d'abril de 2014 |fechaaccesu=30 d'agostu de 2014 |editorial=Páxina/12}}&lt;/ref&gt;
Creóse la empresa [[ARSAT]], qu'en principiu remanó'l satélite [[Nahuel 1A]], de fabricación estranxera, hasta principios de 2010 pol satélite, hasta que cumplió la so vida útil; y depués desenvolvió; construyó, nel [[INVAP]] en [[San Carlos de Bariloche]]; y llanzó, dos satélites, el [[ARSAT-1]] en 2013 y el [[ARSAT-2]] en 2015. Depués empúnxose al diseñu y construcción del [[ARSAT-3]].&lt;ref name=&quot;lra&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.arsat.com.ar/novedades/mating-satelite-arsat-1 |títulu=Completar con ésitu l'acoplamientu de los módulos de servicios y de comunicaciones del Arsat-1 |editorial=ARSAT |fecha=21 de febreru de 2013 |fechaaccesu=1 de setiembre de 2014 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150923173914/http://www.arsat.com.ar/novedades/mating-satelite-arsat-1 |fechaarchivu=23 de setiembre de 2015 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;lra&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.radionacional.com.ar/?p=24749 |títulu=El xefe de proyeutu del Arsat 1 esplicó que l'Arxentina ta nel grupu d'ocho países que desenvuelven satélites de telecomunicaciones editorial=[[LRA Radio Nacional]] |fecha=26 d'agostu de 2014 |fechaaccesu=30 d'agostu de 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.minplan.gob.ar/notas/1349-primeros-satelites-nacionales-comunicaciones-un proyeutu-arsat-y-invap |títulu= Primeros satélites nacionales de comunicaciones, un proyeutu de Arsat y Invap |editorial=minplan.gob.ar |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.minplan.gob.ar/notas/1349-primeros-satelites-nacionales-comunicaciones-un proyeutu-arsat-y-invap|fechaarchivu=21 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt;
Los téunicos, tantu de la [[Comisión Nacional d'Actividaes Espaciales]] como de la [[Comisión Nacional d'Enerxía Atómica]], recibieron un aumentu sosteníu de presupuestu y sueldos. Reinicióse'l proyeutu espacial arxentín col llogru de la puesta n'órbita del [[SAC-D / Aquarius|SAC-D]] en 2011 construyíu cuasi na so totalidá por [[INVAP]],&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=SAC-D/Aquarius |url=http://www.invap.com.ar/es/area-aeroespacial-y-gobierno/proyeutos/satelite-sac-daquarius.html |fechaaccesu=2 de mayu de 2012 |editorial=[[INVAP]]}}&lt;/ref&gt;
según la finalización de la [[Central nuclear Atucha]]. Les tresferencies escontra los investigadores del [[Conseyu Nacional d'Investigaciones Científiques y Téuniques (Arxentina)|CONICET]] multiplicáronse delles vegaes. Estes polítiques d'Estáu, xuntu con un programa especial de repatriación, dexó que cientos de científicos ya investigadores tornaren al país.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20111209015309/http://www.argentina.ar/_ye/ciencia-y-educacion/C7868-el-conicet-aumento-el so-presupuestu-600-per cientu-dende-2004.php «Dende 2004, el presupuestu del Conicet aumentó un 600&amp;nbsp;%»], artículu nel sitiu web Arxentina.ar. Consultáu'l 26 d'agostu de 2011.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20111209021454/http://www.argentina.ar/_ye/ciencia-y-educacion/C6212-ciencia-y-tecnologia-una-inversion-fundamental.php «Ciencia y teunoloxía: una inversión fundamental»], artículu nel sitiu web Arxentina.ar. Consultáu'l 26 d'agostu de 2011.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20110824230457/http://www.cnea.gov.ar/noticia.php?id_noticia=416 «Dende 2007, el presupuestu de la CNEA aumentó más del 750&amp;nbsp;%»], artículu nel sitiu web de la Cnea. Consultáu'l 26 d'agostu de 2011.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20111005194052/http://www.argentina.ar/_ye/ciencia-y-educacion/C4430-yá-suman-768-los científicos repatriaos.php «Yá suman 768 los científicos repatriaos»], artículu nel sitiu web Arxentina.ar. Consultáu'l 6 d'ochobre de 2011.&lt;/ref&gt;

Dende l'empiezu del so Gobiernu instaláronse, principalmente en [[provincia de Tierra del Fueu, Antártida ya Islles del Atlánticu Sur|Tierra del Fueu]], decenes de fábriques de productos electrónicos complexos como [[Teléfonu móvil|móviles]] y [[ordenador|ordenadores]] de marca nacional.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.argentina.ar/_ye/economia-y-negocios/C9062-hai-mas-móviles-armaos-en-tierra-del fueu-que-en-l'esterior.php |títulu= Hai más móviles armaos en Tierra del Fueu que nel esterior |fechaaccesu= 26 d'agostu de 2011 |añu= 2011 |formatu= web |editorial= Secretaría de Comunicación Pública |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20111209020055/http://www.argentina.ar/_ye/economia-y-negocios/C9062-hai-mas-móviles-armaos-en-tierra-del fueu-que-en-l'esterior.php |fechaarchivu= 9 d'avientu de 2011 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.industria.gob.ar/?p=8768 |títulu= La presidenta inauguró una nueva fábrica d'ordenadores portátiles nacionales |fechaaccesu=26 d'agostu de 2011 |añu=2011 |formatu= web |editorial= Ministeriu d'Industria}}&lt;/ref&gt;
Otru llogru teunolóxicu mientres el so Gobiernu foi la producción nacional de radares militares y civiles pa control del tráficu aereu y control del narcotráficu construyíos na so totalidá por [[INVAP]].&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Radares |url=http://www.invap.com.ar/es/productos-y-servicios/radares.html |fechaaccesu=2 de mayu de 2012 |editorial=[[INVAP]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Perasso, V. (2009): [https://www.bbc.co.uk/mundo/internacional/2009/05/090519_2347_arxentina_drogues_jg.shtml «Arxentina: radares contra'l narcotráficu»], artículu nel sitiu web ''[[BBC Mundo]]'' del 9 de mayu de 2009. Consultáu'l 2 de mayu de 2012.&lt;/ref&gt;

==== Estatización d'Aerolíneas Argentinas ====
En 2008, por iniciativa de la presidente, l'Estáu adquirió'l paquete accionario de les privatizaes Aerolíneas Argentinas y Austral Líneas Aéreas. D'esa manera'l país recuperó la llinia de bandera. En 2009 se reestatizó la histórica Fábrica Argentina de Aviones, privatizada por [[Carlos Menem]] en 1995, allugada en Córdoba. En 2012 alcordar cola brasilana Embraer l'ensamblaxe d'aviones na planta.&lt;ref&gt;[http://www.lavoz.com.ar/noticias/politica/fadea-diz-que-avanza-alcuerdu-con-brasil «Fadea diz qu'avanza nel alcuerdu con Brasil»], artículu en diariu ''La Voz''. Consultáu'l 11 d'agostu de 2012.&lt;/ref&gt;
Yá como la [[llinia aérea]] de bandera de la [[República Arxentina]], foi considerada como una de les aereollinies más segures del mundu.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.telam.com.ar/notas/201501/91141-aereollinias-companias-aereas-mas-segures-del mundu.html |títulu=Aereollinia Arxentines ente les más segures del mundu |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.lavoz.com.ar/noticias/negocios/aereollinias-ente-10-empresas-mas-segures-mundu |títulu=Aereollinia, una de les más segures del mundu |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;

==== Política de comunicación ====
{{VT|Llei de Servicios de Comunicación Audiovisual}}

Mientres la presidencia de Cristina Kirchner aldericóse y aprobó por sectores oficialistas y opositores la [[Llei de Servicios de Comunicación Audiovisual]] que reemplaza a l'antigua Llei de Radiodifusión 22.285 creada pola [[Procesu de Reorganización Nacional|última dictadura]]. Esti proyeutu fuera una de les plataformes eleutorales de dambos Gobiernos kirchneristas. Poco dempués de sancionada la llei, suspendióse judicialmente l'aplicación del 161, qu'impon como llende un añu dende la reglamentación por que los propietarios de los grandes medios audiovisuales ayenen [[activu (contabilidá)|activos]] p'afaese a la mesma; tres un fallu de la Corte Suprema de Xusticia,&lt;ref&gt;[http://www.prensa.argentina.ar/2012/05/23/30870-la-afsca-afirmo-que-el fallu-de-la corte-ratifica-el-espiritu-plural-de-la llei-de-medios.php «La AFSCA afirmó que'l fallu de la Corte ratifica l'espíritu plural de la Llei de Medios»], artículu del 23 de mayu de 2012 nel sitiu web ''Prensa Arxentina''.&lt;/ref&gt;
la llei entró dafechu a valir el 29 d'ochobre de 2013.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.pagina12.com.ar/diario/ultimas/20-232398-2013-10-29.html |títulu=La Corte Suprema declaró constitucional la Llei de Medios |fechaaccesu=2 de payares de 2013 |fecha=29 d'ochobre de 2013 |obra=Diariu Páxina/12}}&lt;/ref&gt;
De resultes de la llei, concediéronse 1000 nueves llicencies de radio y televisión, y creáronse cerca de 100&amp;nbsp;000&amp;nbsp;puestos de trabayu.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.infonews.com/2013/11/03/politica-106803-la llei-de-medios-avanzo-con-mas-de mil nueves-llicencies-de-radiu-y-television.php |títulu=http://archive.is/g4hcq |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 |urlarchivu=https://archive.is/20131110232741/http://www.infonews.com/2013/11/03/politica-106803-la llei-de-medios-avanzo-con-mas-de mil nueves-llicencies-de-radiu-y-television.php |fechaarchivu=10 de payares de 2013 }}&lt;/ref&gt;
Otros aspeutos que resalten son l'apaición de dellos nuevos diarios de tirada nacional&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.elsoldecorrientes.com/noticia.php?numbero=346 |títulu=Nuevos medios |fechaaccesu=1 de setiembre de 2012 |obra=El Sol de Corrientes}}&lt;/ref&gt;
y la despenalización de los llevantos ya inxuries pa espresiones d'interés públicu, tema venceyada a la [[llibertá d'espresión]] y la [[llibertá de prensa]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.lanacion.com.ar/1191619-diputaos-aprobo-la-despenalizacion-de-llevantos-y-injuria |títulu=Diputaos aprobó la despenalización de llevantos ya inxuries |fechaaccesu=1 de setiembre de 2012 |fecha=28 d'ochobre de 2009 |obra=La Nación}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://edant.clarin.com/diario/2009/11/20/elpais/p-02044763.htm |títulu=Destaquen la despenalización de los llevantos ya inxuries |fechaaccesu=1 de setiembre de 2012 |fecha=20 de payares de 2009 |obra=Clarín}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.pagina12.com.ar/diario/elmundo/4-187772-2012-02-17.html |títulu=La despenalización de la crítica |fechaaccesu=1 de setiembre de 2012 |fecha=17 de febreru de 2012 |obra=Páxina/12}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.diariojudicial.com/contenidos/2010/03/05/noticia_0008.html |títulu=La llei que despenalizó los llevantos ya inxuries yá s'aplica: sobreseyeron a un llexislador |fechaaccesu=1 de setiembre de 2012 |fecha=4 de marzu de 2010 |obra=Diariu Xudicial}}&lt;/ref&gt;

Arxentina atópase en plena migración escontra la [[Televisión Dixital Terrestre|televisión dixital abierta]] y esto, xunto a la nueva llei de medios audiovisuales, dio como resultáu la multiplicación de la cantidá de [[Televisión Dixital Terrestre n'Arxentina|señales audiovisuales]]&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-184575-2012-01-02.html |títulu=La señal que se multiplica |fechaaccesu=1 de setiembre de 2012 |fecha=2 de xineru de 2012 |obra=Páxina/12}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.telam.com.ar/nota/32703/ |títulu=Reelaboran los pliegos pa concursos públicos pa la televisión dixital abierta |fechaaccesu=1 de setiembre de 2012 |fecha=24 de xunetu de 2012 |obra=Axencia de Noticies Télam}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://tiempo.infonews.com/notas/fines-de-2011-habra-16-nueves-canales-de-television-de-aire |títulu=A fines de 2011 va haber 16 nueves canales de televisión d'aire |fechaaccesu=1 de setiembre de 2012 |fecha=3 d'ochobre de 2011 |obra=Tiempu Arxentín}}&lt;/ref&gt;
y espacios rellacionaos a la creación estatal de conteníu y demás,&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://edicioncuyo.com/novedades/index/llei-de-medios |títulu=La Llei de Medios en plena vixencia |fechaaccesu=1 de setiembre de 2012 |fecha=22 de mayu de 2012 |obra=Universidá Nacional de Que'l so}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://tiempo.infonews.com/notas/llei-de-medios-empieza-llamáu-concursu-de-llicencies-de-tv-abierta |títulu=Ley de Medios: empieza'l llamáu a concursu de llicencies de TV abierta |fechaaccesu=1 de setiembre de 2012 |fecha=12 de payares de 2011 |obra=Tiempu Arxentín}}&lt;/ref&gt;
principalmente nel interior del país, onde inda se peracaben productos de la televisión de [[Buenos Aires]].

=== Política en Cultura ===
Mientres el so Gobiernu construyó'l [[Centru Cultural Kirchner]], un espaciu p'artes plástiques, espectáculos musicales y esposiciones, el más importante en tamañu d'América Llatina y el terceru a nivel mundial. Tamién se construyó'l Muséu Casa Rosada, emplazado nes antigües galeríes de l'[[Aduana de Taylor]] ―na ciudá de Buenos Aires―, col nome de [[Muséu del Bicentenariu]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://issuu.com/secretariadecultura/docs/nuestracultura22 |títulu=https://issuu.com/secretariadecultura/docs/nuestracultura22 |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.sn-noticias.com.ar/surnoticias/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=1312:cristina-inaugura-el muséu-del bicentenariu&amp;catid=72:gobiernu&amp;Itemid=416 |títulu= Cristina Fernández de Kirchner inaugura'l Muséu del Bicentenariu |fechaaccesu=20 de payares de 2011 |fecha=24 de mayu de 2011 |obra=SN Noticies}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;perfil&quot;&gt;{{Cita web |url= http://www.perfil.com/contenidos/2011/05/24/noticia_0040.html |títulu= El Muséu del Bicentenariu qu'inauguró CFK |fechaaccesu=20 de payares de 2011 |fecha=24 de mayu de 2011 |obra= Diariu Perfil}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.casarosada.gob.ar/la casa-rosada/muséu |títulu=Muséu Casa Rosada |autor=Gobierno d'Arxentina |sitiuweb=casarosada.gob.ar |fechaaccesu=1 de xunetu de 2016}}&lt;/ref&gt;
Tamién fueron construyíos
el Muséu del Llibru y de la Llingua, el
Centru Cultural Julio Le Parc (en Mendoza), el
Muséu de Belles Artes (en [[ciudá de San Juan (Arxentina)|San&amp;nbsp;Juan]], el
Centru Cultural del Bicentenariu y el Centru de Convenciones (en [[ciudá de Santiago del Estero (Arxentina)|Santiago del Estero]]), el
Cine Teatru Renzi (en [[La Banda (Santiago del Estero)|La&amp;nbsp;Banda]]), la Casa de les
Cultures (en [[Resistencia (provincia de Chaco)|Resistencia]]), y el
Centru de la Conocencia (en [[Posadas (provincia de Misiones)|Posadas]].

Nesta área tamién sobresal la creación, a mediaos del 2011, de [[Tecnópolis]], una megamuestra allugada en [[Villa Martelli]], siendo la más grande d'América Llatina, que se realizó de xunetu a payares de cada añu a partir del [[2011]].&lt;ref&gt; {{Cita web |url= http://www.lanacion.com.ar/1389800-que puede percorrese-en-tecnopolis-la-megamuestra-de-ciencia-y-tecnologia-que-arrinca-güei/ |títulu= Cómo ye Tecnópolis, la megamuestra de ciencia y teunoloxía qu'arrinca güei |autor= La Nación |fechaaccesu=16 de xunetu de 2011}}&lt;/ref&gt;
y el [[Polu Científicu Teunolóxicu]] en [[Palermo (Buenos Aires)|Palermo]],&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.mincyt.gov.ar/ministeriu/polocientifico/index.php |títulu= Polu Científicu Teunolóxicu |fechaaccesu=3
 d'ochobre de 2011 |añu= 2011 |formatu= web |editorial= [[Ministeriu de Ciencia, Teunoloxía ya Innovación Granible]]}}&lt;/ref&gt;

Tamién s'impulsó la llei de derechos d'Autor, de Doblaxe. La reconocencia y reglamentación de la industria audiovisual. Tamién se llanzó les canales INCAA tv, Canal Atopo y Paka-Paka.

==== Festexos del Bicentenariu de la Revolución de Mayu ====
{{AP|Bicentenariu d'Arxentina}}

Na ciudá de [[Buenos Aires]], el Gobiernu nacional entamó'l principal eventu conmemorativo del aniversariu de la [[Revolución de Mayu]], que se desenvolvió principalmente nun tramu de la más importante arteria de la ciudá, l'[[avenida Nueve de Julio]]. El festexu empezó'l día 21 de mayu de 2010 y remató el 25 de mayu, Día del Bicentenariu. Magar la conmemoración realizar mientres tou 2010 nel país, esti eventu foi l'únicu nel que s'atoparon representaes les provincies y países invitaos.&lt;ref&gt;[https://www.youtube.com/watch?v=hUDzVpzFXCQ «Festexos del Bicentenariu - Síntesis de los cinco díes de fiesta»], videu de 1:52 hores, publicáu pola [[Canal 7 (Arxentina)|TV Pública]] nel sitiu web YouTube.com. Consultáu'l 4 d'abril de 2015.&lt;/ref&gt;
La convocatoria foi masiva con tres millones de persones aconceyaes na avenida Nueve de Julio, see central de los festexos.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.perfil.com/contenidos/2010/05/25/noticia_0035.html |títulu=Cuasi 3 millones de persones nes cais coronaron el Bicentenariu |autor=Perfil.com|fechaaccesu=15 de payares de 2010}}&lt;/ref&gt;

=== Política n'Economía ===
{|class=&quot;infobox&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
|-
! width=&quot;10&quot;| Añu
!width=&quot;100&quot;| Crecedera &lt;br/&gt; del PIB
|-
| 2008 || {{creciente}} 3.1 %
|-
| 2009 || {{creciente}} 0.1 %
|-
| 2010 || {{creciente}} 9.5 %
|-
| 2011 || {{creciente}} 8.4 %
|-
| 2012 || {{creciente}} 0.8 %
|-
| 2013 || {{creciente}} 2.9 %
|-
| 2014 || {{creciente}} 0.5 %
|-
| 2015&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.lanacion.com.ar/1884493-el-pbi-subio-21-en-2015-segun-el-indec|títulu= El PBI xubió 2,1% en 2015, según el Indec|fechaaccesu=27 de xunetu de 2017 |apellíu= |nome= |fecha= 30 de marzu de 2016|sitiuweb= [http://www.lanacion.com.ar/ www.lanacion.com.ar]|idioma= |cita= }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.telam.com.ar/notas/201603/141384-productu-brutu-internu-2015.html|títulu= El Productu Brutu Internu xubió 2,1 per cientu en 2015|fechaaccesu=27 de xunetu de 2017 |apellíu= |nome= |fecha= 30 de marzu de 2016|sitiuweb=[http://www.telam.com.ar/ www.telam.com.ar] |idioma= |cita= }}&lt;/ref&gt; || {{creciente}} 2.1 %
|}

La [[política económica]] que siguió foi expansionista. Rexistróse un aumentu sosteníu nel [[gastu públicu]] con fines [[distribución del ingresu|redistributivos]].&lt;ref&gt;Musgrave, Richard (2000): ''Facienda Pública teórica y aplicada'', cit., t. IV, § 2, páx. 14. Na so obra, Richard Musgrave cita al gastu públicu como un preséu p'aumentar la [[demanda amestada]] y conducir la economía al plenu emplegu. Pero mientres periodos de crecedera económica, un gastu alto puede devasar el nivel del productu disponible y producir [[inflación]].&lt;/ref&gt;
L'actividá industrial creció significativamente nos años 2008, 2010 y 2011, teniendo aumentos cercanos a cero nos años 2009, 2012 y 2015,&lt;ref name=&quot;EMI&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.indec.gov.ar/ftp/cuadros/economia/emi-serieh_base2012.xls |títulu=Estimador Mensual Industrial (EMI); Índices del nivel xeneral y variaciones porcentuales dende 1994 |obra=Sitiu web del INDEC }}&lt;/ref&gt;
y negativos nos años 2012 ―en que menguó un 1,2&amp;nbsp;%, siguiendo l'enclín mundial―&lt;ref name=&quot;cfk2013-05-01_01&quot;/&gt;
y 2014, con un saldu positivu acumuláu, ente avientu de 2008 y ochobre de 2015, del 18&amp;nbsp;%.&lt;ref name=&quot;EMI&quot;/&gt;

Según un informe añal de la ONX sobre'l Desarrollu Humanu correspondiente al añu 2015 (l'últimu añu del mandatu de Cristina Kirchner), Arxentina yera la segunda nación iberoamericana con más altu [[índiz de desenvolvimientu humanu]] detrás d'España, y per delantre de Chile y Portugal.&lt;ref&gt;[http://tn.com.ar/internacional/pa-la-onu-arxentina-ye-el meyor-pais-de-latinoamerica-pa-vivir_642487 «Pa la ONX, Arxentina ye'l meyor país de Llatinoamérica pa vivir. L'informe sobre Desarrollu Humanu alluga al nuesu país nel puestu númberu&amp;nbsp;40, percima del restu de los vecinos de la rexón. L'estudiu tien en cuenta la salú, la educación y el dineru»], artículu del 16 d'avientu de 2015 nel sitiu web de la canal&amp;nbsp;TN (Buenos Aires). Presenta una copia del informe completu, n'español.&lt;/ref&gt;
Esi mesmu añu'l [[Bancu Mundial]] calificó per primer vegada a l'Arxentina como una economía d'altu ingresu. Nesi mesmu añu, el país tenía una renta per cápita de más de 16&amp;nbsp;000&amp;nbsp;dólares d'Estaos Xuníos en paridá de poder adquisitivu (PPA), la segunda más alta n'América Llatina (tres Chile). Mientres los sos dos periodos el PBI creció de 329&amp;nbsp;000&amp;nbsp;millones a 548&amp;nbsp;000&amp;nbsp;millones de dólares en 2014.

El [[Bancu Interamericano de Desarrollu]], d'alcuerdu a los datos del [[Bancu Mundial]], afirmó qu'a mediaos del 2015 l'índiz de probeza yera de 10,8&amp;nbsp;% y de la indigencia del 4,2&amp;nbsp;%.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.telam.com.ar/notas/201507/112795-bid-bancu-mundial-arxentina-probeza.html |títulu=http://www.telam.com.ar/notas/201507/112795-bid-bancu-mundial-arxentina-probeza.html |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;

{|class = &quot;toc&quot; border=&quot;1&quot; style = &quot;text-align:center; float:right; clear:all; margin-right:10px; font-size:85%; margin-left:3px; background: #75AADB&quot;
|+'''Poder de compra d'un salariu mínimu de 2003&lt;br /&gt;contra un salariu mínimu de 2013'''&lt;ref&gt;Relevamiento fechu pol diariu ''[[Ámbitu Financieru]]'' (Buenos Aires) sobre la base de precios de mercáu. Fonte:&lt;br /&gt;Glikman, Andrea (2013): [http://www.ambito.com/diario/noticia.asp?id=701141 «En 10 años, xubir del salariu mínimu gána-y a inflación real»], artículu del 8 d'agostu de 2013 nel diariu Ámbitu Financieru (Buenos Aires).&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.lanacion.com.ar/1723645-afiten-el salariu-minimo-en-4400-pesos «Afiten el salariu mínimu en 4400 pesos»], artículu del 1 de setiembre de 2014 nel diariu ''La Nación'' (Buenos Aires).&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.ieco.clarin.com/nafta-gasoil-reduccion-preciu-kicillof-de_vido-petroleo_0_1271873081.html «Ye oficial: amenorguen 5&amp;nbsp;% el preciu de les naftes y el gasoil»], artículu del 23 d'avientu de 2014 nel suplementu ''iEco'' del diariu ''Clarín'' (Buenos Aires).&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.infonews.com/2014/05/30/politica-146831-dende-manana-aumenta-la tarifa-de-los taxis-en-la ciudá-y-nun refuguen-nueves-medríes.php «El Gobiernu del PRO aumentó un 15 per cientu la tarifa de los taxis na ciudá»], artículu del 30 de mayu de 2014 nel diariu ''Infonews'' (Buenos Aires).&lt;/ref&gt;

| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; colspan=1| '''productu o serviciu'''
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; colspan=2| '''agostu 2003 ($260)'''
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; colspan=2| '''xineru 2015 ($4400)'''
|-
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; |
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | Preciu |
style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | Cantidá per sueldu |
style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | Preciu |
style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | Cantidá per sueldu
|- 
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | 1 L de nafta súper
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | $1,89
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | 137 llitros
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | $11,70
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | 376 llitros
|-
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | 1 periódicu |
style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | $1,80
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | 144 exemplares
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | $8,00
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | 550 exemplares
|-
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | Baxada de bandera taxi |
style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | $1,28
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | 203 viaxes
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | $12,65
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | 347,8 viaxes
|-
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | 1 kg de xeláu |
style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | $22,00
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | 11,8 kg
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | $110,00
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | 40 kg
|-
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | 1/2 kg de yerba
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | $1,28
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | 203 paquetes
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | $19,75
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | 223,3 paquetes
|-
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | 1 kg d'azucre |
style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | $1,32
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | 196 paquetes
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | $7,10
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | 619,7 paquetes
|-
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | 1 L de lleche |
style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | $1,40
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | 185 llitros
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | $8,10
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | 440 llitros
|-
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | 1 kg de cenahoria |
style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | $1,30
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | 200 kg
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | $6,90
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | 637 kg
|-
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | 1 kg de llechuga |
style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | $0,75
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | 346,6 kg
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | $12
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | 366 kg
|-
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | 25 fardelinos de té |
style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | $1,59
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | 163 caxes
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | $5,30
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | 830,1 caxes
|-
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | 1 viaxe en coleutivu en Buenos Aires
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | $0,75
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | 346 viaxes
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | $3
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | 1466,6 viaxes
|-
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | 1 ómnibus Buenos Aires - Mar del Plata |
style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | $40
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | 6,5 viaxes
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | $240
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | 13,75 viaxes
|-
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | Arriendu departamentu promediu |
style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | $500
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | 0,52
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | $3000
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | 1,5
|-
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | Universidá privada (cuota mensual).
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | $400
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | 0,65
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | $3500
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; | 1,25
|}

Acordies con el Bancu Mundial, mientres los mandatos de Néstor y Cristina Kirchner, la clase media arxentina doblóse.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.bancomundial.org/es/news/press-release/2012/11/13/argentina-middle-class-grows-50-percent |títulu=http://www.bancomundial.org/es/news/press-release/2012/11/13/argentina-middle-class-grows-50-percent |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;

El vienres 3 d'agostu de 2012 abonáronse 2300&amp;nbsp;millones de dólares pal pagu del Boden 2012, la última cuota de la ferramienta financiero puesta en marcha pol Gobiernu arxentín pa solucionar el corralito y la pesificación asimétrica de los bancos dempués de la crisis. Saldaos los 19&amp;nbsp;600&amp;nbsp;millones de dólares en conceutu de capital ya intereses, el Gobiernu kirchnerista devolvió a los ciudadanos el dineru debíu dempués del corralito. Esto sumóse a la política de desendeudamiento empecipiada nel 2003 pol Gobiernu de Néstor Kirchner (cuando la delda representaba un 166&amp;nbsp;% del PBI), hasta'l 2012 (cuando solo representa un 41,8&amp;nbsp;%). Coles mesmes la delda en dólares amenorgar d'un 92&amp;nbsp;% del PBI al 8,4&amp;nbsp;%.&lt;ref name=&quot;Aumentu_en_les xubilaciones&quot;/&gt;

[[Ficheru:Salary variation of Argentina 2007-12 2012-04.svg|miniatura|Variación del [[coeficiente (matemátiques)|coeficiente]] [[salariu|salarial]] a nivel país. Base cuartu trimestre 2001&amp;nbsp;=&amp;nbsp;100. Reparar una recomposición ininterrumpida del [[salariu mínimu, vital y móvil|salariu real]].&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20110912093446/http://www.indec.gob.ar/argentinaencifras/argentina_en cifres combináu.asp?indice=0 Arxentina en cifres] periodicidad mensual, serie Coeficiente de Variación Salarial; publicáu nel sitiu web del Indec. Consultáu'l 2 de febreru de 2013.&lt;/ref&gt;]]

[[Ficheru:Monthly indicator of industrial activity of Argentina between 2007-12 and 2012-11.svg|miniatura|[[Serie temporal|Serie]] [[Estacionalidad|desestacionalizada]] del [[estimador]] mensual de l'actividá industrial. Base 2006 = 100. Reparar que creció hasta llegar al so máximu en marzu de 2012 con un 35&amp;nbsp;% más d'actividá industrial.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20110912093446/http://www.indec.gob.ar/argentinaencifras/argentina_en cifres combináu.asp?indice=0 Arxentina en cifres] periodicidad mensual, serie Estimador Mensual Industrial (EMI), nivel xeneral desestacionalizado; publicáu nel sitiu web del Indec. Consultáu'l 5 de febreru de 2013.&lt;/ref&gt;]]

Coles mesmes otres midíes adoptaes fueron la creación del [[Ministeriu de Producción (Arxentina)|Ministeriu d'Industria]], moratoria tributaria y amenorgamientu de retenciones pal agru, blanquéu, promoción y sostenimientu del trabayu rexistráu pa les [[pequeñes y medianes empreses|pymes]], blanquéu y repatriación de capitales y creitos públicos de fomentu a la producción y al consumu, con una asignación de 13&amp;nbsp;200&amp;nbsp;millones de pesos (4400&amp;nbsp;millones de dólares), distribuyíos al traviés de la banca privada, a baxu interés.

Nos últimos años del so Gobiernu, creáronse 200&amp;nbsp;000&amp;nbsp;nueves empreses nos sectores industria, comerciu y servicios. Dende 2003 doblóse'l [[productu brutu internu|PBI]] industrial, sustituyendo importaciones por 15&amp;thinsp;000&amp;nbsp;millones de [[dólar|dólares]]. Del total d'esportaciones del país, les manufactures d'orixe industrial yeren les principales, siguíes de manufactures d'orixe agropecuariu y depués materia primo. En 2008, el 98&amp;nbsp;% de los teléfonos móviles del mercáu yeren importaos, sicasí en 2012, el 99&amp;nbsp;% yeren fabricaos nel país.&lt;ref name=&quot;cfk2013-05-01_01&quot;/&gt;

La cantidá de parques industriales pasó de 80 (en 2003) a 330 (en 2012). En dichos parques industriales alcuéntrense 8600&amp;nbsp;empreses con 267&amp;nbsp;000&amp;nbsp;trabayadores. Unu de los principales ye'l polu electrónicu en [[Provincia de Tierra del Fueu, Antártida ya Islles del Atlánticu Sur|Tierra del Fueu]], con 9000&amp;nbsp;trabayadores. Pela so parte l'[[Institutu Nacional de Teunoloxía Industrial|INTI]] alzó'l so presupuestu de 30&amp;nbsp;millones de pesos añales a 450&amp;nbsp;millones. Tamién l'[[Institutu Nacional de Propiedá Industrial|INPI]] amontó la cantidá de patentes arxentines rexistraes.&lt;ref name=&quot;cfk2013-05-01_01&quot;/&gt;

=== Política n'Educación ===
[[Ficheru:Cristina Kirchner en Tecnópolis 2011-08-17.ogv|miniatura|Cristina Kirchner xunto a estudiantes el 17 d'agostu de 2011 en [[Tecnópolis]], presentando la llei de promoción de [[software]] arxentín y apurriendo la [[netbook]] un millón.]]

La política educativa del Gobiernu de Cristina foi una continuación de la xestión anterior. El porcentaxe del [[Productu Internu Brutu]] destináu a educación creció dende'l 3,64&amp;nbsp;% en 2003 a 6,81&amp;nbsp;% en 2012.&lt;ref name=&quot;Presupuestu&quot;&gt;[http://www.parlamentario.com/bank/uploads/0015-JGM-2012.pdf Presentación del proyeutu de presupuestu pal añu 2013], del 14 de setiembre de 2012; publicáu nel sitiu web Parllamentariu.com (Buenos Aires). Amuesa la crecedera del presupuestu n'educación.&lt;/ref&gt;
Hacia l'añu 2012, el gastu n'educación superó'l 6,8&amp;nbsp;% del PBI.&lt;ref name=&quot;Presupuestu&quot;/&gt;
Invirtiéronse 7000&amp;nbsp;millones de pesos n'equipamientu pa escueles téuniques, distribuyéronse más de 54&amp;nbsp;millones de llibros. La inversión en salarios docentes universitarios foi de 19&amp;nbsp;000&amp;nbsp;millones de pesos en 2012 siendo la medría salarial de más del 1000&amp;nbsp;% dende 2001.&lt;ref name=&quot;cfk2013-05-01_01&quot;/&gt;
Dempués del [[Plan Quinquenal n'Arxentina|Plan Quinquenal]] del [[Primer Gobiernu de Perón|Gobiernu de Perón]] ente 1947 y 1951, el periodu 2003-2010 ye'l de mayor construcción d'escueles de la historia arxentina. Ente 1969 y 2003, los distintos Gobiernos nacionales financiaron la construcción d'un total de 427&amp;nbsp;escueles, ente que ente 2003 y 2010 construyéronse más de 1000&amp;nbsp;escueles, que beneficiaron a mediu millón d'alumnos.&lt;ref&gt;[http://www.pagina12.com.ar/diario/economia/2-157800-2010-11-30.html «Construyir nel país como mil escueles»], artículu del 30 de payares de 2010 nel diariu ''Páxina/12'' (Buenos Aires).&lt;/ref&gt;
Tamién se destacar el llanzamientu del [[Plan de Finalización d'Estudios Primarios y Secundarios]] (FINES) pa finalización de la [[Sistema educativu d'Arxentina#Niveles y Modalidad|Escuela Primaria]] y [[Sistema educativu d'Arxentina#Niveles y Modalidad|Escuela Secundaria]].&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu= Arxentina Trabaya, Enseña y Apriende |url= http://www.desarrollosocial.gob.ar/tramiteensenayaprende |sitiuweb= http://www.desarrollosocial.gob.ar/ |fechaaccesu=20 de febreru de 2016}}&lt;/ref&gt;
Ente los años 2008 y 2015, 0,6&amp;nbsp;millones d'adultos remataron el secundariu.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu= 600 000 adultos terminaron el secundariu pola iniciativa del plan FINES |url= http://www.fines2.com.ar/index.php/notas/35-testos-de-interes/362-q600-mil-adultos-terminaron-el-secundariu-pola iniciativa-del plan-finesq#.VsgObfLhDIU |sitiuweb= www.fines2.com.ar |fechaaccesu=20 de febreru de 2016}}&lt;/ref&gt;
La matrícula d'estudiantes alzar ente 2001 y 2010 un 17,2&amp;nbsp;% pal nivel inicial, coles mesmes la tasa d'escolaridá nel [[educación primaria|nivel primariu]] ye del 99&amp;nbsp;% y del 82,2&amp;nbsp;% nel [[educación secundaria|nivel secundariu]].

En 2010, l'[[Alministración Nacional de la Seguridá Social|Ansés]] (Alministración Nacional de la Seguridá Social) empecipió'l plan [[Coneutar Igualdá]] d'entrega y puesta en funcionamientu de tres millones de [[netbook]]s con accesu a Internet a toes los alumnos de públiques primaries y secundaries del país. Pa 2015, yá s'apurrieren cinco millones d'ordenadores, y amás construyéronse 1428 aules dixitales en tol país.&lt;ref&gt;[https://archive.is/20141123072807/http://noticias.anses.gob.ar/noticia/la presidenta-apurro-la-netbook-numbero-millones-del programa-coneutar-igualdá-459#selection-367.14-367.32 «La presidenta apurrió la netbook númberu 3 millones del programa Coneutar Igualdá»], artículu publicáu'l 8 de xunetu de 2013 nel sitiu web del Ansés (Buenos Aires), calteníu nel sitiu web Archive (Islandia).&lt;/ref&gt;
El programa recibió premios nel estranxeru y de distintos organismos internacionales, ente ellos una distinción del Programa de Naciones Xuníes pal Desarrollu (PNUD), y pol cume Iberoamericana, ente otros.&lt;ref&gt;Gutiérrez, Pablo (2012): [http://www.fayerwayer.com/2012/12/argentina-la-onu-premio-al programa-coneutar-igualdá/ «La ONX premió al programa Coneutar Igualdá»], artículu publicáu'l 4 d'avientu de 2012 nel sitiu web Fayer Wayer (Buenos Aires).&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://espanol.upi.com/Noticies-destacaes/2012/11/16/Premien-en Cume Iberoamericanu-a programa arxentín-Coneutar-Igualdá/59551353066000 «Premien en Cume Iberoamericanu al programa arxentín Coneutar Igualdá»], artículu del 16 de payares de 2012 nel sitiu web de l'axencia UPI.&lt;/ref&gt;

La crecedera d'apurrir del Estáu a la educación dexó aumentar les tresferencies a les [[Universidaes nacionales d'Arxentina|universidaes nacionales]] y la creación de nueves universidaes.&lt;ref&gt;Axencia Télam (2011): [http://www.lavoz.com.ar/noticias/politica/cristina-fernandez-inaugura-universidá-aeroportuaria-ezeiza «Cristina Fernández inaugura la Universidá Aeroportuaria de Ezeiza»], artículu del 8 de payares de 2011 nel diariu ''La Voz'' (Córdoba).&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.impulsobaires.com.ar/nota.php?id=113022 «Cristina inaugura ciclu lectivu n'Universidá d'Avellaneda»], artículu anónimu del 29 de marzu d'un añu ensin especificar, nel sitiu web Impulso Buenos Aires.&lt;/ref&gt;
Amás d'aumentu de los recursos destinaos a otres universidaes, como la [[Universidá de La&amp;nbsp;Matanza]], que'l so presupuestu creció un 820&amp;nbsp;%.&lt;ref&gt;[http://tn.com.ar/politica/cristina-sobre-la universidá-de-la matanza-dende-el mio-gobiernu-los recursos-aumentaron-un-820-por-cie_274391 «Cristina sobre La&amp;nbsp;Matanza: &quot;Dende'l mio Gobiernu, los recursos de la universidá aumentaron un 820&amp;nbsp;%&quot;»], artículu del 1 d'ochobre de 2012 nel sitiu web de la canal televisiva TN (Buenos Aires).&lt;/ref&gt;
Esto viose reflexáu na formación de nuevos institutos d'investigación. En 2014 diose'l llanzamientu del plan [[Progresar]], destináu a mozos de 18 a 24 años que nun tienen trabayu, trabayen informalmente o perciben un salariu menor del mínimu vital y móvil y que'l so grupu familiar atópese nes mesmes condiciones.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://prensa.argentina.ar/2014/12/29/55570-la-anses-realizo-un balance-del programa-progresar.php |títulu=La Ansés realizó un balance del Programa Progresar |fechaaccesu=14 de marzu de 2015 |fecha=29 d'avientu de 2014}} &lt;/ref&gt;

=== Política en Xusticia ===
En 2011 presentóse'l primera [[Digesto|digesto xurídicu]] que se realizó nel país. De 32&amp;nbsp;204 lleis qu'entendía'l sistema llexislativu, solo quedaron 3134. Pa la realización del mesmu esixó l'analís de tola llexislación nacional dictada dende 1853 col fin de depurar y ordenar les lleis y decretos vixentes. Más de 200&amp;nbsp;profesionales que trabayaron dende l'añu 2005 nesti proyeutu de depuración y ordenamientu xurídicu que ye'l primeru realizáu en Llatinoamérica.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-172142-2011-07-13.html |títulu Toles lleis ordenar y aconceyáu |obra=Diariu Páxina/12 |fecha=13 de xunetu de 2011 }}&lt;/ref&gt;
A mediaos de 2015 entró a valir el [[Códigu Civil y Comercial de la Nación (Arxentina)|Códigu Civil y Comercial de la Nación]], poniendo fin a los 144 años d'usu del [[Códigu Civil de la República Arxentina|Códigu Civil]] redactáu por [[Dalmacio Vélez Sarsfield]] (1800-1875) y a los 152 años d'usu del [[Códigu de Comerciu de la República Arxentina|Códigu de Comerciu]] redactáu por [[Eduardo Acevedo Maturana|Eduardo Acevedo]] y Vélez Sarsfield, axuntando asina les bases del ordenamientu xurídicu en [[Derechu civil|materia civil]] y [[Derechu comercial|comercial]] d'Arxentina, una midida considerada discutiniu.&lt;ref&gt;[http://www.rocadigital.com.ar/m/nota.asp?id=36280 «Los principales cambeos nel Códigu Civil»], artículu del 3 d'agostu de 2015 nel sitiu web ''Roca Dixital''.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Santesteban, Irina (2015): [http://www.laarena.com.ar/opinion-mas_derechos_y_nuevos_suxetos-144015-111.html «Nuevu códigu civil y comercial: más derechos y nuevos suxetos»], artículu del 5 d'agostu de 2015 nel diariu ''L'Arena'' ([[Santa Rosa (La Pampa)|Santa Rosa]]).&lt;/ref&gt;

Mientres la xestión, Cristina Fernández impulsó cambeos en temes rellacionaes a los [[derechos personalísimos]]. En 2010 modificóse la llexislación sobre matrimoniu civil dexando que persones del mesmu sexu puedan [[Matrimoniu ente persones del mesmu sexu n'Arxentina|casase y adoptar]]. En dichu año Arxentina convertir nel segundu país d'América en tener esti derechu y el décimu nel mundu. Escontra 2015 el númberu de matrimonios alzárase a más de 10&amp;nbsp;000 pareyes.&lt;ref&gt;Dema, Verónica (2015): [http://www.lanacion.com.ar/1810125-a-5-anos-de-la llei-de matrimoniu igualitariu-cuasi-10000-pareyes-casáronse-que-cambéu-en-la familia arxentina «A 5 años de la llei de matrimoniu igualitariu, cuasi 10&amp;nbsp;000 pareyes casáronse: ¿qué camudó na familia arxentina?»], artículu publicáu'l 15 de xunetu de 2015 nel diariu ''La&amp;nbsp;Nación'' (Buenos Aires).&lt;/ref&gt;
En 2012 el Congresu aprobó la llei 26.743, denomada d'[[Llei d'identidá de xéneru (Arxentina)|Identidá de Xéneru]] pola cual l'Estáu reconoz el derechu a escoyer la mesma identidá siendo esta una vivencia interna ya individual del xéneru tal como cada persona sentir, que puede corresponder o non col sexu asignáu al momentu de la nacencia, incluyendo la vivencia personal del cuerpu».&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.argentina.ar/temas/historia-y-efemerides/20112-cristina-fernandez-de-kirchner-reglamentu-la llei-de--identidá-de-xenero |títulu= Cristina Fernández de Kirchner reglamentó la Llei d'Identidá de Xéneru |fechaaccesu= 29 de xunetu de 2013 |añu= 2012 |formatu= web |editorial= arxentina.ar |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20131007104813/http://www.argentina.ar/temas/historia-y-efemerides/20112-cristina-fernandez-de-kirchner-reglamentu-la llei-de--identidá-de-xenero |fechaarchivu= 7 d'ochobre de 2013 }}&lt;/ref&gt;

==== Política de derechos humanos ====
[[Ficheru:Jardín Madres y Abuelas de Plaza de Mayo en París.jpg|miniatura|Inauguración del Xardín de les Madres y les Güeles de Plaza de Mayu en [[París]]. Na semeya d'izquierda a derecha: la presidente de [[Güeles de Plaza de Mayu]], [[Cercu B. de Carlotto]], la presidente de l'Arxentina, Cristina Fernández de Kirchner y l'alcalde de París, [[Bertrand Delanoë]].]]

Mientres la so presidencia, Cristina siguió cola política de [[derechos humanos]] del presidente [[Néstor Kirchner]]. La política de derechos humanos, polo xeneral cuntó con un abiertu sofitu de delles organizaciones de derechos humanos como les [[Madres de Plaza de Mayu]] y les [[Güeles de Plaza de Mayu]], rexístrense 521&amp;nbsp;causes actives, nes que 2220&amp;nbsp;imputaos atópense o fueron investigaos. Coles mesmes, esisten otres 220&amp;nbsp;causes que fueron atropaes a espedientes principales (en dellos casos, «megacausas») en distintes instancies de la investigación.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.fiscales.gob.ar/wp-content/uploads/2015/12/Ver-Informe.pdf |títulu=http://www.fiscales.gob.ar/wp-content/uploads/2015/12/Ver-Informe.pdf |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;
felicidá política foi criticada pol y presidente de facto Jorge Rafael Videla.&lt;ref&gt;[http://www.lanacion.com.ar/1453837-la-unica-via-ye-sacar-a-los-kirchner «Videla: &quot;La única vía ye sacar a los Kirchner&quot;»], artículu del 5 de marzu de 2012 nel diariu ''La Nación'' (Buenos Aires).&lt;/ref&gt;
Mientres el Gobiernu de Cristina Kirchner, dellos altos funcionarios pertenecientes al últimu golpe d'Estáu, [[Xuicios por delitos de lesa humanidá n'Arxentina|fueron xulgaos y condergaos]] en distintes provincies por [[Crime contra la humanidá|crímenes contra la humanidá]].

=== Política en Planificación Federal y Servicios ===
==== Política enerxética ====
[[Ficheru:Una foto de la presa.jpg|miniatura|[[Represa Punta Negra]], inaugurada en 2013.]]

Unu de los primeros planes foi'l total reemplazu a nivel nacional de les [[llámpara incandescente|llámpares incadescentes]] poles de [[llámpara fluorescente compacta|so consumu]]; de resultes baxaron los consumos d'enerxía llétrica. La política enerxética, xuntu cola creación del Plan Enerxéticu Nacional 2007-2019, concentrar na construcción de decenes de nueves centrales llétriques que se xunieron al [[Sistema Interconectáu Nacional d'Arxentina|Sistema Interconectáu Nacional]]: concluyóse xuntu al [[Paraguái]] la construcción de la [[represa de Yacyretá]]; concluyóse'l proyeutu de la central nuclear [[central nuclear Atucha|Atucha&amp;nbsp;II]]; instaláronse cuasi 4500 quilómetros de llinies d'extra alta tensión (LEAT) y alredor de 5000&amp;nbsp;km d'alta tensión (AT) y media tensión (MT); amplióse la central termoeléctrica Modestu Maranzana; inauguróse la central Guillermo Brown, allugada nes contornes de la ciudá bonaerense de [[Bahía Blanca]];
empecipióse la construcción de la primera turbina termoeléctrica a carbón de l'Arxentina;
inauguróse la central termoeléctrica de Río Turbio;
impulsóse la construcción el Gasoductu del Nordés, que va llevar [[gas natural]] a les provincies de [[provincia del Chaco|Chaco]], [[Provincia de Corrientes|Corrientes]], [[provincia de Formosa|Formosa]], [[provincia de Misiones|Misiones]], norte de [[provincia de Salta|Salta]] y norte de [[provincia de Santa Fe|Santa Fe]] úniques zones del país qu'inda nun cuntaben con esti serviciu;
construyóse'l parque Llomba Blanca IV, en redoma de la ciudá de [[Rawson]], unu de los más importantes d'[[enerxía eólica]] de Suramérica; habilitóse'l Parque Eólicu El Tordillo, allugáu a 40&amp;nbsp;km al oeste de [[Comodoro Rivadavia]]. Con esti plan el país empezó a amenorgar la participación hidrocarburífera na matriz primaria y, paralelamente, inauguráu una política n'enerxíes alternatives y anovables esitosa: la ufierta nuclear ya hidráulica superó'l 8&amp;nbsp;%, coles anovables eólica y biocombustibles en fuerte ascensu. Pa 2015 prevíase que les primeres pasen al 17&amp;nbsp;% y les segundes a más del 8&amp;nbsp;%. Aprobóse la Llei 26.190, Llei de Réxime de fomentu nacional pal usu de fontes anovables d'enerxía destinada a la producción d'enerxía llétrica.&lt;ref&gt;[http://www.telam.com.ar/notas/201509/121128-gobiernu-nacional-energia-cristina-fernandez-de-kirchner-inauguracion-central-termoelectrica-guillermo-brown.html «Cristina inauguró la central Guillermo Brown, que yá apurre 580 megavatios al Sistema Interconectáu Nacional»], artículu del 23 de setiembre de 2015 nel sitiu web de l'axencia Télam (Buenos Aires).&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.telam.com.ar/notas/201509/118720-cristina-central-termoelectrica-rio-turbiu.html |títulu=http://www.telam.com.ar/notas/201509/118720-cristina-central-termoelectrica-rio-turbiu.html |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.telam.com.ar/notas/201309/32998-el xacimientu-de-rio-turbiu-tien-reserves-pa-garantizar-150-anos-de-produccion-sustentable.html |títulu=http://www.telam.com.ar/notas/201309/32998-el xacimientu-de-rio-turbiu-tien-reserves-pa-garantizar-150-anos-de-produccion-sustentable.html |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.elpatagonico.com/cristina-inauguro-la central-termoelectrica-rio-turbiu-n1288749 |títulu=http://www.elpatagonico.com/cristina-inauguro-la central-termoelectrica-rio-turbiu-n1288749 |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.enorsai.com.ar/politica/18627-otru-bisnes--pa-macri--el-carbon-de-rio-turbiu-nun sirve-y-busca-importalo-de-chile.html «Otru &quot;business&quot; pa Macri: el carbón de Río Turbio nun sirve, y busca importalo dende Chile»], artículu publicáu nel sitiu web En&amp;nbsp;Orsai (Buenos Aires).&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.enarsa.com.ar/index.php/es/comunicadosenarsa/470-poner en-marcha-el primer-modulo-del parque-eolico-llomba-blanca |títulu=http://www.enarsa.com.ar/index.php/es/comunicadosenarsa/470-poner en-marcha-el primer-modulo-del parque-eolico-llomba-blanca |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.enarsa.com.ar/index.php/es/comunicadosenarsa/476-87-habilítose-el parque-eolico-el-tordillo |títulu=http://www.enarsa.com.ar/index.php/es/comunicadosenarsa/476-87-habilítose-el parque-eolico-el-tordillo |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.enarsa.com.ar/index.php/es/comunicadosenarsa/450-78-la-esitosa-diversificacion-de-la-matriz-energetica-nacional |títulu=http://www.enarsa.com.ar/index.php/es/comunicadosenarsa/450-78-la-esitosa-diversificacion-de-la-matriz-energetica-nacional |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;
Al traviés de AySA (Agua y Saneamientos Arxentinos&amp;nbsp;S.&amp;nbsp;A.).&lt;ref name=&quot;infoleg_1&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.infoleg.gov.ar/infolegInternet/anexos/110000-114999/114866/texact.htm |títulu=Decreto 304/2006 |fechaaccesu=31 de mayu de 2013 |fecha=21 de marzu de 2006 |obra=Ministeriu d'Economía y Finances Públiques}}&lt;/ref&gt;

===== Procesu d'espropiación de Repsol YPF =====
[[Ficheru:CFK proyecto expropiación YPF 2012-04-16.ogv|miniatura|Cristina Kirchner nel so discursu antes d'unviar al [[Senáu de la Nación Arxentina]] el Mensaxe númberu 529 pal tratamientu del proyeutu de llei que declara d'utilidá pública a la petrolera [[Repsol YPF]] y pola cual decídese [[Espropiación|espropiar]] el 51&amp;nbsp;% de los sos [[Aición (finances)|aiciones]].]]

Tres que delles provincies atayaren por incumplimientu de contratu les concesiones d'árees con xacimientos petroleros que taben en manes de [[Repsol YPF]], en 2012, Cristina Fernández de Kirchner anunció la unviada d'un proyeutu de llei al [[Congresu de la Nación Arxentina|Congresu Nacional]], nel cual declaróse d'interés públicu y nacional» al «autoabastecimiento d'hidrocarburos» y polo tanto'l Gobiernu nacional n'usu de les sos facultaes constitucionales espropia'l 51&amp;nbsp;% de les aiciones de Repsol YPF. So la xestión estatal, la empresa cuadruplicó los pozos d'esploración respeuto del promediu de los trés años anteriores, y aumentó la perforación de pozos d'esplotación de 290 añales, ente 2009-11, a 384 en 2012, un 33&amp;nbsp;% más. Si compara'l periodu xunu de 2012-mayu de 2013 col añu inmediatu anterior, los pozos exploratorios pasaron de 21 a 31, una crecedera del 48&amp;nbsp;%, y los d'esplotación de 363 a 478, 32&amp;nbsp;% más. Hacia l'añu [[2015]] YPF algamó un 62,5&amp;nbsp;% de participación de mercáu arxentín de naftes premium y 55,7&amp;nbsp;% de nafta súper.&lt;ref&gt;[http://www.lanacion.com.ar/1461484-chubut-va-por-toes-les concesiones-de-ypf «Chubut va por toles concesiones de YPF»], ''La Nación'', 1 d'abril de 2012.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.eldia.com.ar/edis/20120330/ypf-anuncio-afayu-petroleo-demanda-chubut-economia0.htm «YPF anunció un afayu de petroleu y demanda a Chubut»], ''[[El Día (Arxentina)|El Día]]'', 30 de marzu de 2012.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.lanacion.com.ar/1456490-chubut-y-santa-cruz-quitaron-la-concesion-de-areas-esplotaes-por-ypf «Chubut y Santa Cruz quitaron la concesión d'árees esplotaes por YPF»], ''La Nación'', 15 de marzu de 2012.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.clarin.com/politica/Convoquen-empresarios-actu-Casa-Gobiernu_0_683331851.html «Cristina presentó'l proyeutu pa espropiar el 51&amp;nbsp;% de YPF»], ''Clarín'', 16 d'abril de 2012.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.pagina12.com.ar/diario/economia/2-229424-2013-09-20.html |títulu=http://www.pagina12.com.ar/diario/economia/2-229424-2013-09-20.html |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.infonews.com/nota/202222/ypf-lidera-el mercáu-de-ventes-de-naftes-premium |títulu=http://www.infonews.com/nota/202222/ypf-lidera-el mercáu-de-ventes-de-naftes-premium |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.elonce.com/seiciones/economicas/419270-ypf-increment-les sos-ventes-de-nafta-premium.htm |títulu=http://www.elonce.com/seiciones/economicas/419270-ypf-increment-les sos-ventes-de-nafta-premium.htm |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;

El 5 d'avientu de 2012, Cristina Kirchner anunció la creación de la empresa YPF Teunoloxía S.A., que'l so oxetivu ye'l desenvolvimientu teunolóxicu nel sector de petroleu y gas. El capital accionario de la empresa ta constituyíu por un 51 per cientu por YPF y 49 per cientu pol CONICET. En payares l'inauguró Y-TEC creada por YPF, el Ministeriu de Ciencia, Teunoloxía ya Innovación Granible y el CONICET, y un modernu edificiu de 11&amp;nbsp;000 metros cuadraos, que se va dedicar a investigaciones teunolóxiques aplicaes. N'avientu de 2014, la empresa YPF Teunoloxía llanzó l'Estudiu del recursu enerxéticu marín de la Patagonia Austral» coles mires d'estender el desenvolvimientu de fontes alternatives de xeneración d'enerxía y conocer más sobre'l potencial del Mar Arxentín en materia enerxético.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.diariojornada.com.ar/126045/economia/A_trés_aos_de_ser__recuperada_YPF_sigui_creciendo |títulu=http://www.diariojornada.com.ar/126045/economia/A_trés_aos_de_ser__recuperada_YPF_sigui_creciendo |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;

==== Saneamientu ====
Al traviés d'Agua y Saneamientos Arxentinos (AySA) llevar a cabu la instalación de {{nowrap|302.645}} conexones d'agua y {{nowrap|221.130}} conexones de cloaques nel periodu [[2006]]-[[2012]]. La empresa tamién inauguró'l primer módulu de la planta potabilizadora Juan Manuel de Rosas en [[Partíu de Tigre|Tigre]], sobre'l [[Ríu Paraná]], y la Depuradora de Líquidos de cloaca del Bicentenariu, en [[Partíu de Berazategui|Berazategui]]. Dambes obres demanden una inversión de {{nowrap|3.300 millones}} de pesos, van dexar ampliar los servicios d'agua a otros {{nowrap|2.000.000}} de persones y tratar los líquidos cloacales producíos por {{nowrap|4.000.000}} d'habitantes, respeutivamente. Les obres d'ampliación de les plantes depuradores El Jagüel, Norte y Sudoeste, qu'en xunto van sumar {{nowrap|750.000}} persones más a los servicios de desaguadorios de cloaca.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.telam.com.ar/notas/201305/18121-mas-de-dos-millones-de-persones-aportaron-al serviciu-de-agua-y-cloaques-en-los-ultimos-anos.html |títulu=Más de dos millones de persones aportaron al serviciu d'agua y cloaques nos últimos años |fechaaccesu=3 de xunu de 2012 |fecha=18 de mayu de 2013 |obra=Axencia de Noticies Télam}}&lt;/ref&gt;

==== Política Vial y ferroviaria ====
La xestión de Cristina Fernández siguió les obres y planes llanzaos mientres l'alministración del presidente [[Néstor Kirchner]] cuando se llanzó un [[Plan Vial Nacional]], construyéronse 1300&amp;nbsp;km de nueves carreteres, pavimentaron 4100&amp;nbsp;km de rutes nacionales y cubrir con obres de caltenimientu la totalidá de la rede vial nacional. Amás, llevóse la cobertoria d'obres de caltenimientu a la totalidá de la rede vial pavimentada, cuando nel 2003 solo algamábase a cubrir el 50&amp;nbsp;% de la mesma. Gracies a estes inversiones dende 2003 al añu 2014 produció una crecedera del 130&amp;nbsp;% de la rede vial arxentina.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.telam.com.ar/notas/201301/3695-el ministeriu-de-planificacion-destaco-les obres-d'infraestructura realizaes-dende-2003.html |títulu=http://www.telam.com.ar/notas/201301/3695-el ministeriu-de-planificacion-destaco-les obres-d'infraestructura realizaes-dende-2003.html |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;
En 2008, créase l'[[Axencia Nacional de Seguridá Vial]], lo que produció un amenorgamientu nel primer añu la cantidá d'accidentes fatales más d'un 9&amp;nbsp;% ente 2008 y 2009. En 2012 la Organización Mundial de la Salú (OMS) indicó que'l númberu envaloráu de muertes n'accidentes de tránsitu cada 100&amp;nbsp;000 habitantes na Arxentina yera de 12,6 (el más baxu de Suramérica dempués de [[Chile]], que tien 12,8).&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.telam.com.ar/notas/201303/10444-arxentina-con-baxu-indice-de-muertes-por-accidentes-de-transito-de-sudamerica.html |títulu=http://www.telam.com.ar/notas/201303/10444-arxentina-con-baxu-indice-de-muertes-por-accidentes-de-transito-de-sudamerica.html |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;

En 2013 adquiriéronse [[Unidá llétrica múltiple CSR (Mitre y Sarmiento)|409 coches llétricos]] pa les llinies [[Llinia Mitre|Mitre]] y [[Llinia Sarmiento|Sarmiento]] a la empresa china [[CSR Sifang]].&lt;ref&gt;Ministeriu del Interior y Tresporte, [http://www.mininterior.gov.ar/prensa/prensa.php?i=1500]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Ámbitu Financieru, [http://www.ambito.com/noticia.asp?id=670918]&lt;/ref&gt;
En mayu d'esi mesmu añu, robló con [[CSR Sifang|la mesma empresa]] un nuevu contratu por [[unidá llétrica múltiple CSR (Roca)|300 coches llétricos]] pa la [[llinia Roca]].&lt;ref&gt;Ministeriu del Interior y Tresporte, [http://www.mininterior.gov.ar/prensa/prensa.php?i=1569]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;La Nación, [http://www.lanacion.com.ar/1584797-randazzo-anuncio-la compra-de-300-vagones-pa-la-linea-roca]&lt;/ref&gt;
En 2014 mientres el gobiernu de Kirchner empecipiáronse los trabayos pa la electrificación del ramal La&amp;nbsp;Plata y de los ramales a Temperley y La&amp;nbsp;Plata.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.telam.com.ar/notas/201510/124574-trenes-linea-roca.html |títulu=http://www.telam.com.ar/notas/201510/124574-trenes-linea-roca.html |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.infobae.com/2015/09/29/1758830-obres-electrificacion-la-linea-roca |títulu=http://www.infobae.com/2015/09/29/1758830-obres-electrificacion-la-linea-roca |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;
En 2011 inauguróse la terminal de trenes y ómnibus de Mar del Plata, nel mesmu predio de la vieya estación.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.impulsonegocios.com/contenidos/2011/07/22/Editorial_14455.php |títulu=http://www.impulsonegocios.com/contenidos/2011/07/22/Editorial_14455.php |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;
En 2015 inauguróse la estación Rosario Sur de la llinia Mitre con una superficie de 1200&amp;nbsp;m².&lt;ref&gt;Rosario 3, [http://www.rosario3.com/noticias/Con-Cristina-en-videoconferencia-quedu-inaugurada-la-estacion-Rosario-Sur-20150721-0050.html]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;El Argentino Rosario, [http://elargentinorosario.infonews.com/2015/03/09/rosariu-189065-cristina-vendra-a-rosariu-en-mayu-a-inaugurar-la-nueva-estacion-de-trenes.php]&lt;/ref&gt;
Tou ello enmarcáu na renovación del corredor ferroviariu Buenos Aires –Rosario, cola renovación total de 558 quilómetros de vía ascendente y descendente.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://prensa.argentina.ar/2015/07/21/59526-nueva-estacion-rosariu-sur-de-la-linea-mitre.php |títulu=http://prensa.argentina.ar/2015/07/21/59526-nueva-estacion-rosariu-sur-de-la-linea-mitre.php }}&lt;/ref&gt;
En 2012 poner en marcha un nuevu serviciu escontra'l sur de la provincia de Buenos Aires siendo la terminal la ciudá de Tandil, atravezando San Miguel del Monte, Cañuelas, Las Flores y Rauch.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.lanoticia1.com/noticia/trenes-scioli-inaugura-ramal-constitucion-tandil-31572.html |títulu=http://www.lanoticia1.com/noticia/trenes-scioli-inaugura-ramal-constitucion-tandil-31572.html |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;

=== Política en Rellaciones Esteriores ===
[[Ficheru:Mapa Argentino según presentación CLPC-ONX - 2009.png|miniatura|left|200px|Mapa oficial de la [[plataforma continental arxentina]] ellaboráu en 2009 pola Cancillería arxentina, que formó parte del pidíu d'estensión de la frontera de la [[plataforma continental]] aprobáu poles Naciones Xuníes en 2016. En verde claro puede trate la plataforma continental so soberanía nacional.]]
[[Ficheru:Cristina Fernández with Barack Obama in Cannes 2011.jpg|miniatura|Cristina Fernández con [[Barack Obama]] mientres la [[Cume del G-20 de Cannes]].]]
[[Ficheru:CFK y Rousseff Caracas 2011-12-02.jpg|miniatura|CFK y [[Dilma Rousseff]] en [[Caraques]] nel cume 2011 de la [[Comunidá d'Estaos Llatinoamericanos y Caribeños]].]]
[[Ficheru:Cristina Fernández de Kirchner y Hugo Chávez Salón Néstor Kirchner Palacio Miraflores 2011-12-01.jpg|miniatura|Cristina Kirchner y la so fía Florencia xunto a [[Hugo Chávez]] nel Salón Néstor Kirchner del [[Palaciu de Miraflores]].]]
[[Ficheru:Cristina y Lula 2.jpg|miniatura|Cristina Kirchner y [[Luiz Inácio Lula da Silva]].]]

Mientres los gobiernos de Cristina Fernández, Arxentina caltuvo la rellación estrecha colos miembros del [[Mercosur]], especialmente [[Brasil]] y [[Venezuela]], amosándose tamién cercanu de mandatarios suramericanos como [[Evo Morales]], [[José Mujica]] y [[Rafael Correa]]. Arxentina dio prioridá a la participación nos Cumes de xefes d'estáu del [[Grupu de los 20 (países industrializaos y emerxentes)|G20]] -creada depués del españíu de la [[Crisis financiera de 2008|crisis mundial de 2008]]. Ellí propunxo xunto a Brasil y a pidíu de les organizaciones sindicales internacionales, la inclusión nel G20 de la [[Organización Internacional del Trabayu]], propuesta que foi aprobada pol grupu. En 2011 Cristina Kirchner exerció la presidencia del [[Grupu de los 77]]. En 2008 roblóse'l [[Tratáu constitutivu de Unasur|tratáu constitutivu]] de la [[Unasur]] que constituyó per primer vegada na historia un bloque de naciones suramericanes. En 2010 l'Arxentina participó na creación de la [[Comunidá d'Estaos Llatinoamericanos y Caribeños]] (Celac), primer vegada na historia que se llogró conformar un organismu rexonal, ensin la participación d'[[Estaos Xuníos]]. Nesti periodu Arxentina foi unu de los países qu'integró en 2008 el G20, ocupó la presidencia del [[Grupu de los 77]] y la secretaría xeneral de la [[Unasur]], participó de la creación de la [[CELAC]] y estableció una rellación de sociu estratéxicu con [[China]]. Mientres el so mandatu la Unasur xugó un papel importante na [[crisis política en Bolivia de 2008]], la [[crisis diplomática ente Colombia y Venezuela de 2010]] y na [[30S (Ecuador)|crisis política d'Ecuador de 2010 conocida como 30S]].

En 2009 la Cancillería arxentina presentó a les Naciones Xuníes un pidíu d'espansión de la [[plataforma continental]], que toma una área de 1&amp;nbsp;782&amp;nbsp;500&amp;nbsp;km², equivalente a más de la metá del territoriu remanecíu, aplicando les regles establecíes na [[Convención de les Naciones Xuníes sobre'l Derechu del Mar]] (CONVEMAR), vixente p'Arxentina dende 1995. L'área reclamada correspuéndese tamién cola zona na que s'atopen les [[Islles Malvines]] y demás islles del Atlánticu Sur sobre les qu'Arxentina caltién una disputa de soberanía con [[Gran Bretaña]]. En marzu de 2016 les Naciones Xuníes aprobó'l pidimientu arxentín por unanimidá. En 2015 l'Arxentina llogró que l'Asamblea Xeneral de les Naciones Xuníes aprobara un resolución estableciendo los [[Principios Básicos en Procesos de Reestructuración de Delda Soberana]], con una mayoría de 136 votos a favor, 41 astenciones y solo 6 votos en contra.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.plataformaargentina.gov.ar/userfiles/userfiles/folletu-actual2016-enllaz-banner.pdf |títulu=La llende más estensa de l'Arxentina y la nuesa frontera cola humanidá |obra=COPLA |fecha=2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.un.org/depts/los/clcs_new/submissions_files/arg25_09/arg2009y_summary_esp.pdf| |títulu=Llende esterior de la plataforma continental. Presentación arxentina |obra=Presidencia de la Nación Arxentina |fecha=2009}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.infobae.com/2016/03/27/1799924-arxentina-suma-territoriu-la-onu-aprobo-estender-la plataforma-maritima |títulu=Arxentina suma territoriu |obra=Infobae |fecha=27 de marzu de 2016 |fechaaccesu=27 de marzu de 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.un.org/spanish/News/story.asp?NewsID=33253#.VwITKJzhB0s |títulu=L'Asamblea Xeneral establez principios básicos pa procesos de reestructuración de delda |obra=ONX |fecha=10 de setiembre de 2015 |fechaaccesu=4 d'abril de 2016}}&lt;/ref&gt;

==== Soberanía de les Islles Malvines ====
{{AP|Cuestión de les islles Malvines|2=Esploraciones petroleres sobre mares de les Islles Malvines|3=Crisis diplomática pola soberanía de les islles Malvines nos años 2010|4=Referéndum sobre la soberanía de les Islles Malvines de 2013}}
[[Ficheru:Acto por los caídos en Malvinas.ogv|miniatura|Cristina Kirchner en [[Londres]] el 2 d'abril de 2009 nel homenaxe a los cayíos na [[Guerra de les Malvines]].]]
[[Ficheru:Fernández de Kirchner, Malvinas.jpg|miniatura|Fernández nun monumentu a los cayíos na Guerra de Malvines.]]

No que fai a la soberanía de les [[Islles Malvines]], como los presidentes que lu precedieron, Cristina Fernández caltuvo una constante presencia na [[Organización de les Naciones Xuníes]], quien siempres falló favorable a Arxentina, incluyendo a les islles ente los [[Territoriu non autónomu|territorios non autónomos]] a ser descolonizados so supervisión de dicha organización. Ante la esguilada de tensión pola esploración petrolífera de les mesmes per parte de [[Gran Bretaña]], la presidente respondió con una prohibición d'utilizar puertos arxentinos p'aprovir bienes a les islles Malvines, posición sofitada pola [[Unasur]] nel so conxuntu; coles mesmes el congresu aprobó la [[Llei Gauchu Rivero]] que prohibe la permanencia, l'amarre y el suministru de barcos cola bandera británica de les Islles Malvines, la bandera del Reinu Xuníu y d'otres colonies britániques nos puertos.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Llista de territorios non autónomos |url=http://www.un.org/es/decolonization/nonselfgovterritories.shtml |fechaaccesu=13 d'agostu de 2013 |obra=[[Naciones Xuníes]]}}&lt;/ref&gt;

=== Política en Salú y Ambiente ===
La política ambiental del Gobiernu de Cristina Kirchner tuvo básicamente como exes la reglamentación de les lleis de montes en 2007 y sanción de la llei de glaciares en 2010. Sobre esta postrera, la presidente vetara la llei orixinal de 2008 aduciendo que les actividaes qu'ordenaba dicha llei, al disponer sobre recurso provinciales, entepasaba l'algame de les facultaes reservaes a la Nación nel artículu 41 de la [[Constitución de la Nación Arxentina|Constitución Nacional]]. Coles mesmes, al traviés d'[[AySA]] (Agua y Saneamientos Arxentinos S.A.) empecipióse un programa integral pa la universalización de los servicios d'agua potable y saneamientu pa la población de la Ciudá de Buenos Aires y 17 conceyos del primer gordón del conurbano bonaerense. El plan lleváu alantre por AySA implicó ente los años 2007 y 2015 una inversión executada de 26&amp;nbsp;174 millones $, 727 obres terminaes que beneficien a 8 millones de persones dientro del área de concesión de la empresa. La cobertoria d'agua potable qu'en 2003 yera del 71,1&amp;nbsp;% de la población pasó al 82&amp;nbsp;% en 2015, incorporando 3&amp;nbsp;881&amp;nbsp;047 habitantes. Ente que la cobertoria de cloaques pasó del 43,1&amp;nbsp;% en 2003, al 54,4&amp;nbsp;% en 2015, incorporando al serviciu a 3&amp;nbsp;130&amp;nbsp;225 habitantes.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.ambito.com/noticia.asp?id=803415 |títulu=http://www.ambito.com/noticia.asp?id=803415 |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;
AYSA, desque foi nacionalizada, lleva executaes obres por 26&amp;nbsp;714 millones, 727 obres terminaes, más de 8 millones de beneficiarios.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.aysa.com.ar/index.php?id_contenido=1588&amp;id_seccion=0 |títulu=http://www.aysa.com.ar/index.php?id_contenido=1588&amp;id_seccion=0 |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web|
url=http://www.ambiente.gov.ar/archivo/web/DB/File/llei_26331_presupuestos_minimos_montes_nativos.pdf
 |títulu= Testu Llei 26631 de Presupuestos Mínimos de Proteición Ambiental de los Montes Nativos
 |fechaaccesu=26 d'agostu de 2011 |añu=2011 |formatu= web |editorial= Secretaría d'Ambiente y Desarrollu Sustentable}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.pagina12.com.ar/diario/ultimas/20-154089-2010-09-30.html «La proteición de glaciares yá ye llei»], ''Páxina/12'', 30 de setiembre de 2010. Consultáu'l 26 d'agostu de 2011.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;infoleg_1&quot;/&gt;
Mientres el so xestión produció la incorporación de trés nueves vacunes al calendariu nacional de vacunación a partir del 2015: un contra'l rotavirus, una contra la varicela y la postrera contra'l meningococu. van aplicar a 1,5 millón de neños hasta 2 años d'edá.&lt;ref name=&quot;perfil_1&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.perfil.com/politica/cfk-llanzo-midíes-sanitaries-y-sumu-vacunes-a-pidíu-de-la so-nuera-0604-0047.phtml |títulu=http://www.perfil.com/politica/cfk-llanzo-midíes-sanitaries-y-sumu-vacunes-a-pidíu-de-la so-nuera-0604-0047.phtml |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;
tamién s'aprobó la Llei d'Obesidá y Trestornos Alimenticios, con oxetu d'esta normativa ye esixir a les obres sociales y empreses de medicina prepaga la inclusión dientro del Programa Médicu Obligatoriu (PMO) l'atención, prevención y tratamientu d'estes afecciones.&lt;ref name=&quot;nacionysalud_1&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.nacionysalud.com/node/430 |títulu=http://www.nacionysalud.com/node/430 |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;
N'avientu de 2007 establecióse'l Programa Nacional de Control de Tabacu, prohibiéndose la venta a menores d'edá.&lt;ref&gt;[http://www.msal.gov.ar/htm/site_tabacu/pdf/leg_menores.pdf Digesto de llexislación de control del tabaquismu], publicáu nel sitiu web MSAL&lt;/ref&gt;A partir de 2008 el país menguó la cantidá de gases contaminantes que xeneren. L'enclín al descensu qu'empezó en 2008 caltener nos siguientes años, según datos del Inventariu de Gases d'Efeutu Ivernaderu (GEI) de la Convención Marco de les Naciones Xuníes sobre'l Cambéu Climáticu.&lt;ref&gt;http://www.lanacion.com.ar/2031958-cambéu-climatico-los arxentinos-xeneren-cada vegada-menos-gases-contaminantes&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Hospital El Cruce.JPG|250px|miniatura|right|Hospital L'Encruz.]]

Tocantes a la política sanitaria: creóse'l plan Sumar, un plan integral de salú qu'atiende a neños hasta los 19&amp;nbsp;años y muyeres hasta 64&amp;nbsp;años ensin obra social; incorporáronse cuatro nueves vacunes al calendariu nacional de vacunación a partir del 2015: una contra'l rotavirus, una contra la varicela, contra'l meningococu y contra el [[virus del papiloma humanu]]; aprobóse la Llei d'Obesidá y Trestornos Alimenticios, con oxetu d'esta normativa ye esixir a les obres sociales y empreses de medicina prepaga la inclusión dientro del Programa Médicu Obligatoriu (PMO) l'atención, prevención y tratamientu d'estes afecciones; establecióse'l Programa Nacional de Control de Tabacu; sancionóse la Llei Nacional Antitabacu; sancionóse la [[Llei de Reproducción Médicamente Asistida]], pola cual garantízase l'accesu gratuitu a los tratamientos médicos necesarios pa la [[fecundación]] ya implantación d'embriones según el so [[criopreservación]].&lt;ref name=&quot;perfil_1&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;nacionysalud_1&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.msal.gov.ar/htm/site_tabacu/pdf/leg_menores.pdf |títulu=DIGESTO DE LEGISLACION DE CONTROL DEL TABAQUISMU }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.telam.com.ar/notas/201605/149358-tabacu-arxentina-opinion-angueira.html |títulu=http://www.telam.com.ar/notas/201605/149358-tabacu-arxentina-opinion-angueira.html |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.cfkargentina.com/felicitaciones-cristinaa-llei-de-fertilizacion-asistida/ |títulu= Felicitaciones a los que tanto llucharon pola Llei de Fertilización Asistida |fechaaccesu=29 de xunetu de 2013 |añu= 2013 |formatu= web |editorial= cfkargentina.com}}&lt;/ref&gt;

Coles mesmes inauguráronse dellos hospitales, ente ellos l'[[Hospital L'Encruz|Hospital Néstor Kirchner-L'Encruz]], que s'atopa ente los cuatro meyores d'América Llatina.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://agenhoy.com.ar/l'hospital-l'encruz-nestor-kirchner-subio-un-escalon-ente-los meyores-de-america-latina/ |títulu=http://agenhoy.com.ar/l'hospital-l'encruz-nestor-kirchner-subio-un-escalon-ente-los meyores-de-america-latina/ |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;

=== Política en Seguridá ===
[[Ficheru:ARA Almirante Brown D 10 (cropped).jpg|left|miniatura|El [[ARA Almirante Brown (D-10)]] lidera la formación nun operativu [[UNITAS]] avientu de 2007.]]

Mientres el so mandatu llanzáronse distintos operativos de seguridá, como'l [[Operativa Petrina Sur]], na [[Ciudá Autónoma de Buenos Aires]] pa la cooperación ente los cuerpos policiales y les fuercies de seguridá federales; el [[Operativu Centinela]], nel [[Gran Buenos Aires|conurbano]] esplegar efeutivos de la [[Xendarmería Nacional Arxentina|Xendarmería Nacional]]; [[Operativu Escudo Norte]], pa combatir el narcotráficu, tratar de persones y el contrabandu nel norte del país, nel que s'usaron radares militares pa la identificación, el siguimientu y la so captura; [[Operativu Vigía]], controles de persones, cargues y encomiendes nel tresporte públicu de pasaxeros de llarga distancia. Coles mesmes, llanzóse'l Programa Federal de Collaboración y Asistencia pa la Seguridá, que'l so principal oxetivu ye poner a disposición de les xurisdicciones provinciales y de la ciudá de Buenos Aires aquelles ferramientes y recursos que coadyuven al combate del delitu y la criminalidad y dexen coles mesmes xenerar ámbitos de coordinación y rellación interjurisdiccional.&lt;ref&gt;Xendarmería Nacional Arxentina (29 de xunu de 2011). «[https://web.archive.org/web/20150130074258/http://www.gendarmeria.gov.ar/Opcinturonsur/index.html Operativa Petrina Sur]» Consultáu'l 1 de xunetu de 2012&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;InfoBAE (27 de xunu de 2011). «[http://www.infobae.com/notas/590147-Seguridad-Cristina-Kirchner-anunciara-el-Operativu-Cinturon-Sur.html Seguridá: Cristina Kirchner va anunciar la Operativa Petrina Sur]» Consultáu'l Consultáu'l 1 de xunetu de 2012&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;La Voz del Interior (20 d'avientu de 2010). «[http://www.lavoz.com.ar/noticias/politica/cristina-punxo-en-marcha-el-operativu-centinela-de-gendarmeria-pa-el-conurbano Cristina punxo en marcha l'Operativu Centinela de Xendarmería pal conurbano]» Consultáu'l Consultáu'l 1 de xunetu de 2012&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Ministeriu de Seguridá (20 d'avientu de 2010). «[http://www.minseg.gob.ar/operativu-centinela/ Operativu Centinela]» Consultáu'l Consultáu'l 1 de xunetu de 2012&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;La Nación (21 de xunetu de 2011). «[http://www.lanacion.com.ar/1391188-cont-militares-contra-el-narcotrafico Los militares van lluchar contra'l narcotráficu]» Consultáu'l Consultáu'l 1 de xunetu de 2012&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Ministeriu de Seguridá. «[http://www.minseg.gob.ar/operativu-escudo-norte Operativu Escudo Norte]» Consultáu'l Consultáu'l 1 de xunetu de 2012&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Ministeriu de Seguridá. «[http://www.minseg.gob.ar/operativu-vigi Operativu Vigía]» Consultáu'l Consultáu'l 1 de xunetu de 2012&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Sala de Prensa/Presidencia de La Nación (29 d'avientu de 2011). «[http://www.prensa.argentina.ar/2011/12/29/26961-garre-punxo-en-marcha-el-operativu-vigia.php Garré punxo en marcha l'Operativu Vigía]» Consultáu'l Consultáu'l 1 de xunetu de 2012&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.lanacion.com.ar/1442504-la-terminal-de-retiru-yá-ye-xixilada-como-un aeropuertu «La terminal de Retiru yá ye xixilada como un aeropuertu»], artículu del 22 de xineru de 2012 nel diariu ''La&amp;nbsp;Nación'' (Buenos Aires). Consultáu'l 4 de xunetu de 2012.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.eleconomistaamerica.com.ar/politica-eAm-ar/noticias/5089380/08/13/Arxentina-llanza-un programa nacional-contra-la inseguridá.html |títulu=http://www.eleconomistaamerica.com.ar/politica-eAm-ar/noticias/5089380/08/13/Arxentina-llanza-un programa nacional-contra-la inseguridá.html |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;

Mientres la so xestión, coles mesmes, atacóse'l problema de xéneru nes fuercies de seguridá y armada: fueron nomaes, per primer vegada na historia, les primeres subcomisarias de la [[Policía Federal Arxentina|Policía Federal]]; foi creáu'l Centru Integral de Xéneru nes fuercies de seguridá d'[[Arxentina]]; aceptóse la llegada d'oficiales [[transexualidá|transexuales]] y [[tresxéneru]] a les fuercies de seguridá, instruyir a les fuercies policiales y de seguridá federales a respetar la identidá de xéneru, tantu de los axentes de los distintos organismos como de cualquier ciudadanu;&lt;ref name=&quot;LNA&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.lanacion.com.ar/1476921-siempres-quixo-ser-policia-y-agora-ye-la xefa-de-la comisaria-52a |títulu=Siempres quixo ser policía y agora ye la xefa de la comisaría 52a. |fechaaccesu=30 de xunetu de 2012 |fecha=28 de mayu de 2012 |obra=Diariu La Nación}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.zonapolicial.com.ar/ver_noticias.php?id_nota=238 |títulu=Históricu: Garré designó muyeres al mandu de comisaríes de la Federal |fechaaccesu=30 de xunetu de 2012 |fecha=2 de xunu de 2011 |obra=Zona Policial}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.minseg.gob.ar/garré-crea-el centru integral-de-xéneru-en-les fuercies-de-seguridad |títulu=Garré crea'l Centru Integral de Xéneru nes Fuercies de Seguridá |fechaaccesu=30 de xunetu de 2012 |fecha=24 d'ochobre de 2011 |obra=Ministeriu de Seguridá}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.lagaceta.com.ar/nota/467493/tucumanos/ |títulu=Les travestis van vistir uniformes femeninos nes Fuercies de Seguridá |fechaaccesu=30 de xunetu de 2012 |fecha=30 de payares de 2011 |obra=La Gaceta de Tucumán}}&lt;/ref&gt;

Otru puntu nodal de la xestión foi'l trabayu contra la [[trata de persones]] y la [[prostitución infantil]]; sancionóse la Llei&amp;nbsp;26.364 de Prevención y Sanción de Trátase de Persones y Asistencia a les sos Víctimes; creóse la Oficina de Rescate y Acompañamientu a les persones damnificadas pol Delitu de Trata; creóse la Oficina de Monitoreo de Publicación d'Avisos d'Ufierta de Comerciu Sexual (OM); reformar de la Llei de Trata, qu'alzó les penes pa los esplotadores; promulgó la llei 27.046, qu'obliga a asitiar n'aeropuertos, terminales de micros, pasos fronterizos y medios de tresporte públicu una lleenda contra tratar; votóse esaniciar la posibilidá de que s'escaste la pena a un violador si la so víctima acepta casase con él, figura conocida como avenimientu.&lt;ref&gt;[http://www.infoleg.gov.ar/infolegInternet/anexos/140000-144999/140100/norma.htm Llei de Prevención y Sanción de Trátase de Persones y Asistencia a les sos Víctimes], artículu nel sitiu web Infoleg (Buenos Aires).&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.jus.gob.ar/areas-tematicas/trata-de-persones.aspx Oficina de Rescate y Acompañamientu a Persones Damnificadas pol Delitu de Trata de Persones], artículu nel sitiu web del Poder Xudicial de la Nación (Buenos Aires).&lt;/ref&gt;
Según cifres sopelexaes pol Ministeriu de Seguridá n'abril, de 2015 hubo 6,6 homicidios cada 100&amp;nbsp;000 habitantes, un amenorgamientu del 12&amp;nbsp;% dende 2003, cuando la violencia llegó a tope, metanes una fuerte crisis económica.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.bbc.com/mundo/noticias-america-latina-37614799 |títulu=http://www.bbc.com/mundo/noticias-america-latina-37614799 |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;

Pa garantizar la seguridá del Mar Arxentín 2015 foi incorporada a l'Armada'l [[ARA Islles Malvines (A-24)]] un [[Avisu (buque)|avisu]] de l'[[Armada Arxentina]] de la clase ''Project V92/I Neftegaz'', pa cumplir funciones de patrullaje y suministru de les naves que se dirijen a les bases científiques de [[L'Antártida]].&lt;ref name=lanac&gt;{{cita web |url=http://www.lanacion.com.ar/1851821-llegaron-a-buenos-aires-cuatro-buques-d'orixe rusu-pa-la-armada |títulu=Llegaron a Buenos Aires cuatro buques d'orixe rusu pa l'Armada editorial=[[La Nación (Arxentina)]] |fecha=5 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=minutu&gt;{{cita web |url=http://www.minutouno.com/notas/1457503-l'armada-incorporo-buques-rusos-que-seran-destinaos-la-antartida |títulu=L'Armada incorporó buques rusos que van ser destinaos a L'Antártida |editorial=Minutu Unu |fecha=5 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt;Foi adquiríos tres un alcuerdu col gobiernu rusu y una empresa estatal rusa col [[Ministeriu de Defensa (Arxentina)|ministeriu de Defensa]] arxentín xuntu colos actuales ''[[ARA Bahía Prestosa]]'', ''[[ARA Islles Malvines]]'' y ''[[ARA Estrechu de San Carlos]]'' &lt;ref&gt;[http://infodefensa.com/lamerica/noticias/noticias.asp?cod=2058&amp;n=Sener%20se%20axudica%20la%20inxeniería%20%20de%20la%20arreglu%20y%20modernización%20d'el%20rompehielos%20de%20la%20Armada%20arxentina%20“Almirante%20Irizar” infodefensa:]&lt;/ref&gt;

=== Política en Trabayu, Emplegu y Seguridá Social ===
[[Ficheru:Manifestación en apoyo a Cristina Fernández de Kirchner - 9 de diciembre de 2015 - 001.jpg|miniatura|Manifestación en sofitu a Cristina Fernández, l'últimu día del so mandatu presidencial.]]

La política llaboral del Gobiernu de Cristina Kirchner consiste n'afondar la [[negociación coleutiva]] pa regular les [[rellaciones llaborales]], política empecipiada pol presidente Néstor Kirchner. Nel periodu 2003/2014 col Plan Nacional de Regularización del Trabayu (PNRT) se fiscalizó cerca de 1,4 millones d'establecimientos qu'inclúin a más de 4 millones de trabayadores inspeccionaos. Mientres el periodu 2003 – 2014 la cobertoria de los emplegadores aseguraos amontóse un 100&amp;nbsp;% y los trabayadores cubiertos aumentaron un 88&amp;nbsp;%. Llegóse al récor históricu de cuasi 9 millones de trabayadores cubiertos pol sistema. En materia de negociación coleutiva pasar de homologar 200 convenios básicamente d'empreses, hasta rexistrar en 2014 cerca de 2000&amp;nbsp;alcuerdos d'actividá y d'empresa. Más del 90&amp;nbsp;% de los convenios realizar por caña d'actividá económica (y subrama) y los restantes por empresa. Coles mesmes consiguióse la que la cantidá de trabayadores rexistraos seya la mayor en 38 años, anque reconoz que más del 30&amp;nbsp;% de la [[población activa]] siguen en condiciones precaries. El salariu mínimu creció 1338&amp;nbsp;% en 10&amp;nbsp;años, siendo según la presidente un salariu testigu» yá que «tolos convenios tán percima». Ente otres polítiques destáquense los microcreitos pa empresarios ―320&amp;nbsp;000 hasta 2013― y el [[Plan Arxentina Trabaya]] ―qu'amontó la cantidá de cooperatives en más de 6600―.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.trabajo.gov.ar/left/estadisticas/descargas/negColectiva/200803T_negociacionColectiva.pdf |títulu= Estáu de la negociación coleutiva, tercer trimestre |fechaaccesu=9 de febreru de 2009 |autor= Direición Xeneral d'Estudios y Formulación de Polítiques d'Emplegu |añu= 2008 |editorial= Ministeriu de Trabayu, Emplegu y Seguridá Social}}&lt;/ref&gt;
Tamién s'aumentar les indemnizaciones por [[siniestralidá llaboral|riesgos del trabayu]], modificando'l réxime llegal y esaniciando el tope máximu qu'impunxera la llexislación anterior.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.infoleg.gov.ar/infolegInternet/anexos/155000-159999/159765/norma.htm |títulu= Decreto 1694/2009 |fechaaccesu=15 de payares de 2009 |autor=Poder Executivu Nacional |fecha=5 de payares de 2009 |editorial= Infoleg}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;cfk2013-05-01_01&quot;&gt;[http://www.casarosada.gob.ar/images/stories/videu/cfk-010313-1.flv «Cristina Fernández de Kirchner ante'l Congresu de la Nación Arxentina na apertura del periodu de sesiones ordinaries 2013»], artículu del 1 de marzu de 2013 nel sitiu web oficial Casa Rosada (Buenos Aires). Consultáu'l 4 d'agostu de 2013.&lt;/ref&gt;

==== Política distributiva y previsional ====
La política llevada a cabu pol Gobiernu de Cristina Fernández foi fuertemente [[distribución de la renta distributiva]]. En 2009 creóse l'[[Asignación Universal por Fíu]], que consiste nuna tresferencia que l'Estáu fai a los padres per cada fíu d'ente 12&amp;nbsp;selmanes de xestación y los 18&amp;nbsp;años. Depués sumóse-y l'[[Asignación Universal por Embaranzu]]. Esta midíes asitiaron a Arxentina como'l país con meyor y más amplia seguridá social de Llatinoamérica. egún un informe de 2011 de la [[Comisión Económica p'América Llatina y el Caribe]], la [[probeza]] allugar en 5,7&amp;nbsp;%, lo que significa un amenorgamientu significativu dende los 33,8&amp;nbsp;puntos porcentuales de probeza qu'había al empecipiar el so mandatu, allugándose como la más baxa n'América Llatina, per delantre d'[[Uruguái]] (6,7&amp;nbsp;%). La [[indigencia]] menguó del 7,2&amp;nbsp;a el&amp;nbsp;1,9&amp;nbsp;%, siendo la segunda más baxa de la rexón.
Amás, según informes del Bancu Mundial, ente 2003 y 2009 Arxentina dobló la so clase media, pasando de 9,3&amp;nbsp;millones a 18,6&amp;nbsp;millones de persones, cuasi la metá de la población.&lt;ref&gt;[http://www.eclac.cl/publicaciones/xml/4/32934/sps142_LCL2889.pdf «Los programes sociales y los oxetivos de desenvolvimientu del mileniu n'Arxentina».] Santiago de Chile: CEPAL (Naciones Xuníes), 2008.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://elcomercio.pe/actualidad/1502182/noticia-ocho-millones-llatinoamericanos-dexaron-probes-2011 «Ocho millones de llatinoamericanos dexaron de ser probes»], artículu nel diariu ''El Comerciu'' (Lima).&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.lagaceta.com.ar/nota/520262/economia/segun-bm-clase-media-dóblose-mientres-peracaba-decada.html «Según el Bancu Mundial, mientres la última década la clase media doblóse»], artículu nel diariu ''La Gaceta'' (Córdoba).&lt;/ref&gt;

A estes midíes distributives, sumáronse-y les polítiques previsionales. En 2008, llogróse la estatización de tolos fondos jubilatorios y poner fin al sistema de AFJP ([[Alministradores de Fondos de Xubilaciones y Pensiones]]). Acordies con un informe de la Ansés publicáu a mediaos de 2011, el capital del [[Fondu de Garantía de Sustentabilidad]] doblárase dende la estatización de les AFJP y el fondu p'abelugar el pagu de xubilaciones superó los 200&amp;nbsp;000&amp;nbsp;millones de pesos. La cifra ye más del doble de lo qu'atroparen les AFJP mientres catorce años d'alministración privada. Coles mesmes, creáronse delles moratorias previsionales que llograron incorporar a más de dos millones y mediu de persones lo qu'acompañáu de dos aumentos añales por llei, xeneraron una redistribución escontra sectores de baxos ingresos y asitió a Arxentina nel primer llugar d'América Llatina en cobertoria previsional.&lt;ref&gt;«Según la CEPAL, l'Arxentina algamó a finales de 2013 l'índiz más altu na rexón, al algamar el 94,% de cobertoria previsional».&lt;br /&gt;
Vease'l llibru de Pablo Fontdevile: ''Teunoloxía y Estáu'', páx.&amp;nbsp;28. Buenos Aires: Eduntref, 2015. ISBN 978-987-1889-62-4. Consultáu'l 18 d'avientu de 2016.&lt;/ref&gt;
Dende'l Gobiernu del ex-presidente Néstor Kirchner en 2003 hasta agostu del 2012, l'aumentu nominal pa los xubilaos foi del 1253&amp;nbsp;%.&lt;ref&gt;[http://www.lanacion.com.ar/1061801-con-criticas-a-les-afjp-cristina-kirchner-roblo-el proyeutu-pa-poner-fin-a-la-jubilacion-privada «Con crítiques a les AFJP, Cristina Kirchner robló'l proyeutu pa poner fin a la xubilación privada»], diariu ''La Nación'', 21 d'ochobre de 2008. Consultáu'l 27 de xunetu de 2012.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://tiempo.infonews.com/notas/dende-que-les-afjp-se-estatizaron-fondu-de-garantia-de-anses-dóblose «Desque les AFJP se estatizaron, el Fondu de Garantía de la ANSÉS doblóse»], artículu del 17 de xunetu de 2011 nel diariu ''Tiempu Arxentín'' (Buenos Aires). Consultáu'l 27 de xunetu de 2012.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.diarioregistrado.com/Politica/52559-los fondos-de-ex-afjp-aumentaron-el-95-dende-el so-estatizacion.html «Los fondos de les ex-AFJP aumentaron el 95&amp;nbsp;% dende'l so estatización»], artículu del 31 d'agostu de 2011 en ''Diariu Rexistráu'' (Buenos Aires). Consultáu'l 27 de xunetu de 2012.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.pagina12.com.ar/diario/economia/2-183093-2011-12-10.html «El doble de lo que dexaron les AFJP»], artículu del 10 d'avientu de 2011 nel diariu ''Páxina/12'' (Buenos Aires). Consultáu'l 27 de xunetu de 2012.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.pagina12.com.ar/diario/economia/2-147445-2010-06-12.html «Informe sobre la Moratoria Previsional n'Arxentina»], ''Páxina/12'', 12 de xunu de 2010. Consultáu'l 26 d'agostu de 2011.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Aumentu_en_les xubilaciones&quot;&gt;[http://www.pagina12.com.ar/diario/ultimas/20-200161-2012-08-02.html «CFK: &quot;El pagu del Boden 12 marca un ciclu históricu nel desendeudamiento de l'Arxentina&quot;. Anunció tamién aumentu nes xubilaciones»], artículu del 2 d'agostu de 2012 nel diariu ''Páxina/12'' (Buenos Aires).&lt;/ref&gt;

=== Crítiques ===
El so Gobiernu foi criticáu por diversu motivos, ente ellos la intervención estatal na economía y les nacionalizaciones del [[Corréu Arxentín]], [[Aerolíneas Argentinas]], [[YPF]] y les [[AFJP]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.lanacion.com.ar/1326153-la-escesiva-intervencion-estatal-afuega-la-economia-dixo-la-uia |títulu=http://www.lanacion.com.ar/1326153-la-escesiva-intervencion-estatal-afuega-la-economia-dixo-la-uia |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;
En medios allegaos a los poderes económicos concentraos criticaron el so Gobiernu pol capitalismu d'amigones», pol cual beneficiaríense a empresarios que catalogaron como «cercanos al Gobiernu».&lt;ref&gt;Barbieri, Pierpaolo (2012): [http://www.lanacion.com.ar/1498070-capitalismu-de-amigote «Capitalismu d'amigones»], artículu del 10 d'agostu de 2012 nel diariu ''La&amp;nbsp;Nación'' (Buenos Aires).&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Pagni, Carlos (2012): [http://www.lanacion.com.ar/1500007-de-un capitalismu-de-amigos-al estatismu «D'un capitalismu d'amigos al estatismu»], artículu del 17 d'agostu de 2012 nel diariu ''La&amp;nbsp;Nación'' (Buenos Aires).&lt;/ref&gt;
Miembros de la oposición criticaron distintes midíes, como la llimitación pa la fuga de capitales, la oposición a los trataos de llibre comerciu, el memorándum con Irán, los subsidios a la enerxía, y l'usu de reserves pa pagar la delda esterna, ente otres.

=== Conflictos ===
{{VT|Paru agropecuario patronal n'Arxentina de 2008|Discutinios ente'l Grupu Clarín y el kirchnerismu|8N}}

[[Ficheru:Cacerolazo en Avenida Santa Fe y Callao (Jueves 19 de Septiembre) 3.jpg|miniatura|[[Cacerolazo]] contra'l Gobiernu de Cristina Fernández de Kirchner en setiembre de 2012.]]

El Gobiernu de Cristina Fernández de Kirchner tuvo dellos conflictos que marcaron el so pasu pol Poder Executivu.

Unu de los conflictos diose alredor de la supuesta intervención en 2007 del [[Institutu Nacional d'Estadística y Censos (Arxentina)|INDEC]] (Institutu Nacional d'Estadística y Censos), que se daría en cambeos na estructura del organismu. La oposición política criticó los índices basándose nel ingresu de nuevos emplegaos al institutu y acusóse al Gobiernu de despintar los «verdaderos númberos» de la economía.&lt;ref&gt;Sietecase, Reynaldo (2012): ''Kamikazes'', cit., t. VII, § 6, páxs. 205 a 207.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.economist.com/node/21548229 |títulu=The price of cooking the books |fecha=25 de febreru de 2021 |editorial=The Economist}}&lt;/ref&gt;
Pela so parte el [[Fondu Monetariu Internacional]] amenació con sanciones si nun se correxía» l'índiz de precios al consumidor.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.bloomberg.com/news/2013-02-01/argentina-becomes-first-nation-censured-by-imf-on-inflation-data.html |títulu=Arxentina is first nation censured by IMF for economic data}}&lt;/ref&gt;
El Gobiernu defendió la so posición diciendo que lo que camudó foi la metodoloxía de relevamiento: amenorgóse la canasta que s'utiliza como base d'analís de 818&amp;nbsp;productos a 440, esaniciando artículos de luxu y servicios como capadura de felinos, viaxes a [[Cancún]] y serviciu domésticu.&lt;ref&gt;Montenegro, Maximiliano (2011): ''Ye la ekonomía, estúpidu'', cit., t. XIX, § 4, páxs. 276 a 278.&lt;/ref&gt;

En 2008, diose un ''lock out'' patronal agropecuariu por cuenta de un decretu estableciendo un nuevu sistema de retenciones móviles a les esportaciones de [[soya]], [[xirasol]] incrementandolas y una baxa pa les de [[maíz]] y [[trigu]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.infoleg.gov.ar/infolegInternet/verNorma.do?id=138567 |títulu= Resolución 125 / 2008, Ministeriu d'Economía y Producción |fechaaccesu=25 de mayu de 2008 |fecha=10 de marzu de 2008 |editorial= Infoleg}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita noticia |url= http://www.perfil.com/contenidos/2008/03/11/noticia_0071.html |títulu= Lousteau anunció una fuerte xuba nes retenciones a soya y xirasol; baxen un puntu les de maíz y trigu |fecha=26 de marzu de 2008 |editorial= Perfil}}&lt;/ref&gt;
refugáu por cuatro organizaciones qu'axunten al sector [[emplegador]] de la producción [[agricultura|agru]]-[[ganadería|ganadera]] el 13 de marzu de 2008, declararon un [[zarru patronal|paru patronal]] ''(lockout)'' con [[bloquéu de víes de comunicación terrestre|bloqueos de rutes]], que s'estendería 129&amp;nbsp;díes.&lt;ref&gt;Seitz, Max (2008): [http://news.bbc.co.uk/hi/spanish/latin_america/newsid_7303000/7303470.stm «Arxentina: les patronales desafían a Cristina»], artículu n'español de marzu de 2008 nel sitiu web ''BBC Mundo''. Consultáu'l 26 de marzu de 2008.&lt;/ref&gt;
el proyeutu foi alzáu al [[Congresu de la Nación Arxentina|Poder Llexislativu]]. Na [[Cámara de Senadores de la Nación Arxentina|Cámara de Senadores]], la votación foi desempatada pol [[vicepresidente de la Nación Arxentina|vicepresidente de la Nación]], quien refugó'l proyeutu de llei unviáu pol Poder Executivu, que fuera primeramente aprobáu con cambeos pola [[Cámara de Diputaos de la Nación Arxentina|Cámara de Diputaos]].&lt;ref&gt;[http://www.lanacion.com.ar/nota.asp?nota_id=1031390&amp;pid=4762206&amp;toi=6255 «Cristina va dexar ensin efeutu'l polémicu resolución 125»], ''La Nación'', 18 de xunetu de 2008.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.lanacion.com.ar/nota.asp?nota_id=1031446&amp;pid=4762206&amp;toi=6256 «Prestu con matices nel campu»], ''La Nación'', 18 de xunetu de 2008.&lt;/ref&gt;
diose un conflictu que llevó a una rotura de l'alianza ente dambos y a un realineamiento políticu d'un sector de los llamaos [[radicales K]], lideraos por Cobos, que s'allugó na oposición mesmu ensin dexar d'ocupar el cargu de vicepresidente.

Dende'l conflictu poles retenciones móviles, el [[Grupu Clarín]] caltuvo una llinia editorial crítica contra Cristina. creándose un enfrentamientu col grupu de multimedios. Dempués de que s'aprobara la [[Llei de Servicios de Comunicación Audiovisual]], en 2009, la [[Sociedá Interamericana de Prensa]] ―que nuclea a los empresarios de los medios más poderosos del continente americanu criticar duramente por actos sospechosos en contra de ''[[La Nación (Arxentina)|La Nación]]'' y ''[[Clarín (periódicu)|Clarín]]''; tamién criticó la nueva Llei de medios, y comparó a [[Arxentina]] con [[Cuba]], [[Venezuela]] y [[Ecuador]], naciones que llevaron a cabu dicha llei.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.eldia.com.ar/edis/20091110/20091110141450.htm |títulu= SIP: duros informes contra Cuba, Arxentina, Venezuela y Ecuador |fechaaccesu=10 de payares de 2009 |fecha=9 de payares de 2009 |editor= Diariu El Día}}&lt;/ref&gt;

A partir de la metá del so segundu mandatu, Cristina Fernández sufrió delles manifestaciones de protesta. Les conseñes y reclamos fueron principalmente contra la corrupción, la inflación, la inseguridá, les presuntes meyores contra la xusticia y el supuestu proyeutu de modificar la Constitución pa dexar un re-reeleición de la presidente. A la última manifestación sumóse-y tamién el pidíu de xusticia pola muerte del fiscal [[Alberto Nisman|Nisman]] qu'apaeció muertu na so casa en circunstancies que se desconocen. Nes manifestaciones dieron delles casos de violencia contra'l Gobiernu, los sos funcionarios y los sos adeptos. Tamién fueron afrellaos periodistes que cubríen diches marches.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://tn.com.ar/sociedad/cortes-y-protestes-en-distintos-puntos-del-pais_271097 |títulu=Multitudinaries protestes en distintos puntos del país |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://cnnespanol.cnn.com/2012/11/08/empezaron-les protestes-contra-les-politicas-del gobiernu arxentín/ «Arxentina foi escenariu de multitudinaries protestes contra les polítiques del Gobiernu»], artículu publicáu'l 8 de payares de 2012 nel sitiu web CNN n'Español (Atlanta).&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.lanacion.com.ar/1573998-cacerolazo-18a «Cacerolazo 18A: multitudinaries protestes contra'l Gobiernu en tol país»], artículu publicáu nel diariu ''La&amp;nbsp;Nación'' (Buenos Aires).&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.huffingtonpost.es/2015/01/20/concentraciones-arxentina_n_6505216.html «Muerte d'Alberto Nisman: protestes por toa Arxentina contra'l Gobiernu de Cristina Fernández»], artículu del 20 de xineru de 2015 nel diariu ''Huffington Post'' (Londres).&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://tn.com.ar/politica/les banderes-del-8n-les conseñes-de-les protestes_285607 |editorial=TN |fecha=8 de payares de 2012 |títulu=Les banderes del 8N: les conseñes de les protestes |fechaaccesu=1 de xineru de 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-207456-2012-11-09.html «Los cartelos, los cantitos y los videos»], artículu del 9 de payares de 2011 nel diariu ''Páxina/12'' (Buenos Aires). Consultáu'l 25 de xineru de 2013. {{cita|Unu d'esplegar más grandes corrió por cuenta de l'agrupación La Solano Lima, venceyada col llexislador PRO [[Cristian Ritondo]], que llevaba un camión con una pantalla xigante. Dende Santa Fe y Callao podíen vese videos, ente ellos unu onde cuatro cuerpos coles cares de Cristina Fernández, Amado Boudou, Guillermo Moreno y Aníbal Fernández, vistíen traxe a rayes y colgaben d'una lluria.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.lanacion.com.ar/1524917-afrellaron-a-un periodista-de-c5n-en-la protesta «Afrellaron a un periodista de C5N na protesta»], artículu publicáu nel diariu ''La Nación'' (Buenos Aires).&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://www.minutouno.com/notas/284675-afrellaron-periodistes-distintos-medios-la marcha opositora «Afrellaron a periodistes de distintos medios na protesta»], artículu publicáu nel sitiu web Minuto&amp;nbsp;Unu (Buenos Aires).&lt;/ref&gt;

=== Imaxe del Gobiernu ===
[[Ficheru:Manifestación en apoyo a Cristina Fernández de Kirchner - 9 de diciembre de 2015 - 005.jpg|miniatura|L'últimu día del so mandatu, una manifestación d'agradecimientu axuntó cientos de miles de manifestantes na [[Plaza de Mayu]].]]

Mientres la so xestión, la imaxe presidencial foi fluctuante. El [[Paru agropecuario patronal n'Arxentina de 2008|paru de les patronales agropecuaries]] de 2008 y la derogación del sistema de retenciones móviles pol Congresu, significaron una importante cayida de la imaxe de Cristina Kirchner, sobremanera ente los sectores medios y altos. En diverses oportunidaes, medios de comunicación y políticos opositores afirmaron que se trataba del fin del kirchnerismu». El final del so mandatu, en 2015, tratar de la transición con mayor nivel de sofitu dende la vuelta de la Democracia en 1983, con una masiva manifestación nel so sofitu.&lt;ref name=&quot;Blanck&quot;&gt;Blanck, Julio (2008): [http://www.clarin.com/diario/2008/11/08/elpais/p-01798516.htm «El malhumor social y la cerrazón oficial, frente a un tiempu difícil»], artículu nel diariu ''Clarín'' del 18 de payares de 2008.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.telam.com.ar/notas/201506/107150-cristina-imaxe-positiva-eleiciones-consultoras-artemio-lopez.html |títulu=http://www.telam.com.ar/notas/201506/107150-cristina-imaxe-positiva-eleiciones-consultoras-artemio-lopez.html |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/subnotas/1-75593-2015-12-06.html |títulu=http://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/subnotas/1-75593-2015-12-06.html |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.hispantv.com/noticias/argentina/33760/fernandez-terminara-el so-mandatu-con-60--de-popularidad |títulu=http://www.hispantv.com/noticias/argentina/33760/fernandez-terminara-el so-mandatu-con-60--de-popularidá }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.lanacion.com.ar/1805172-el-secretu-detras-de-la popularidá-de-cristina-kirchner-en-la-argentina |títulu=http://www.lanacion.com.ar/1805172-el-secretu-detras-de-la popularidá-de-cristina-kirchner-en-l'arxentina |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;

== Unidá Ciudadana ==
Pa les [[Eleiciones llexislatives d'Arxentina de 2017|eleiciones llexislatives de 2017]] na provincia de Buenos Aires, Cristina Fernández de Kirchner promovió la formación de l'alianza eleutoral Unidá Ciudadana, que'l so principal oxetivu ye constituyir una oposición firme al gobiernu de Mauricio Macri.{{ensin referencies}} El llanzamientu oficial d'esi frente tuvo llugar en [[Sarandí]], nel [[Gran Buenos Aires]], el día 20 de xunu,&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://www.pagina12.com.ar/45312-la-politica-encarnada |títulu=La política encarnada. CFK presentó Unidá Ciudadana |obra=Diariu Páxina/12 |fecha=20 de xunu de 2017 }}&lt;/ref&gt; ante más de 60 mil persones.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.infobae.com/politica/2017/06/20/ante-un ensame-cristina-kirchner-llanza-unidá-ciudadana-vengo poner-el cuerpu-la cabeza-y-el-corazon/ |títulu=Ante un ensame, Cristina Kirchner llanzó'l frente Unidá Ciudadana |obra=Infobae |fecha=20 de xunu de 2017 }}&lt;/ref&gt; {{ensin referencies|El 24 de xunu de 2017 confirmóse la so candidatura a primer senadora nacional pola provincia de Buenos Aires pa les [[Eleiciones primaries d'Arxentina de 2017|eleiciones primaries del 13 d'agostu]].}} {{ensin referencies|En diches eleiciones primaries, la llista d'Unidá Ciudadana, encabezada por Cristina Fernández, llogró'l mayor númberu de votos, col 33,95%.}}

== Patrimoniu ==
Primero que Néstor Kirchner asumiera como presidente, en 2003, depués de ser intendente y gobernador, nel patrimoniu de dambos atopábense 22&amp;nbsp;propiedaes adquiríes con anterioridá a 1983 y 2 ente 1983 y 2003 &lt;ref name=&quot;pagina12_1&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-19398-2003-04-27.html |títulu=http://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-19398-2003-04-27.html |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;
Mientres la presidencia d'esta, el matrimoniu adquirió 8 propiedaes.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.lanacion.com.ar/930660-kirchner-declaro-un aumentu-de-el so-patrimoniu-y-ingreso |títulu=http://www.lanacion.com.ar/930660-kirchner-declaro-un aumentu-de-el so-patrimoniu-y-ingresos |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;cl_patrimoniu&quot;&gt;{{Cita web |url=http://edant.clarin.com/diario/2007/10/14/elpais/p-00301.htm |títulu=http://edant.clarin.com/diario/2007/10/14/elpais/p-00301.htm |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;
Según dellos medios, en 2003 el patrimoniu de Cristina y Néstor Kirchner xuntos xubía a 7&amp;nbsp;millones de pesos, equivalentes a {{esd|2 474 780 dólares}},&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://interactivos.lanacion.com.ar/ddjj/?declaracion_xurada=CristinaElisabet_Fern%C3%A1ndez-380 |títulu=http://interactivos.lanacion.com.ar/ddjj/?declaracion_xurada=CristinaElisabet_Fern%C3%A1ndez-380 |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;
 ente que'l patrimoniu individual de Cristina Fernández yera de más de 2&amp;nbsp;millones de pesos.&lt;ref name=&quot;pagina12_1&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.lanacion.com.ar/222582-si-faigo-campana-ye-pola crisis |títulu=http://www.lanacion.com.ar/222582-si-faigo-campana-ye-pola crisis |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;

En 2005, el xuez federal Julián Ercolini sobreseyó al matrimoniu que fuera denunciáu por presuntu arriquecimientu ilícitu ente los años 1994 y 2004. Na causa investigar los informes unviaos pola Alministración Nacional d'Ingresos Públicos (AFIP), el Congresu Nacional y l'Oficina Anticorrupción (OA), y llegóse a la conclusión que «la crecedera que se foi evidenciando añu tres d'añu nel patrimoniu de los investigaos tópase sofitáu pola evolución regular de los bienes que teníen con anterioridá a l'asunción del cargu públicu y resulta coherente col estilu d'aforru de les persones denunciaes».&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://edant.clarin.com/diario/2005/03/23/um/m-944220.htm |títulu=http://edant.clarin.com/diario/2005/03/23/um/m-944220.htm |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;
darréu sería nuevamente investigada dempués de lo que foi sobreseída por atopase de parte del [[Corte Suprema de Xusticia de la Nación (Arxentina)|Cuerpu de Peritos Contadores de la Corte Suprema]] que «la medría apaecía venceyáu especialmente cola venta de 14 propiedaes y terrenes» enantes declaraos.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-137429-2009-12-22.html |títulu=http://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-137429-2009-12-22.html |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;

En 2016 declaró 77,3 millones de pesos, equivalentes a {{esd|5 570 000}} dólares,&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.elnuevoherald.com/noticias/mundo/america-latina/article81573457.html |títulu=Cristina Fernández declara un patrimoniu valoráu en 5,57 millones de dólar http://www.elnuevoherald.com/noticias/mundo/america-latina/article81573457.html |obra=El Nuevu Herald |fecha=3 de xunu de 2016 }}&lt;/ref&gt;

En 2013, la mesma Cristina Fernández afirmó con respectu al aumentu del so patrimoniu que non solo s'investigó a xeitu sinón que tamién se designó al cuerpu de peritos de la Corte Suprema de la Nación por que realizara remangos contables, que duraron meses, y concluyeron que nun se cometió nengún actu ilícitu, lo qu'obligó al xuez a tornar les denuncies».&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.diarioregistrado.com/politica/cristina--y-respondio-sobre-el so-patrimoniu-a-darin_a54a7637d42b51y2eea00dc89 |títulu=http://www.diarioregistrado.com/politica/cristina--y-respondio-sobre-el so-patrimoniu-a-darin_a54a7637d42b51y2eea00dc89 |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;

== Causes xudiciales ==
Depués de que Cristina Fernández terminó'l so mandatu presidencial en 2015, aceleráronse causes xudiciales na so contra que taben en trámite dende dellos años, delles d'éstes impulsaes por opositores al so gobiernu. Esta aición foi carauterizada por ella como una persecución xudicial», calificación que foi compartida por diversu organizaciones y personalidaes.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://www.elpais.com.uy/mundo/cristina-denuncia-persecucion-xudicial.html |títulu=https://www.elpais.com.uy/mundo/cristina-denuncia-persecucion-xudicial.html |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-303605-2016-07-07.html |títulu=http://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-303605-2016-07-07.html |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;
En xunetu de 2016 afirmó que podría recurrir a la [[Comisión Interamericana de Derechos Humanos]] (CIDH) si persiste esta «ofensiva xudicial» na so contra.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.eldestapeweb.com/cristina-evalua-recurrir-tribunales-internacionales-persecucion-xudicial-n19159 |títulu=http://www.eldestapeweb.com/cristina-evalua-recurrir-tribunales-internacionales-persecucion-xudicial-n19159 |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;

Cristina Fernández tamién afirmó que la ofensiva xudicial na so contra foi una ferramienta utilizada por [[Mauricio Macri]] p'acallantar problemes del actual Gobiernu.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.laprensa.com.ni/2016/10/31/internacionales/2126658-cristina-fernandez-solicita-anular-causa-por supuestu fraude |títulu=http://www.laprensa.com.ni/2016/10/31/internacionales/2126658-cristina-fernandez-solicita-anular-causa-por supuestu fraude |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.cronista.com/economiapolitica/Cristina-esta-en-Tribunales-pa-declarar-sobre-corrupcion-ante-el xuez-Ercolini-20161031-0063.html |títulu=http://www.cronista.com/economiapolitica/Cristina-esta-en-Tribunales-pa-declarar-sobre-corrupcion-ante-el xuez-Ercolini-20161031-0063.html |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.lavoz.com.ar/politica/cristina-atribuyo-macri-la so-situacion-xudicial-y-dixo-que la quieren-presa-pa-tapar-el títulu=http://www.lavoz.com.ar/politica/cristina-atribuyo-macri-el so-situacion-xudicial-y-dixo-que la quieren-presa-pa-tapar-el |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;

=== Causes zarraes por sobreseimientu ===
* '''Supuestu encubrimiento del [[atentáu a la AMIA]]''': En xineru de 2015, l'entós fiscal de la causa AMIA, [[Alberto Nisman]], denunció que Cristina Kirchner, xuntu al canciller Héctor Timerman, ente otros realizaron negociaciones pa tapar a los iraninos antes de la firma del [[Memorándum de entendimiento Arxentina-Van Dir|Memorándum d'entendimientu con Irán]] y que tal tratar d'un plan d'impunidá» pa consiguir «tapar a los prófugos iraninos acusaos de la voladura a la mutual xudía» en cuenta de la compra per parte d'[[Irán]] de granos y carne arxentino y la venta de petroleu.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.lanacion.com.ar/1760001-denuncien-a-cristina-kirchner-y-a-hector-timerman-por-tapar-a-iran-en-l'atentáu-a-la-amia |títulu=http://www.lanacion.com.ar/1760001-denuncien-a-cristina-kirchner-y-a-hector-timerman-por-tapar-a-iran-en-l'atentáu-a-la-amia |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.perfil.com/politica/amia-denuncien-a-cristina-y-a-timerman-por-tapar-a-iran-0114-0032.phtml |títulu=http://www.perfil.com/politica/amia-denuncien-a-cristina-y-a-timerman-por-tapar-a-iran-0114-0032.phtml |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.perfil.com/politica/la corte-publico-la denuncia completa-de-nisman-contra-cfk-y-timerman-0120-0068.phtml |títulu=http://www.perfil.com/politica/la corte-publico-la denuncia completa-de-nisman-contra-cfk-y-timerman-0120-0068.phtml |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;
La causa foi declarada nula pol xuez Rafecas por ''inesistencia de delitu'' por cuenta de que'l Memorándum nunca entró a valir y que «el gobiernu escosó toles instancies pa llograr que la causa del atentáu contra la AMIA meyora na Xusticia arxentina» y que'l mesmu gobiernu aportunó en que se caltengan vixentes les alertes coloraes de la [[Interpol]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-267101-2015-02-28.html |títulu=http://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-267101-2015-02-28.html |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;

* '''Supuesta usurpación de títulu''': En cuatro oportunidad, en 2007, 2010, 2013 y 2016, distintes persones denunciaron ante la xusticia la supuesta usurpación de títulu de Cristina Fernández. Les primeres trés vegaes, la causa foi archivada por inesistencia de delitu». Pero en 2016, el xuez Bonadío abrió'l casu y solicitó documentación a la [[Facultá de Ciencies Xurídiques y Sociales (UNLP)|Facultá de Ciencies Xurídiques y Sociales]] de la [[Universidá Nacional de La Plata]]. La Facultá unvió al xulgáu una copia certificada del llibru d'actes, una copia del documentu que taba nel legajo de Fernández de Kirchner y una copia de la planilla d'inscripción ya ingresu a la Facultá cola firma y una semeya de la ex presidente. En xunu de 2016, Cristina Fernández foi sobreseída de la causa.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.infobae.com/2014/11/06/1606860-pa-la xusticia-nun hai-duldes-cristina-kirchner-ye-abogada/ |títulu=http://www.infobae.com/2014/11/06/1606860-pa-la xusticia-nun hai-duldes-cristina-kirchner-ye-abogada/ }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.perfil.com/politica/bonadio-sobreseyo-a-cristina-en-la causa-por-el-titulo-de-abogada-0013.phtml |títulu=http://www.perfil.com/politica/bonadio-sobreseyo-a-cristina-en-la causa-por-el-titulo-de-abogada-0013.phtml |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.infobae.com/politica/2016/06/11/rivolo-consintio-el sobreseimientu-de-cristina-kirchner-por-el-titulo-de-abogada/ |títulu=http://www.infobae.com/politica/2016/06/11/rivolo-consintio-el sobreseimientu-de-cristina-kirchner-por-el-titulo-de-abogada/ |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;

=== Causes en cursu ===

* '''Venta de dólares a futuru '''
{{ap|Caso por venta de dólares a futuru}}
El 30 d'ochobre de 2015 llexisladores de [[Camudemos]] denunciaron penalmente al presidente del [[Bancu Central de la República Arxentina|Bancu Central]] (BCRA), [[Alejandro Vanoli]], y al [[Ministeriu de Facienda y Finances Públiques (Arxentina)|ministru d'Economía y Finances Públiques]], [[Axel Kicillof]] por considerar que'l Bancu realizara mientres esi mes [[contratu de futuros|venta de dólares a futuru]] pa los primeros meses de 2016 a un preciu inferior al valor de mercáu d'esi momentu&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.pagina12.com.ar/diario/economia/2-285093-2015-10-31.html |títulu=http://www.pagina12.com.ar/diario/economia/2-285093-2015-10-31.html |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;
violando l'artículu 18° de la so Carta Orgánica, Llei 24144, y la causa quedó aniciada nel xulgáu penal federal al cargu de [[Claudio Bonadío]].

N'avientu, el nuevu presidente del BCRA del gobiernu de [[Mauricio Macri]], [[Federico Sturzenegger]], el 17 d'avientu de 2015 dispunxeron una devaluación cercana al 40&amp;nbsp;%,&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2015/12/17/argentina/1450359875_118731.html |títulu=Arxentina devalua la so moneda |fechaaccesu=xineru de 2016 |sitiuweb=El país}}&lt;/ref&gt;
la mayor rexistrada dende 2002, cuando se punxo fin a la convertibilidad. Ante una consulta, el xuez Bonadío
contestó que «nun había nenguna midida restrictiva ordenada que torgara'l pagu de los contratos».&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.bigbangnews.com/politica/Contraataque-K-denuncien-a-Bonadio-y-a-Sturzenegger-pol pagu-del-forgar-futuru-20160413-0031.html |títulu=http://www.bigbangnews.com/politica/Contraataque-K-denuncien-a-Bonadio-y-a-Sturzenegger-pol pagu-del-forgar-futuru-20160413-0031.html |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;

Ente les persones que mercaren dólares a futuru atopaben amigos y dirixentes del gobiernu de Mauricio Macri y empreses acomuñaes a la oposición al gobiernu de Fernández de Kirchner, como [[Mario Quintana]], [[José Torello]], o [[Nicolás Caputo]] o [[Cablevisión (Arxentina)|Cablevisión]].&lt;ref&gt;[http://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-297233-2016-04-18.html «Millonaries compres de dólar futuru arreyen a empresarios y funcionarios del macrismu. Los beneficios d'aldovinar el futuru. El llistáu de quien mercaron dólares a futuru nos últimos meses de 2015 (y que depués se beneficiaron cola devaluación) inclúi a Macri, Caputo, Torello, Quintana y otros»], artículu publicáu'l 18 d'abril de 2016 nel diariu ''Páxina/12'' (Buenos Aires).&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.lanacion.com.ar/1896282-forgar-futuru-el fiscal-jorge-di-lello-pidio-investigar-a-funcionarios-de-mauricio-macri |títulu=Dólar futuru: el fiscal Jorge Di Lello pidió investigar a funcionarios de Mauricio Macri |sitiuweb=La Nación}}&lt;/ref&gt;

En 2016, el xuez Bonadío procesó a Cristina Fernández y a otros exfuncionarios por defraudación; la resolución responsabilizar a títulu de «autoría mediata», aplicáu nel pasáu pa procesar al dictador [[Jorge Rafael Videla]],&lt;ref&gt;Kollmann, Raúl; y Hauser, Irina (2016): [http://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-299342-2016-05-14.html «Bonadío sacóse'l gustu de procesar a Cristina Fernández de Kirchner»], artículu del 14 de mayu de 2016 nel diariu ''Páxina/12'' (Buenos Aires).&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.perfil.com/politica/20160520-0018.html |títulu=Cristina, procesada pola tesis xurídica que condergó a Videla |obra=Diariu Perfil |fecha=20 de mayu de 2016 }}&lt;/ref&gt;
considerando que «ye impensable qu'una operación financiera d'esta magnitú, na cual en menos de 45&amp;nbsp;díes arteros lleváronse les posiciones del BCRA de 5000&amp;nbsp;millones a 17&amp;nbsp;000 millones de dólares d'Estaos Xuníos, que tendría claros efeutos económicos y políticos nun futuru inmediatu, seya desenvuelta ensin l'aprobación espresa del más altu nivel de decisión económicu y políticu del Poder Executivu Nacional».&lt;ref name=&quot;acij&quot;&gt;{{Cita web |url= http://acij.org.ar/causes-de-corrupcion/causa/forgar-futuru |títulu= Dólar Futuru |fechaaccesu=14 de payares de 2016}}&lt;/ref&gt;

El procesamientu foi confirmáu'l 11 payares de 2016 pola Cámara Federal, que la ex-presidente nun apeló,&lt;ref name=&quot;destape&quot;&gt;{{Cita web |url= http://www.eldestapeweb.com/forgar-futuru-la-camara-federal-confirmo-el procesamientu-cristina-kirchner-n22618 |títulu=Dólar futuru: La Cámara Federal confirmó'l procesamientu de Cristina Kirchner |fechaaccesu=15 de payares de 2016}}&lt;/ref&gt;
amestando a los demás argumentos que'l mesmu día 23 d'ochobre de 2015 nel cual el BCRA vendió a un preciu de 10,8165 pesos, el ICBC revendió contratos con idénticos vencimientos a 12,225 pesos.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.eltribuno.info/confirmen-procesamientu-cristina-forgar-futuru-n786649 |títulu= Confirmen procesamientu a Cristina por dólar futuru |fechaaccesu=15 de payares de 2016 |obra= El Tribunu |allugamientu=Salta}}&lt;/ref&gt;

En payares de 2016, Cristina Fernández solicitó que se realice con «baramentu» el xuiciu oral y públicu» y el xuez refugó'l pidíu por improcedente una y bones «una vegada confirmáu'l procesamientu y empecipiada esta etapa d'elevación a xuiciu, esta etapa tien trés partes: l'acusación del fiscal, la última posibilidá de defensa de les partes y depués l'autu d'elevación a xuiciu y citar pa trámites procesales pal 25 de payares.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.lanacion.com.ar/1957425-el xuez-bonadio-refugu-pidíu-de-cristina-kirchner-pa-ser-unviada-de-inmediatu-a xuiciu oral |títulu=http://www.lanacion.com.ar/1957425-el xuez-bonadio-refugu-pidíu-de-cristina-kirchner-pa-ser-unviada-de-inmediatu-a xuiciu oral |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;

Bonadío, [[Federico Sturzenegger]], el vicejefe de Gabinete, [[Mario Quintana]], y el direutor del Bancu Central, Pablo Curat fueron denunciaos polos diputaos nacionales [[Héctor Recalde]], [[Juliana Di Tullio]], [[Nilda Garré]], [[Diana Conti]], Teresa García, [[Carlos Kunkel]], Luis Cigogna, Carlos Moreno, Marcos Cleri y Rodolfo Tailhade, por defraudación por alministración infiel en perxuiciu de l'alministración pública, abusu d'autoridá y violación a los deberes de funcionariu públicu; prevaricato per parte del xuez y tentativa d'estafa procesal y de privación illegal de la llibertá». Nel primer casu por cometer «prevaricato, al dictar resoluciones contrarios a la llei y fundaes en fechos falsos» ya incurrir en «tentativa d'estafa procesal y de privación illegal de la llibertá por aciu l'alteración de la base fáctica de la causa col propósitu de dar sustentu a midíes cautelares restrictives de la llibertá». Nos últimos dos casos por «participar na decisión de devaluar y de determinar el preciu final de los dólares futuru en celebrando contratos de dólares a futuru, colo que llograríen beneficios económicos de les sos propies decisiones como funcionarios».&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.ambito.com/835993-imputaron-a-sturzenegger-y-bonadio-por-pagar-los contratos-del-forgar-futuru |títulu=http://www.ambito.com/835993-imputaron-a-sturzenegger-y-bonadio-por-pagar-los contratos-del-forgar-futuru }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-296924-2016-04-14.html |títulu=http://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-296924-2016-04-14.html }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-298631-2016-05-06.html |títulu=Con nuevos denunciaos |obra=Diariu Páxina/12 |fecha=6 de mayu de 2016 }}&lt;/ref&gt;

En tantu Bonadío foi denunciáu por nun enxuiciar a los responsables de la [[devaluación]] que xeneró les perdes pal Estáu nacional, y autorizar el pagu de los dólares a futuru». Cristina Fernández solicitó'l [[xuiciu políticu]] ante'l [[Conseyu de la Maxistratura]] a Bonadío.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-297037-2016-04-15.html |títulu=CFK reclamó la destitución del xuez Bonadío |obra=Diariu Páxina/12 |fecha=15 d'abril de 2016 }}&lt;/ref&gt;

* '''Causes amestaes a Lázaro Báez'''
{{AP|Causa Hotesur|Casu Lázaro Báez|Caso Grupu Austral}}
La diputada Margarita Stolbizer presentó un escritu sobre presuntes [[caxa de seguridad|caja de seguridá]] qu'atesoren dineru a nome de la familia Kirchner. Stolbizer dixo que tomó conocencia de «estraños movimientos bancarios» nes cuentes de les empreses de la familia, según nes sos cuentes personales. El xuez Ercolini dictó-y una inhibición sobre los sos bienes.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.perfil.com/politica/citen-a-indagatoria-a-cristina-y--y-inhiben-los bienes.phtml |títulu=http://www.perfil.com/politica/citen-a-indagatoria-a-cristina-y--y-inhiben-los bienes.phtml |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt; Arriendes de esta denuncia, el xuez Julián Ercolini ordenó abrir los dos caxes de seguridá de [[Florencia Kirchner]].&lt;ref name=&quot;CAXES&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.cronista.com/economiapolitica/Abrieron-les caxes-de-seguridá-de-Florencia-Kirchner-y-atoparon-us-46-millones-20160714-0125.html |títulu=http://www.cronista.com/economiapolitica/Abrieron-les caxes-de-seguridá-de-Florencia-Kirchner-y-atoparon-us-46-millones-20160714-0125.html |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;De la mesma Crisitna denunció a la diputada Stolbizer por empecipiar la denuncia con información d'orixe ilícitu, que provendría del xulgáu del xuez Bonadío.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-304219-2016-07-14.html |títulu=&quot;Nun tenemos nada que despintar&quot; |obra=Diariu Páxina/12 |fecha=14 de xunetu de 2016 }}&lt;/ref&gt;Les caxes fueron abiertes el 14 de xunetu de 2016 a pidíu de Florencia Kirchner, y nelles atopáronse esautamente lo que declarara Cristina Fernández de Kirchner.&lt;ref name=&quot;CAXES&quot;/&gt;

El 9 d'abril de 2016 foi imputada pol xuez federal Sebastián Casanello nel llamáu [[casu Lázaro Báez]], arriendes de la declaración de [[Leonardo Fariña]], xuntu col exministro de Planificación [[Julio de Vido]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.lanacion.com.ar/1887833-cristina-kirchner-imputada-llaváu-de-dineru |títulu=Imputen a Cristina Kirchner y Julio De Vido na causa por llavadura de dineru |fechaaccesu=9 d'abril de 2016 |sitiuweb=www.lanacion.com.ar}}&lt;/ref&gt;
Según estudios del presupuestu vial de los últimos dolce años, el 11,6&amp;nbsp;% de los fondos foi para Santa Cruz y l'empresariu [[Lázaro Báez]] llegó a remanar 24&amp;nbsp;500 millones $ en decenes de contratos d'obra pública.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.clarin.com/politica/Gobierno-licita-Baez-millones-termino_0_1577242405.html |títulu=http://www.clarin.com/politica/Gobierno-licita-Baez-millones-termino_0_1577242405.html |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;

Cristina Fernández espunxo nel so defensa que:
* na clasificación de la obra pública efeutuada con recursos nacionales, el Grupu Austral atopar nel númberu 38;
* tuvo trés causes por arriquecimientu ilícitu, nes cualos foi sobreseída total y definitivamente;
* nun tuvo cargos de responsabilidá direutiva o de decisiones empresariales en nenguna de les empreses investigaes;
* Lázaro Báez nun ye'l so amigu y, si dir, ello nun puede constituyir un niciu de delitu;
* toles cuentes d'inversión del 2003 al 2013 fueron aprobaes pol Congresu de la Nación, y les de 2014 yá fueron aprobaes pola Auditoría Xeneral de la Nación;
* los recursos por obra pública vial recibíos por Santa Cruz del 11,3&amp;nbsp;% del presupuestu de Vialidad Nacional nun fueron desproporcionaos una y bones el so territoriu ye'l 10,5&amp;nbsp;% del país, amás de que por tener la menor densidá de población rique de rutes pa la so integración;
* la decisión sobre recursos ye una área reservada al poder políticu y ta determinada por lleis nacionales;
* les axudicaciones facer con llicitaciones públiques nel ámbitu provincial que la so responsabilidá esclusiva ye del órganu provincial de vialidad;
* esta causa enmarcar nuna persecución a la so persona y a los expresidentes de la República Federativa de Brasil.&lt;ref name=&quot;procesa&quot;&gt;{{Cita web |url= http://www.lanacion.com.ar/1970651-el xuez-ercolini-procesu-a-cristina-kirchner-por-asociacion-ilicita-y-ordeno-un embargu-por-10000-millones-de-peso |títulu= El xuez Ercolini procesó a Cristina Kirchner por asociación ilícita y trabó-y un embargu por 10&amp;nbsp;000 millones de pesos |fechaaccesu=27 d'avientu de 2016 |fecha=27 d'avientu de 2016 |obra= La Nación |allugamientu= Buenos Aires}}&lt;/ref&gt;

El 27 d'avientu de 2016 Ercolini procesar nesta causa por presunta asociación ilícita y alministración fraudulenta agravada, xunto a otros exfuncionarios.&lt;ref name=&quot;procesa&quot;/&gt;

==== Causa Hotesur ====
{{AP|Causa Hotesur}}
En payares de 2014, depués d'una investigación del programa ''[[Periodismu pa Toos]]'', la diputada Stolbizer presentó una denuncia penal ante'l xuez [[Claudio Bonadío]] por que se investiguen supuestes irregularidaes venceyaes a la empresa [[Causa Hotesur|Hotesur S.A.]], pol incumplimientu de normes d'inscripción y publicación na Inspeición Xeneral de Xusticia.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.lanacion.com.ar/1745702-la xusticia-allano-una empresa-de-la presidenta-por irregularidaes |títulu=http://www.lanacion.com.ar/1745702-la xusticia-allano-una empresa-de-la presidenta-por irregularidaes }}&lt;/ref&gt; Depués de delles allanadures nes cases de la empresa, Hotesur reconoció incurrir en &quot;falles formales&quot; y &quot;demorances&quot; pa cumplir coles esixencies llegales qu'impon la Inspeición Xeneral de Xusticia.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.lanacion.com.ar/1746496-hotesur |títulu=http://www.lanacion.com.ar/1746496-hotesur }}&lt;/ref&gt; Pela so parte, Cristina Fernández de Kirchner afirmó que la causa ye «una copia de la qu'un añu antes formularon» [[Elisa Carrió]] y Fernando Sánchez, na cual fuera sobreseída.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.cfkargentina.com/escenes-de-la vida-del partíu xudicial/ |títulu=http://www.cfkargentina.com/escenes-de-la vida-del partíu xudicial/ }}&lt;/ref&gt;tanto Bonadío, l'entós xefe de Gobiernu porteño Mauricio Macri y el so vicejefa María Eugenia Vidal fueron denunciaos por &quot;abusu d'autoridá&quot;, &quot;violación de los deberes de funcionariu públicu&quot; y &quot;malversación de caudales públicos&quot; pol abogáu Gabriel Claudio Chamarro depués de que se sopelexar el oneroso costo de los viátigos y l'agospiamientu pa los efeutivos de la Policía Metropolitana que tuvieron a cargu del operativu.&lt;ref&gt;http://www.ambito.com/799412-denuncien-a-macri-y-bonadio-pola allanadura-de-la-metropolitana-en-el casu-hotesur&lt;/ref&gt;Según la Inspeición Xeneral de Xusticia &quot;nengún de los incumplimientos formales ante la IGJ configura alertes qu'obliguen a la emisión d'una ROS, siendo namái pasibles de multes&quot;&lt;ref&gt;http://tn.com.ar/politica/segun-la-igj-los incumplimientos formales-de-hotesur-nun configuren-aiciones-sospechoses_551092&lt;/ref&gt;En xunetu de 2015, la Cámara Nacional no Criminal y Correccional Federal estremó al xuez Bonadío, faciendo llugar a un pidíu de la defensa, pola parcialidá del xuez y les irregularidaes cometíes na causa.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.ambito.com/799401-hotesur-por irregularidaes-la-camara-estremo-a-bonadio |títulu=http://www.ambito.com/799401-hotesur-por irregularidaes-la-camara-estremo-a-bonadio }}&lt;/ref&gt;

==== Los Sauces S.A. ====
N'abril de 2016, la diputada Margarita Stolbizer realizó una nueva denuncia contra Cristina Fernández de Kirchner por un posible [[llaváu de dineru]], falsificaciones de documentos públicos y violación de la Llei de Sociedaes na empresa Los Sauces S.A.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.telam.com.ar/notas/201604/141966-stolbizer-denuncia-cristina-kirchner.html |títulu=http://www.telam.com.ar/notas/201604/141966-stolbizer-denuncia-cristina-kirchner.html }}&lt;/ref&gt; La denuncia sostenía que la empresa «sería usada pa cobrar precios percima de los de mercáu por otros arriendos y ventes d'inmuebles».&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.clarin.com/politica/Stolbizer-denuncia-sociedad-Cristina_0_1552045176.html |títulu=http://www.clarin.com/politica/Stolbizer-denuncia-sociedad-Cristina_0_1552045176.html }}&lt;/ref&gt;

Nel marcu d'esta causa, el 4 d'abril de 2017 el xuez Claudio Bonadío procesó a Cristina Fernández por asociación ilícita y llaváu de dineru, considerándola ''&quot;xefa d'una asociación ilícita qu'usó la inmobiliaria familiar como fachada pa cobrar sobornos&quot;'', trabó-y un embargu por $130&amp;nbsp;000&amp;nbsp;000 y prohibió-y la salida del país.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://www.clarin.com/politica/sauces-procesaron-cristina-asociacion-ilicita-llaváu_0_rkTbUt-6y.html |títulu=https://www.clarin.com/politica/sauces-procesaron-cristina-asociacion-ilicita-llaváu_0_rkTbUt-6y.html }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://www.clarin.com/politica/cristina-kirchner-procesamientu-completu-causa-sauces_0_H14cytbTx.html |títulu=https://www.clarin.com/politica/cristina-kirchner-procesamientu-completu-causa-sauces_0_H14cytbTx.html }}&lt;/ref&gt;

== Distinciones ==
[[Ficheru:Kirchner recebe colar da Ordem do Cruzeiro do Sul.jpg|miniatura|[[Horacio Cartes]] y [[Dilma Rousseff]] xunto a Cristina Fernández de Kirchner portando'l [[Orde de la Cruz del Sur Gran Collar de la Orde Nacional de la Cruz del Sur]].]]

'''2003'''
*Presidente Honorariu del Observatoriu Arxentina.&lt;ref name=&quot;CristinaDIST&quot;&gt;&lt;/ref&gt;

'''2004'''
*Presidente Honorariu del III Congresu de la Llingua Española, Rosario, Arxentina.&lt;ref name=&quot;CristinaDIST&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.filaie.com/popups/persona/CRISTINA_DE_KIRCHNER.htm |títulu=http://www.filaie.com/popups/persona/CRISTINA_DE_KIRCHNER.htm |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;
'''2005'''
*Nomada &quot;Güéspede Pernomáu&quot; de la ciudá de Los Angeles (California).&lt;ref name=&quot;CristinaDIST&quot;&gt;&lt;/ref&gt;
*Miembru Honorariu de la Universidá Hebrea d'Israel, 15 de mayu de 2005.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.diariodecuyo.com.ar/home/not_imprimir.php?noticia_id=96812 |títulu=http://www.diariodecuyo.com.ar/home/not_imprimir.php?noticia_id=96812 }}&lt;/ref&gt;

*Presidente de la comisión d'homenaxe de los 80 años de los cuerpos estables del Teatru Colón.&lt;ref name=&quot;CristinaDIST&quot;&gt;&lt;/ref&gt;
'''2009'''
*[[Ficheru:Order of Isabella the Catholic - Sash of Collar.svg|cantu|60x60px]] [[Orde d'Isabel la Católica Gran Collar de la Orde d'Isabel la Católica]], 9 de febreru de 2009.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.hola.com/realeza/casa_espanola/galeria/2009021016095/casasreales/espanola/reis/argentina/1/ |títulu=http://www.hola.com/realeza/casa_espanola/galeria/2009021016095/casasreales/espanola/reis/argentina/1/ |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;
'''2010'''
*[[Orde El Sol de Perú]] &lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://larepublica.pe/22-03-2010/cristina-fernandez-recibio-la orde-el sol-del-peru |títulu=http://larepublica.pe/22-03-2010/cristina-fernandez-recibio-la orde-el sol-del-peru |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;
*Doctoráu Honoris Causa de la Universidá de Negocios Internacionales y Economía de China.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.lacapital.com.ar/cristina-doctora-honoris-causa-china-ye-una-distincioacuten-al pueblu arxentín-n353825.html |títulu=http://www.lacapital.com.ar/cristina-doctora-honoris-causa-china-ye-una-distincioacuten-al pueblu arxentín-n353825.html |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;
*Doctoráu Honoris Causa de la Universidá Nacional de Lanús.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://www.pressreader.com/argentina/clar%C3%ADn/20160923/281827168243790 |títulu=https://www.pressreader.com/argentina/clar%C3%ADn/20160923/281827168243790 |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;
'''2014'''
*Doctoráu Honoris Causa de la Universidá Nacional de La Plata, 9 d'abril de 2014.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.telam.com.ar/notas/201404/58575-cristina-recibira-el-titulo-honoris-causa-de-la universidá-de-la plata.html |títulu=http://www.telam.com.ar/notas/201404/58575-cristina-recibira-el-titulo-honoris-causa-de-la universidá-de-la plata.html |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Estrella de Palestina - Cristina Kirchner.jpg|miniatura|200px|Cristina Fernández de Kirchner cola ''Estrella de Palestina''.]]
'''2015'''
*[[Ficheru:Order of the Southern Cross Grand Collar Ribbon.png|60px|border]] [[Orde de la Cruz del Sur Gran Collar de la Orde Nacional de la Cruz del Sur]], 17 de xunetu de 2015.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.casarosada.gob.ar/informacion/archivo/28898-la xefa-de-estáu-foi-condecorada-pola presidenta-de-brasil |títulu=La Xefa d'Estáu foi condecorada pola Presidenta de Brasil |fechaaccesu=17 d'agostu de 2016 |fecha=17 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt;
*[[Ficheru:The Star of Palestine (Palestine) Ribbon.svg|60px|border]] [[Condecoraciones de Palestina|Estrella de Palestina]], 12 d'agostu de 2015.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.lanacion.com.ar/1818727-cristina-kirchner-foi-estremada-pol so defensa-al estáu-de-palestina |títulu=Cristina Kirchner foi estremada pol so &quot;defensa&quot; al Estáu de Palestina |fecha=12 d'agostu de 2015 |editorial=La Nación |fechaaccesu=5 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.palestina.int.ar/palestina-apurro-la presidenta-cristina-kirchner-la estrella palestina/ |títulu=Palestina apurrió a la Presidenta Cristina Kirchner la &quot;Estrella Palestina&quot; |editorial=palestina.int.ar |fecha=14 d'agostu de 2015 |fechaaccesu=5 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt;
'''2016'''
*Centru Integral de los Derechos de los Neños Cristina Fernández de Kirchner, na ciudá d'[[Avellaneda (provincia de Buenos Aires)|Avellaneda]], 28 de mayu de 2016.&lt;ref&gt;[http://www.radiorecord.com.ar/web/2016/05/25/inauguren-l'edificiu-cristina-kirchner-y-esperen-la so-presencia/ «Inauguren l'edificiu &quot;Cristina Kirchner&quot; y esperen la so presencia»], artículu del 25 de mayu de 2016 nel sitiu web de Radio Récor. Consultáu'l 29 de mayu de 2016.&lt;/ref&gt;
*Condecoración [[Manuela Sáenz]] de l'Asamblea Nacional d'Ecuador, 29 de setiembre de 2016.&lt;ref name=&quot;ConMS&quot;&gt;{{Cita web |títulu=Cristina Fernández recibe condecoración Manuela Sáenz ente los aponderamientos de la titular de l'Asamblea |url=http://www.eluniverso.com/noticias/2016/09/29/nota/5828176/cristina-fernandez-recibe-condecoracion-manuela-saenz-aponderamientos |obra=Diariu L'Universu editorial=Grupu L'Universu|fecha=29 de setiembre de 2016 |fechaaccesu=2 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt;
*Doctoráu Honoris Causa de la Universidá Nacional de Quilmes, setiembre de 2016.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.d24ar.com/nota/argentina/382850/cristina-sera-doctora-honoris-causa-universidá-nacional-quilmes.html |títulu=http://www.d24ar.com/nota/argentina/382850/cristina-sera-doctora-honoris-causa-universidá-nacional-quilmes.html |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;
* Doctor Honoris Causa Universidá Nacional d'Avellaneda &lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.losandes.com.ar/article/cristina-va-otra vegada-al-conurbano-y-recibira-el-honoris-causa-de-dos-universidad |títulu=http://www.losandes.com.ar/article/cristina-va-otra vegada-al-conurbano-y-recibira-el-honoris-causa-de-dos-universidad |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;

En 2013 el club de fútbol Cruceru del Norte, de la provincia de Misiones, pretendió nomar al so estadiu como Cristina Fernández, sicasí Cristina pidió al club de fútbol qu'evitara la imposición del so nome al estadiu.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.paraguay.com/internacionales/cristina-refuga-que-estadiu-de-futbol-lleve-el so-nome-94865?ep=true |títulu=http://www.paraguay.com/internacionales/cristina-refuga-que-estadiu-de-futbol-lleve-el so-nome-94865?ep=true |fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt;

En 2017, los investigadores del [[Conicet]] Julián Petrulevicius y Pedro Gutiérrez describieron una serie d'especies, xéneros, families y órdenes d'inseutos de 325 millones d'años d'antigüedá topaos na provincia de La Rioxa. Unu d'ellos recibió'l nome ''[[Argentinala cristinae]]'', por Cristina Fernández de Kirchner. Otros dos especies tipo fueron denominaes ''[[Tupacsala niunamenos]]'', n'honor a la [[Organización Barrial Túpac Amaru]], a [[Milagru Sala]] y al movimientu [[Nin una menos]], y ''[[Kirchnerala treintamil]]'', n'honor a los [[Sumíos mientres el Procesu de Reorganización Nacional|30.000 deteníos sumíos mientres la última dictadura cívicu militar]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://www.pagina12.com.ar/31646-cfk-yá-tien-el so-inseutu-argentinala-cristinae |títulu=CFK yá tien el so inseutu: “Argentinala cristinae” |editorial=Páxina/12 |fecha=13 d'abril de 2017 |fechaaccesu=15 de xunu de 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;https://www.yumpu.com/en/document/view/56604709/archivos-entomoloxicos-artigo-articulo-article&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://telegra.ph/De-cient%C3%ADficos-bombes-y-lib%C3%A9lulas-04-13&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;https://www.pagina12.com.ar/31737-en-homenaxe-a-cristina&lt;/ref&gt;

== Ver tamién ==
* [[Kirchnerismu]]
* [[Peronismu]]
* [[Historia de l'Arxentina]]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==
* Godio, Julio; y Carbayos, Alberto José (2008): ''El tiempu de CFK. Ente la movilización y la institucionalidad''. Buenos Aires: Correxidor. ISBN 978-950-05-1767-6.
* {{cita llibru |apellíu=Montenegro |nome=Maximiliano |enllaceautor=Maximiliano Montenegro |títulu=Ye la ekonomía, estúpidu |fechaaccesu=21 de xineru de 2013|edición=primer |añu=2011 |editorial=Planeta |allugamientu=Buenos Aires |isbn=978-950-49-2599-6}}
* {{cita llibru |apellíu=Musgrave |nome=Richard |enllaceautor=Richard Musgrave |títulu=Hacienda Pública teórica y aplicada |fechaaccesu=3 de actubre de 2011|otros=[[Universidá de Harvard]] |edición=quinta |añu=2000 |editorial=McGraw-Hill |allugamientu=Boston |isbn=84-7615-756-8}}
* {{Cita llibru |editorial= Suramericana |isbn= 978-950-07-3623-7| apellíos = Russo |nome= Sandra |títulu= La Presidenta: historia d'una vida |allugamientu= Buenos Aires |añu= 2011 |enllaceautor= Sandra Russo (periodista) |editor= Guebel, Daniel |edición= segunda}}
* {{cita llibru |apellíu=Sietecase |nome=Reynaldo |enllaceautor=Reynaldo Sietecase |títulu=Kamikazes: los meyores peores años de l'Arxentina |fechaaccesu=21 de xineru de 2013|edición=primer |añu=2012 |editorial=Aguilar, Altea, Taurus, Alfaguara |allugamientu=Buenos Aires |isbn=978-987-04-2683-7}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Cristina Fernández de Kirchner}}
{{wikisource|idioma=es|nome=Cristina Fernández de Kirchner|preposición=de}}
{{Wikiquote|Cristina Fernández de Kirchner}}
{{wikinoticies|Categoría:Cristina Fernández de Kirchner}}
* [http://www.cfkargentina.com/ Sitiu oficial]
* [https://web.archive.org/web/20121130110830/http://www.senado.gov.ar/web/senador/biografia.php?id_sena=212&amp;iOrden=0&amp;iSen=ASC Senáu.gov.ar] (biografía de Fernández de Kirchner nel sitiu del Senáu de la Nación Arxentina).
* [http://www.cidob.org/biografias_lideres_politicos/america_del sur arxentina/cristina_fernandez_de_kirchner Biografía por CIDOB]

{{socesión
|títulu= [[Ficheru:Coat of arms of Argentina.svg|25px]]&lt;br/&gt;[[Presidentes de la Nación Arxentina|Presidente de la Nación Arxentina]]
|periodu = [[2007]] - [[2015]]
|predecesor = [[Néstor Kirchner]]
|socesor = [[Mauricio Macri]]
}}

{{NF|1953||Fernandez de Kirchner, Cristina}}

{{Tradubot|Cristina Fernández de Kirchner}}

[[Categoría:Políticos y polítiques d'Arxentina]]
[[Categoría:Abogaos y abogaes d'Arxentina]]
[[Categoría:Persones de La Plata]]
[[Categoría:Políticos y polítiques del Partíu Xusticialista]]
[[Categoría:Presidentes d'Arxentina]]
[[Categoría:Primeres dames d'Arxentina]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>pzp4xnmvvu3r3gshd38illah6sv6wti</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Antigua Grecia</title>
    <ns>0</ns>
    <id>47369</id>
    <revision>
      <id>3714258</id>
      <parentid>3712985</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:09:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="87012" xml:space="preserve">{{Tradubot|Antigua Grecia}}
{{1000}}
{{Ficha d'estáu desapaecíu}}
El términu '''Antigua Grecia''' referir al periodu de la [[historia de Grecia]] que toma dende la [[Edá escura]] de Grecia, empezando nel [[1200 e.C.]] y la [[invasión dórica]], hasta l'añu [[146 e.C.]] y la conquista [[República romana|romana]] de [[Grecia]] tres la [[batalla de Corinto (146 e.C.)|batalla de Corinto]]. Considérase xeneralmente como la cultura seminal que sirvió de base a la [[Occidente|civilización occidental]]. La [[cultura de Grecia]] tuvo una poderosa inflúi sobre l'[[imperiu romanu]], que espublizar al traviés de munchos de los sos territorios n'[[Europa]]. La civilización de los antiguos griegos foi descomanadamente influyente pa la llingua, la política, los sistemes educativos, la filosofía, la ciencia y les artes, dando orixe a la corriente [[Renacimientu|renacentista]] de los sieglos XV y XVI n'[[Europa Occidental]], y resurdiendo tamién mientres los movimientos [[Neoclasicismu|neoclásicos]] de los sieglos XVIII y XIX n'Europa y [[América]].

La civilización griega yera básicamente marítima, comercial y espansiva. Una realidá histórica na que'l componente xeográficu xugó un papel crucial na midida na que les carauterístiques físiques del sur de la [[Península balcánica|península de los Balcanes]], d'accidentáu relieve, enzancaben l'actividá agrícola y les comunicaciones internes, ente que'l so dilatáu llargor costeru favorecía la so espansión escontra ultramar. Un fenómenu sobre'l qu'incidiríen tamién de forma sustancial la presión demográfica aniciada poles socesives folada de pueblos (ente ellos los [[aqueos]], los [[xonios]] y los [[dorios]]) qu'invadieron y ocuparon la [[Hélade]] a lo llargo del III ya II mileniu e.C.

== Cronoloxía de l'Antigua Grecia ==
Dellos historiadores consideren que los primeres [[Xuegos Olímpicos antiguos]] nel 776 e.C. señalen l'empiezu del periodu conocíu como l'Antigua Grecia. Ente'l fin del periodu micénicu y los primeres olímpicos trescurre una dómina llamada la [[Edá Escura]] de Grecia, de la cual nun esiste nengún escritu y queden poques reliquies arqueolóxiques. Anguaño, esti periodu incluyir nel términu ''Antigua Grecia''.

Tradicionalmente considerábase que la dómina de l'Antigua Grecia remataba cola muerte d'[[Alexandru Magnu]] nel [[323 e.C.]], dando empiezu al [[periodu helenísticu]].&lt;ref&gt;{{cita web |autor=Thomas R. Martin |url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0009 |títulu=An Overview of Classical Greek History from Mycenae to Alexander |fechaaccesu=30 de marzu de 2010 |publicación=Perseus Digital Library |editorial=[[Universidá Tufts]] |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Sicasí, estiéndese'l periodu de l'Antigua Grecia munches vegaes pa incluyir el tiempu hasta la conquista romana de 146 e.C. Dellos autores traten la cronoloxía de l'Antigua Grecia como un continuu hasta la llegada del [[cristianismu]] nel sieglu IV; pero esta opinión ye pocu convencional.

La historia de l'Antigua Grecia suel subdividise en dellos periodos según l'alfarería y los sucesos políticos, sociales y culturales:&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Pomeroy |nome=Sarah B. |títulu=Ancient Greece: a Political, Social, and Cultural History |editorial=[[Oxford University Press]] |añu=1999 |sinpp=x |isbn=9780195097429 |url=https://books.google.com/books?id=INUT5sZku1UC&amp;hl=el&amp;source=gbs_navlinks_s}}&lt;/ref&gt;

* La [[Edá escura]] ([[1100 e.C.]]-[[750 e.C.]]) amuesa diseños xeométricos na cerámica.
* La [[Dómina arcaica]] ([[750 e.C.]]-[[500 e.C.]]) sigue, ente que los artistes creaben [[escultura griega|escultures]] en postures espurríes cola «[[sorrisa arcaica]]» onírica. Suelse considerar que la Dómina Arcaica termina al derrocar al postreru tiranu d'[[Atenes]] nel añu 510 e.C.
* El [[Grecia clásica|periodu clásicu]] ([[500 e.C.]] - [[323 e.C.]]) ufierta un estilu distintu, que dempués se consideró como exemplar (esto ye, «clásicu»); el [[Partenón]] construyir mientres esta dómina.
* El [[periodu helenísticu]] ([[323 e.C.]]-[[146 e.C.]]) ye cuando la cultura y el poder de Grecia espandir nel [[Oriente Próximu]] y l'[[Oriente Mediu]]. Esti periodu empieza cola muerte d'Alexandru Magnu y termina cola conquista romana tres la [[batalla de Corinto (146 e.C.)]].
* La [[Grecia romana]], entendida ente la conquista romana y el reestablecimientu de la ciudá de [[Bizanciu]] y el so nomamientu, pol emperador [[Constantín I el Grande|Constantín I]], como capital del [[Imperiu romanu]] (la [[Nueva Roma]]) renombrada [[Constantinopla]] nel añu [[329]].
* L'[[Antigüedá tardida]], hasta entamos del [[sieglu VI]], col cayente del [[politeísmu]] romanu frente a la meyora del [[cristianismu]]. El final d'esti periodu suel simbolizase col zarru de l'[[Academia d'Atenes]] per parte de [[Justiniano I]] sol [[Edictu pretorio|edictu]] del añu [[529]], qu'amás prohibía'l [[paganismu]], el [[xudaísmu]] y cualesquier relixón non cristiana.

== Les ciudaes estáu: les polis ==
Los primeros griegos entamar en clanes familiares. Col tiempu, los clanes aliáronse y formaron comunidaes, anque taben dixebraes ente sigo debíu al relieve montascosu de la rexón. Esto favoreció que se convirtieren en territorios independientes con gobiernu y exércitu propios. En griegu antiguu eses poblaciones yeren llamaes ''polis''. Magar compartir esencialmente'l mesmu espaciu xeográficu, llingua y cultura, la organización política de les ''polis'' yera bien diversa, incluyendo un ampliu abanicu de sistemes de gobiernu, que tomaba dende la tiranía hasta la democracia.

Podemos ver estes diferencies al comparar [[Esparta]] y [[Atenes]], dos de les más importantes. Esparta yera gobernada por reis; a los sos habitantes educábase-yos pa la guerra, polo que teníen de ser fuertes y arteres nel manexu de les armes; a les muyeres enseñábase-yos a lluchar igual qu'a los homes, teníen derechos y llibertá pa escoyer a los sos maríos. Pela so parte, n'Atenes los gobernantes yeren escoyíos pol votu de los ciudadanos; los homes nun yeren educaos pa la guerra; les muyeres nun diben a la escuela, namái podíen salir acompañaes de los sos familiares y nun teníen derechos políticos. Anque les ciudaes estáu yeren independientes y de cutio enfrentábense, tamién se xuníen cuando yeren atacaes por enemigos comunes, como l'[[Imperiu persa]].

Tres les civilizaciones [[Civilización minoica|minoica]] y [[Civilización micénica|micénica]], nos sieglos escuros (ente'l XIII y el XII e.C.) la fragmentación esistente na [[Hélade]] va constituyir el marcu nel que se van desenvolver pequeños nucleos políticos entamaos en ciudaes, les ''[[polis]]''.

A lo llargo del [[Dómina arcaica|periodu arcaicu]] (sieglos VIII al V e.C.) y del clásicu (sieglu V e.C.), les ''polis'' fueron la verdadera unidá política, coles sos instituciones, costumes y lleis, y constituyéronse como l'elementu identificador d'esa dómina. Nel periodu arcaicu yá se perfiló'l protagonismu de dos ciudaes, [[Esparta]] y [[Antigua Atenes|Atenes]], con modelos d'organización política estremos ente'l réxime aristocráticu y la democracia. L'actividá de les ''polis'' escontra ultramar foi un elementu importante de la so propia esistencia y dio llugar a lluches hexemóniques ente elles y al desarrollu d'un procesu d'espansión colonial pola [[cuenca mediterránea]]. La decadencia de les ''polis'' favoreció la so absorción pol [[reinu de Macedonia]] a mediaos del sieglu IV e.C. y l'entamu d'un periodu con unes connotaciones nueves, l'[[Periodu helenísticu|helenísticu]], pol que la unificación de Grecia daría pasu con [[Alexandru Magnu]] a la construcción d'un Imperiu, sometiendo al [[Imperiu aqueménida]] y al [[Periodu tardíu d'Exiptu|exipciu]]. D'acordies con dellos especialistes, nesta fase la historia de Grecia volvía formar parte de la historia d'Oriente y peracabaríase la síntesis ente l'helenismu y l'orientalismu. La civilización griega desenvolver nel estremu nordés del [[Mar Mediterraneu]], nos territorios que güei ocupa [[Grecia]], Asia Menor ([[Turquía]]), y en delles islles como [[Creta]], [[Xipre]], [[Rodas]], y [[Sicilia]] ([[Italia]]).

== Fuentes ==
Hai que tener curiáu coles fontes d'información cuando se trata de la historia de l'Antigua Grecia. La mayoría de los historiadores y escritores políticos que les sos obres sobrevivieron ―principalmente [[Heródoto]], [[Tucídides]], [[Jenofonte]], [[Demóstenes]], [[Platón]] y [[Aristóteles]]― yeren o [[Atenes|atenienses]] o proatenienses. Por eso sabemos muncho más sobre la historia y la política d'Atenes que de cualesquier otra ciudá griega. Amás, esti escritores centrar na historia política, militar y diplomática, emprestándo-y relativamente poca importancia a la historia económica o social.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Grant |nome=Michael |enllaceautor=Michael Grant| títulu=Greek and Roman historians: information and misinformation |editorial=Routledge, 1995 |añu=1995 |capítulu=Too little economic and social history|sinpp=x|isbn=9780415117708|url=https://books.google.com/books?id=IUNxvi0kbd8C&amp;dq=}}&lt;/ref&gt; Poro, les histories de l'Antigua Grecia tienen qu'enfrentase a estes llimitaciones.

== Contestu xeográficu ==
El conceutu de ''Antigua Grecia'' entiende, dende una perspeutiva xeográfica, un conxuntu de territorios diversos xuníos por un mesmu procesu históricu con base nos fuertes venceyos que los sos pueblos caltuvieron y nos aspeutos comunes que compartieron. Los sos habitantes referir a esti conxuntu como ''Hélade'',&lt;ref name=&quot;struvegeo&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Struve |nome=Vasili Vasílievich |enllaceautor=Vasili Vasílievich Struve |títulu=Historia de l'antigua Grecia |fechaaccesu=23 d'ochobre de 2010 |añu=1985 |editorial=Sarpe |ubicación=Madrid |isbn=84-7291-976-5 |capítulu=El mediu griegu |páxines=14-27}}&lt;/ref&gt; y fueron los romanos quien darréu-y asignaron el nome de ''Grecia''.&lt;ref&gt;[[Bartolomé Pou|Pou, Bartolomé]]. Notes de la segunda edición de los ''[[Historia (Heródoto)|Nueve llibros de la Historia]]'', Ediciones «L'Atenéu», Buenos Aires.&lt;/ref&gt;

La Hélade tuvo la so base en trés grandes rexones, dos d'elles continentales y, una tercera, [[ínsula|insular]]. Les rexones continentales entendíen la [[península balcánica]] y les tierres costeres del [[Asia Menor]] (actual [[Turquía]]); la insular, pela so parte, incluyía'l conxuntu d'islles del [[mar Exéu]] ([[Creta]], l'archipiélagu del [[Dodecaneso]], l'archipiélagu de les [[Cícladas]] y les tierres cercanes a la mariña asiática).&lt;ref name=&quot;struvegeo&quot;/&gt;

=== Grecia continental europea ===
[[Ficheru:Antigua grecia.svg|miniatura|derecha|Grecia continental europea.]]

La zona [[septentrional]] de la península de los Balcanes, carauterizada pola alternanza de [[relieve tabular]] y llanura [[estepa]]ria, foi la zona de mayor contautu col restu d'Europa oriental. Ellí estableciéronse les antigües [[Tesalia]], [[Reinu de Macedonia|Macedonia]], [[Etolia]], [[Acarnania]] y [[Epiru]]. La zona central, comunicada dificultosamente cola anterior al traviés d'angostos [[escobiu (xeomorfoloxía)|escobios]] y de un terrén igualmente irregular de [[macizu|macizos]] y [[llanura|llanures]], vio espolletar a les antigües rexones de [[Dóride]], [[Fócida]], [[Beocia (rexón histórica)|Beocia]] y [[Ática]]. La zona [[meridional]], abondosa en macizos y [[Fuesa tectónica|fueses]] y comunicada cola anterior al traviés del [[ismu de Corinto]], entendía de la mesma les rexones d'[[Acaya]], [[Arcadia]], [[Argólida]], [[Laconia]] y [[Mesenia]].&lt;ref name=&quot;struvegeo&quot;/&gt;

Les carauterístiques [[xeomorfoloxía|xeomorfolóxiques]] d'estes zones favorecieron la diversificación de los recursos naturales y el fraccionamiento políticu, determinando la estensión amenorgada y les fronteres difuses de les [[polis]], según les peculiaridaes de les sos economíes y venceyos recíprocos.&lt;ref name=&quot;roldangeo&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Hidalgo de la Vega |nome=María José |apellíu2=Sayas Abengochea |nome2=Juan José |apellíu3=Roldan Hervás |nome3=José Manuel |títulu=Historia de la Grecia antigua |fechaaccesu=23 d'ochobre de 2010 |añu=1998 |editorial=Ediciones [[Universidá de Salamanca]] |ubicación=Salamanca |isbn=84-7481-889-3 |capítulo=Geografía de Grecia}}&lt;/ref&gt; La rexón del Ática cuntaba con mines de [[plata]]; [[Laconia]], Beocia y [[Eubea]] teníen [[fierro]]; esta postrera, otramiente, disponía de [[cobre]], pero yéra-y necesariu llograr l'[[estañu]] —pa l'[[aleación]] del [[bronce]]— del estranxeru. La rexón de Macedonia, pela so parte, yera rica en [[oru]].&lt;ref name=&quot;roldangeo&quot;/&gt; La bayura de la [[magre]] na península favoreció'l desarrollu de centros [[cerámica griega|ceramistes]] y de la manufactura d'oxetos de gran valor humanu agregáu, claves nel so comerciu esterior; d'igual manera asocedió cola piedra y el [[mármol]], abondosos en diches zones predreses.&lt;ref name=&quot;roldangeo&quot;/&gt;

=== Grecia asiática ===
La colonización del [[Asia Menor]] respondió a los impulsos migratorios de los griegos europeos mientres la dómina arcaica y llindóse a la ocupación de la faxa [[Mariniega (xeografía)|mariniega]], estremándose nella trés grandes rexones: [[Eolia]], [[Xonia]] y [[Dóride]]. La Eolia llindaba al norte coles costes del [[mar Negru]] y al sur cola desaguada del ríu [[Hermo]]. Más al sur establecióse Xonia. Dóride allugar na zona más meridional de la mariña y ocupaba la franxa costera d'un macizu de mal accesu, con una mariña abrupta y un suelu probe.&lt;ref name=&quot;struvegeo&quot;/&gt;

Quitando la Dóride, que les sos carauterístiques xeográfiques actuaben negativamente nel desarrollu de l'[[agricultura na Antigua Grecia|agricultura]] y, en contraposición, la so cercanía y accesu a otres tierres d'Oriente favorecíen el desarrollu comercial de los sos pueblos, les colonies griegues de la Grecia asiática teníen carauterístiques [[Orografía|orográfiques]], [[fluvial]]es y [[Climatoloxía|climátiques]] favorables al trabayu de la tierra. Estes zones, riques en ríos y valles, fueron prósperes productores de [[cebera|ceberes]], [[olivar]], [[vide]] y [[hortoliza|hortolices]]. Per otra parte, dalgunes de les rexones teníen gran cantidá de [[Pinus|pinos]] y [[cedrus|cedru]], fundamentales pa la [[construcción naval]].&lt;ref name=&quot;struvegeo&quot;/&gt;

=== Grecia insular ===
Les islles del Exéu representaron los puntos de contautu del mundu griegu y actuaron como facilitadoras de les comunicaciones y el comerciu. [[Eubea]], dixebrada por un estrechu canal de les costes orientales de Beocia y Ática (el [[estrechu de Euripo]]), constituyir de llombes ondulaes con un suelu fértil, aptu pa los cultivos agrícoles, les actividaes [[ganadería|ganaderes]] y l'estracción y el trabayu del cobre. Ente les islles Cícladas, pela so parte, hai dalgunes de carauterístiques volcániques y otres de suelu fértil aptes pal cultivu de [[cítricu|cítricos]] y vide. Dalgunes d'elles, como [[Paros]], basaron la so economía na producción de mármol; [[Sifnos]], pela so parte, foi un importante centru de producción de plata na dómina arcaica. Del [[archipiélagu del Dodecaneso]], conxuntu d'islles del sudoeste d'[[Anatolia]], destaquen [[Samos]] y [[Icaria]] que, alternando terrenes montascosos con llanures, favoreció la producción de ceberes nestes postreres, lo mesmo que d'olivar y vide nes fasteres. La islla de [[Rodas]], del mesmu archipiélagu, foi escala obligada nes rutes comerciales con [[Antiguu Exiptu|Exiptu]] y [[Oriente Mediu]], convirtiéndose nun importante centru comercial. Sía que non, los terrenes del Dodecaneso son entá más fértiles que los de les Cícladas, en bona parte debíu al clima húmedu y a la bayura d'agües. Al norte, ente les islles d'Exéu oriental, destaquen pola so fertilidá agrícola [[Quíos]] y [[Lesbos]].&lt;ref name=&quot;struvegeo&quot;/&gt;

La islla de [[Creta]], llende sur del mar Exéu, carauterizar pol so [[orografía]] accidentada, en ciertes zones similares a la de la Grecia meridional europea. Al norte, les estenses llanures fixeron posible'l desarrollu de l'agricultura mediterránea; los sos [[badea (xeografía)|badees]], constituyeron llugares aparentes pa la [[navegación]] y el desarrollu comercial, según pa la pesca, otra de les actividaes primaries de la so subsistencia. El terrén montascosu esistente más al sur, y los montes que crecíen nél, favoreció la producción de madera, ente que los sos montes baxos fueron el terrén ideal pal exerciciu de la [[ganadería estensiva]] y la caza (esta postrera foi decisiva na economía de les civilizaciones neolítiques). En xunto, la estensión de la isla, la so variedá de recursos (mineros, agrícoles, ganaderos y pesqueros) y el so llocalización comercial estratéxica, fixeron posible que se desenvolviera nella una civilización propia, la [[civilización minoica|minoica]].&lt;ref name=&quot;struvegeo&quot;/&gt;

== Historia ==

=== Civilización prehistórica y Edá del Bronce ===
{{AP|Edá del Bronce|Civilización micénica|Civilización minoica}}
Los primeros afayos de vida humana en territoriu griegu constaten la esistencia de poblaciones autóctones nel [[Paleolíticu]], escontra'l 7000 e.C.&lt;ref name=&quot;Sealey1112&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Sealey | nome=Raphael |enllaceautor= Raphael Sealey|títulu=A history of the Greek city states, ca. 700-338 B.C. |editorial=[[University of California Press]] |añu=1976 |isbn=9780631226673 |url=https://books.google.com/books?id=kAvbhZrv4gUC&amp;dq= |páxines=11-12}}&lt;/ref&gt; Alredor del [[VII mileniu e.C.|6000 e.C.]] ―nos alboreceres del [[Neolíticu]]―, los pueblos nativos desenvolvieron l'[[agricultura]] y collo volviéronse progresivamente [[Sedentarismu (prehistoria)|sedentarios]], estendieron la práutica de l'[[alfarería]] y crearon instituciones polítiques básiques.&lt;ref name=&quot;Sealey1112&quot;/&gt; Darréu empezaron a utilizar el [[bronce]], pero'l refinamientu del so usu producir tres el contautu con poblaciones inmigrantes.

Créese que les tribus que se convertiríen nos griegos emigraron escontra'l sur a los [[Península Balcánica|Balcanes]] en delles folaes empezando a mediaos de la [[Edá del Bronce]] (alredor de 2000 e.C.).&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Beye |nome=Charles Rowan |títulu=Ancient Greek Literature and Society |edición=2ª |añu=1987 |editorial=Cornell University Press |allugamientu=Ithaca, Nueva York |isbn= 0-8014-1874-7 |cita=Sabemos pocoñín de sobre'l periodu ente la llegada de los griegos a la so tierra histórica y los principios de la so historia rexistrada nos sieglos VIII y VII e.C. Paez qu'entraron a l'actual Grecia escontra'l fin del tercer mileniu, baxando a la península balcánica dende les actuales Albania y Yugoslavia.}}&lt;/ref&gt; Otres fontes indiquen un procesu migratoriu yá nel quintu mileniu e.C., proveniente de [[Mesopotamia]] y [[Siria]]. Según éstes, los primeros inmigrantes atoparon habitantes nativos que dexaron a los acabante llegar una gran cantidá de tradiciones; ente qu'éstos llevaron a la zona la cultura de l'[[alfarería]], [[agricultura]] y una primer deidá de la fertilidá (que más tarde sería [[Deméter]]).&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Görlich |nome=Ernst Joseph |enllaceautor=Ernst Joseph Görlich |títulu=Historia del mundu |añu=1973 |edición=5ª |editorial=Ediciones Martínez Roca |allugamientu=Barcelona |isbn=84-270-0093-6 |capítulu=L'heriedu d'Alexandru Magnu: Roma |páxina=70 |cita=[[Tesis]] del eruditu vienés Fritz Schachermeyer, publicada nel so llibru de [[1955]]: ''Les más antigües cultures de Grecia''}}&lt;/ref&gt; Esta última versión, de ser exacta, negaría la esistencia d'un periodu neolíticu nos pueblos autóctonos con anterioridá a la inmigración estranxera, asitiándolos nun periodu cultural más cercanu al [[mesolíticu]].

[[Ficheru:Mycenaean gold goblet BM 820.jpg|miniatura|Copa d'oru micénico (''circa'' [[sieglu XVI e.C.|1500 e.C.]]).]]

L'idioma protogriego fechar escontra'l periodu darréu anterior a estes migraciones, yá seya a finales del [[III mileniu e.C.]] o, a más tardar, al sieglu XVIl e.C. La civilización de los protogriegos de la Edá del Bronce ye xeneralmente conocida como [[Periodu heládico|heládica]] y precedió a lo que ye conocíu como ''Antigua Grecia''.

El periodu heládico, según dellos historiadores,&lt;ref name=&quot;Kinder47&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Kinder |nome=Hermann| apellíu=Hilgemann |nome=Werner |títulu=Atles históricu mundial: de los oríxenes a la Revolución Francesa |edición=9ª |añu=1979 |editorial=Ismu |ubicación=Madrid |isbn=84-7090-005-6 |capítulo=Antigüedad — Grecia / periodu micénicu (h. 2500-1150 e.C.). Migraciones |páxina=47}}&lt;/ref&gt; puede ser estremáu analíticamente en cuatro estadio bien delimitados:

* Heládico antiguu (2600 e.C.-2000 e.C.). Conformáu por poblaciones [[ceramista|ceramistes]] de cultura agraria (posiblemente allegaes a [[Caria|carios]] y [[etruscu|etruscos]]) qu'apoderaben el territoriu exéu; de llingües non [[Llingües indoeuropees|indoeuropees]].
* Heládico mediu (2000 e.C.-1600 e.C.). Conformáu por poblaciones igualmente agraries con pulimiento y arriquecimientu [[color|cromáticu]] de la cerámica. Empezaron a usar el caballu y a realizar práutiques de inhumación de cadabres (ensin ufriendes).
* Heládico recién o Micénicu antiguu (1600 e.C.-1400 e.C.). Periodu de socesives inmigraciones de pueblos [[ganadería|ganaderos]] ([[Aqueo (pueblu)|aqueos]], [[xonios]]), que conocíen los metales, introducieron el carru de guerra y el [[ámbare]]. Edificaron les fortaleces monumentales de [[Micenas]], [[Tirinto]] y [[Pilos]], y formaron urbes a la so alredor. Comerciaban con [[Troya]], [[Sicilia]] y la [[península itálica]]. Espandieron los sos dominios y fundaron colonies en [[Mileto]], [[Rodas]], [[Panfilia]], [[Licia]] y [[Xipre]].

* Micénicu recién (1400 e.C.-1150 e.C.). La llamada [[civilización micénica]] ―en considerancia a la posición privilexao y dominante de Micenas, tierra de los [[aqueos]]― algamó'l so apoxéu nesta dómina, qu'ocupa un importante llugar nos famosos poemes épicos de [[Homero]], la ''[[Ilíada]]'' y la ''[[Odisea]]''. Esta cultura colapsó espectacularmente hacia 1150 e.C. pero la causa del colapsu ye desconocida y esisten delles [[tesis]] al respeutu. Una d'elles atribúi'l derrumbe de la civilización micénica a la invasión de [[dorios]], [[beocios]] y [[tesalios]].&lt;ref name=&quot;Kinder47&quot;/&gt; Según esta tesis, depués d'amburar y destruyir les fortaleces micéniques, les tribus invasores escalaron y ocuparon les sos tierres. Una segunda tesis sostién igualmente una invasión, pero de los [[pueblos del mar]]; una tercera atribuyir a un desastre natural, y una cuarta, a conflictos internos. Esti procesu coincide col final de la Edá del Bronce y el socesivu ingresu de la cultura griega nun periodu d'escuridá arqueolóxica y documental.

[[Ficheru:Knossos North entrance bull fresco.jpg|miniatura|Ruines del palaciu de [[Cnosos]]; según la lleenda, yera la residencia del rei [[Minos]].]]

Mientres el periodu en que la Grecia peninsular inda resplandía so la impresionante cultura micénica, na islla de [[Creta]] producíase'l florecimientu de la civilización minoica cretense con capital en [[Cnosos]] ([[sieglu XVII e.C.|1600]]-[[1250 e.C.]]).&lt;ref name=&quot;GrlichCreta&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Görlich |nome=Ernst J. |títulu=Op. cit. |páxines=70-71}}&lt;/ref&gt;
Esta civilización debe'l so nome al ''semilegendario'' rei [[Minos]]. Los cretenses comerciaban por tol Mediterraneu y esportaben cerámica, texíos, oxetos de bronce y [[orfebrería]]. Ye probable, pela so parte, que la cultura micénica viérase influyida pola minoica, particularmente nel periodu de mayor rellumanza d'esta postrera.&lt;ref name=&quot;Sealey1112&quot;/&gt; La sensación de poderíu de los reis de Creta yera tal que les ciudaes, palacios y templos cretenses nin siquier taben arrodiaos por muralla.&lt;ref name=&quot;GrlichCreta&quot;/&gt; Les escavaciones atoparon maraviyoses evidencies de la puxanza y meyora teunolóxica del que gociaben los minoicos nesi entós: luxosos llavaos, instalaciones de ventilación, pozos hixénicos, filtros, ellaboraes pintures y escudos d'armes. Nesa dómina yera frecuente que los fíos de príncipes estranxeros fueren unviaos a lluchar con un toru en forma de sacrificiu, y en tal sentíu son interpretaes les representaciones pictóriques de moces de dambos sexos baillando alredor d'un toru o lluchando con él.&lt;ref name=&quot;GrlichCreta&quot;/&gt; Pela so parte, esta práutica tien el so claru puntu de contautu mitolóxicu cola lleenda del [[Minotauru]], «toru de [[Minos]]», que recibía dacuando'l tributu de dellos mozos atenienses pa sacrificiu.

La civilización minoica pereció poco primero que la micénica; delles versiones señalen que fueron invadíos por estos postreros, ente qu'otres inclínense a afirmar que la desapaición del reinu de Creta deber a una catástrofe natural.&lt;ref name=&quot;GrlichCreta&quot;/&gt;

=== Edá escura ===
{{AP|Edá escura}}
[[Ficheru:Amphora protogeometric BM A1123.jpg|miniatura|[[Ánfora]] [[Periodu protogeométrico|protogeométrica]].]]

Dende [[sieglu XII e.C.|1100]] hasta'l [[sieglu VIII e.C.]] conozse como la [[Edá escura]] —siguiendo al colapsu de la Edá del Bronce—. D'esta etapa nun sobrevivió nengún [[fonte primaria|testu primariu]], y solamente queda escasa evidencia arqueolóxica. Dalgunos [[Fonte secundaria|testos secundarios]] y [[Fonte terciaria|terciarios]] contienen curties cronoloxíes y llistes de los reis d'esti periodu, incluyendo ''[[Historia (Heródoto)|Historia]]'' d'[[Heródoto]], ''[[Descripción de Grecia]]'' de [[Pausanias (xeógrafu)|Pausanias]], ''[[Biblioteca histórica]]'' de [[Diodoro Sículo]] y ''Chronicon'' de [[Jerónimo de Estridón|Jerónimo]].

La falta de documentos primarios esplicar pola virtual desapaición del sistema d'escritura micénico ([[Llinial B]]). Na cultura micénica, dichu sistema taba acutáu a pequeños círculos, particularmente a los [[escriba|escribes]] de los palacios, que teníen al so cargu'l [[grabáu]] de recuentos de movimientu y distribución de bienes; fundida la economía micénica, yá nun fueron necesaries persones que realizaren dicha xera.&lt;ref name=&quot;MartinWriting&quot;&gt;{{cita web |autor=Thomas R. Martin |url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0009%3Achapter%3D3%3Asection%3D1 |títulu=Op. cit. |fechaaccesu=31 de marzu de 2010}}&lt;/ref&gt; Les tradiciones y lleendes sobrevivieron, dende la Edá del Bronce hasta la Dómina Arcaica, gracies puramente a la tresmisión oral.&lt;ref name=&quot;MartinWriting&quot;/&gt;

Na dómina produció una abrupto descensu [[demografía|demográficu]] y una serie masiva de [[Migración humana|migraciones]] que determinaron l'establecimientu de poblaciones bonales y pocu entamaes en distintos puntos de la Grecia continental, les [[islles Cícladas]] y l'oeste d'[[Asia menor]]. Estes migraciones tuvieron un calter [[Etnia|étnicu]]; asina, por casu, los [[dorios]] ocuparon la mayor parte del [[Peloponeso]], Grecia Central y [[Creta]], ente que los [[xonios]] colonizaron la mayor parte de les Cícladas.&lt;ref name=&quot;Sealey1214&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Sealey| nome=Raphael |títulu=Op. cit. |páxines=12-14}}&lt;/ref&gt; Lo anterior reflexar nel idioma, que derivó, coles mesmes, n'ensame de [[dialeutu|dialeutos]].&lt;ref name=&quot;Sealey1214&quot;/&gt;

[[Ficheru:KAMA Attic geometric oinochoe.jpg|miniatura|[[Enócoe]] [[ática]] d'estilu [[Periodu xeométricu|xeométricu]].]]

La economía, floreciente nel periodu micénicu, viose amenorgada a l'[[agricultura]], sofitada por esclavos, xornaleros ''(thêtes)'' y [[comuñeru|comuñeros]] ''(hektemoroi)''.&lt;ref name=&quot;Kinder47&quot;/&gt; Xeneralizóse la probeza y l'escasez del ganáu, que foi adquiríu por unos pocos terratenientes.&lt;ref name=&quot;Kinder47&quot;/&gt; Nun hai rexistru d'Estaos entamaos políticamente nesta dómina y muncho menos de les estructuradas normes de tipu micénicu, que regulaben la economía y aseguraben una relativa distribución de la riqueza, dexando que la vida diaria de los llabradores, pastores y ceramistes resultara tolerable.&lt;ref name=&quot;MartinDarkEconomy&quot;&gt;{{cita web |autor=Thomas R. Martin |url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0009%3Achapter%3D3%3Asection%3D3 |títulu=Op. cit. |fechaaccesu=31 de marzu de 2010 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110115004752/http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0009%3Achapter%3D3%3Asection%3D3 |fechaarchivu=15 de xineru de 2011 }}&lt;/ref&gt; Nesti contestu, los trabayadores de la tierra dedicar a l'agricultura de subsistencia, entamaos en pequeñes comunidaes que raramente entepasaben los venti persones.&lt;ref name=&quot;MartinDarkEconomy&quot;/&gt; La necesidá de nueves pasturas pa los animales produció de la mesma una medría del [[nomadismu]].&lt;ref name=&quot;MartinDarkEconomy&quot;/&gt; Nel ámbitu relixosu, siguieron los cultos micénicos.&lt;ref name=&quot;Kinder47&quot;/&gt; Nel terrén del arte y la cerámica, producióse un empobrecimiento de les formes micéniques; xenerándose darréu dos periodos arqueolóxicos: el [[Periodu protogeométrico|protogeométrico]] ([[sieglu XI e.C.|1050]]-[[950 e.C.]]) y el [[Periodu xeométricu|xeométricu]] ([[sieglu X e.C.|950]]-[[700 e.C.]]), que fadríen evolucionar amodo la calidá y téunica artesanales hasta concluyir, yá nos alboreceres de la Dómina Arcaica, nun mundu ornamental nuevu y dafechu desenvueltu.&lt;ref name=&quot;Kinder47&quot;/&gt; La evolución mentada mientres estos periodos llindar cuasi puramente a la [[cerámica]]; nun esiste evidencia de que s'alzaren monumentos mientres la Edá escura ―práutica común mientres la dómina micénica― y les representaciones [[Antropomorfismu|antropomórficas]] fueron usualmente grabaes n'[[ánfora|ánfores]].&lt;ref name=&quot;MartinDarkEconomy&quot;/&gt; Nel ámbitu de l'arquiteutura, abandonóse la construcción en piedra.&lt;ref name=&quot;Sealey1112&quot;/&gt;

[[Antigua Atenes|Atenes]] foi la esceición a la regla del derrumbe de la civilización. El so [[acrópolis]], centru civilizáu nos últimos tiempos de la Edá del Bronce, nun sufrió daños, y transitó la Edá Escura» nel marcu d'una prosperidá relativa.&lt;ref name=&quot;Sealey14&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Sealey| nome=Raphael |títulu=Op. cit. |páxina=14}}&lt;/ref&gt; Sicasí, los sos [[Institución|instituciones]] sociales y polítiques nun llograron salir airoses d'esti periodu y, nos alboreceres de la dómina arcaica», Atenes perdiera'l mancomún cultural sociopolítico acumuláu nel periodu micénicu, viéndose obligada a reconstruyir les sos instituciones ensin muncho más que la [[monogamia]] como sustentu institucional heredáu.&lt;ref name=&quot;Sealey14&quot;/&gt;

=== Dómina arcaica ===
{{AP|Dómina arcaica}}

Nel [[sieglu VIII e.C.]], Grecia empezó a salir de la Edá Escura que siguió a la cayida de la civilización micénica. Al pueblu faltábalu alfabetización y escaeciérase el sistema d'escritura micénico, [[Llinial B]]. Pero los griegos adoptaron l'[[alfabetu feniciu]] y modificar pa crear l'[[alfabetu griegu]].&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Pomeroy |nome=Sarah B. |títulu=Op. cit. |páxines=73-74}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;MartinEastern&quot;&gt;{{cita web |autor=Thomas R. Martin |url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0009%3Achapter%3D5%3Asection%3D10 |títulu=Op. cit. |fechaaccesu=15 d'abril de 2010}}&lt;/ref&gt; A partir del [[sieglu IX e.C.]]&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Hall| nome=Jonathan M. |títulu=A history of the archaic Greek world, ca. 1200-479 BCE|editorial=Wiley-Blackwell|añu=2007| isbn= 9780631226673 |url=https://books.google.com/books?id=WGNH-oxXiAUC&amp;dq= |páxina=57}}&lt;/ref&gt; ―según dellos autores, específicamente nel VIII e.C.―&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Sealey| nome=Raphael |títulu=Op. cit. |páxina=15}}&lt;/ref&gt; empezaron a apaecer escritos. Grecia estremar en munches comunidaes autónomes pequeñes. Esta pauta foi impuesta en gran parte pola xeografía griega, onde cada isla, valle y llanura ta aisllada de les demás pel mar o les sierres.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Sealey| nome=Raphael |títulu=Op. cit. |páxines=10-11}}&lt;/ref&gt; Como productu direutu de les migraciones previes, diches comunidaes amosaben un calter étnicu: mientres el [[sieglu VII e.C.]] surdió [[Argos (Grecia)|Argos]], habitada por [[dorios]], como una de les ciudaes principales del [[Peloponeso]].&lt;ref name=&quot;Sealey1516&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Sealey | nome=Raphael |títulu=Op. cit. |páxines=15-16}}&lt;/ref&gt; Dicha ciudá foi venciendo gradualmente inflúi al so rival [[Esparta]], tamién dórica.&lt;ref name=&quot;Sealey1516&quot; /&gt; Pela so parte, [[Antigua Atenes|Atenes]] convertir na residencia principal de los [[xonios]] nos [[Balcanes]].&lt;ref name=&quot;GrlichMigraciones&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Görlich |nome=Ernst J. |títulu=Op. cit. |páxines=78-79}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:EarlyAthenianCoin.jpg|miniatura|Moneda [[Atenes|ateniense]] temprana, sieglu&amp;nbsp;V e.C. [[Muséu Británicu]].]]

La primer metá del sieglu VII e.C. vio la [[Guerra Lelantina]] (escontra'l [[Sieglu VIII e.C.|710]]-escontra'l [[650 e.C.]]), un conflictu enllargáu que s'estrema como la guerra documentada más temprana del periodu de l'Antigua Grecia. Nella enfrentáronse les [[ciudá estáu|ciudaes-estáu]] entós importantes [[Calcis]] y [[Eretria]] sobre la fértil llanura lelantina d'[[Euboea]]. Dambes ciudaes paecen sufrir cayentes como resultáu d'esta llarga guerra, anque Calcis foi la vencedora nominal.

Na primer metá del sieglu VII surdió una [[Comerciante|clase mercantil]] y, nel correr del [[sieglu VI e.C.]], empezar a utilizar [[Monedes de Grecia|monedes]] (probablemente por imitación a los [[lidios]]), anque seríen necesarios sieglos pal desarrollu d'una economía monetaria plena.&lt;ref name=&quot;MartinEastern&quot; /&gt; Paez xestase tensión en munches ciudaes-estáu. Los réximes [[Aristocracia|aristocráticos]] que polo xeneral gobernaben les llamaes [[polis]] sentíense amenaciaos pola nuevu riqueza de los comerciantes, que de la mesma deseyaben poder políticu. A partir de 650 e.C., les aristocracies teníen que lluchar pa evitar ser derrocaes y reemplazaes por [[Tiranía (Antigua Grecia)|tiranos]] [[Populismu|populistes]]. La pallabra deriva de la pallabra griega non [[Peyorativu|peyorativa]] τύραννος ''tyrannos'', que significa 'soberanu ilexítimu', que podía aplicase tantu a bonos como a malos líderes.&lt;ref&gt;«[http://www.etymonline.com/index.php?term=tyrant Tyrant]»: ''Online Etymology Dictionary'' (n'inglés).&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;«[http://buscon.rae.es/draeI/SrvltConsulta?LEMA=tiranu Tiranu]»: ''Diccionariu de la Real Academia Española''.&lt;/ref&gt;

Una población cada vez mayor y la falta de tierres provocaron conflictos internos ente los probes y los ricos en munches ciudaes-estáu. En [[Esparta]], les [[guerres mesenias]] resultaron na conquista de [[Mesenia]] y l'esclavitú de los mesenios, a partir de la segunda metá del sieglu VIII e.C., constituyendo un actu ensin precedentes na Antigua Grecia. Esta práutica produció una revolución social.&lt;ref&gt;Holland, T. ''Persian Fire'', ISBN 978-0-349-11717-1, páxs. 69-70.&lt;/ref&gt; La población apoderada, dende entós conocida como [[hilota|hilotes]], llabraben y trabayaben pa Esparta, mientres tolos ciudadanos varones convertir en soldaos d'un estáu permanentemente militarizado. Inclusive les élites yeren obligaes a vivir y a entrenase como soldaos; esta igualdá ente los probes y los ricos sirvía pa distender los conflictos sociales. Les reformes precedentes, atribuyíes al enigmáticu [[Licurgo (Esparta)|Licurgo]] de Esparta fueron probablemente completaes antes de 650 e.C.

Atenes, pela so parte, sufrió falta de tierres y una crisis agraria a finales del sieglu VII, lo que tamién resultó en conflictos civiles. El [[arconte]] (maxistráu) [[Dracón]] promulgó reformes severes en [[Sieglu VII e.C.|621 e.C.]] (d'ende la pallabra moderna «draconiano»), pero estes nun pudieron acallantar el conflictu. A la fin les reformes moderaes de [[Solón]] ([[sieglu VI e.C.|594 e.C.]]) diéron-y a Atenes cierta estabilidá, ameyorando la vida de los probes entá cuando afitaron a l'aristocracia nel poder.

Pal [[Sieglu VI e.C.|sieglu VI e.C.]] delles ciudaes habíense vueltu dominantes na civilización griega: Atenes, Esparta, [[Antigua Corinto|Corinto]] y [[Tebas (Grecia)|Tebas]]. Caúna punxera les árees rurales y los pueblos menores al so alredor sol so control. Amás, Atenes y Corinto convirtiérense en grandes potencies marítimes y mercantiles.

[[Ficheru:Location greek ancient.svg|miniatura|derecha|El mundu griegu a mediaos del sieglu VI e.C.]]

Los rápidos aumentos de población nos sieglos VIII y VII desencadenaron un fenómenu emigratoriu qu'afectó a munchos griegos, estableciendo éstos [[colonización griega|colonies]] en [[Magna Grecia]] ([[Mezzogiorno]]), [[Anatolia|Asia Menor]] y más llueñe (ver [[#Colonies|embaxo]]). La emigración cesó finalmente nel sieglu VI. Aquel día el mundu griegu espublizara la so cultura y la so llingua nuna estensión que superaba llargamente les llendes de l'actual Grecia. Les colonies griegues nun yeren controlaes políticamente peles ciudaes que les fundaren, anque munches vegaes calteníen venceyos relixosos y comerciales ente elles.

Mientres esti periodu asocedieron grandes desarrollos económicos en Grecia y tamién nes sos colonies d'ultramar, qu'esperimentaron crecedera nel comerciu y la manufactura. El nivel de vida de la población tamién ameyoró descomanadamente. Dellos estudios envaloren que la casa griega típica aumentó cinco veces de tamañu ente [[Sieglu IX e.C.|800]] y [[300 e.C.]], indicando un gran aumentu nos ingresos promediu de la población.{{demostrar}}

Na segunda metá del sieglu VI, Atenes cayó so la tiranía de [[Pisístrato]], y depués de los sos herederos [[Hipias (tiranu)|Hipias]] y [[Hiparco d'Atenes|Hiparco]]. Sicasí, en [[510 e.C.]], por pidíu del aristócrata [[Clístenes d'Atenes]], el rei espartanu [[Cleómenes I]] ayudó a los atenienses a derrocar la tiranía. Poco dempués, sicasí, Esparta y Atenes empecipiaron rellaciones contraries, y Cleómenes I instauró a [[Iságoras]] como arconte pro-espartanu. Coles mires de evitar qu'Atenes se convirtiera nun gobiernu de paya» sol reináu espartanu, Clístenes propunxo a los sos conciudadanos atenienses qu'Atenes sufriera una revolución política, que tolos ciudadanos compartieren el poder independientemente del so [[Estatus social|estatus]], qu'Atenes se volviera una «[[Democracia griega|democracia]]». Los atenienses abrazaron esta idea con tantes ganes que dempués de derrocar a Iságoras ya implementar les reformes de Clístenes, pudieron repeler fácilmente una invasión a trés frentes que los espartanos conducieron pa reinstaurar a Iságoras.&lt;ref&gt;Holland, T. ''Persian Fire'', ISBN 978-0-349-11717-1, páxs. 131-138.&lt;/ref&gt; La llegada de la democracia resolvió munchos de los problemes d'Atenes, dando entamu a una edá d'oru» pa los atenienses.

=== Grecia clásica ===
{{AP|Grecia clásica}}

==== Sieglu V e.C. ====
{{AP|Guerres Médiques|Guerres del Peloponeso}}
[[Ficheru:Map athenian empire 431 BC-es.svg|miniatura|derecha|[[Lliga de Delos]] (l'Imperiu ateniense»), darréu antes de la [[guerra del Peloponeso]] nel 431 e.C.]]

Atenes y Esparta llueu tendríen qu'aliase ante la mayor amenaza a la que l'Antigua Grecia enfrentar hasta la conquista romana. Dempués d'entartallar la [[revuelta xónica]] (una rebelión de les ciudaes griegues de [[Xonia]]), [[Darío I]] de Persia, rei de los reis de la [[Dinastía aqueménida]], decidió apoderar a Grecia. La so invasión nel [[Sieglu V e.C.|490 e.C.]] foi encalorada pola heroica victoria ateniense na [[batalla de Maratón]] baxu [[Milcíades el Mozu]]. [[Xerxes I]] de Persia, herederu de Darío I, intentó la so propia invasión diez años dempués. Pero a pesar del númberu apolmonante de soldaos nel so exércitu, Xerxes I foi ganáu dempués de la famosa batalla de retaguardia de les [[batalla de les Termópilas|Termópilas]] y les victories de los aliaos griegos nes batalles de [[batalla de Salamina|Salamina]], [[Batalla de Mícala|Mícala]] y [[batalla de Platea|Platea]]. Les [[Guerres Médiques]] siguieron hasta 449 e.C., conducíes polos atenienses y el so [[Confederación de Delos]], mientres les que [[Reinu de Macedonia|Macedonia]], [[Tracia]], les [[Islles del Exéu]] y [[Xonia]] fueron lliberaes de la influyencia de Persia.

La posición entós dominante del imperiu ateniense marítimu amenació a Esparta y a la [[Lliga del Peloponeso]], compuesta de ciudaes de Grecia continental. Inevitablemente, encendió la [[guerra del Peloponeso]] (431 e.C.-404 e.C.). Anque la inmensa mayoría de la guerra foi un puntu muertu, Atenes sufrió dellos reveses mientres el conflictu. Una gran peste nel 430 e.C., siguida por una campaña militar desastrosa llamada la [[espedición a Sicilia]], debilitó severamente a Atenes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.livescience.com/history/060123_athens_fall.html |títulu=Typhoid Fever Behind Fall of Athens |fechaaccesu=18 de marzu de 2010 |fecha=23 de xineru de 2006 |editorial=LiveScience |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Esparta provocó una rebelión ente los aliaos d'Atenes, debilitando entá más la capacidá ateniense de faer la guerra. El momentu decisivu llegó nel 405 e.C. cuando Esparta cortó les provisiones de granu del [[Dardanelos|Helesponto]] a Atenes. Obligada a atacar, l'armada ateniense paralizada foi decisivamente vencida polos espartanos sol mandu de [[Lisandro]] n'[[batalla de Egospótamos|Egospótamos]]. En 404 e.C. Atenes demandó la paz y Esparta dictó un alcuerdu previsiblemente severu: Atenes perdió les sos muralles (incluyendo los [[Murios Llargos]]), la so armada y toles sos posesiones en ultramar.

==== Sieglu IV e.C. ====
Entós Grecia empezó'l sieglu IV e.C. baxu [[hexemonía espartana]], pero taba claru dende'l principiu que yera débil. Una crisis demográfica quitó a Esparta de parte de la so población, y pa 395 e.C. [[Atenes]], [[Argos (Grecia)|Argos]], [[Tebas (Grecia)|Tebas]] y [[Antigua Corinto|Corinto]] sentíen que podíen desafiar el dominiu espartanu, resultando na [[guerra de Corinto]] (395-387 e.C.). Otra guerra llena de puntos muertos que terminó restableciendo'l ''statu quo''.

[[Ficheru:Theatre of Epidaurus OLC.jpg|miniatura|250px|El [[teatru de Epidauro]], construyíu nel sieglu IV e.C.]]

La hexemonía espartana duró 16 años más hasta que, al tratar d'imponer la so voluntá sobre los tebanos, los espartanos sufrieron una derrota decisiva en [[batalla de Leuctra|Leuctra]] (371 e.C.). De siguío el brillante xeneral tebanu [[Epaminondas]] condució a les tropes tebanes escontra'l Peloponeso, onde otres ciudaes estáu desertaron de la causa espartana. Polo tanto los tebanos pudieron colar a Mesenia y lliberar a la población. Privada de les sos tierres y los sos siervos, Esparta tornó y convirtióse nuna potencia de segunda clase. La nueva [[hexemonía tebana]] duró poco tiempu; na [[Batalla de Mantinea (362 e.C.)|batalla de Mantinea]] nel 362 e.C., Tebas perdió a la so líder clave, Epaminondas, y bien de tropes, anque salió victoriosa na batalla. Ello ye que toles ciudaes estáu perdieron bastantes homes, de manera que nenguna pudo restablecer el so dominiu.

La situación de debilidá de la Grecia central coincidió col surdimientu de [[Reinu de Macedonia|Macedonia]], encabezada por [[Filipo II de Macedonia|Filipo II]]. En venti años Filipo unificara'l so reinu, mientres lo ampliaba escontra'l norte y l'oeste a cuenta de [[Ilirios|tribus ilirias]] y conquistaba [[Tesalia]] y [[Tracia]]. Los sos ésitos en parte deber a los sos munches [[exércitu macedoniu|innovaciones militares]]. Filipo solía intervenir nos asuntos de les ciudaes estáu del sur, rematando na so invasión de 338 e.C. Al ganar decisivamente al exércitu aliáu de Tebas y Atenes na [[batalla de Queronea]], convertir nel hegemón ''de facto'' de toa Grecia. Obligó a la mayoría de les ciudaes estáu a xunise a la [[Lliga de Corinto]], aliándose con elles y previniendo que llucharen ente sigo. Depués Filipo entró en guerra contra la Dinastía Aqueménida (perses), pero foi asesináu por [[Pausanias de Orestis]] al empiezu del conflictu.

[[Alexandru Magnu]], herederu de Filipo, prosiguió la guerra. Alejandro ganó a [[Darío III]] de [[Imperiu aqueménida|Persia]] y desmanteló dafechu la [[dinastía aqueménida]], anexonándola a Macedonia y ganándose l'epítetu de «Magno». A la muerte d'Alejandro nel 323 e.C., el poder y la influyencia de Grecia taben nel so apoxéu. Sicasí, hubiera un cambéu fundamental, fuera de la fuerte independencia y la cultura clásica de les polis, y escontra la [[Periodu helenísticu|cultura helenística]] en víes de desarrollu.

=== Grecia helenística ===
{{AP|Alexandru Magnu|Periodu helenísticu}}
{{VT|Guerres macedonies}}
[[Ficheru:Diadochi es.svg|miniatura|derecha|Los mayores dominios helenísticos: el ''[[Periodu helenísticu d'Exiptu|Reino Ptolemaicu]]'' (azul escuro), l'''[[Imperiu seléucida]]'' (mariellu), ''Macedonia'' (verde) y ''Epiru'' (rosa).]]

El [[periodu helenísticu]] duró dende 323 e.C., cuando terminaron les guerres d'[[Alexandru Magnu]], hasta l'anexón de Grecia pola [[república romana]] nel 146 e.C. Anque l'establecimientu del dominiu romanu nun rompió la enllargada continuidá na sociedá y la cultura helenístiques —que se caltendríen na mesma forma básica hasta la llegada del [[cristianismu]]— sí señaló'l final de la independencia política griega.

Mientres el periodu helenísticu la importancia de «la mesma Grecia» (esto ye, el territoriu de l'actual Grecia) amenorgóse sópito nel mundu grecoparlante. Los grandes centros de la cultura helenística yeren [[Alexandría]] y [[Antioquía]], les capitales d'[[Periodu helenísticu d'Exiptu|Exiptu ptolemaicu]] y [[Imperiu seléucida|Siria seléucida]] respeutivamente.&lt;ref&gt;Vease «[[Periodu helenísticu]]» pa la historia de la cultura griega fuera de Grecia nesti periodu.&lt;/ref&gt;

Les conquistes d'Alejandro tuvieron delles consecuencies pa les ciudaes estáu grieges. Ampliaron descomanadamente les fronteres de los griegos y acabaron nuna emigración continua, especialmente de los mozos y los ambiciosos, escontra los nuevos imperios griegos al este.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/6930285.stm |títulu=Alexander's Gulf outpost uncovered |fechaaccesu=18 de marzu de 2010 |autor=Neil Arun |fecha=7 d'agostu de 2007 |editorial=BBC News |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Munchos griegos emigraron a [[Alexandría]], [[Antioquía]] y a les munches otres ciudaes helenístiques nueves que se fundaron nel cercu d'Alejandro, tan llueñe como los actuales [[Afganistán]] y [[Paquistán]], onde sobrevivieron los reinos [[Reinu grecobactriano|grecobactriano]] y [[Reinu indogriego|indogriego]] hasta finales del sieglu I e.C.

Dempués de la muerte d'Alejandro y tres dellos conflictos, el so imperiu estremar ente los sos xenerales, resultando nel [[periodu helenísticu d'Exiptu|Reino Ptolemaicu]] (basáu n'[[Antiguu Exiptu|Exiptu]]), l'[[Imperiu seléucida]] (basáu nel [[Llevante mediterraneu|Llevante]]), [[Mesopotamia]] y [[Persia]], y la [[Dinastía Antigónida]] (basada en [[Reinu de Macedonia|Macedonia]]). Nel periodu entemediu, les polis de Grecia pudieron reponer un pocu de la so llibertá, anque teníen que rindi-y cuentes nominalmente al Reinu Macedoniu. Les ciudaes estáu quedar en dos lligues: la [[Lliga Aquea]] (incluyendo Tebas, Corinto y Argos) y la [[Lliga Etolia]] (incluyendo Esparta y Atenes). Na mayor parte del periodu hasta la conquista romana, estes lligues solíen tar en guerra ente sigo, mientres s'aliaben a partíos distintos nos conflictos ente los [[diádocos]] (antiguos xenerales d'Alejandro, herederos del so reinu).

El reinu antigónida de Macedonia implicar nuna guerra cola [[república romana]] a finales del sieglu III e.C. Anque la [[primer guerra macedonia]] quedó inconclusa, los romanos siguieron faciendo la guerra con Macedonia nes denominaes [[guerres macedonies]]. Coincidentemente col desarrollu de la [[segunda guerra púnica]] ente Roma y [[Cartago]], mientres la primer guerra macedonia el reinu antigónida, baxu [[Filipo V de Macedonia|Filipo V]], aliar con Cartago. Dicha alianza nun tuvo mayores consecuencies y, inclusive, nesta llucha ente grandes potencies como Macedonia, Roma y Cartago, dellos sectores griegos tomaron partíu por Roma.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Görlich |nome=Ernst J. |títulu=Op. cit. |capítulu=L'heriedu d'Alexandru Magnu: Roma |páxines=133-134}}&lt;/ref&gt;
Hacia l'añu 168 e.C., rematada la [[tercer guerra macedonia]] y derrotáu [[Perseo de Macedonia|Perseo]] ―herederu de Filipo V―, Macedonia foi amestada por Roma y estremada en cuatro repúbliques independientes que nun teníen dexáu nin el comerciu nin el matrimoniu ente los sos habitantes.&lt;ref name=&quot;Gorlich135&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Görlich |nome=Ernst J. |títulu=Op. cit. |páxina=135}}&lt;/ref&gt; En 150 e.C., [[Andrisco]] diciéndose fíu de Perseo de Macedonia, realizó delles ofensives contra Roma, hasta la so derrota y la conversión definitiva de Macedonia en [[provincia romana]].&lt;ref name=&quot;Gorlich135&quot;/&gt;

La Lliga Etolia habíase vueltu roceana de la participación romana en Grecia, y punxérase de parte de los seléucidas na [[Guerra romanu-siria]]. Cuando los romanos terminaron victoriosos, esta lliga tamién se anexonó a la república. Anque la Lliga Aquea duró más que la Lliga Etolia y Macedonia, tamién foi ganada ya incorporada polos romanos nel 146 e.C. ―y la rica ciudá de Corinto destruyida tres un intentu inútil de resistencia―, terminando Roma cola independencia de toa Grecia. La república romana desenvolviera con ésitu la so estratexa d'estremar y enfrentar ente sigo a los sos adversarios, lo que darréu se conocería como ''estrema et impera'', espresión que pasaría a la Historia en distintos contestos.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Görlich |nome=Ernst J. |títulu=Op. cit. |páxina=134}}&lt;/ref&gt;

=== Grecia romana ===
{{AP|Grecia romana}}
{{VT|Imperiu bizantín}}

Col términu ''Grecia Romana'' denominar al periodu de la [[Historia de Grecia]] que siguió a la victoria romana sobre los [[Antigua Corinto|corintios]] tres la batalla de Corinto, nel añu [[146 e.C.]], hasta'l reestablecimientu de la ciudá de [[Bizanciu]] y el so nomamientu, pol emperador [[Constantín I el Grande|Constantín I]], como capital del [[Imperiu romanu]] (la [[Nueva Roma]]) renombrada [[Constantinopla]] nel añu [[330]].

La colonización política de Grecia per parte de Roma tuvo la so contrapartida nuna especie de colonización cultural inversa. La cultura romana foi, ello ye que una cultura [[Arte clásico|grecorromana]]. El griegu, como idioma, convertir en [[Llingua franca|llingua franca]] nel Este y n'Italia. Nes cases de los nobles romanos, pela so parte, dichu idioma convertir nel avezáu y los neños nobles solíen ser educaos por preceptores griegos.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Görlich |nome=Ernst J. |títulu=Op. cit. |páxina=136}}&lt;/ref&gt;

La vida interna de Grecia mientres el dominiu romanu nun se vio culturalmente afeutada. Sí hubo, sicasí, cambeos importantes na organización de la estructura social. A la desapaición de la llamada «clase media» siguió'l desvanecimiento de la diferencia clásica ente [[patriciu|patricios]] y [[plebeyu|plebeyos]], formándose, sicasí, una nueva capa compuesta por patricios y plebeyos ricos: la ''nobleza oficial'', cerrada al movimientu social y aspirante a la ocupación de los meyores puestos públicos,&lt;ref name=&quot;Gorlich137&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Görlich |nome=Ernst J. |títulu=Op. cit. |páxina=137}}&lt;/ref&gt; según un nuevu sector financieru protocapitalista, beneficiáu cola cayida de les riques ciudaes comerciales de Cartago y Corinto.&lt;ref name=&quot;Gorlich137&quot;/&gt;

Mientres el [[sieglu II]] y l'[[sieglu III|III]], Grecia foi estremada en provincies, qu'incluyíen a [[Achaea (provincia romana)|Achaea]], [[Macedonia (provincia romana)|Macedonia]], [[Epiru]], [[Tracia]], y [[Mesia|Moesia]]. Mientres el reináu de [[Diocleciano]] a finales del sieglu III, Moesia foi entamada como una [[diócesis]] y foi gobernada por [[Galerio]].

Anque Grecia siguió siendo parte de la relativamente unificada ''metá esti'' del Imperiu romanu, mientres el reinu de Constantino'l centru del Oriente mover a [[Constantinopla]] y [[Anatolia]]. Atenes, [[Esparta]] y les otres ciudaes griegues perdieron la so importancia y munches de les sos estatues y otres manifestaciones artístiques fueron llevaes a Constantinopla.

== Colonies ==
{{AP|Colonización griega|Magna Grecia}}
[[Ficheru:Griechischen und phönizischen Kolonien.jpg|miniatura|Ciudad y colonies griegues, h. 350 e.C.]]
[[Ficheru:Taormina BW 2012-10-05 16-15-42.jpg|miniatura|Ruines d'un teatru griegu na colonia [[Taormina]], na actual Italia.]]

Mientres la Dómina Arcaica, la población de Grecia creció fuera de la capacidá de la so llindada [[tierra arable]] (según un cálculu, la población multiplicóse más de diez veces ente'l 800 y el [[400 e.C.]], dende 800&amp;nbsp;000 hasta una población total envalorada ente 10 y 13 millones).&lt;ref name=&quot;umsystem&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Herman Hansen |nome=Morgen |títulu=The Shotgun Method: The Demography of the Ancient Greek City-State Culture |url=https://books.google.com.uy/books?id=0QSVh83hCcAC&amp;dq=The+Shotgun+Method&amp;ei=Ra3IS7iANpWwNv2uzZEG |fechaaccesu=16 d'abril de 2010 |añu=2006 |editorial=University of Missouri Press |allugamientu=[[Columbia (Missouri)|Columbia]] |isbn=978-0-8262-1667-0}}&lt;/ref&gt; Escontra 750 e.C. los griegos empezaron 250 años d'espansión, colonizando en toles direiciones. Al este, colonizaron primero la mariña [[mar Exéu|exea]] d'[[Anatolia|Asia Menor]]; depués [[historia de Xipre|Xipre]] y les costes de [[Tracia]], el [[mar de Mármara]] y la mariña del sur del [[mar Negru]]. A la fin la colonización griega llegó tan llueñe qu'algamó, al nordeste, zones d'[[Ucraína]] y Rusia ([[Taganrog]]). Al oeste colonizaron les costes d'[[Iliria]], [[Sicilia]] ya Italia del sur; depués [[Francia]] del sur, [[Córcega]] y entá España del nordés. Tamién s'establecieron colonies griegues n'[[Antiguu Exiptu|Exiptu]] y [[Historia de Libia|Libia]]. Les actuales [[Siracusa (Sicilia)|Siracusa]], [[Napoli]], [[Marsella]] y [[Istambul]] empezaron como les colonies griegues Syracusae ''(Συρακούσαι)'', Neapolis ''(Νεάπολις)'', Massalia ''(Μασσαλία)'' y [[Bizanciu|Byzantion]] ''(Βυζάντιον)''. Estes colonies desempeñaron un papel nel espardimientu de la influyencia griega al traviés d'Europa, y tamién ayudaron a establecer redes de comerciu de llarga distancia ente les ciudaes estáu griegues, aguiyando la [[economía na Antigua Grecia]].

=== Estructura política ===
L'Antigua Grecia componer de dellos centenares de [[Ciudá estáu|ciudaes-estáu]] ''polis'' que yeren cuasi independientes. Esta situación yera distinta a la de la mayoría de les otres sociedaes, que yeren o pueblos de pequeñes cantidaes de persones o reinos soberanos de territorios estensos. Ensin dulda la xeografía de Grecia esta estremada y subdividida per llombes, montes y ríos— contribuyía a la naturaleza estazada de l'Antigua Grecia. Ye probable qu'esistiera una estructura política similar nes grandes ciudaes-estáu marítimes de [[Fenicia]]. Sicasí, hasta ciertu puntu, la situación yera única na Antigua Grecia. Per un sitiu, los griegos antiguos nun duldar que yeren «un pueblu singular»; compartíen la mesma relixón, la mesma cultura básica y la mesma llingua, amás de ser bien conscientes de los sos oríxenes tribales; [[Heródoto]] pudo clasificar les ciudaes estáu por tribu. Per otru llau, anque esistíen estes rellaciones del más altu nivel, paez qu'escasamente xugaben un papel na política griega. La independencia de les polis defender con fiereza; los antiguos griegos escasamente contemplaron la unificación de Grecia. Entá cuando un grupu de ciudaes estáu aliar pa defender Grecia mientres la segunda invasión persa, la inmensa mayoría de los estaos permanecieron neutrales y en ganando a los perses los aliaos» volvieron a les sos lluches internes.&lt;ref&gt;Holland, T. ''Persian Fire'', Abacus.&lt;/ref&gt;

Les mayores peculiaridaes del sistema políticu na Antigua Grecia yeren:

* La so naturaleza fragmentaria, que nun paez en particular tener oríxenes tribales.
* La centralización del poder en centros urbanos dientro d'estaos pequeños.

Les rareces del sistema griegu son más evidentes nes colonies que los griegos establecieron alredor del [[Mar Mediterraneu]]. Anque caúna podía considerar a cierta ''polis'' griega como la so «madre» (y caltenese atenta o parcial con ella), yera dafechu independiente de la ciudá que la fundó.

Inevitablemente, les polis menores podíen ser apoderaes polos sos vecinos mayores, pero les conquistes y los reinaos direutos fueron bastante raros. Al contrariu, les polis entamar en lligues, que los sos afiliaos taben nun estáu constante de cambéu. Dempués, nel periodu clásicu, el númberu de lligues escayó y les lligues fixéronse mayores. Caúna yera apoderada per una única ciudá (por casu Atenes, Esparta o Tebas), y munches vegaes una ''polis'' yera obligada a afiliase a una lliga so l'amenaza de la guerra (o so les condiciones d'un tratáu de paz). Entá dempués de que [[Filipo II de Macedonia]] «conquistara» los centros de l'Antigua Grecia, nun trató d'anexonar el territoriu nin lu unificó nuna provincia nueva; a cencielles obligó a la mayoría de les polis a xunise a la so propia [[Lliga de Corinto]].

=== Gobiernu y llei ===
&lt;!--{{AP|Llei na Antigua Grecia}}--&gt;

Paez que de primeres munches ciudaes-estáu grieges yeren reinos menores; munches vegaes había un funcionariu municipal que cumplía funciones residuales y ceremoniales del rei ''([[basileo]])'', ''y.&amp;nbsp;g.'' el ''arconte basileo'' n'[[Antigua Atenes|Atenes]].&lt;ref&gt;Holland, T. ''Persian Fire'', p. 94.&lt;/ref&gt; Sicasí, pa la Dómina arcaica y la primer conciencia histórica, la mayoría d'estes ciudaes estáu yá se convirtieren n'[[oligarquía|oligarquíes]] aristocrátiques. Nun se sabe precisamente cómo asocedió esti cambéu. Por casu, pa 1050 e.C. n'Atenes el puestu del rei amenorgárase al de maxistráu principal ''([[arconte]])'', hereditariu y pa tola vida. En 753 e.C. convirtiérase nun arcontado escoyíu decenalmente; y finalmente, nel 683 e.C. yera un cargu escoyíu añalmente. En cada etapa ganaba más poder l'[[aristocracia]] na so totalidá y amenorgábase el del individuu común.

Col tiempu, el dominiu políticu y la riqueza de grupos pequeños de families tiraba a provocar descontentu social en munches polis. En munches ciudaes un [[Tiranía (Antigua Grecia)|tiranu]]&lt;ref&gt;Términu utilizáu nel so sentíu neutru antiguu, non como «gobernante represivu».&lt;/ref&gt; en ciertu puntu tomaba'l control y gobernaba según la so propia voluntá; una axenda [[Populismu|populista]] solía ayudar a caltenese nel poder.

Atenes cayó so una tiranía na segunda metá del sieglu VI e.C. Cuando esta tiranía terminó, propúnxose una reforma radical por que la aristocracia nun repunxera'l poder: los atenienses fundaron la primera [[democracia ateniense|democracia]] del mundu. Una [[asamblea popular|asamblea de ciudadanos]] pal discutiniu de la política municipal (la ''[[Ekklesía]])'' esistiera dende les reformes de [[Dracón]] nel 621 e.C., y a tolos ciudadanos dexábase-yos qu'asistieren según les reformes de [[Solón]] (principios del sieglu VI e.C.); pero los ciudadanos más probes nun podíen falar ante l'asamblea o postulase como candidatos, sacante nel casu de ciertos cargos públicos que la so eleición yera [[Aleatoriedad|aleatoria]].&lt;ref&gt;Pedro Guevara, «Democracia multirepresentativa», en ''Revista de la Facultá de Ciencies Xurídiques y Polítiques de la Universidá Central de Venezuela'' 112 (1999), Universidá Central de Venezuela, páxs. 85-123.&lt;/ref&gt; Al establecer la democracia, l'asamblea convertir nel mecanismu ''de iure'' del gobiernu; tolos ciudadanos entós tuvieron igualdá de derechos ''([[isopoliteia]])'' na asamblea. Sicasí, los que nun yeren ciudadanos ―los [[metecu|metecos]] (estranxeros que vivíen n'Atenes) y los [[esclavitú na Antigua Grecia|esclavos]]― nun gociaben de nengún derechu políticu n'absolutu.

Dempués del surdimientu de la democracia n'Atenes, otres ciudaes estáu fundaron democracies. Sicasí, munches retuvieron formes de gobiernu más tradicionales. Según la so costume n'otros asuntos, Esparta yera una esceición notable al restu de Grecia, y al traviés de la dómina foi gobernada non por unu, sinón por dos monarques hereditarios so una forma de [[diarquía]]. La [[Reyes de Esparta|monarquía espartana]] pertenecía a los [[Agíadas]] y los [[Euripóntidas]], descendientes d'[[Eurístenes]] y [[Procles]], respeutivamente. Créese que los dos fundadores de les sos dinastíes yeren fíos ximielgos d'[[Aristodemo]], un soberanu [[Heráclidas|heráclida]]. Sicasí, el poder d'estos reis yera llindáu tantu por un conseyu de vieyos (la ''[[Gerusía]])'' como por maxistraos (los ''[[éforos]])'' específicamente designaos pa xixilar a los reis.

=== Guerra na Antigua Grecia ===
{{AP|Guerra na Antigua Grecia|Exércitu espartanu|Exércitu ateniense|falange|Ejército macedoniu}}
[[Ficheru:Amphora warriors Louvre E866.jpg|miniatura|300px|Guerreros griegos.]]

Guerra na Antigua Grecia ye'l términu usáu pa describir la guerra de les [[polis]] griegues (les [[ciudá estáu|ciudaes estáu]] de l'Antigua Grecia), ente la [[sistema hoplítico|revolución hoplítica]] del [[sieglu VIII e.C.]] y l'emerxencia del [[Reinu de Macedonia|imperiu macedoniu]] nel [[sieglu IV e.C.]]

Poques civilizaciones fueron tan belicoses como les polis griegues, a pesar de que fueron sociedaes pocu militarizadas hasta'l [[sieglu IV e.C.]] Los [[templu griegu|templos]] tienen representaciones nes sos [[Frontón (arquiteutura)|frontones]] y los sos [[frisu|frisos]] con dioses con [[indumentaria]] de [[hoplita]]. Los [[cerámica griega|vasos cerámicos]] glorifican les [[fila (exércitu)|files]] de la [[falanxe]]. Les [[Cercu (monumentu)|cercos funerarios]] representen les muertes de los [[soldáu|soldaos]] d'[[infantería]]. [[Platón]] utiliza de cutiu el modelu de la guerra pa ilustrar les sos teoríes de la [[virtú]] y de la conocencia y estrayi frecuentemente los sos exemplos de la esperiencia militar personal de [[Sócrates]]. pa [[Heródoto]], [[Tucídides]] o [[Jenofonte]], yera aparantemente inconcebible rellatar otres coses. Pa Sócrates, matar homes engardiendo por [[Antigua Atenes|Atenes]] nun s'oponía a la práutica de la [[dialéutica]] o de la reflexón astracta.&lt;ref&gt;[[Victor Davis Hanson|Davis Hanson, Victor]] (1999). ''Les guerres grecques, 1400-146 av. J.-C.'', traducción de Laurent Bury, París: Autrement, Le Club Du Livre, prólogu. ISBN 978-28-626-0972-0.&lt;/ref&gt;

=== Organización social ===
{{AP|Esclavitú na Antigua Grecia}}
Solamente los homes nativu y llibre que yeren dueños de tierres podíen ser ciudadanos, y gociar de la proteición entera de la Llei nuna [[Ciudá estáu|ciudá-estáu]] (magar más tarde [[Pericles]] introdució esceiciones a la restricción sobre los nativos). Na mayoría de les ciudaes estáu, la xente que tenía importancia social nun gociaba de nengún derechu especial, a diferencia de [[Antigua Roma|Roma]]. Por casu, nacer d'una cierta familia nun solía ufiertar privilexos especiales. Dacuando ciertes families controlaben delles funciones relixoses públiques, pero nun solía llograr nengún poder de más nel gobiernu. En [[Atenes]], la población estremar en cuatro clases sociales según la so riqueza. La xente podía camudar de clase por ganar más dineru. En [[Esparta]], tolos ciudadanos varones nomábense iguales si terminaben la so educación. Sicasí, los reis espartanos, que sirvíen de líderes militares y relixosos na ciudá estáu, veníen de dos families. Los [[esclavitú na Antigua Grecia|esclavos]] nun teníen nengún poder nin estatus. Teníen el derechu de criar una familia y ser dueños de propiedaes, pero nun teníen derechos políticos. Pa 600 e.C. la [[esclavitú na Antigua Grecia#Oríxenes de la esclavitú|esclavitú-mercantil]] espublizárase en Grecia. Pal sieglu III e.C. los esclavos componíen un terciu de la población entera en delles ciudaes estáu.&lt;ref&gt;«[http://student.britannica.com/comptons/article-201729/ANCIENT-GREECE Slavery in ancient Greece] {{Wayback|url=http://student.britannica.com/comptons/article-201729/ANCIENT-GREECE |fecha=20081201123710 }}», en ''Britannica Student Encyclopædia'' (n'inglés).&lt;/ref&gt; Los esclavos fuera de Esparta cuasi nunca se sulevaron porque conformaben demasiaes nacionalidaes y taben demasiáu esvalixaos pa entamase.

La mayoría de les families teníen esclavos como sirvientes domésticos y peones, y entá delles families probes podíen tener unos pocos esclavos. Nun se dexaba que los dueños pegaren o mataren a los sos esclavos. Los dueños munches vegaes prometíen a los sos esclavos lliberar nel futuru p'animalos a trabayar duru. A diferencia de Roma, los [[llibertu|llibertos]] (esclavos lliberaos) nun se convertíen en ciudadanos. Nel so llugar, entemecer cola población de los ''[[metecu|metecos]]'', qu'incluyía a la xente de países estranxeros o d'otres ciudaes estáu a los qu'oficialmente se -yos dexaba vivir nel estáu.

Les ciudaes estáu llegalmente teníen esclavos. Estos esclavos públicos gociaben d'una mayor independencia que los esclavos que pertenecíen a les families, viviendo solos y realizando xeres especiales. N'Atenes, los esclavos públicos entrenar pa detectar [[falsificación de moneda|monedes falses]], mientres los esclavos del templu actuaben como sirvientes de la [[mitoloxía griega|deidá]] del [[templu griegu|templu]].

Esparta tenía un tipu especial d'esclavu llamáu ''[[hilota]]''. Los hilotas yeren cautivos de guerra griegos que pertenecíen al estáu y yeren asignaos a families en que'l so llar yeren obligaos a quedase. Los hilotas cultivaben alimentos y faíen xeres doméstiques por que les muyeres pudieren centrase en criar fíos fuertes mientres los homes dedicar a entrenase pa ser [[hoplita|hoplites]]. Los sos amos maltratar y los hilotas munches vegaes remontábense, como asocedió nel [[Itome#La rebelión del monte Itome|monte Itome]].

=== Xuegos Olímpicos na Antigüedá ===
{{AP|Xuegos Olímpicos na Antigüedá}}
[[Ficheru:Discobulus.jpg|miniatura|''El discóbolu'', copia de [[Mirón]]. Estatua que representa'l llanzamientu de discu.]]
[[Ficheru:Olympia-Stadion.jpg|miniatura|Les ruines del [[estadiu de Olimpia]].]]

Los Xuegos Olímpicos na Antigüedá (en [[Idioma griegu|griegu]]: Ολυμπιακοί αγώνες ; ''Olympiakoi Agones'') fueron una serie de competiciones atlétiques apostaes por representantes de diverses [[Ciudá estáu|ciudaes estáu]] de l'Antigua Grecia. Los rexistros indiquen qu'empezaron nel [[sieglu VIII e.C.|776 e.C.]] en [[Olimpia]] ([[Grecia]]), y celebráronse hasta'l [[393|393&amp;nbsp;d.&amp;nbsp;C.]] Los Xuegos apostábense de normal cada 4 años o una [[Olimpiada]], que yera una [[unidá de tiempu]]. Mientres la celebración de los Xuegos promulgábase una ''tregua'' o ''[[paz olímpica]]'', pa dexar a los atletes viaxar en condiciones de seguridá dende les sos polis o ciudaes-estáu hasta [[Olimpia]]. Los antiguos Xuegos Olímpicos fueron abondo distintos de los modernos; había menos eventos y namái los homes llibres que falaben griegu podíen competir, amás de que se celebraben siempres en [[Olimpia]], en cuenta de movese a distintos llugares cada vez.

Los últimos Xuegos Olímpicos de l'[[Antigüedá clásica|Antigüedá]] celebrar nel [[393]], cuasi doce sieglos dempués de los sos empiezos.&lt;ref&gt;[[Comité Olímpicu Internacional]]. [http://www.olympic.org/ancient-olympic-games Ancient Olympic Games] (n'inglés). Consultáu'l 30 de xunetu de 2012.&lt;/ref&gt; Tres l'adopción del [[I Concilio de Nicea|cristianismu]] como relixón oficial del imperiu col [[Edictu de Tesalónica]] ([[28 de febreru]] de [[380]]), l'emperador [[hispanorromano]] [[Teodosio I]] finalmente prohibió toa celebración [[pagana]], incluyendo los Xuegos.

Cuando los neños varones griegos llibres cumplíen doce años ingresaben na palestra, onde se-yos enseñaba a desenvolver los músculos y a disciplinar los nervios. A los dieciséis años entraben al ximnasiu, onde los griegos realizaben exercicios físicos y atletismu. Los ximnasios cuntaben con una pista y llugares d'exerciciu al campu ente los montes. A los venti años los griegos concluyíen la so formación deportiva onde se-yos apurríen les armes y taben capacitaos pa participar nos Xuegos Olímpicos.

=== Educación ===
&lt;!-- {{AP|Educación na Antigua Grecia}} --&gt;

Na mayor parte de la Historia griega, la educación foi privada, salvu en [[Esparta]]. Mientres el [[periodu helenísticu]], delles ciudaes estáu establecieron [[escuela|escueles]] públiques. Solamente les families adineraes podíen contratar un maestru. Los neños varones aprendíen a lleer, escribir y citar la lliteratura. Tamién aprendíen a cantar y tocar un instrumentu musical, y a entrenase como soldaos pal serviciu militar. Estudiaben non pa trabayar, sinón pa convertise en bonos ciudadanos. Les neñes tamién aprendíen a lleer, escribir y faer l'aritmética elemental pa dirixir el llar. Cuasi nunca recibíen nenguna educación dempués de la niñez.

Los neños entraben na escuela al cumplir siete años, o diben a los barracones si vivíen en Esparta. Los trés tipos d'enseñances yeren: ''grammatistes'' pa l'aritmética, ''kitharistes'' pa la música, y ''paedotribae'' pa los deportes.

Un neñu d'una familia adinerada qu'asistía una escuela privada yera curiáu por un ''paidagogos'', un esclavu domésticu designáu pa esta xera qu'acompañaba'l chicu tol día. Les clases impartir nes cases privaes de los maestros ya incluyíen aritmética, llectura, escritura, cantar y execución de preseos musicales como la [[llira (instrumentu musical)|llira]] y la [[flauta]]. Al cumplir el nuevu dolce años d'edá, a los estudios amestábense deportes como la llucha, carrera, llanzamientu de discu y de xavalina. N'Atenes, dellos mozos mayores asistíen a una academia pa les disciplines más fines como la cultura, les ciencies, la música y les artes. Un rapazu terminaba los sos estudios al cumplir 18&amp;nbsp;años, depués empezaba'l so entrenamientu militar nel exércitu por unu o dos años.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Konstam |nome=Angus |títulu=Historical Atlas of Ancient Greece |añu=2003 |editorial=Thalamus |isbn=1-904668-16-X |páxines=94-95}}&lt;/ref&gt;

Una minoría de neños siguíen la so educación dempués de la niñez, como na [[agogé]] [[esparta]]na. Una parte crucial de la educación d'un rapazu ricu yera un aprendizaxe con un mayor, que podíen incluyir l'[[pederastia na Antigua Grecia|amor pederástico]]. El rapazu aprendía por mirar al so mentor mientres falaba de la política nel ''[[ágora]]'', ayudar a rindir los sos deberes públicos, faciendo exercicios con él nel ximnasiu y asistiendo a [[simposio (Grecia)|simposios]] con él. Los estudiantes más ricos prosiguíen la so educación estudiando con maestros famosos. Dalgunes de les mayores escueles yeren el [[Licéu]] (la llamada [[escuela peripatética]] fundada por [[Aristóteles]] d'[[Estagira]]) y l'[[Academia d'Atenes|Academia platónica]] (fundada por [[Platón]] d'Atenes). El sistema educacional de los antiguos griegos ricos tamién se llama ''[[paideia]]''.

=== Homosexualidá na Antigua Grecia ===
{{AP|Homosexualidá na Antigua Grecia}}
[[Ficheru:Pederastic courtship Louvre CA3096 n2.jpg|miniatura|220px|Detalle d'una vasía de figures negres [[ática]], del sieglu IV e.C.]]

Na [[antigüedá clásica]] escritores como [[Heródoto]],&lt;ref&gt;[[Heródoto]], ''[[Histories (Heródoto)|Histories]]'', 1.135.&lt;/ref&gt; [[Platón]],&lt;ref&gt;[[Platón]], ''[[Fedro (diálogu)|Fedro]]'', 227a.&lt;/ref&gt; [[Jenofonte]],&lt;ref&gt;[[Jenofonte]]. ''[[Alcordances de Sócrates|Memorables]]'', 2.6.28; ''[[La llacuada (Jenofonte)|La llacuada]]'', 8.&lt;/ref&gt; [[Atenéu]]&lt;ref&gt;[[Atenéu]], ''[[Atenéu#La llacuada de los eruditos|Llacuada de los eruditos]]'',13:601-606.&lt;/ref&gt; y munchos otros esploraron los aspeutos del [[amor]] [[homosexual]] na Antigua Grecia. La más estendida forma de rellación sexual homosexual dar ente [[home|homes]] adultos y mozos adolescentes, conocida como [[Pederastia na Antigua Grecia|pederastia]]. Nun ta claru cómo se víen les rellaciones ente [[muyer|muyeres]] na sociedá, pero esisten exemplos tan antiguos como'l de [[Safu de Lesbos]].&lt;ref name=&quot;ocd&quot;&gt;Entrada «homosexual» nel ''Oxford Classical Dictionary'', ISBN 0-19-860641-9 (n'inglés).&lt;/ref&gt;

=== Pederastia na Antigua Grecia ===
{{AP|Pederastia na Antigua Grecia}}

La pederastia griega (del griegu ''παιδεραστία''), idealizada polos griegos dende la [[dómina Arcaica|dómina arcaica]], yera una rellación ente un mozu adolescente ([[erómeno|ἐρώμενος, ''erōmenos'']], 'amáu') y un home adultu que nun pertenecía a la so familia próxima ([[erastés|ἐραστής, ''erastēs'']], 'amante'). Surdió como una tradición [[aristocracia|aristocrática]] educativa y de formación moral. Los griegos considerar por ello un elementu esencial de la so cultura yá dende los tiempos de [[Homero]].&lt;ref&gt;Nick Fisher, ''Aeschines: Against Timarchos'', «Introduction», p. 27; Oxford University Press, 2001.&lt;/ref&gt; Ye importante señalar que la diferencia d'edá ente ''erōmenos'' y ''erastēs'' ye paralela a la que se daba ente los contrayentes del matrimoniu na antigua Grecia: un home na trentena y una mocina d'ente quince y dieciocho años.&lt;ref&gt;Sobre'l particular, vease l'artículu sobre «[[La muyer na Antigua Grecia]]».&lt;/ref&gt; Tamién cabo remarcar que'l ''erómeno'' yera un [[Adolescencia|adolescente]] yá entráu na [[pubertá]] y non un [[neñu]], como s'entiende nel conceutu actual de [[Abusu sexual infantil|pederastia]].

El términu deriva de la combinación de dos vocablos [[Idioma griegu|griegos]]: παιδ- (raigañu de παῖς, παιδός, 'neñu' o 'rapazu') y ἐραστής (''erastēs'', 'amante'; cf. [[erotismu]]). Nun sentíu más ampliu, la pallabra referir al amor eróticu ente adolescentes y homes adultos. Los griegos consideraben normal qu'un home sintiérase atraíu pola guapura d'un mozu, tantu o más que pola d'una muyer.&lt;ref&gt;Nick Fisher, ''Aeschines: Against Timarchos,'' «Introduction», p. 26; Oxford University Press, 2001.&lt;/ref&gt; Namái había discutiniu sobre la forma en que tenía d'espresase esti deséu.

La pederastia taba bien rellacionada cola tradición atlético y artístico de la desnudez na [[Ximnasiu (Antigua Grecia)|ximnasia]], con el costume de matrimonios tardíos pa los varones, colos ''[[simposio (Grecia)|llacuaes]]'' y col fechu de que les muyeres tuvieren recluyíes nos sos llares.&lt;ref&gt;William Armstrong Percy III, «Reconsiderations about Greek Homosexualities», en ''Same-Sex Desire and Love in Greco-Roman Antiquity and in the Classical Tradition of the West,'' Binghamton, 2005; p. 47.&lt;/ref&gt; Tamién yera daqué fundamental pal entrenamientu militar griegu y un factor importante na formación de les sos tropes.

=== Pederastia militar na Antigua Grecia ===
{{AP|Pederastia militar na Antigua Grecia|Pederastia tebana}}
[[Ficheru:Kiss Briseis Painter Louvre G278 full.jpg|miniatura|[[Kylix]] áticu (sieglu V e.C.) que representa un amante (ἐραστής) besando al so amáu (ἐρώμενος). Les representaciones d'escenes pederastes son abondoses nel [[arte griego]].]]

Cuando se fala de la [[homosexualidá]] nos exércitos de l'antigua Grecia méntase principalmente a la [[Batallón Sagráu de Tebas|tropa sagrada tebana]] pero ésta nun ye l'únicu exemplu de práutiques [[homoerotismu|homoerótiques]] o [[homosexual]]es ente los militares de los [[exércitu|exércitos]] griegos. Yeren frecuentemente utilizaes tantu nel ensayamientu y entrenamientu militar, como pa caltener la moral y fortalecer los llazos y l'espíritu de combate de la tropa en tiempos de guerra. Yá pueden vese nicios d'esta clase de práutiques na [[Ilíada]] de [[Homero]] por casu na rellación ente los héroes [[Aquiles]] y [[Patroclo]]. Tanto'l historiadores modernos como los antiguos griegos consideren los rellatos [[Homero|homéricos]] como un modelu na Antigua Grecia. Anque Homero nun describe explícitamente una rellación sexual ente dos homes en nenguna de les sos obres munchos griegos interpretaben la rellación ente [[Aquiles]] y [[Patroclo]] como amorosa, porque la pareya escontra énfasis en lluchar xuntos percima de dir cola so tribu y pola escomanada reacción d'Aquiles ante la muerte de Patroclo. Pese al exemplu anterior la rellación típica descrita por munchos otros escritores tomaba la forma de [[Pederastia na Antigua Grecia|rellación pederasta]], y les rellaciones ente homes d'edá equivalente yeren más rares.

=== Economía ===
{{AP|Economía na Antigua Grecia|Agricultura na Antigua Grecia|Esclavitú na Antigua Grecia}}
Al so apoxéu económicu nos sieglos V ya IV e.C., l'Antigua Grecia tenía la economía más avanzada del mundu. Esto ye demostráu pol salariu diariu promediu d'un trabayador griegu que yera, en términos de trigu, cercanu a 12&amp;nbsp;kg de trigu diarios: más de tres veces que'l salariu diariu promediu d'un trabayador exipciu, cercanu a los 3,75&amp;nbsp;kg de trigu diarios.&lt;ref&gt;W. Schieder: «Real slave prices and the relative cost of slave labor in the greco-roman world», en ''Ancient Society'', vol. 35, Peeters Publishers, 2005.&lt;/ref&gt;

== Cultura ==
{{VT|Cultura de Grecia}}

=== Filosofía ===
{{AP|Filosofía griega}}

La filosofía griega centrar nel papel de la [[razón (filosofía)|razón]] y la [[investigación]]. De munches maneres, tien una influyencia importante na [[filosofía]] y [[ciencia]] modernes. Llinies d'influyencia clares y continues conducir dende l'Antigua Grecia y los [[filosofía helenística|filósofos helenísticos]], polos [[filosofía islámica antigua|filósofos]] y [[ciencia nel Islam medieval|científicos]] musulmanes medievales, pol [[Renacimientu]] y la [[Ilustración]] n'Europa, hasta les ciencies seculares de los nuesos díes.

Nin razón nin investigación empezaron polos griegos. Definir la diferencia ente la busca griega de conocencia y les busques de les civilizaciones más antigües, como los [[Antiguu Exiptu|exipcios]] y los [[Historia de Babilonia|babilónicos]] antiguos, foi una tema d'estudiar pa los teóricos de la civilización.

=== Lliteratura ===
{{AP|Lliteratura griega|Homero|Traxedia|Comedia griega|Teatru de l'Antigua Grecia}}

[[Alfred North Whitehead]] una vegada pretendió que tola filosofía nun ye más qu'una nota a pie de páxina a [[Platón]]. El mundu del pensamientu griegu yera de tal algame que munches idees qu'aldericamos anguaño yá yeren aldericaes polos antiguos pensadores griegos.

=== Ciencia y teunoloxía ===
{{AP|Astronomía na Antigua Grecia|Matemática helénica|Medicina na Antigua Grecia}}
[[Ficheru:Raffael 058.jpg|miniatura|250px|''La escuela d'Atenes'', de [[Rafael Sanzio]].]]

La [[matemática]], que ye la base de too conocencia científica, foi cultivada d'una manera especial pola escuela filosófica qu'empobinaba [[Pitágores]]. Destacar tantu en [[xeometría]] (recuérdese'l famosu [[teorema de Pitágores]] que dexa resolver los triángulos rectángulos) como en [[aritmética]], los númberos y les llinies ocuparon un llugar bien importante nes sos especulaciones.

Antes del surdimientu de la [[medicina]] como ciencia, los griegos consideraben les enfermedaes como un castigu de los dioses. El dios griegu de la medicina yera [[Asclepio]] y nel so templu la xente enfermo ufiertába-y sacrificios, pasando ellí la nueche cola esperanza de qu'a l'amanecida yá se curaron.

Munches de les sustances qu'usaben los antiguos exipcios nel so [[farmacopea]], fueron esportaes a Grecia y la so influyencia aumentó tres l'establecimientu d'una escuela de medicina griega n'Alexandría.

[[Hipócrates]], el padre de la Medicina», estableció la so propia escuela de medicina en Cos y creó la Medicina Hipocrática. Una de les carauterístiques de la medicina hipocrática ye la teoría de los cuatro humores, que ta rellacionada cola teoría de los cuatro elementos (propuesta por Empédocles). Tamién, Hipócrates y dellos contemporáneos alcordaron que les enfermedaes atopar nel sangre, polo qu'empezó la práutica d'estrayer un pocu de sangre de los brazos de los pacientes, pero na mayoría de los casos se -yos recetaban distintes yerbes.

L'astronomía foi estudiada polos griegos dende tiempos antiguos. Ésta suel estremar en dos periodos: Grecia Clásica y Helenística. Recibió importantes influyencies d'otres civilizaciones de l'Antigüedá, y les qu'exercieron mayor influyencia fueron les provenientes d'India y Babilonia. Mientres la dómina helenística y l'Imperiu romanu, munchos astrónomos trabayaron nel estudiu de les tradiciones astronómiques clásiques, na Biblioteca d'Alexandría y nel Museion. Los calendarios de los antiguos griegos taben basaos nos ciclos llunar y solar. El calendariu helénicu incorporó esos ciclos. Un calendariu lunisolar basáu en dambos ciclos ye malo d'aplicar, polo que munchos astrónomos dedicar a la ellaboración d'un calendariu basáu nos eclises.

[[Ficheru:Nike libation Apollo Louvre Ma965.jpg|miniatura|250px|[[Apolo]] y [[Niké]] de mármol, una copia romana del sieglu I e.C. de la [[periodu helenísticu|obra helenística]] orixinal.]]

=== Arte ===
{{AP|Arte de l'Antigua Grecia|Arquiteutura na Antigua Grecia|Escultura griega|Cerámica griega}}
L'arte griego empezó con pequeñes escultures feches de madera ''([[xoanon|xoana]])''.{{ensin referencies}} Más tarde empezóse a trabayar sobre mármol.

El periodu de mayor rellumanza del arte griego foi'l denomináu Sieglu de Pericles.

Les obres artístiques que se faíen más frecuentemente yeren les escultures. Ente los escultores clásicos más destacaos atópense [[Mirón]] y [[Fidias]].

== Relixón ==
{{AP|Relixón de l'Antigua Grecia|Mitoloxía griega}}
{{VT|Dioses olímpicos}}

La [[mitoloxía griega]] componer d'histories contaes polos griegos antiguos sobre los sos dioses y héroes, la naturaleza del mundu, y los oríxenes y l'importancia de les sos práutiques relixoses. Los dioses griegos más importantes yeren los [[dioses olímpicos|dolce olímpicos]]:

* [[Zeus]]: el dios del cielu y el truenu; el de mayor rangu y el más poderosu, rexidor del monte Olimpu, hermanu de Poseidón, Hades y Hera.
* [[Hera]]: la consorte y hermana de Zeus, reina de los dioses, la diosa del matrimoniu y la fidelidá.
* [[Poseidón]]: el dios de los mares, de los océanos y de los terremotos, hermanu de Zeus y Hades.
* [[Ares]]: el dios de la guerra, la crueldá y del asesinatu.
* [[Hermes]]: el dios mensaxeru, tamién de la orientación, los viaxeros, los pastores, el lladrones, el consuelu y les xuntes.
* [[Hefesto]]: el dios del fueu, la fragua, el trabayu manual, los artesanos y les armes.
* [[Afrodita]]: la diosa del amor, la guapura y la sensualidá.
* [[Atenea]]: la diosa de les artes, la sabiduría, la educación y la guerra; la proteutora de los héroes.
* [[Apolo]]: el dios de la danza, les artes, la música, la arquería, la prudencia, la guapura masculina y la profecía.
* [[Artemisa]]: la diosa de la caza, los animales, la castidá y les amazones.
* [[Deméter]]: la diosa de la tierra, les flores y les plantes, la comida y l'agricultura.
* [[Dioniso]]:el dios más nuevu del panteón, dios del vinu, la naturaleza n'estáu selvaxe y la sexualidá abierta.

Otres deidaes importantes yeren:

* [[Hebe (mitoloxía)|Hebe]]: la diosa de la mocedá y l'ayudante de los dioses.
* [[Helios]]: el dios del sol.
* [[Selene]]: la diosa de la lluna.
* [[Hades]]: el dios del inframundu y de los muertos sobre los que'l reinaba, hermanu de Poseidón y Zeus.
* [[Perséfone]]: la diosa del inframundu, fía de Deméter, esposa de Hades.
* [[Niké]]: la diosa de la victoria.
* [[Heracles]]: un héroe y un [[semidiós]] de fortaleza estraordinaria (Hércules).
* [[Caos (mitoloxía)|Caos]]: la diosa de informar y lo impreciso.
* [[Hestia]]: la diosa del llar y la familia.

Los padres de Zeus yeren [[Crono]] y [[Rea]] que tamién yeren los padres de Poseidón, Hades y Hera.

== Ver tamién ==
* [[Polis]]
* [[Magna Grecia]]
* [[Historia de Grecia]]
* [[La muyer na Antigua Grecia]]
* [[Xuegos Olímpicos Antiguos]]
* [[Paz olímpica]]
* [[Arte griego]]
* [[Filosofía griega]]
* [[Cultura de Grecia]]

== Bibliografía ==
* {{cita llibru |autor
= Bengtson, Hermann
|títulu = Historia de Grecia. Dende los empiezos hasta la dómina imperial romana |añu=2008

| editorial = (Tapa dura). Madrid: [[Editorial Gredos|Gredos]]
|id = ISBN 978-84-249-0152-3
}}
* Pasek, Steve. ''Griechenland und Ägypten im Kontexte der vorderorientalischen Großmächte. Die Kontakte zwischen dem Pharaonenreich und der Ägäis vom 7. bis zum 4. Jahrhundert vor Christus''. München 2011, ISBN 978-3-89975-744-6.

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}
* [http://www.unizar.es/hant/atles/index.html ''Historia antigua'': ''Atles d'historia antigua''], nel [http://www.unizar.es/ sitiu web] de la [[Universidá de Zaragoza]]
* [http://chopo.pntic.mec.es/~csanch20/GRECIA/index.html La civilización griega]
* [[Vasili Vasílievich Struve]]: [https://web.archive.org/web/20121016204315/http://www.biblioteca-tercer-milenio.com/sala-de-lectura/HistoriaUniversal/GreciaAntigua-VV_Struve/Door.htm ''Historia de l'antigua Grecia''. Biblioteca Tercer Milenio — Grecia antigua]
* [[Thomas R. Martin]]: ''An Overview of Classical Greek History from Mycenae to Alexander'' (''Panorama de la historia de la Grecia Antigua dende la dómina micénica hasta la d'Alejandro'')
** [http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0009%3Achapter%3D1 Testu n'inglés] nel [[Proyeutu Perseus]]
* Thomas R. Martin: ''Ancient Greece from Prehistoric to Hellenistic Times'' (''L'Antigua Grecia dende los tiempos prehistóricos hasta'l periodu helenísticu''), [[Yale University Press]], 1996. ISBN 0-300-06956-1. Acompaña a les fontes en llinia del Proyeutu Perseus
** [https://books.google.es/books/about/Ancient_Greece.html?id=XTIBbtIYgscC&amp;redir_esc=y Testu n'inglés] en [[Google Books]]; ed. del 2000.

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Antigua Grecia|*]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>qobnbexhhkv8ms93ocda0gamkov5f5q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Errai</title>
    <ns>0</ns>
    <id>52591</id>
    <revision>
      <id>3714292</id>
      <parentid>3441376</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:14:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4696" xml:space="preserve">{{Tradubot|Errai}}
{{ficha d'oxetu celeste}}

'''Errai''' (γ Cephei / γ Cep / 35 Cephei),&lt;ref&gt;[http://simbad.u-strasbg.fr/simbad/sim-id?protocol=html&amp;Ident=gamma+cephei&amp;NbIdent=1&amp;Radius=2&amp;Radius.unit=arcmin&amp;submit=submit+id Gamma Cephei - Star] ([[SIMBAD]])&lt;/ref&gt; tamién conocida como '''Alrai''', ye una [[estrella binaria]] na [[constelación]] de [[Cepheus (constelación)|Cepheus]].
Distante 45 [[añu lluz|años lluz]] del [[Sistema Solar]], tien [[magnitú aparente]] +3,22, siendo la segunda [[estrella]] más brillosa na so constelación dempués d'[[Alderamin]] (α Cephei).

== Nome ==

El nome de '''Errai''', según les diverses variantes —'''Alrai''', '''Er Rai''', '''Arrai''' o '''Al Rai'''—, provienen del [[idioma árabe|árabe]] الراعي (''ar-rā‘īy''), «el pastor», títulu autóctonu d'[[Arabia]].
En [[China]], esta estrella yera conocida como '''Shaou Wei''', un guarda menor.&lt;ref&gt;[http://www.constellationsofwords.com/stars/Alrai.html Alrai (The Fixed Stars)]&lt;/ref&gt;

== Carauterístiques físiques ==

La más brillosa de les componentes, '''Errai A''', ye una [[subxigante]] naranxa de [[tipu espectral]] K1IV y 4920 [[kelvin|K]] de temperatura, en fase d'evolución escontra [[xigante colorada]]. 10,6 vegaes más lluminosa que'l [[Sol]], tien un radiu de 4,8 [[radiu solar|radios solares]] —valor llográu a partir de la midida direuta del so [[diámetru angular]]—.&lt;ref name=JimKaler /&gt;
La so [[metalicidá]] ye cimeru a la solar nun 38%.&lt;ref name=Soubiran&gt;{{cita publicación
| autor = Soubiran, C.; Bienaymé, O.; Mishenina, T. V.; Kovtyukh, V. V.
| títulu = Vertical distribution of Galactic disk stars. IV. AMR and AVR from clump giants
| añu = 2008
| publicación = [[Astronomy and Astrophysics]]
| volume = 480
| númberu = 1
| id = páxs. 91-101 (Tabla consultada en CDS)
| url = http://cdsads.u-strasbg.fr/cgi-bin/nph-bib_query?2008A%26A...480...91S&amp;db_key=AST&amp;nosetcookie=1
}}&lt;/ref&gt;
Tien una edá averada de 3000 millones años, unos 1600 millones d'años más nuevu que'l [[Sol]], pero al ser más masiva —la so masa envalórase en 1,6 [[masa solar|mases solares]]— la so evolución foi más rápida. Les variaciones nel so [[espectroscopia astronómica|espectru]] suxuren un [[periodu de rotación]] de 781 díes.

La estrella acompañante, una [[nana colorada]] de clase M1V, ta pocu estudiada. Orbita a una distancia entendida ente 12 y 26 [[Unidá astronómica|UA]] al respective de la estrella principal —la [[órbita]] ye moderadamente [[Escentricidá (ciencies exautes)|escéntrica]]— con un [[periodu orbital]] ente 57 y 66 años.
Tien una masa en redol al 30% o 40% de la masa solar.&lt;ref name=JimKaler&gt;[http://www.astro.uiuc.edu/~kaler/sow/errai.html Errai (Stars, Jim Kaler)]&lt;/ref&gt;

=== Futura Estrella Polar ===

Por cuenta de la [[precesión de los equinoccios]], Errai va sustituyir a [[Polaris (estrella)|Polaris]] como [[Estrella Polar]] del norte a partir del añu 3000 [[Nuesa yera|NE]]. Hacia l'añu 4000 ye cuando va tar más próxima al [[polu norte celeste]], para, a partir del añu 5200, ser sustituyida por [[iota Cephei|ι Cephei]] na so condición d'Estrella Polar.

== Sistema planetariu ==

Alredor de la estrella principal del sistema afayóse un [[planeta estrasolar|planeta]], denomináu [[Gamma Cephei Ab]] o [[Errai A1]], un 60% más masivu que [[Xúpiter (planeta)|Xúpiter]]. Muévese a una distancia media de 2 [[unidá astronómica|UA]] al respective de Errai A, nuna [[órbita]] relativamente [[Escentricidá (ciencies exautes)|escéntrica]] (ε = 0,115) que completa en dos años y mediu.&lt;ref&gt;[http://exoplanet.eu/planet.php?p1=gamma+Cephei&amp;p2=b Gamma Cephei Ab (The Estrasolar Planets Encyclopaedia)]&lt;/ref&gt;

La órbita d'un hipotéticu [[planeta terrestre]] con agua líquido taría asitiada aproximao a 2,9 UA de la estrella —l'equivalente a la llende esterna del [[cinturón d'Asteroides]] del [[Sistema Solar]]—. Sicasí, el planeta xigante descubiertu puede alteriar tantu la estabilidá como la formación d'un planeta nesta órbita.&lt;ref name=Solstation&gt;[http://www.solstation.com/stars2/errai2.htm Errai (Solstation)]&lt;/ref&gt;

{{Planetbox-1p 
| [[Gamma Cephei Ab]] 
| &gt; 1,6 
| 902,9 ± 3,5 
| 2,044 ± 0,0057
| 0,115 ± 0,058 
}}

== Ver tamién ==
* [[Llista de planetes estrasolares]]
* [[Llista d'estrelles brilloses más cercanes]]

== Referencies ==
{{llistaref}}
{{CieluWD}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Estrelles]]
[[Categoría:Subxigantes]]
[[Categoría:Nanes coloraes]]
[[Categoría:Estrelles binaries]]
[[Categoría:Sistemes planetarios]]
[[Categoría:Planetes estrasolares]]
[[Categoría:Constelación de Cepheus]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>9kuyraoi4ptrmwf1hhg6wqw12keeplu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Dolores del Río</title>
    <ns>0</ns>
    <id>56129</id>
    <revision>
      <id>3714283</id>
      <parentid>3680881</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:12:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="78852" xml:space="preserve">{{Tradubot|Dolores del Río}}
{{persona}}
'''María de los Dolores Asúnsolo y López Negrete''' {{nym}}, conocida artisticamente como '''Dolores del Río''', foi una actriz cinematográfica, teatral y televisiva [[Méxicu|mexicana]]. Estrella de [[Hollywood]] mientres los años 1920's y 1930's del sieglu pasáu y una de les figures femenines más importantes de la [[Dómina d'Oru del Cine Mexicanu]] nos años 1940's y 1950's. Dolores foi la primer estrella femenina llatinoamericana en trunfar en Hollywood,&lt;ref&gt;Hall (2013), p. 3 &lt;/ref&gt; aportando a considerada unu de les cares más belles qu'apaecieron na industria fílmica de la dómina.&lt;ref&gt;[http://www.tcm.com/tcmdb/person/47807%7C39240/Dolores-Del-Rio/ ''Biografía en TCM Archive'']&lt;/ref&gt;
Col pasu del tiempu, y entá dempués de la so muerte, les sos carauterístiques físiques y el so rol protagonista nel cine internacional haber convertíu nun oxetu de cultu y veneración en diversos círculos cinematográficos, artísticos y culturales en Méxicu y otros países.&lt;ref&gt;Hershfield (2000), p. 69 &lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Noble (2005), p. 88 &lt;/ref&gt; Dolores del Río ye una figura mítica del espectáculu en [[Llatinoamérica]] y representación, por excelencia, de la cara femenina de [[Méxicu]] nel mundu enteru. 

Dempués de ser afayada en Méxicu pol cineasta estauxunidense [[Edwin Carewe]], Dolores empieza la so carrera cinematográfica en 1925. Mientres los últimos años del [[Cine mudu]] estauxunidense, Dolores aportó a considerada una especie de versión femenina de [[Rodolfo Valentino]], una ''llatín lover femenina''.&lt;ref&gt;Hall (2013), p. 2,15 &lt;/ref&gt; Mientres esta dómina, Dolores participó nuna serie de películes esitoses como ''[[What Price Glory? (película de 1926)|What Price Glory?]]'' (1926), ''[[Resurrection (película de 1927)|Resurrection]]'' (1927), ''[[Ramona (película de 1928)|Ramona]]'' (1928) y ''[[Evangeline (película de 1929)|Evangeline]]'' (1929). Tres l'apaición del [[Cine sonoru]], l'actriz participó nuna serie de cintes esitoses como ''[[Ave del paraísu (1932)|Ave del paraísu]]'' (1932), ''[[Volando a Río]]'' (1933), ''[[Madame Du Barry (película de 1934)|Madame Du Barry]]'' (1934) y ''[[Journey into Fear (película)|Journey into Fear]]'' (1943). Cuando la so carrera en Hollywood empezó a tornar, Dolores decidió tornar a Méxicu ya incorporase a la industria fílmica del so país natal, que nesi momentu taba nel so apoxéu.

Cuando Dolores tornó al so país natal en 1943, convirtióse nuna de los promotores y principales figures femenines de la llamada Dómina d'Oru del Cine Mexicanu. Les cintes ''[[Flor montesa (película)|Flor Montesa]]'' (1943), ''[[María Candelaria]]'' (1943), ''[[Les abandonaes]]'' (1944), ''[[Bugambilia (película de 1945)|Bugambilia]]'' (1944) y ''[[La malquerida (película)|La malquerida]]'' (1949), son consideraes obres maestres y ayudaron a impulsar la cinematografía mexicana alredor del mundu. Dolores caltúvose vixente nel espectáculu nel so país natal poles próximes trés décades, tornando a Hollywood solu esporádicamente. La so llarga carrera tamién tomó teatru y televisión.

== Vida temprana ==
María de los Dolores Asúnsolo y López-Negrete nació en 3 d'agostu de 1904 en [[Durango (ciudá)|Durango]], [[Méxicu]] nel senu d'una familia d'orixe aristocráticu.&lt;ref&gt;{{cita llibru|url=https://books.google.co.uk/books?id=lfaqc1ByPg4C&amp;pg=PA23&amp;dq=Llatina/o+stars+in+U.S.+eyes+dolores+d'el+rio+spanish+ancestry&amp;cd=1#v=onepage&amp;q=&amp;f=false |títulu=Mary Beltrán, '&amp;#39;Llatina/o stars in U.S. eyes: the making and meanings of film and TV stardom'&amp;#39; |publisher=Books.google.co.uk |date= |fechaaccesu=2014-06-17}}&lt;/ref&gt; El so padre foi Jesús Leonardo Asúnsolo, prominente ganaderu y xerente bancariu, y la so madre Antonia López Negrete, distinguida dama de l'alta sociedá. Yera nieta de Felipe López Negrete Manzanera, propietariu de la Facienda Santa Lucía, en Durango.&lt;ref&gt; Villa Guerrero, Guadalupe: Elites y Revolución en Durango, páxs. 187, 200&lt;/ref&gt; Los sos padres pertenecíen a l'aristocracia mexicana carauterística del [[Porfiriato]].

Per vía materna, Dolores yera prima de [[Ramón Novarro]], unu de los galanes del cine mudu de [[Hollywood]], el direutor de cine mexicanu [[Julio Bracho]] y la so hermana l'actriz [[Andrea Palma (actriz)|Andrea Palma]]. Per vía paterna, Dolores tamién yera prima del escultor [[Ignacio Asúnsolo]], y de la modelu artística y activista social María Asúnsolo. El cursu de la vida de la familia de Dolores foi sele, xusto hasta l'españíu de la [[Revolución mexicana]] socesu que vieno alteriar el destín de la familia, dada la condición sociu-económica de la mesma, polo que tuvo qu'eslleise pa evitar la violenta persecución que se dio naquellos años en contra de la xente de clase acomodada poles tropes del Xeneral [[Pancho Villa]].&lt;ref&gt;Ramón, David. ''Dolores del Río'', Méxicu, 1997, ed. Clío, p.5&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Torres (2004), p. 12&lt;/ref&gt; El padre emigró a los Estaos Xuníos. y Dolores y la so madre emigraron a la [[Ciudá de Méxicu]] sol amparu de Don [[Francisco I. Madero]], que yera primu de Doña Antonia. 

Yá establecíes na Ciudá de Méxicu, Dolores estudió nel Colexu Francés de San Cosme (orixinalmente llamáu Collège Français de Saint-Joseph asitiáu sobre l'avenida de San Cosme), prestigiada escuela empobinada por monxes franceses, y vivió nuna casa de la cai de Berlín, na [[Colonia Juárez (Ciudá de Méxicu)|Colonia Juárez]].
[[Ficheru:Dolores del Río.jpg|thumb|left|Dolores del Río (1928).]]

De facilidá pal estudiu, Dolores desenvolvió al par una enorme afición pol baille, siendo una gran almiradora de la baillarina rusa [[Anna Pávlova]]. Más tarde, convirtióse en discípula de la maestra Felipa López. A Dolores gustábalu'l baille interpretativu, como'l realizáu pola célebre baillarina arxentina [[L'Arxentina (baillarina)|Antonia Mercé «L'Arxentina»]].

En 1921, un grupu de dames de sociedá mexicanes empobinaes por Doña Barbarita [[Martínez del Río]], deciden entamar un baille en beneficiu d'un hospital. Dolores ye escoyida pol grupu de dames pa realizar &quot;dances españoles&quot; mientres la función. Ellí Dolores conoz a Jaime Martínez del Río, fíu de la organizadora del eventu y prominente y cultu caballeru de sociedá, miembru d'una de les families más riques del país. Dolores queda cautivada col finu y elegante caballeru, y esta almiración ye correspondida por Jaime. Dempués de solo unos meses de novialgu, la pareya empecipia un romance (a pesar de que Jaime yera 18 años mayor qu'ella). La pareya contrái nupcies en [[1921]] na Ilesia de la Inmaculada Concepción. La receición de la boda efectuar nuna de les propiedaes de los Martínez del Río, el Ranchu &quot;La Formiga&quot; (güei la Residencia Oficial de [[Los Pinos (Méxicu)|Los Pinos]]). Ella y el so maríu viaxaron de lluna de miel por [[Europa]] mientres dos años. Jaime caltenía importantes llazos con prominentes figures de la sociedá y la nobleza europea. Mientres la so estancia nel Vieyu Mundu, la pareya rellacionar con figures como [[Jacobo Fitz-James Stuart y Falcó|El Duque d'Alba]], [[Luis Jesús Fernández de Córdoba y Salabert|El Duque de Medinacelli]], [[Carlos de Beistegui]], ya inclusive el Rei [[Alfonsu XIII d'España]] y la Reina [[Victoria Eugenia de Battenberg|Victoria Eugenia]].&lt;ref&gt;Torres (2004), p. 17&lt;/ref&gt; Al tornar al so país, el matrimoniu ocupar d'habitar el ranchu algodoneru de Jaime, &quot;Les Cruces&quot;, nel Conceyu de Nazas, Durango. Sicasí, el fracasu del negociu del algodón provocó una crisis económica na moza pareya. A esta sumóse un albuertu involuntariu que Dolores sufrió, pos por encamientu médicu, prohibióse-y intentar otru embaranzu, a riesgu de perder la vida.&lt;ref&gt; name=&quot;austinfilm.org&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.austinfilm.org/page.aspx?pid=1162 |títulu=Welcome to the Austin Film Society! - Austin Film Society |publisher=Austinfilm.org |date= |fechaaccesu=17 de xunu de 2014}}&lt;/ref&gt; La pareya tuvo qu'instalase na Ciudá de Méxicu sol amparu económicu de les sos respeutives families.

En 1925 [[Edwin Carewe]], famosu productor de películes de la First National, alcuéntrase en Méxicu na boda de los actores Bert Lytell y [[Claire Windsor]]. Eventualmente, nuna soirée entamada pol artista [[Adolfo Best Maugard]] na casa del poeta [[Salvador Novo]], Carewe conoció a Dolores y al so home. Carewe quedó esteláu por Dolores en viéndola baillar un tangu. Cola sida de namorar a Dolores, Carewe convida al matrimoniu Martínez del Río a viaxar a Hollywood.&lt;ref&gt;Ramón, David. ''Dolores del Río'', Méxicu, 1997, ed. Clío, p.10&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://filmint.nu/?p=3797]: ''The First Llatina to Conquer Hollywood''&lt;/ref&gt; Rompiendo con tolos cánones de la sociedá mexicana d'aquel entós, contraviniendo la oposición de la familia Martínez del Río y cuntando namái col sofitu de la madre de Dolores, la pareya entamó'l viaxe, en tren, a Estaos Xuníos.

== Carrera ==

=== Cine Mudu ===
[[Ficheru:Dolores del Rio Spanish.jpg|thumb|right|Fotografia de Dolores del Río pa promover el so tour per España (1926).]]
Baxu tutelar de Carewe, Dolores aprendió inglés y actuación, ente que Jaime incursionaba como guionista ensin resultancia dalguna. Somorguiada nel amiestu de glamour y desengañu de Hollywood, la pareya encara series dificultaes, hasta que finalmente Carewe da a Dolores el so primer papel nel filme ''[[Joanna]]''.&lt;ref&gt;Poniatowska, Elena ''Op.cit'' p.36&lt;/ref&gt; Pal so debú cinematográficu, Dolores decide utilizar l'apellíu del so home. Curiosamente en Hollywood, el so apellíu siempres foi escritu con lletra &quot;D&quot; mayúscula. Carewe realiza una estensiva campaña pa promocionar la carrera de Dolores, coles mires de convertila nuna versión femenina de [[Rodolfo Valentino]], el ''Latin Lover'' de moda en Hollywood. Como parte d'esta publicidá, Carewe fixo penerar un reportaxe sobre Dolores nes principales revistes de cine de Hollywood que dicía:

{{quote|''Dolores Del Río, la heredera y Primer Dama de l'Alta Sociedá mexicana, llegó a Hollywood con un cargamentu de chales y peinetes valuaos en 50'000 dólares (dizse que ye la rapaza más rica de us país gracies a la fortuna del so home y la de los sos padres). Va Faer el so debú na película &quot;Joanna&quot;, dirixida pol so descubridor Edwin Carewe.''&lt;ref&gt;Torres (2004), p. 22&lt;/ref&gt;}}

La película estrenar a finales de 1925, y anque Dolores solo apaez unos cuantos minutos nel filme, el públicu estauxunidense empezó a interesase na so carrera.

Nel so segundu filme ''High Steppers'' (1926), Dolores llogra'l segundu creitu femenín. Nel so cuartu filme, ''Pals First'' (1926), Dolores finalmente llogra'l so primer papel estelar. A pesar de ser artista esclusiva de Carewe, este déxa-y trabayar con otru direutores. Foi'l filme ''[[What Price Glory? (película de 1926)|What Price Glory?]]'' (1926), de [[Raoul Walsh]], el que va consiguir da-y la naguada reconocencia. Nesi mesmu añu ye declarada ganadora del premiu &quot;[[WAMPAS Baby Stars]]&quot; (de la ''Western Association of Motion Picture Advertisers''), xuntu con otres moces debutantes como [[Joan Crawford]], [[Mary Astor]], [[Janet Gaynor]], [[Fay Wray]] y otres más.

El so segundu ésitu importante nel cine foi ''[[Resurrection (película de 1927)|Resurrection]]'' (basáu na novela homónima de [[Leon Tolstói]]), tamién dirixíu por Edwin Carewe. Sicasí, los personaxes más lucidores de la so curtia carrera llograr de la mano del cineasta [[Raoul Walsh]], con quién filma les cintes ''The Loves of Carmen'' (1927) y ''Red Dance'' (1928).
[[Ficheru:Warner Baxter-Dolores del Río-Ramona.jpg|thumb|left|Dolores del Río y [[Warner Baxter]] en ''[[Ramona (película de 1928)|Ramona]]'' (1928)]]

En 1928, Dolores reemplazó a l'actriz [[Renée Adorée]] (quien manifestaba síntomes de tuberculosis), na cinta ''The Trail of '98'', del direutor [[Clarence Brown]], pa la [[Metro-Goldwyn-Mayer]]. Sol amparu de la [[United Artists]], Dolores filma una nueva versión de ''[[Ramona (película de 1928)|Ramona]]'', basada na novela homónima de Helen Hunt-Jackson. La cinta foi un enorme ésitu de taquilla dientro y fora de los Estaos Xuníos. Al ésitu de la película sumóse-y el de la tema musical, grabáu por Dolores cola [[RCA Víctor]], que llogró un enorme ésitu na radio, y que-y reportó ganancies pol restu de la so vida. ''Ramona'' foi la primer película de la [[United Artist]] con una puntuación sincronizada, pero entá nun yera una película sonora.&lt;ref&gt;[http://movies.nytimes.com/movie/review?res=9A0CEFDE173CE73ABC4D52DFB3668383639EDE&amp;&amp; Mordaunt Hall, &quot;An Indian Love Lyric&quot;], ''New York Times,'' 15 May 1928, accessed 1 February 2011&lt;/ref&gt;

Aprosimao na mesma dómina que concluyó la filmación de ''Ramona'', Hollywood entró en llerza pola inminente llegada del Cine Sonoru. Nel bungalow de [[Mary Pickford]] na [[United Artists]] axuntáronse Pickford, [[Douglas Fairbanks]], [[Charles Chaplin]], [[D.W. Griffith]], [[Gloria Swanson]], [[Norma Talmadge]] y Dolores, pa esclariar nel programa radiofónicu ''The Dodge Brothers Hour'' que taben preparaos pal desafíu del cine faláu. Dolores foi más allá al interpretar ''Ramona'', demostrando al públicu tar preparada pa encarar el retu del Cine Sonoru.&lt;ref&gt;Ramón, David. ''Dolores del Río'', Méxicu, 1997, ed. Clío, vol. 1 p.34&lt;/ref&gt;
Por desgracia, mientres la carrera de Dolores floriaba, la so vida personal yera aturbolinada. Jaime, l'home de Dolores, nun soportó la presión de vivir a la solombra de la so muyer. La pareya terminó divorciándose un pocu dempués del estrenu de ''Ramona''.
Por si esto fuera pocu, Dolores tuvo que sufrir l'incesante acoso de parte del so descubridor, Edwin Carewe, quién nun cesaba nel so intentu de conquistala.

Mientres el rodaxe de ''[[Evangeline (película de 1929)|Evangeline]]'', la United Artists consideró dixebrar a Dolores de tutelar de Carewe. Carewe tenía ambiciones de casase con ella y de convertise na pareya más famosa de Hollywood. Inclusive, al par del divorciu de Dolores, Carewe empezó los trámites pal so propiu divorciu de la actrz Mary Atkins. Pa llograr esto, peneró intencionalmente rumores nes campañes de les películes ''Ramona'' y ''Evangeline''.&lt;ref&gt; Ramón (1997), vol. 1, páx. 34 &lt;/ref&gt; Pero la United Artists y los sos axentes convencieron y asesoraron a Dolores pa dixebrase de Carewe. 
En Nueva York, Dolores fai una determinante declaración a los reporteros: ''Mr. Carewe y yo solo somos amigos y compañeros nel arte de faer cine. nun voi casar me con Mr. Carewe.''&lt;ref&gt;Torres (2004), p. 32&lt;/ref&gt;

Furiosu, Carewe, demandó penalmente a Dolores por incumplimientu de contratu. Sicasí, Dolores cuntó col sofitu de los abogaos de la United Artists, quien-y encamentaron iguar l'asuntu fora de la corte y pagar una indemnización al despechado direutor. Entá asina Carewe empecipia una campaña de desprestixu nel so contra. Inclusive, llega a filmar una nueva versión sonora de ''Resurrection'', poniendo como estrella a [[Lupe Vélez]], otra actriz mexicana popular na dómina y supuesta rival de Dolores. Pero Dolores llogra salir airosa, y en 1930 debuta nel Cine Sonoru cola cinta ''The Bad One''.&lt;ref&gt;Ramón, David. ''Dolores del Río'', Méxicu, 1997, ed. Clío, vol. 1 p.35-36&lt;/ref&gt; La United Artists la contrata como esclusiva y amestar a la so llista con un sueldu de 9.000 dólares a la selmana. La llibertá qu'esto xeneraba yera bultable nella.

=== Los años 1930's ===
[[Ficheru:Dolores del Rio - Publicity - 1932.jpg|right|thumb|220px|Dolores del Río en ''[[Ave del paraísu (1932)|Ave del paraísu]]'' (1932)]]
En 1928, mientres trabayaba pa la MGM, Dolores conoció al diseñador artísticu de la compañía, [[Cedric Gibbons]], unu de los homes más influyentes de la industria hollywoodense. D'alcuerdu a la lleenda, dizse que Dolores lo presentó col entós mozu extra [[Emilio Fernández]], quién posó pa Gibbons pal diseñu del [[Premios Óscar|Premiu Óscar]] de l'[[Academy of Motion Picture Arts and Sciences]].&lt;ref name=&quot;forevergeek.com&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.forevergeek.com/2010/03/6_things_you_may_not_know_about_oscar_statuettes/ |títulu=6 things you may not know about Óscar statuettes |date=March 2010 |fechaaccesu=2011-06-15|work=forevergeek.com}}&lt;/ref&gt; En 1930, Dolores axuntar con Gibbons nel [[Hearst Castle|Castillo Hearst]], y empezó con él un curtiu romance de solo unos meses, que remató en matrimoniu pocu dempués. El matrimoniu de Dolores con unu de les exes sociales más importantes del Hollywood de la dómina contribúi al so afitamientu como estrella. Dolores daría los pasu d'estrella exótica, allende la frontera, a una de les grandes princeses de Hollywood. 

Nun principiu l'actriz rehúsa trabayar nel cine sonoru; los executivos de Hollywood tarrecíen que'l so acentu llatín interfiriera coles sos interpretaciones. Sicasí, dempués del ésitu de la cinta ''The Bad One'', los productores considerar apta pa dar el pasu al cine sonoru. Desgraciadamente una severa infeición renal provoca que Dolores dexe de filmar mientres un añu. Esto provoca'l fin del so contratu con United Artists.
En 1931, Dolores xunir a les files de la [[RKO Pictures]], debutando con ellos na cinta ''Girl of the Rio''. El productor [[David O. Selznick]] contrata al direutor [[King Vidor]] pa crear una película pal llucimientu de Dolores. ''&quot;Nun m'importa qu'historia utilices, pero a la fin, Del Río debe de ser refundiada al interior d'un volcán&quot;''.&lt;ref&gt;Ramón, David. ''Dolores del Río'', Méxicu, 1997, ed. Clío, vol. 1 p.47&lt;/ref&gt; La cinta llamóse ''[[Ave del paraísu (película de 1932)|Ave del Paraísu]]'', y escupulició a los espectadores de la dómina poles escenes onde Dolores se baña desnuda nel mar col actor [[Joel McCrea]]. La película foi realizada enantes de l'apaición del llamáu [[Códigu Hays]], que censuraba les películes en Hollywood, y resultó un enorme ésitu. Eventualmente Dolores estelariza el musical ''[[Volando a Río]]'' (1933), la película que llanzó a la fama a los célebres baillarinos [[Fred Astaire]] y [[Ginger Rogers]].
[[Ficheru:Dolores del Río &amp;Fred Astaire in Flying Down to Rio.jpg|left|thumb|Del Río con [[Fred Astaire]] en ''[[Volando a Río]]'' (1933)]]

L'ésitu mundial de'' Volando a Río'', barrió toles esmoliciones y el discutiniu al so pasu. Na historia del cine destácase como la primer pareya a Fred Astaire y Ginger Rogers, anque Dolores del Río y [[Gene Raymond]] yeren los protagonistes. Un momentu memorable de la cinta ye'l tangu ''Orchids in the Moonlight (Orquídees a la lluz de la Lluna)'', que Dolores bailla con Fred Astaire nun momentu cume. Pero'l desafortunáu y accidental eclís sufiertu por Dolores ante la pareya Astaire-Rogers, sumáu a la crisis financiera de la [[Gran Depresión]], terminó'l contratu de Dolores colos estudios.&lt;ref&gt; [http://filmint.nu/?p=3797] &lt;/ref&gt; 

Dolores emigró entós a la [[Warner Bros.]]. Los estudios seducir con un jugoso contratu y un supuestu plan pa convertila nel so &quot;respuesta al Garbo, del Metro, y la Dietrich, de la [[Paramount Pictures]]&quot;.
Sicasí, esti proyeutu nun se consolidó. Na Warner la encasillaron en comedies musicales, pos magar nun ser una gran baillarina y cantante, cuntaba con una gracia y fotogenia bien particulares. El coreógrafu [[Busby Berkeley]] foi l'encargáu de llucila coles sos célebres coreografíes nos filmes ''Wonder Bar'' ([[1934]]), ''[[Madame Du Barry (película de 1934)|Madame Du Barry]]'' (1934) y ''In Caliente'' ([[1935]]). Desgraciadamente estes películes fueron gravemente tullíes pola censura del Códigu Hays, particularmente ''Madame Du Barry'', acusada pola oficina de Hays de ser &quot;una farsa sexual centrada alredor de Dolores&quot;.&lt;ref&gt;[http://college.holycross.edu/faculty/cstone/mont111g/From%20Hollywood%20and%20Back.htm#db=aph&amp;AN=916475 ''From Hollywood and back: Dolores del Río, a transnational star]&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:DelRio-in-DuBarry.jpg|right|thumb|Del Río en ''[[Madame Du Barry (película de 1934)|Madame Du Barry]]'' (1934)]]

==== ''Venenu de Taquilla'' ====
La negativa de Dolores de filmar la cinta ''Viva Villa!'' (1934), acusándola de ser una cinta anti-mexicana, provocó en parte'l fin del so contratu cola Warner. A partir d'esi momentu Dolores va pasar d'un estudiu a otru, realizando una serie de películes que nun tuvieron ésitu dalgunu. L'actriz foi más popular poles sos apaiciones n'anuncios publicitarios de los pitos Lucky Strike o de maquillaxes de la Max Factor, que poles sos películes. La carrera de Dolores en Hollywood empezó a esperimentar un cayente. Cedric Gibbons, home clave nel Metro, nun pudo faer nada pola so esposa nunos estudios onde les principales estrelles yeren [[Greta Garbo]], Joan Crawford, [[Norma Shearer]] y [[Jean Harlow]]. Los &quot;homes fuertes&quot; de la compañía, [[Louis B. Mayer]] y [[Irving Thalberg]] falaben maravíes de la so guapura, pero nun-yos interesaba'l so carrera, nunos estudios onde les polítiques torgaben el llucimientu d'estrelles llatines.&lt;ref&gt; ''Revista SOMOS:Katy Jurado:Estrella de Hollywood orgullosamente mexicana'', Méxicu, 1999, ed. Televisa, p.85&lt;/ref&gt; A fines de los años trenta'l temperamentu llatín dexa de tar de moda. Lo &quot;primitivu&quot; nun interesa nun mundu abarganáu pola inminencia de la guerra, y el glamour, que nun sume, si pierde dalgunos de les sos traces sacramentales. Dolores del Río, una de les grandes guapures del &quot;Star System&quot;, tópase de secute ensin personaxe fílmico a la so disposición.&lt;ref&gt; ''Revista SOMOS:Dolores del Río:La Cara del Cine Mexicanu'', Méxicu, 1995, ed. Televisa, p.35&lt;/ref&gt; La mexicana ye declarada &quot;''venenu de taquilla''&quot;, al igual qu'otres estrelles que yá nun encaxar nel perfil d'estrella comercial: [[Marlene Dietrich]], [[Joan Crawford]], [[Katharine Hepburn]], [[Mae West]]..., pos los sos elevaos salarios y popularidá nun impactaben na taquilla.&lt;ref&gt;[http://www.austinfilm.org/page.aspx?pid=1162 ''Dolores del Rio in Hollywood'']&lt;/ref&gt;

===Orson Welles===
En mediu del cayente qu'esperimenta la so carrera, en 1938 Dolores conoz al actor y direutor [[Orson Welles]]. Sintiendo una mutua atraición, la pareya empecipia un chornizu romance, que provoca'l divorciu de Dolores del so segundu home; por Welles, Dolores abandona la so carrera como actriz, apaeciendo namái de manera esporádica. Ella tuvo al so llau mientres la filmación y discutiniu de la so obra maestra: ''[[El ciudadanu Kane]]''. La película, considerada anguaño como una obra maestra, provocó tou un escándalu mediáticu pola crítica abierta que realizaba en contra del magnate [[William Randolph Hearst]], quién empezó a boicotiar los proyeutos de Welles. Si Dolores llogró salvase del escándalu, foi probablemente gracies a la so amistá cola actriz [[Marion Davies]], l'amante de Hearst.&lt;ref&gt;Ramón (1997),vol. 1, p. 59&lt;/ref&gt; 

Welles tenía pensáu en repicar la carrera de Dolores con dellos proyeutos. Unu d'ellos sería la cinta ''[[Santa (película de 1943)|Santa]]'', que marcaría los debú de Dolores nel [[Cine mexicanu]]. L'otru proyeutu pa Dolores sería una versión fílmica&lt; de ''Road to Santiago'', novela de Calder Marshall. Mientres buscaba la forma de retomar la so carrera, Dolores tamién acompañó a Welles n'espectáculos de variedaes que percorríen tolos Estaos Xuníos, programes de radio y en shows nel Mercury Theatre.&lt;ref&gt; Ramón (1997), vol. 1, páx. 61 &lt;/ref&gt;

Con Welles como productor, Dolores acepta participar na cinta ''[[Journey into Fear (película)|Journey into Fear]]'', sicasí, el so papel el filme ye recortáu debíu en parte a los problemes xeneraos por Welles nel productores tres l'escándalu de ''El ciudadanu Kane''. Tres la rotura de Welles cola RKO, principal productora de la cinta, Dolores solidarizar con él y esto provoca la drástica edición que sufrió'l so personaxe na cinta.
[[Ficheru:Dolores del Rio-Joseph Cotten-Journey into Fear.jpg|left|thumb|220px|Dolores con [[Joseph Cotten]] en ''[[Journey into Fear (película)|Journey into Fear]]'' (1942)]]
 
[[Nelson Rockefeller]], Coordinador d'Asuntos Panamericanos, unvia a Welles a Suramérica, como Embaxador de la Bona Voluntá pa compensar l'espardimientu del comunismu. Pero Welles allorió col antroxu de Rio de Janeiro, volviéndose totalmente promiscuo. Dolores decidió entós terminar la rellación, al traviés d'una telegrama qu'él nunca contestó.&lt;ref&gt;Ramón, David. ''Dolores del Río'', Méxicu, 1997, ed. Clío, vol. 1 p.61&lt;/ref&gt; La crisis profesional que Dolores vivía entemecer colos problemes qu'encaraba na so vida personal. Amás del fracasu de la so rellación con Welles, Dolores sufrió dos impautos emocionales. El primeru, el suicido del so descubridor, Edwin Carewe, y el segundu, la muerte del so padre en Méxicu.

Ante esta situación, l'actriz decidió terminar con Hollywood: 

{{quote|''&quot;Divorciada de nuevu, ensin la figura del mio padre, una película onde yo cuasi nun apaecía, y otra onde sigo m'amosaben el camín del arte. Quería siguir el camín del arte. Dexar de ser estrella pa convertime n'actriz, y eso namái podría llograr en Méxicu. Quixi tornar a Méxicu, un país que yera mio y que yo nun conocía. Sentí la necesidá de tornar al mio país...&quot;''&lt;ref&gt;Ramón, David. ''Dolores del Río'', Méxicu, 1997, ed. Clío, vol. 1 p.61&lt;/ref&gt;}}

=== Méxicu ===
A pesar d'asitiase llueñe de Méxicu, la so amistá con destacaes figures del arte (tales como [[Salvador Novo]], [[Diego Rivera]] y [[Frida Kahlo]]),&lt;ref&gt;Ramón, David. ''Dolores del Río'', Méxicu, 1997, ed. Clío, p.10&lt;/ref&gt;
de la sociedá y del cine mexicanu caltúvose activa. En nengún momentu Dolores abandona'l tratu colos sos compatriotes. Dende los años trenta, Dolores del Río, foi solicitada en delles ocasiones por direutores de cine mexicanos. 

Dolores tornó a Méxicu en 1943, desilusionada del &quot;American Star System&quot;, que la apostraba adulces a papeles secundarios; A la so llegada ye-y ufiertáu'l papel protagonista del filme ''[[Flor Montesa (película)|Flor Montesa]]'', por [[Emilio Fernández|Emilio &quot;L'Indiu&quot; Fernández]], el so eternu almirador dende los sos tiempos en Hollywood. La cinta axuntó a un esitosu equipu cinematográficu que consistió en Fernández, el fotógrafu [[Gabriel Figueroa]], el guionista [[Mauricio Magdaleno]] y Dolores y [[Pedro Armendáriz]] como estrelles. Esti equipu fílmico ayuda a consolidar la [[Dómina d'Oru del Cine Mexicanu]]. Darréu se filmará el que ye consideráu como una de les obres maestres d'Emilio Fernández: ''[[María Candelaria]]'', filme que tamién contribúi a amontar el cultu a Dolores como máxima diva del cine mexicanu. Dolores vuélvese símbolu nacional en Méxicu, depués de ser, per años, símbolu de lo mexicano nel estranxeru.&lt;ref&gt; ''Dolores del Río: La Cara del Cine Mexicanu'', Revista SOMOS Méxicu, 1994, ed. Televisa, p.38&lt;/ref&gt;
Del so trabayu con Fernández tamién se destacar les cintes ''[[Les Abandonaes]]'' ([[1944]]), y ''[[Bugambilia (película de 1945)|Bugambilia]]'' ([[1944]]). Pero tres la filmación d'esta postrera, Dolores decidió poner una posa nel so trabayu con Fernández. L'amor ensin corresponder del direutor escontra l'actriz, empezaba a crear dificultaes y un ambiente de tensión.

Dolores decide probar suerte con otru direutores mexicanos, pero foi [[Roberto Gavaldón]] quien heredó de Fernández el privilexu de crear hestories pal llucimientu de Dolores. Con Gavaldón, pasa por una bona racha de filmes, tales como ''[[La otra (película)|La otra]]'' (1946) ''[[La casa chica]]'' (1948), ''[[Deseyada (película)|Deseyada]]'' (1950) y ''[[El neñu y la borrina]]'' (1953). En 1947 Dolores ye llamada pol direutor estauxunidense [[John Ford]], pa la película ''[[The Fugitive (película de 1947)|The Fugitive]]'', con [[Henry Fonda]], basada na novela de [[Graham Greene]] y filmada en Méxicu. La película foi co-producida por Emilio Fernández y Dolores interpretó una especie de María Madalena. Nesi mesmu añu, Dolores filma n'[[Arxentina]] so les órdenes de [[Luis Saslavsky]], ''[[Historia d'una mala muyer]]'', basada na obra ''[[L'abanicu de Lady Windermere]]'' d'[[Óscar Wilde]]. En 1949, Dolores filmó la so última cinta col memorable equipu d'Emilio Fernández:''[[La malquerida (película)|La Malquerida]]''.


En 1951, la so actuación na cinta ''[[Doña Perfecta (película de 1951)|Doña Perfecta]]'', foi aclamada pol públicu y la crítica. Nesi mesmu añu Dolores tuvo la oportunidá de volver a los Estaos Xuníos y incursionar na creciente industria de la televisión. El so primer proyeutu foi un montaxe televisivu escritu y empobináu por Paul Tripp tituláu ''Trio by the Limplight'', tresmitíu pola [[CBS]]. Ganó'l [[Ariel de Plata]] (Premiu de l'Academia Mexicana) como meyor actriz en cuatro causes. En 1954 realiza ''[[Señora ama (película)|Señora ama]]'' n'[[España]].

En 1958 [[Ismael Rodríguez Ruelas|Ismael Rodríguez]] llogra axuntala, nel filme ''[[La cucaracha (película)|La cucaracha]]'', cola otra máxima figura femenina del Cine mexicanu, [[María Félix]], nun momentu consideráu como crepuscular na Dómina d'oru del Cine Mexicanu.

Hacia l'añu [[1959]] Dolores contrái nupcies, tres diez años de rellación, col productor teatral estauxunidense Lew Riley en Nueva York.

==== Macartismo ====
La &quot;[[caza de bruxes]]&quot; realizada en Hollywood nos años de la década de 1930 a los supuestos &quot;comunistes del cine&quot;, afectó a Dolores, quien xunto con [[Lupe Vélez]], [[Ramón Novarro]] y otros actores d'orixe mexicanu, foi acusada d'afalar a los comunistes en [[California]]. Esto asocedió dempués de qu'estos actores asistieron a una proyeición especial de la película ''[[¡Que viva Méxicu!]]'' de [[Sergei M. Eisenstein]], una y bones les copies fueron reclamaes por [[Stalin]] na [[Xunión Soviética]] pa ser editaes, y fueron vetaes nos Estaos Xuníos. Nesi mesmu añu, la so negativa de filmar la cinta ''Viva Villa!'', acusándola de ser una cinta &quot;anti-mexicana&quot;, encendió los focos coloraos de los anti-comunistes na industria del cine. A esto sumóse'l so rellación con Orson Welles y la so cercana amistá con famoses figures acomuñaes nos [[Estaos Xuníos]] col comunismu, tales como [[Charles Chaplin]], Diego Rivera, Frida Kahlo, y [[Eva Perón]]. Venti años dempués, esto tendría consecuencies sobre la so carrera.&lt;ref&gt; Ramón (1997), vol. 1, páx. 51-52 &lt;/ref&gt;

En 1954 ye-y negáu'l permisu de trabayu n'[[Estaos Xuníos]] para filmar la cinta ''[[Broken Lance]]'', xunto a [[Spencer Tracy]]. Dolores del Río foi una de les víctimes del [[Macartismo]], acusándola de ser &quot;''simpatizante del comunismu internacional''&quot;. La so presencia na industria de Hollywood (que nesa dómina fungía como una máquina de propaganda anti-comunista), nun foi bien vista. Como sida acusóse-y de sofitar a refuxaos españoles antifranquistas mientres la [[Guerra Civil Española]].&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;[http://filmint.nu/?p=3797] ''Dolores Del Río: The First Llatina to Conquer Hollywood''&lt;/ref&gt;

La cinta la filma la tamién actriz mexicana [[Katy Jurado]]. Dolores unvia una carta empobinada al gobiernu de los Estaos Xuníos, onde apelaba a la so situación, afirmando ser ''una muyer católica que solo quier tar en paz con Dios y colos homes''. La situación de la so pareya, Lew Riley, como ciudadanu estauxunidense ayudó a amenorgar la so situación.&lt;ref&gt;Ramón (1997), vol. 2, p. 45&lt;/ref&gt; En 1956, Dolores finalmente pudo triar los Estaos Uniodos. P'ayudar a ameyorar la so imaxe, l'actriz concedió una entrevista a la columnista d'espectáculos [[Louella Parsons]], onde manifestaba la so esmolición pola situación de Cuba y la so cercanía con Méxicu: ''Tamos lluchando contra'l comunismu''.&lt;ref&gt;Ramón (1997), vol. 2, p. 56&lt;/ref&gt;

=== Últimos años ===
[[Ficheru:Dolores del Río &amp; Elvis Presley.jpg|right|thumb|250px|Dolores con [[Elvis Presley]] n'''[[Estrella de Fuego (película de 1960)|Estrella de Fuego]]'' (1960).]]
A fines de la década de los cincuenta, Dolores, consciente del so cayente, decide incursionar nel teatru. Del Río decidió preparar pa esta nueva esperiencia cola maestra d'actuación [[Stella Adler]], figura del [[Actors Studio]], que nun solía dar clases particulares a naide, pero con Dolores fixo una esceición. Dolores fixo'l so debú nel teatru en [[Broadway]] col clásicu ''Anastasia'' (1956). Con esta esperiencia, Dolores debutó nos escenarios mexicanos con ''[[L'abanicu de Lady Windermere]]''. (1958).&lt;ref&gt; Ramón (1997), vol. 2, páx. 48-51 &lt;/ref&gt; La obra foi dirixida pol estauxunidense Romney Brent y tamién foi representada n'Arxentina.
En 1960, Dolores del Río, finalmente tornó a Hollywood dempués de dieciocho años d'ausencia. Ella protagonizó xunto a [[Elvis Presley]] el filme ''[[Estrella de Fueu (película de 1960)|Estrella de Fueu]]'', dirixida por [[Don Siegel]]. Presley recibir con un ramu de flores y díxo-y:. ''&quot;Señora, yo sé perfectamente quién ye usté. Ye un honor trabayar con una de les lleendes más grandes y respetaes del Hollywood clásicu. Como usté va ser la mio madre na película, quiero pidi-y permisu por que'l mio [[oftalmólogu]] fáigame unos lentes de contautu qu'asonsañen el color de los sos güeyos&quot;''. Dolores de momentu tomólu al mozu Presley ciñu maternal.&lt;ref&gt; Ramón (1997), vol. 2, páx. 56-57 &lt;/ref&gt;

El cayente del Cine mexicanu motivó a Dolores a buscar nuevos horizontes. Alternó ente'l cine de Méxicu y Hollywood cola televisión y el teatru. En Méxicu les sos apaiciones nel cine llindar a solu dos cintes nos años sesenta: ''[[El pecáu d'una madre]]'' (1960) y ''[[Casa de muyeres]]' (1967). En Hollywood actúa na monumental cinta ''[[Cheyenne Autumn]]'', dirixida por John Ford, con un repartu multiestelar qu'incluyó a [[Richard Widmark]], [[Carroll Baker]], [[James Stewart (actor australianu)|James Stewart]], [[Gilbert Roland]], [[Ricardo Montalbán]] y [[Sal Mineo]].&lt;ref&gt; Ramón (1997), vol. 3, páx. 14-15 &lt;/ref&gt; 
En 1967, Dolores rodó n'Italia la película ''[[C'era una volta]]'', con [[Sofía Loren]] y [[Omar Sharif]].&lt;ref&gt; Ramón (1997), vol. 3, páx. 24-25 &lt;/ref&gt;

Ente la filmación de les sos películes, Dolores participó en proyeutos teatrales como ''Espectros'' (1962), ''El mio querído embusteru'' (1963), ''La Reina y Los Rebeldes'' (1967) y ''[[La dama de les camelies]]'' (1968). Como productora realizó la obra ''La lluna azul'' (1963), protagonizada por [[Mauricio Garcés]]. Dolores llogró sosprender favorablemente al públicu y a la crítica nes sos representaciones teatrales, anque orixinalmente acusóse-y d'abusar de la so condición d'estrella de cine p'atraer públicu al teatru. 

Coles mesmes, l'actriz incursionó na televisión, participando en programes como ''Dinah Shore Chevy Show'' (1960), ''Spectacular Show'' (1963), ''I Spy'' (1965) y ''Branded'' (1966). La so última apaición na televisión d'Estaos Xuníos foi en ''Marcus Welby MD'' nel episodiu ''El Legáu'', en 1970.&lt;ref&gt; Ramón (1997), vol. 3, páx. 34-35 &lt;/ref&gt; Curiosamente ella nunca apaeció na televisión mexicana, a pesar de los acercamientos de [[Luis de Llanu Palmer]], quien tenía la intención de llevar ''Doña Perfecta'' a la televisión, dirixida por Fernando Wagner.&lt;ref&gt; Ramón (1997), vol. 3, páx. 21-22 &lt;/ref&gt;

La última película protagonizada por Dolores ye ''[[The Children of Sánchez (película)|The Children of Sánchez]]'', na que trabayó con [[Anthony Quinn]] y [[Katy Jurado]], ente otros.

En 1981, Dolores asistió a un homenaxe realizáu nel so honor pel Círculu de Críticos de San Francisco y los direutores de cine [[Francis Ford Coppola]], [[Mervyn LeRoy]] y [[George Cukor]]. Esta foi la so última apaición pública.&lt;ref&gt;Ramón (1997), vol. 2, p. 49-50; vol. 3, p. 54&lt;/ref&gt;
En 1982, l'actriz foi gallardoniada col Premiu [[George Eastman]], dau pola [[George Eastman House]] pola so contribución a la industria del cine.&lt;ref&gt;http://www.eastmanhouse.org/museum/awards.php&lt;/ref&gt;

===Proyeutos fallíos===
Tres l'ésitu de ''Bird of Paradise'', la RKO intentó axuntar de nuevu a Dolores con Joel McCrea nuna película llamada ''Green Mansions''. Sicasí, el proyeutu retardóse y finalmente foi canceláu. Finalmente, en 1958 la película va rodar con [[Audrey Hepburn]] y [[Anthony Perkins]] nos papeles orixinalmente destinaos a del Río y McCrea.

En 1935, Dolores del Río foi candidata pa estelarizar dos producciones en Hollywood. La primera foi la cinta ''Don't Bet on Blondes'', siendo reemplazada pola actriz Claire Dodd.&lt;ref&gt;{{cita noticia|títulu=SCREEN NOTES|work=New York Times|page=21|date=27 Apr 1935}}&lt;/ref&gt; La segunda foi la mítica cinta ''[[Samson and Delilah (película de 1949)|Samson and Delilah]]'', de [[Cecil B. DeMille]], que finalmente foi retardada hasta 1949. Dolores interpretaría los personaxe de [[Dalila]], que finalmente realizó [[Hedy Lamarr]].&lt;ref name=&quot;DeMille Gets Lots of Help Naming Samson and Delilah Characters in His Picture&quot;&gt;{{cita noticia|last=Morin|first=Relman|títulu=DeMille Gets Lots of Help Naming Samson and Delilah Characters in His Picture|url=https://news.google.com/newspapers?id=QFJPAAAAIBAJ&amp;sjid=4Y0DAAAAIBAJ&amp;pg=7244,2500873&amp;dq=delilah+paulette+goddard&amp;hl=en|fechaaccesu=September 15, 2013|newspaper=[[St. Petersburg Times]]|date=November 19, 1935}}&lt;/ref&gt;

Orson Welles tenía pensáu en repicar la carrera de Dolores con dellos proyeutos a principios de los años 1940's. Unu d'ellos sería la cinta ''[[Santa (película de 1943)|Santa]]'', que marcaría los debú de Dolores nel [[Cine mexicanu]]. Por desgracia, l'eleváu salariu esixíu por Dolores tiró pela borda'l proyeutu.&lt;ref&gt;Ramón, David. ''Dolores del Río'', Méxicu, 1997, ed. Clío, vol. 1 p.58-59&lt;/ref&gt; Welles preparara otru proyeutu pa Dolores: la versión fílmica de la novela ''Road to Santiago'' de Calder Marshall, que dio a la RKO pa ser presupuestáu. Na hestoria, Dolores sería &quot;Elena Medina&quot;, &quot;la moza más bella del mundu&quot;, y Welles sería un americanu que se ve envueltu nun enriedu p'alteriar una intriga nazi pa derrocar al gobiernu mexicanu. Welles entamaba filmar en Méxicu, pero'l gobiernu mexicanu tenía d'aprobar la hestoria, y esto nunca asocedió.&lt;ref&gt; Ramón (1997), vol. 1, páx. 59 &lt;/ref&gt;
En 1938, el productor Pancho Cabrera pidió a Dolores pa la película mexicana ''La Nueche de los Mayes''. Pero les circunstancies económiques nun yeren favorables pa la entrada de del Río nel cine mexicanu.&lt;ref&gt; Ramón (1997), vol. 1, páx. 56, 59 &lt;/ref&gt;

El direutor estauxunidense John Ford tenía en mente la realización d'una cinta sobre la vida de la Emperatriz [[Carlota de Méxicu]]. El pensaba que Dolores sería l'actriz ideal pa representala, y non [[Bette Davis]], que la encarnó na cinta ''Juárez'' (1939). Por desgracia, el proyeutu nun se concretó.

La muerte de la so madre en 1961 obligar a atayar la película española ''Muerte en La seronda'', dirixida por [[Juan Antonio Bardem]].&lt;ref&gt; Ramón (1997), vol. 3, páx. 59-60 &lt;/ref&gt; Ella tamién recibió una propuesta de [[Kirk Douglas]] pa faer una película sobre la conquista de Méxicu&lt;ref &gt; Ramón (1997), vol. 2, páx. 59-60 &lt;/ref&gt; Tamién [[Federico Fellini]] ufiertó-y n'Italia un proyeutu que nunca se materializó.&lt;ref&gt; Ramón (1997), vol. 2, páx. 52 &lt;/ref&gt;

== Trabayu social ==
Dolores del Río foi una de los fundadores del [[Festival Internacional Cervantín]] de [[Guanajuato]], y foi parte de la mesa directiva de la Sociedá Proteutora de l'Ayalga Artística de Méxicu per dellos años. Mientres munchos años, Dolores tamién foi una de les principales promotores de Reseñar Internacional de Cine d'Acapulco.

Apenes empecipiada la década de los 1970's, nació unu de los grupos mas trascendentales na hestoria de l'Asociación Nacional d'Actores de Méxicu ([[ANDA]]): el denomináu &quot;Rosa Mexicanu&quot;, que foi encabezáu y sofitáu por Dolores del Río col propósitu protexer a la niñez y a la muyer artista. El 8 de xineru de 1970, Dolores, sofitada por [[Carmen Montejo]], [[Silvia Pinal]], [[Amparo Rivelles]], [[Gloria Marín]], [[Irma Dorantes]], [[María Elena Marqués]], [[Anita Blanch]], [[Socorru Avelar]] y otres actrices de sonadía, fundaron esta facción, que'l so unu de los sos mayores llogros foi la creación de la Estancia Infantil &quot;Dolores del Río&quot;.&lt;ref&gt; ''Dolores del Río: La Mexicana Divina, Revista SOMOS Méxicu, 2002, ed. Televisa, p.67&lt;/ref&gt;

La hestoria de la fundación d'esti llugar remontar a un pruyimientu afalagáu pola actriz [[Fanny Schiller]], quien reparando la necesidá que teníen les actrices de trabayar y coles mesmes educar a los sos fíos, pensó en crear una guardería allugada frente a les oficines de l'[[ANDA]]. Al ser creáu'l grupu &quot;Rosa Mexicanu&quot;, como una reconocencia a les muyeres del espectáculu dientro de la política, los sos integrantes pensaron na necesidá de siguir cola idea de Fanny Schiller, asina que [[Carmen Montejo]], María Eugenia Ríos y [[Alicia Montoya]], decidieron buscar a una estrella qu'emprestara la so imaxe pa llevar a cabu'l proyeutu. Pensaron que la indicada yera Dolores del Río, pos cola so diplomacia y carisma podía consiguir cualquier cosa.
Dolores fungió como presidenta de la Estancia mientres dellos años, asesorandose col [[Métodu Montessori]] y el sistema [[Summerhill]]. D'ende surdió'l nome de &quot;Estancia Infantil&quot;, pos para Dolores, los neños nun se guarden nun llugar. La primer piedra foi asitiada'l 30 d'abril de 1973. Dolores del Río fungió como presidenta y direutora de la Estancia dende la so fundación y hasta 1981.&lt;ref&gt;Ramón, David. ''Dolores del Río'', Méxicu, 1997, ed. Clío, vol. 3, p.37-39&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt; ''Dolores del Río: La Cara del Cine Mexicanu'', Revista SOMOS Méxicu, 1994, ed. Televisa, p.85-86&lt;/ref&gt;

== Vida personal ==
[[Ficheru:DelRioHouse02.JPG|left|thumb|Vista actual del portón de la casa de Dolores (''&quot;La Escondida&quot;'') en [[Coyoacan]], [[Ciudá de Méxicu]]]]

En 1921, Dolores casóse con Jaime [[Martínez del Río]], aristócrata mexicanu perteneciente a una familia d'altu llinaxe y dellos años mayor qu'ella. El matrimoniu llegó al so fin en 1928. Les diferencies ente la pareya surdieron en instalándose en Hollywood. Na Ciudá de Méxicu, Dolores fuera la esposa de Jaime Del Río, pero en Hollywood Jaime convirtióse en maríu de Dolores del Río, la solombra d'una estrella de cine. La situación yera intolerable pa los dos. A esti trauma añedióse un albuertu involuntariu, yá que darréu, los médicos aconseyaron a Dolores nun tener fíos. Dempués d'una curtia separación, Dolores presentó una demanda de divorciu. Seis meses dempués, recibió la noticia de que Jaime morriera n'Alemaña por envelenamientu del sangre. Sicasí, dellos rumores afirmaron un posible suicidiu.&lt;ref&gt; [http://filmint.nu/?p=3797] &lt;/ref&gt;

De 1930 a 1940 Dolores tuvo casada col Direutor d'Arte de MGM [[Cedric Gibbons]], unu de los homes más influyentes y meyor rellacionaos de la industria de Hollywood. Foi él el que contribuyo al acercamientu de Dolores colos círculos sociales más prestigiados dientro y fora de la Meca del Cine. La pareya Del Río-Gibbons, foi unu de les exes sociales más famosos de Hollywood a principios de los años trenta. Ellos entamaben famosos ''brunches dominicales'' na so fabulosa casona [[Art Decó]], considerada una de les más modernes y elegantes nos altos círculos de Hollywood. Ellí yera común ver a figures como [[Greta Garbo]], [[Errol Flynn]], [[Fay Wray]] o [[Marlene Dietrich]].&lt;ref name=&quot;Ramón 1997, vol. 1, p. 56&quot;&gt;Ramón (1997), vol. 1, p. 56&lt;/ref&gt; Pero a fines de los años trenta los continuos compromisos de Gibbons nel so oficiu provocaron un distanciamientu ente la pareya. En 1938 Dolores conoz y namórase de Orson Welles, lo que sumáu a la crisis que vivía la pareya, llevó a l'actriz a solicitar el divorciu, mesmu que se concretó en 1940. 

Dolores conoció a Orson Welles, el míticu actor y direutor de cine d'[[Estaos Xuníos]] en 1938. Sintiendo una fuerte atraición y una fonda almiración por él, Dolores empezó un romance con Welles, mesmu que condució al so divorciu del so segundu home en 1940. La so rellación de cuatro años con [[Orson Welles]] llegó al so fin en 1943, debíu en gran parte a les infidelidaes del direutor. En 1943, Dolores decide tornar a Méxicu y él casóse con [[Rita Hayworth]] pocu dempués. En 1947 la pareya realcontrar nuna visita de Welles a Méxicu. Ellí Welles reveló-y que'l so matrimoniu con Hayworth yera totalmente infeliz, pero Dolores solo aceptó brinda-y una sincera amistá. 
Rebecca Welles, la fía de Welles y Hayworth, manifestó'l so deséu de viaxar a Méxicu pa conocer a Dolores. En 1954, Dolores recibir amigablemente na so casa d'Acapulco. Dempués del so alcuentru, Rebecca declaró: ''&quot;El mio padre considerar el gran amor de la so vida. Ella ye una lleenda viviente na hestoria de la mio familia&quot;''. Acordies con Rebecca, hasta'l final de la so vida, Welles sintió por Dolores, una especie d'obsesión.&lt;ref&gt;Ramón, David. ''Dolores del Río'', Méxicu, 1997, ed. Clío, vol. 3, p.11&lt;/ref&gt;


En diversos momentos de la so vida, Dolores tamién foi rellacionada románticamente con diverses figures como'l direutor de cine d'[[Estaos Xuníos]] [[John Farrow]]&lt;ref&gt;{{cita noticia |url=http://nla.gov.au/nla.news-article46669925 |títulu=Secret Marriage Denial. |newspaper=[[The Barrier Miner]] |location=Broken Hill, NSW |date=25 October 1932 |fechaaccesu=3 March 2012 |page=1 |publisher=National Library of Australia}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita noticia |url=http://nla.gov.au/nla.news-article37690137 |títulu=SCREEN SHORTS. |newspaper=[[Western Mail (Western Australia)|Western Mail]] |location=Perth |date=27 November 1930 |fechaaccesu=3 March 2012 |page=4 |publisher=National Library of Australia}}&lt;/ref&gt;, l'actor [[Errol Flynn]]&lt;ref&gt;[https://books.google.com.mx/books?id=SMb1DpW1_YgC&amp;pg=PA32&amp;lpg=PA32&amp;dq=errol+flynn+dolores+d'el+rio&amp;source=bl&amp;ots=Ldqe4NrFF8&amp;sig=zqFKpS1Xa-hPTFgrSpWOPerg_wM&amp;hl=es&amp;sa=X&amp;ei=LSJpT6uDGqOJsQKcvvSMCQ&amp;ved=0CE0Q6AEwBQ#v=onepage&amp;q=errol%20flynn%20dolores%20d'el%20rio&amp;f=false Thomas McNulty ''Errol Flynn: The Life and Career'']&lt;/ref&gt;, l'escritor alemán [[Erich Maria Remarque]], el playboy dominicanu [[Porfirio Rubirosa]]&lt;ref&gt;[http://latinasdeayer.blogspot.mx/2012/04/llatinos-en-hollywood-dolores-del-rio.html ''Latins in Hollywood: Dolores del Río]&lt;/ref&gt;, el productor de cine mexicanu Archibaldo Burns, y los actores mexicanos [[Tito Junco]]&lt;ref&gt;[http://www.eluniversal.com.mx/espectaculos/54792.html L'Universal: Dolores del Río, la so vida, un cuentu de fades'']&lt;/ref&gt; y [[Fernando Casanova]].
El direutor de cine mexicanu [[Emilio Fernández|Emilio &quot;L'Indiu&quot; Fernández]] foi unu de los más grandes almiradores de Dolores. Emilio afirmaba qu'él apaeció como extra en delles películes de Dolores en Hollywood. La guapura y elegancia de l'actriz haber impresionáu fondamente: ''&quot;Mirábame, pero ensin veme. Eventualmente, ella pidiríame que yo dirixiera la so primer película en Méxicu. Namoré d'ella, pero ella ignorábame. Yo adorar, de verdá que la adoraba&quot;''.&lt;ref&gt; name=&quot;Franco Dunne 2003, p.79&quot;&gt;Franco Dunne (2003), p.79&lt;/ref&gt; Anque delles fontes revelaron que si esistió un romance ente ellos, lo cierto ye qu'esto nunca foi probáu. Dempués, Fernández empezó un chornizu romance cola actriz mexicana [[Columba Domínguez]].

En 1949, Dolores conoció al millonariu, aventureru y empresariu teatral estauxunidense Lewis A. Riley en [[Acapulco]]. Riley foi conocíu nel mediu del cine hollywoodense nos años cuarenta por ser miembru del Hollywood Canteen, una organización creada ente les estrelles del cine pa brindar sofitu a los damnificados na [[Segunda Guerra Mundial]]. Nesa dómina Riley vivió un chornizu romance con [[Bette Davis]], quién fungía como imaxe de la organización. Riley instalar col so hermanu en Acapulco a fines de la década, y de dalguna manera, foi figura crucial pa la puxanza que vivió'l puertu a entamos de la siguiente década. Dempués de diez años xuntos, Dolores y Riley casóse en Nueva York en 1959. Dolores caltúvose xunida a Riley hasta'l final de la so vida. Dambos vivieron en casar propiedá de Dolores, conocida como ''La Escondida'', allugada nel barriu de [[Coyoacán]], al sur de la Ciudá de Méxicu. Tanto ''La Escondida'', como la casa de Dolores en [[Acapulco]], convirtióse en puntu d'alcuentru de munches figures del espectáculu, la sociedá, la política, l'arte ya inclusive de la nobleza internacional: [[Diego Rivera]], [[Frida Kahlo]], [[María Félix]], [[Merle Oberon]], [[John Wayne]], Nancy Oakes, Luciana Pignatelli, [[Helen Hayes]], [[Edgar Neville]], [[Begum Om Habibeh Aga Khan]], [[Nelson Rockefeller]], el [[Eduardu VIII del Reinu Xuníu|Duque de Windsor]] y [[Wallis Simpson]], la [[Soraya Esfandiary|Princesa Soraya d'Irán]] y otros más.&lt;ref&gt;Ramón (1997), vol.2, p. 13: Located in the Santa Rosalía 37 street in Coyoacán, Mexico City&lt;/ref&gt;

Esisten munches anécdotes alrodiu de la so rivalidá con [[Lupe Vélez]]. Dolores nunca entendió la reñediella que Lupe caltuvo con ella. Fadiábalu atopase con ella porque-y dolía a ser fecha risión pola ''Mexican Spitfire''. Pero'l prestíu de Dolores yera conocíu y respetáu, y Lupe nun podía ignorar esto. Lupe vistía con traxes espectaculares, pero nunca llegó a la suprema elegancia de Dolores. Vélez yera popular, tenía munchos amigos y almiradores rindíos, pero nunca asistió al círculu social de Hollywood, onde Dolores foi aceptada ensin reserves. Lupe faló mal de Dolores, pero ella nunca mentó'l so nome de forma ofensiva. Lupe evidentemente resintió l'ésitu de Dolores mientres los años en que dambes s'atoparon en Hollywood.&lt;ref&gt;{{cita llibru|last=Moreno|first=Luis|títulu=Cares y Imagenes|publisher=Editorial Celuloide|añu=2002|pages= 138, 141|isbn= 9789709338904}}&lt;/ref&gt;

La prensa especuló una fuerte rivalidá ente Dolores y [[María Félix]], la otra diva del cine mexicanu. Alrodiu de esta &quot;rivalidá&quot; María Félix, reveló na so autobiografía en 1993: ''&quot;Con Dolores nun tuvi nenguna rivalidá. Al contrariu yéramos amigues y siempres tratamos con muncho respetu, caúna cola so personalidá.&lt;ref&gt;Félix, María. ''Toles mios Guerres'', Méxicu, 1993, ed. Clío, vol. 3 p.84&lt;/ref&gt; Dolores del Río yera una gran señora. Dolores yera aparte. Una muyer bien intelixente, una muyer risondera. Tenía esi glamour que conquistó Hollywood amás de caracter y d'educación. Yo quixi enforma a Dolores y tengo una gran alcordanza d'ella.&quot;''&lt;ref&gt; [http://www.youtube.com/watch?v=evQB7d8Ivkw ''María Félix fala sobre Dolores del Río nuna entrevista inédita''] &lt;/ref&gt;

== Muerte ==
[[Ficheru:DoloresdelRiotombDoloresDF.JPG|thumb|left|Sepulcru de Dolores del Río na [[Rotonda de les Persones Pernomaes (Méxicu)]].]]
Dende los años 1960's, Dolores empezó a esperimentar entueyos cola artritis. En 1978, ye-y diagnosticada [[osteomielitis]]. En 1981, ye diagnósticada con Hepatitis B, de resultes d'una inyeición de vitamines contaminada.&lt;ref&gt; name=&quot;Ramón 1997,vol. 2, p. 58-59&quot;&gt;Ramón (1997),vol. 2, p. 58-59&lt;/ref&gt;

Hacia l'añu de [[1983]] empezó a esperimentar problemes de salú y ye treslladada a la ciudá de Newport Beach, California, onde muerre un 11 d'abril a la edá de 77 años. La so muerte déxa-y dar el pasu consagratorio na hestoria de la cinematografía. Un día dempués de que les sos cenices llegaron a Méxicu, fueron treslladaes a la Estancia Infantil, onde se-y rindió un homenaxe. La so memoria venerar na estancia con un bustu asitiáu nes sos instalaciones, como un tributu mas a la venerada Dolores.&lt;ref&gt;''Dolores del Río: La Cara del Cine Mexicanu'', Revista SOMOS Méxicu, 1994, ed. Televisa, p.85-86&lt;/ref&gt;
Orixinalmente, los sos restos fueron depositaos nel Panteón Dolores de la Ciudá de Méxicu.
Curiosamente'l día de la so muerte recibiera una invitación p'apaecer na próxima entrega del premiu [[Premios Óscar|Óscar]] de l'Academia Americana.

== Como oxetu de cultu y veneración ==

===Arte, lliteratura y música===
Les carauterístiques físiques de Dolores del Río (una cara esllumante, inolvidable, con facciones indíxenes bien delineadas; una figura fráxil, con traces cuasi perfectes, según un temperamentu y fuercia de voluntá pa enfrentar los retos), convirtióse nuna víctima de veneración continua, entá más allá de la muerte. Dende moza, Dolores del Río tuvo la intelixencia pa saber arrodiase de personalidaes del mediu intelectual. El mitu de Hollywood asitió a Dolores n'otru ámbitu, yá que la convirtió nuna de les muyeres rellacionaes cola renacencia de la cultura y les costumes mexicanes.Como Méxicu yera bien pequeñu, pudo rellacionase con xente culto nos sos constantes viaxes al país. Foi entós cuando conoció al grupu de ''los Contemporáneos'': [[Jaime Torres Bodet]], [[Xavier Villaurrutia]], [[Jorge Cuesta]], [[Celestino Gorostiza]] y el so más cercanu, [[Salvador Novo]]. Novo escribió-y un sonetu y tradució-y toles sos obres de teatru. Otru de los Contemporáneos que la mitificó ye Jaime Torres Bodet na so novela ''La estrella de día'', publicada en 1933, que rellata la vida d'una actriz llamada ''Piedá'', obviamente inspirada en Dolores. Otru autores que-y escribieron poemes fueron [[Carlos Pellicer]] y [[Pita Amor]]. Tamién [[Carlos Monsiváis]] y [[Jorge Ayala Blanco]] fixéron-y un llibru-homenaxe con motivu del [[Festival de Cine Iberoamericanu d'Huelva]], en 1983. El llibru contién un ensayu de Monsiváis tituláu ''Responsabilidaes d'una cara''.
[[Vicente Lleñeru]] tamién-y fai un homenaxe nel llibru ''Señora''.&lt;ref&gt; ''Dolores del Río: La Cara del Cine Mexicanu'', Revista SOMOS Méxicu, 1994, ed. Televisa, p.70-72&lt;/ref&gt;
En 1982, Dolores y María Félix fueron asonsañaes na obra de [[Carlos Fuentes]] ''Orquídees a la lluz de la lluna: Comedia Mexicana'', que se presentó n'España y na [[Universidá de Harvard]].

La cara de Dolores del Río foi tamién l'oxetu de veneración pa munchos artistes qu'afiguraron la so imaxe nos sos llenzos. En 1916, cuando Dolores tenía 11 años d'edá, foi retratáu per primer vegada por [[Alfredo Ramos Martínez]], pintor bien popular ente l'alta sociedá mexicana. Na década de los 1920's, l'actriz tamién foi afigurada nos llenzos de los pintores mexicanos [[Roberto Montenegro]] y [[Ángel Zárraga]]. En 1938, l'actriz foi retratáu pol so amigu cercanu, el famosu artista mexicanu [[Diego Rivera]]. La semeya foi realizáu en Nueva York. Foi la semeya favorita de Dolores y ocupó un llugar especial na so casa en Méxicu. Rivera tamién prindó la imaxe de Dolores en delles de les sos pintures y murales, destacando ''La vendedora de flores'', ''La pollera'' y ''La Creación''. Nesti postreru mural, allugáu nel [[Colexu de San Ildefonso (Ciudá de Méxicu)|Colexu de San Ildefonso]], na Ciudá de Méxicu. Nesti mural, l'actriz representa a La Xusticia.&lt;ref&gt;''Dolores del Río: La Mexicana Divina'', Revista SOMOS Méxicu, 2002, ed.Televisa, p.70-71&lt;/ref&gt; 

En 1941, Dolores tamién foi retratada pol famosu muralista mexicanu [[José Clemente Orozco]]. La semeya foi realizáu a pidimientu d'[[Orson Welles]]. Desafortunadamente, cuando l'artista pintó la semeya yá taba perdiendo la vista. Dolores espresó: ''&quot;¡Él pintó la so traxedia na mio cara!&quot;''. Anque la semeya nun foi del presto de l'actriz, tuvo un llugar bien importante na so casa, &quot;La Escondida&quot;, en Méxicu.&lt;ref&gt;''Dolores del Río: La Mexicana Divina'', Revista SOMOS Méxicu, 2002, ed.Televisa, p.70 &lt;/ref&gt; Otros artistes que grabaron la so imaxe nes sos pintures fueron [[Miguel Covarrubias]], Rosa Covarrubias, Antonieta Figueroa, Frances Gauner Goshman, [[Adolfo Best Maugard]] y John Carroll. En 1943, cuando Dolores tornó al so país natal proviniente de Hollywood, l'activista social y compositora mexicana Concha Michel dedicó-y un [[corríu]]. L'escultor [[Francisco Zúñiga]] tamién esculpió una figura de bronce dedicada a l'actriz.

Nel so testamentu, Dolores del Río axustó que toles sos obres fueron donaos al [[Institutu Nacional de Belles Artes]] de Méxicu, pa la so exhibición en dellos museos na Ciudá de Méxicu, incluyendo'l [[Muséu Nacional d'Arte (Méxicu)|Muséu Nacional d'Arte]], el [[Muséu d'Arte Carrillo Gil]] y el [[Muséu Casa Estudio Diego Rivera y Frida Kahlo]].&lt;ref&gt;''Dolores del Río: La Mexicana Divina'', Revista SOMOS Méxicu, 2002, ed.Televisa, p.70 &lt;/ref&gt;

===Imaxe===
Dolores foi considerada unu de los prototipos clásicos de la guapura femenina nos años 1930's. Cuando la revista de cine estauxunidense ''Photoplay'' realizó una busca en 1933 pa &quot;la figura femenina más perfecta en Hollywood&quot;, utilizando los criterios de médicos, artistes y diseñadores como xueces, la &quot;eleición unánime&quot; d'estos árbitros selectivos de la guapura femenina nos Estaos Xuníos foi l'actriz mexicana Dolores del Río. La entruga plantegada pola busca de la revista y la metodoloxía emplegada p'atopar &quot;la figura femenina más perfecta&quot; revelen una serie de parámetros que definen la feminidad y la guapura femenina nesi momentu particular de la historia d'Estaos Xuníos.&lt;ref&gt;Hershfield (2000), p. 9&lt;/ref&gt; Larry Carr (autor del llibru ''More Fabulous Cares'') dicía que l'apariencia de Dolores del Río, a principios de los años 30 influyo en tol mundu, pero especialmente en Hollywood. Les muyeres asonsañaron el so estilu de vistir y maquillaxe. Produzse un nuevu tipu de guapura, de la que Dolores del Río, foi la precursora.&lt;ref&gt;Carr, Larry. ''More Fabulous Cares:The Evolution and Metamorphosis of Bette Davis, Katharine Hepburn, Dolores del Río, Carole Lombard and Myrna Loy'', United States, 1978, ed. Doubleday and Company, p.229&lt;/ref&gt; Supuestamente ella foi la primer muyer que vistió un traxe de bañu de dos pieces en Hollywood, cuando filmó la película musical ''Flying Down to Rio''.&lt;ref&gt;[http://silenceisplatinum.blogspot.mx/2012/12/miss-dolores-del-rio.html ''Silence is Platinum: Miss Dolores del Río'']&lt;/ref&gt; El célebre direutor de cine [[Josef von Sternberg]], afirmó qu'estrelles como Marlene Dietrich, [[Carole Lombard]], [[Rita Hayworth]] y Dolores del Río, ayudáronlu a definir el so conceutu de &quot;glamour&quot; en Hollywood.&lt;ref&gt;[http://lazarosarmiento.blogspot.mx/2012/01/dolores-del-rio.html ''Bona suerte viviendo: Dolores del Río'']&lt;/ref&gt;

Cuando Dolores del Río tornó a Méxicu, camudó radicalmente la so imaxe. Pa ella yá nun yeren necesarios l'aire sofisticáu y l'elegancia pedresa. Ella conviértese nuna muyer de carne y güesu dexando a un llau la figura artística. Por esti cambéu, ella ganó dignidá y auténtica credibilidá dramática. Ella amosó un retoque na so apariencia, menos adulterada y más natural que la utilizada na década de los 1930's. De magar, nos roles d'india o blanca, la so imaxe siempres tuvo acompañáu por un aura absolutamente carismática y una carga dramática ensin igual.&lt;ref&gt;Franco Dunn (2003), p. 82&lt;/ref&gt;

[[Joan Crawford]] declaró nuna visita a Mexico en 1963: 

&lt;blockquote&gt;''&quot;Dolores aportó a, y caltiénse, como una de les estrelles más formoses del mundu&quot;''.&lt;ref&gt;Ramón, David. ''Dolores del Río'', Méxicu, 1997, ed. Clío, vol. 3, p.19-20&lt;/ref&gt;&lt;/blockquote&gt;

[[Marlene Dietrich]]:

&lt;blockquote&gt;''&quot;Dolores del Río ye la muyer más bella que punxo un pie en Hollywood&quot;''.&lt;ref&gt;Ramón, David. ''Dolores del Río'', Méxicu, 1997, ed. Clío, vol. 1, p.53&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Riva, Maria. ''Marlene Dietrich'', United States, 1994, ed. Ballantine Books, &lt;/ref&gt;&lt;/blockquote&gt;

El novelista británicu [[George Bernard Shaw]] una vegada dixo: 

&lt;blockquote&gt;''&quot;Los dos cuesas más formoses del mundu son el [[Taj Mahal]] y Dolores del Río&quot;''.&lt;ref&gt;[http://web.archive.org/web/20120329105940/http://olympustek.wordpress.com/2011/06/30/dolores-del-rio/]''Dolores del Río''&lt;/ref&gt;&lt;/blockquote&gt;

En 1978, el críticu de cine Kevin Thomas, de ''[[Los Angeles Times]]'' mentó:

&lt;blockquote&gt;''&quot;Dolores del Río: Una de les guapures reinantes del sieglu XX&quot;''.&lt;ref&gt;Ramón, David. ''Dolores del Río'', Méxicu, 1997, ed. Clío, vol. 3, p.50&lt;/ref&gt;&lt;/blockquote&gt;

Dixo una vegada la modista [[Elsa Schiaparelli]]: 

&lt;blockquote&gt;''&quot;¡Vi a munches muyeres belles entrar equí, pero nenguna tan completa como Dolores del Río!&quot;''.&lt;ref&gt;{{cita llibru|last=|first=|títulu=SOMOS:Dolores del Río: La Cara del Cine Mexicanu|publisher=Editorial Televisa|añu=1995|page= 26|isbn= }}&lt;/ref&gt;&lt;/blockquote&gt;

[[Diego Rivera]]:

&lt;blockquote&gt;''La más bella, la más formosa del oeste, del este, del norte y del sur. Toi namoráu d'ella al igual que cuarenta millones de mexicanos y cientu venti millones d'estauxunidenses que nun pueden tar equivocaos''.&lt;ref&gt;[http://www.nexos.com.mx/?p=24902 ''Nexos.com: Two or Three Mexican Episodes of Orson Welles'']&lt;/ref&gt;&lt;/blockquote&gt;

L'escritor mexicanu [[Carlos Fuentes]] definió la so cara como ''&quot;Los güesos faciales más perfectos del mestizaje Indo-Mediterraneu.&quot;''&lt;ref&gt;Franco Dunne (2003), p. 7&lt;/ref&gt;
L'escritor alemán Erich Maria Remarque, comparaba la so guapura cola de [[Greta Garbo]], y dicía qu'una muyer perfecta sería una fusión ente dambes actrices.&lt;ref name=&quot;takimag.com&quot;&gt;{{cita web|last=Theodoracopulos |first=Taki |url=http://www.takimag.com/site/article/all_quiet_on_the_k_street_front/ |títulu=All Quiet on the K Street Front – Taki's Magacín |publisher=Takimag.com |date=2007-03-09 |fechaaccesu=2012-11-07}}&lt;/ref&gt; El poeta español Rafael Porlán Merlo dixo nun poema dedicáu a Garbo en 1929: ''Greta Garbo ye la calavera deprimente según Dolores del Río ye la calavera estimulante''&lt;ref&gt;Portela Lopa, Antonio. '' El mitu de Greta Garbo na lliteratura española ya hispanoamericana'', España, 2014, Ediciones Universidá de Salamanca, ISBN 9788490124437.&lt;/ref&gt;&lt;/blockquote&gt;.
Nuna ocasión. nuna xunta na casa de Dolores, el Garbo averar a ella y selemente posando'l so deu meñique nel banduyu de Dolores esclamó: ''¡Que magníficu embelicu!'', como si tuviera almirando una obra d'arte, una escultura.&lt;ref&gt; Ramón (1997), vol. 1, páx. 56 &lt;/ref&gt;

Dellos rumores dicíen que la so dieta consistía de pétalos d'orquídees y que dormía 16 hores al día. La mesma Dolores rir d'eses afirmaciones y dicía: ''Naide puede vivir comiendo solu pétalos de flores. Amás, soi una muyer con múltiples ocupaciones. ¿Como voi dormir tanto tiempu, si'l día solo tien 24 hores?''.&lt;ref&gt;María Idalia &quot;Dolores del Río retirar del cine&quot; ''Cinema Reporter'' non. 290 páxs. 11 (1948)&lt;/ref&gt; 

El diseñador de modes [[Jean Patou]] diseñó un vistíu inspiráu nella llamáu ''Dolores''.&lt;ref&gt; ''Revista SOMOS:Dolores del Río: La Cara del Cine Mexicanu'', Méxicu, 1995, ed. Televisa, p.26&lt;/ref&gt;
En 1952 ella foi gallardoniada col [[Neiman Marcus]] Fashion Award, y foi llamada &quot;La muyer meyor vistida d'América&quot;.&lt;ref&gt;María Idalia &quot;Dolores del Río retirar del cine&quot; ''Cinema Reporter'' non. 290 páxs. 11 (1948)&lt;/ref&gt;

A pesar del pasu de los años, Dolores del Río siguió hasta'l final presentando una imaxe d'una muyer educada, elegante y sofisticada, qu'a pesar de la so edá siguía siendo prestosa y deseable a los güeyos del públicu.

== Legáu y memoriales ==


Dolores del Río foi la primer actriz mexicana n'algamar l'ésitu en Hollywood. Les otres fueron [[Lupe Vélez]], [[Katy Jurado]], y n'años recién [[Salma Hayek]].&lt;ref&gt;{{cita llibru|last=Reyes, Rubie|first=Luis, Peter|títulu=Hispanics in Hollywood: An Encyclopedia of Film and Television|publisher=Garland|añu=1994|page= 19|isbn= 0815308272 }}&lt;/ref&gt;

Dolores del Río alzó'l potencial de les Llatines nel cine de Hollywood. Ella xeneró'l mitu de la llatina de Hollywood. Vistu dende una perspeutiva actual, goció de prestíu dende la forma en que los medios hollywoodenses describir. Ella nunca foi la ''Latin bombshell'', ''hot tamale'', ''sultry'', ''spitfire'', o ''hot cha cha''. Los axetivos pa describila fueron tales como sofisticada, aristocratica, elegante, glamorosa, &quot;una dama&quot;.&lt;ref&gt;Carr. (1979)&lt;/ref&gt;
La mesma Dolores espresó la so sensación sobre'l so papel de mexicana en Hollywood pocu dempués de la so llegada a los Estaos Xuníos:

&lt;blockquote&gt;''Hollywood precisa una muyer mexicana de l'alta sociedá, que pueda ser espuesta a la cultura y costumes estranxeres al traviés de los viaxes, pero que caltién les sos costumes y les buelgues de la nuesa tierra mexicana. Y entós el tipu pintorescu, vulgar, tan perxudicial pa la nuesa imaxe, porque ye falsu, va sumir de forma natural .... Este ye'l mio oxetivu en Hollywood: tolos mios esfuercios entornar n'enllenar esti vacíu nel cine .... Si puedo llograr esto, voi tar al altor de la mio ambición artística y seique va ser una pequeña gloria pa Méxicu''.&lt;ref&gt;[http://college.holycross.edu/faculty/cstone/mont111g/From%20Hollywood%20and%20Back.htm#db=aph&amp;AN=916475 ''From Hollywood and back: Dolores del Río, a transnational star]&lt;/ref&gt;&lt;/blockquote&gt;

Del Río cola so carrera, tuvo un gran impautu nes trayectories de cada estrella llatina de Hollywood, que lu siguieron. Estrelles actuales como [[Salma Hayek]], [[Jennifer Lopez]], [[Eva Mendes]] y [[Penélope Cruz]] siguen los pasos que forxó Dolores del Río.&lt;ref&gt; [http://filmint.nu/?p=3797] &lt;/ref&gt;

Dolores del Río foi la modelu de la estatua de ''Evangeline'', la heroína romántica de Longfellow, allugada en [[St. Martinville]], [[Luisiana]]. La estatua foi donada por Dolores, quién interpretó a Evangeline nuna cinta de 1929..

Dolores tien una estrella nel [[Paséu de la Fama de Hollywood]], nel 1630 de Venir Street, poles sos contribuciones a la industria cinematográfico.Dolores del Río tien una estatua nel Hollywood-La Brea Boulevard, en Los Angeles, diseñada por [[Catherine Hardwicke]] construyida n'honor de la multi-étniques actrices del cine xuntu con [[Mae West]], [[Dorothy Dandridge]] y [[Anna May Wong]]. Dolores tamién tien un mural nel llau este de la Hudson Avenue, al norte del Hollywood Boulevard, en Los Angeles, pintáu pol artista Mexico-Americanu Alfredo de Batuc.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.lamurals.org/MuralistPages/deBatuc.html|títulu=Alfredo de Batuc|publisher=Mural Conservancy of Los Angeles|fechaaccesu=19 August 2010}}&lt;/ref&gt; Dolores tamién ye una de les estrelles afiguraes nel mural &quot;Portrait of Hollywood&quot;, diseñáu en 2002 pol artista Eloy Torrez na Hollywood High School.&lt;ref&gt;Deoima, Kate. &quot;[http://golosangeles.about.com/od/laphotogalleries/ig/Hollywood-Photo-Tour/Hollywood-High-School.htm Hollywood High School].&quot; [[About.com]]. Retrieved on March 23, 2010.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Johnson, Reed. &quot;[http://pqasb.pqarchiver.com/latimes/access/422860961.html?dids=422860961:422860961&amp;FMT=ABS&amp;FMTS=ABS:FT&amp;type=current&amp;date=Oct+12%2C+2003&amp;autor=Reed+Johnson&amp;pub=Los+Angeles+Times&amp;desc=A+marriage+as+a+work+of+art%3B+Eloy+Torrez+paints+with+intensity.+Margarita+Guzman+assists+with+a+sense+of+calm.+But+it+was+her+brush+with+death+that+helped+him+see+his+work+in+a+new+light.&amp;pqatl=google A marriage as a work of art; Eloy Torrez paints with intensity. Margarita Guzman assists with a sense of calm. But it was her brush with death that helped him see his work in a new light.]&quot; ''[[Los Angeles Times]]''. October 12, 2003. Y48. Sunday Calendar, Part Y, Calendar Desk. Retrieved on March 23, 2010. &quot;HOLLYWOOD HIGH: Eloy Torrez and his mural on an east-facing wall of the...&quot;&lt;/ref&gt; 

Una de les aveníes más importantes del so natal Durango, el ''Boulevard Dolores del Río'', foi nomáu nel so honor.&lt;ref&gt;[http://www.yotellevo.mx/caleyeru-durango-blvd-dolores-del-rio.htm ''Boulevard Dolores del Río, Durango, MX'']&lt;/ref&gt;

Dolores ye una de les celebridaes qu'apaecen al traviés de fotografíes na cinta ''[[Zelig]]'', de [[Woody Allen]] (1983).
Ella foi interpretada pola actriz [[Lucy Cohu]] na película televisiva ''[[RKO 281]]'' en 1999.

Los sos restos fueron treslladaos, nel añu [[2006]], a la [[Rotonda de les Persones Pernomaes (Méxicu)|Rotonda de les Persones Pernomaes]], como reconocencia pola so contribución cultural a Méxicu.&lt;ref name=&quot;I&quot;&gt;{{cita web|url=http://rotonda.segob.gob.mx/work/models/Rotonda/Resource/contenidos/P9t.html|títulu=Rotonda de les persones pernomaes|fechaaccesu=19 de xunetu de 2011|editorial=Segob}}&lt;/ref&gt;El monumentu mortuorio ye obra del arquiteutu Luis Martínez Lluna y construyóse en 2006.

Dende 1983, la organización Periodistes Cinematográficos de Méxicu (PECIME) da'l premiu ''Diosa de Plata &quot;Dolores del Río&quot;'' pa la meyor interpretación dramática femenina. 

Dende setiembre de 2009 xineru de 2010, Dolores del Río foi homenaxada nel [[Muséu Soumaya]] de la Ciudá de Méxicu, con una de les escoyetes más completes de la fotografía de la so carrera.

== Premios ==

=== [[Premios Ariel]] ===
{| {{tablaguapa}} border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;4&quot; cellspacing=&quot;0&quot;
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot;
! '''Añu'''||'''Categoría'''||'''Película'''||'''Resultáu'''
|-
|1944||[[Actriz]]||''[[Les abandonaes]]''||Ganadora 
|-

|1951||[[Actriz]]||''[[Doña Perfecta (película de 1951)|Doña Perfecta]]''||Ganadora 
|-

|1953||[[Actriz]]||''[[El neñu y la borrina]]''||Ganadora 
|-

|1975||Ariel d'oru||Ariel d'oru Ganador&lt;ref&gt;http://www.academiamexicanadecine.org.mx/ver_ariel.asp?tipu=ariel&amp;idPersona=524&lt;/ref&gt;
|-
|}

* 1926 - Premiu [[WAMPAS Baby Stars]] como una de les meyores actrices debutantes del añu pola Asociación de Productores de Películes de l'América Occidental (1926).
* 1943 - Premiu del Institutu d'Artes y Ciencies Cinematográfiques de Méxicu como Meyor Actriz por ''Flor Montesa'' (1943).
* 1957 - Medaya al Méritu Artísticu de l'[[Asociación Nacional d'Actores]] ([[A.N.D.A.]]), pola so destacada llabor escénica nel estranxeru.
* 1958 - Estrella nel [[Paséu de la Fama de Hollywood]].
* 1965 - Premiu Sarape de l'Asociación de Periodistes Cinematográficos de Méxicu (PECIME) mientres la conmemoración del 50 Aniversariu del Cine Sonoru en Méxicu.
* 1967 - Premiu de la [[Organización d'Estaos Americanos]] pola so contribución cultural a los pueblos d'América.
* 1975 - [[Premiu Ariel d'Oru|Ariel d'Oru]] en reconocencia a la so carrera cinematográfica.
* 1975 - Diploma de la Lexón d'Honor Nacional por méritos artísticos.
* 2005 - Al conmemorase'l so centenariu los sos restos son depositaos na [[Rotonda de les Persones Pernomaes (Méxicu)|Rotonda de les Persones Pernomaes]].

== Filmografía ==
'''En [[Hollywood]]:'''
* 1925 - Joanna /La muñequita millonaria
* 1926 - High Steppers /La vida allegre
* 1926 - Pals first /Collacies primero de too /Una pa toos
* 1926 - The whole town´s talking /¡Qué escándalu 
! * 1926 - [[What Price Glory? (película de 1926)|What Price Glory? /El preciu de la gloria]]
* 1927 - [[Resurrection (película de 1927)|Resurrection /Resurrección]]
* 1927 - The loves of Carmen /Los amores de Carmen
* 1927 - The Gateway of the moon /La Vírgen del Amazones
* 1927 - The trail of 98 /La ceguera del amor
* 1927 - Non other woman /Dignidá
* 1928 - [[Ramona (película de 1928)|Ramona]]
* 1928 - The red dance /La baillarina colorada de Moscú /La baillarina de la ópera
* 1928 - Revenge /Revancha
* 1929 - [[Evangeline (película de 1929)|Evangeline /Evangelina]]
* 1930 - The Bad one /La mala
* 1931 - Girl of the rio /The dove /The best caballeru /El palombu 
* 1932 - [[Ave del paraísu (película de 1932)|Bird of Paradise /Ave del paraísu]]
* 1933 - [[Volando a Río|Flying down to río /Carioca /Volando a ríu /Volando escontra Rio de Janeiro]]
* 1934 - Wonder Bar /Cabaré tráxicu
* 1934 - [[Madame Du Barry (película de 1934)|Madame Du Barry]]
* 1935 - In caliente /Por unos güeyos negros
* 1935 - I live for love /Vivu p'amar
* 1935 - The widow from Montecarlo /La vilba de Montecarlo /Señorita 
* 1936 - Accused /Acusada
* 1937 - Devil's playground /La serena del puertu
* 1937 - Lancer spy /El llanceru espía
* 1937 - Ali Baba goes to town /El fíu de Alí Babá
* 1937 - International Settlement /Barriu internacional
* 1939 - The man from Dakota /La sienda del odiu
* 1942 - [[Journey into Fear (película)|Journey into Fear /Xornada de terror /Istambul]]
* 1947 - [[The Fugitive (película de 1947)|The Fugitive /The Fugitive]]
* 1960 - [[Estrella de Fueu (Película de 1960)|Flaming Star /Estrella de Fueu]]
* 1964 - [[Cheyenne Autumn|Cheyenne Autumn /John Ford´s cheyenne autumn /El casu de los Cheyenes /El gran combate]]
* 1977 - [[The Children of Sánchez (película)|The Children of Sánchez /Los fíos de Sánchez]]

'''En [[Grecia]]'''
* 1930 - To oneiron tou glyptou /The sculptor's dream

'''En [[Méxicu]]'''
* 1943 - [[Flor Montesa (película)|Flor Montesa]]
* 1943 - [[María Candelaria]]
* 1944 - [[Les abandonaes]]
* 1944 - [[Bugambilia]]
* 1945 - [[La selva de fueu]]
* 1946 - [[La otra (película)|La otra]]
* 1948 - [[La casa chica]]
* 1949 - [[La malquerida (película de 1949)|La Malquerida]]
* 1950 - [[Deseyada (película)|Deseyada]]
* 1950 - [[Doña Perfecta (película de 1951)|Doña Perfecta]]
* 1953 - [[Reportaxe (película)|Reportaxe]]
* 1953 - [[El neñu y la borrina]]
* 1956 - ¿A ónde van los nuesos fíos?
* 1958 - [[La cucaracha (película)|La Cucaracha]]
* 1960 - [[El pecáu d'una madre]]
* 1966 - [[Casa de muyeres]]

'''N'[[Arxentina]]'''
* 1947 - [[Historia d'una mala muyer]] -adautación de &quot;[[L'abanicu de Lady Windermere]]&quot;

'''N'[[España]]'''
* 1954 - [[Señora ama (película)|Señora ama]]
* 1964 - [[La dama del alba]]

'''N'[[Italia]]'''
* 1967 - [[C'era una volta|C´yera una volta /Siempres hai una muyer /Había una vegada...]]

== Teatroloxía ==
* 1940 - Father Hidalgo
* 1956 - Anastacia
* 1958 - [[L'abanicu de Lady Windermere]]
* 1959 - Camín a Roma
* 1961 - La Despidida
* 1962 - Espectros
* 1963 - El mio queríu embusteru
* 1964 - La Vidente
* 1967 - La reina y los rebeldes
* 1970 - [[La dama de les camelies]]
* 1972 - L'espectáculu Rosa Mexicanu

== Videografía ==

'''Película pa TV'''

* 1965 - The Man who Bought Paradise (EUA)

'''Series de TV&quot;

* 1951-1952 - The Kate Smith Evening Hour (EUA) [Episode #1.9 (14.Nov.1951)]
* 1951-1959 - Schlitz Playhouse of Stars (EUA) [Episode: &quot;An Old Spanish Custom&quot; (07.Jun.1957)]
* 1953-1963 - The United States Steel Hour (EUA) [Episode: &quot;The Public Prosecutor&quot; (23.Apr.1958)]
* 1959-1961 - The Chevy Show /The Dinah Shore Chevy Show (EUA) [Episode: &quot;Mexican Fiesta&quot; /&quot;Fiesta Mexicana&quot; (27.Mar. 1960)]
* 1965-1968 - [[I Spy|I Spy /Yo soi espía (EUA) [Episode: &quot;Return to Glory&quot; /&quot;Torna a la Gloria&quot; (23.Feb.1966)]]]
* 1965-1966 - [[Branded (serie de televisión)|Branded /Marcáu (EUA) [Episode: &quot;The Ghost of Murietta&quot; /&quot;La Pantasma de Murrietta&quot; (20.Mar.1966)]]]
* 1968 - Biografía (Méxicu) [Producíu por Banamex]
* 1969-1976 - Marcus Welby /Marcus Welby, M. D. (EUA) [Episode: &quot;The Legacy&quot; /&quot;El Legáu&quot; (27.Jan.1970)]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==
* BODEEN, DeWitt (1976) ''From Hollywood: The Careers of 15 Great American Stars (Dende Hollywood: La Carrera de 15 Grandes Estellas Americanes)'' ed. Oak Tree ISBN 0-498-01346-4
* CARR, Larry (1979) ''More fabulous cares: The Evolution and Metamorphosis of Bette Davis, Katharine Hepburn, Dolores del Río, Carole Lombard and Myrna Loy'' ed. Doubleday and Company, ISBN 978-0-385-12819-3.
* GUERRERO SUÁREZ, Jorge (1979) ''Dolores del Río: La vocación de la guapura'' Cineteca Nacional (Méxicu) 
* [[Elena Poniatowska|PONIATOWSKA, Elena]] (1990) ''Tou Méxicu, volume 2'', Méxicu, ed. Diana, ISBN 978-968-13-2608-1
* RAMÓN, David (1993) ''Dolores del Río: Historia d'una cara'', Méxicu, Universidá Nacional Autónoma de Méxicu, CCH Direición Plantel Sur, ISBN 9789686717099.
* REYES, Rubie (1994) ''Hispanics in Hollywood: An Encyclopedia of Film and Television (Hispanos en Hollywood: Una enciclopedia de cine y televisión)'' ed. Garland ISBN 0-8153-0827-2
* ''Dolores del Río, la cara del cine mexicanu'' (1995). SOMOS. Méxicu: Editorial [[Televisa]], S. A. de C. V.
* SHIPMAN, David (1995) ''The Great Movie Stars: The Golden Years(Les Grandes Estrelles de Cine: Los Años Doraos)'' ed. Little Brown and Co. ISBN 0-316-78487-7
* [[Alfonso Reyes Ochoa|REYES, Alfonso]] (1996) ''Obres completes d'Alfonso Reyes'' coleición Constancia poética, volume X, Méxicu, ed. Fondu de Cultura Económica, ISBN 978-968-16-0863-7
* RAMÓN, David (1997) ''Dolores del Río'', Méxicu, ed. Clío, ISBN 978-968-6932-35-5
* TAIBO, Paco Ignacio (1999) ''Dolores del Río: Muyer nel volcán'', Méxicu, ed. GeoPlaneta, Editorial, S. A. , ISBN 0-8166-3410-6.
* HERSHFIELD, Joanne (2000) ''The invention of Dolores del Río (La invención de Dolores del Río)'' Universidá de Minnesota ISBN 0-8166-3410-6
* Y.FEY, Ingrid-RACINE, Karen (2000) ''Strange Pilgrimages: Exile, Travel, and National Identity in Latin America, 1800-1990s: &quot;So Far from God, So Close to Hollywood: Dolores del Río and Lupe Vélez in Hollywood, 1925-1944 (Tan llueñe de Dios, Tan cerca de Hollywood: Dolores del Río y Lupe Vélez en Hollywood, 1925-1944)'' ed. Wilmington, Delaware, Scholarly Resources ISBN 0-8420-2694-0
* AGRASÁNCHEZ JR., Rogelio (2001) ''Guapures del Cine Mexicanu / Beauties of the Mexican Cinema'', Méxicu, ed. Archivu fílmico Agrasánchez, ISBN 968-5077-11-8
* ''Dolores del Río, la mexicana divina'' (2002). SOMOS. Méxicu: Editorial [[Televisa]], S. A. de C. V.
* PARRISH, James Robert (2002) ''Hollywood dives: the good, the bad, and the fabulous'' ed. Contemporary Books, ISBN 9780071408196
* MORENO, Luis (2002) ''Cares ya Imáxenes'', Méxicu, ed. Celuloide, ISBN 9789709338904
* FRANCO DUNN, Cinta (2003) ''Grandes Mexicanos Pernomaos: Dolores del Río'' ed. Promo Llibro ISBN 84-492-0329-5
* TORRES, Jose Alejandro (2004) ''Los Grandes Mexicanos: Dolores del Río'' ed. Grupu Editorial Tomu, S.A. de C.V. ISBN 970-666-997-3
* PARRISH, James Robert (2008) ''The Hollywood beauties'', ED. Arlington House, ISBN 9780870004124
* B. HALL, Linda (2013) ''Dolores del Río: Beauty in Light and Shade'', ed. Stanford University Press ISBN 9780804784078
* CONLEY, Albert (2014) ''Dolores del Río 178 Success Facts - Everything you need to know about Dolores del Río'', Emereo Publishing. ISBN 9781488589706.
* LACOB, Adrian (2014) ''Film Actresses Vol.23 Dolores Del Rio, Part 1'', On Demand Publishing, LLC-Create Space, ISBN 9781502987686.

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Dolores del Río}}
{{IMDb nome}}
*{{Amg name|18330}}
* Sitiu del [[ITESM]]: [http://cinemexicano.mty.itesm.mx/estrelles/dolores.html Cine mexicanu].

{{NF|1904|1983|del Rio, Dolores}}

[[Categoría:Actores y actrices de cine mudu]]
[[Categoría:Actores y actrices de teatru de Méxicu]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>nq88bgfxcr9nyjwyhbohr0l1jf6x9q9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Gwyneth Paltrow</title>
    <ns>0</ns>
    <id>58423</id>
    <revision>
      <id>3714272</id>
      <parentid>3708772</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:11:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: [[Estaos Xuníos|estauxunidense]] =&gt; d'[[Estaos Xuníos]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12378" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Gwyneth Kate Paltrow''' {{nym}} ye una [[actriz]] y [[cantante]] d'[[Estaos Xuníos]] ganadora d'un [[Premios Óscar|Óscar]], un [[Premiu Globu d'Oru|Globu d'Oru]] y un [[Premios del Sindicatu d'Actores de Cine|premiu del Sindicatu d'Actores]], toos ellos na categoría de meyor actriz, pola so interpretación de [[Viola de Lesseps]] na película ''[[Shakespeare in Love]]'' (1998). Recibió la so estrella nel [[Paséu de la Fama de Hollywood]] en 2010. Tuvo casada col cantante [[Chris Martin]], con quien tien dos fíos.

== Biografía ==

Nacida'l [[27 de setiembre]] de [[1972]] en [[Los Angeles]] ([[California]]), ye fía del [[Productor de cine|productor]] y [[direutor de cine|direutor]] [[Bruce Paltrow]] y de l'actriz [[Blythe Danner]]. El so padre yera xudíu [[Ashkenazi]] d'orixe [[Bielorrusia|bielorrusu]] y la so madre ye una [[cuáqueru|cuáquera]] d'orixe alemán y de más alloñada ascendencia [[barbadense]] blanca. El tatara-tatara-güelu, de Gwyneth que'l so apellíu yera &quot;Paltrowicz&quot;, foi un [[rabín]] en [[Nowogrod]], [[Polonia]]. El so hermanu, [[Bruce Paltrow]], tamién ye direutor y les sos primes, [[Sam Paltrow]] y [[Katherine Moennig]], son actrices. Tuvo casada col vocalista de la [[Agrupación musical|banda]] [[Coldplay]], [[Chris Martin]], y dambos son padres d'Apple, que nació'l 14 de mayu de 2004 en [[Londres]] ([[Inglaterra]]), y de Moses, nacíu'l 8 d'abril de 2006 na ciudá de [[Nueva York]] ([[Estaos Xuníos]]).

Estudió un semestre d'Historia del Arte na [[Universidá de California en Los Angeles]], pero'l so molición artística llevar a buscar trabayu como actriz en Nueva York. El so ambiente familiar ayudó-y nesta xera: el so padrín nun ye otru que [[Steven Spielberg]], que dio-y un pequeñu papel en ''[[Hook (película)|Hook]]'' (1991), onde interpretó a la moza Wendy. Más tarde diose a conocer con trabayos en películes de baxu presupuestu, como ''Flesh and Bone'', xunto a [[Meg Ryan]] y [[Dennis Quaid]]. Pero foi'l papel de Tracy Millis en ''[[Seven]]'' (1995), de [[David Fincher]], la que-y dio fama internacional. Anque ésta nun foi tantu gracies al so trabayu, sinón más bien a la so rellación sentimental con [[Brad Pitt]]. La so reconocencia artística llegó con ''[[Shakespeare in Love]]'' (1998), película empobinada por [[John Madden (direutor de cine)|John Madden]] pola cual ganó l'Óscar y un Globu d'Oru, interpretando a [[Viola de Lesseps]].

[[Ficheru:GwynethPaltrowTIFF00 adj.jpg|left|thumb|200px|Gwyneth Paltrow nel [[Festival Internacional de Cine de Toronto|Festival de cine de Toronto]] 2000.]]
Paltrow fala [[Idioma español|español]], yá que vivió como estudiante d'intercambiu na llocalidá española de [[Talavera de la Reina]] ([[Provincia de Toledo|Toledo]]), que la nomó fía adoptiva. Entiende tamién el francés, anque nun lo apodera dafechu. Tamién interpretó los cantares &quot;[[Bette Davis]]' Eyes&quot;, &quot;Just My Imagination&quot; xunto a [[Babyface]] y &quot;[[Cruising Together]]&quot; xunto a [[Huey Lewis]], cantares pertenecientes a la banda sonora de la única película na que participó al pie del so padre: ''[[Duets]]'', según &quot;Coming Home&quot; na película ''[[Country Strong]]'' en 2011, que-y valió una nominación como meyor cantar orixinal nos [[Globos d'Oru]].

Actuó xunto a la so madre en ''[[Sylvia (película de 2003)|Sylvia]]'', onde interpreta a la poeta americana [[Sylvia Plath]], y en ''[[Cruel Doubt]]''. Amás participó na primer película del so hermanu, ''[[The Good Night]]'' (2007), estrenada nel [[Festival de Cine de Sundance]].

En 2007, protagonizó'l spot navidiegu de [[Freixenet]] xuntu al coreográfo y baillarín [[Ángel Corella]].&lt;ref&gt;[http://www.youtube.com/watch?v=fYO27MHudq0 Youtube]&lt;/ref&gt;

Per primer vegada, en 2010 aceptó un papel pa una serie de televisión. En ''[[Glee (serie de televisión)|Glee]]'' interpreta a Holly Holliday una maestra sustituta onde interpreta dellos cantares, incluyendo un ''[[Bastard Pop|mashup]]'' de &quot;[[Singin' in the Rain (cantar)|Singing in the Rain]]&quot; y &quot;[[Umbrella]]&quot; de la cantante [[Rihanna]], el cantar &quot;[[Forget You]]&quot; de [[Cee Lo Green]], el cantar &quot;[[Conjunction Junction]]&quot; de Schoolhouse Rock! Rocks, &quot;[[Nowadays / Hot Honey Rag]]&quot; del musical ''[[Chicago (película de 2002)|Chicago]]'', &quot;[[Landslide]]&quot; de [[Stevie Nicks]], &quot;[[Turning Tables]]&quot; d'[[Adele]] y &quot;[[Do You Wanna Touch Me]]&quot; de [[Joan Jett]].

En 2012 anuncióse que Paltrow diba encarnar a la fotógrafa [[Dora Maar]] na película ''33 díes'' de [[Carlos Saura]], que trataría sobre'l pintor [[Pablo Picasso]] cuando realizó'l famosu cuadru ''[[Guernica (cuadru)|Gernika]]''.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.diariodenavarra.es/noticias/mas_actualidad/cultura/2013/04/18/gwyneth_paltrow_quot_deseyando_quot_rodar_con_carlos_saura_114574_1034.html|títulu=Paltrow deseyando rodar con Carlos Saura|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2014|autor=Diario de Navarra|fecha=[[17 d'abril]] de [[2013]]}}&lt;/ref&gt; [[Antonio Banderas]] diba interpretar el papel principal; pero diverses dificultaes torgaron l'entamu del rodaxe.

N'abril de 2013 la revista ''[[People]]'' nomó a Paltrow como la muyer más bella del mundu del 2013. L'actriz de cuarenta años encabeza la llista añal de la edición especial &quot;Muyeres más belles del mundu&quot; de ''People'', anuncióse'l miércoles 24 d'abril de 2013. &quot;Na casa ando en jeans y una camiseta. En realidá nin uso maquillaxe&quot;, comentó Paltrow sobre la so seleición.&lt;ref name=&quot;acm&quot;&gt;{{cita web|url=http://m.noticias.univision.com/feeds/article/2013-04-24/gwyneth-paltrow-la muyer-mas?id=1512375|títulu=Gwyneth Paltrow la muyer más bella según People|fechaaccesu=28 d'abril de 2013|autor=Univision}}&lt;/ref&gt;

== Vida personal ==

[[Ficheru:GwynethPaltrowByRichardYaussi2010.jpg|thumb|200px|Paltrow nel [[Paséu de la Fama de Hollywood]] 2010.]]
Antes de casase con [[Chris Martin]] nel 2003 col que tien dos fíos (Apple y Moses), arreyar en romances colos actores [[Robert Sean Leonard]], [[Brad Pitt]], [[Mark Wahlberg]], [[Ben Affleck]], [[James Purefoy]] y [[Luke Wilson]]. Amás hubo rumor que lo venceyaron sentimentalmente col entós príncipe español [[Felipe de Borbón y Grecia|Felipe de Borbón]] actual Rei d'España, col productor musical de la so amiga [[Madonna (cantante)|Madonna]], [[Guy O'seary]], y colos actores [[Scott Speedman]], [[Aaron Eckhart]] y [[Viggo Mortensen]].

En marzu de 2014 dixebrar de [[Chris Martin]], el vocalista de [[Coldplay]]. La pareya comunicar al traviés de Goop, la páxina web de l'actriz. Tuvieron casaos 11 años y tienen dos fíos de mancomún: Apple y Moses.

== Filmografía ==
=== Cine ===
* ''[[Shout (película)|Shout]]'' (1991) - Rebecca
* ''[[Hook (película)|Hook]]'' (1991) - Wendy de mozu *
''[[Malice (película)|Malice]]'' (1993) - Paula Bell
* ''[[Flesh and Bone]]'' (1993) - Ginnie
* ''[[Mrs. Parker and the Vicious Circle]]'' (1994) - Paula Hunt
* ''[[Higher Learning|Granes de rensía]]'' (1995) - estudiante (ensin acreitar)
* ''[[Jefferson en París]]'' (1995) - Patsy Jefferson
* ''[[Se7en]]'' (1995) - Tracy Mills
* ''[[Muyeres so la Lluna]]'' (1995) - Lucy Trager
* ''[[The Pallbearer]]'' (1996) - Julie DeMarco
* ''[[Sydney (película)|Sydney]]'' (1996) - Clementine
* ''[[Emma (película de 1996)|Emma]]'' (1996) - Emma Woodhouse
* ''[[Out of the Past]]'' (1998) - narradora (documental)
* ''[[Sliding Doors|Dos vides nun intre]]'' (1998) - Helen Quilley
* ''[[Hush (película)|Hush]]'' (1998) - Helen Baring
* ''[[Grandes esperances (1998)|Grandes esperances]]'' (1998) - Estella
* ''[[A Perfect Murder]]'' (1998) - Emily Bradford Taylor
* ''[[Shakespeare in Love]]'' (1998) - [[Viola De Lesseps]]
* ''[[The Talented Mr. Ripley]]'' (1999) - Marge Sherwood
* ''[[The Intern]]'' (2000) - ella mesma (cameo)
* ''[[A dúu]]'' (2000) - Liv
* ''[[Bounce_(película)|Daqué que cuntar]]'' (2000) - Abby Janello
* ''[[The Anniversary Party]]'' (2001) - Skye Davidson
* ''[[The Royal Tenenbaums]]'' (2001) - Margot Helen Tenenbaum
* ''[[Amor ciego (película)|Amor ciego]]'' (2001) - Rosemary
* ''[[Searching for Debra Winger]]'' (2002) - ella mesma (documental)
* ''[[Austin Powers in Goldmember]]'' (2002) - ella mesma/Dixie Normous (cameo)
* ''[[Possession (2002)|Posesión]]'' (2002) - Maud Bailey
* ''[[View from the Top]]'' (2003) - Donna Jensen
* ''[[Sylvia (película de 2003)|Sylvia]]'' (2003) - Sylvia Plath
* ''[[Sky Captain and the World of Tomorrow]]'' (2004) - Polly Perkins
* ''[[Proof (película de 2005)|Proof]]'' (2005) - Catherine *
''[[Infamous]]'' (2006) - Kitty Dean
* ''[[Love and Other Disasters]]'' (2006) - Hollywood Jacks
* ''[[Retayos de la mio vida]]'' (2006) - Hope Finch
* ''[[The Good Night]]'' (2007) - Dora Shaller
* ''[[Iron Man (película)|Iron Man]]'' (2008) - Pepper Potts
* ''[[Two Lovers]]'' (2008) - Michelle Rausch
* ''[[Iron Man 2]]'' (2010) - Pepper Potts
* ''[[Country Strong]]'' (2010) - Kelly Canter
* ''[[Glee: The 3D Concert Movie]]'' (2011) - Holly Holliday
* ''[[Andada (película)|Andada]]'' (2011) - Beth Emhoff
* ''[[Amor Ensin Control]]'' (2012) - Phoebe
* ''[[The Avengers (película de 2012)|Los Vengadores]]'' (2012) - Pepper Potts
* ''[[Iron Man 3]]'' (2013) - Pepper Potts
* ''[[Thanks for sharing]]'' (2012) -Phoebe
* ''[[Mortdecai]]'' (2015) - Daily Mail&lt;ref&gt; (n'inglés) [http://www.dailymail.co.uk/tvshowbiz/article-2500316/Johnny-Depp-looks-groomed-shoots-latest-film-London.html «Quiet on set! Johnny Depp looks well groomed as a raffish art dealer on the hunt for Nazi treasure as he shoots his latest film in London.»] ''[[Daily Mail]]''. Consultáu'l 30 d'ochobre de 2014.&lt;/ref&gt;
* ''[[Spider-Man: Homecoming]]'' (2017) - Pepper Potts
* ''[[Avengers: Infinity War|Los Vengadores: la guerra del infinitu]]'' (2018) - Pepper Potts

=== Televisión ===
* ''[[Cruel Doubt]]'' (1992) - Angela Pritchard
* ''[[Deadly Relations]]'' (1993) - Carol Ann Fagó Applegarth Holland
* ''[[Thomas Jefferson (miniserie)|Thomas Jefferson]]'' (1997) - nieta de Jefferson (voz)
* ''[[Glee (serie de televisión)|Glee]]'' (5 episodios, 2010-2014) - Holly Holliday
* ''[[Spain... on the road Again]]'' - Gwyneth Paltrow (programa culinariu)
* ''[[The New Normal]]'' - (2012) - (1 episodiu, ''Pilotu'') - Abby

== Premios y nominaciones ==
;Premiu Óscar
{| {{tablaguapa}}
|-
! Añu || Categoría || Película || Resultáu
|- 
|1999||[[Óscar a la meyor actriz|Meyor actriz]]||''[[Shakespeare in Love]]''|| {{Celda|Ganadora}}
|-
|}

;Premiu Globu d'Oru
{| {{tablaguapa}}
|-
! Añu || Categoría || Película || Resultáu
|- 
|1998||[[Globu d'Oru a la meyor actriz - Comedia o musical|Meyor actriz - Comedia o musical]]||''[[Shakespeare in Love]]''|| {{Celda|Ganadora}}
|-
|2005||[[Globu d'Oru a la meyor actriz - Drama|Meyor actriz - Drama]]||''Proof''|| {{Celda|Nomada}}
|-
|}

;Premios del Sindicatu d'Actores
{| {{tablaguapa}}
|-
! Añu || Categoría || Película || Resultáu
|- 
| rowspan=&quot;2&quot;|1998|| [[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor actriz protagonista|Meyor actriz]]||rowspan=&quot;2&quot;|''[[Shakespeare in Love]]''|| {{Celda|Ganadora}}
|-
|[[Premiu del Sindicatu d'Actores al meyor repartu|Meyor repartu]]||{{Celda|Ganadora}}
|-
|}

;Premios Emmy
{| {{tablaguapa}}
|-
! Añu || Categoría || Serie || Resultáu
|- 
|2011||[[Primetime Emmy a la meyor actriz convidada - Serie de comedia Meyor actriz convidada - Serie de comedia]]||''[[Glee]]''|| {{Celda|Ganadora}}
|-
|}

;Premios People's Choice 
{| {{tablaguapa}}
|-
! Añu || Categoría || Serie || Resultáu
|- 
|2012|| Meyor actriz convidada || ''[[Glee]]'' || {{Celda|Nomada}}
|-
|}

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{Commonscat|Gwyneth Paltrow}}
{{wikiquote}}
* {{IMDb nome|0000569}}
* [http://www.gwynethpaltrow.com/ Sitio web oficial de Gwyneth Paltrow] {{en}}
{{Facebook|GwynethPaltrowOfficial}}

{{NF|1972||Paltrow, Gwyneth}}

{{Tradubot|Gwyneth Paltrow}}

[[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Cantantes de California]]
[[Categoría:Ganadores del premiu Óscar a la meyor actriz]]
[[Categoría:Ganadores del Globu d'Oru a la meyor actriz de comedia o musical (cine)]]
[[Categoría:Ganadores del premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor actriz protagonista]]
[[Categoría:Ganadores del Premiu Emmy]]
[[Categoría:Paséu de la Fama de Hollywood]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con tables frañíes]]</text>
      <sha1>9iqyghi87sqk8i681j5odoe1b2gui6u</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Finnian de Clonard</title>
    <ns>0</ns>
    <id>62623</id>
    <revision>
      <id>3714298</id>
      <parentid>3704892</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:14:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6170" xml:space="preserve">{{persona}}
{{Tradubot|Finnian de Clonard}}
'''Finnian de Clonard''' ('Cluain Eraird'), tamién llamáu '''Finian''', '''Fionán''' o '''Fionnán''' n'[[idioma irlandés|irlandés]]; o '''Vennianus''' y '''Vinniaus''' en [[llatín]] (470 - 549) foi un monxu irlandés. Ye santu de la ilesia católica. Conmemórase la so festividá'l [[12 d'avientu]], siquier dende'l sieglu IX, cuando ta testificada nun [[martiroloxu]] español.

{{estremar|Finnian de Moville}}

Fundó'l [[monesteriu de Clonard|monesteriu]] o [[abadía de Clonard]]&lt;ref&gt;Fonte citada en [[:en:Clonard Abbey]]&lt;/ref&gt; (nel actual [[County Meath]]). Considérase-y el maestru de los [[Doce Apóstoles d'Irlanda]].&lt;ref&gt;Dá apstol décc na hÉrenn, ed. Charles Plummer (1922). Oxford. 2 vols: 1. Fonte citada en [[:en:Twelve Apostles of Ireland]]&lt;/ref&gt; Xuntu con San [[Enda de Aren]]&lt;ref&gt;Catholic Encyclopedia. Fonte citada en [[:en:Enda of Aren]]&lt;/ref&gt; ta consideráu'l fundador del [[monacato irlandés]].&lt;ref&gt; Wallace, Martin. A Little Book of Celtic Saints. Belfast. Appletree Press, 1995, ISBN 0-86281-456-1, p.19 &lt;/ref&gt;

{{VT|Cristianismu celta}} 

Nació en [[Myshall]] (anguaño en [[County Carlow]]). El so padre foi Rudraigh, un noble d'[[Ulster]]; la so madre, Telach de Leinster.&lt;ref&gt;&quot;St.Finnian&quot;, Monastic Ireland, retrieved 2011-10-3. &lt;/ref&gt; A temprana edá foi puestu al cuidu de [[San Fortchern]], so que la so direición viaxó a [[Gales]] pa perfeccionase nes virtúes y sabiduría cristianes que-y apurrieron los grandes santos d'esi país. Ellí estudió con San [[Cadoc]] en [[Llancarfan]] ([[Glamorganshire]]).

[[Image:Clonard RC Church St Finian 06 Detail 2007 08 26.jpg|thumb|left|San Finnian y los sos discípulos nuna vidrera de la [[ilesia de San Finian]] de [[Clonard]].]]

Según el ''[[Codex Salmanticensis]]''&lt;ref&gt;W.W. Heist (ed.). Vitae Sanctorum Hiberniae ex codice olim Salmanticensi nunc Bruxellensi. Brussels, 1965. Fonte citada en [[:en:Codex Salmanticensis]]&lt;/ref&gt; (onde s'arrexunten les [[haxografía|haxografíes]] irlandeses), tres una llarga estancia en Gales, a los trenta años de eddad, volvió a la so tierra natal y foi percorriendo llugares predicando, enseñando y fundando ilesies. Ente elles tuvo [[Skellig Michael]] o [[Great Skellig]] a ocho milles de la mariña de [[County Kerry]], güei declarada [[Patrimoniu de la Humanidá]]. El so primer monesteriu fundar en [[Aghowle]] ([[County Wicklow]]). Hacia l'añu 520, un ánxel empúnxolu escontra [[Cluain Eraird]] o [[Clonard]]&lt;ref&gt;Official Meath Tourism website. Fonte citada en [[:en:Clonard, County Meath]].&lt;/ref&gt; ([[County Meath]]) a veres del [[Boyne]], onde l'ánxel díxo-y que taría'l llugar de la so resurreición. Ellí construyó una pequeña celda y una ilesia de ''clay and wattle'', que tiempu dempués se reformó en piedra. Empezó una vida d'estudiu, mortificación y oración. La fama de la so sabiduría y santidá estendióse, y allegaron munchos p'aprender d'él (tanto mozos como adultos, llaicos como eclesiásticos, abás y obispos). En tal escuela llegaron a recibir instrucción tres mil discípulos.&lt;ref name=farmer&gt;{{Cita llibru|apellíos=Farmer|nome=David Hugh|títulu=The Oxford dictionary of saints|añu=1997|editorial=Oxford Univ. Press|allugamientu=Oxford [o.a.]|isbn=0-19-280058-2|páxines=538|edición=4. ed.|páxina=184-185}}&lt;/ref&gt; Nun se conoz la fecha de la so muerte, pero probablemente coincidió cola peste de 549. Soterróse-y na so propia ilesia de Clonard. 

Clonard convertir nuna [[escuela monástica]] importante, que pervivió sieglos tres la muerte de San Finnian; anque sufrió les invasiones daneses, especialmente nel sieglu XI, onde tamién sufrió l'ataque de dos irlandeses: O'Rorke de Breifney y [[Diarmait Mac Murchada]] (o [[Dermod McMurrough]]). Les reliquies de San Finnian fueron destruyíes en 887.&lt;ref name=farmer /&gt; La importancia de Clonard decayó cola tresferencia de la [[sede episcopal de Meath]]&lt;ref&gt;The Diocese of Meath. Fonte citada en [[:en:Roman Catholic Diocese of Meath]]&lt;/ref&gt; dende Clonard a [[Trim]], que realizó'l [[obispu de Rochfort]], en 1206 (tres la [[conquista normanda d'Irlanda]]). El monesteriu de Clonard pasó darréu a la xurisdicción d'[[Uí Néill]], compartiendo abá con [[Kildare]] o con [[Clonmacnoise]].&lt;ref name=farmer /&gt;

==Notes==
{{llistaref|2}}

== Referencies ==

*{{Citation | last=Herbermann | first=Charles George | author-link=Charles George Herbermann | chapter= | date= | añu=1913 | chapter-url =http://www.ccel.org/ccel/herbermann/cathen03.html?term=St.%20Canice | editor-last= | editor-first= | títulu=Catholic Encyclopedia, Volume 3: Brownson-Clairvaux | place= | publisher= | publication-year= | pages= | url=http://www.ccel.org/ccel/herbermann/cathen03.html | isbn = }}.
*{{Citation | last=MacKillop | first=Charles James | author-link= | chapter= | date= | añu=1998 | chapter-url= | editor-last= | editor-first= | títulu=A Dictionary of Celtic Mythology | place= | publisher=Oxford | publication-year= | pages= | url= | isbn = }}.


==Bibliografía==
===Fuentes secundaries===
*Hughes, Kathleen. &quot;The Cult of St Finnian of Clonard from the Eighth to the Eleventh Century.&quot; ''Irish Historical Studies'' 9.33 (1954). pp.&amp;nbsp;13–27.

===Fontes primaries===
*''Lives'' of St Finnian of Clonard
**Irish ''Life'', ed. Whitley Stokes, ''Lives of the Saints from the Book of Lismore''. Oxford, 1890. Vol. 2.
**Latin ''Life'' in the ''[[Codex Salmanticensis]]'' (fos. 83r-86v), ed. J. De Smedt and C. De Backer, ''Acta Sanctorum Hiberniae ex codice Salmanticensi''. Edinburgh et al., 1888. Cols 189-210.
**Latin ''Life'' in Bodleian, Rawlinson MS B 485 (fos. 54-8), and Rawlinson B 505 (fos. 156v-160v). Unpublished.

== Enllaces esternos ==
{{Commons category|Saint Finnian of Clonard}}
* [http://www.newadvent.org/cathen/04064a.htm Catholic Encyclopedia] - School of Clonard


{{NF|470|549}}

[[Categoría:Santos y santes d'Irlanda]]
[[Categoría:Santos y santes]]
[[Categoría:Escritores en llatín]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>okmn800qsn5dvzfyzp3bylez88tn814</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Flaviu Xosefu</title>
    <ns>0</ns>
    <id>62737</id>
    <revision>
      <id>3714299</id>
      <parentid>3704895</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:15:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11620" xml:space="preserve">{{persona}}
[[Archivu:Josephusbust.jpg|thumb|Supuesta semeya romana de Flaviu Xosefu.]]
'''Tito Flaviu Xosefu''', tamién conocíu pol so nome hebréu ''José ben Matityahu'' o ''Josefo ben Matityahu'' (n. [[37]]-[[38]] – [[Roma]], [[101]]), foi un historiador [[Pueblu xudíu|xudíu]] [[fariséu]], descendiente de familia de sacerdotes. Home d'aición, estadista y diplomáticu, foi unu de los caudiellos de la rebelión de los xudíos escontra los romanos. Fechu prisioneru y treslladáu a [[Roma]], aportó a favoritu de la familia imperial ''[[Dinastía flavia|Flavia]]''. En Roma escribió, en [[Griegu clásicu|griegu]], les sos obres más conocíes: ''[[La guerra de los xudíos]]'', ''[[Antigüedaes xudíes]]'' y ''[[Escontra Apión]]''. Foi consideráu como un traidor a la causa xudío y tarrecíu polos xudíos.&lt;ref&gt;[http://www.mercaba.org/FICHES/DIALOGO-R/flavio_josefo.htm Nieto, P. Gustavo: ''Flaviu Xosefu, l'home y l'historiador'']&lt;/ref&gt; La so obra foi caltenida polos [[Antigua Roma|romanos]] y los [[Cristianismu|cristianos]].

== Biografía ==
Flaviu Xosefu (en [[Idioma griegu|griegu]] antiguu Ἰώσηπος, Iốsēpos, n'[[idioma hebréu|hebréu]] יוסף בן מתתיהו) nació alredor del añu 37 d.C. nel senu d'una familia sacerdotal de [[Xudea]] amestada a la monarquía de los [[asmoneos]]. El so nome orixinariu yera ''Yosef ben Mattityahu'' o ''Yossef bar Mattityahu'', esto ye, ''Xosé fíu de Matíes'', anque cuando l'emperador [[Vespasianu]] fixo d'él un ciudadanu romanu, llatinizólu acomuñándolu a la familia del bienhechor que lu lliberó tres de facelu prisioneru, como ''Titus Flavius Iosephus''. Nos sieglos XVI y XVIII impúnxose la modalidá ortográfica de «Josefo» y d'ehí «Xosefu» pa estremalo de los santos llamaos Xosé, anque los ingleses cítenlu pol so nome llatín «Josephus».

Yá dende pequeñu carauterizóse pola so bona memoria y la so facilidá d'aprendizaxe, lo que-y dexó desenvolver les sos dotes intelectuales. Nel añu [[64]] treslladóse a [[Roma]] pa consiguir de [[Nerón]] la lliberación de dellos sacerdotes xudíos amigos sos prindaos mientres les revueltes xudíes escontra los romanos, causa pola que ye procesáu y encarceláu. Sicasí, llueu ye lliberáu gracies al sofitu de [[Popea Sabina]], esposa del emperador.

Tres la so vuelta a [[Xerusalén]], nel añu [[66]] españó la [[Primer guerra xudeo-romana|Gran Revuelta Xudía]]. Foi designáu pol [[Sanedrín]] de Xerusalén como comandante en xefe de [[Galilea]], entamando la so alministración y defensa. Capituló nel branu del añu [[67]], tres seis selmanes defendiendo la cuasi inexpugnable fortaleza de [[Jotapata]]. La mayoría de los sos compatriotes fueron asesinaos y Xosefu foi prindáu y lleváu ante la presencia del daquella xeneral [[Vespasiano]]. Énte él fixo amueses de la so gran formación y predixo que llueu sería emperador, lo que lu llevó a ganase'l perdón cuando se cumplió la predicción. Asina, Xosefu pasó a llamase Flaviu Xosefu, siendo lliberáu nel añu [[69]].&lt;ref&gt;[https://elmundobiblicodigital.files.wordpress.com/2014/01/biografc3ada-de-flavio-josefo-roberto-j-ayala.pdf Ayala, Roberto J.: ''Flaviu Xosefu''. elmundobiblicodigital.files.wordpress.com, p. 2, páxs. 1]&lt;/ref&gt; 

Xosefu xunióse al séquitu de [[Titu Flaviu|Titu]], fíu de Vespasianu, nel añu [[70]] na so marcha escontra Xudea, siendo testigu ocular de la destrucción de Xerusalén y del [[Templu de Xerusalén#El Segundu Templu|Segundu templu]] y participando como mediador ente dambes partes.

Nel añu [[71]] viaxa a Roma y, por orde del emperador, dan-y una pensión, la ciudadanía romana sol nome de Titu Flaviu y una casa que foi residencia del mesmu Vespasianu. Va ser equí onde va desenvolver el so trabayu lliterariu y históricu. Morrió mientres el mandatu de [[Traxanu]] (dblemente en [[101]]).

== Pensamientu ==
Flaviu Xosefu nun busca l'asimilación del mundu hebréu al grecorromanu, sinón la reconocencia de la so dignidá.
Sobre'l so métodu diznos: «…yo creo que si lo qu'interesa ye estrayer la verdadera interpretación de los fechos a partir de los fechos mesmos, y nun siguir baldíes opiniones, lo afayadizo ye tolo contrario [nun despreciar los testimonios de los pueblos non griegos]» (''[[Antigüedaes xudíes]]'', 6). L'autor consideraba que l'audacia ye una fuercia fundamental nos acontecimientos históricos, por casu: «… nun consiguieron lo qu'entamaren escontra mi, pos yo saliéralos al pasu con una estrataxema meyor» (''Autobiografía'', LV). 
A pesar de creer na potencia de la Fortuna, nun ye supersticiosu: «y faía risión lo absurdo de l'acusación de bruxería, señalando que si los romanos pudieren vencer a los sos enemigos per aciu bruxos, nun caltendríen tantos miles de soldaos» (''Autob.,'' XXI).

== Obra ==
[[Archivu:Flavius Josephus edition of 1552.jpg|thumb|Traducción alemana temprana del ''De bellu Iudaico'' (1554).]]
Escribió los siguientes llibros en [[idioma griegu|griegu]]:

* ''[[La guerra de los xudíos]]''
* ''[[Antigüedaes xudíes]]'' 
* ''[[Escotra Apión|Escontra Apión]]''
* ''[[La vida de Josefo|Autobiografía]]''.

=== Testimoniu flavianu ===
{{AP|Testimoniu flavianu}}
Hacia l'añu [[93]], escribe ''[[Antigüedaes xudíes]]''. Nel llibru XVIII consta una mención a [[Xesús de Nazaret]] que recibió'l nome de ''[[Testimoniu flavianu]], ''que la so veracidá sigue siendo motivu de discutiniu anguaño.&lt;ref&gt;^ &quot;In the sixteenth century the authenticity of the text [Testimonium Flavianum] was publicly challenged, launching a controversy that has still not been resolvéi today&quot;, in Alice Whealey, Josephus on Jesus: The Testimonium Flavianum Controversy from Late Antiquity to Modern Times (Peter Lang Publishing; 2003). ISBN 978-0-8204-5241-8&lt;/ref&gt;

Nel llibru XX, escribe tamién avera del «''hermanu del llamáu Xesucristu, de nome Santiagu''»:&lt;ref&gt;{{Cita llibru|autor=Josefo, Flavio (trad.: Vara Donáu, José) |títulu=Antigüedad xudíes, llibros XII-XX |añu=2002 |ubicación=Madrid |editorial=Akal |páxina=1234 |isbn=84-460-0781-9}}&lt;/ref&gt;
{{cita|[[Ananías]] yera un saducéu ensin alma. Convocó astutamente al Sanedrín nel momentu propiciu. El procurador Festo finara. El socesor, Albín, inda nun tomara posesión. Fixo que'l sanedrín xulgara a Santiagu, hermanu de [[Xesús]], que yera llamáu [[Cristu]], y a dellos otros. Acusar d'haber transgredío la llei y apurrir por que fueren apedriaos''.|Ant., XX, ix, 1}}

Nel mesmu llibru de ''Antigüedaes xudíes'', menta la muerte de [[Xuan Bautista]] por orde d'[[Herodes Antipas]] ''(Ant., XVIII, v, 2)''.

Nel llibru sestu de ''La guerra de los xudíos'' alcuéntrase una completa descripción del famosu [[Templu de Salomón]], que xunto cola de la [[Mishná]] y la [[Biblia]] sirvió de discutiniu a lo llargo de la historia p'aldericar sobre'l tamañu y la forma del edificiu. Especialmente nel [[Renacimientu]] estremó a los estudiosos en dos tendencies:
# La liderada por filólogos como'l bibliotecariu de formación flamenca [[Benito Arias Montano]], que con una fuerte base filolóxica defendíen la continuidá del edificiu rectangular qu'[[Herodes]] construyó sobre'l solar del [[Templu de Salomón]] nel [[monte Moriá]].
# La liderada por relixosos como l'arquiteutu cordobés [[Juan Bautista Villalpando]], que defendíen la descripción de la [[Biblia]] del templu cuadráu que'l profeta [[Ezequiel (profeta)|Ezequiel]] suañó que se construyiría sobre les ruines del salomónicu.

Ye bien probable que'l [[Monesteriu d'El Escorial]], obra cume del católicu [[Felipe II d'España|Felipe II]], tea basáu nes descripciones de Xosefu, dientro de la llinia historicista del hebraísta [[Benito Arias Montano]].

Mientres la [[Edá Media]], n'[[Europa]], Xosefu foi un autor bien lleíu. La so obra reviste una importancia de primer orde pa la hestoria del pueblu hebréu y esclaria dellos fechos históricos importantes, como l'asediu y destrucción de [[Masada]] nel añu [[74]]. Tamién realiza descripciones de les sectes hestóriques del [[xudaísmu]]: [[fariseos]], [[saduceos]] y [[zelotes]] y la daqué estravagante comunidá de los [[esenios]] (unu de que los sos asentamientos foi [[Qumram]]). Atópense coles mesmes dalgunes de les primeres noticies hestóriques referentes al [[cristianismu]], como'l martiriu del hermanu de [[Xesús]], [[Santiagu'l Xustu|Santiagu]], o'l sacrificiu de Xesús nuna cruz, en tiempos de [[Ponciu Pilatu]], testu que se consideró bien deformáu pola tradición de copia cristiana, pero que foi reconstruyíu na so forma orixinal con ayuda de copies siries.

== Estilu ==
* Reacción aticizante a la [[koiné]].
* Atención al ordo verborum.
* Evita l'hiatu.
* Preferencia por espresiones clásiques.
* Hai discursos de distintes estensiones: bien curtios y llongures. 
* Fai descripción de calteres.

== Ver tamién ==
* [[Testimoniu flavianu]]
* [[El problema de Flaviu Xosefu]]

== Referencies ==
{{llistaref}}
{{EL}}

== Bibliografía ==
* {{Cita llibru |
autor = Flaviu Xosefu
| títulu = La guerra de los xudíos editorial = Madrid: Editorial Gredos
| id = ISBN 978-84-249-1885-9
}}
# {{Cita llibru |
títulu = Volume I: Llibros I–III | 
añu = 1997
| id = ISBN 978-84-249-1886-6
}}
# {{Cita llibru |
títulu = Volume II: Llibros IV–VII | 
añu = 1999
| id = ISBN 978-84-249-1998-6
}}
* {{Cita llibru |
autor = –
| títulu = Autobiografía; Sobre l'antigüedá de los xudíos (Contra Apión)
| añu = 1994
| otres Traducciones y notes de M. Rodríguez de Sepúlveda. Introducción xeneral de L. García Iglesias 
| editorial = Madrid: Editorial Gredos
| id = ISBN 978-84-249-1636-7
}}
* {{Cita llibru |
autor = –
| títulu = Autobiografía; Sobre l'antigüedá de los xudíos (Contra Apión)
| añu = 1987
| otres Traducciones, introducción y notes de Mª Victoria Spottorno Díaz-Caro pa ''Autobiografía'' y de José Ramón Bustu Saiz pa ''Sobre l'antigüedá de los xudíos'' (''Contra Apión'')
| editorial = Madrid: Editorial Alianza |
id = ISBN 978-84-206-6014-1
}}
;Sobre Flaviu Xosefu
* {{cita llibru |
isbn = 978-84-254-2625-4
| títulu = Flaviu Xosefu. El xudíu de Roma |
url = 
| añu = 2009
| autor = Mireille Faes-Lebel 
| editorial = Herder
}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Flavius Josephus}}
{{wikisource}}
** [[:m:s:el:%CE%99%CF%8Y%CF%83%CE%B7%CF%80%CE%BF%CF%82|Testos griegos]] en Wikisource.
* [http://www.imperivm.org/cont/testos/txt/flavio-josefo_les guerres-de-los-judios-li.html ''La guerra de los xudíos'']
* [http://laguerraenlaantiguedad.blogspot.com/2011/11/antiguedades-de-los-judios-flavio.html ''Antigüedaes xudíes'' testu completu]
* [http://sapiens.ya.com/jrcuadra/resume.htm Flaviu Xosefu y El Escorial]
* De ''La guerra de los xudíos'', [http://sapiens.ya.com/jrcuadra/jr-war.htm Sobre'l Segundu Templu de Jerusalén] (n'inglés)
* [http://remacle.org/bloodwolf/historiens/Flajose/intro.htm Testos de Xosefu], en [[Griegu antiguu|griegu]] y en [[Idioma francés|francés]], nel [http://remacle.org/ sitiu] de Philippe Remacle (1944 - 2011).
* [http://www.perseus.tufts.edu/hopper/searchresults?q=Flavius+Josephus Flaviu Xosefu] nel [[Proyeutu Perseus]].
* [http://roderic.uv.es/uv_ms_0836 ''De bellu xudaicu''], códiz dixitalizáu de 1475 en [[ Somni]].
{{NF|los años 30|101|Xosefu, Flaviu}}

[[Categoría:Escritores de la Roma antigua]]
[[Categoría:Escritores en llatín]]
[[Categoría:Historiadores de la Roma antigua]]
[[Categoría:Historiadores de los xudíos y del xudaísmu]]
[[Categoría:Flaviu Xosefu]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>mukde19rcmh2vm6epetdsocuozciqu5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Pedro de Pisa</title>
    <ns>0</ns>
    <id>62956</id>
    <revision>
      <id>3714356</id>
      <parentid>3630322</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:22:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1205" xml:space="preserve">{{Tradubot|Pedro de Pisa}}
{{persona}}
'''Pedro de Pisa''' {{nym}} foi un [[gramática|gramático]] y [[Clérigu|eclesiásticu]] [[Italia|italianu]] de l'[[Alta Edá Media]]. 

== Biografía ==
Siendo profesor en [[Pavía]] nel añu [[776]] el [[Reinu lombardu]] foi conquistáu pol rei [[Pueblu francu|francu]] [[Carlomagno]] y Pedro foi llamáu a la corte d'[[Aquisgrán]] pa enseñar [[llatín]] xunto a [[Alcuino de York]], el [[abá]] [[Fulrado]] y otros. Hacia l'añu [[790]] volvió a [[Italia]], onde morrió nueve años dempués. 

Ye unu de los eruditos responsables del llamáu «[[renacencia carolinxa]]» y los sos escritos apúrrennos una visión vívida de la corte de Carlomagno.

== Referencies ==
* Vauchez, Dobson, Lapidge, Walford (eds) ''Encyclopedia of the Middle Ages'' Routledge 2001.

{{NF|744|799|Pisa, Pedro de}}

[[Categoría:Escritores d'Italia]]
[[Categoría:Sacerdotes católicos]]
[[Categoría:Escritores en llatín]]
[[Categoría:Persones de Pisa]]
[[Categoría:Llatinistes d'Italia]]
[[Categoría:Relixosos y relixoses d'Italia]]
[[Categoría:Gramáticos d'Italia]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]]</text>
      <sha1>6g53xz1hv3ztc3w26h7nrqhj84ijo3m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Tácitu</title>
    <ns>0</ns>
    <id>63081</id>
    <revision>
      <id>3714381</id>
      <parentid>3702301</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:25:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="29762" xml:space="preserve">{{Tradubot|Tácito}}
{{persona}}

'''Corneliu Tácitu''' (en llatín: '''Cornelius Tacitus'''; [[circa|c.]] [[55]]-[[120]]) foi un [[historiador]], [[Senáu Romanu|senador]], [[Cónsul romanu|cónsul]] y [[Gobernador romanu|gobernador]] del [[Imperiu romanu]].

== Biografía ==
Sábese pocu de la biografía de Corneliu Tácitu: nin siquier les feches y llugares de nacencia y muerte o'l so primer nome (''praenomen'') (atribuyéronse-y ensin abondes pruebes los de Gayu y Publiu). La mayoría de les referencies sobre la so vida provienen de la correspondencia que caltuvo con [[Pliniu'l Mozu]] y de les sos propies obres.

=== Cronoloxía y orixe ===
La fecha de nacencia conxetúrase a partir de la información que da Pliniu en ''Cartes'', 7.20. Destaca ellí l'amistá escepcional que los xune y el paralelismu de les sos actividaes. Al empar informa de cómo él yera un mozacu cuando yá Tácitu esfrutaba de sonadía. D'ende la deducción de que son contemporáneos, magar Tácitu tuvo de ser daqué mayor. A partir de la fecha de nacencia de Pliniu, nel añu 61 o 62, puede envalorase la fecha de nacencia de Tácitu en redol al añu 55. Tocantes a la fecha de muerte, supónse que si, como yera'l so propósitu, llegó na so vieyera a historiar l'imperiu de [[Marcu Ulpio Traxanu|Traxanu]] tuvo que morrer yá en tiempos d'[[Publio Elio Adriano|Adriano]], d'ende que la muerte asítiese en redol al añu 120.

Dacuando pretendióse que nació en ''[[Interamnum]]'', n'[[Umbría]] (güei [[Terni]]). La base d'esta hipótesis ye que [[Tácitu (emperador)|Marcu Claudiu Tácitu]], emperador efímeru que gobernó mientres unos meses ente los años 275 y 276, naciera ellí y pretendía ser descendiente del historiador. Otres hipótesis, basaes na procedencia de dalgunos d'el so íntimos facer orixinariu del norte de la [[provincia]] d'[[Italia]] o inclusive de la [[Galia Narbonense]]. Nada concluyente, d'últimes. Una anéudota que narra [[Gayu Pliniu Segundu|Pliniu]] (''Cartes'', 9.23) fai pensar que los sos oríxenes nun yeren itálicos, sinón provinciales. 

Créese que la so familia yera d'orixe ecuestre, pos lo rellaciona con un ''[[Cornelius Tacitus]]'' d'esa clase social al que menta [[Gayu Pliniu Segundu|Pliniu'l Vieyu]] (7.76) como procurador na Galia Bélxica. Pola so edá, esti nun podría ser l'historiador, pero sí'l so padre o'l so tíu.

=== Carrera política ===
Hacia l'añu 77 empecipia la so carrera política, qu'habría de ser bien regular. Él mesmu (''Histories'' 1.1) cuenta que la empezó con [[Vespasiano]] y foi favorecida socesivamente por [[Titu Flaviu Vespasiano|Titu]] y [[Titu Flaviu Domicianu|Domicianu]].

Nel añu 78 cásase cola fía d'[[Cneo Julio Agrícola|Agrícola]], al qu'habría de dedicar tres la so muerte una monografía. Nel añu 88 (so Domicianu) foi [[pretor]] y [[quindecinviro]] responsable del cultu. Esi añu participó na celebración de los [[xuegos seculares]] ''(ludi Saeculares)''. L'añu 93 morrió Agrícola, mientres Tácitu y la so esposa taben ausentes de la ciudá. Tácitu (''Agricola'', 45) afirma que l'ausencia duró cuatro años. Esto dio pie a dalgunos a pensar que taba desempeñando dalgún cargu alministrativu en provincies y fixéronse delles conxetures carentes de solidez.

Foi ''[[Cónsul romanu#Cónsul sufecto (consul suffectus)|consul suffectus]]'' nel añu 97 (baxu [[Nerva]]) pa sustituyir al cónsul [[Lucio Verginio Ablondu]], muertu mientres el so mandatu, que'l so discursu aciagu encargar de pronunciar. Más tarde (112-113, so Traxanu) foi [[procónsul]] n'Asia.

=== Orador ya historiador ===
La so dedicación a la oratoria ganólu bien llueu una alta sonadía gracies a la so elocuencia. Formárase en contautu colos meyores abogaos del so tiempu. Él mesmu afirma (''Diálogu sobre'l oradores'', 2) que na so mocedá escuchó cola pasión propia de la edá, tantu en públicu como en priváu, a Marcu Apro y Xunetu Segundu, les lluminaries del foru nesos momentos. Nun faltaron quien piensen na posibilidá de que, de la mesma forma que Pliniu el Mozu, pudiera ser alumnu de [[Marcu Fabiu Quintilianu|Quintilianu]]. Nun hai datos que dexen asegurar eso, pero non cabo dulda de que les traces del propiu ''Diálogu...'' correspuenden col pensamientu y estilu del gran retor, que la so inflúi xunida a la de [[Marco Tuliu Cicerón|Cicerón]] ye induldable.

Nun se dedicó a la historia hasta dempués del añu [[97]], cuando la muerte de Domicianu dexó-y espresase ensin medrana. La so dedicación a la historia nel maduror, dempués de la culminación d'una importante carrera política, según el fechu de que la so ideoloxía política tea nel fundamentu de la so obra, averar al perfil de dellos historiadores republicanos (como [[Cayo Xuliu César|César]], [[Cayo Salustio Encrespo|Salustio]]). Pal home noble de la república había delles formes de sirvir al estáu: l'actividá política y la milicia fundamentalmente. Una vegada desempeñaes eses actividaes, yera beneficiosu emprestar servicios d'otru tipu, como esplicar los fechos y situaciones polos que pasara Roma. Yera lo qu'afirmaba Salustio (''Guerra de Catilina'', 3): «Ye formosu obrar bien col estáu, sicasí nun escarez de sentíu falar bien d'él amás. Ye lícitu llegar a destacar na guerra y na paz». 
La ''virtus'', el conxuntu de carauterístiques que faen bonu a un home, basar nel valor mientres la guerra. Na paz, escribir historia puede ser tamién manifestación d'esa mesma ''virtus''. Tácitu, pol so pensamientu y biografía, concuerda en gran midida con estes traces.

== Obra ==
Nun se caltuvieron discursos de Tácitu, polo que ye imposible conocer les sos cualidaes nel ámbitu de la retórica. Esisten delles referencies indireutes. Arremente del discursu aciagu n'honor de Vergino Ablondu que se citó más arriba, Pliniu el Mozu (''Cartes'', 2.1.6) afirmaba que'l fechu de que Tácitu fixera bien elocuentemente la so allabancia apinaba la fortuna del difuntu. Per otra parte, en tiempos de Traxanu encamentóse-y xunto a Pliniu el Mozu l'acusación por [[Concusión (Derechu)|concusión]] contra Mario Prisco, que fuera procónsul d'[[África (provincia romana)|África]]. Nuna sesión del [[Senáu romanu|Senáu]] que presidía Traxanu, que desempeñaba'l so tercer consuláu, pronunció un discursu non solo elocuente sinón amás solemne (Pliniu, ''Cartes'', 2.11.17).

=== Obres menores ===

==== Diálogu sobre'l oradores ====

* El '''''[[Dialogus de oratoribus]]''''' («''Diálogu sobre'l oradores''»), a pesar del pronunciamientu en contra de dellos estudiosos, acéptase xeneralmente como obra de Tácitu. Ye [[Cicerón|ciceroniano]] na so concepción y estilu, que s'afai equí al xéneru y ye bien distintu del que l'autor emplega nes obres históriques. L'asuntu tratáu nél ye la decadencia de la oratoria, que yá se plantegó tamién Quintilianu nun escritu perdíu tituláu '''''De causis corruptae eloquentiae''''' (''Sobre les causes de la corrupción de la oratoria'').

:Al empiezu de la obra, en casa de Curiacio Maternu, poeta, apaecen aconceyaos con él otros dos personaxes: l'orador Marco Apro, y Vipstano Mesala, espertu en retórica. L'aición asítiase claramente (capítulu 17) nel añu 75. Esta fecha ye'l términu ''post quem'' pa la datación de la obra. Hai quien tienden a considerar a partir d'esti datu que'l ''Diálogu...'' ye obra de mocedá pocos años posterior. Sicasí, poles sos rellación estilístiques y de conteníu coles ''Institutiones oratoriae'' de Quintilianu y col [[Panexíricu del emperador Traxanu|''Panexíricu de Traxanu'']], nun falten quien opten por una datación más tardida nos primeros años del sieglu II.

:Maternu alderica con Apro sobre la primacía de la poesía sobre la oratoria. Depués el discutiniu céntrase puramente sobre la oratoria. Apro defende la modernidá y asegura que los oradores del so tiempu nun tienen que faer concesiones al antiguu estilu de la oratoria republicana, pos los tiempos camudaron. Mesala, sicasí, cree nel valor imperecedero de Cicerón y los sos contemporáneos. Según él, nel presente la oratoria ta en decadencia pola mor del abandonu del estudiu de los vieyos oradores na educación de los mozos.

:El diálogu acaba con una intervención de Maternu, el poeta, quien ataya la cuestión con un acertáu criteriu históricu: ye la diferencia de réxime políticu la que determina la decadencia de la oratoria. Na República, una dómina más solmenada, yera precisa la elocuencia pa faer carrera política y consiguir sofitos nes actividaes públiques. Desque Roma vive nuna llarga paz y estabilidad gracies al gobiernu de los emperadores, nun faen falta bonos oradores. Nun puede asegurase qu'esti fora'l puntu de vista del propiu Tácitu, pero, si asina fora, taría espresáu al empar con una bona dosis d'ironía y de prudencia pa nun agafar al emperador. Lo que se diz ente llinies ye qu'ensin un réxime políticu llibre la oratoria pierde la so función.

==== Vida de Xunetu Agrícola ====

* '''''[[Agrícola (Tácitu)|De vita Iulii Agricolae]]''''' («''Sobre la vida de [[Xuliu Agrícola]]''»), conocida tamién col títulu embrivíu de '''''[[Agrícola (Tácitu)|Agrícola]]''''', ye la so primer obra con conteníu histórico. Tácitu acomuña nella la biografía y la monografía histórica. La parte biográfica en sentíu estrictu ocupa los primeros capítulos solamente. Dos tercios de la obra tán dedicaos a les campañes militares y el gobiernu d'[[Cneo Julio Agrícola|Agrícola]] en [[Britania romana|Britania]], probablemente lo más importante de les realizaciones del protagonista. Dedica tamién dalguna atención a la [[etnografía]] y [[xeografía]] del país.

:La obra foi redactada tres la muerte d'[[Julio Agrícola|Agrícola]] a los 53 años d'edá. Por ello sigue en gran midida la tradición del [[aponderamientu aciagu]] (''[[laudatio funebris]]'') tradicional que pronunciaba un familiar nel entierru de los personaxes destacaos según la tradición romana. Pon la so énfasis nes conductes y actuaciones personales d'Agrícola qu'encaxen nel marcu de la vieya ''[[virtus]]'' aristocrática.

:Tácitu nun se llinda a tratar de la vida, cualidaes y fazañes del so suegru. Siempres ta presente'l so propiu pensamientu, polo que nos apurre un reflexu de sigo mesmu. Tamién dedica la so atención a lo que supunxo'l tarrecible periodu de gobiernu de [[Domicianu]], que les sos ignominies destaca. El final de la obra (cap. 43), nel que Tácitu, anque nun lo suscriba, faise ecu del rumor según el cual la causa de la muerte d'Agrícola fuera un envelenamientu que podía ser atribuyíu a Domicianu, sirve pa completar la imaxe perversa del emperador.

==== Orixe y territoriu de los xermanos ====

* '''''[[De origine et situ Germanorum]]''''' («''Sobre l'orixe y territoriu de los xermanos''»), conocíu tamién como '''''Germania''''', describe a los [[pueblos xermánicos|xermanos]] y el so país. La monografía tuvo qu'escribise bien pocu dempués del primer añu del reináu de Traxanu (98), que foi tamién el del so segundu consuláu, pos Tácitu utiliza esta fecha como referencia pa calcular cuánto tiempu trescurriera dende los primeros ataques de los [[cimbrios]].

:La obra ye polo xeneral bien oxetiva. De les sos fontes lliteraries Tácitu solo menta a César, pero hai qu'añedir a Pliniu'l Vieyu y a otru historiadores y xeógrafos. Amás de la información lliteraria, Tácitu, de quien nun consta que tuviera conocencia direuta de los pueblos qu'habitaben Germania, debió d'arrexuntar les narraciones orales de soldaos, mercaderes y viaxeros que tornaben del otru llau del Rin. Una primer parte del llibrín dedicar al estudiu global de los xermanos: xeografía física, instituciones, vida privada y cotidiana, aspeutos militares, etc. Depués, de forma más detallada, descríbense les peculiaridaes de cada etnia por separáu. Pero non tou ye oxetividá na obra.

:Tácitu nun arrenuncia a reflexar la so visión personal de los xermanos y les sos rellaciones con Roma. La so intención ye amosar cómo ente aquellos se siguíen cultivando virtúes que n'otru tiempu imperaron en Roma. Creía reconocer nellos los vieyos valores d'austeridá, dignidá y valor militar que n'otru tiempu tuvieron los romanos, pero que vinieren a menos en tiempos posteriores. Tácitu ve con simpatía ciertes carauterístiques d'estos pueblos: el so primitivismu, proximidá a la naturaleza, pureza y rusticidad. La comparanza cola Roma del momentu ta siempres presente de forma esplícita o implícita. Y la vieya Roma nun sale bien parada pol so espíritu decadente. Sicasí, nun hai que pensar que l'autor profesa una almiración acrítica polos xermanos: ye consciente de los sos defectos principales, como yeren l'afición a la bébora y el xuegu, l'enclín a la inactividá en tiempos de paz y la terrible indisciplina militar. 

:Amás vía cómo los xermanos constituyíen un peligru real pa Roma, que'l so deterioru moral la incapacitaba pa una defensa eficaz. Les sos virtúes guerreres facer cimeres a los exércitos romanos, esmolecíos en munches ocasiones por intereses que nada teníen que ver cola defensa del imperiu. Asina, nel capítulu 37, onde s'ocupa de los cimbrios, revisa tolos contratiempos que Roma sufriera pola so causa dende los primeros ataques del añu 113 e.C. Nun duldar n'espresar la so almiración por ellos cuando los califica de pueblu pequeñu, pero enorme pola so gloria»: el pueblu delles vegaes derrotáu, pero nunca sometíu.

=== Obres mayores ===

==== Les ''Histories'' ====

* '''''[[Histories (Tácitu)|Historiae]]''''' («Les ''Histories''») narren el periodu que va dende la xubida de [[Galba]] al poder ([[68]]) hasta la muerte de Domicianu ([[96]]). El términu ''historiae'' designa la obra historiográfica que rellata acontecimientos d'una dómina más o menos dilatada qu'acaba nos tiempos en que vive'l mesmu autor. Dende los reinaos xustu y floreciente de [[Nerva]] y Traxanu, tiempos «en que se dexa pensar lo que quieras y dicir lo que pienses» (''Añales'', 1.1), anímase Tácitu a pasar revista a una dómina ominosa llena de infamia. Sabemos que Tácitu trabayaba nelles mientres la primer década del sieglu II.

:Probablemente constaben de 14 llibros. Caltuviéronse los cuatro primeros y aprosimao la metá del quintu. Tienen el so orixe na muerte de [[Nerón]] nel añu [[68]], mientres el cual l'imperiu pasa poles manes de tres emperadores, [[Galba]], [[Otón]] y [[Vitelio]], hasta que la victoria militar de Vespasiano estabiliza la situación cola inauguración de la [[dinastía Flavia]]. Lo caltenío remata coles campañes de [[Titu Flaviu Vespasiano|Titu]] contra Xerusalén.

:Estos llibros primeros paecen contener la base de pensamientu de tola obra. Afita la so atención nel intentu de renovación de la llibertá tres la muerte de [[Nerón]], pero nun se dexa abasnar pol optimismu al xulgar l'actitú de les lexones. Non cabo pensar que tomaren partíu por convertir a los sos xenerales n'emperadores por llimpiu y desinteresáu amor a la llibertá, sinón por enfotos más materiales y bastardos. Presenta la influencia política de la corte de Nerón nos fechos que siguieron a la so muerte y l'enfotu de ciertos personaxes pa nun perder situaciones privilexaes. Destaca la ceguera y crueldá de la llucha civil n'anguaño, hasta'l puntu de que se violó la santidá del Capitoliu qu'acabó destruyíu a manes de ciudadanos. 

:[[Vespasiano]] punxo orde nesi aciar [[añu de los cuatro emperadores]]. Tácitu revela cómo, tres la propaganda flavia, que xustificaba'l so asaltu al poder sol títulu d'amor a la patria, despintar en realidá una enorme enganía de poder. L'autor ye bien consciente de que'l centru de gravedá del poder romanu movióse yá fora de la urbe y que «podía faese un príncipe en cualquier llugar distintu de Roma» (''Histories'', 1.4.2). Tou ello gracies a que les lexones yeren más aparentes a sirvir a los sos xefes, si ellos dan-yos posibilidá de llograr beneficios, qu'a asumir desinteresadamente les xera de la defensa del estáu. Per otra parte, nes provincies espierta un sentimientu'l poder y ciertes enganíes de llibertá. Tácitu trata d'esmazcarar a les personalidaes conductores de la política y los sos móviles p'atopar les causes reales de los acontecimientos.

==== Los Añales ====

* Los '''''[[Añales (Tácitu)|Añales]]''''' tienen como títulu completu ''Annalium ab excessu divi Augusti libri'' ''(«Llibros d'añales dende la muerte del divín Augustu»)''. [[San Jerónimo]] escribe de Tácitu que «refirió la vida de los césares en trenta llibros dende [[Augustu]] a [[Domicianu]].» D'ello esprender que los dos obres fundamentales, ''Annales'' y ''Historiae'', formaron una secuencia ensin solución de continuidá. Si les ''Historiae'' cubríen dende Galba a Domicianu, los 16 llibros de los ''Annales'' recueyen la historia darréu anterior, dende la muerte d'Augustu a la de Nerón. Pero nun hai d'escaecese que se trata de dos obres distintes na so planificación y desenvolvimientu. En ''Annales'' 16 llibros cubren 54 años, ente que los 14 de ''Historiae'' sirvieren pa historiar solo 27. Rescampla, pos, que la narración ye muncho más detallada nes ''Historiae'', quiciabes pola mayor proximidá de los fechos que nelles se traten. Ye significativu que nelles los cuatro primeros llibros dedicar a un solu añu, el 86, anque ye bien ciertu que la densidá d'acontecimientos vivida nél esixía l'usu d'una escala enforma mayor que la que se precisaría n'otros momentos.

:Como siempres, los pocoñín de datos de que disponemos son bien imprecisos. Hai un pasaxe na mesma obra que da una pista. En 2.61 faise mención de «...l'[[imperiu romanu]], qu'agora s'estiende hasta'l [[Mar Bermeya]]», onde con esti nome hai qu'entender que se refier al [[Golfu Pérsicu]]. D'esti datu podría inferise que los ''[[Añales]]'' empezar a escribir darréu dempués de la [[conquista]] de [[Mesopotamia]] l'añu 114. La obra acabaríase yá en tiempos d'[[Adriano]] en fecha próxima a la muerte del [[escritor]].

:De los ''Añales'' caltiénense los cuatro primeros llibros, el principiu del quintu, el sestu, con esceición del so empiezu, y depués los llibros XI a XVI con llagunes a principiu y fin. Los seis primeros tán dedicaos al reináu de [[Tiberio]]. Na segunda parte caltenida inclúyense los reinaos de Claudiu dende l'añu 47 y de Nerón hasta'l 66.

:Como [[xéneru historiográficu]], los Añales carauterizar por referise a fechos alloñaos del tiempu vivíu pol so autor. Los fechos disponíense añalmente, d'ende'l so nome. Anque los ''[[Añales]]'' de Tácitu entamar d'esta manera, tescienden el xéneru analístico, pos se plantegen mires munchos más amplies, rellacionaes coles causes y efeutos de los acontecimientos y la influyencia nellos de les traces de calter y les pasiones de los sos protagonistes. Nesti sentíu, tienen enforma de biografía, una y bones la semeya psicolóxica ocupa un espaciu importante na obra. La primer parte contién un sobeyosu —y tendenciosa— semeya de [[Tiberio]]. Na parte final los personaxes de Nerón y [[Agripina]] compiten pol poder y crean una situación na que yá nun caben homes como [[Lucio Anneo Séneca]], quien coles sos doctrines estoiques tantu contribuyera a templar les conductes del [[emperador]].

=== Métodu y filosofía de la historia ===
Tácitu ye rigorosu nel emplegu de la documentación. Recueye la información que-y apurren los historiadores anteriores ([[Aufidio Baso]], [[Cluvio Ablondu]], [[Pliniu'l Vieyu]], [[Fabio Rústicu]] y otros), memories de personaxes (les d'[[Agripina]], por casu) y testimonios orales; recurrió tamién a los ''[[Acta diuturna populi Romani]]'' («''[[Cróniques del pueblu romanu]]''»), que constituyíen una especie de diariu oficial de [[Antigua Roma|Roma]], y a los archivos del senáu. Anque trate d'usar les sos fontes con imparcialidá, la so fuerte personalidá acaba imponiéndose, colo que trunfa la suxetividá. Los componentes filosóficos (sobremanera estoicos) ya ideolóxicos acaben siempres por tiñir cuanto narra.

Casi tola so obra ta apoderada pol enfotu de destacar les infamias cometíes pola mayoría de los emperadores dende la muerte d'[[Augustu]] a la de Domicianu. Esti recursu sírvelu pa resaltar más los méritos de [[Nerva]] y [[Marcu Ulpiu Traxanu|Traxanu]]. Tácitu nun ye un bon conocedor de la [[milicia]], de l'[[alministración]] nin de la [[economía]]. Na so carrera política, de fechu nun-y fueron nunca encamentaes actividaes béliques. Por ello'l so estudiu ye desigual: interésase sobremanera polos aspeutos psicolóxicos y dramáticos. Ocupar de la corte imperial, qu'ufierta una rica materia pal analís moral.

El so [[filosofía]] [[política]] presenta vacilaciones. Nun se decide a escoyer ente l'antigua noción romana del estáu senatorial [[Oligarquía|oligárquicu]], dirixíu polos meyores» y l'idea helenística d'un estáu rexíu por un [[Monarquía|monarca]]. Con tou, los sos enclinos [[Estoicismu|estoiques]] paecen llevalo a resabiar de la solidez moral d'un modelu políticu basáu nes decisiones (y, poro, l'arbitrariedá) d'un solu home. En numberoses ocasiones paez añorar la vieya [[república]] y el so conceutu de [[llibertá]], anque los sos pronunciamientos nesti sentíu tean camuflaos lo necesario pa nun resultar cafiantes al [[Imperiu|réxime imperial]].

=== Estilu ===
Ye carauterísticu de Tácitu l'estremu cuidu del estilu. El so llinguaxe ye aceráu, de construcción curtia, bien sintéticu, dau a la braquiloxía. Fuxe de los periodos curioso entamaos y busca l'asimetría. Tou ello fai bien trupa la so espresión, d'un barroquismu conceutista nel que l'agudez de la idea prima sobre cualquier enclín ornamental. Nun duldar n'emplegar neoloxismos. El so principal modelu estilísticu ye [[Salustio]], anque, en contra de lo que faía aquél, torna cualquier traza d'arcaísmu: bien al contrariu, la so intención artística enriar nuna consciente busca de la modernidá. Les traces del llinguaxe de Tácitu mentaos llevar n'ocasiones a un tipu de narración de pincelada grande y suelta, onde s'aguiya la imaxinación del llector por que supla lo non explicitado.

Tácitu considera que los depositarios del poder son los protagonistes de la historia. En consecuencia da gran importancia a la semeya, nel que destaca los componentes psicolóxicos y morales. Ye poderosísimo, por casu, la semeya de Tiberio conteníu na primer parte de los ''Añales''. Tácitu foi capaz d'imponer, dacuando percima de los mesmos fechos, la so visión del personaxe.

Siempres trata de crear un clima dramáticu, pa lo qu'usa les aiciones humanes individuales y los fechos productu del azar. Anque trate de documentarse y polo xeneral respete los fechos, el so interés siempres tiende a la creación d'imáxenes poderoses, nes qu'impon los sos propios convencimientos. Nun duldar pa llograr l'efeutu deseyáu en reproducir rumores qu'él mesmu asegura que nun tien comprobaos. Anque estableza una dulda sobre ciertos datos, el simple fechu de mentalos ta influyendo nel llector, que la so posición abigorniar según les intenciones del autor. La imaxe, pos, instálase percima de los argumentos racionales y permanez. Por casu, la que tresmitió de la quema de Roma, la conducta de Nerón y l'ulterior persecución de cristianos (''Añales'', 15.44) creó la iconografía más enraigonada pa estos fechos: la que s'instaló na lliteratura y nel cine. Tácitu nun s'entretien en probar la perversidad de Nerón: basten unes poques pincelaes tremendistes, solamente media páxina, pa cubrir de oprobio.

== Ver tamién ==

* [[Suetonio]]

== Bibliografía ==
* '''Fontes antigües'''
** C&lt;small&gt;ORNELII&lt;/small&gt; T&lt;small&gt;ACITI&lt;/small&gt;, ''Opera minora'', eds. M. Winterbottom y R. M. Ogilvie, Oxford, Clarendon Press, 1975, ISBN 0-19-814658-2.
** C&lt;small&gt;ORNELII&lt;/small&gt; T&lt;small&gt;ACITI&lt;/small&gt;, ''Historiae'', ed. Y. Koestermann, Leipzig, Teubner, 1969 (Madrid, Coloquiu, 1988), ISBN 84-86093-67-8.
** C&lt;small&gt;ORNELII&lt;/small&gt; T&lt;small&gt;ACITI&lt;/small&gt;, ''Annalium ab excessu divi Augusti libri'', ed. C. D. Fisher, Oxford, Clarendon Press, 1976, ISBN 0-19-814633-7.
** C. P&lt;small&gt;LINI&lt;/small&gt; C&lt;small&gt;AECILI&lt;/small&gt; S&lt;small&gt;ECUNDI&lt;/small&gt;, ''Epistularum libri decem'', ed. R. A. B. Mynors, Oxford, Clarendon Press, 1963.

* '''Ediciones de la obra de Tácitu'''
** C&lt;small&gt;AYO&lt;/small&gt; C&lt;small&gt;ORNELIO&lt;/small&gt; T&lt;small&gt;ÁCITO&lt;/small&gt;, ''Histories''. Obra completa. Editorial Gredos: Madrid.
*** ''Histories I'', 2012. ISBN 978-84-249-3647-1
*** ''Histories II'', 2013. ISBN 978-84-249-3682-2
** C&lt;small&gt;AYO&lt;/small&gt; C&lt;small&gt;ORNELIO&lt;/small&gt; T&lt;small&gt;ÁCITO&lt;/small&gt;, ''Añales''. Obra completa. Editorial Gredos: Madrid. 
*** ''Llibros I-VI'', 1991. ISBN 84-249-3523-3.
*** ''Llibros XI-XVI'', 1986. ISBN 84-249-3544-6.
** C&lt;small&gt;AYO&lt;/small&gt; C&lt;small&gt;ORNELIO&lt;/small&gt; T&lt;small&gt;ÁCITO&lt;/small&gt;, ''Agrícola. Germania. Diálogu sobre'l oradores'', Editorial Gredos: Madrid, 1988. ISBN 84-249-0067-7.

* '''Bibliografía sumaria'''
** J. B&lt;small&gt;AYET&lt;/small&gt;, ''Lliteratura llatina'', Esplugues de Llobregat, Ariel, 1972.
** Y. B&lt;small&gt;ICKEL&lt;/small&gt;, ''Historia de la lliteratura romana'', Madrid, Gredos, 1982, ISBN 84-249-0853-8.
** L. B&lt;small&gt;IELER&lt;/small&gt;, ''Historia de la lliteratura romana'', Madrid, Gredos, 1972.
** K. B&lt;small&gt;ÜCHNER&lt;/small&gt;, ''Historia de la lliteratura llatina'', Barcelona, Labor, 1968.
** M. P. C&lt;small&gt;HARLESWORTH&lt;/small&gt; y G. B. T&lt;small&gt;OWNEND&lt;/small&gt;, «Tacitus, Cornelius» en N. G, L. Hammond y H. H. Scullard eds. ''The Oxford Classical Dictionary'', Oxford, Clarendon Press, 1978, ISBN 0-19-869117-3.
** F. R. D. G&lt;small&gt;OODYEAR&lt;/small&gt;, «Historia y biografía» en Y. J. Kenney y W. Clausen, eds. ''Historia de la lliteratura clásica (Cambridge University), II. Lliteratura llatina'', páxs. 698 ss., Madrid, Gredos, 1989, ISBN 84-249-1402-3.
** G. L&lt;small&gt;ONG&lt;/small&gt;, «Tacitus, C. Cornelius» en W. Smith, editor, ''A Dictionary of Greek and Roman biography and mithology'' vol. III, Boston, Little, Brown and co., 1867. [http://www.hti.umich.edu/cgi/t/text/text-idx?c=moa;cc=moa;q1=A%20Dictionary%20of%20Greek%20and%20Roman%20biography%20and%20mythology.%20By%20various%20writers.%20Ed.%20by%20William%20Smith.%20Illustrated%20by%20numerous%20engravings%20on%20wood.;rgn=title;view=toc;idno=ACL3129.0003.001 Una versión dixital d'esta obra (Universidá de Michigan)].
** I. M&lt;small&gt;ORENO&lt;/small&gt;, «Historia y biografía» en C. Codoñer, editora, ''Xéneros lliterarios llatinos'', Salamanca, Universidá, 1987, ISBN 84-7481-458-8.
** A. R&lt;small&gt;OSTAGNI&lt;/small&gt;, ''Storia della letteratura llatina'', vol. III, Turín, Unione Tipografico-Editrice, 1964.

== Referencies ==

{{EL|Cornelio_Tácito}}

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==

{{commonscat|Gaius Cornelius Tacitus}}
{{wikiquote}}
{{wikisource}}
{{wikisource|idioma=la|Scriptor:Publius Cornelius Tacitus|Tácito|preposición=de}}

* C&lt;small&gt;ORNELIO&lt;/small&gt; T&lt;small&gt;ÁCITO&lt;/small&gt;, ''Diálogu sobre'l oradores''.&lt;br /&gt;Editor Sir W. Peterson, Londres, Heinemann, 1914. [http://www.thelatinlibrary.com/tacitus/tac.dialogus.shtml The Latin Library] (comprobáu 17 de mayu de 2009.&lt;br /&gt;Editor H. Furneaux, Oxford, Clarendon Press, 1900 [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0084%3Atext%3DDial Perseus Project] (comprobáu 17 de mayu de 2009.
* C&lt;small&gt;ORNELIO&lt;/small&gt; T&lt;small&gt;ÁCITO&lt;/small&gt;, ''Agrícola''.&lt;br /&gt;Edición ensin especificar. [http://www.thelatinlibrary.com/tacitus/tac.agri.shtml The Latin Library] (Comprobáu 17 de mayu de 2009.&lt;br /&gt;Edición H. Furneaux, Oxford, Clarendon Press, 1900. [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0084%3Atext%3DAgr Perseus Project] (Comprobáu 17 de mayu de 2009.
* C&lt;small&gt;ORNELIO&lt;/small&gt; T&lt;small&gt;ÁCITO&lt;/small&gt;, ''Germania''.&lt;br /&gt;Editor D. R. Stuart, New York, Mcmillan, 1916. [http://www.thelatinlibrary.com/tacitus/tac.ger.shtml The Latin Library] (comprobáu 17 de mayu de 2009.&lt;br /&gt;Editor H. Furneaus, Oxford, Claredon Press, 1900. [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0084%3Atext%3DGer Perseus Project] (Comprobáu 17 de mayu de 2009.
* C&lt;small&gt;ORNELIO&lt;/small&gt; T&lt;small&gt;ÁCITO&lt;/small&gt;, ''Histories''.&lt;br /&gt;Edición ensin especificar. [http://www.thelatinlibrary.com/tac.html The Latin Library] (comprobáu 17 de mayu de 2009.&lt;br /&gt;Editor Ch. D. Fisher, Oxford, Clarendon Press, 1911. [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0079 Perseus Project] (comprobáu 17 de mayu de 2009.
* C&lt;small&gt;ORNELIO&lt;/small&gt; T&lt;small&gt;ÁCITO&lt;/small&gt;, ''Añales'', ed. Ch.D. Fisher, Oxford, Clarendon Press, 1906.&lt;br /&gt;[http://www.thelatinlibrary.com/tac.html The Latin Library] (comprobáu 17 de mayu de 2009.&lt;br /&gt;[http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0077 Perseus Project] (comprobáu 17 de mayu de 2009.

* [http://www.biblioteca-tercer-milenio.com/sala-de-lectura/HistoriaUniversal/ImperioRomano/CayoCornelioTacito-Delascostumbressitiosypueblos%20%85.pdf D'el costumes, sitios y pueblos de la Germania]
* [http://www.antorcha.net/biblioteca_virtual/historia/tacito/indice.html Los ''Añales'' de Tácito] — Biblioteca Virtual Antorcha

{{NF|los años 50|120|Tácito}}

[[Categoría:Escritores de la Roma antigua|Tacitu]]
[[Categoría:Escritores en llatín|Tacitu]]
[[Categoría:Historiadores de la Roma antigua|Tacitu]]
[[Categoría:Nobles de la Roma antigua|Tacitu]]
[[Categoría:Antiguos Romanos|Tacitu]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>qn5sfuaiudqlvk1u6j8yql8og8nczil</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Cichorium intybus</title>
    <ns>0</ns>
    <id>64587</id>
    <revision>
      <id>3714275</id>
      <parentid>3565511</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:11:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="27987" xml:space="preserve">{{Tradubot|Cichorium intybus}}
{{otros usos|Achicoria (dixebra)|otros usos d'Achicoria}}
{{Ficha de taxón 
| name = Achicoria común
| image = Illustration Cichorium intybus0.jpg 
| image_caption = '''''Cichorium intybus''''' in [[Otto Wilhelm Thomé]], 1885
| regnum = [[Plantae]] 
| divisio = [[Magnoliophyta]] 
| classis = [[Magnoliopsida]] 
| subclassis = [[Asteridae]]
| ordo = [[Asterales]]
| familia = [[Asteraceae]]
| subfamilia = [[Cichorioideae]]
| tribus = [[Cichorieae]]
| subtribus = '''Cichoriinae'''&lt;ref&gt;[http://wp6-cichorieae.y-taxonomy.eu/portal/?q=cdm_dataportal/taxon/af219673-c210-4067-9536-6f9a6946y235 Cichoriinae en Cichorieae Portal]&lt;/ref&gt; 
| genus = [[Cichorium]]
| genus_authority = [[Linneo|L.]]
| species = '''Cichorium intybus'''''
| binomial_authority = [[Linneo|L.]] ''Sp.Pl.''2: 813, 1, 1753[https://biodiversitylibrary.org/page/358834] 
| range_map = Cichory areal.PNG
| range_map_caption = Centros de producción 
}}

{{Ficha de valor nutricional
|derecha = 1
|nome = Achicoria |kJ
= 15
|carbohidratos = 2.4 g
|almidón = 
|azúcar = 
|lactosa = 
|fibres = 2.2 g
|grases = 0.1
|proteínes = 1
|agua = 94 g
|vitA_ug = 1200
|betacaroteno_ug = 
|vitB1_mg = 0.06
|vitB2_mg = 0.12
|vitB3_mg = 0.41
|calciu_mg = 44
|fierro_mg = 1.4
|magnesiu_mg = 10
|manganesu_mg = 
|fósforu_mg = 71
|potasiu_mg = 380
|sodiu_mg = 2
}}
[[Ficheru:C. intybus flor-2.JPG|thumb|Aspeutu xeneral.]]
[[Ficheru:C. intybus flor-1.JPG|thumb|Flor cola so llongura, ríxidu y estriáu pedúnculu.]]
[[Ficheru:Witlof Cichorium intybus var. foliosum seeds.jpg|thumb|Aquenios]]

'''''Cichorium intybus''''', la '''escarola''', '''achicoria común''' o '''radicheta''', ye una [[planta]] [[yerbácea]] [[Planta perenne|perenne]] de la familia de les [[asterácea|asterácees]]; procede originariamente del [[Vieyu Mundu]], onde se reproduz de manera montesa nos praos y campos en barbechu, según a la vera de los caminos (Linneo, na so descripción orixinal de 1753, señala textualmente: ''Habitat n'Europa ad marxines agrorum viarumque'' (&quot;Habita n'Europa nos cantos de los cultivos y de los caminos&quot;)). Naturalizóse en delles rexones d'[[América]], [[África]], [[Asia]] y [[Oceanía]]. N'[[Europa]] cultívase especialmente nel norte de [[Francia]], [[Bélxica]], [[Alemaña]] y [[España]].
Plantes cosmopolites, d'escelente dispersión, prefier suelos bien drenaos, non necesariamente fértiles y ambientes soleyeros.

== Descripción ==
Ye una [[yerba]] robusta [[Planta perenne|perenne]], más o menos pubescente, que puede algamar 1 metru d'altor. De fondu raigañu únicu, cónica, gruesa y pivotante. Amuesa numberoses ramificaciones; les [[fueya|fueyes]] basales son espatulaes, semicarnosas, selemente dentaes, y les allugaes na parte cimera del [[tarmu]] atópense amenorgaes a [[bráctea|bráctees]]. La [[flor]]ación, ente xunetu y setiembre, da llugar a inflorescencies [[Lígula|liguladas]] de color azul-lila más o menos intensu ya inclusive rosa o blancu, sosteníes por un [[pedúnculu]] llargu, ríxidu y estriáu llonxitudinalmente; la flor tien la particularidá de nun abrir más qu'a plenu sol, y siguir la trayeutoria d'ésti al igual que los [[xirasol]]es. Son [[hermafrodita|hermafrodites]], de reproducción [[autógama]] la mayoría de les vegaes. El frutu ye un [[aqueniu]] poligonal, con una corona ([[miriguanu]]) bien corta de diminutes escames.

== Historia ==
L'usu melecinal de l'achicoria ye vieyu, como lo demuestra la so presencia na ''[[Capitulare de villis vel curtis imperii]]'', una orde emitida por [[Carlomagno]] que reclama a los sos campos por que cultiven una serie de yerbes y condimentos incluyendo &quot;intubas&quot; identificada anguaño como ''Cichorium intybus''. Dada la carauterística que tien la so flor de siguir al sol, tamién recibía'l nome de &quot;solsequium&quot;.&lt;ref&gt;[http://www.monsmirabilis.org/jardin.htm Asociación Monsmirabilis. Consultáu 3 ochobre 2014&lt;/ref&gt;

== Usos ==

=== Gastronomía ===
Dende'l [[sieglu XVII]] el fervinchu del so raigañu turráu utilízase como sucedaneu del [[café (bébora)|café]] o como adulterante d'ésti últimu, un usu particularmente frecuente nes ocasiones en que les restricciones al tresporte torgaron la importación de productos tropicales y que llevó a la espansión del so cultivu mientres les [[Guerres Napoleóniques]].

Como vexetal d'ensalada'l so usu remóntase namái al [[sieglu XIX]], pos el marcáu sabor amargoso de la [[intibina]] que contién fai que les fueyes madures nun seyan polo xeneral aptes pal consumu. Créese que les observaciones realizaes nel [[xardín botánicu de Bruxeles]] a mediaos d'esi sieglu llevaron a los xardineros a notar que los biltos tienros d'iviernu, sobremanera si protexer del sol fuerte, resulten más nidios de sabor. Les variedaes modernes fueron en gran midida escoyíes pa prevenir concentraciones bien altes de intibina, seya comoquier, polo que se consume hasta más entráu l'añu.

Una variedá nativa del norte d'Italia, conocida como ''[[Cichorium intybus var. foliosum|radicchio]]'' amuesa fueyes bien distintes, formando un cogollu trupu de color violáceo, provocáu pola [[antocianina]], el mesmu compuestu que da'l so color a les flores, que se peracaben tamién como vexetal d'ensalada o cocíes a planchar.&lt;ref&gt;[http://italianfood.about.com/od/chickpeaslentils/r/blr1898.htm Recepta - Fave y Cicorie Selvatiche]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Jaume Fàbrega, ''El gust d'un poble: els plats més famosos de la cuina catalana''. Llomillo fregit amb xicoires&lt;/ref&gt;

Les fueyes d'esta planta son unu de los ingredientes del [[preboggion]], amiestu de yerbes típica de la cocina de [[Liguria]].

=== Medicina ===
Dende la [[Edá Media]] ''C. intybus'' emplegar con propósitos [[medicina]]-yos; col nome de ''solsequim'' apaez yá nes lleis agraries dictaes por [[Carlomagno]]. [[Paracelso]] encamentar n'emplastos pa les irritaciones de la piel, y en fervinchu pa tratar enfermedaes del [[sistema dixestivu]] y del [[fégadu]], y como estimulante de la [[fiel]]. Esta planta tamién puede utilizase para llaváu d'[[eczema|eczemes]], anque en persones gustantes puede provocar reaiciones alérxiques.

==== Propiedaes ====
* aguiya'l funcionamientu fayadizu del fégadu;&lt;ref&gt;Tabassum N., Qazi M.A., Shah A., Shah M.Y. &quot;Curative potential of Kashni (Cichorium intybus Linn.) extract against carbon tetrachloride induced hepatocellular damage in rats&quot; Pharmacologyonline 2010 2 (971-978)&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Hassan HAI. Yousef EL MIO. &quot;Ameliorating effect of chicory (Cichorium intybus L.)-supplemented diet against nitrosamine precursors-induced liver injury and oxidative stress in male rats.&quot;Food &amp; Chemical Toxicology. 48(8-9):2163-9, 2010 Aug-Sep.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Ahmed B. Khan S. Masood MH. Siddique AH.&quot;Anti-hepatotoxic activity of cichotyboside, a sesquiterpene glycoside from the seeds of Cichorium intybus.&quot; ''Journal of Asian Natural Products Research.'' 10(3-4):223-31, 2008 Mar-Apr.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;L. Safar R. Mujahid Ali S.&quot;Anti-hepatotoxic effects of root and root callus extracts of Cichorium intybus&quot; ''Journal of Ethnopharmacology''. 63(3):227-31, 1998 Dec.&lt;/ref&gt;
* aguiya la secreción de fiel,
* desintoxicante y depurativa ([[colagogos]] y [[coleréticos]]);
* [[repulgu]]ante;
* [[ansiolítico|sedante]];
* [[diuresis|diurética]].
* espulsión de viermes intestinales.

==== Manera d'empléu ====
* En zusmios de la planta completa pa la so aición depurativa, desintoxicante y [[diurética]].
* En cocimientu pa los problemes dixestivos, de 5 a 10 g (2 cuyaraes) nun [[llitru]] d'[[agua]] ferviendo; dexar ferver por 5 a 8 [[minutu (tiempu)|minutos]]. Reposar 5 a 10 min, colar y tomar como &quot;agua de tiempu&quot;. Pa problemes dixestivos y nerviosos.
* En forma de [[cataplasma]]: sola o combinada con otres plantes, pa feríes, [[verruga|verrugues]] o [[tumor]]aciones esternes.
* N'ensalaes: consumila costantemente ensin parar, al natural; ye ideal pa caltener sanu'l fégadu y el sistema nerviosu equilibráu, anque tamién produz [[flatulencia|flatulencies]] y espulsión de gases.

Otros usos melecinales, ver: [[Planta melecinal|Plantes melecinales]].

== Fueyes d'achicoria ==

=== Variedá montesa ===
Les fueyes de l'achicoria montés son amargoses. El so amargor, por raru que paeza, ye apreciáu culinariamente en delles rexones italianes como Liguria y Puglia y tamién en Cataluña, Grecia y Turquía. Les escarolas puramente felicidaes son un cultivu de temporada fría, son muncho más resistentes al fríu que la llechuga. Precisen una bona fertilidá nel terrenal pero nun son esixentes tocantes a les condiciones del suelu y van bien en terrén magrizu. La llantadera facer en pebidal, pel branu, y la collecha llevar a cabu mientres l'iviernu y la primavera. Arreyar mientres unos díes enantes de collechales por que les fueyes interiores seyan blanques
&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.turkish-cuisine.org/english/pages.php?ParentID=5&amp;FirstLevel=53&amp;SecondLevel=61 |autor=Tijen İnaltong |títulu=Wild Herbs of Turkey |editorial=Turkish Cultural Foundation |fechaaccesu=16 d'avientu de 2013}}&lt;/ref&gt; Asina na cocina de Liguria l'achicoria montés ye ingrediente del [[Preggobion|'pregobion']], un amiestu de yerbes, a manera d'ensalada, típica d'esta rexón. Tambiés usar na cocina hortolana griega y na de Puglia (Italia) combinar con un puré de fabones tradicional conocíu como &quot;Fave y Cicorie Selvatiche&quot;.
&lt;ref&gt;{{cita web|autor=Kyle Phillips url=http://italianfood.about.com/od/chickpeaslentils/r/blr1898.htm |títulu=Fava Bean Puree with Wild Chicory Recipe - Fave y Cicorie Selvatiche |editorial=About.com |fechaaccesu=16 d'avientu de 2013}}&lt;/ref&gt;
N'Albania estes fueyes sustitúin a les espinaques. Prepárense escaldiándoles llixeramente y aliñaes con aceite d'oliva. Amás úsense como rellenu del [[Börek| bureca (&quot;Börek&quot;).]]Amenórgase'l sabor amargoso en cociéndoles y esmucir l'agua. Darréu puédense [[Salteado|saltear]] acompañaos d'ayu, anchoes y otros ingredientes. L'amiestu resultante ye bien apreciada como guarnición pa los platos de pasta y de carne.
&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://dolcevitadiaries.co.uk/2009/05/19/wild-chicory-spaghetti |títulu=Wild Chicory Spaghetti |editorial=Nuedu Italia |obra=Dolce Vita Diaries |fecha=16 de mayu de 2009}}&lt;/ref&gt;
&lt;ref&gt;Jaume Fàbrega, ''El gust d'un poble: els plats més famosos de la cuina catalana''. Llomillo fregit amb xicoires&lt;/ref&gt;

=== Variedá cultivada ===
L'achicoria cultivada consúmese utilizando les sos fueyes como ensalada. El cultivu estremar en tres tipos de los cualos hai munches variedaes:
&lt;ref&gt;{{citation|url=http://www.gardenzone.info/crops/index.php?crop=chicory|publisher=Gardenzone.info|añu=2004|first1=Frann|last1=Leach|títulu=Organic Gardening: How to grow organic Chicory}}&lt;/ref&gt;
* El llamáu [[w:en:Radicchio|'''Radicchio''']] o 'achicoria italiano' tien les fueyes variegaes de colloráu o de colloráu y verde. Munchos se circunscriben, con namái esti nome, namái a la variedá que tien nerviaciones blanques y fueyes coloraes. Tamién se conoz col nome de 'endibia colorada' o 'achicoria colorao'. Tien un sabor amargoso y picante al empar que se modera cuando se garre o turra a la parrilla. El so usu ta xeneralizáu en toa Italia, preparáu con llixeres variantes según les rexones y los gustos. El más famosu de toos ye'l de [[Treviso|&quot;Treviso&quot;]] (conocíu como &quot;Radichio Rosso di Treviso&quot;), de [[Verona]]. Otru famosu ye'l de [[ |Chioggia]] (&quot;Radichio Rosso de Chioggia&quot;). Dambos tán clasificaos como productos tradicionales con denominación d'orixe xeográfica protexía (IGP), de la Xunión Europea.
&lt;ref&gt;{{citation|url=http://www.radicchioditreviso.it/cms/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=12&amp;Itemid=22|publisher=Consorzio Tutela Radicchio Rosso di Treviso y Variegato di Castelfranco IGP|títulu=Radicchio Rosso di Treviso IGP - Tardivo (Rede Radicchio of Treviso - Late harvest) |language= Italian| fechaaccesu =25 d'agostu de 2013 }}&lt;/ref&gt;
&lt;ref&gt;{{citation|url=http://italianfood.about.com/library/rec/blr0094.htm|títulu=Radicchio Rosso: The Marvel from Treviso|publisher=About.com|fechaaccesu=25 d'agostu de 2013}}&lt;/ref&gt;
&lt;ref&gt;{{citation| url= http://www.trevenezie.it/it/radicchio-di-verona-igp/|títulu=Radicchio di Verona IGP (Radicchio of Verona IGP)|language=Italian|publisher=TreVenezie|date=2 de febreru de 2009|fechaaccesu=25 d'agostu de 2013}}&lt;/ref&gt;
Con pequeñes variantes, tamién son comunes en Grecia. {{ensin referencies|date=November 2013}}
&lt;ref&gt;{{citation|url=http://wefs.co.nz/crops/sugarloaf-chicory|títulu=Sugarloaf Chicory|publisher = Wairarapa Ecu Farms|fechaaccesu=25 d'agostu de 2013}}&lt;/ref&gt;
* El llamáu '''El pan d'azucre''' tien l'aspeutu d'una [[llechuga romana]], tamién llamada 'cos' o 'escarola' coles fueyes bien apertaes.
[[Ficheru:Witlof en wortel.jpg|250px|thumb|Witloof, endibia belga]]
* '''La endibia Belga''' que n'alemán se denomina, &quot;witlof&quot;, (fueya blanca) llevó este mesmu nome a los Estaos Xuníos y a Australia, onde ráramente úsase'l de 'endibies'. N'España reciben esti últimu nome, al igual que n'Italia ('indivia'), ente que nel Reinu Xuníu llámense 'achicoria' y en Francia usen el de 'chicoria endibia' salvu na [[Rexón valona]] qu'usa'l de &quot;chicon&quot;.
&lt;ref&gt;{{citation|url=https://www.vocabulary.com/dictionary/witloof|títulu=witloof|publisher=vocabulary.com|fechaaccesu=25 d'agostu de 2013}}&lt;/ref&gt;
Les endibies tienen un pequeñu bultu o 'cabeza' de color crema y fueyes amargoses. Cultivar d'una manera bien distinta de l'achicoria 'escarola'. En primer llugar faise'l plantel y caltiénense en tou momentu so tierra o n'interior, llueñe del contautu llumínicu solar. Ésto evita que les fueyes tórnense blanques y que s'abrir, procesu llamáu téunicamente [[Etiolation|'etiolación']]. Salen al mercáu envolubraes en papel azul pa protexeles de la lluz y caltener el so delicáu sabor. Cuanto más blanques son, menos amargoses resulten al cielu la boca. Darréu llévense al campu onde se dexa crecer. Namái tien de sobresalir del suelu un pequeñu biltu de fueyes. Ye importante, enantes de cocinalo, cortar la parte radicular de la base pa evitar un escesivu amargor.
Les nidies y cremoses fueyes blanques pueden sirvise de munches maneres: pochaes, fervíes, salteaes, n'ensalada... como platu propiu o bien pueden añedir a otros mueyos como cremes de lleche o bien comer cruda talo como. Bélxica esporta la so endibia ('chicon/witloof') a cerca de 40 países.
La téunica de cultivu de la endibia llamada [[w:en:Blanching (horticulture)|'blanquiáu']] que consiste n'evitar que la fotosíntesis y en consecuencia la producción de clorofila, foi afayada por casualidá en 1.850 na llocalidá belga de [[Schaerbeek]].
&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.foodmuseum.com/endive.html |títulu=Belgian endive- Cichorium intybus |editorial=The Food Museum |urlarchivu=http://web.archive.org/web/20050729081033/http://www.foodmuseum.com/endive.html |fechaarchivu=29 de xunetu de 2005}} {{Dead link|date=August 2013}}&lt;/ref&gt;
Na actualidá'l mayor productor d'endibies ye Francia.
&lt;ref&gt;{{cita web|títulu=About|url=http://www.frenchvegetables.com/about|editorial=Frenchvegetables.com}}&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Cichorium endiva.jpg|thumb|right|fueyes non lobulaes]]
[[Ficheru:Wegwarte Cichorium intybus.jpg|thumb|right|[[Inflorescencia|Inflorescencies]] de la variedá de fueyes azules. Nótense los dos fileres de bráctees.]]
L'[[puntarelle|Achicoria Catalano]] (conocida tamién, n'Italia, como 'puntarella') forma una subfamilia completa ( inclúi delles variedaes de la endibia belga y dalgunes del [[w:en:'Radicchio'|'Radicchio']]) usáu por toa Italia.
&lt;ref&gt;{{citation| publisher= PROJECTFOODLAB| date=17 de marzu de 2011|fechaaccesu=25 d'agostu de 2013|títulu = Cicoria Asparago o Catalogna - Long-stemmed Italian Chicory| url =http://projectfoodlab.typepad.com/projectfoodlab-italy/2011/03/cicoria-asparago-o-catalogna-long-stemmed-italian-chicory.html}}&lt;/ref&gt;
Anque l'achicoria de fueya llámese &quot;Endibia&quot;, la verdadera 'endibia' ye una especie distinta del mesmu xéneru. Nun tien de confundir se cola &quot;Endibia belga&quot;.

== L'achicoria llamada de raigañu ==
La 'achicoria de raigañu' (''Cichorium intybus'' var. ''sativum'') foi cultivada n'Europa como sucedaneu del café. Recuéyese'l raigañu y tres la so llimpieza turrar, pica y muel. Tamién puede usase añedida al café. El productu rinde más y gana en suavidá. Esti usu ye típicu de tola área Mediterránea, onde'l raigañu ye nativa. Tamién s'añedir al café peneráu que se consume na India y en munchos países del sudeste asiáticu, Sudáfrica, el sur de los Estaos Xuníos (Nueva Orleans, Lousiana). Mientres les dómines de crisis económiques el mercáu d'esti amiestu faise más intensivu. Asina asocedió mientres la 'Gran depresión' de 1.930 y mientres la los conflictos bélicos d'ámbitu mundial en toa Europa. L'achicoria xunto al azucre de remolacha y el centenu usar con mapa n'Alemaña pa ellaborar la bébora llamada ''Mischkaffee'' o café d'amiestu. Foi una salida que favoreció'l gobiernu alemán a lo que se llamó [[Historia de la República Democrática Alemana#La crisis del café (1976-1979)|'Crisis del café na Alemanis Oriental']] que s'estendió ente los años 1976-79.
Dellos destiladores de cerveza 'fuerte' usen achicoria turrada pa dotala d'un sabor propio. Y esti sabor, al que los consumidores tán avezaos, recuerda vagamente al café. Otros industriales continentales añeden achicoria a la cerveza fuerte y roxa típica de los Países Baxos. Les llamaes de fermentadura 'alta'. Ye una manera d'amontar el sabor del lúpulu. La resultancia na llamada &quot;witlofbier&quot; que ye'l nome de la planta n'holandés.
Hacia l'añu 1.970 afayóse que'l raigañu d'achicoria contenía un 20% d'[[inulina]], un [[polisacáridu]] similar al almidón. La inulina alcuéntrase sobremanera nes plantes de la familia de les [[Asteraceae|Asteracees]] a manera d'almacén de carbohidratos. Esto asocede na 'alcachofa de Xerusalén', na 'dalia', nel 'yacón', etc. Úsase como edulcorante na industria alimentaria. El so potencial como duce ye {{frac|1|10}} de la [[sacarosa]].
&lt;ref&gt;{{cita web|autor=Joseph O'Neill |url=http://www.functionalingredientsmag.com/article/Formulations/using-inulin-and-oligofructose-with-high-intensity-sweeteners.aspx |títulu=Using inulin and oligofructose with high-intensity sweeteners |editorial=Penton |obra=New Hope 360 |fecha=1 de xunu de 2008 |fechaaccesu=16 d'avientu de 2013}}&lt;/ref&gt;
Dacuando añedir inulina a los yogures como mediu [[Alimentu prebiótico|prebiótico]], y ta amontando la so popularidá como fonte de [[Fibra alimentaria|fibra dietética]] y como [[Alimentos funcionales|alimentu funcional]].
&lt;ref&gt;Madrigal L. Sangronis Y. &quot;Inulin and derivates as key ingredients in functional foods. [Review]&quot; [Spanish] ''Archivos Llatinoamericanos de Nutricion''. 57(4):387-96, 2007 Dec.&lt;/ref&gt;
L'estractu de raigañu d'achicoria ye un suplementu dietéticu y aditivu alimenticiu. Ellabórase entemeciendo molienda de raigaños secos con agua. Depués de removíu'l productu estrayi la porción insoluble por aciu filtración y centrifugación. Otros métodos pueden añedir pa estrayer los rastros pigmentaos d'azucre. Pueden comercializase darréu como fibra soluble. El raigañu molíu fresca, yá preparada, contién, por pesu en secu un 68% de inulina, 14% de sacarosa, 5% de celulosa, 6% de proteína, 4% de cenices residuales y 3% d'otros componentes. L'estractu secu de raigañu d'achicoria contién, por unidá de pesu, contién el 98% de inulina y el 2% d'otros componentes.
&lt;ref name=&quot;Paradita&quot;&gt;
{{cita publicación
|apellíu=Kim
|nome=Meehye
|títulu=The Water-Soluble Extract of Chicory Amenorgues Glucose uptake from the Perfused Jejunum in
Rats |publicación=J. Nutr.
|volume=126
|páxines=2236–2242
|añu=1996
|fechaaccesu=20 d'agostu de 2008
|url=http://jn.nutrition.org/cgi/reprint/126/9/2236.pdf
|pmid=8814212
|last2=Shin
|first2=HK
|númberu=9
}}&lt;/ref&gt;
Ente que el raigañu secu normal contién contién d'un 13 a un 23% de inulina por pesu.
&lt;ref name=&quot;Wilson04&quot;&gt;
{{cita publicación
|doi=10.2135/cropsci2004.0748
|apellíu=Wilson | nome = Robert
|publicación = Crop Sci.
|volume=44
|númberu=3
|páxines=748–752
|añu=2004
|títulu=Chicory Root Yield and Carbohydrate Composition is Influenced by Cultivar Selection, Planting, and Harvest Date |fechaaccesu=20 
d'agostu de 2008
|url=http://crop.scijournals.org/cgi/content/abstract/44/3/748
|autor2=S
|autor3=Y }}&lt;/ref&gt;.


== Taxones infraespecíficos ==
Tolos descritos son consideraos meros sinónimos.&lt;ref&gt;[http://www.theplantlist.org/tpl/record/gcc-37233 The Plant List]&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Almeirao1.jpg|thumb|Ilustración]]
[[Ficheru:49 Cichorium intybus.jpg|thumb|Ilustración en [[Carl Axel Magnus Lindman]], ''[[Bilder 
ur Nordens Flora]]'', Stockholm, 1917-1926]]

== Taxonomía ==
''Cichorium intybus'' describióse por [[Linneo]] y espublizóse en ''[[Species Plantarum]]'', vol. 2, p. 813 en 1753.&lt;ref name = Trop&gt;{{cita web |url=http://www.tropicos.org/Name/2702287 |títulu= ''{{PAGENAME}}''|fechaaccesu=24 de mayu de 2013 |formatu= |obra= Tropicos.org. [[Missouri Botanical Garden]]}}&lt;/ref&gt;
;''[[sinonimia (bioloxía)|Sinonimia]]:
* ''Cichorium balearicum'' Porta
* ''Cichorium byzantinum'' [[Clementi]]
* ''Cichorium caeruleum'' [[Gilib.]] ''nom. invalid.''
* ''Cichorium cosnia'' [[C.B.Clarke]]
* ''Cichorium cicorea'' [[Dumort.]]
* ''Cichorium commune'' [[Pall.]]
* ''Cichorium divaricatum'' [[Heldr.]] ex [[Nyman]] ''non'' [[Schousb.]]
* ''Cichorium glabratum'' [[C.Presl]]
* ''Cichorium glaucum'' [[Hoffmanns.]] &amp; [[Heinrich Friedrich Link|Link]]
* ''Cichorium hirsutum'' [[Gren.]]
* ''Cichorium illyricum'' [[Borb.]]
* ''Cichorium intybus'' f. ''alba'' [[Farw.]]
* ''Cichorium intybus'' subsp. ''balearicum'' (Porta) Gand.
* ''Cichorium intybus'' var. ''callosum'' ([[Pomel]]) Maire
* ''Cichorium intybus'' f. ''crispum'' [[Makino]]
* ''Cichorium intybus'' subsp. ''foliosum'' ([[Hegi]]) [[Janch.]]
* ''Cichorium intybus'' var. ''foliosum'' Hegi
* ''Cichorium intybus'' var. ''glabratum'' (C.Presl) [[Batt.]]
* ''Cichorium intybus'' subsp. ''glabratum'' (C.Presl) [[Arcang.]]
* ''Cichorium intybus'' var. ''glabrum'' (C.Presl) [[Gren.]] &amp; [[Godr.]]
* ''Cichorium intybus'' subsp. ''glaucum'' (Hoffmanns. &amp; Link) [[Tzvelev]]
* ''Cichorium intybus'' var. ''longipes'' [[Faure]] &amp; Maire
* ''Cichorium intybus'' var. ''radicosum'' [[Alef.]]
* ''Cichorium intybus'' f. ''rubicunda'' Farw.
* ''Cichorium intybus'' f. ''sativum'' ([[DC.]]) [[Bisch.]]
* ''Cichorium intybus'' subsp. ''sylvestre''
* ''Cichorium intybus'' var. ''eglandulosum'' [[Freyn]] &amp; [[Sint.]]
* ''Cichorium intybus'' var. ''indivisum'' [[Vis.]]
* ''Cichorium officinale'' [[Gueldenst.]]
* ''Cichorium perenne'' [[Jonathan S. Stokes|Stokes]]
* ''Cichorium rigidum'' [[Salisb.]] ''nom. illeg.''
* ''Cichorium sylvestre'' (Tourn.) [[Lam.]] ''nom.illeg.''
* ''Cichorium sylvestre'' [[Garsault]] ''nom. invalid.''
* ''Endivia hortensis'' [[John Hill (botánicu)|Hill]]&lt;ref&gt;Sinónimos en Cichorieae Portal[http://wp6-cichorieae.y-taxonomy.eu/portal/?q=cdm_dataportal/taxon/y64a9ec7-94c8-49ee-92ba-18f2065a960a/synonymy^]&lt;/ref&gt;&lt;ref name = TPL&gt;Sinónimos en The Plant List[http://www.theplantlist.org/tpl/record/gcc-37233]&lt;/ref&gt;

== Nome común ==
* Castellán: balia (2), achicorea, achicoria (48), achicoria amargoso (en Bolivia&lt;ref name=&quot;Rapoport et al. 2009&quot; /&gt; o &quot;philliyuyu&quot;&lt;ref name=&quot;Rapoport et al. 2009&quot; /&gt; (nome quechua)&lt;ref name=&quot;Rapoport et al. 2009&quot; /&gt; o &quot;chancoroma&quot;&lt;ref name=&quot;Rapoport et al. 2009&quot; /&gt; (aymara)&lt;ref name=&quot;Rapoport et al. 2009&quot; /&gt;)(6), achicoria borde, achicoria bravo, achicoria de balea, achicoria de pollín, achicoria de hojera, achicoria negro, achicoria montés (n'Arxentina&lt;ref name=&quot;Marzocca 1997&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Rapoport et al. 2009&quot; /&gt; foi propuestu como nome patrón pa la especie por Petetín en 1984.&lt;ref name=&quot;Petetín 1984&quot; /&gt; Otros nomes: &quot;achicoria&quot;,&lt;ref name=&quot;Rapoport et al. 2009&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Marzocca 1997&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Marzocca 1957&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Ratera y Ratera 1980&quot; /&gt;)(19), achicories (4), achicories amargoses, aguachicoria, almeirón, almerón, almirones, almirón (n'Arxentina&lt;ref name=&quot;Marzocca 1997&quot; /&gt;) (8), almirón amargosu (3), almirón d'Andalucía, amargón (9), azapuerco, azuletes, balea (2), celpudu, camaroja, camarroja (6), camarrojo, camarroya (3), chicoreta, chicoria (13), chicoria amargosa, chicoria azul, chicoria blanca, chicoria común, chicoria de botica, chicoria lloca, chicoria negra, chicoria montesa, chicorias (3), cicoria, endibia (3), endibia montesa, escamarroja, escarola, escoba (2), escoba rastrera, farinera, jarritas, lecheriega, lecherina, mamporrina, mazapuerco, pan y quesu, pichones duces, pimpolla, porrinos, radicheta (n'Arxentina&lt;ref name=&quot;Rapoport et al. 2009&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Marzocca 1997&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Ratera y Ratera 1980&quot; /&gt; &quot;yerba amargosa&quot;,&lt;ref name=&quot;Marzocca 1997&quot; /&gt;), ramaoya (2), ripias, salcillo, ternasol, ternasoles, ternillo, yerba del café (n'Arxentina&lt;ref name=&quot;Marzocca 1997&quot; /&gt;). 

Ente paréntesis, la frecuencia de los vocablos n'[[España]].

== Ver tamién ==
* [[Terminoloxía descriptiva de les plantes]]
* [[Cronoloxía de la botánica]]
* [[Historia de la botánica]]
* [[asteraceae#Descripción|Carauterístiques de les asteracees]]

== Referencies ==
{{llistaref|refs=
&lt;ref name=&quot;Marzocca 1997&quot;&gt;Ángel Marzocca. 1997 ''Vademécum de maleces melecinales de l'Arxentina.'' Orientación Gráfica Editora, Buenos Aires, Arxentina.&lt;/ref&gt;
&lt;ref name=&quot;Petetín 1984&quot;&gt;Carlos A. Petetín, 1984. &quot;Patrón pa nomes comunes de les maleces de la República Arxentina&quot;. Revista ''Maleces'' Volume 12 nᵘ4. ASAM, Buenos Aires, Arxentina. Citada en Marzocca (1997) ''Vademécum de maleces melecinales de l'Arxentina.'' y en Aníbal R. Molina (2011, segunda edición) ''Maleces arxentines.''&lt;/ref&gt;
&lt;ref name=&quot;Ratera y Ratera 1980&quot;&gt;Enrique L. Ratera y Miguel O. Ratera. 1980. ''Plantes de la Flora Arxentina emplegaes en medicina popular.'' Editorial Hemisferiu Sur S.A., Buenos Aires, Arxentina.&lt;/ref&gt;
&lt;ref name=&quot;Marzocca 1957&quot;&gt;Ángel Marzocca. 1957. Manual de Maleces. Serie nᵘ12 de la Coleición Agropecuaria del INTA. Imprenta y Casa Editora Coni. Buenos Aires, Arxentina. (Una edición más recién equí non consultada ye: Ángel Marzocca. 1993. ''Manual de maleces.'' Buenos Aires Hemisferiu Sur, Buenos Aires, Arxentina. citáu na contratapa d'Ángel Marzocca. 1997. ''Vademécum de maleces melecinales de l'Arxentina.'') &lt;small&gt;La qu'equí se denomina ''[[Hypochaeris chillensis]]'' como en Rapoport et al. 2009, nesti llibru apaez llistada como'l so actual sinónimu ''Hypochoeris brasiliensis'' (sic).&lt;/small&gt; &lt;/ref&gt;
&lt;ref name=&quot;Rapoport et al. 2009&quot;&gt;Eduardo H. Rapoport, Ángel Marzocca, Bárbara S. Drausal. 2009. ''Maleces comestibles del Conu Sur y otres partes del planeta.'' INTA, Arxentina.&lt;/ref&gt;
}}

== Bibliografía ==
* Recetario Patagónico de Flores y Plantes Melecinales Natives y Exótiques, Lic. Biológia Marcelo R. Lauría Sorge.
* Enciclopedia de plantes melecinales, vol II. 9ª ed.
* Barceló MC, Benedí C (coord.), Blanché C, Hernández H, Gómez A, Martín J, Molero J, Ribera MA, Rovira MA, Rull J, Seoane JA, Simon J, Suárez M, Vallès J. Botànica Farmacèutica. Ensenyament de Farmàcia (pràctiques). Text-guia. Col.lecció Testos docents núm. 279. Barcelona: Edicions Universitat de Barcelona; 2008.
* Bolòs O, Vigo J, Masalles RM, Ninot JM. Flora manual dels Països Catalans. 3 ed. Barcelona: Pòrtic; 2005.

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}
{{wikispecies}}
* [http://wp6-cichorieae.y-taxonomy.eu/portal/?q=cdm_dataportal/taxon/y64a9ec7-94c8-49ee-92ba-18f2065a960a#description] ''Cichorium intybus'' en Cichorieae Portal.
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Cichorium|intybus]]
[[Categoría:Plantes melecinales]]
[[Categoría:Flora d'Europa]]
[[Categoría:Verdures]]
[[Categoría:Plantes descrites en 1753]]
[[Categoría:Plantes descrites por Linnaeus]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>8pg190met6jtt76ywd6te8tnuh0lx80</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Casa</title>
    <ns>0</ns>
    <id>66615</id>
    <revision>
      <id>3714268</id>
      <parentid>3422093</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:11:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20613" xml:space="preserve">{{1000}}
{{Construcción}}
Casa (del [[Idioma llatín|llatín]] '''casa''', [[cabaña]]), ye una edificación edificada pa vivir.&lt;ref name=&quot;drae&quot;&gt;[[drae:casa|«casa.]]&lt;/ref&gt; Pue facese d'una o más plantes y, de normal, anque non puramente, refierse a un edificiu destináu a vivienda unifamiliar.&lt;ref name=&quot;drae&quot;&gt;[[drae:casa|«casa.]]&lt;/ref&gt; Puede tamién disponer d'un [[suétanu]], o un [[semisuétanu]], y d'una cubierta cimera transitable llamada [[terráu]] o terraza. Si dispón de terrén abondu, puede cuntar tamién con [[patiu]] y [[Xardín|xardín.]] 

Ye'l llugar nel qu'históricamente se desenvolvieron les actividaes y rellaciones específiques de la vida social o familiar, dende la nacencia a la muerte de munchos de los sos componentes. Sirve d'abellugu contra la [[lluvia]], el [[vientu]] y demás axentes meteorolóxicos, y protexe de posibles intrusos, humanos o [[Animal|animales.]] Amás ye'l llugar onde almacenar los muebles y [[Propiedá|propiedaes]] de los sos habitantes.

Tamién se denomina casa a dellos edificios destinaos a servicios comuñales, como la [[Casa Conceyu|casa consistorial]], la casa de beneficencia, la casa d'empeñu, la casa de maternidá, la casa de socorru; a sedes institucionales principales, como la [[Casa Blanca]] o la [[Casa Rosada]], o inclusive a les de mala reputación, como les cases de cites, etc.

En contraposición a la casa, suel denominase ''pisu''&lt;ref name=&quot;drae&quot;&gt;[[drae:casa|«casa.]]&lt;/ref&gt; (''apartamentu'' o ''departamentu'') a la vivienda unifamiliar que forma parte d'una edificación mayor, de normal con delles altures.
[[Ficheru:57_The_Close,_Salisbury.jpg|thumb|236x236px|Una casa típica de la [[burguesía]], n'[[Inglaterra]].]]
[[Ficheru:Novosibirsk_picturesque-traditional-house.JPG|thumb|205x205px|Una casa tradicional de [[Siberia]], en [[Novosibirsk]], [[Rusia]].]]
[[Ficheru:Hanging_houses_in_Cuenca_Spain.jpg|thumb|273x273px|[[Cases colgantes]] ([[sieglu XV]]), [[Cuenca]], [[España]].]]

== Historia de la casa ==
La hestoria y evolución de la casa va de la mano de la [[historia de la ciudá]]. Nun ye homoxenea, nin la calidá de los edificios ye igual pa tolos habitantes, porque'n toles dómines coesisten bonos exemplos de cases escelentes que contrasten cola bayura de viviendes míseres.
[[Ficheru:Tripolye_hut.jpg|thumb|205x205px|[[Maqueta]] d'una cabaña [[Neolíticu|neolítica.]] [[Cultura de Cucuteni]].]]

=== Precedentes ===
Les cabañes de los cazadores, precedente de les primeres cases, simples abellugos temporales de cañes y parrotales, fueron construyíes polos nuesos antepasaos, fai polo menos 300.000 años. Atopáronse restos de tiendes de cazadores construyíes con pieles y güesos de mamut, de c. 35.000 a 10.000 a. C. Los campamentos d'iviernu en madera pa grandes grupos familiares de cazadores nómades europeos dátense c. 12.000 a. C.

=== Primeres cases: 6.000 a. C. ===
[[Ficheru:Ancient_Egyptian_House_miniature_showing_windcatchers.jpg|thumb|205x205px|Casina de marfil atopada en [[Abu Roash]], de la dómina del rei [[Den]] ([[dinastía I d'Exiptu]] c. 3000 a. C.). [[Muséu del Louvre]].]]
Surden les primeres poblaciones conocíes c. 6.000 a. C., nes fértiles marxes de los grandes ríos d'[[Oriente Mediu]], venceyaes a actividaes agrícoles. Nes rexones mediterranees c. 5.500 a. C., constrúyense cases d'[[adobe]] al pie de los campos de cultivu.

=== Cases rurales: 3.000 a. C. ===
Nel [[Antiguu Exiptu]] los sos habitantes edifiquen viviendes c. 3.000 a. C. que guarden yá muncha semeyanza coles cases rurales de sieglos posteriores, con muries d'[[adobe]] y techos de madera de palma. Hai [[Palafitu|palafitos]] (cases sobre pilotes) metanes llagos, en diverses partes de Centroamérica.

=== Palacios y cases con patiu: 2.000 a. C. ===
Nel valle del [[Indo]], ciudaes como [[Mohenjo-Daro]], [[Kalibangan]] y [[Harappa]], tienen grandes cases con [[patiu]] (c. [[Sieglu XVIII e.C.|1800 e. C.]]). El palaciu del rei [[Minos]] data del [[Sieglu XVII e. C.|1700 e. C.]]&lt;span class=&quot;cx-segment&quot; data-segmentid=&quot;125&quot;&gt;&lt;/span&gt;

Nel [[Antiguu Exiptu]] los ciudadanos ricos edificaron palacetes. Na nueva ciudá d'[[Ajetatón]] construyéronse cases con un patiu central.

Hacia l'añu 1300 e. C. surdió la cultura [[olmeca]]. Los olmeques de [[América Central|Centroamérica]] construyíen cases de barru, de les que malpenes queden resclavos.

=== Cases circulares: 1.000 a. C. ===
Los [[Celta|celtes]] d'Europa construyen c. 500 e. C. cases circulares de piedra, col techu de paya. Nes ciudaes estao griegues edifíquense cases con patiu c. 400 e. C. Créese qu'[[Alexandría]] nel añu [[200 e.C.|200 e. C.]] tendría unos 300.000 habitantes.

=== Grecia ===
En Grecia, les cases yeren nun principiu, de madera y dempués de lladriyos o piedra, pero siempres bien pequeñes y modestes; les cases taben estremaes en dos partes: 
* una pa los homes qu'ocupaba'l pisu baxu: ''andronitis''.
* otra pa les muyeres qu'ocupaba'l pisu altu o bien la parte posterior del baxu: ''xinecéu''.&lt;ref name=&quot;autogenerated1&quot;&gt;Diccionario enciclopédico popular ilustrado Salvat (1906-1914)&lt;/ref&gt;

=== Roma: cases de campu y bloques de pisos ===
Nel primer sieglu de la era cristiana, nes grandes ciudaes romanes construyíense mazanes enteres d'edificios de viviendes, denominaos ''ínsules'', y nes contornes &quot;cases de campu&quot;, o &quot;quintes&quot;.

En Roma, la fachada de los edificios multifamiliares taba ocupada por una tienda o pola loxa del esclavu porteru. L'antepar conducía al ''atriu'', gran pieza cuadrada y tayada, con una abertura nel centru pola que les agües pluviales cayíen nun estanque. Taba arrodiáu poles dependencies y sirvía pa recibir a los forasteros. Un remanante d'esti [[atriu]] ye'l ''patiu andaluz.'' D'ellí, per una galería (''tablinum'') y dos corredores (''fauces'') entrábase al peristilu, dispuestu como l'atriu y dende'l que teníase accesu a los cuartos (''cubicula'') destinaos a la familia. Nel pisu altu, atopábense los cuartos pal serviciu (''cenáculo'').&lt;ref name=&quot;autogenerated1&quot;&gt;Diccionario enciclopédico popular ilustrado Salvat (1906-1914)&lt;/ref&gt;

Albídrase que [[Roma]] en 100 a. C., tendría unos 450.000 habitantes.


=== Edá Media: piedra, adobe y madera ===
Sicasí, alredor del [[700]] d. C., por diversos motivos, defensivos o climáticos, munchos habitantes vivíen en cueves escavaes como les comunidaes del este d'[[Asia Central]] (inda duren), en [[República Popular China|China]], etc.

Mentanto que nel [[800]] d. C., los palacios de piedra, como los [[Cultura maya|mayes]], con cases d'adobe pal pueblu, o de madera (ente los [[Viquingu|viquingos]]) indicaben el estatus, el clima o los medios. N'Europa, nel sieglu XIII, los nuevos ricos (comerciantes, banqueros y nobles ricos) construyeron grandes cases de piedra, ente que'l pueblu siguió usando les cabañes con parés de madera revistíes de barru y cubiertes de paya. 

Na Edá Media, dependiendo de los materiales de construcción de la rexón, les cases de los llabradores yeren d'adobe, piedra o madera y consistíen nuna estancia o habitación amplia, con cubierta de paya y con un llar o fogón como centru de la vivienda. Yera la vivienda de tola familia y utilizábase como [[graneru]], y davezu tamién yera corte. Hasta'l sieglu XIII nun se creó un espaciu separáu pa los humanos y los animales nel interior de les cases. La mesa yera l'oxetu esencial del moblame onde tola familia afaíase, sentada en bancos alredor. Había estantes pa depositar los escasos oxetos que teníen y gabitos de madera pa colgar los vistíos. Nun había cames, y dormíase'n suelu, davezu sobre paya, o en xergones rellenos de paya.

=== Edá Moderna: El lladriyu ===
[[Ficheru:Theux_JPG06.jpg|thumb|Una casa del sieglu XVIII, Theux [[Bélxica]].]]
A partir del sieglu XVI xeneralízase l'usu de [[Lladriyu|lladriyos]] de barru cocíu pa edificar cases nel norte d'Europa. Surden les primeres [[Casona|casones]] señoriales europees. Nel sieglu XVIII, en munches ciudaes europees y americanes, llevántense edificios d'estilos &quot;elegantes&quot; pa la nueva burguesía.

=== El sieglu XIX: infraviviendes y xalés ===
A principios del sieglu XIX les ciudaes tán apinaes de trabayadores qu'emigren del campu pa buscar trabayu nes fábriques. Viven nos &quot;barrios baxos&quot;, atarraquitaos, en condiciones insalubres, la mayoría na total miseria. A finales del sieglu XIX surden los primeros barrios residenciales, los bloques de viviendes d'estilu eclécticu, los xalés y les ciudaes xardín pa la burguesía. Dellos historiadores consideren la [[Red House]] de Philip Webb (1859) el primer diseñu de &quot;casa moderna&quot;.

=== Sieglu XX ===
Mientres el sieglu XX la vivienda nes ciudaes se densifica, ya'l númberu de cases mengua mientres aumenta'l númberu de pisos o viviendes n'altor. Les cases unifamiliares allúguense nos barrios más ricos de la periferia de les ciudaes. Tamién son frecuentes como segunda vivienda, pa vacaciones o fines de selmana y los conceutos de decoración esterna ya interna tomen relevancia.

== Tipos de casa ==
[[Ficheru:India_Goa_Portuguese_Villa.jpg|thumb|Casa d'inspiración portuguesa en [[Goa]], [[India]].]]
Esisten dellos tipos de [[vivienda unifamiliar]], en función de la so redolada:&lt;ref&gt;Nel añu [[2000]], el 61&amp;nbsp;% de la población [[Estaos Xuníos d'América|estauxunidense]] vivía en cases unifamiliares aisllaes, el 26&amp;nbsp;% en viviendes pareaes, el 5,6&amp;nbsp;% en viviendes adosaes, y 7&amp;nbsp;% en cases móviles. &lt;/ref&gt;
* Aisllada: si tol so perímetru ye esterior.
* Pareada: si tien namái un muriu medianeru con otru edificiu de distintu propietariu.
* Adosada: si tien más d'un muriu medianeru con otros edificios de distintu propietariu.

== Dependencies d'una casa ==
La distribución varia en función del so usu. Les destinaes a vivienda compónense básicamente de:
* [[Salón]], [[Dormitoriu|dormitorios]] (en númberu variable), [[uartu de bañu]] (unu o más) y [[Cocina_(habitación)|cocina]].
Tamién se dispón en munchos casos de:
* [[Comedor]], recibidor, [[Escalera|escaleres]], [[Pasiellu_(arquiteutura)|pasiellos]] o distribuidores, y [[Garaxe_residencial|garaxe]].
Y sales complementaries p'actividaes específiques, como:
* Despachu, estudiu, biblioteca, sala de xuegos, sala de fumadores, sauna, etc.
Zones auxiliares de trabayu:
* [[Llavaderu]], [[tendal]], oficiu, etc.
Zones auxiliares d'almacenamientu:
* [[Bodega]], [[despensa]], [[vistidor]], [[trasteru]], [[desván]], etc. 
D'estancia al esterior:
* [[Terraza_(arquiteutura)|Terraces]] o solárium, [[Antoxana|antoxanes]], etc.
Y na so redolada puede disponer de:
* [[Patiu]] axardináu con:
** [[Piscina]], [[Pérgola|pérgoles]], [[ivernaderu]], [[Pista_de_xuegu|pistes de xuegu]], etc.

== Elementos d'una casa ==
[[Ficheru:ALBACETE_1_001.JPG|thumb|[[Casa del Hortelano]], n'[[Albacete]] ([[España]]).]]
Dende un puntu de vista [[Trabayos_de_construcción|constructivu]] les cases tán constituyíes polos siguientes elementos:

=== Estructura ===
La estructura ye l'armazón resistente que soporta l'edificiu y lu afita al terrén. Pue tar fecha de [[tapial]], [[adobe]], [[lladriyu]], [[piedra]], [[madera]], [[aceru]] o [[formigón armáu]], anque bien esceicionalmente pueden emplegase otros materiales. La estructura consta de &quot;cimentación&quot; y &quot;estructura portante&quot;:
* [[Cimentación|Cimentaciones]]: la parte de la estructura sobre la que se sofita tola casa; ta so tierra y tresmite al terrén el pesu de la vivienda y les tensiones a les que ta sometida. Una casa puede tener distintos tipos de cimientos: zapates, [[Zapata_(cimentación)|zapates]] corríes, [[Llosa_de_cimentación|lloses]], [[Pilote_(cimentación)|pilotes]], etcétera. Cuando la resistencia del terrén ye baxa pa soportar les cargues (de vezu menor de 0,1 N/mm²), faese necesario utilizar lloses continues o pilotes. Si la vivienda tien estancies soterrañes, tales como [[Almacén|bodegues]] o [[Garaxe|garaxes]], dispón de [[Muru_de_contención|murios de contención]], que pueden considerase como parte de la cimentación o como parte de la estructura portante.
* Percima del terrén álzase la estructura portante, compuesta por unos encontos verticales, que pueden ser puntuales ([[Pilar|pilares]]) o lliniales ([[Muru de carga|muros de carga]]), sobre los que se sofiten los elementos horizontales que conformen los suelos y los techos, y que de la mesma pueden ser unidireicionales (sistemes de [[Viga|vigues]] y viguetes), o bidireicionales ([[Forxáu|forxaos]] y lloses).

=== Zarramientos esteriores ===
[[Ficheru:Kaufman_House_Palm_Springs.jpg|thumb|[[Richard Neutra]]: Kaufman House, Palm Springs, [[California]].]]
Superficies que zarren y protexen el volume interior del edificiu. Davezu consten d'una [[Cubierta_(construcción)|cubierta]] cimera, [[Fachada|murios de zarramientu]], y nel planu horizontal inferior una [[Solera|solera]] o un [[forxáu sanitariu]].

Los zarramientos cumplen delles funciones, siendo les principales la función impermeabilizante (protexer de l'agua), asina como d'aislante, tantu del ruíu como de los cambeos de temperatura. Pa cumplir estes funciones, los zarramientos utilicen sistemes constructivos que permiten consiguir estes carauterístiques simultaneamente, siendo habitual que tean constituyíos por delles capes especializaes (capa impermeabilizante, capa aislante, etc.). Por cuenta de la gran variedá de necesidaes y materiales presentes nos distintos climes y cultures del mundu, los zarramientos pueden adoptar milenta formes, dende los sistemes más primitivos y simples (pieles animales, vexetación o testiles), hasta los complexos sistemes multicapa actuales.

Los zarramientos córtense coles carpinteríes, compuestes por ventanes y puertes, que permiten l'accesu al interior, asina como la ventilación y la illuminación natural de la casa, anque en infraviviendes pueda asoceder qu'una casa nun tenga nenguna ventana.&lt;ref&gt;L'escritor [[Francia|francés]] [[Victor Hugo]] esplica na so novela ''[[Los miserables]]'' (capítulu 4º de la primera parte del primer llibru) que pa llibrase del &quot;[[impuestu]] a les puertes y ventanes&quot;, en Francia había:

: 1.320.000 cases d'aldea con apenes trés abertures; 
: 1.817.000 con apenes dos abertures y 
: 346.000 cabañes con una sola abertura (la puerta)&lt;/ref&gt;

=== Divisiones interiores ===
Son los elementos que dividen l'espaciu interior de la casa, compartimentándolu en distintes estancies. La so función principal ye aisllar visual y acústicamente les distintes zones de la vivienda (aseos, cocina, cuartos y sales). Xeneralmente suelen ser tabiques de [[lladriyu]], plaques de [[cartón yelsu]] o madera.

=== Revestimientos ===
Son los materiales que cubren suelos, parés y techos, y formen l'acabáu y la parte visible de la vivienda. Nos suelos ye habitual l'usu de maderes, cerámica o materiales pedreses, ente que nes parés y techos suelse utilizar el [[yelsu]] y l'[[escayola]], que darréu reciben una mano de pintura. Nes zones húmedes de les cases (cocina, aseos) ye frecuente'l [[alicatáu]], pa facilitar la llimpieza y prevenir mugores.

La eleición de los materiales y el llume interior ye la disciplina específica del [[interiorismu]], y en cases de luxu nun ye infrecuente recurrir a la figura del decorador. 
[[Ficheru:Epenwöhrden_schwangeres_haus.jpg|thumb|195x195px|Casa dotada con paneles d'[[enerxía solar]], Alemaña.]]

=== Instalaciones ===
Son el conxuntu de redes y aparatos qu'abastecen de servicios a la vivienda. Les instalaciones y redes más comunes son: d'[[agua potable]], [[lletricidá]], [[illuminación]], [[Calefacción|calefacción]], [[saneamientu]], y [[Telecomunicación|telecomunicaciones]], complementaes dacuando con [[gas natural]], [[enerxía solar]], [[aire acondicionáu]], [[Domótica|domótica]], sistemes contra'l fueu y sistemes de seguridá.

=== Urbanización ===
Llámase urbanización al conxuntu d'elementos que s'instalen alredor de la casa, como los suelos esteriores, allumáu esternu, valláu, xardinos, rede de riegu, sumidorios, etc.
[[Ficheru:Prefabricated_house_construction.gif|thumb|195x195px|Construcción d'una casa prefabricada modular.]]

== Cases prefabricaes ==
Les cases prefabricaes son un productu industrializáu, que permite construyir edificios ensambrando elementos modulares primeramente fabricaos, ensin tener en cuenta'l suelu nel que va asitiase, polo qu'hai que construyir antes una llosa de formigón armáu o un sistema de soportes que sirva de cimentación, sofitu y ancláu del conxuntu. 

Estos sistemes aplicaos a les cases son propios de la construcción masivo y repetitivo. Na dómina soviética de [[Rusia]] utilizáronse abondo los elementos prefabricaos na edificación.

=== Cases móviles ===
Una alternativa a la casa fondiada al terrén son les viviendes sobre ruedes, o [[Caravana (vehículu)|caravanes]], con fuerte enraizamientu nos paises anglosaxones, que pol so baxu costu y movilidá empleguen como vivienda habitual, llegando a constituyir auténticos poblaos nes proximidaes de delles ciudaes.
[[Ficheru:ParkwayHousesSeacroft.jpg|centre|thumb|600x600px|Cases sociales en [[Seacroft]], [[Leeds]], [[Reinu Xuníu]].]]

== Espresiones rellacionaes ==
A lo llargo de la historia, el términu ''casa'' emplegóse pa designar distintos tipos d'edificaciones:
; Pol so usu
* ''Casa consistorial''. Casa de la villa o ciudá, onde aconceyen los capitulares deconceyu a celebrar les xuntes. 
* ''Casa d'aposentu''. Serviciu que la villa de [[Madrid]] facía al rei dando una parte de toles cases pal aposentu de la corte. 
* ''Casa de beneficencia''. Asilu oficial onde se recoyía y caltenía a los probes.
* ''Casa de cabu d'armería''. En [[Navarra]], casa solariega de cualquier noble que ye pariente mayor y cabeza del so llinaxe. 
* ''Casa de cames''. Taburdiu, o casa de «males muyeres». 
* ''Casa de caridá''. Asilu donde se educaba y mantenía a neños probes o güérfanos; o para atender pelegrinos y probes.
* ''Casa de correición''. Establecimientu públicu onde se detenía temporalmente a muyeres de &quot;mala conducta&quot; o a delincuentes mozos. 
* ''Casa de Dios''. Iglesia o templo de oración.
* ''Casa de devoción''. Templu o santuariu donde se venera dalguna imaxen a la que se tien especial devoción. 
* ''Casa de dormir''. Aquélla en que se da hospedaje sólo para pasar la noche. 
* ''Casa d'empeños''. Establecimientu donde se presta dineru mediante l'empeñu d'[[alhaxa|alhaxes]] o ropa. 
* ''Casa de güespes''. Aquella onde, ciertu pagu mediante, dase estancia y comida o sólo agospiamientu a delles persones. 
* ''Casa de familia''. La que los reyes o los grandes destinaben a los sos criaos.
* ''Casa de guarda''. Onde vivíen los encargaos de vixilar un campu, un vía de ferrocarril, etc.
* ''Casa d'historia''. Muséu d'historia. Exemplu: Casa de la Historia Europea.
* ''Casa de xuegu''. La destinada clandestinamente a xuegos prohibíos. 
* ''Casa de llabor'' o ''de llabranza''. Aquella en que viven los llabradores y donde tienen el ganao y preseos.
* ''[[Hospital siquiátricu|Casa de llocos]] ''. La destinada a recoyer y curar a los que padecen llocura.
* ''[[Casa de maternidá]]''. [[Hospital]] destináu a atención materno-infantil. 
* ''[[Casa de postes]]''. Parada onde tomaben caballos de refresco los correos o los que viaxaben en posta. 
* ''[[Casa de socorru]]''. Establecimientu benéficu onde se prestan los primeros auxilios médicos a los firíos en cualquier accidente. 
* ''Casa de tienda''. Establecimientu donde s'ufren bienes o servicios.
* ''Casa mortuoria''. Casa donde recién morrió dalguna persona.
; Poles carauterístiques&lt;br /&gt;
* ''[[Casas_a_la_malicia|Casa a la malicia.]]'' La edificada d'antiguo na corte, namái con planta baxa, pa llibrase de la carga d'aposentu.
* ''Casa de cuatro agües.'' Aquella que'l so teyáu ta formáu por cuatro planos.
* ''Casa de medianería.'' La que ta allegante a otres llaterales.
* ''Casa de vecindá.'' La que contién munchos cuartos amenorgaos polo común, con accesu a patios y corredores en que viven distintes families pocu acomodaes.
* ''Casa principal.'' La que ye grande al respeutive de les demás del pueblu.
* ''[[Casa solariega.]]'' La más antigua y noble d'una familia.

== Ver tamién ==
* [[Vivienda]]
* [[Edificiu]]
* [[Arquiteutura]]

== Referencies ==
{{Llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{wikcionariu|casa}}
{{Commonscat|Houses}}
{{Traducíu ref|es|casa|oldid=86214499|trad=|fecha=29 d'ochobre de 2015}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Edificios y estructures]]</text>
      <sha1>pwtjz3ffq1bitza29hg12pc52ndmhei</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Estadística</title>
    <ns>0</ns>
    <id>73419</id>
    <revision>
      <id>3714294</id>
      <parentid>3690219</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:14:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35974" xml:space="preserve">{{1000}}
{{ficha xenérica}}

La '''estadística''' ye una [[ciencia formal]] y una ferramienta qu'estudia l'usu y los analises provenientes d'una amuesa representativa de [[datu|datos]], busca esplicar les correlaciones y dependencies d'un fenómenu físicu o natural, d'escurrimientu en forma [[aleatoria]] o [[probabilidá|condicional]]. 

Sicasí, la estadística ye más qu'eso, esto ye, ye la ferramienta fundamental que dexa llevar a cabu'l procesu rellacionáu de la estadística cola [[investigación científica]].

Ye tresversal a una amplia variedá de disciplines, dende la física hasta les [[ciencies sociales]], dende les [[ciencies de la salú]] hasta'l [[control calidable]]. 

Usar pa tomar de decisiones n'árees de [[negocios]] o instituciones [[gobiernu|gubernamentales]].

La estadística estremar en dos grandes árees:
# [[Estadística descriptiva]]: Dedicar a la descripción, visualización y resume de datos aniciaos a partir de los fenómenos d'estudiu. Los datos pueden ser resumíos numbérica o gráficamente. Exemplos básicos de [[Parámetru estadísticu|parámetros estadísticos]] son: la [[media aritmética|media]] y la [[desviación estándar]]. Dellos exemplos gráficos son: [[histograma]], [[pirámide poblacional]], [[gráficu circular]], ente otros.
# [[Estadística inferencial]]: Dedicar a la xeneración de los [[Modeláu numbéricu|modelos]], inferencias y predicciones acomuñaes a los fenómenos en cuestión teniendo en cuenta l'[[aleatoriedad]] de les observaciones. Usar pa modelar patrones nos datos y estrayer inferencias alrodiu de la [[población]] baxu estudiu. Estes inferencias pueden tomar la forma de respuestes a entrugues sí/non ([[prueba d'hipótesis]]), estimaciones d'unes carauterístiques numbériques ([[Estimación estadística|estimación]]), [[hipótesis (métodu científicu)|pronósticos]] de futures observaciones, descripciones d'asociación ([[correlación]]) o modelamiento de rellaciones ente variables ([[regresión (estadística)|analís de regresión]]). Otres téuniques de [[modelamiento matemáticu|modelamiento]] inclúin [[analís de varianza]], [[series de tiempu]] y [[minería de datos]].

Dambes cañes (descriptiva y inferencial) entienden la [[estadística aplicada]]. La estadística inferencial, pela so parte, estremar n'estadística paramétrica y estadística non paramétrica.

Hai tamién una disciplina llamada [[estadística matemática]], la que se refier a les bases teóriques de la materia. 

La pallabra estadístiques» tamién se refier a la resultancia d'aplicar un algoritmu estadísticu a un conxuntu de datos, como en [[estadístiques económiques]], [[estadístiques criminales]], ente otros.

== Historia ==
=== Orixe ===
El términu [[idioma alemán|alemán]] ''Statistik'', introducíu orixinalmente por [[Godofredo Achenwall|Gottfried Achenwall]] en [[1749]], referir al analís de [[datos]] del [[Estáu]], esto ye, la ciencia del Estáu» (o más bien, de la [[ciudá-estáu]]). Tamién se llamó ''aritmética política'' acordies cola traducción lliteral del [[idioma inglés|inglés]]. Nun foi hasta'l sieglu XIX cuando'l términu ''estadística'' adquirió'l significáu de recoyer y clasificar datos. Esti conceutu foi introducíu pol militar británicu ''sir'' [[John Sinclair]] (1754-1835).

Nel so orixe, poro, la estadística tuvo acomuñada a los Estaos o ciudaes llibres, pa ser utilizaos pol gobiernu y cuerpos alministrativos (de cutiu centralizaos). La coleición de datos alrodiu d'estaos y llocalidaes sigue llargamente al traviés de los servicios d'estadística nacionales ya internacionales. En particular, los [[Censu (estadística)|censos]] empezaron a suministrar información regular alrodiu de la [[población]] de cada país. Con éses los datos estadísticos referíense orixinalmente a los datos demográficos d'una ciudá o Estáu determinaos. Y ye por ello que na clasificación decimal de [[Melvil Dewey]], emplegada nes biblioteques, toles obres sobre estadística atópense allugaes al llau de les obres d'o sobre la [[demografía]].
 
Yá s'utilizaben representaciones gráfiques y otres midíes en pieles, roques, palos de madera y parés de cueves pa controlar el númberu de persones, animales o ciertes mercancíes. Hacia l'añu [[sieglu XXXI e.C.|3000 e.C.]] los babilonios usaben yá pequeños envases moldiaos de magre p'arrexuntar datos sobre la producción agrícola y de los xéneros vendíos o camudaos. Los exipcios analizaben los datos de la población y la renta del país muncho primero de construyir les pirámides nel sieglu XI e.C. Los llibros bíblicos de [[Llibru de los Númberos|''Númberos'']] y [[I Cróniques|''Cróniques'']] inclúin en dalgunes partes trabayos d'estadística. El primeru contién dos censos de la población de la [[Tierra d'Israel]] y el segundu describe'l bienestar material de les diverses [[tribus d'Israel|tribus xudíes]]. En [[República Popular China|China]] esistíen rexistros numbéricos similares con anterioridá al añu [[sieglu XXI e.C.|2000 e.C.]] Los antiguos griegos realizaben censos que la so información utilizar escontra'l [[sieglu VI e.C.|594 e.C.]] pa cobrar [[impuestu|impuestos]].

=== Emplegu de la Estadística nes Antigües Civilizaciones ===
Na [[Edá Antigua]] la estadística consistía n'ellaborar [[censu|censos]] (de población y tierres). El so oxetivu yera facilitar la xestión de los llabores tributarios, llograr datos sobre'l númberu de persones que podríen sirvir nel exércitu o establecer reparties de tierres o otros bienes.
# N'[[Antiguu Exiptu|Exiptu]]: La estadística empieza cola [[Dinastía I]], nel añu [[Sieglu XXXI e.C.|3050 e.C.]]. Los [[faraones]] ordenaben la realización de censos cola cuenta de llograr los datos sobre tierres y riqueces pa poder planiar la construcción de les [[pirámides]].
# En [[China]]: Añu [[Sieglu XXIII e.C.|2238 e.C.]] l'emperador Yao ellabora un censu xeneral sobre l'actividá agrícola, industrial y comercial. 
# Na [[Antigua Grecia]]: Realizáronse censos pa cuantificar la distribución y posesión de la tierra y otres riqueces, entamar el serviciu militar y determinar el derechu al votu.
# Na [[Antigua Roma]]: Mientres l'[[Imperiu Romanu]] estableciéronse rexistros de nacencies y fallecimientos, y ellaboráronse estudios sobre los ciudadanos, les sos tierres y les sos riqueces. 
# En [[Méxicu]]: Añu [[1116]], mientres la segunda migración de les tribus [[chichimeca|chichimeques]], el rei [[Xólotl]] ordenó que fueren censaos los súbditos.
# Nel [[Oriente Mediu]], sol dominiu [[sumeriu]], [[Babilonia]] tenía cuasi 6000 habitantes. Atopar nella tablillas de magre que rexistraben los negocios y asuntos llegales de la ciudá. 
# El censu nel [[Hebreos|pueblu xudíu]] sirvió, amás de propósitos militares, pa calcular el monto de los ingresos del templu.

Mientres la [[Edá Media]] la estadística nun presentó grandes meyores, pero destaca'l trabayu d'[[Isidoru de Sevilla]], quien arrexuntó y clasifico datos de diversa naturaleza que los sos resultaos fueron publicaos na obra ''Originum sive Etymologiarum''.

Na [[Edá Moderna]] siguir col llogru de censos. 
# N'España: Destaca'l censu de [[Pecheros]] (1528), el de los Obispos (1587), el Censu de los Millones (1591) o'l Censu del [[Conde de Aranda]] (1768).
# N'Inglaterra: la peste de la década de 1500 provocó un aumentu na contabilización de los datos sobre fallecimientos y nacencies.

=== Oríxenes en probabilidá ===

Los métodos estadísticu-matemáticos remanecieron dende la teoría de [[probabilidá]], que data dende la correspondencia ente Pascal y Pierre de Fermat ([[1654]]). [[Christian Huygens]] ([[1657]]) da'l primer tratamientu científicu que se conoz a la materia. El ''Ars coniectandi'' (póstumu, [[1713]]) de Jakob Bernoulli y la ''Doctrina de posibilidaes'' ([[1718]]) d'[[Abraham de Moivre]] estudiaron la materia como una caña de les matemátiques.&lt;ref&gt;Ver el trabayu d'[[Ian Hacking]] en ''The emergence of probability'' pa una hestoria del desenvolvimientu del conceutu de probabilidá matemática.&lt;/ref&gt; Na era moderna, el trabayu de [[Kolmogórov]] foi una pilastra na formulación del modelu fundamental de la Teoría de Probabilidaes, que ye usáu al traviés de la estadística.

La [[teoría d'errores]] puede remontase a la ''Ópera miscellánea'' (póstuma, 1722) de [[Roger Cotes]] y al trabayu preparáu por [[Thomas Simpson]] en 1755 (impresu en 1756) el cual aplica per primer vegada la teoría del discutiniu d'errores d'observación. La reimpresión (1757) d'esti trabayu inclúi'l [[axoma]] de qu'errores positivos y negativos son igualmente probables y qu'hai unes ciertes llendes asignables dientro de los cualos atópense tolos errores; descríbense errores continuos y una curva de probabilidá.

[[Pierre-Simon Laplace]] (1774) fai'l primer intentu de deducir una regla pa la combinación d'observaciones dende los principios de la teoría de probabilidaes. Laplace representó la Llei de probabilidaes d'errores por aciu una curva y dedució una fórmula pa la media de tres observaciones. Tamién, en 1871, llogra la fórmula pa la llei de facilidá del error (términu introducíu por [[Lagrange]], 1744) pero con ecuaciones inmanejables. [[Daniel Bernoulli]] (1778) introduz el principiu del máximu productu de les probabilidaes d'un sistema d'errores concurrentes.

[[Ficheru:Ceres optimized.jpg|thumb|200px|Fotografia de [[Ceres (planeta nanu)|Ceres]] pol telescopiu espacial Hubble. La posición foi envalorada por Gauss por aciu el métodu de mínimos cuadraos.]]
El [[métodu de mínimos cuadraos]], que foi usáu pa embrivir los errores en [[medición]], foi publicáu independientemente por [[Adrien-Marie Legendre]] (1805), [[Robert Adrain]] (1808), y [[Carl Friedrich Gauss]] (1809). Gauss usara'l métodu na so famosa predicción de la llocalización del [[planeta nanu]] [[Ceres (planeta nanu)|Ceres]] en 1801. Pruebes adicionales fueron escrites por Laplace (1810, 1812), Gauss (1823), [[James Ivory]] (1825, 1826), Hagen (1837), [[Friedrich Bessel]] (1838), [[W. F. Donkin]] (1844, 1856), [[John Herschel]] (1850) y [[Morgan Crofton]] (1870). Otros contribuidores fueron Ellis (1844), [[Augustus De Morgan]] (1864), [[Glaisher]] (1872) y [[Giovanni Schiaparelli]] (1875). La fórmula de Peters pa &lt;math&gt;r&lt;/math&gt;, el probable error d'una observación simple ye bien conocíu.

El [[sieglu XIX]] inclúi autores como Laplace, [[Montés Lacroix]] (1816), Littrow (1833), [[Richard Dedekind]] (1860), Helmert (1872), [[Hermann Laurent]] (1873), Liagre y Didion. [[Augustus De Morgan]] y [[George Boole]] ameyoraron la presentación de la teoría. [[Adolphe Quetelet]] (1796-1874), foi otru importante fundador de la estadística y quien introdució la noción del home promediu» ''(l'homme moyen)'' como un mediu d'entender los fenómenos sociales complexos tales como [[tases de criminalidad]], [[tases de matrimoniu]] o [[Países per tasa de suicidiu|tases de suicidios]].

=== Sieglu XX ===
[[Ficheru:Karl Pearson, 1910.jpg|thumb|right|230px|[[Karl Pearson]], un fundador de la estadística matemática.]]

El campu moderno de la estadística remanecer a los principios del sieglu XX dirixida pola obra de [[Francis Galton]] y [[Karl Pearson]], quien tresformaron la estadística a convertise nuna disciplina matemática rigorosa usada por analís, non solamente na ciencia sinón na manufactura y la política. Les contribuciones de Galton inclúin los conceutos d'[[esviación típica]], [[correlación]], [[analís de la regresión]] y l'aplicación d'estos métodos al estudiu de la variedá de carauterístiques –l'altor, el pesu, la llongura de les pestañes de güeyu– ente otros.&lt;ref name=Galton1877&gt;{{cita publicación | last1 = Galton | first1 = F | añu = 1877 | títulu = Typical laws of heredity | url = | journal = Nature | volume = 15 | issue = | pages = 492–553 | doi=10.1038/015492a0}}&lt;/ref&gt; Pearson desenvolvió'l [[Coeficiente de correlación de Pearson]], definió como un momentu-productu,&lt;ref&gt;{{Cite journal | doi = 10.1214/ss/1177012580 | last1 = Stigler | first1 = S. M. | añu = 1989 | títulu = Francis Galton's Account of the Invention of Correlation | url = | journal = Statistical Science | volume = 4 | issue = 2| pages = 73–79 }}&lt;/ref&gt; el [[métodu de momentos]] por caber les distribuciones a les amueses y la [[distribuciones de Pearson]], ente otres coses.&lt;ref name=&quot;Pearson, On the criterion&quot;&gt;{{Cite journal|last1=Pearson|first1=K.|añu=1900|títulu=On the Criterion that a given System of Deviations from the Probable in the Case of a Correlated System of Variables is such that it can be reasonably supposed to have arisen from Random Sampling|url=|journal=Philosophical Magacín Series 5|volume=50|issue=302|pages=157–175|doi=10.1080/14786440009463897}}&lt;/ref&gt; Galton y Pearson fundáronse ''[[Biometrika]]'' como la so primer revista de la estadística matemática y la [[bioestadística]] (entós daquella conocida como la biomentría). Pearson tamién fundó'l primer departamentu d'estadística en [[University College de Londres]].&lt;ref&gt;{{cita web|añu=|títulu=Karl Pearson (1857–1936)|publisher=Department of Statistical Science&amp;nbsp;– [[University College London]]|url=https://www.ucl.ac.uk/stats/department/pearson.html}}&lt;/ref&gt;

Mientres el [[sieglu XX]], la creación de preseos precisos p'asuntos de [[salú pública]] ([[epidemioloxía]], [[bioestadística]], etc.) y propósitos económicos y sociales (tasa de [[desemplegu]], [[econometría]], etc.) precisó de meyores sustanciales nes práutiques estadístiques.

&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;oed&quot;&gt;OED quote: '''1935''' R. A. Fisher, ''[[The Design of Experiments]]'' ii. 19, &quot;We may speak of this hypothesis as the 'null hypothesis', and it should be noted that the null hypothesis is never proved or established, but is possibly disproved, in the course of experimentation.&quot;&lt;/ref&gt;]]

La segunda fola de los años 1910 y 1920 empecipióse [[William Gosset]], y rematóse na obra de [[Ronald Fisher]], quién escribió los llibros de testu que diben definir la disciplina académica n'universidaes en toos llaos del mundu. Les sos publicaciones más importantes fueron el so papel de 1918 ''[[The Correlation between Relatives on the Supposition of Mendelian Inheritance]]'', lo cual yera'l primeru n'usar el términu estadísticu [[varianza]], la so obra clásica de 1925 ''[[Statistical Methods for Research Workers]]'' y el so 1935 ''[[The Design of Experiments]]'',&lt;ref&gt;{{cita publicación | doi = 10.3102/00028312003003223 | títulu = The Influence of Fisher's &quot;The Design of Experiments&quot; on Educational Research Thirty Years Later | añu = 1966 | author = Stanley, J. C. | journal = American Educational Research Journal | volume = 3 | pages = 223 | issue = 3}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación | author = Box, JF | títulu = R. A. Fisher and the Design of Experiments, 1922-1926 | jstor = 2682986 | journal = [[The American Statistician]] | volume = 34 | issue = 1 |date=February 1980 | pages = 1–7 | doi = 10.2307/2682986}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación | author = Yates, F | títulu = Sir Ronald Fisher and the Design of Experiments | jstor = 2528399 | journal = [[Biometrics (journal)|Biometrics]] | volume = 20 | issue = 2 |date=June 1964 | pages = 307–321 | doi = 10.2307/2528399}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación
|títulu=The Influence of Fisher's &quot;The Design of Experiments&quot; on Educational Research Thirty Years Later
|first1=Julian C. |last1=Stanley
|journal=American Educational Research Journal
|volume=3 |issue=3 |añu=1966|pages= 223–229 
|jstor=1161806 |doi=10.3102/00028312003003223}}&lt;/ref&gt; onde desenvolvió los modelos rigorosos de [[diseñu esperimental]]. Anició'l conceutu de [[Suficiencia (estadística)|suficiencia]] y la [[información de Fisher]].&lt;ref&gt;{{cita publicación|last=Agresti|first=Alan|author2=David B. Hichcock |añu=2005|títulu=Bayesian Inference for Categorical Data Analysis|journal=Statistical Methods &amp; Applications|issue=14|page=298|url=http://www.stat.ufl.edu/~aa/articles/agresti_hitchcock_2005.pdf|doi=10.1007/s10260-005-0121-y|volume=14}}&lt;/ref&gt; Nel so llibru de 1930 ''[[The Genetical Theory of Natural Selection]]'' aplicó la estadística a dellos conceutos na [[bioloxía]] como'l [[Principiu de Fisher]]&lt;ref name=Edwards98/&gt;&lt;ref name=Edwards98&gt;{{cita publicación | doi = 10.1086/286141 | last1 = Edwards | first1 = A.W.F. | añu = 1998 | títulu = Natural Selection and the Sex Ratio: Fisher's Sources | url = | journal = American Naturalist | volume = 151 | issue = 6| pages = 564–569 | pmid = 18811377 }}&lt;/ref&gt; (sobre'l ratio de sexu), el [[Fisherian runaway]],&lt;ref name =&quot;fisher15&quot;&gt;Fisher, R.A. (1915) The evolution of sexual preference. Eugenics Review (7) 184:192&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;fisher30&quot;&gt;Fisher, R.A. (1930) [[The Genetical Theory of Natural Selection]]. ISBN 0-19-850440-3&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;pers00&quot;&gt;Edwards, A.W.F. (2000) Perspectives: Anecdotal, Historial and Critical Commentaries on Genetics. The Genetics Society of America (154) 1419:1426&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;ander94&quot;&gt;Andersson, M. (1994) Sexual selection. ISBN 0-691-00057-3&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;ander06&quot;&gt;Andersson, M. and Simmons, L.W. (2006) Sexual selection and mate choice. Trends, Ecology and Evolution (21) 296:302&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;gayon10&quot;&gt;Gayon, J. (2010) Sexual selection: Another Darwinian process. Comptes Rendus Biologies (333) 134:144&lt;/ref&gt; un conceutu na [[seleición sexual]] sobre una [[realimentación positiva]] efeutu topáu na [[evolución]].

=== Estáu actual ===
Güei l'usu de la estadística estendióse más allá de los sos oríxenes como un serviciu al [[Estáu]] o al gobiernu. Persones y organizaciones usen la estadística pa entender datos y tomar decisiones en ciencies naturales y sociales, medicina, negocios y otres árees. La estadística ye entendida xeneralmente non como un sub-área de les matemátiques sinón como una ciencia distinta «aliada». Munches [[universidá|universidaes]] tienen departamentos académicos de matemátiques y estadística xebradamente. La estadística enseñar en departamentos tan diversos como [[psicoloxía]], [[educación]] y [[salú pública]].

[[Ficheru:KorrRes.png|thumb|[[Regresión llinial]] – Gráficos de [[Midíes de dispersión|dispersión]] n'estadística.]]

Al aplicar la estadística a un problema científicu, industrial o social, empezar con un procesu o [[población estadística|población]] a ser estudiáu. Esta pue ser la población d'un país, de granos cristalizaos nuna roca o de bienes manufacturados por una fábrica en particular mientres un periodu dau. Tamién podría ser un procesu reparáu en dellos intres y los datos recoyíos d'esta manera constitúin una [[Serie temporal|serie de tiempu]].

Por razones práutiques, en llugar de compilar datos d'una población entera, usualmente estúdiase un subconxuntu escoyíu de la población, llamáu [[muestreo (estadística)|amuesa]]. Datos alrodiu de l'amuesa son recoyíos de manera observacional o [[esperimentu|esperimental]]. Los datos son entós analizaos estadísticamente lo cual sigue dos propósitos: descripción y inferencia.

El conceutu de correlación ye particularmente pervalible. Analises estadísticos d'un [[Conxuntu|conxuntu de datos]] puede revelar que dos variables (esto ye, dos propiedaes de la población so considerancia) tienden a variar conxuntamente, como si hubiera una conexón ente elles. Por casu, un estudiu del ingresu añal y l'edá de muerte podría resultar en que persones probes tienden a tener vides más curties que persones de mayor ingresu. Los dos variables dizse que tán correlacionadas. Sicasí, nun puede inferise darréu la esistencia d'una rellación de causalidá ente los dos variables. El fenómenu correlacionado podría ser la causa d'una tercera, primeramente non considerada, llamada [[variable confusora]].

Si l'amuesa ye representativa de la población, inferencias y conclusiones feches na amuesa pueden ser estendíes a la población completa. Un problema mayor ye'l de determinar qué representativa ye l'amuesa estrayida. La estadística ufierta midíes pa envalorar y correxir por aleatoriedad na amuesa y nel procesu de recueya de los datos, según métodos pa diseñar esperimentos robustos como primer midida, ver [[diseñu esperimental]].

El conceutu matemáticu fundamental emplegáu pa entender la aleatoriedad ye'l de [[probabilidá]]. La [[estadística matemática]] (tamién llamada teoría estadística) ye la caña de les [[matemátiques aplicaes]] qu'usa la [[teoría de probabilidaes]] y el [[analís matemáticu]] pa esaminar les bases teóriques de la estadística.

L'usu de cualquier métodu estadísticu ye válidu solo cuando'l sistema o población so considerancia satisfai los supuestos matemáticos del métodu. El mal usu de la estadística puede producir serios errores na descripción ya interpretación, lo cual podría llegar a afectar polítiques sociales, la práutica médica y la calidá d'estructures tales como pontes y plantes de reacción nuclear.

Inclusive cuando la estadística ye correutamente aplicada, les resultaos pueden ser difíciles d'interpretar por un inespertu. Por casu, el significáu estadísticu d'un enclín nos datos, que mide'l grau al cual l'enclín puede ser causada por una variación aleatoria na amuesa, puede nun tar acordies col sentíu intuitivu. El conxuntu d'habilidaes estadístiques básiques (y l'escepticismu) qu'una persona precisa pa remanar información nel día ente día refierse como «cultura estadística».

== Métodos estadísticos ==
=== Estudios esperimentales y observacionales ===
Un oxetivu común pa un proyeutu d'investigación estadística ye investigar la causalidá, y en particular estrayer una conclusión nel efeutu que dellos cambeos nos valores de predictores o [[variable independiente|variables independientes]] tienen sobre una respuesta o [[variable dependiente|variables dependientes]]. Hai dos grandes tipos d'estudios estadísticos pa estudiar causalidá: estudios esperimentales y observacionales. En dambos tipos d'estudios, l'efeutu de les diferencies d'una variable independiente (o variables) nel comportamientu d'una variable dependiente ye reparáu. La diferencia ente los dos tipos ye la forma en que l'estudiu ye conducíu. Cada unu d'ellos pue ser bien efectivu.

=== Niveles de midida ===

Hai cuatro tipos de midíes o escales de midida n'estadística: [[nivel de midida|niveles de midida]] ([[nominal]], [[Númberu ordinal (teoría de conxuntos)|ordinal]], [[Intervalu de confianza|intervalo]] y [[Razón (matemátiques)|razón]]). Tienen distintos graos d'usu na [[investigación]] estadística. Les midíes de razón, onde un valor cero y distancies ente distintes midíes son definíes, dan la mayor flexibilidá en métodos estadísticos que pueden ser usaos p'analizar los datos. Les midíes d'intervalu tienen distancies interpretables ente midíes, pero un valor cero ensin significáu (como les midíes de coeficiente intelectual o temperatura en graos [[Grau Celsius|Celsius]]). Les midíes ordinales tienen imprecises diferencies ente valores consecutivos, pero un orde interpretable pa los sos valores. Les midíes nominales nun tienen nengún rangu interpretable ente los sos valores.

La escala de midida nominal, puede considerase la escala de nivel más baxu. Trátase d'arrexuntar oxetos en clases. La escala ordinal, pela so parte, recurre a la propiedá de «orde» de los númberos. La escala d'intervalos iguales ta carauterizada por una unidá de midida común y constante. Ye importante destacar que'l puntu cero nes escales d'intervalos iguales ye arbitrariu, y nun reflexa en nengún momentu ausencia de la magnitú que tamos midiendo. Esta escala, amás de tener les carauterístiques de la escala ordinal, dexa determinar la magnitú de los intervalos (distancia) ente tolos elementos de la escala. La escala de coeficientes o Razones ye'l nivel de midida más eleváu y estrémase de les escales d'intervalos iguales namái por tener un puntu cero propiu como orixe; ye dicir que'l valor cero d'esta escala significa ausencia de la magnitú que tamos midiendo. Si repara una falta total de propiedá, disponer d'una unidá de midida pal efeutu. A iguales diferencies ente los númberos asignaos correspuenden iguales diferencies nel grau d'atributu presente nel oxetu d'estudiu.

=== Téuniques d'analís estadísticu ===
Dalgunos [[test estandarizado|tests]] y procedimientos pa [[investigación]] d'[[observación|observaciones]] bien conocíos son:
* [[Estadísticu muestral|Prueba t de Student]]
* [[Prueba de χ²]]
* [[Analís de varianza]] (ANOVA)
* [[O de Mann-Whitney]]
* [[Analís de regresión]]
* [[Correlación]]
* [[Iconografía de les correlaciones]]
* [[Frecuencia estadística]]
* [[Analís de frecuencia acumulada]]
* [[Prueba de la diferencia menos significante de Fisher]]
* [[Coeficiente de correlación de Pearson]]
* [[Coeficiente de correlación de Spearman]]
* [[Analís factorial exploratorio]]
* [[Analís factorial confirmatorio]]
* [[Gráfica|Gráfica estadística]]

== Disciplines especializaes ==
Dellos campos d'investigación usen la estadística tan estensamente que tienen [[Xíriga|terminoloxía especializada]]. Estes disciplines inclúin:

* [[Ciencies actuariales]]
* [[Física estadística]]
* [[Estadística industrial]]
* [[Estadística espacial]]
* [[Matemática estadística]]
* [[Estadística en medicina]]
* [[Estadística en medicina veterinaria y zootecnia]]
* [[Estadística en nutrición]]
* Estadística n'agronomía Estadística en planificación Estadística n'investigación Estadística en restauración d'obres Estadística en lliteratura Estadística n'astronomía Estadística n'antropoloxía (antropometría)
* Estadística en [[hestoria]]
* [[Estadística militar]]
* Geoestadística
* [[Bioestadística]]
* Estadístiques de negocios Estadística computacional
* Estadística en ciencies de la salú
* Investigación d'operaciones Estadístiques de consultoría Estadística de la educación, la enseñanza, y la formación Estadística en comercialización o mercadotecnia
* [[Cienciometría]]
* Estadística del mediu ambiente
* Estadística n'epidemioloxía
* [[Minería de datos]] (aplica estadística y [[reconocencia de patrones]] pa la conocencia de datos)
* [[Econometría]] (usa la '''estadística''' como ciencia auxiliar)
* Estadística n'inxeniería
* [[Xeografía]] y [[SIG|sistemes d'información xeográfica]], más específicamente en [[analís espacial]]
* [[Demografía]]
* Estadística en psicoloxía (psicometría)
* [[Calidá]] y productividá
* Estadístiques sociales (pa toles ciencies sociales)
* [[Cultura estadística]]
* [[Encuestes por muestreo]]
* [[Analises de procesos]] y [[quimiometría]] (p'analises de datos en [[química analítica]] y [[inxeniería química]])
* Confiabilidad estadística
* [[Procesamientu d'imáxenes]]
* Estadístiques deportives

La estadística ye una ferramienta básico en negocios y producción. Usar pa entender la variabilidá de sistemes de midida, control de procesos (como en [[control estadísticu de procesos]] o SPC (CEP)), pa compilar datos y pa tomar decisiones. Nestes aplicaciones ye una ferramienta clave y probablemente la única ferramienta disponible.

== Computación estadística ==
El rápidu y sosteníu medría nel poder de cálculu de la computación dende la segunda metá del sieglu XX tuvo un sustancial impautu na práutica de la ciencia estadística. Vieyos modelos estadísticos fueron cuasi siempres de la clase de los [[modelu llinial|modelos lliniales]]. Agora, complexos ordenadores xuntu con apropiaos [[algoritmos]] numbéricos causaron un renacer del interés en [[regresión non llinial|modelos non lliniales]] (especialmente [[Rede neuronal artificial|redes neuronales]] y [[árbol de decisión|árboles de decisión]]) y la creación de nuevos tipos tales como [[modelu llinial xeneralizáu|modelos lliniales xeneralizaos]] y [[modelu multinivel|modelos multinivel]].

La medría nel poder computacional tamién llevó a la crecedera en popularidá de métodos intensivos computacionalmente basaos en [[remuestreo]], tales como tests de permutación y de [[Bootstrapping (estadística)|bootstrap]], mientres téuniques como'l [[muestreo de Gibbs]] fixeron los métodos bayesianos más accesibles. La revolución n'ordenadores tien implicaciones nel futuru de la estadística, con un nuevu énfasis n'estadístiques esperimentales» y «empíriques». Un gran númberu de [[paquetes estadísticos]] ta agora disponible pa los investigadores. Los [[sistemes dinámicos y teoría del caos]], dende va una década, empezaron a interesar na comunidá hispana, pos na anglosaxona d'Estaos Xuníos taba yá establecida la conducta caótica en sistemes dinámicos non lliniales» con 350 llibros pa 1997 y empezaben dellos trabayos nos campos de les ciencies sociales y n'aplicaciones de la física. Tamién se taba contemplando'l so usu n'analítica.
{{VT|Computación Científica}}

== Crítiques a la estadística ==
Hai una perceición xeneral de que la conocencia estadística ye intencional y frecuentemente [[Mal usu de les estadístiques|mal usáu]], atopando maneres d'interpretar los datos que seyan favorables al presentador. Un dichu famosu, al paecer de [[Benjamin Disraeli]],&lt;ref&gt;Cf. ''Damned lies and statistics: untangling numbers from the media, politicians, and activists'', del profesor [[Joel Best]]. Best atribúi esti dichu a [[Disraeli]], y non a [[Mark Twain]] o otru autores como se cree popularmente.&lt;/ref&gt; ye: «Hai tres tipos de mentires: mentires pequeñes, mentires grandes y estadístiques». El popular llibru ''How to lie with statistics'' (''Cómo mentir coles estadístiques'' na edición española) de [[Darrell Huff]] alderica munchos casos de mal usu de la estadística, con énfasis en gráfiques malintencionaes. Al escoyer (o refugar o modificar) una cierta amuesa, les resultaos pueden ser manipoliaos; por casu, por aciu la eliminación selectiva de valores atípicos (''outliers''). Este puede ser la resultancia de fraudes o sesgos intencionales per parte del investigador (Darrel Huff&lt;ref&gt;Darrell Huff. ''Cómo mentir con estadístiques'', Barcelona: Sagitario, 1965&lt;/ref&gt;). [[Lawrence Lowell]] (decanu de la [[Universidá de Harvard]]) escribió en 1909 que les estadístiques, «como dellos pasteles, son bones si sábese quién les fixo y tase seguro de los ingredientes».

Dellos estudios contradicen resultaos llograes primeramente y la población empieza a duldar na veracidá de tales estudios. Podría lleese qu'un estudiu diz (por casu) que «faer X amenorga la presión sanguínea», siguíu por un estudiu que diz que «faer X nun afecta la presión sanguínea», siguíu por otru que diz que «faer X amonta la presión sanguínea». De cutiu los estudios fáense siguiendo distintes metodoloxíes, o estudios n'amueses pequeñes que prometen resultaos maraviyoses que nun son obtenibles n'estudios de mayor tamañu. Sicasí, munchu llectores nun noten tales diferencies, y los medios de comunicación simplifiquen la información alredor del estudiu y la rocea del públicu empieza a crecer.

Sicasí, les crítiques más fuertes vienen del fechu que l'aproximamientu de pruebes d'hipótesis, llargamente usada en munchos casos riquíos por llei o reglamentación, obliga a una hipótesis a ser «favorecida» (la [[hipótesis nula]]) y puede tamién esaxerar la importancia de pequeñes diferencies n'estudios grandes. Una diferencia que ye altamente significativa pue ser de nenguna significancia práutica.

:''Ver tamién [[Pruebes d'hipótesis Crítiques|crítiques de prueba d'hipótesis]] y [[Hipótesis nula#Discutiniu|discutiniu de la hipótesis nula]]''.

Nos campos de la psicoloxía y la medicina, especialmente con al respective de l'aprobación de nueves melecines pola [[Food and Drug Administration]], crítiques del aproximamientu de prueba d'hipótesis amontáronse nos años recién. Una respuesta foi un gran énfasis nel [[p-valor]] en cuenta de a cencielles reportar si la hipótesis foi refugada al nivel de significancia &lt;math&gt;\alpha&lt;/math&gt; dau. De nuevu, sicasí, esto resume la evidencia pa un efeutu pero non el [[tamañu del efeutu]]. Una posibilidá ye reportar [[intervalu de confianza|intervalo d'enfotu]], yá que estos indiquen el tamañu del efeutu y l'incertidume. Esto ayuda a interpretar les resultaos, como l'intervalu d'enfotu pa un &lt;math&gt;\alpha&lt;/math&gt; dau indicando simultáneamente la significancia estadística y l'efeutu de tamañu.

El p-valor y los intervalos d'enfotu son basaos nos mesmos cálculos fundamentales como aquellos pa les correspondientes pruebes d'hipótesis. Les resultaos son presentaos nun formatu más detalláu, en llugar del «sigo o non» de les pruebes d'hipótesis y cola mesma metodoloxía estadística.

Otru tipu d'aproximamientu ye l'usu de [[Inferencia bayesiana|métodos bayesianos]]. Esti aproximamientu foi, sicasí, tamién criticada.

El fuerte deséu de que les melecines bones seyan aprobaos y que les melecines peligroses o de poco usu seyan refugaos crea tensiones y conflictos ([[Error tipu I y tipu II|errores tipu I ya II]] nel llinguaxe de pruebes d'hipótesis).

== Estadísticos famosos ==
{{Columnes}}
* [[Thomas Bayes]]
* [[Pafnuti Chebyshov]]
* [[David Cox (estadísticu)|David Cox]]
* [[Gertrude Cox]]
* [[George Dantzig]]
* [[René Descartes]]
* [[W. Edwards Deming]]
{{Nueva columna}}
* [[Bruno de Finetti]]
* [[Ronald Fisher|Sir Ronald Fisher]]
* [[Francis Galton|Sir Francis Galton]]
* [[Carl Friedrich Gauss]]
* [[William Sealy Gosset]]
* [[Andréi Kolmogórov]]
* [[Aleksandr Lyapunov]]
{{Nueva columna}}
* [[Abraham De Moivre]]
* [[Isaac Newton|Sir Isaac Newton]]
* [[Jerzy Neyman]]
* [[Florence Nightingale]]
* [[Blaise Pascal]]
* [[George Box]]
* [[Karl Pearson]]
{{Nueva columna}}
* [[Adolphe Quetelet]]
* [[C. R. Rayo]]
* [[Ernst Georg Ravenstein]]
* [[Walter Shewhart]]
* [[Charles Spearman]]
* [[John Tukey]]
* [[Milton Friedman]]
{{Final columnes}}

== Notes ==
{{llistaref}}

== Bibliografía ==
* {{Cita llibru |apellíos
= Best
|nome = Joel
|enllaceautor = Joel Best
|añu = 2001
|títulu = Damned Lies and Statistics: Untangling Numbers from the Media, Politicians, and Activists
|editorial = University of California Press
|id = ISBN 0-520-21978-3
}}
* {{Cita llibru |apellíos
= Desrosières
|nome = Alain
|enllaceautor = Alain Desrosières
|añu = 2004
|títulu = La política de los grandes númberos
|editorial = Ed. Melusina
|id = ISBN 84-933273-5-2
}}
* {{Cita llibru |apellíos
= Hacking
|nome = Ian
|enllaceautor = Ian Hacking
|añu = 1990
|títulu = The Taming of Chance
|editorial = Cambridge University Press
|id = ISBN 0-521-38884-8
}}
* {{Cita llibru |apellíos
= Lindley
|nome = D. V.
|enllaceautor = Dennis Lindley
|edición = 2ª edición
|año = 1985
|títulu = Making Decisions
|editorial = John Wiley &amp; Sons
|id = ISBN 0-471-90808-8
}}
* {{Cita llibru |apellíos
= Stigler
|nome = Stephen M.
|enllaceautor = Stephen Stigler
|añu = 1990
|títulu = The History of Statistics: The Measurement of Uncertainty before 1900
|editorial = Belknap Press/Harvard University Press
|id = ISBN 0-674-40341-X
}}
* {{Cita llibru |apellíos
= Tijms
|nome = Henk
|enllaceautor = Henk Tijms
|añu = 2004
|títulu = Understanding Probability: Chance Rules in Everyday life
|editorial = Cambridge University Press
|id = ISBN 0-521-83329-9
}}
* {{Cita llibru |apellíos
= Volle
|nome = Michel
|enllaceautor = Michel Volle
|edición = 2ª ed.
|añu = 1984
|títulu = -y métier de statisticien
|editorial = Económica |id =
ISBN 2-7178-0824-8
}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Statistics}}
{{wikiquote|Estadística}}
{{Tradubot|Estadística}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Estadística| ]]
[[Categoría:Calidá]]
[[Categoría:Métodos d'evaluación]]

[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>baxf7gayj958wxe2spbift8ogqgav7j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Jimmy Page</title>
    <ns>0</ns>
    <id>73955</id>
    <revision>
      <id>3714335</id>
      <parentid>3621317</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:19:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="40774" xml:space="preserve">{{persona}}
'''James Patrick &quot;Jimmy&quot; Page''', [[Orde del Imperiu Británicu|OBE]] (Heston, [[Middlesex]], [[Inglaterra]], [[9 de xineru]] de [[1944]]) ye un músicu multiinstrumentista y un virtuosu guitarrista de rock clásicu [[Reinu Xuníu|británicu]] conocíu por haber sío'l miembru fundador del grupu de [[rock]] [[Led Zeppelin]] dende [[1968]] hasta la so disolución en [[1980]], y ta consideráu unu de los más grandes, influyentes y versátiles musicos y guitarristes de tolos tiempos,&lt;ref name=AMG&gt;{{cita web |títulu=All Music Guide - Jimmy Page - Biografía|url=http://www.allmusic.com/artist/jimmy-page-mn0000089021|fechaaccesu=20 d'avientu de 2007}}&lt;/ref&gt; Page foi, a lo llargo de la so carrera musical, músicu de sesión y guitarrista de [[The Yardbirds]], [[Led Zeppelin]] y [[The Firm (banda)|The Firm]]. Amás, collaboró, en calidá de músicu de sesión, con ensame de formaciones y autores musicales, ente los que destaquen [[The Rolling Stones]], [[The Who]], [[The Kinks]], [[Eric Clapton]] o [[Jeff Beck]]. De la mesma, grabó dellos álbumes con artistes como [[David Coverdale]], [[Roy Harper]] o [[Joe Cocker]]. En [[2005]], foi gallardoniáu como miembru de la [[Orde del Imperiu Británicu]] pol so llabor de caridá n'ayuda de les persones más desfavorecidas de [[Brasil]]. Jimmy Page nel postreru llistáu de los 100 ameyores guitarristes, pola revista [[Rolling Stone]], ta asitiáu nel 3ᵉʳ llugar.

== Biografía ==

=== Infancia y adolescencia ===
Jimmy Page ye fíu únicu d'un emplegáu alministrativu, James Page, y de una secretaria y enfermera, Patricia Elizabeth Gaffikin.&lt;ref name=online&gt;{{cita web |títulu=Jimmy Page Online - Biografía|url=http://www.jimmypageonline.com/11318/index.html|fechaaccesu=20 d'avientu de 2007}}&lt;/ref&gt;
Nacíu en Heston, una antigua villa aportada en suburbiu del Gran Londres, allugada na zona occidental. Cuando Jimmy cuntaba con ocho años d'edá, en [[1952]], la so familia camudar a [[Epsom]], otru suburbiu del Gran Londres, allugáu nel sur, onde recibió los sos primeros contactos cola música.

A los 12 años, Page consiguió la so primer guitarra, y anque tomó delles clases con esti preséu, ye na so mayoría un músicu [[autodidacta]].&lt;ref name=pole /&gt; Ente les sos primeres influencies destacaben [[Scotty Moore]] y [[James Burton]], dambos guitarristes de [[rockabilly]] y que tocaren enantes con [[Elvis Presley]],&lt;ref name=ispmusica&gt;{{cita web |títulu=Jimmy Page y la so eterna Les Paul|url=http://www.ispmusica.com/articulo.asp?id=368|fechaaccesu=20 d'avientu de 2007}}&lt;/ref&gt; y [[Johnny Day]], collaborador de [[The Everly Brothers]].&lt;ref name=online /&gt; En [[1957]], cuntando Page con 13 años, apaeció per primer vegada en televisión nun programa de nuevos talentos, ''Huw Wheldon Show'', tocando la tema &quot;Mama Don't Wanna Play Non Skiffle Non More&quot; y &quot;cotton fields&quot;.&lt;ref name=pole /&gt; L'afición de Page pola guitarra yera tan grande que solía llevar el so preséu al colexu, siendo confiscado la mayoría de les vegaes. Anque Page taba interesáu poles ciencies, llegando a recibir una ufierta de trabayu como asistente de llaboratoriu, decidió dexar los sos estudios pa empezar una carrera musical, y dempués de dellos intentos, Page consiguió entrar a formar parte d'una banda de rock, The Crusaders, que cuntaba col vocalista [[Neil Christian]]. La so estancia nesta banda estender mientres más de dos años, mientres los cualos Page contraxo una [[mononucleosis]] que nun-y torgar siguir dando conciertos, anque decidió dexar aparcada momentáneamente la so carrera musical pa somorguiase na so otra pasión, la pintura, polo que se matriculó nel colexu d'arte de Sutton, en [[Surrey]].&lt;ref name=AMG /&gt;

=== Músicu de sesión ===
Mientres yera entá un estudiante, Page improvisaba de cutiu nel Marquee Club de [[Londres]] con guitarristes como [[Jeff Beck]] (a quien conocía dende los once años),&lt;ref name=pole&gt;{{cita web |títulu=Gallows Pole - Biografíes|url=http://www.geocities.com/axaxasmloe/bios.html|fechaaccesu=20 d'avientu de 2007|urlarchivu=http://web.archive.org/20031101224636/www.geocities.com/axaxasmloe/bios.html|fechaarchivu=1 de payares de 2003}}&lt;/ref&gt; [[Eric Clapton]], [[Cyril Davies]] o [[Alexis Korner]].&lt;ref name=online /&gt; Nuna d'estes sesiones, John Gibb, miembru del grupu [[The Silhouettes]], pidió-y el so ayuda pa grabar una serie de [[senciellos]] pal sellu discográficu [[EMI]],&lt;ref name=ispmusica /&gt; pero nun foi hasta que recibió una ufierta de [[Mike Leander]] cuando pudo trabayar dafechu n'estudios de grabación.&lt;ref name=ispmusica /&gt; La so primer misión como músicu de sesión foi grabar xuntu con [[Jet Harris]] y [[Tony Meehan]] el single &quot;Diamonds&quot;, qu'algamó'l númberu unu nes llistes britániques en [[1963]].&lt;ref name=online /&gt;

Dempués de diversos y curtios trabayos con dalgunos de los músicos del naciente panorama del [[Música rock|rock]] en [[Gran Bretaña]], Page algamó una moderada fama como músicu de sesión. Mientres esta etapa, Page foi conocíu como &quot;Little Jimmy&quot; pa nun ser confundíu con [[Big Jim Sullivan]], moteyáu a cencielles &quot;Big Jim&quot;.&lt;ref name=pole /&gt; Como guitarrista preferíu del productor [[Shel Talmy]], Page acabó trabayando con grupos como [[The Who]] o [[The Kinks]] gracies a los encargos que Talmy recibía.&lt;ref name=pole /&gt;

Ente los grupos y artistes colos que trabayó Page como músicu de sesión atópense [[The Rolling Stones]], [[Van Morrison]], [[Marianne Faithfull]], [[Dave Berry]] o [[Brenda Lee]], amás de [[The Who]] y [[The Kinks]], colos que trabayó gracies al sofitu de Talmy. Se rumorea que Page participó nun altu porcentaxe del total de grabaciones realizaes ente los años [[1963]] y [[1965]], cerca del 60%,,&lt;ref name=online /&gt; anque hai fontes qu'indiquen qu'esti porcentaxe bazcuya ente'l 50% y el 90%.&lt;ref name=pole /&gt;

En [[1965]], Page entró como productor nel sellu [[Immediate Records]] gracies al mánager de los [[Rolling Stones]], Andrew Loog Oldham.&lt;ref name=online /&gt; Gracies a esti nuevu cargu, Page tocó y produció cantares de [[John Mayall]], [[Nico (cantante alemana)|Nico]], [[Chris Farlowe]], [[Twice as Much]] y [[Eric Clapton]], y entró nuna curtia rellación sentimental cola compositora y cantante [[Jackie DeShannon]].&lt;ref name=online /&gt; Amás, trabayó como músicu de sesión nel álbum ''[[Love Chronicles]]'', d'[[Al Stewart]] en [[1969]], y nel discu debú de [[Joe Cocker]], ''[[With a Little Help from My Friends (álbum)|With a Little Help from My Friends]]''.&lt;ref name=pole /&gt;

Anque Page grabó temes con ensame de músicos, munches d'estes namái pueden atopase per mediu de [[bootleg]]s, editaes xuntu con dellos cantares inéditos de [[Led Zeppelin]].

=== The Yardbirds ===
{{AP|The Yardbirds}}
En [[1964]], Page recibió una ufierta pa reemplazar al so amigu [[Eric Clapton]] en [[The Yardbirds]], anque la refugó como amuesa de llealtá escontra'l so amigu.&lt;ref name=pole /&gt; Un añu dempués, Clapton dir por deséu propiu de los Yardbirds, y Page recibió una nueva ufierta como miembru de dicha banda, que Page tornó pa siguir cola so codalosa carrera como músicu de sesión y porque nun taba preparáu pa salir de xira con un grupu, polo qu'encamentó como reemplazu de Clapton al so compañeru y amigu [[Jeff Beck]],&lt;ref name=pole /&gt; con quien trabayara enantes. El [[16 de mayu]] de [[1966]], el baterista [[Keith Moon]], el baxista [[John Paul Jones]], el teclista [[Nicky Hopkins]], [[Jeff Beck]] y Jimmy Page grabaron la tema &quot;Beck's Boleru&quot; nos estudios IBC de [[Londres]].&lt;ref name=polehistoria&gt;{{cita web |títulu=Gallows Pole - Historia de Led Zeppelin|url=http://www.geocities.com/axaxasmloe/historia.html|fechaaccesu=20 d'avientu de 2007|urlarchivu=http://web.archive.org/20021120194736/www.geocities.com/axaxasmloe/historia.html|fechaarchivu=20 de payares de 2002}}&lt;/ref&gt; Esta esperiencia dio-y a Page la idea de formar un [[supergrupo]] con [[Jeff Beck]], xuntu cola base rítmica de los [[The Who]]: [[John Entwistle]] al baxu y Keith Moon a la batería,&lt;ref name=polehistoria /&gt; anque la falta d'un vocalista plenu y los problemes contractuales conxelaron el proyeutu.&lt;ref name=online /&gt;

Unes selmanes dempués d'esti fallíu proyeutu, Page volvió recibir otra ufierta pa formar parte de los Yardbirds qu'aceptó esta vegada, polo qu'entró nel grupu en calidá de [[Baxu (instrumentu musical)|baxista]] en sustitución de [[Paul Samwell-Smith]], anque acabó desempeñando'l rol de guitarrista líder xuntu con Jeff Beck dempués de que [[Chris Dreja]] treslladóse a la posición de baxista.&lt;ref name=pole /&gt; Sicasí, el gran potencial musical del grupu viose atayáu poles constantes xires y la falta d'ésitu musical, según polos conflictos internos. Fueron estos conflictos los que provocaron la marcha de Jeff Beck de la formación, dexando'l grupu nun [[cuartetu (música)|cuartetu]].

El primer álbum con Page como guitarrista principal foi ''[[Little Games]]''. Esti discu recibió crítiques mistes, ente que nun algamar les cotes comerciales que se-y atribuyeron nun principiu, algamando'l puestu númberu 80 nel [[Billboard]]. Anque les grabaciones del grupu empobinábense claramente escontra un soníu bien comercial, les sos actuaciones yeren muncho más esperimentales por cuenta de la ascendencia [[blues]] de les sos composiciones.&lt;ref name=polehistoria /&gt;

Dempués de la marcha en [[1968]] de [[Keith Relf]] y [[Jim McCarty]], Page, que quería realizar los conciertos pendientes de la banda en [[Escandinavia]], reclutó al vocalista [[Robert Plant]], al baterista [[John Bonham]] y al baxista y teclista [[John Paul Jones]] pa formar un nuevu grupu, que Page nomó como The New Yardbirds pero que sería pocu dempués renombráu como [[Led Zeppelin]]. Esti nome foi tomáu por Page por causa de un chiste qu'había contáu Keith Moon na sesión de grabación de la tema &quot;Beck's Boleru&quot;, nel que dicía que la banda cayería como un &quot;[[zeppelin]] de plomu&quot; (n'inglés Lead Zeppelin). Darréu, el mánager de la banda, [[Peter Grant]], encurtiaría'l nome escontra Led Zeppelin pa evitar errores de pronunciación con &quot;Lead Zeppelin&quot;.&lt;ref name=polehistoria /&gt;

=== Led Zeppelin ===
{{AP|Led Zeppelin}}

==== Influencia ====
[[Ficheru:Jimmy Page2.jpg|thumb|250px|right|Page con Led Zeppelin nel [[Madison Square Garden]], 1973]]
La esperiencia de Page como músicu de sesión y como miembru de The Yardbirds fíxose notar dende'l primer momentu. Nos llabores de compositor, productor y guitarrista, Page contribuyó a que Led Zeppelin convertir nuna de les bandes más influyentes de los años '70 y de la hestoria de la [[música rock]], amás d'influyir por sigo namái en numberosos guitarristes posteriores. El [[riff]] rápidu y empobináu escontra'l [[heavy metal]] de &quot;[[Communication Breakdown]]&quot;, un cantar qu'apaez nel trabayu debú de Led Zeppelin, [[Led Zeppelin (álbum)|homónimu]], ta considerada por [[Johnny Ramone]], guitarrista de la estinguida y primeriza banda de [[punk]] [[The Ramones]], como inspirador del soníu acelerao y potente de la música de la so banda. Pela so parte, el solu de guitarra de &quot;[[Heartbreaker (cantar de Led Zeppelin)|Heartbreaker]]&quot;, tocáu colos dos manes nel mástil de la guitarra, influyó definitivamente en [[Eddie Van Halen]] pa popularizar [[Tapping|esta téunica]] guitarrera nos años '80. Amás, el solu de guitarra de &quot;[[Stairway to Heaven]]&quot;, compuestu y tocáu por Page, ta consideráu polos llectores de delles revistes musicales como'l meyor solu de la hestoria, ente que'l mesmu Page foi nomáu guitarrista del añu cinco veces siguíes pola revista ''Creem'' mientres la década de los '70. A lo último, Page foi unu de los primeros guitarristes de la hestoria n'utilizar una guitarra de doble mástil, de marca [[Gibson]] inspirada nel modelu SG de la marca.

==== Efeutos ====
Pa la composición y grabación de la mayoría de los cantares de Led Zeppelin, Page usó delles guitarres [[Gibson Les Paul]] con amplificadores [[Marshall Amplification|Marshall]].&lt;ref name=online /&gt; Page tamién emplegó guitarres [[Fender Telecaster]] mientres la grabación de ''[[Led Zeppelin I]]'' y pa grabar el famosu solu de &quot;[[Stairway to Heaven]]&quot;. Tocantes a los sos amplificadores, les sos marques más utilizaes, amás de Marshall, fueron Vox, Orange y Fender. Amás de la guitarra llétrica, Page tamién utilizó &quot;lap steel guitar&quot;, [[guitarra slide|guitarres slide]], guitarres con pedales d'aceru (un tipu de guitarra llétrica que se toca con un artiluxu d'aceru en cuenta de colos deos y asítiase de manera horizontal), guitarres acústiques y pedales d'efeutos ([[Chorus]], [[Wah-wah]], [[Flanger]], etc).&lt;ref name=online /&gt;

Pela so parte, Page ye tamién famosu por ser unu de los primeres n'utilizar un arcu de [[violoncello]] pa tocar la guitarra nos cantares &quot;[[Dazed and Confused (cantar)|Dazed and Confused]]&quot;, &quot;How Many More Times&quot;, y na introducción de &quot;[[In the Evening]]&quot;.&lt;ref name=online /&gt; Esta téunica aprender mientres la so etapa como músicu de sesión, anque nun foi'l primer guitarrista n'utilizar un arcu de cello, yá que [[Eddie Phillips]], del grupu [[The Creation]] realizó esta esperiencia primero que Page. Nuna entrevista a la [[MTV]], Page afirmó qu'estrayxo esta téunica al ver al so compañeru David McCallum Sr. (padre del actor [[David McCallum]]), tamién músicu de sesión, faer lo mesmo cola so guitarra y un arcu de cello.

En dellos cantares de la banda, Page solía utilizar un [[theremin]], amás del pedal [[Wah-wah]] pa realizar dellos efeutos cola so guitarra.&lt;ref name=online /&gt;

==== Téuniques de producción musical ====
Page ta acreditáu como unu de los artífices de faer llegar al estudiu nueves téuniques de grabación, que desenvolvió mientres la so etapa en [[Led Zeppelin]]. A empiezos de la década de los '60, los productores musicales británicos solíen emplazar los micrófonos xustu delantre de la batería y de los amplificadores, lo qu'aniciaba un soníu llixeramente defectuosu apreciable en munches grabaciones d'aquella década. Page comentó nuna entrevista a la revista ''Guitar World'' que los soníos de la batería naquella dómina sonaben como caxes de cartón.&lt;ref name=&quot;guiwo&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Tolinski |nome=Brad |coautores=Greg Di Bendetto |añu=1998 |mes=Xineru |títulu=Light and Shade (Lluz y Solombra) |revista=Guitar World |url=http://trublukris.tripod.com/inter/jp-history.html |fechaaccesu= 10 d'avientu de 2007 |quote= |urlarchivu=http://web.archive.org/20010308095646/trublukris.tripod.com/inter/jp-history.html|fechaarchivu=8 de marzu de 2001}}&lt;/ref&gt; Sicasí, Page sofitaba les téuniques de grabación de la década de los '50, especialmente les desenvueltes nel [[estudiu Sun]]. Na mesma entrevista a ''Guitar World'', Page dixo que'l procesu de grabación solía ser una ciencia, y que los inxenieros teníen un lema: distancia igual a fondura. Llevando esti lema a la llende, a Page asocedióse-y la idea d'asitiar un micrófonu adicional a una determinada distancia del amplificador y grabar dempués n'equilibriu colos dos. Al adoptar esta téunica, Page convertir n'unu de los primeros productores británicos en grabar el soníu d'ambiente d'una banda.

Pa la grabación de dellos cantares de Led Zeppelin, como &quot;[[Whole Lotta Love]]&quot; o &quot;You Shook Me&quot;, Page emplegó la téunica de la [[reverberación]], que se cree foi emplegada per primer vegada por Page mientres el so pasu por [[The Yardbirds]], más concretamente na grabación de la tema &quot;Ten Little Indians&quot;.&lt;ref name=&quot;guiwo&quot; /&gt; Consiste n'escuchar l'[[ecu]] enantes del soníu orixinal, en llugar d'escuchala dempués, llográu asitiando la pista grabada del ecu enantes de la pista del soníu orixinal mientres el procesu de grabación y entemecíu del cantar. Pa esti efeutu tamién asitiaba micrófonos al fondu de la sala de grabación por que'l soníu llegara más débil, creando asina nueves atmósferes musicales.&lt;ref name=renacer /&gt; Amás, na grabación de &quot;When the Leeve Breaks&quot; asitió la batería de Bonham nel buecu d'una escalera, y en &quot;Since I've Been Loving You&quot; puédese inclusive escuchar el chirrido del pedal del bombu de la batería polo cerca que taba'l micrófonu d'ella.&lt;ref name=renacer&gt;{{cita web |títulu=Renacer llétricu - Intereses|url=http://www.renacerelectrico.com/intereses.html|fechaaccesu=15 de febreru de 2008|autor=Renacereléctrico.com}}&lt;/ref&gt;

=== Dempués de Led Zeppelin ===
[[Led Zeppelin]] dixebrar en [[1980]] dempués de que'l baterista [[John Bonham]] morriera afogáu na so propia vultura mientres un enfile nuna de les cases de Page. Anque Jimmy intentó formar un grupu llamáu [[XYZ]] cuntando con ex-miembros de [[Yes]],&lt;ref name=ispmusica /&gt;&lt;ref name=online /&gt; el so regresu a los escenarios solo producióse en [[1983]], cuando dio una serie de conciertos pa recaldar fondos en favor de la llucha contra la [[esclerosis múltiple]], n'honor del baxista de [[Small Cares]], [[Ronnie Lane]], a quien-y diagnosticaren la enfermedá pocu tiempo enantes.&lt;ref name=pole /&gt;

[[Ficheru:Jimmy Page 1983.jpg|thumb|derecha|Jimmy Page en 1983.]]
En [[1984]] publicóse un videu del conciertu en [[Londres]] de 1983, con dos canciones compuestes por Page qu'apaecieren na banda sonora de la película ''Death Wish II'' con [[Steve Winwood]] como cantante.&lt;ref name=MusicMight /&gt; Amás, el videu amuesa una improvisación n'escena de la tema &quot;[[Layla (cantar)|Layla]]&quot; xuntu con [[Jeff Beck]] y [[Eric Clapton]], el tríu de guitarristes que formaron parte dalguna vegada de [[The Yardbirds]].

Nel conciertu del [[Madison Square Garden]] de [[Nueva York]], el vocalista foi [[Paul Rodgers]], futuru vocalista de [[The Firm (banda)|The Firm]] y antiguu miembru de [[Free (banda)|Free]] y [[Bad Company]]. Mientres esta serie de conciertos, l'aspeutu de Page yera enfermizu y débil, yá que, según el llibru ''Hammer of the Gods'', Page dexara la so adicción a la [[heroína]] dempués de siete años.

Darréu, Page xuntar con [[Roy Harper]] pa grabar un discu, llamáu ''Whatever Happened to Jugula?'', y participar n'ocasionales conciertos,&lt;ref name=MusicMight /&gt; nos que predominaba un estilu acústico y empobinao escontra'l [[folk]] acompañando a grupos como The MacGregors o Themselves. En [[1984]], Page grabó un discu col ex vocalista de [[Led Zeppelin]] y antiguu compañeru so, [[Robert Plant]], sol nome de [[The Honeydrippers]]. Amás, xunir a [[Paul Rodgers]] pa componer y grabar dos discos so la denominación de [[The Firm (banda)|The Firm]]. El primer álbum, ''The Firm'', algamó'l puestu númberu 17 na llista [[pop]] de [[Billboard]] con esitosos cantares como &quot;Radioactive&quot; o &quot;Closer&quot;, y superó el millón de ventes nos Estaos Xuníos.&lt;ref name=MusicMight /&gt; ''The Firm'' foi siguíu de ''Mean Business'', non tan esitosu como'l so antecesor, polo que los sos miembros decidieron abandonar el proyeutu.&lt;ref name=AMG /&gt;

A [[The Firm (banda)|The Firm]] siguiéron-y dellos otros proyeutos. Page volvió trabayar como músicu de sesión pa [[The Rolling Stones]], [[Graham Nash]], Box of Frogs y [[Robert Plant]]. Amás, editó'l so propiu álbum en solitariu en 1988, ''[[Outrider]]'', y realizó xuntu col vocalista de Whitesnake, [[David Coverdale]], el discu ''[[Coverdale Page]]'', esti discu salió a la venta en marzu de 1993, anque lamentablemente namái fixeron una mini-xira por [[Xapón]]. Dizse que'l manager de Page arruinó tou lo que tendría de ser una xunta de dos bisarmes del hard rock inglés. Tamién compunxo y grabó la banda sonora de la película ''[[Death Wish 2]]'', de 1982, y collaboró col so ex-compañeru John Paul Jones na de ''Scream for Help'', de 1985.

Los miembros sobrevivientes de [[Led Zeppelin]] axuntar en 1985 pa una curtia actuación nel recordáu conciertu [[Live Aid]], con [[Phil Collins]] y [[Tony Thompson]] alternándose na batería. Sicasí, los continuos problemes de Page coles drogues y la so fluexa performance mientres dicha presentación, fixeron que los miembros de la banda consideraren la mala calidá d'esta actuación,&lt;ref name=AMG /&gt; negándose a qu'apaecieren fragmentos del so conciertu nel [[DVD]] editáu pa celebrar el 20 aniversariu de Live Aid. Un añu dempués, en 1986, Page axuntóse temporalmente colos sos ex compañeros de The Yardbirds pa interpretar dellos cantares del discu ''Strange Land'', de Box of Frogs.

Led Zeppelin reformóse'l 14 de mayu de 1988 pa tocar namái nel conciertu de celebración del 40 aniversariu d'[[Atlantic Records]], con [[Jason Bonham]] ocupando'l puestu del so padre na batería.

En 1994, Page y el so ex-compañeru y sociu creativu en Zeppelin [[Robert Plant]] axuntar pa grabar un conciertu de la serie &quot;Unplugged&quot; de la cadena [[MTV]]. L'especial, renombráu como ''Unledded'', nun cuntó cola participación de John Paul Jones, y foi una de les emisiones más esitoses de la cadena. N'ochobre del mesmu añu, la grabación del programa salió al mercáu sol nome de ''[[Non Quarter]]''.
Debíu al ésitu de la xira de presentación de ''Non Quarter'', Page y Plant grabaron otru discu - esta vegada con cantares nuevos grabaes en xuntos en 1998, que se publicar sol títulu de ''[[Walking into Clarksdale]]''.

El [[UK Hall of fame|Salón de la Fama]] musical británicu incluyó a [[Led Zeppelin]] en [[1995]], lo que se convirtió na segunda inclusión de Jimmy Page dientro d'esti Salón, yá que tuvo'l mesmu honor en [[1992]], cuando [[The Yardbirds]] llograron la mesma calificación.&lt;ref name=ispmusica /&gt;

Tamién en [[1998]], Page collaboró col raperu estauxunidense [[Puff Daddy]] pa grabar una versión de &quot;[[Kashmir (cantar)|Kashmir]]&quot; pa la banda sonora de ''[[Godzilla]]''.&lt;ref name=MusicMight /&gt; El cantar, titulada &quot;Come with Me&quot;, foi interpretada polos sos dos autores nel [[Saturday Night Live]].

[[1999]] vio la xira de Page col grupu [[The Black Crowes]], y [[2001]], l'apaición del guitarrista xuntu con [[Fred Durst]] (vocalista de [[Limp Bizkit]]) y Wes Scantlin (guitarrista de [[Puddle of Mudd]]) pa interpretar en direutu'l cantar &quot;Thank You&quot; na gala de los premios MTV europeos en [[Frankfurt del Main]].

En [[2005]], Page foi gallardoniáu cola [[Orde del Imperiu Británicu]] en reconocencia del so trabayu como embaxador de caridá en [[Brasil]], y nomáu fíu predilectu de la ciudá de [[Rio de Janeiro]]. Un añu dempués foi introducíu nel [[UK Hall of fame|Salón de la Fama del Reinu Xuníu]] de Música del [[Reinu Xuníu]] xuntu col restu de los miembros de Led Zeppelin, siendo la so segunda inclusión nesti Salón dempués de que [[The Yardbirds]] consiguieren el so llugar en [[1992]].&lt;ref name=AMG /&gt; Na presentación per televisión del actu, apaecieron dellos personaxes del mundu de la música allabando'l trabayu de Page siguíos d'un curtiu discursu del protagonista. Dempués d'ello, [[Wolfmother]] interpretó la tema &quot;[[Communication Breakdown]]&quot; en direutu.

El [[10 d'avientu]] de [[2007]] dio llugar nel estadiu O2 Arena de [[Londres]] un conciertu de Led Zeppelin, cuntando de nuevu na batería con Jason Bonham, fíu de John Bonham. El conciertu rexuntó a más de 20.000 persones nel estadiu londinense.

El [[24 d'agostu]] de [[2008]] participó, como representante de la delegación británica de [[Londres 2012]], na ceremonia de clausura de los Xuegos de [[Beixín 2008]]. Tocó la tema &quot;[[Whole Lotta Love]]&quot;, que foi interpretáu conxuntamente con [[Leona Lewis]].

Rimada de distribución n'España'l documental “It might get loud” (2008) de Davis Guggenheim, qu'axunta a Jimmy Page con otros dos virtuosos de la guitarra - [[The Edge]] d'[[U2]] y [[Jack White]] de [[The White Stripes]] y [[The Raconteurs]] - nel que cada guitarrista revela les influencies que marcaron les sos respetivos estilos. Presentáu nel [[Festival de Cine de Toronto]], el documental inclúi cantares inéditos y una jam session de los guitarristes. [http://www.sonyclassics.com/itmightgetloud/]

== Vida privada ==
Ente 1970 y 1983 Jimmy Page tuvo casáu cola modelu Francesa Charlotte Martin, ex novia d'[[Eric Clapton]]. L'ex-matrimoniu tien una fía llamada Scarlet Lilith Page (nacida en 1971), anguaño ye una reconocida fotógrafa y madre de la primer nieta de Jimmy, Alice Brown.

Darréu (en 1986) cásase con Patricia Ecker, con quien tuvo'l so segundu fíu, James Patrick Page III. En 1995 divorciáronse. Esi mesmu añu Page conoz a la brasilana (fía d'arxentinos) Jimena Gomez-Paratcha, con quien entablaría una rellación que duró hasta 2008.

Al pie de ella tien 2 fíos lexítimos Zofia Jade (nacida en 1997) y Ashen Josan (nacíu en 1999) y Jana (nacida nel '94), fía de Jimena a quien Jimmy adoptó.

En [[1972]] Page adquirió &quot;The Tower House&quot;, una [[arquiteutura gótica|casa gótica]] mercada al actor [[Richard Harris]], que orixinalmente foi diseñada pol arquiteutu [[William Burges]] para sigo mesmu. Burges tenía una llabrada reputación dientro de l'arquiteutura gótica nel [[sieglu XIX]].

Dende mediaos [[1980]] hasta [[2004]], Page vivió nuna residencia llamada &quot;Mill House&quot;, asitiada en [[Windsor (Inglaterra)|Windsor]], [[Inglaterra]]. Nesti llar, antigua propiedá del actor [[Michael Caine]], finó'l baterista [[John Bonham]].

Per otra parte, dende principios de los años 70 hasta principios de los 90, Page foi propietariu de la llamada &quot;Boleskine House&quot;, casona allugada sobre la mariña sudeste del [[Llagu Ness]], n'[[Escocia]], que fora antigua residencia del místicu inglés [[Aleister Crowley]], del cual Page ye un fervosu almirador.
Pela redolada d'esta casa rodaron delles escenes de la película de Led Zeppelin, ''The Song Remains the Same''.&lt;ref name=pole /&gt;

=== Rellaciones col Ocultismu ===
A empiezos de la década de 1970, Page tenía una llibrería dedicada al campu del [[Ocultismu]] en [[Londres]], llamada &quot;The Equinox Booksellers and Publishers&quot; (&quot;Vendedores y editores del [[Equinocciu]]&quot;),&lt;ref name=pole /&gt; que tuvo que cerrar debíu al escasu tiempu del qu'esfrutaba Page, pola mor del españíu de popularidá de [[Led Zeppelin]]. La llibrería publicó'l llibru ''The Goetia'', d'[[Aleister Crowley]], na so edición de [[1904]].

[[Ficheru:Zoso.svg|thumb|right|300px|Runes o símbolos presentes na portada de ''[[Led Zeppelin IV]]'' y que se correspuenden con cada unu de los miembros de la banda. El correspondiente a Page ye'l primeru empezando pola esquierda, que presenta la pallabra &quot;Zoso&quot;.]]

Sicasí, lo que más rellaciona a Page col ocultismu ye la inclusión na portada del discu ''[[Led Zeppelin IV]]'' de cuatro símbolos que representaben a cada unu de los miembros de la banda. Mientres los conciertos de presentación d'esti trabayu, Page solía salir a escena con símbolos del [[zodiacu]] bordaos nes sos ropes, xuntu con unu de los símbolos del discu, nomáu popularmente como &quot;ZoSo&quot;. Esto llamó l'atención de munchos fans de la banda y alimentó el so interés. Anque'l símbolu en sí sigue siendo un misteriu, sábese que tien el so orixe en ''Ars Magica Arteficii'', un [[grimorio]] de [[1557]], que'l so autor ye [[Gerolamo Cardano]], nel que s'identifica al símbolu de &quot;ZoSo&quot; como satánicu. Primeramente, delles especulaciones apuntaben a que la procedencia del signu podría surdir d'un llibru llamáu ''Zos Speaks'', d'[[Austin Osman Spare]], distribuyíu por Page na so antigua llibrería. Otra teoría afirmaba que &quot;ZoSo&quot; podría derivar d'un estilizado [[Seiscientos sesenta y seis|666]], o que podría tar rellacionáu cola disciplina esotérica hebrea de la [[Cábala]]. Sicasí, acéptase mayoritariamente la teoría del [[grimorio]] como la verdadera, polo que ye probable que les otres dos seyan incorreutes. Tamién s'espunxo que la creación del signu ye a cencielles un garabato de Page, ensin sentíu específicu. El guitarrista nunca declaró nada con respectu al significáu del símbolu.

El logotipu de [[Swan Song]], la compañía fundada por [[Led Zeppelin]] en [[1974]] pa editar los sos trabayos discográficos, consiste nuna figura d'[[Apolo]], dios griegu de la lluz y la razón, anque ye dacuando malinterpretada como si fora una imaxe d'[[Ícaro]], quien morrió amburar por volar demasiáu cerca del Sol, o de [[Lucifer]], el [[ánxel cayíu]] que foi espulsáu del Cielu y que se convirtió darréu en [[Satanás]], d'alcuerdu a la tradición [[cristiana]].
La representación de Apolo ta basada nun cuadru del artista William Rimmer, ''Evening: Fall of the Day'', de 1869.

Pela so parte, el diseñu interior del discu ''Led Zeppelin IV'' ta basáu nuna carta del [[Taró (cartes)|Taró]], llamada &quot;L'ermitañu&quot;: Page tresformar nesti personaxe mientres una secuencia de la película ''The Song Remains the Same''.

Page foi, amás, convidáu a escribir la banda sonora del curtiu cinematográficu ''Lucifer Rising'', rodada por otru almirador d'[[Aleister Crowley]], el direutor [[Kenneth Anger]]. De la mesma, Page dexó que se rodaren delles escenes de la película en ''The Tower House'', la so residencia en [[Londres]]. Como resultancia del procesu de composición de la banda sonora del curtiu, Page escribió namái 23 minutos de música, daqué qu'a Anger paeció-y insuficiente, argumentando que Page tardara tres años n'escribir namái 23 minutos de música. El direutor cargó en declaraciones contra Page, diciendo que tenía &quot;un llíu cola Dama Blanca&quot; (en referencia a la [[cocaína]]), que yera &quot;un ocultista pretencioso&quot;,&lt;ref name=pole /&gt; y que &quot;taba tan engabitáu a les drogues que yera incapaz de terminar el proyeutu&quot;. Page respondió acotando que terminara toles sos responsabilidaes, y qu'inclusive ayudó a Anger a terminar la película emprestándo-y el so propiu material de grabación. Les composiciones de Page fueron reemplazaes na película pola obra d'un Bobby Beausoleil, personaxe rellacionáu con [[Charles Manson]], y asesín convicto, que compunxo la banda sonora dende la so estancia en prisión.
La grabación de la banda sonora non editada de la película, compuesta ya interpretada por Jimmy Page, vien circulando en diverses ediciones [[bootleg|pirata]] dende los años 70, con distintos portaes y baxu distintos nomes, anque'l material tien una calidá de soníu bien deficiente. Se rumorea que l'entamu del cantar &quot;[[In the Evening]]&quot;, qu'apaez nel discu ''[[In Through the Out Door]]'' de [[Led Zeppelin]], foi estrayíu d'esta banda sonora inédita, anque parte de la banda sonora de ''Lucifer Rising'' foi reciclada y usada por Page pa la composición de la correspondiente a ''Death Wish II''.&lt;ref name=MusicMight&gt;{{cita web |títulu=JIMMY PAGE - Biografía única y detallada - MusicMight|url=http://www.musicmight.com/linkto/artist/{AC691B2F-12D4-4DBA-B728-716F743|fechaaccesu=29 d'avientu de 2007}}&lt;/ref&gt;

=== Adicciones a la heroína y a la cocaína ===
El mesmu Jimmy Page almitió la so adicción a les drogues mientres la década de los '70. Nuna entrevista a la revista ''Guitar World'' en [[2003]], Page dixo: &quot;Nun puedo falar alrodiu de los demás (en referencia al restu de los miembros de la banda), pero pa mi les drogues fueron una parte integral de too, dende l'empiezu hasta'l final&quot;.&lt;ref&gt;Tolinski, Brad, &quot;The Greatest Show On Earth, ''Guitar World'', xunetu de 2003; 2º publicación en ''Guitar Legends Magacín'', Edición d'iviernu de 2004, p. 72.&lt;/ref&gt;

Mientres l'añu [[1973]], la droga más utilizada nel senu de [[Led Zeppelin]] yera la [[cocaína]], teniendo a Page, [[John Bonham]], [[Peter Grant]] (mánager del grupu) y Richard Cole (mánager de les xires del grupu) como principales consumidores. Dempués de la xira por [[Estaos Xuníos]] d'esi añu, Page díxo-y a Nick Kent: &quot;Oh, tol mundu pasóse de la llende un par de vegaes. Sé que yo lo fixi y, pa sete honestu, nun m'alcuerdo perbién d'enforma de lo que pasó&quot;.&lt;ref&gt;Case, George, &quot;Jimmy Page: Magnus, Musician, Man&quot;, ''Hal Leonard Books 2007''; publicáu en ''Guitar World'', mayu de 2007, p. 52.&lt;/ref&gt;

En [[1976]], Page empezó a consumir [[heroína]] introducíu por Richard Cole, quien reconoció qu'él y Page tuvieren usando la droga mientres la grabación de ''[[Presence]]'' esi añu. Page almitió pocu dempués que yera un adictu a la droga y empezó a fumar intensamente como métodu p'abandonar la so adicción.

Hacia l'añu [[1977]], l'adicción de Page taba empezando a afectar la so capacidá pa tocar la guitarra,&lt;ref name=AMG /&gt; como puede apreciase nes ediciones pirata de los sos conciertos mientres esi añu. Les drogues tamién afectaron el so aspeutu físicu (perdió abondo pesu mientres la so etapa d'adicción) y psicolóxicu, yá que empezó a aisllase pasu ente pasu de [[Robert Plant]] y del restu de los miembros de Led Zeppelin. Mientres les sesiones de grabación de ''[[In Through the Out Door]]'' en [[1978]], el pesu de les composiciones recayó na figura de [[John Paul Jones]], una y bones l'adicción de Page a la heroína provocó numberoses ausencies del estudiu de grabación mientres llargos periodos de tiempu.

El guitarrista dixo superar la so adicción a empiezos de la década de los '80. Nuna entrevista ufiertada nel añu [[1988]] a la revista ''Musician'', Page ofendióse cuando l'entrevistador notó que la so adicción a la heroína había estáu acomuñada al so nome, y aportunó: &quot;Nun soi un adictu, munches gracies&quot;.

== Preseos ==

=== Guitarres ===
;Guitarres llétriques
Con una coleición de 1500 guitarres como lu foi mentáu nuna entrevista a BBC en 2005. Ente elles:[[Ficheru:Jimmy Page's double-neck Gibson guitar, Hard Rock Cafe Hollywood.JPG|thumb|derecha|[[Gibson EDS-1275]] de Jimmy Page nel Hard Rock Cafe de Hollywood.]]
* 1958 [[Gibson Les Paul]] Standard
* 1959 [[Gibson Les Paul]] Standard. Esta ye la so guitarra primaria y tien dellos cambeos como'l pescuezu ye muncho más delgáu y les pastillas son &quot;Burstbuckers&quot; una d'elles ensin la cubierta cromada (de la pastilla de la ponte). Esta guitarra foi un regalu del guitarrista de [[The Eagles]], [[Joe Walsh]].
* 1959 Danelectro 3021 AKA 59-DC. (Cola afinación en Re).
* 1964 [[Fender Stratocaster]]. Usada nes grabaciones del álbum [[In Through the Out Door]], y en 1979 en Knebworth en &quot;In the evening&quot;
* 1959-60 [[Fender Telecaster]] 1960-1965. Un regalu de [[Jeff Beck]], esta guitarra foi repintada con un dragón psicodelico.
* 1971 [[Gibson EDS-1275]] (Usada pa tocar les versiones en direuto de &quot;Stairway to Heaven&quot; &quot;The song remains the same&quot; &quot;Rain Song&quot; ente otres).
* 1973 [[Gibson Les Paul]]
* 1978 [[Gibson Les Paul]]
* Gibson RD Artist de 1977, usada en “Misty Mountain Hop” en 1979.
* Fender Electric XII de 1965. Esta yera una guitarra de 12 cuerdes usada en “Thank You” y n'otres temes con esti tipu de guitarres.
* Gibson Les Paul Black Beauty
* Vox 12-String de 1967
* Rickenbacker de 12 cuerdes. Usada pa grabar les remortines de 12 cuerdes en &quot;Stairway to Heaven&quot;.
;Guitarres acústiques
* [[Gibson J-200]]
* [[Martin D28]] 
* [[Ovation Acoustica]]
* [[Gibson Everly Brothers Modelu Acoustica]]
* [[Giannini 12-String Acoustica]]
* [[Harmony Sovereign Acoustica]]
* [[Washburn 12 String Acoustica]]
* [[Ovation 1994 Double Neck Acoustica]]

=== Amplificadores ===
* [[Fender]] Tonemaster Heads
* Wizard Classic Heads
* [[Fender]] Tonemaster 4x12 Cabinets
* Vox AC30
* [[Marshall Amplification|Marshall]] SLP-1959 100 watts modified
* Supro (modelu desconocíu) 1x12
* Orange 100 watt amp y cabinet
* Hiwatt 50
* Petersburg JP-100 amplifiers

=== Efeutos y accesorios ===
* Sola Sound Tone Bender Professional MKII
* Pete Cornish Custom Switching System
* Crybaby Wah-Wah
* MXR Phase 90
* Boss CE-2 Chorus
* Yamaha CH-10 Mark II Chorus
* Echoplex
* Theremin
* Pete Cornish Line Drivers
* Herco Flex 75mm Picks
* Ernie Ball.009-.042 Strings
* Ernie Ball Earthwood Acoustic Strings
* Vox Wah-Wha
* Dunlop Cry-Baby
* Arcu de chello. Usáu pal famosu solu de &quot;Dazed and Confused&quot; y &quot;How Many More Times&quot;
* Vox Cry Baby Wah 
* Gizmotron
* [[Roger Mayer]] fuzz pedal

=== Modelos Signature ===
* [[Gibson]] llanzó al mercáu la Jimmy Page Signature Les Paul que s'esanició en 1999, volvió al mercáu años dempués y yá nun se sigue fabricando; esta guitarra yera una copia de la Les Paul 59 de Page.
* Tamién Gibson produció nel 2007 la EDS-1275 de Page y namái se vendió un númberu llindáu d'estes guitarres, que vendiéronse toes el mesmu día que s'anunció la so salida.
* Gibson llanzó al mercáu una versión de la Black Beauty 1960 de Page que foi robada en 1970; de la mesma que la EDS-1275 namái se vendió un númberu llindáu y escosáronse casi al intre.
* Ye unu de los pocos guitarristes en tener más de dos modelos Signature por Gibson. Al pie de él tamién tán [[Pete Townshend]] de [[The Who]], [[Joe Perry]] d'[[Aerosmith]], [[Slash (músicu)|Slash]] [ex [Velvet Revolver]] (ex [[Guns N' Roses]]), [[Angus Young]] de [[AC/DC]], [[Billie Joe Armstrong]] de [[Green Day]] y [[Alex Lifeson]] de [[Rush]].

== Discografía ==

=== Con [[The Yardbirds]] ===
* ''[[Little Games]]'' (1967)

=== Con The New Yardbirds ===
* ''London Blues'', [[bootleg]] (1968)

=== Con Led Zeppelin ===
* ''[[Led Zeppelin (álbum)|Led Zeppelin]]'' (1969)
* ''[[Led Zeppelin II]]'' (1969)
* ''[[Led Zeppelin III]]'' (1970)
* ''[[Led Zeppelin IV]]'' (1971)
* ''[[Houses of the Holy]]'' (1973)
* ''[[Physical Graffiti]]'' (1975)
* ''[[The Song Remains the Same (álbum)|The Song Remains the Same]]'' (1976)
* ''[[Presence]]'' (1976)
* ''[[In Through the Out Door]]'' (1979)
* ''[[Coda (álbum)|Coda]]'' (1982)

=== Con [[The Honeydrippers]] ===
* ''[[The Honeydrippers: Volume One]]'' (1984)

=== Con [[The Firm (banda)|The Firm]] ===
* ''The Firm'' (1985)
* ''Mean Business'' (1986)

=== En collaboración con otros artistes ===
* ''Don't Send Me No Flowers'' (tamién conocíu como ''Jam Session'') (1968, grabáu en 1964 con [[Sonny Boy Williamson]], Brian Auger y otros)
* ''Non Introduction Necessary'' (1968, con [[John Paul Jones]] &amp; Albert Lee)
* ''Lord Sutch and Heavy Friends'' (1970, con Screaming Lord Sutch)
* ''Whatever Happened to Jugula?'' (1983, con [[Roy Harper]])
* ''Strange Land'' (1986, con Box of Frogs)
* ''[[Coverdale Page]]'' (1993, con [[David Coverdale]])
* ''[[Non Quarter]]'' (1994, con [[Robert Plant]])
* ''[[Walking into Clarksdale]]'' (1998, con [[Robert Plant]])
* ''Live at the Greek'' (2000, con [[The Black Crowes]])
* ''Last Man Standing'' (2006, tema: &quot;Rock and Roll&quot; con [[Jerry Lee Lewis]])

=== En solitariu ===
* ''She Just Satisfies / Keep Moving'', single (1965)
* ''[[Outrider]]'' (1988)

=== Bandes sonores ===
* ''[[Death Wish 2|Death Wish II]]'' (1982)
* ''Scream for Help'' (1985, con [[John Paul Jones]])
* ''Godzilla: The Album'' (1998, tema: &quot;Come With Me&quot; con [[Puff Daddy]])
* ''[[Lucifer Rising and Other Sound Tracks]]'' (2012)

== Homenaxes ==
* Na edición de coleición de la revista ''[[Rolling Stone]]'' &quot;Los 100 Ameyores Guitarristes de ToLos Tiempos&quot; apaez como númberu 1.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Los 100 ameyores guitarristes de tolos tiempos (según Rolling Stone)|url=http://www.pikaflash.com/foros/showthread.php?t=124785|fechaaccesu=29 d'avientu de 2007}}&lt;/ref&gt;

* Nel númberu 55 de la revista ''Guitarra Total'', &quot;Los 100 Ameyores Guitarristes&quot;, apaez nel 1ᵉʳ. llugar escoltáu por [[Jimi Hendrix]].&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=El set-up de The Edge|url=http://foros.guitarramania.com/viewtopic.php?t=69420|fechaaccesu=29 d'avientu de 2007}}&lt;/ref&gt;

* Clive Winston un personaxe del xuegu [[Guitar Hero II]] de [[PlayStation 2]] y [[Xbox 360]] usa una vistimienta similar al dragon suit (traxi de dragón) usáu del 75 al 77 por Page, tamién cuando s'utiliza la enerxía estrella'l personaxe empieza a tocar con un arcu de violín. Na versión de Xbox 360 unu de los llogros nel xuegu ye'l de &quot;Page and Plant Award&quot; que se-y da a 2 xugadores que pasen un cantar col 100% en manera cooperativa.

== Referencies ==
{{llistaref|2}}
* [http://www.discogs.com/artist/Jimmy+Page Discografía detallada en Discogs]

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Jimmy Page}}
{{wikiquote|Jimmy Page}}

* [http://www.jimmypage.com Páxina Oficial]
* [http://www.jimmypageonline.com Jimmy Page]
* [http://www.ledzeppelin.com Led Zeppelin]
* [http://www.clarin.com/espectaculos/personajes/Jimmy-Page-visita-Cuba_0_415158706.html Jimmy Page en Cuba]
* [http://rockinandblogin.com/2011/01/21/steve-tyler-refuga-xunise-a-led-zeppelin/ Ufierta a Steve Tyler]

{{NF|1944||Page, Jimmy}}

{{Tradubot|Jimmy Page}}
[[Categoría:Músicos y músiques de rock]]
[[Categoría:Guitarristes]]
[[Categoría:Ganadores del Premiu Kennedy]]
[[Categoría:Oficiales de la Orde del Imperiu Británicu]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>7fqpffehed1fz3l4ouykbxtxz8rfyer</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Elon Musk</title>
    <ns>0</ns>
    <id>74045</id>
    <revision>
      <id>3714289</id>
      <parentid>3676464</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:13:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="62165" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Elon Musk''' {{nym}} ye un [[físicu]] y [[entamador]] [[Sudáfrica|sudafricano]], más conocíu por ser el cofundador de [[PayPal]], [[SpaceX]] y [[Tesla Motors]].

Anguaño ye'l [[direutor executivu]] y [[CTO]] de SpaceX, [[direutor executivu]] de Tesla Motors y Presidente de [[SolarCity]]. Musk ye conocíu por haber creáu'l primer automóvil llétricu vidable pa producción na era moderna ([[Tesla Roadster]]), por SolarCity (que suministra [[lletricidá anovable]] a los automóviles de Tesla), por diseñar un socesor priváu del [[Tresbordador Espacial]] (el F9/Dragon) y crear PayPal, el sistema de pagos en llinia más grande del mundu.

== Infancia, mocedá y formación ==
Musk nació y foi criáu en [[Sudáfrica]] pol so padre, un inxenieru [[sudafricano]] y la so madre, una [[nutricionista]] y [[Modelu (arte)|modelu]] [[canadiense]].

A los 6 años los sos padres castigar ensin salir y la so madre dir colos sos hermanos al cumpleaños d'un primu nel otru estremu de la ciudá. Elon Musk pensó dir en bicicleta pero la so madre dixéra-y que precisábase una llicencia por que nun lo parara la policía. Decidió dir caminando los 16 o 19 quilómetros hasta la casa del so primu. Cuando 4 hores dempués taba llegando a casa del so primu la so madre y los sos hermanos salíen del cumpleaños y ver. Entós xubióse a un árbol y negóse a baxar mientres un ratu.&lt;ref name=&quot;Mahalo&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Alison&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.youtube.com/watch?v=AHHwXUm3iIg |títulu=An Evening with Elon Musk and Alison van Diggelen |fechaaccesu=15 de marzu de 2013 |apellíu=van Diggelen |nome=Alison |fecha=5 de febreru de 2013 |editor=ComputerHistory |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;

Musk mercó'l so primer ordenador, un Commodore VIC-20, cuando tenía 10 años y aprendió a programar pola so cuenta.&lt;ref name=belfiore&gt;{{cita llibru |nome=Michael|apellíos=Belfiore|títulu=Rocketeers|editorial=HarperCollins|añu=2007|isbn=978-0-06-114902-3|capítulu=Chapter 7: &quot;Orbit on a Shoestring&quot;|páxines=166–195}}&lt;/ref&gt; Vendió'l so primer programa, un xuegu del espaciu llamáu Blastar, pol equivalente a 500 dólares cuando tenía apenes 12 años.&lt;ref name=belfiore/&gt; El dineru que ganaba programando gastar en cómics, ordenadores y programes de xuegos como ''Dungeons and Dragons''.&lt;ref name=&quot;Alison&quot;/&gt;

Ente los 12 y 15 años tuvo una crisis esistencial sobre'l sentíu de la vida. Lleó dellos llibros de [[Nietzsche]] y [[Arthur Schopenhauer|Schopenhauer]] y [[The Hitchhiker's Guide to the Galaxy]].&lt;ref name=&quot;Alison&quot;/&gt;

Dempués de graduase na [[:en:Pretoria Boys High School|Secundaria pa varones de Pretoria]] dir de la so casa cuando tenía 17 años, ensin el sofitu de los sos padres y en parte debíu al [[serviciu militar]] obligatoriu nel [[:en:South African Army|exércitu sudafricano]]:
{{cita|''Yo nun tengo nada en contra de sirvir nel exércitu en sí, pero sirvir nel exércitu sudafricano pa reprimir a la xente negro nun me paeció una bona forma d'emplegar el mio tiempu.''&lt;ref name=belfiore/&gt;}}

Quería dir vivir a los Estaos Xuníos. {{cita|''Ende ye onde grandes coses son posibles.''&lt;ref name=halvorson&gt;{{cita publicación |apellíu=Halvorson|nome= Todd|url=http://www.spacex.com/media.php?páxina=36|títulu=Elon Musk Unveiled|editorial=[[Florida Today]]|fecha=29 de xineru de 2005|fechaaccesu=20 d'avientu de 2008}}&lt;/ref&gt;}}

Los sos padres divorciáronse. La so madre naciera en [[Regina, Saskatchewan]], [[Canadá]], de padres estauxunidenses y como munchos de los sos parientes vivíen nel Oeste Canadiense, Musk emigró a Canadá cola so madre en xunu de 1989.&lt;ref name=thestar&gt;{{enllaz rotu|1={{cita publicación |títulu=Tesla CEO following in Henry Ford's tracks|fecha= 12 d'ochobre de 2009|nome=Tyler|apellíu=Hamilton|editorial=Toronto Star|url=http://www.thestar.com/iphone/article/Business/708847}}|2=http://www.thestar.com/iphone/article/Business/708847}}&lt;/ref&gt;

El so padre díxo-y que nun-y pagaría la universidá sacantes ésta tuviera en Sudáfrica. En 1992 llogró una [[beca]] pa estudiar [[Alministración d'Empreses]] y [[Física]] na Universidá de [[Pennsylvania]]. Recibió'l so títulu del [[Wharton School]] na Universidá de [[Pennsylvania]] y quedóse un añu más na universidá pa completar el so segundu títulu en física.&lt;ref name=Friedman&gt;{{cita web |url=http://articles.latimes.com/2003/apr/22/business/fi-spacex22 |títulu=Entrepreneur Tries His Midas Touch in Space |fecha=22 d'abril de 2003 |nome=Josh |apellíu=Friedman |editor=Los Angeles Times }}&lt;/ref&gt;

Unu de los sos profesores na Universidá de [[Pennsylvania]] yera [[direutor executivu]] d'una empresa en Los Gatos, [[Silicon Valley]], dedicada a investigar ultracondensadores electrolíticos destinaos a vehículos llétricos. Elon Musk trabayó un branu na empresa ''Pinnacle Research''. Esos ultracondensadores teníen una densidá enerxética bien alta pero los sos componentes químicos yeren percaros y vendíense por miligramos porque había bien poques mines que los estrayxeren. Nun yeren escalables pa la so producción en masa.&lt;ref name=&quot;Alison&quot;/&gt;&lt;ref name=Khan&gt;{{cita web |url=https://www.youtube.com/watch?v=vDwzmJpI4io |títulu=A Conversation with Elon Musk |fechaaccesu=3 de payares de 2014 |editor=Khan Academy |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;

En llogrando los sos [[llicenciatura|llicenciatures]], ya inspiráu por innovadores como [[Nikola Tesla]],&lt;ref name=OnInnovation&gt;{{cita videu|url=http://www.oninnovation.com/videos/detail.aspx?videu=1259&amp;title=Inspirations|títulu=Inspirations with Elon Musk|editor=&quot;OnInnovation&quot;|fechaaccesu=24 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt; Musk decidió entrar en tres árees que'l consideraba que yeren «problemes importantes», como depués indicaría él mesmu: «Una d'elles yera l'[[Internet]], otra la [[enerxía anovable]] y l'otra yera'l [[Espaciu esterior|espaciu»]].&lt;ref name=belfiore/&gt;

En febreru de 2005 la fortuna de Musk yera de 328 millones de dólares.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://www.fastcompany.com/magazine/91/fonda.html |títulu=Fondes in Space|obra= Fast Company|númberu= 91|fecha= 1 de febreru de 2005 |páxina=74|nome=Jennifer |apellíu=Reingol| fechaaccesu=26 de xunetu de 2012}}&lt;/ref&gt;

== Carrera ==
A los 9 años empezó a programar un [[Commodore VIC-20]] que tenía 8 kilobytes de memoria RAM.&lt;ref name=&quot;Kevin&quot;&gt;{{cita web |url=https://www.youtube.com/watch?v=g92rP1El mio_oQ |títulu= INTERVIEW: Elon Musk founder of Tesla &amp; SpaceX |fechaaccesu=13 d'avientu de 2012 |apellíu=Rose |nome=Kevin |fecha=10 de setiembre de 2012 |editor=revision3 |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;

En Sudáfrica, Elon Musk fixo'l so primer negociu a los 12 años cuando vendió, por $500, el códigu fonte d'un videoxuegu al estilu de ''Space Invaders'' que creara.&lt;ref name=Friedman /&gt;

En 1995 tuvo la intención de trabayar para [[Netscape Communications Corporation|Netscape]] y foi a les sos oficines pero nun s'atrevió a falar con naide per cobardura.&lt;ref name=&quot;Kevin&quot;/&gt;

=== Zip2 ===
En 1995, Musk inscribir nel programa de doctoráu en Física Aplicada y Ciencia de Materiales na [[Universidá de Stanford]], pero a los 2 díes abandonó les clases pa poder fundar Zip2, xuntu col so hermanu Kimbal Musk y el so amigu Greg Curry.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.cuanto-dinero-tiene.com/cuanto-dineru-tien-elon-musk |títulu= Educación - ¿Cuánto dineru tien Elon Musk? |fechaaccesu=6 de mayu de 2015}}&lt;/ref&gt; Elon Musk yera'l [[direutor executivu]] de Zip2.&lt;ref name=&quot;Kevin&quot;/&gt;

Zip2 xestionaba'l desenvolvimientu, agospiamientu y caltenimientu de sitiu web específicos pa empreses de medios de comunicación. Esto dexába-yos establecer una presencia na web al traviés de la edición automática añediendo mapes ya indicaciones pa llegar a les direiciones.&lt;ref name=Friedman /&gt;

En febreru de 1999 xestionaba cuasi 200 sitiu web, incluyendo'l sitiu New York Today, que yera un direutoriu llocal del The New York Times.

Zip2 tamién xestionaba parte de les cadenes de Hearst Corporation, Times Mirror, Knight-Ridder y Pulitzer Publishing.

Zip2 foi vendida a [[Compaq|Compaq Computer]] en 1999 por 300 millones de dólares.&lt;ref&gt;http://elonmusk.com/&lt;/ref&gt;

=== PayPal ===
En marzu de 1999, Musk cofundó X.com, una empresa de servicios financieros y pago vía corréu electrónicu. Consiguió un altu de nivel de seguridá ensin que fuera complicáu pal usuariu faer la tresferencia.

Un añu dempués. X.com fundir con [[Confinity]], una empresa que dexaba faer tresferencies de dineru ente dispositivos [[Palm Pilot]] por infrarroxos y la verificación al traviés d'una web. La nueva compañía adoptó primeramente'l nome de X.com como'l so nome corporativu, pero en febreru de 2001, X.com camudó'l so nome llegal a PayPal Inc. Nes primeres 5 selmanes PayPal superó los 100&amp;nbsp;000 veceros. Delles axencies reguladores como la [[FTC]] y empreses como Visa y eBay trataron de cerrar PayPal.&lt;ref name=&quot;Alison&quot;/&gt;

N'ochobre de 2002, [[eBay]] adquirió PayPal por 1&amp;nbsp;500 millones de dólares n'aiciones.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.shareholder.com/Common/Edgar/1065088/891618-03-1538/03-00.pdf |editorial=EBay |títulu=SEC 10-K |formatu=PDF|fecha= 31 d'avientu de 2002}}&lt;/ref&gt; Antes de la venta, Musk yera l'accionista mayoritariu, con 11.7% de les aiciones de PayPal.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.sec.gov/Archives/edgar/data/1103415/000091205702009834/a2073071z10-k405.htm |editorial=Paypal |títulu=SEC 10-K|fecha= 31 d'avientu de 2001}}&lt;/ref&gt;

Cola venta Elon Musk ganó 150 millones de dólares n'aiciones d'[[eBay]].&lt;ref name=Friedman /&gt;

Dellos componentes de PayPal fundaron les sos propies compañíes como [[YouTube]], [[LinkedIn]], [[Jammer]] y [[Yelp]].&lt;ref name=&quot;Alison&quot;/&gt;

=== SpaceX ===
[[Ficheru:Elon musk nasa tv.jpg|thumb|Musk a la izquierda.]]
[[Ficheru:Elon Musk gives tour for President Barack Obama.jpg|thumb|Musk xuntu col Presidente Obama nel llugar de llanzamientu del Falcon 9 nel 2010]]

En 2002 Elon Musk empezó a investigar la viabilidá de mandar un cohete a Marte. Cada cohete Delta-2 costaba ente 50 y 60 millones de dólares per misión y precisábense siquier 2 misiones. Realizó 3 viaxes a Rusia ya intentó mercar ensin éxito cohetes intercontinentales ICBM ensin les cabeces nucleares.&lt;ref name=Khan/&gt;

Pensó que la gran meyora sería que pudieren construyise cohetes reutilizables nos que'l costu del combustible fora ente'l 0,2% y el 0,5% del costu del cohete.&lt;ref name=&quot;Alison&quot;/&gt;

En xunu de 2002, Musk fundó la so tercer compañía, Space Exploration Technologies ([[SpaceX]]),&lt;ref name=&quot;&quot;&gt;{{cita publicación |url=http://www.nytimes.com/2006/02/05/business/yourmoney/05rocket.html |títulu=A Bold Plan to Go Where Men Have Gone Before |fecha=5 de febreru de 2006 |nome= Leslie |apellíu=Wayne |obra=[[New York Times]] |fechaaccesu=11 d'avientu de 2010}}&lt;/ref&gt;
de la cual ye anguaño'l [[direutor executivu]] y [[CTO]]. SpaceX dedicar a desenvolver y producir danzaderes espaciales, con una énfasis n'amenorgamientu de costos y una alta fiabilidá. Los primeros dos cohetes de tresporte desenvueltos por SpaceX son el Falcon 1 y el Falcon 9, y la so primer nave espacial ye'l [[SpaceX Dragon|Dragon]].

El 23 d'avientu de 2008 SpaceX robló un contratu de 1&amp;nbsp;600 millones de dólares cola NASA por 12 vuelos del so cohete Falcon 9 y la nave Dragon a la [[Estación Espacial Internacional]], reemplazando al Tresbordador Espacial dempués del so retiru nel 2011. Primeramente, el Falcon 9 y el Dragón van reemplazar la función de tresporte de carga del tresbordador, ente que la función de tresporte del personal va ser realizada pol [[Soyuz]]. Sicasí, SpaceX diseñó'l Falcon 9/Dragon pa tresporte d'astronautes, y la [[Comisión Augustine]] encamentó que'l tresporte d'astronautes seya remanáu por empreses comerciales como SpaceX.&lt;ref&gt;{{cita web |nome=Christopher|apellíu=Hinton|fecha=13 d'agostu de 2009|editorial=Marketwatch|títulu=NASA committee seeks more private industry involvement|url=http://www.marketwatch.com/story/nasa-group-seeks-more-private-industry-involvement-2009-08-13}}&lt;/ref&gt;

Musk ve la esploración espacial como un pasu importante na espansión -inclusive la preservación- de la conciencia humana.&lt;ref name=esquire&gt;{{cita web |fecha=1 d'ochobre de 2008|títulu=75 most influential people: Elon Musk|editorial=Esquire|url=http://www.esquire.com/features/75-most-influential/elon-musk-1008}}&lt;/ref&gt; Musk dixo que la vida en múltiples planetes puede sirvinos como una defensa en contra d'amenaces a la sobrevivencia de la especie humana.
{{cita|''Un asteroide o un [[supervolcán]] podría destruyinos, y enfrentamos a riesgos que los [[dinosauriu|dinosaurios]] enxamás vieron: Un virus manufacturado, la creación involuntaria d'un mini [[furacu negru]], cambeos climáticos catastróficos o dalguna teunoloxía qu'entá nun conocemos podría ser el fin de lo que conocemos. La humanidá evolucionó por millones d'años, pero nos últimos sesenta años el nuesu armamentu nuclear traxo consigo la posibilidá d'escastanos a nós mesmos. Tarde o aína, tenemos d'espandir les nueses vides más allá d'esta bola verde y azul o nos escastaremos.''}}
L'oxetivu de Musk ye'l d'amenorgar el costo de los viaxes tripulaos al espaciu por un factor de 100. Fundó SpaceX con 100 millones de dólares de la so fortuna acumulada enantes y sigue siendo'l [[direutor executivu]] y CTO de la so empresa allugada n'[[Hawthorne (California)|Hawthorne]], California.

En siete años, SpaceX diseñó la familia de cohetes Falcon y les naves espaciales multiuso Dragon dende cero. En setiembre de 2009, El Falcon 1 convertir nel primer vehículu de combustible líquidu de financiamiento priváu en poner un [[satélite artificial|satélite]] na órbita terrestre. La [[NASA]] escoyó a SpaceX pa formar parte del primer programa qu'apurriría a empreses quitaes la responsabilidá de llevar carga a la [[Estación Espacial Internacional]]. Esti contratu, que tien un valor mínimu de 1&amp;nbsp;600 millones de dólares y un valor máximu de 3&amp;nbsp;100 millones, convirtióse nuna piedra fundamental de la Estación Espacial. Amás d'estos servicios, los oxetivos de SpaceX inclúin amenorgar los costos de los vuelos orbitales y aumentar la so fiabilidá, dambos por factor de diez, coles mesmes que crea'l primer vehículu de llanzamientu orbital reutilizable. Nos próximos años, Musk va enfocar en llevar a los astronautes a la Estación Espacial Internacional, ya inclusive a [[Marte (planeta)|Marte]].&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Next Step or No Step|fecha=3 d'agostu de 2009|nome=Paul D.|apellíu=Spudis|editorial=Air &amp; Space|url=http://blogs.airspacemag.com/moon/2009/08/03/next-step-or-no-step/}}&lt;/ref&gt;

=== Tesla Motors ===
{{AP|Tesla Motors}}
[[Ficheru:Roadster 2.5 windmills trimmed.jpg|thumb|right|250px|Tesla Roadster]]
[[Ficheru:Tesla Model S 02 2013.jpg|thumb|right|250px|[[Tesla Model S]]]]
[[Ficheru:2017 Tesla Model X 100D Front.jpg|thumb|right|250px|[[Tesla Model X]]]]

En 2003 [[JB Straubel]] y Elon Musk visitaron la empresa AC Propulsion que tenía un prototipu de coche deportivu llétricu basáu nun kit d'un coche de gasolina al qu'afixeren un motor llétricu y unes bateríes d'iones de litiu. El prototipu aceleraba de 0 a 100 km/h en menos de 4 segundos y tenía una autonomía de 300 quilómetros. Mientres meses Elon Musk trató de convencelos de que comercializaren el vehículu pero ellos nun taben interesaos en faelo. Elon Musk decidió comercializar un coche deportivu llétricu. Los miembros de AC Propulsion poner en contautu con [[Martin Eberhard]], Matt Tappenhig y fundaron Tesla Motors col enfotu de comercializar el modelu T-Zero de AC Propulsion.

N'abril de 2004 Elon Musk decidió invertir 6,3 millones de USD en Tesla Motors. Nun yera l'únicu inversor, pero contribuyó col 98% del financiamientu. Otru inversores fueron Eberhard y pequeñes firmes de capital riesgu.&lt;ref name=&quot;Biografia&quot;/&gt;

La so inesperiencia ya inxenuidá lleváronlos a infravalorar el capital necesariu pa crear una empresa fabricante de coches.&lt;ref name=&quot;Mahalo&quot;/&gt; Teníen previstu gastar 25 millones de USD enantes de la primer entrega y terminaron gastando 140 millones de USD.&lt;ref name=&quot;Biografia&quot;/&gt;

Hasta xunu de 2012 vendiérense 2&amp;nbsp;100 Tesla Roadster en 31 países y percorrieren más de 37 millones de quilómetros llétricos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.teslamotors.com/about/press/releases/tesla-motors-and-athlon-car-lease-announce-first-model-s-leasing-program|títulu=Tesla Updates Iconic Roadster for 2012 in Limited Markets |fechaaccesu=7 d'abril de 2012}}&lt;/ref&gt;
El deportivu de dos places Tesla Roadster costaba unos 100&amp;nbsp;000 dólares.

El 22 de xunu de 2012 empezó la producción del ''liftback'' llétricu Tesla Model S de 5 places más 2 asientos infantiles. Prodúcense unes 20&amp;nbsp;000 unidaes al añu.&lt;ref name=&quot;Mahalo&quot;/&gt;

El [[Tesla Model X]] ye un todocamino llétricu fabricáu por Tesla Motors basáu na plataforma del Model S. Empecipió les sos entregues nel mercáu estauxunidense en setiembre de 2015.

El modelu de tercer xeneración va ser un vehículu llétricu que va costar a partir de 35&amp;nbsp;000 dólares y va producise escontra 2017 nun volume cimero al Model S.&lt;ref name=&quot;Mahalo&quot;/&gt;

Musk ye cofundador y Xefe de Diseñu en Tesla Motors, onde foi encargáu del desenvolvimientu del Tesla Roadster, probablemente'l primer automóvil llétricu vidable de la era moderna.

Musk apurrió cuasi tol capital nes primeres dos rondes de financiamiento de Tesla y siguió invirtiendo en toles rondes siguientes. Como resultáu de la [[crisis financiera de 2008]] y retiros forzosos en Tesla,&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome=Chris|apellíu=Morrison|fecha=15 d'ochobre de 2008|url=http://www.nytimes.com/external/venturebeat/2008/10/15/15venturebeat-elon-musk-steps-in-as-ceo-at-tesla-lays-off-99182.html |títulu=Musk steps in as CEO|editorial= New York Times}}&lt;/ref&gt; Musk aceptó tomar el puestu de [[direutor executivu]].

==== Remuneración ====
Como [[CEO]], Presidente y Arquiteutu de Productu en Tesla Motors, Elon Musk recibió una remuneración total de 35&amp;nbsp;360 USD nel añu fiscal 2014. Pero refugó esi salariu. Sicasí, al tener más de 35 millones d'aiciones en Tesla Motors y al tamién tener salarios de SpaceX y Solar City, considérase que tuvo que ganar dineru'l pasáu añu. Amás, recibió 78 millones de dólares de Tesla Motors en 2012.

=== SolarCity ===
Ye una empresa de productos fotovoltaicos y servicios fundada en 2006, onde'l so primu, Lyndon Rive, ye'l Conseyeru Delegáu y cofundador. Elon Musk ye'l principal inversor y presidente de la xunta direutiva de SolarCity.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.solarcity.com/media-center/management-team.aspx |editorial=SolarCity |títulu=Management Team}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |nome=Michael|apellíu=Kanellos|fecha=15 de febreru de 2008|títulu= Newsmaker: Elon Musk on rockets, sports cars, and solar power|url=http://news.cnet.com/Elon-Musk-on-rockets,-sports-cars,-and-solar-power---page-2/2008-11389_3-6230661-2.html|editorial=CNET}}&lt;/ref&gt; Elon Musk nun dirixe les operaciones diaries de la empresa. En 2011 SolarCity yera la mayor empresa provisora de sistemes d'enerxía solar n'Estaos Xuníos. El so oxetivu ye estender la enerxía solar y faela lo más algamadizu posible.&lt;ref name=&quot;Mahalo&quot;/&gt;

La motivación subxacente pa la fundación de SolarCity y Tesla Motors ye la de combatir el calentamientu global.&lt;ref&gt;{{cita videu|url=http://www.youtube.com/watch?v=hOl_1S10jTk |títulu=The unveiling of the Tesla Motors Electric Car |publicación=&quot;Autoblog.com&quot; via YouTube |fechaaccesu=26 de xunetu de 2006}}&lt;/ref&gt;

=== Halcyon Molecular ===
Otra compañía na que Musk invirtió ye [http://halcyonmolecular.com/ Halcyon Molecular], una empresa de bioteunoloxía fundada en 2008 polos hermanos [http://halcyonmolecular.com/team/founders William y Michael Andregg]. En 2010 Musk realizó una inversión de 20.5 millones de dólares. Él ye miembru de la xunta direutiva, xuntu colos sos compañeros fundadores de PayPal [[Luke Nosek]] y [[Peter Thiel]].&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Silicon Valley: The anatomy of a cutting-edge start-up|url=http://www.independent.co.uk/life-style/gadgets-and-tech/news/silicon-valley-the-anatomy-of-a-cuttingedge-startup-2335404.html}}&lt;/ref&gt;

Halcyon Molecular foi fundada cola misión de curar enfermedaes, estender la nuesa llonxevidá y ameyorar la calidá de vida de les persones.

=== ''Powerwall'' y ''PowerPack'' ===
{{AP|Tesla Powerwall}}
[[Ficheru:Tesla Powerwall.jpg|thumb|right|[[Powerwall]]]]
El 30 d'abril de 2015 Tesla presentó dos sistemes d'almacenamientu d'enerxía: ''Powerwall'' y ''Powerpack''. El ''[[Tesla Powerwall]]'' ye un paquete de [[Batería llétrica|bateríes]] d'[[Batería de ion de litio|iones de litiu]] usáu como respaldu na rede llétrica d'una casa y que puede almacenar enerxía llétrica proveniente de la xeneración d'[[enerxía anovable]], como instalaciones [[Enerxía solar|solares]] o [[Enerxía eólica|eóliques]], o almacenar lletricidá n'horariu nocherniegu cuando la lletricidá ye más barata.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://forococheselectricos.com/2015/05/la-bateria-de-tesla-pa-el llar.html |títulu= La batería de Tesla pal llar |editor= ForoCochesEléctricos |fechaaccesu= 7 de mayu de 2015 }}&lt;/ref&gt;
Puede instalase n'esteriores o interiores y nun precisa un cuartu zarráu.&lt;ref name=&quot;businessinsider&quot;&gt;{{cita publicación |nome=Matthew |apellíu=Debord |url=http://www.businessinsider.com/here-comes-teslas-missing-piece-battery-announcement-2015-4 |títulu=Elon Musk's big announcement: it's called 'Tesla Energy' |fecha=1 de mayu de 2015}}&lt;/ref&gt;
Tamién dexa realizar una instalación llétrica en llugares remotos ensin accesu a la rede.

Tesla ufierta dos capacidaes: 7 kWh y 10 kWh. El so preciu ye de 3&amp;nbsp;000 USD y 3&amp;nbsp;500 USD respeutivamente.
El modelu de 7 kWh ta optimizáu pa ciclos diarios ente que el de 10 kWh ta optimizáu pal respaldu d'enerxía cuando asoceden cortes de lletricidá.&lt;ref name=&quot;TeslaEnergySpecs&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.teslamotors.com/powerwall |títulu= Tesla Powerwall |editor= Tesla Motors |fechaaccesu= 7 de mayu de 2015 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;techcrunch&quot;&gt;{{cita publicación |nome=Jon |apellíu=Russell |url=http://techcrunch.com/2015/04/30/tesla-powerwall-home-battery/#.uayvgx:LhV8 |títulu=Tesla's $3,000 Powerwall Will Let Households Run Entirely On Solar Energy |fecha=30 d'abril de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;telegraph&quot;&gt;{{cita publicación |nome=Rhiannon |apellíu=Williams |url=http://www.telegraph.co.uk/technology/news/11576684/Tesla-announces-renewable-energy-batteries-for-the-home.html |títulu=Tesla announces renewable energy batteries for the home |fecha=1 de mayu de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;cbc&quot;&gt;{{cita publicación |obra=Associated Press |url=http://www.cbc.ca/news/business/tesla-launches-powerwall-home-battery-with-aim-to-revolutionize-energy-consumption-1.3056587 |títulu=Tesla launches Powerwall home battery with aim to revolutionize energy consumption |fecha=1 de mayu de 2015}}&lt;/ref&gt;

== Filantropía ==
[[Ficheru:Elon Musk - The Summit 2013.jpg|thumb|right|250px|Elon Musk]]
Musk ye'l presidente de la [[:en:Musk Foundation|Musk Foundation]], qu'enfoca los sos esfuercios filantrópicos na educación científica, salú pediátrica y enerxía llimpia.&lt;ref name=&quot;Mahalo&quot;/&gt;

Ye unu de los fiduciarios de la [[Fundación X Prize]], que promueve l'usu d'enerxía llimpia.

Ye miembru de la xunta direutiva de la Space Foundation, La ''National Academy of Aeronautics and Space Engineering'', la [[Sociedá Planetaria]], y la ''Space Engineering Advisory Board'' de la [[Universidá de Stanford]].

Musk tamién ye miembru de la xunta de fiduciarios del [[California Institute of Technology]] (Caltech).

Nel 2010, Musk empecipió un programa multimillonariu al traviés de la so fundación pa donar sistemes d'enerxía solar pa necesidaes crítiques en zones de desastres, dando preferencia a les árees onde SolarCity nun opera y nun tener# cuenta de establecer operaciones. La razón pola qu'escoyó estes árees, foi pa dexar claro qu'esti yera un emprendimiento puramente filantrópicu con nenguna intención d'arriquecimientu.

El primeru d'estos equipos en ser utilizáu foi nun centru de respuesta a furacanes en [[Alabama]] que nun recibiera ayuda estatal o federal.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://eon.businesswire.com/news/eon/20101214005733/en/Elon-Musk/SolarCity/Obama |títulu=Elon Musk and SolarCity Donate Solar Power Project to Coastal Response Center in Alabama|obra= Enhanced Online News |editorial=Business Wire}}&lt;/ref&gt;

Nel 2001, Musk tenía planes de llevar alantre'l proyeutu &quot;Oasis en Marte&quot;, que llevaría un ivernaderu esperimental en miniatura a Marte, que contendría plantes comestibles que creceríen nel [[regolito]] marcianu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.spaceref.com/news/viewsr.html?pid=3698 |títulu=Elon Musk, Life to Mars Foundation|obra= Mars Now, a weekly column |nome=John Carter |apellíu=McKnight |editorial=Space Frontier Foundation|fecha= 25 de setiembre de 2001}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=spectrum/&gt; Sicasí, decidió retardar indefinidamente'l proyeutu yá que llegó a la conclusión de que'l problema fundamental que torga a la humanidá convertise nuna civilización espacial ye la falta de desenvolvimientu na teunoloxía de cohetes. Decidió tratar esti problema fundando SpaceX pa poder crear nuevos y revolucionarios cohetes interplanetarios.

El so oxetivu al llargu plazu ye ayudar a la humanidá creando una civilización espacial al traviés de SpaceX.&lt;ref&gt;{{cita web |autor=Elon Musk |títulu=SpaceX wins NASA competition to replace Space Shuttle |url=http://www.spacex.com/updates_archive.php?page=0606-1206#COTS_update |fecha=8 de setiembre de 2006 |editorial=SpaceX}}&lt;/ref&gt; La filosofía de Musk y una descripción de lo que considera ye necesariu pa resolver el problema, pue ser atopáu nel [[podcast]] del [[IEEE]], &quot;Elon Musk: fundador de PayPal, Tesla Motors y SpaceX&quot;&lt;ref name =spectrum&gt;

Contribuyó a la recaldación de fondos pa mercar los terrenes onde taba allugada la Wardenclyffe Tower construyida por [[Nicola Tesla]].&lt;ref name=&quot;Kevin&quot;/&gt;

== Premios y Reconocencies ==
[[Ficheru:Elon Musk at MSC 2006.jpg|thumb|Elon Musk na Mars Society Conference de 2006.]]
En xunu del 2011, Musk recibió pol [[:en:Heinlein Prize for Advances in Space Commercialization|Premiu Heinlein por Meyores na Comercialización del Espaciu]].&lt;ref&gt;{{cita web |obra=The Heinlein Prize |url=http://www.heinleinprize.com/?p=717 |títulu=Heinlein Prize Honors Elon Musk of SpaceX |nome=Art |apellíu=Dula |fecha=16 de xunu de 2011}}&lt;/ref&gt;

En febreru del 2011, la revista [[Forbes]] incluyó a Musk na so llista de los &quot;20 [[direutor executivu]]s de 40 o menos más poderosos nos Estaos Xuníos&quot;.&lt;ref name=forbes20110214&gt;
{{cita publicación |apellíu=Smith|nome=Jacquelyn |títulu=America's 20 Most Powerful CEOs 40 And Under |url=http://www.forbes.com/2011/02/14/most-powerful-ceos-40-under-leadership-leaders-young.html |fechaaccesu=18 de febreru de 2011 |newspaper=Forbes|fecha=14 de febreru de 2011 |cita=&quot;''Pa poder ser parte d'esta llista, tien de sese'l direutor executivu d'una de les 20 empreses más grandes de los EE.XX. (a febreru del 2011, por capitalización de mercáu) con un CEO de 40 años d'edá o menos)}}&lt;/ref&gt;

La [[Federación Aeronáutica Internacional]], la organización encargada del rexistru de récores de vuelu, dio a Musk el máximu honor de la institución, la ''FAI Gold Space Medal'', por diseñar el primer cohete n'algamar la órbita con fondos privaos. Otru receptores del premiu inclúin a [[Neil Armstrong]], [[Burt Rutan]] de [[Scaled Composites]] y [[John Glenn]].

Foi incluyíu na llista de les 100 persones que más afectaron al mundu nel 2010 de la revista Time.

La revista [[Esquire]] nomar como unu de les 75 persones más influyentes del sieglu 21.&lt;ref name=esquire/&gt;

Foi reconocíu como una ''Lleenda viviente de l'aviación'' nel 2010 pola Fundación Kitty Hawk por crear el socesor del Tresbordador Espacial (F9/Dragon). Otros gallardoniaos inclúin a [[Buzz Aldrin]] y [[Richard Branson]].&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Living Legend in Aviation Awards|editorial=Kittie Hawk Air Academy|añu=2010|url=http://www.prnewswire.com/news-releases/7th-annual-living-legends-of-aviationr-awards-ceremony-to-honor-tom-cruise-dr-edwin-buzz-aldrin-and-other-aviation-legends-81274087.html}}&lt;/ref&gt;

Tamién recibió'l premiu George Low del ''American Institute of Aeronautics and Astronautics'' pol so notable contribución al tresporte aeroespacial nel 2008. Musk foi reconocíu pol so diseñu del Falcon 1, el primer vehículu priváu propulsado con combustible líquidu n'algamar la órbita de la tierra.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=SpaceX successfully launches Falcon 1 to orbit|editor=Space Exploration Technologies Corp|añu=2008|url=http://www.spacex.com/press.php?page=20080928}}&lt;/ref&gt;

Recibió'l Troféu Von Braun de la Sociedá Espacial Nacional en 2008/2009, pol so lideralgu nun llogru significativu nel espaciu.

Recibió'l ''National Conservation Achievement Award'' del [[:en:National Wildlife Federation|National Wildlife Federation]] por Tesla Motors y SolarCity.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Connie Awards|editorial=National Wildlife Federation|añu=2008|url=http://www.nwf.org/about/connieawards2008.cfm}}&lt;/ref&gt;

Foi gallardoniáu por na Aviation Week de 2008 por cuntar col llogru más significativu a nivel mundial na industria espacial.
&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Aviation Week Reveals Laureate Award Winners|fecha=4 de marzu de 2009|nome=Jennifer |apellíu=Michels|editorial=Aviation Week|url=http://www.aviationweek.com/aw/generic/story_channel.jsp?channel=comm&amp;id=news/LAUR030409.xml}}&lt;/ref&gt;

Foi nomáu l'Innovador del Añu en 2007 pola ''R&amp;D Magacín'' por SpaceX, Tesla and SolarCity.&lt;ref&gt;{{cita web |editorial=R&amp;D|fecha=4 de setiembre de 2007|títulu=Rocket Man|url=http://rdmag.com/Awards/Innovator-Of-The-Year/2007/08/Rocket--Man/}}&lt;/ref&gt;

En 2010, foi nomáu l'Executivu Automotriz del Añu a nivel mundial por demostrar lideralgu teunolóxicu ya innovación con Tesla Motors. Musk ye l'home más nuevu en recibir esti gallardón.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Automotive Executive of the Year|editorial=DNV Certification|añu=2010|url=http://www.earthtimes.org/articles/show/tesla-ceo-elon-musk-receives,1167189.shtml}}&lt;/ref&gt;

[[Inc Magacín]] apurrió-y el premiu d'Entamador del Añu en 2007 pol so trabayu en Tesla y SpaceX.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Entrepreneur of the Year, 2007: Elon Musk|fecha=1 d'avientu de 2007|nome=Max|apellíu=Chafkin|editorial=Inc|url=http://www.inc.com/magazine/20071201/entrepreneur-of-the-year-elon-musk.html}}&lt;/ref&gt;

Recibió'l Index Design Award en 2007 pol so diseñu del Tesla Roadster.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Tesla Roadster|editorial=Index|añu=2007|url=http://www.indexaward.dk/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=89&amp;Itemid=71}}&lt;/ref&gt;

Mijail Gorbachov apurrió-y en 2006, en nome de [[Global Green]], el premiu al diseñu d'un productu pol so diseñu del Tesla Roadster.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Tesla Motors team|editorial=Tesla Motors|url=http://www.teslamotors.com/media/company_team.php}}&lt;/ref&gt;

Nuna encuesta realizada pola [[:en:Space Foundation|Space Foundation]] en 2010, Musk quedó nel puestu nᵘ10 (empatáu col pioneru de la cohetería [[Wernher von Braun]]) ente los héroes espaciales más populares.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.spacefoundation.org/news/story.php?id=1038|títulu=Space Foundation Survey Reveals Broad Range of Space Heroes}}&lt;/ref&gt;

=== Doctoraos Honoris Causa ===
Recibió un Doctoráu Honoris Causa en diseñu per parte del [[Art Center School]] de [[Pasadena]].&lt;ref&gt;url=http://www.cumulusassociation.org/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=781&amp;Itemid=103&lt;/ref&gt;

Recibió un Doctoráu Honoris Causa (DUniv) n'Inxeniería Aeroespacial de la [[:en:University of Surrey|Universidá de Surrey]]&lt;ref&gt;[http://www3.surrey.ac.uk/ado/SG/SG24.pdf Surrey celebrates its honrary graduates], Surrey Graduate, Surrey Alumni Society, Autumn/Winter 2009.&lt;/ref&gt;

== Intereses ==
De neñu foi un gran llector de cómics como Batman, Iron Man y Doctor Strange.&lt;ref name=&quot;Kevin&quot;/&gt;
Gústa-y lleer biografíes de científicos ya inventores.&lt;ref name=&quot;Kevin&quot;/&gt;

Musk describióse a él mesmu como un adictu al trabayu que dedica polo xeneral ente 80 y 100 hores selmanales al so trabayu en Tesla y SpaceX. De media duerme ente 6 hores y 6 hores y media al día. Nes rares ocasiones nes que tien tiempu llibre, pasar xugando colos sos fíos. Tien 2 ximielgos y 3 trillizos que se lleven 2 años ente ellos.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Ampere Man|obra=Wheels Magacín|fecha=9 de setiembre de 2009|nome=Aaron|apellíu=Robinson|url=https://www.teslamotors.com/display_data.php?data_name=AusWheelsMagElon|formatu=PDF|páxines=68–73}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Mahalo&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.youtube.com/watch?v=6K8NkJpUei4 |títulu=Elon Musk Mahalo Mentor Interview |fechaaccesu=9 de marzu de 2013 |fecha=23 de setiembre de 2011 |editor=Mahalodotcom |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Alison&quot;/&gt;

=== Cine ===
En 2010 la fábrica de [[SpaceX]] usar pa la filmación de ''[[Iron Man 2]]'' y Musk fai un cameo na película.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Youtube videu|fecha=11 de mayu de 2010|url=http://www.youtube.com/watch?v=_cWakp35t8A}}&lt;/ref&gt;

En 2013 tien un cameo en ''Machete Kills'', y apaecen les instalaciones de SpaceX.&lt;ref name=&quot;IMDB&quot;/&gt;

En 2014 apaez na película de ciencia ficción ''Transcendence''.&lt;ref name=&quot;IMDB&quot;&gt;{{cita web |url=https://www.imdb.com/name/nm1907769/#actor |títulu=Elon Musk |fechaaccesu=23 d'abril de 2015 |apellíu= |nome= |enllaceautor= |fecha= |formatu= |obra= |editor=IMDB |editorial= |allugamientu= |idioma=inglés |cita= }}&lt;/ref&gt;

En 2015 da voz al so personaxe nel episodiu de los Simpsons tituláu ''The Musk Who Fell to Earth'' nel que Elon Musk va a Springfield y Homer suxúre-y una idea que podría revolucionar la ciudá, pero qu'a la fin termina costar una fortura a Mr. Burns.&lt;ref name=&quot;IMDB&quot;/&gt;

=== Festivales ===
Musk suel allegar al festival ''Burning Man''. Nel festival de 2004 asocedióse-y la idea pa la empresa SolarCity.&lt;ref name=KQED-SolarCity&gt;{{cita web |apellíu=van Diggelen|nome=Alison|títulu=Tesla and SolarCity Collaborate on Clean Energy Storage|url=http://blogs.kqed.org/climatewatch/2012/04/24/tesla-and-solarcity-collaborate-on-clean-energy-storage/|editor=KQED|fechaaccesu=25 de xunu de 2012}}&lt;/ref&gt;

=== Sistemes de tresporte ===
{{AP|Hyperloop}}
[[Ficheru:Hyperloop.jpg|Sistema Hyperloop|thumb|right|250px]]
[[Ficheru:Hyperloop diagram based on design by Elon Musk.png|Diagrama de la cápsula|thumb|right|250px]]
El 12 d'agostu de 2013 propunxo'l sistema ''[[Hyperloop]]'' como un sistema que dexaría tresportar persones ente San Francisco y Los Angeles en 35 minutos. Anguaño los 563 quilómetros pueden percorrese en coche nunes 5 hores y media peles carreteres esistentes.&lt;ref name=Atlantic-Jetsons&gt;{{cita publicación |apellíu=Garber|nome=Megan|títulu=The Real iPod: Elon Musk's Wild Escurre for a 'Jetson Tunnel' from S.F. to L.A.|url=http://www.theatlantic.com/technology/archive/2012/07/the-real-ipod-elon-musks-wild-escurre-for-a-jetson-tunnel-from-sf-to-la/259825/|fechaaccesu=21 de xunetu de 2012|editor=The Atlantic|fecha=13 de xunetu de 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Alison&quot;/&gt;

Hyperloop ye una manera de tresporte nuevu que busca camudar el paradigma actual al ser rápidu y baratu pa persones y mercancíes. Hyperloop ye un conceutu de diseñu abiertu, similar a GNU/[[Linux]], nel que les aportaciones de la comunidá pueden faer avanzar el diseñu y faelo una realidá. Ye un sistema rápidu, baratu, con salíes cuasi inmediates pal viaxeru y sostenible ambientalmente.&lt;ref name=&quot;Alpha&quot;/&gt;

Consiste nun tubu que contién aire a baxa presión pol qu'unes cápsules circulen sobre un colchón d'aire. El morru de la cápsula contién un compresor llétricu que tresfier alta presión d'aire dende'l morru a lo cabero de la cápsula. El compresor apurre levitación y en menor grau propulsión.&lt;ref name=&quot;Alpha&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.spacex.com/sites/spacex/files/hyperloop_alpha-20130812.pdf |títulu=Hyperloop Alpha |fechaaccesu=15 d'agostu de 2013 |editor=SpaceX |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;

El par de tubos ta cubiertu por paneles solares nel techu que xeneren más de la enerxía que precisa pa operar. Los paneles solares tienen un anchor de 4,25 m y cubren una distancia de 563 km. Con una producción d'enerxía solar de 120 W/m² espérase que'l sistema produza un picu máximu de 285 MW de producción solar.

El sistema en xunto consume una media de 21 MW. Esto inclúi la enerxía necesaria pa la propulsión, resistencia aerodinámica, recarga de bateríes y bombes de vacíu. Los paneles solares apurriríen una media de 57 MW, que ye más que suficiente pa operar el Hyperloop.&lt;ref name=&quot;Alpha&quot;/&gt;

El costu total sería de 6 000 millones de USD pa la versión senciella y de 7 500 millones de USD pa la versión grande con capacidá de tresportar coches. Amortizando esti capital en 20 años y añediendo los costos d'operación cada billete senciellu saldria por unos 20 USD.&lt;ref name=&quot;Alpha&quot;/&gt;

La versión senciella de Hyperloop cuesta un 9% de lo que va costar el tren d'alta velocidá ente Los Angeles y San Francisco.&lt;ref name=&quot;Alpha&quot;/&gt;

En xineru de 2015 Elon Musk anunció que se construyiría una pista de pruebes pal Hyperloop en Texas por que compañíes y estudiantes probaren los sos diseños.&lt;ref name=&quot;Usatoday&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.usatoday.com/story/money/cars/2015/01/15/elon-musk-hyperloop-texas/21814763/ |títulu=Elon Musk: Hyperloop test track likely for Texas |fechaaccesu=28 de febreru de 2015 |apellíu=Woodyard |nome=Chris |enllaceautor= |fecha=15 de xineru de 2015 |formatu= |obra= |editor=USA Today |editorial= |allugamientu= |idioma=inglés |cita= }}&lt;/ref&gt;

=== Aviones ===
Tuvo un avión checu [[Aero L-39]] que valía aproximao 250&amp;nbsp;000 dólares.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://www.spacex.com/media.php?páxina=44|títulu=A Bold Plan to Go Where Men Have Gone Before|nome= Leslie |apellíu=Wayne|obra=[[The New York Times]]|fecha= 5 de febreru de 2006}}&lt;/ref&gt; L'avión [[Dassault Falcon 900]] utilizáu na película, ''[[Gracies por fumar]]'', ta rexistráu a nome de Musk. Musk figura como unu de los productores executivos del filme.&lt;ref&gt;{{IMDb títulu|0427944|Thank You For Smoking|(2005) - Full cast and crew}}&lt;/ref&gt;

=== Automóviles ===
Siempres-y gustaron los coches.
Tuvo en propiedá un Porsche 911 Alterio de 2007, un Hamann BMW, un Audi Q7, un Yaguar E-Type de 1967 y un McLaren F1.&lt;ref name=&quot;Biografia&quot;&gt;{{cita web |url=https://leanpub.com/theengineer/read |títulu=The Engineer |fechaaccesu=28 de febreru de 2015 |apellíu=Nordeus |nome=Erik |enllaceautor= |fecha= |formatu= |obra=The Engineer |editor= |editorial=Leanpub |ubicación= |idioma=inglés |cita= }}&lt;/ref&gt;

==== McLaren F1 ====
Hacia l'añu 2000 tenía nel so garaxe ente otros una Series 1 E-Type Jaguar de 1967.
En vendiendo la so compañía decidió mercar el coche más rápidu del mercáu. Decidió gastar un millón de USD nun [[McLaren F1]]: {{convertir|467|kW|CV|0|abbr=on}} a 7&amp;nbsp;500 rpm. Torque 617 N·m a 4&amp;nbsp;000 rpm. 0-97 km/h: 3,2 segundos. Pesu: 1&amp;nbsp;140 kg.&lt;ref name=&quot;EntregaCoche&quot;&gt;{{cita videu |títulu=Silicon Valley Gold Rush Circa 1999 |persona= |añu=1999 |url=https://www.youtube.com/watch?v=oJkiRZ-bAlo |mediu= |editorial=Youtube |llocalización= |fechaaccesu=6 de payares de 2014 |añoacceso= |mesacceso= |tiempu=10:00 |cita= |id= }}&lt;/ref&gt; Al poco de recibir el coche diba con [[Peter Thiel]] p'asistir a una xunta.
{{cita|''
Peter Thiel: So what can this do?

Elon Musk: Watch this!''
| col2=''
Peter Thiel: ¿Y qué puede faer esti coche?

Elon Musk: ¡Mira esto!
''}}
Trió l'acelerador a xeitu y n'ausencia de control de traición empecipió un trompu que lo llevó a una pequeña elevación del terrén nun ángulu de 45 graos, onde'l coche alzóse un metro xirando como un discu y cayó a plombu al suelu siguiendo na direición orixinal. Les ruedes, la suspensión, los cristales y delles partes de la carrocería quedaron estrozaos. Elon Musk salió del coche riéndose a risaes.
{{cita|''
Peter Thiel: Why are you laughing? You've just wrecked this car.

Elon Musk: You don't know the funny part. It wasn't insured.
''&lt;ref name=Pando&gt;
{{cita videu |títulu= PandoMonthly Presents A Fireside Chat With Elon Musk |persona= |añu=2012 |url=http://www.youtube.com/watch?v=uegOUmgKB4Y |mediu= |editorial= |llocalización= |fechaaccesu=17 de xunetu de 2012 |añoacceso= |mesacceso= |tiempu=3' 30” |cita= |id= }}
&lt;/ref&gt;| col2=''
Peter Thiel:¿Por qué te ris? Acabes d'estrozar el coche.

Elon Musk: Nun sabes lo más risondero. Nun ta aseguráu.
''}}

Dempués de que la grúa retiró'l coche allegaron a la xunta prevista con ''Sequoia Capital''.&lt;ref name=&quot;Trejdify&quot;&gt;{{cita web |url=http://blog.trejdify.com/2012/09/how-elon-musk-crashed-his-mclaren-f1-car.html |títulu=How Elon Musk crashed his McLaren F1 |fechaaccesu=6 de payares de 2014 |fecha=28 de setiembre de 2012 |editorial=Trejdify |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;

En 2007 Elon Musk sintió que tenía de vender el so queríu McLaren F1. Como direutor d'una compañía que producía coches respetuosos col medioambiente quixo ameyorar la so imaxe.
{{cita|'It was an environmental decision, My McLaren F1 was a great car. It was a work of art, really, but it's not good for the environment and I didn't want people always writing that I have a high-performance gasoline sports car, so I decided to sell it.'| col2='Foi una decisión ecolóxica. El mio McLaren F1 yera un coche estupendu. Yera una obra d'arte, realmente. Pero nun yera bonu pal medioambiente y nun quería que la xente tuviera siempres escribiendo que tenía un coche deportivu de gasolina d'altu desempeñu, de cuenta que decidí vendelo.}}
&lt;ref name=&quot;Trejdify&quot;/&gt;

Pa realizar el caltenimientu d'estos vehículos McLaren mueve a los sos mecánicos al llugar onde s'atopa'l vehículu. Esti esquema de caltenimientu per mediu de mecánicos volantes aplicar Elon Musk en Tesla Motors colos sos ''Tesla Rangers''.&lt;ref name=&quot;teslamotors serviciu&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.teslamotors.com/service |títulu=Tesla Service |editor=Tesla Motors |fechaaccesu=27 d'avientu de 2012}}&lt;/ref&gt;

El 10 d'ochobre de 2014 Elon Musk anunció la producción del Tesla Model S P85D (''Dual Motor'') col que Tesla propúnxose superar les prestaciones d'unu de los grandes ''supercars'' de tolos tiempos, el [[McLaren F1]]. Con un motor llétricu traseru de 477 CV y otru delanteru de 224, que suman una potencia total de 701 CV, déxa-y acelerar de 0 a 60 milles/h en 3.2 segundos (0 a 100 km/h en 3.4 segundos).
&lt;ref name=&quot;DualMotorAn&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.teslamotors.com/blog/dual-motor-model-s-and-autopilot |títulu=Dual Motor Model S and Autopilot |fechaaccesu=21 d'ochobre de 2014 |fecha=10 d'ochobre de 2014 |editor=Tesla Motors |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;

Esto convirtió al Tesla Model S P85 D nel coche de serie de cuatro puertes cola aceleración más rápida del mundu hasta 2014, mientres siguía siendo unu de los coches más eficientes del planeta.&lt;ref name=&quot;DualMotorAn&quot;/&gt;

El 29 de setiembre de 2015 llanzó'l SUV [[Tesla Model X]]. L'aceleración de 0 a 97 km/h ye de los 4,8 segundos nel 90D, 3,8 segundos nel P90D normal y de 3,2 segundos nel que lleva la opción ''Ludicrous Speed Upgrade''.&lt;ref name=&quot;ModelX&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.teslamotors.com/modelx |títulu=Tesla Model X |fechaaccesu=10 d'ochobre de 2015 |apellíu= |nome= |enllaceautor= |fecha= |formatu= |obra= |editor=Tesla Motors |editorial= |allugamientu= |idioma=inglés |cita= }}&lt;/ref&gt;

{| border=&quot;0&quot; style=&quot;background:#ffffff&quot; align=&quot;top&quot; style=&quot;text-align:center&quot; {{tablaguapa}}
|+ align=&quot;center&quot; style=&quot;background:DarkSlateBlue; color:white&quot;|&lt;big&gt;'''Comparancia supercoches'''&lt;/big&gt;
! style=&quot;background:Lavender; color:Black&quot;|
! style=&quot;background:Lavender; color:Black&quot;| McLaren F1
! style=&quot;background:Lavender; color:Black&quot;| Tesla Model S P85 D
! style=&quot;background:Lavender; color:Black&quot;| Tesla Model X P90D ''Ludicrous Speed Upgrade''
|-
|Potencia total en CV||635||701||772
|-
|Pesu en kg||1142||2239||---
|-
|0 a 60 milles/h (0-97 km/h) (segundos)||3,2||3,0||3,2
|-
|Velocidá máxima (km/h)||386||250||250
|-
|Places||3||5||7
|-
|Preciu averáu USD||970&amp;nbsp;000||120&amp;nbsp;000||143&amp;nbsp;000
|}&lt;ref name=ultimate&gt;{{cita web |url=http://www.ultimatecarpage.com/car/349/McLaren-F1.html |títulu=McLaren F1 |fechaaccesu=27 de xunetu de 2012 |apellíu=Melissen |nome=Wouter |editor= ultimatecarpage.com |idioma=inglés }}&lt;/ref&gt;

== Familia ==
Musk vive en [[Bel Air, Los Angeles, California|Bel-Air]], [[California]]. En xineru de 2012 Musk anunció que terminara la rellación cola so segunda esposa, l'actriz británica [[Talulah Riley]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Millionaire PayPal founder Elon Musk divorces actress wife Talulah Riley...and announces split via Twitter|url=http://www.dailymail.co.uk/news/article-2089654/Millionaire-PayPal-founder-Elon-Musk-divorces-actress-wife-Talulah-Riley.html|fechaaccesu=21 de xineru de 2012|editor=Daily Mail|fecha=20 de xineru de 2012|ubicación=Londres}}&lt;/ref&gt;

Musk tien 5 fíos (unos ximielgos y unos trillizos) de la so primer esposa, l'autora canadiense Justine Wilson, a la que conoció cuando dambos yeren estudiantes na [[:en:Queen's University|Universidá de Queen]]. Casar nel añu 2000.&lt;ref&gt;{{cita web |autor=30 d'abril de 2010 |url=http://venturebeat.com/2010/04/30/tesla-motors-elon-musk-justine-musk-divorce-ipo/ |títulu=Tesla Motors IPO cares new risk: CEO's divorce trial |editor=VentureBeat |fecha=30 d'abril de 2010 |fechaaccesu=24 de setiembre de 2011}}&lt;/ref&gt; Dixebrar nel añu 2008.

La hermana de Musk, [[Tosca Musk]], ye la fundadora de [[:en:Musk Entertainment|Musk Entertainment]] y productora de delles películes.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Tosca Musk|url=http://www.muskentertainment.com/toscamusk.html |editorial=Musk entertainment}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{IMDb nome|0994379| Tosca Musk}}&lt;/ref&gt; El mesmu Musk foi'l productor executivu de la so primer película, ''[[:en:Puzzled|Puzzled]]''.&lt;ref&gt;{{IMDb nome|1907769| Elon Musk}}&lt;/ref&gt; El so hermanu, [[Kimbal Musk|Kimbal]], ye'l [[direutor executivu]] de la empresa de publicidá [[:en:OneRiot|OneRiot]] y dueñu del restorán The Kitchen en [[Boulder, Colorado]].

== Intereses ==
&quot;N'Estaos Xuníos ye abondo fácil caltenese&quot;, esplicó Musk en referencia al so país. &quot;Les mios necesidaes básiques yeren poques. Pensé que podría tar bien en dalgún apartamentu baratu col mio equipu y nun morrer de fame&quot;.

Musk propúnxose l'oxetivu de caltenese mientres un mes con tan solo 30 dólares y consiguir. Caltúvose a base de perrinos calientes y naranxes faciendo dalguna esceición pa comer pasta o tomate.&lt;ref name=&quot;HojaRo&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.eldiario.es/hojaderouter/shortcut/Elon_Musk-Tesla-Pay_Pal-Space_X_6_380471959.html |títulu=Cuando'l multimillonariu Elon Musk sobrevivió con solu 1 dólar al día |fechaaccesu=13 d'ochobre de 2015 |apellíu=Hernández |nome=Álvaro |enllaceautor= |fecha=23 d'abril de 2015 |formatu= |obra= |editor=Eldiario.es |editorial= |ubicación= |idioma= |cita= }}&lt;/ref&gt;
Sicasí, anque esa dieta de tipo hazaña épica nun-y produció trestornu de salú, taría desaconseyada pa otres persones con una condición de salú o carauterístiques xenétiques distintes.

== Cites ==
Ye partidariu de poner impuestos fayadizos pola emisión de CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;.
{{cita|'The fundamental issue with incentives or subsudies when it comes to renewable power is that we have been unwilling as a country to establish a tax on carbon. If you establish a tax on carbon then nun incentives or subsudies would be necessary. You will not need a subsudy as the market would work as it should. I am a big believer in the market system. The market system is just based in the collective will of the people. That is all. So as long as there is nothing that is causing an error in the pricing system, as there is, as the unpriced externality of the CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; capacity of the oceans and the atmosphere, the market system works very well. But since we are unwilling to place a tax on carbon, it is simply price it correctly what amount to. There are all those indirect mechanisms which are clunky and they don't always have the best outcome. But they end up trying to subsidize sustainable energy instead of putting the right price on unsustainable energy. And occasionally it would result in something unfair happenning. Because of the clunkiness of the system. But then you have to say what is the greater good? Whether somebody is rich or poor they still want a sustainable future. And in fact CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; and rising temperatures will affect the poorest people the worse. I am willing to accept a carbon tax, that we will at some point. But then we have to accept some clunkiness every now and then with the incentives and subsudies.'| col2='L'asuntu fundamental sobre los incentivos o subsidios a la enerxía anovable ye que como país nun quixímos establecer un impuestu al carbonu. Si establez un impuestu al carbonu entós nun seríen necesarios los incentivos o subsidios. Nun precisaríamos un subsidiu porque'l mercáu funcionaría como debe. Soi un gran creyente nel sistema de mercáu. El sistema de mercáu basar nel deséu coleutivu de la xente. Eso ye tou. Asina que mientres nun haya daqué que cause un error nel sistema de precios, como'l qu'hai na externalidad ensin preciu de la capacidá d'absorción de CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; per parte de los océanos y l'atmósfera, el sistema de mercáu funciona perbién. Pero nun queremos poner un impuestu al carbonu. Lo qu'importa ye poner un preciu correutu. Eso ye tou. Tán toos esos mecanismos indireutos que son desaparentes y non siempres dan el meyor resultáu. Pero terminen subsidiando la enerxía sostenible en llugar de poner el preciu correutu a la enerxía non sostenible. Y dacuando da como resultancia qu'asocede daqué inxustu polo burdo del sistema. Pero entós tienes que dicir ¿qué ye meyor? Tanto si unu ye ricu o probe quier un futuru sostenible. Y de fechu el CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; y la xubida de les temperatures va afectar muncho más a los probes. Toi dispuestu a aceptar un impuestu al carbonu y en dalgún momentu facer. Pero vamos tener qu'aceptar delles ineficiencias nel sistema d'incentivos y subsidios.'}}
&lt;ref name=&quot;Edison&quot;&gt;{{cita web |url=https://www.youtube.com/watch?v=5nMcJxA3lto |títulu=Elon Musk and JB Straubel share their vision on energy (6.8.15) |fechaaccesu=13 d'ochobre de 2015 |apellíu= |nome= |enllaceautor= |fecha=6 d'agostu de 2015 |formatu= |obra= |editor= |editorial= |ubicación= |idioma=inglés |cita= }}&lt;/ref&gt;

Nun cree que l'hidróxenu seya eficiente pal so usu en vehículos.

{{cita|'It is just very difficult to make hydrogen and store it and use it in a car. Hydrogen is a energy storage mechanism. It is not a source of energy. So you have to get the hydrogen from somewhere. If you get the hydrogen from water just putting H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;O, electrolysis is an extremely inefficient process. If you take a solar panel and use the energy from the solar panel to charge a battery pack direutly, compared to trying to split water, take the hydrogen, dump the oxygen, compress the hydrogen to an extremely high pressure or liquefy it, and then put it in a car and run a fuel cell, it is about half the efficiency. It's tarrecible. So why would you do that? That makes no sense. And hydrogen has very low density, it's a pernicious molecule that likes to get all over the place. You get metal embrittlement from hydrogen. If you get hydrogen leaks it's an invisible gas. You can even tell is leaking. And it is extremely flammable and when it does it has an invisible flame. If you gonna take an energy storage mechanism hydrogen is an incredibly dumb one to pick. Just pick methane. That's much easier. Or propane. And the best hydrogen cell doesn't win against the current case of batteries. So obviously it doesn't make sense. That will become apparent in the next few years. And there is no reason for us to have this debate. It will be superobvious as time goes by.'| col2='Ye bien difícil fabricar hidróxenu, almacenalo y usalo nun coche. L'hidróxenu ye un mecanismu d'almacenamientu d'enerxía. Nun ye una fonte d'enerxía. Tienes que sacalo de dalguna parte. Si saques l'hidróxenu de l'agua la electrolisis ye un procesu desaxeradamente ineficiente. Si tomes un panel solar y uses la enerxía del panel pa cargar una batería direutamente y comparar con descomponer de l'agua, tomar l'hidróxenu, dexar l'osíxenu, estruyir l'hidróxenu a una presión desaxeradamente alta o licuarlo, y entós poner nun coche pa faer funcionar una célula de combustible, ye la metá d'eficiente. Ye tarrecible. Entós, ¿por qué fadríes eso? Nun tien sentíu. Y l'hidróxenu tien una bien baxa densidá. Ye una molécula gafida que quier tar perdayuri. Produz fragilización por hidróxenu nel metal. Si tienes una fuga d'hidróxenu ye un gas invisible. Nun sabes si tienes una fuga. Y ye desaxeradamente inflamable y cuando ambura la llapada ye invisible. Si vas apostar por un mecanismu d'almacenamientu d'enerxía l'hidróxenu ye increíblemente estúpidu. Apueste pol metanu. Ye muncho más senciellu. O pol propanu. Y la meyor célula de combustible d'hidróxenu nun gana a les bateríes actuales. Entós nun tien sentíu. Esto veráse claro nunos pocos años. Y nun va haber nenguna razón pa tener esti alderique. Va Ser superobvio a midida que pase'l tiempu.'}}&lt;ref name=&quot;Hydrogen&quot;&gt;{{cita web |url=https://www.youtube.com/watch?v=Y_y7rA4fBAo |títulu=Elon Musk on why Hydrogen fuel cell is dumb (1.13.15) |fechaaccesu=14 d'ochobre de 2015 |apellíu= |nome= |enllaceautor= |fecha=13 de xineru de 2015 |formatu= |obra= |editor= |editorial= |ubicación= |idioma=inglés |cita= }}&lt;/ref&gt;

== Discutinios ==
N'ochobre de 2008, dempués de que Musk confirmara&lt;ref&gt;{{cita web |nome=Owen|apellíu=Thomas|editorial=Valleywag|fecha=30 d'ochobre de 2008|url=http://valleywag.gawker.com/5071621/tesla-motors-has-9-million-in-the-bank-may-not-deliver-cars |títulu=Tesla Motors has million in the bank, may not deliver cars}}&lt;/ref&gt; que Tesla Motors taba quedándose ensin dineru n'efectivu,&lt;ref&gt;{{cita web | nome=Owen| apellíu=Thomas| editorial=Valleywag|fecha=31 d'ochobre de 2008| url=http://valleywag.gawker.com/5072392/tesla-ceo-admits-the-companys-running-out-of-cash |títulu=Tesla CEO admits his carmaker's running out of cash}}&lt;/ref&gt; salió a la lluz que contratara a una empresa esterna d'[[Tecnoloxíes de la información y la comunicación|ITC]] pa revisar tolos correos electrónicos y mensaxes instantáneos de Tesla. Darréu, un investigador forense tomó buelgues dixitales d'impresiones que fueren refugaes cerca de la fotocopiadora que s'utilizó pa penerar el corréu electrónicu. La investigación indicó que l'emplegáu responsable de publicar el mensaxe onde s'indicaba l'estáu financieru de la empresa foi Peng Zhou. Musk ufiertó a Zhou la opción d'esculpase cola compañía y arrenunciar, opción que tomó pa evitar ser enxuiciáu.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Tesla Death Watch 35: Musk Outs Zhou|nome=Robert |apellíu=Farago |fecha=3 de payares de 2008 |editorial=The Truth About Cars|url=http://www.thetruthaboutcars.com/tesla-death-watch-35-employee-commits-hara-kiri}}&lt;/ref&gt;

El 26 de mayu de 2009, l'ex [[direutor executivu]] de Tesla Motors, [[Martin Eberhard]], presentó una denuncia nel [[Condáu de San Mateo]], California, en contra de Tesla Motors y Musk por bilordiu ya incumplimientu de contratu. El casu basábase sobre la cuestión de quién tendría de ser llamáu'l verdaderu fundador de Tesla.&lt;ref name=sanmateocourt&gt;{{cita web | url=http://openaccess1.sanmateocourt.org/openaccess/CIVIL/civildetails.asp?casenumber=484400&amp;courtcode=A&amp;dsn=&amp;casetype=CIV|títulu= Martin Eberhard lawsuit as filed in San Mateo County, CA (146 pages)|fecha=26 de mayu de 2009}}&lt;/ref&gt; El 29 de xunetu de 2009, un xuez de la Corte Cimera del Condáu de San Mateo refugó la solicitú de Eberhard que pidía ser declaráu como unu de los dos únicos fundadores de la compañía.&lt;ref name=sanmateocourt/&gt; Tesla indicó nun comunicáu que'l resolución yera &quot;consistente cola creencia de Tesla nun equipu de fundadores, qu'inclúin l'actual [[direutor executivu]] Elon Musk y el CTO JB Strauble, quien fueron fundamentales na creación de Tesla dende la so concepción.&quot;

A principios d'agostu, Eberhard abandonó'l casu,&lt;ref&gt;{{cita web |nome= Chuck |apellíu=Squatriglia |url=http://www.wired.com/autopia/2009/08/eberhard-tesla-lawsuit/ |títulu=Eberhard Says 'Uncle' in Tesla Lawsuit &amp;#124; Autopia |editorial=Wired.com |fecha=19 d'agostu de 2009 |fechaaccesu=14 de setiembre de 2009}}&lt;/ref&gt; y les partes llegaron a un alcuerdu'l 21 de setiembre. Anque los términos del alcuerdu son confidenciales, este incluyía una provisión na que les partes consideraben a Eberhard, Musk, [[JB Straubel]], Marc Tarpenning y Ian Wright como los cinco cofundadores de Tesla Motors.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://news.cnet.com/8301-11128_3-10357665-54.html?tag=mncol

|nome=Martin|apellíu=LaMonica
|títulu=Tesla Motors founders: Now there are five
|editorial=CNet
|fecha=21 de setiembre de 2009
|fechaaccesu=21 de setiembre de 2009
}}&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
{{llistaref |2}}

== Enllaces esternos ==
{{Commons category}}
* [http://www.muskfoundation.org/ Páxina oficial de la Fundación Musk (n'inglés)]
* [http://www.justinemusk.com/ Páxina de la ex-esposa de Elon Musk, Justine Musk]
* [https://leanpub.com/theengineer/read Biografía non oficial de Elon Musk por Erik Nordeus]
* [http://edcorner.stanford.edu/authorMaterialInfo.html?mid=385&amp;author=33 Viral Marketing, MBAs and pesky governments], Elon fala en Stanford (8 d'Ochobre, 2003)
* [http://www.spaceref.com/news/viewsr.html?pid=16252 Statement of Elon Musk at House Space and Aeronautics Subcommittee Hearings on the Future Market for Commercial Space] (20 d'Abril, 2005)
* {{cita web |títulu=Fast Track|nome=Mark|apellíu=Gimien|url=http://www.salon.com/tech/feature/1999/08/17/elon_musk/index.html |fecha=17 d'agostu de 1999 |editorial=Salon.com}}
* {{cita publicación |nome=Carl|apellíu=Hoffman|url=http://www.wired.com/science/space/magazine/15-06/ff_space_musk |títulu=Elon Musk Is Betting His Fortune on a Mission Beyond Earth's Orbit|editorial= Wired Magacín |fecha=June 2007|urlarchivu=https://archive.is/wR1Q|fechaarchivu=17 d'avientu de 2012}}
* {{cita web |nome=Nicholas|apellíu=Carlson|fecha=19 de febreru de 2008|editorial=Valleywag|url=http://valleywag.com/358015/elon-musks-tesla-caught-on-videu-smoking-scoble-and-calacanis|títulu= Elon Musk's Tesla caught on videu smoking Scoble and Calacanis}}
* {{cita publicación |nome=Michael|apellíu=Kanellos|url=http://news.cnet.com/Elon-Musk-on-rockets%2C-sports-cars%2C-and-solar-power/2008-11389_3-6230661.html |títulu=Elon Musk on rockets, sports cars, and solar power|editorial= CNET News.com |fecha=15 de febreru de 2008}}
* {{cita publicación |nome=Max|apellíu=Chafkin|url=http://www.inc.com/magazine/20071201/entrepreneur-of-the-year-elon-musk.html |títulu=Entrepreneur of the Year: Elon Musk|editorial= Inc. Magacín |fecha=December 2007}}
* {{cita publicación |nome=Brandon|apellíu=Bailey|url=http://www.mercurynews.com/business/ci_15138666 |títulu=Elon Musk: Will his Silicon Valley story have a Hollywood ending?|editorial= San Jose Mercury News |fecha=May 2010}}
* [http://gawker.com/valleywag/tech/paypal/an-alternate-history-according-to-elon-musk-230076.php Historia de PayPal ]

=== Entrevistes ===
* {{cita web |url=http://www.hobbyspace.com/AAdmin/archive/Interviews/Systems/ElonMusk.html |títulu=An interview with Elon Musk|editorial= HobbySpace |fecha=5 d'agostu de 2003}}
* {{cita web |url=http://www.carteblanche.co.za/Display/Display.asp?Id=2879 |títulu=Lift off with Elon Musk|editorial= Carte Blanche |fecha=4 de setiembre de 2005}}
* {{cita web |nome=Chris|apellíu=Bergin|url=http://www.nasaspaceflight.com/2006/01/spacexs-musk-and-thompson-q-and-a/|títulu=SpaceX's Musk and Thompson Q and A|editorial= nasaspaceflight.com |fecha=20 de xineru de 2006}}
* [http://epicfu.com/2008/06/tesla-supercar-how-to-get-chea.html Videu interview of Elon Musk by Zadi Diaz of EPIC FU], programa selmanal na web que cubre la cultura pop ''online'' (17 de xunu de 2008)
* {{cita publicación |url=http://www.timesonline.co.uk/tol/life_and_style/men/article5433496.ece |títulu=Forget the bungalow, retire to Mars|obra= Sunday Times |fecha=4 de xineru de 2009 |ubicación=London}}
* [http://fora.tv/2009/04/07/Uber_Entrepreneur_An_Evening_with_Elon_Musk#fullprogram &quot;Uber Entrepreneur: An Evening with Elon Musk&quot;] videu at the [[Churchill Club]] via [[FORA.TV]] (4 de xineru de 2009)
* [http://www.oninnovation.com/topics/detail.aspx?playlist=1421&amp;title=Elon_Musk onInnovation]
* [http://techcrunch.tv/interviews-and-profiles/watch?id=s2dmptMTrvj6oCtNZd_dfhFz5WEaouPJ An interview at the Founders Showcase]. (5 d'agostu de 2010)
* [http://www.kevinpollakschatshow.com/archive/?cat=91 An interview on the Kevin Pollak Chat Show]. (17 de setiembre de 2009)
* [http://www.youtube.com/watch?v=H3o0IIQj6FY Space X nel programa ''60 Minutes'']. (19 de marzu de 2012)
* [http://www.youtube.com/watch?v=uegOUmgKB4Y PandoMonthly presenta una charra con Elon Musk]. (17 de xunetu de 2012)
* [https://www.youtube.com/watch?v=g92rP1El mio_oQ Entrevista de Kevin Rose a Elon Musk na fábrica de Tesla Motors]. (10 de setiembre de 2012)
* [http://www.youtube.com/watch?v=Ns0IHCj2q-Y Entrevista de Rainn Wilson pa Metaphysical Milkshake]. (18 Marzu de 2013)

{{DEFAULTSORT:Musk, Elon}}

{{NF|1971|}}

{{Tradubot|Elon Musk}}
[[Categoría:Empresarios y empresaries de Sudáfrica]]
[[Categoría:Empresarios y empresaries d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Enerxía solar]]
[[Categoría:Tesla Motors]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]]</text>
      <sha1>fccubhji0b09tusn7dx0fbbrq7rzjoa</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Suharto</title>
    <ns>0</ns>
    <id>74479</id>
    <revision>
      <id>3714374</id>
      <parentid>3712035</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:24:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32495" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Haji Mohammad Soeharto''' o '''Suharto''' {{nym}}&lt;ref&gt;[https://www.publico.es/041824/muere/ex/dictador/suharto Muerre l'ex dictador Suharto]&lt;/ref&gt;, conocíu como ''Dady Dushi'' (la PE) o a cencielles ''Suharto'' n'[[Occidente]], foi'l segundu [[Presidentes d'Indonesia|presidente]] de la [[República d'Indonesia]], exerciendo'l cargu de [[1967]] a [[1998]]. ''Suharto'' ye la grafía correspondiente a l'actual ortografía del [[idioma indonesiu]] y la más usada n'Occidente, pero les instituciones indonesies, según él mesmu y la so familia usaron davezu la grafía ''Soeharto''.

== Primeros años ==
Nació na ciudá de [[Jogjakarta]], nel centru de la islla de [[Xava (islla)|Xava]]. Formó parte de les Fuercies Coloniales de los Países Baxos y estudió nuna academia [[militar]] [[Países Baxos|holandesa]]. Mientres la [[Segunda Guerra Mundial]], foi comandante de batallón na milicia militar local entamada poles fuercies d'ocupación xaponeses.

Dempués de la declaración d'independencia d'[[Indonesia]] en [[1945]], les tropes de Suharto llucharon contra l'intentu holandés de restablecer l'antigua colonia. Fízose llargamente conocíu pol so ataque sorpresa a les tropes holandeses en [[Jogjakarta]], la so ciudá natal. L'ataque tomó la ciudá por solo un día l'[[1 de marzu]] de [[1949]], pero esta maniobra foi vista como un símbolu de la persistente resistencia indonesia contra'l holandeses.

Nos años posteriores, Suharto formó parte del Exércitu indonesiu, aparcáu principalmente na islla de [[Xava (islla)|Xava]]. En [[1959]] foi acusáu de contrabandu y tresferíu a la Escuela Militar de [[Bandung]], en Java Occidental. En [[1962]] consiguió l'ascensu a Comandante y fíxose cargu de la división de Diponegoro. Mientres la guerra con [[Malasia]], Suharto foi un comandante del ''Kostrad'' (la reserva estratéxica), una considerable fuercia del Exércitu, con importante presencia na área alredor de [[Jakarta]]. Hacia l'añu [[1965]], les fuercies armaes estremar en dos facciones, una [[Izquierda política|izquierdista]], con grandes simpatíes escontra'l [[Partíu Comunista d'Indonesia]] (PKI), y l'otra [[Derecha política|derechiega]], con Suharto na segunda facción y sofitada polos [[Estaos Xuníos]].

Los comunistes aprovechando la tensión denunciaron qu'había un Conseyu de xenerales preparando un golpe d'estáu encabezáu pola CIA, detonante pa empecipiar el &quot;Movimientu 30 de Setiembre&quot; empobináu pol teniente coronel de Sukarno y dio muerte a 6 xefes militales. Diches muertes llevaron a Suharto a empecipiar un contragolpe entartallando'l &quot;Movimientu 30 de Setiembre&quot;, lo que-y dexó desfacer se de Sukarno y acusar a los comunistes de tar detrás del golpe, xustificación que lu sirvió pa empecipiar una masacre contra los comunistes, estimaciones falen de 500.000 a un millón de muertos.Esto dexó-y ganase el sofitu de los altos cargos del exércitu y empecipiar una serie de reformes. Enllantó lleis que liberalizaban la economía favoreciendo asina les inversiones estranxeres averándose adulces al modelu capitalista. Indonesia esperimento una crecedera económica basáu nel petroleu. Suharto apurrió recursos minerales y forestales a empreses estranxeres, ganándose asina la complicidá d'Estaos Xuníos y del Bancu Mundial, que financió dalgún de los sos programes como la &quot;transmigración&quot; de los pobladores de Java escontra otres islles. El siguiente pasu de Suharto pa rematar cola formación del &quot; imperiu indonesiu&quot; y evitar qu'un gobiernu independiente pudiera cayer la manes de China foi apoderase pola fuercia de Timor oriental, una colonia portuguesa que travesaba &quot; la revolución de los claveles&quot; en busca de la independencia. Los Estaos Xuníos, interesaos n'evitar un acercamientu con China, autorizaron a Suharto pa invadir ya incorporase el nuevu territoriu. Se incio asina la gran masacre de Timor oriental, cuidao qu'Estaos Xuníos nunca-y plantegó a Suharto nengún problema alrodiu de les vulneraciones de los derechos humanos.

== Establecimientu del nuevu orde ==
Poco dempués de tomar control de [[Jakarta]] y les árees cercanes, la facción militar lleal a Suharto
(xuntu con aliaos en grupos estudiantiles [[Islam|islámicos]]) demandaron el derrocamientu de [[Sukarno]]. Actuaron como [[escuadrones de la muerte]] contra los partidarios d'ésti, simpatizantes de los comunistes y la minoría d'orixe chinu en toa [[Indonesia]]. 

El [[11 de marzu]] de [[1966]], el doliente Sukarno escribió una carta (la ''Surat Perintah Sebelas Maret'' o &quot;[[Supersemar]]&quot;) que concedía formalmente a Suharto poderes d'emerxencia sobre'l país.&lt;ref group=&quot;Nota&quot;&gt;En [[1991]] un ministru de Suharto almitió que los archivos nacionales indonesios namái teníen una copia d'esta carta y non la orixinal. Al añu siguiente, otru ministru pidió a quien tuviera'l documentu orixinal presentar nos archivos nacionales. 

Sicasí, hai dellos testimonios de testigos qu'afirmen que dichu documentu esiste y que la copia nos archivos ye una reproducción fiel del orixinal.&lt;/ref&gt; Por aciu ésta, Suharto estableció a lo que dio'l nome de &quot;Nuevu Orde&quot; (''Orde Baru'' en [[bahasa indonesia]]). Suharto consolidó'l so poder proscribiendo al [[Partíu Comunista d'Indonesia]] (PKI), depurando'l Parllamentu y el gabinete de miembros lleales a Sukarno, esaniciando sindicatos independientes y estableciendo la censura na prensa.

Internacionalmente, Suharto punxo al país en marcha escontra una meyora de rellaciones coles naciones occidentales, ente que terminaba les sos rellaciones amistoses cola [[República Popular China]], empecipiaes por Sukarno. 

Unvió al so Ministru d'Asuntos Esteriores a reparar les tirantes rellaciones colos [[Estaos Xuníos]], les [[Organización de les Naciones Xuníes|Naciones Xuníes]] y [[Malasia]], col enfotu de terminar la confrontación ente dambos países.

El [[12 de marzu]] de [[1967]] Suharto foi nomáu presidente pol parllamentu provisional d'Indonesia y el [[21 de marzu]] foi escoyíu formalmente pal so primer mandatu de cinco años como presidente. Designó directamente'l 20% de la cámara de representantes. El partíu [[Golkar]] convertir nel únicu aceptable pa los oficiales del gobiernu. Indonesia tamién se convirtió unu de los miembros fundadores de l'[[Asociación de Naciones del Sureste Asiáticu]].

Pa caltener l'orde, Suharto amplió grandemente'l financiamiento y les enerxíes del aparatu indonesiu del estáu. Estableciéronse dos percancies d'intelixencia: el Comandu Operacional pa la Restauración de la Seguridá (KOPKAMTIB) y l'Axencia de Coordinación d'Intelixencia del Estáu (BAKIN), pa faese cargu de &quot;amenaces al réxime&quot;. Suharto tamién estableció la Oficina de Loxística (BULOG) pa distribuyir [[arroz]] y otres donaciones estauxunidenses de la [[USAID]]. Estos nuevos cuerpos del Gobiernu fueron puestos so la estructura de comandu militar rexonal, a la que Suharto dio un papel de &quot;función dual&quot; como fuercia de defensa y como alministradores civiles.

=== Consecuencies ===
Por cuenta de una serie de factores (principalmente la censura), les cifres de muertes pola mor del [[terrorismu d'Estáu]] ente [[1965]] y [[1967]] son oxetu de discutiniu. Les estimaciones de les muertes del conflictu envalórase ente 100.000 y 1 millón y mediu de persones.

Sábese que cola xubida al poder de Suharto, los disidentes indonesios que sobrevivieron fueron calificaos de ''tapol'' (abreviación de ''tahanan politik'' o &quot;prisioneru políticu&quot;). Mientres el gobiernu de Suharto, los ''tapol'' sufrieron fuertes penes de prisión y les sos propiedaes fueron confiscadas pol gobiernu, y una vegada lliberaos, fueron xixilaos curioso y foi-yos prohibida la participación na vida pública. La condición de ''tapol'' estropiaba igualmente la reputación de les sos cónyuges, fíos, amigos y parientes.

Ente los ''tapol'' atopábense prominentes figures de los años de Sukarno, incluyendo a [[Pramoedya Ananta Toer]], el más conocíu [[Literatura|literato]] del país a nivel internacional. A él acusóse de ser miembru de LEKRA, un grupu d'intelectuales comunistes, y foi recluyíu la colonia penal en [[Buru]]. Cuando les restricciones nes comunicaciones de los ''tapol'' anidiáronse, Pramoedya publicó un llibru de memories, ''El Soliloquiu del Mudu'' (''Nyanyi Sunyi Seorang Bisu'', 1995), con acusaciones detallaes de trabayos forzaos, fame y otros abusos na colonia (&quot;Tapol Troubles&quot; 1999).

Tanto simpatizantes como críticos de Suharto reconocen que'l periodu de la represión tuvo marcáu por abusos de los [[derechos humanos]]. Los adherentes afirmen qu'estos abusos fueron xustificaos pola inminente amenaza d'un golpe d'estáu pol PKI, como s'intentó en [[1948]] sol gobiernu de [[Sukarno]]. Los críticos de Suharto dicen que'l PKI en [[1965]] tenía un enclín similar a les tesis moderaes de los partíos comunistes europeos, alloñaos de la influencia [[XRSS|soviética]] y [[china]] ([[eurocomunismu]]), y preferíen la política eleutoral a la insurrección armada. Coles mesmes, afirmen que les aiciones de Suharto ente 1965 y 1967 fueron motivaes namái por ambición personal.

=== Sofitu d'occidente ===
[[Ficheru:William cohen with suharto.jpg|thumb|right|250px|Suharto con William Cohen, Secretariu de Defensa de los Estaos Xuníos so l'alministración de [[Bill Clinton]].]]

A pesar d'un llargu tiempu de secretos mientres la [[Guerra Fría]], esisten pruebes d'archivos d'asistencia occidental, principalmente [[Estaos Xuníos|estauxunidense]], [[Reinu Xuníu|británica]] y [[australia|australiana]] tres tomar del poder del xeneral Suharto. Estos países teníen interés en derrocar a Sukarno, vistu n'[[Occidente]] como una amenaza pol so acercamientu a la [[República Popular China]] y pola confrontación con [[Malasia]], a favor d'un líder más pro-occidental.

Empezando en [[1990]], dellos diplomáticos norteamericanos dieron a conocer al ''Washington Post'' y otros medios de prensa qu'ellos prepararen llistes de &quot;operativos comunistes&quot; n'[[Indonesia]], dando a conocer una llista de 5.000 nomes (de militantes y simpatizantes del PKI) a los militares y a l'axencia d'intelixencia del xeneral Suharto (Kadane, 1990).

En [[2001]], l'[[Archivu Nacional de Seguridá]] de la Universidá George Washington llogró dellos documentos internos del [[Departamentu d'Estáu de los Estaos Xuníos]], sofitando les afirmaciones de los diplomáticos sobre la collaboración americana col Xeneral Suharto. Sicasí los Archivos de Seguridá afirmen que les comunicaciones ente'l Departamentu d'Estáu y l'Axencia Central d'Intelixencia (CIA) seríen sustancialmente editaes.

El rol del [[Foreign Office]] británicu y el [[MI6]] tamién se dio a conocer nuna serie d'artículos del periódicu ''The Independent'' a partir de [[1997]]. Les revelaciones inclúin una fonte anónima del Foreign Office indicando que la decisión de derrocar a Sukarno foi tomada por [[Harold Macmillan]], l'entós premier británicu, y executada baxu [[Harold Wilson]]. N'especial, afírmase que'l departamentu d'Investigación d'Informaciones del ''Foreign Office'' coordinó una [[guerra psicolóxica]] colos militares británicos nuna campaña de propaganda contra'l [[Partíu Comunista d'Indonesia]], los indonesios d'orixe chinu y el mesmu [[Sukarno]].

Entá cuando l'usu del Departamentu d'Investigación d'Informaciones implicar, el gobiernu británicu niega que'l MI6 tuviera daqué que ver en tomar del poder de Suharto, y los documentos rellacionaos entá nun se desclasificaron. (Lashmar and Oliver 2000).

== Apoxéu del nuevu orde ==
Los dos décades que siguen al derrocamientu de Sukarno marcaron una estensión del poder militar y económicu d'Indonesia, según l'aserción d'identidá indonesia sobre identidaes rexonales o étniques. Indonesia so Suharto tenía poca tolerancia cola disidencia, y xeneralmente conocer como falta de derechos humanos.

=== Indonesia, el &quot;tigre d'Asia&quot; ===
N'asuntos [[económicu|económicos]], Suharto confió les sos polítiques a un grupu d'economistes educaos nos Estaos Xuníos, moteyaos la ''Mafia de Berkeley''. Poco dempués del so toma del poder, llevó a cabu reformes pa establecer a Indonesia como un centru d'inversión estranxera. Estos cambeos incluyeron la privatización de los sos recursos naturales pa promover la so esplotación por naciones industrializaes, llexislación industrial favorable a corporaciones multinacionales y pidimientu de préstamos pal desenvolvimientu d'instituciones como'l [[Bancu Mundial]], [[bancu|bancos]] occidentales y gobiernos amigos (&quot;Indonesia Economic&quot;, 2005).

Sicasí, ensin nenguna fiscalización, los miembros de los militares y el Golkar fueron intermediarios ente los intereses de negocios (estranxeros y nacionales) y el gobiernu indonesiu. Esto llevó a un altu grau de corrupción en forma de sobornos, crime entamáu y malversación. Los dineros d'estes práutiques diben de cutiu a fundaciones (''yayasan'') sol control de la familia de Suharto. La corrupción fíxose tan grave que la [[ONG]] [[Tresparencia Internacional]] consideró a Suharto el políticu más corruptu ya Indonesia tuvo establemente clasificada ente les naciones más corruptes.

=== Estáu unitariu y malestar rexonal ===
Dende la so xubida al poder hasta'l so arrenunciu, Suharto siguió coles polítiques del so predecesor Sukarno afirmando la soberanía de la República d'Indonesia. L'actuó celosamente na afirmación y en faer cumplir intereses territoriales na rexón, tantu pola diplomacia como pola aición militar.

En [[1969]] Suharto tomó la iniciativa en terminar el llargu discutiniu sobre l'últimu territoriu holandés nes indies orientales, [[Papúa Occidental]]. Conjuntamente colos Estaos Xuníos y les [[Naciones Xuníes]], llogróse un alcuerdu de realizar un referendu sobre la independencia, nel cual los participantes podríen escoyer ente siguir como parte de los Países Baxos, integrase a la República d'Indonesia, o asumir la independencia. Anque orixinalmente redactada como una votación nacional de tolos adultos en Papúa, el &quot;Actu de Llibre Eleición&quot; que se realizó en xunetu-agostu de [[1969]], dexó'l votu a solamente 1.022 &quot;xefes&quot;. El votu unánime foi pola integración cola república d'Indonesia, lo que lleva a duldar sobre la validez de la votación (Simpson).

En [[1975]], entós que Portugal retirar de la so colonia de [[Timor Oriental]] y que'l movimientu [[Fretilin]] va tomar el poder momentáneamente, Suharto ordenó a les sos tropes invadir el país. De siguío el gobiernu títere instaláu per Indonesia solicitó que l'área amestar al país. Envalórase que l'exércitu indonesiu mató unes 100.000 persones, aprosimao un terciu de la población llocal. El [[15 de xunetu]] de [[1976]], Timor Oriental convertir na provincia de Timor Timur hasta que-y la tresfirió a les Naciones Xuníes en [[1999]].

En [[1976]] el réxime foi desafiáu na provincia d'[[Aceh]] pola formación del [[Movimientu Aceh Llibre]] o ''GAM'', que demandó independencia del [[estáu unitariu]]. Suharto autorizó rápido que les tropes encaloraren la rebelión forzando a dellos de los sos líderes al exiliu en [[Suecia]]. Llargues lluches ente'l GAM y los militares y policía indonesios llevaron a Suharto a declarar llei marcial na provincia, declarando a Aceh un &quot;área d'operaciones militares&quot; (DOM) en [[1990]].

El rápidu desenvolvimientu de los centros urbanos tradicionales d'Indonesia daba base a les ambiciones territoriales de Suharto. El pasu rápidu d'esti desenvolvimientu aumentara enforma la densidá poblacional. En respuesta, Suharto buscó la política de transmigración, pa promover el movimientu de ciudaes sobrepoblaes a rexones rurales del archipiélagu onde los recursos naturales nun fueren entá esplotaos.

=== Polítiques y oposición ===
En [[1970]] la corrupción impulsó protestes estudiantiles y una investigación por una comisión gubernamental. Suharto reaccionó prohibiendo les protestes estudiantiles, obligando a los activistes 
a pasar a la clandestinidá. Solamente actos simbólicos encamentaos pola comisión fueron a la xusticia. El réxime de Suharto repitió la táctica de siguir el xuegu a unos pocos de los sos más poderosos oponentes al empar de criminalizar a los demás.

A manera de caltener una cubierta [[democracia]], Suharto realizó delles reformes eleutorales. Someter a una eleición al traviés votos d'un colexu eleutoral cada cinco años empezando en [[1973]]. Sicasí, acordies coles regles de la eleición, solamente dexábase a trés partíos participar de los comicios: el so propiu partíu [[Golkar]], l'[[Islamismu|islamista]] [[Partíu Xuníu del Desenvolvimientu]] (PPP) y el [[Partíu Democráticu d'Indonesia]] (PDI). Tolos partíos políticos enantes esistentes fueron obligaos a faese parte del PPP o del PDI, ente que se primía a los emplegaos del gobiernu a faese miembros de Golkar. Nun compromisu políticu colos poderosos militares, prohibió a los sos miembros votar nes eleiciones, pero asignó 100 puestos nel colexu eleutoral pa los sos representantes. Como resultancia, él ganó toles eleiciones a les que se presentó, en [[1978]], [[1983]], [[1988]], [[1993]] y [[1998]].

Esti autoritarismu fixo un problema en [[1980]]. El [[5 de mayu]] d'esi añu, un grupu, Pidíu de 50 (Petisi 50), demandó mayores llibertaes polítiques. Taba compuestu por militares retiraos, políticos, académicos y estudiantes. La prensa indonesia censuro les noticies y el gobiernu punxo restricciones a los signatarios. Dempués de qu'en [[1984]] el grupu acusara a Suharto de tar creando un estáu monopartidista, dalgunos de los sos miembros fueron a la cárcel.

Na mesma década, munchos académicos creen que los militares indonesios se fisionaron ente la nacionalista &quot;facción colorada y blanca&quot; y la &quot;facción verde&quot; d'enclín islamista. Escontra'l final de los [[años 1980]], dizse que Suharto treslladó les sos aliances de los [[Nacionalismu|nacionalista]] a los islamistes, dando llugar a la crecedera de [[Jusuf|B.J. Habibe]] nos [[años 1990]].

Entós que los 1990 traxeren el fin de la Guerra Fría, la esmolición occidental sobre'l comunismu sumió y l'interés internacional entornóse sobre la llista de violaciones de los derechos humanos del réxime de Suharto. En [[1991]] l'asesinatu de civiles de Timor Oriental nun campusantu en [[Dili]], conocíu tamién como la [[Masacre de Santa Cruz]], fizo que l'atención norteamericana afitar nes sos rellaciones militares col réxime de Suharto y la tema de la ocupación indonesia de Timor Oriental. En [[1992]] esta aición fizo que'l Congresu de los Estaos Xuníos llindara l'asistencia [[IMET]] a los militares indonesios, a pesar de les oxeciones del presidente d'Estaos Xuníos [[George H. W. Bush]].&lt;ref group=&quot;Nota&quot;&gt;Vease Congresu de los Estaos Xuníos, Cámara de Representantes. 102do Congresu, 2a sesión.
[http://thomas.loc.gov/cgi-bin/query/z?c102:H.R.5368: ''H.R. 5368, 2nd Session Foreign Operations, Export Financing, and Related Programs Appropriations Act, 1993].'' Títulu III - Educación y Entrenamientu Militar Internacional: 
&quot;Nengún de los fondos so esti acapice van faese disponibles a Indonesia sacantes que'l
Secretariu d'Estáu certifique al Comité de Asignaciones que [...] tea dándose énfasis
especial a la educación de personal militar d'Indonesia pa fomentar mayor atención y respetu
polos derechos humanos y qu'ameyore los sistemes de xusticia militar.&quot;
Fina El 27 de xineru de 2008 a los 86 años , ensin ser xulgáu polos sos crímenes de corrupción ,asesinatos y violación a los derechos humanos.&lt;/ref&gt;

En [[1993]], so la presidencia de [[Bill Clinton]], la delegación estauxunidense a la Comisión de Derechos Humanos de les Naciones Xuníes sofitó'l resolución espresando fonda esmolición sobre les violaciones de los derechos humanos en Timor Oriental de parte d'Indonesia.&lt;ref group=&quot;Nota&quot;&gt;Vease Comisión de les NN.XX. pa los Derechos Humanos, resolución 1993/97
&quot;[http://www.unhchr.ch/Huridocda/Huridoca.nsf/0/81427c9bacaf9847c1256c6800603ff2?Opendocument Situation in East Timor]&quot; &lt;/ref&gt;

== Protestes pola reforma y cayida de Suharto ==
En [[1996]] Suharto llevó a cabu remanes p'adelantrase a desafíos al gobiernu del Nuevu Orde. El Partíu Democráticu d'Indonesia (PDI), un partíu llegal que tradicionalmente sofitara al réxime camudara de direición y empezara a afirmar la so independencia. Suharto fomentó una división nel lideralgu del PDI, sofitando una facción lleal al presidente del Parllamentu [[Suryadi]] contra la facción lleal a [[Megawati Sukarnoputri]], la fía de [[Sukarno]] y l'auténtica presidenta del PDI.

Dempués de que la facción Suryadi anunciara al congresu del partíu una moción pa despidir a Megawati, ella proclamó que los sos partidarios realizaríen manifestaciones en protesta. La facción Suryadi prosiguió col despidu de Megawati y les protestes fixéronse ver en toa Indonesia. Esto dio llugar a delles engarradielles nes cais ente manifestantes y fuercies de seguridá, y a recriminaciones sobre la violencia. Les protestes remataron en que los militares dexaron que los partidarios de Megawati tomaren la sede del PDI en Yakarta, con un compromisu de nun faer más manifestaciones.

Suharto dexó que la ocupación de la sede del PDI siguiera por casi un mes, porque l'atención tamién se centraba en Jakarta por cuenta de xuntes d'altu nivel de l'[[Asociación de Países del Sureste Asiáticu]] a llevase a cabu ellí. Aprovechando esto, los partidarios de Megawati entamaron &quot;foros de la democracia&quot; con dellos conferenciantes. El [[26 de xunetu]], oficiales militares, la facción Suryadi y Suharto fixeron conocer públicamente la so indignación colos foros (Aspinall, 1996).

El [[27 de xunetu]], la policía, soldaos y persones qu'afirmaben ser partidaries Suryadi tomaron la sede. Dellos partidarios de Megawati morrieron y más de doscientos fueron arrestaos y xulgaos por cargos de &quot;subversión&quot; y &quot;enguizamientu al odiu&quot;. Esti día conoceríase como'l &quot;sábadu negru&quot; y marcaría l'entamu d'una dura persecución del gobiernu del Nuevu Orde contra partidarios de la democracia, agora denominaos &quot;Reformasi&quot; o Reformación (Amnistía Internacional, 1996).

En [[1997]], la crisis financiera asiática tuvo graves consecuencies na economía y sociedá indonesia y nel réxime de Suharto. La divisa indonesia, la rupia, perdió gran parte del so valor. Suharto foi sometíu a escrutiniu por instituciones de creitu, principalmente'l Bancu Mundial, el [[Fondu Monetariu Internacional]] y los Estaos Xuníos, por enllargaes malversaciones de fondos y midíes proteicionistes. N'avientu, el gobiernu de Suharto robló una carta d'intenciones col FMI, comprometiéndose a promulgar midíes d'austeridá, como retayos de servicios públicos y retiru de subsidios, en cuenta de ayuda del FMI y otros donantes.

A principios de [[1998]], les midíes d'austeridá promulgaes por Suharto empezaren a estropiar l'enfotu nel réxime. Los precios de productos como'l [[querosenu]], l'arroz, los costos de servicios públicos y l'educación aumentaron dramáticamente. Los efeutos fueron exacerbados pola corrupción xeneralizada.

Suharto presentar a una reeleición nel parllamentu per séptima vegada en marzu de [[1998]], xustificándose na necesidá del so lideralgu mientres la crisis. El parllamentu aprobó un nuevu periodu. Esto desamarró protestes y disturbios en tol país, agora conocíos como la Revolución Indonesia de 1998. Desalcuerdos dientro del so propiu partíu Golkar y los militares finalmente debilitaron a Suharto y el [[21 de mayu]] arrenunció al poder. Foi remplazado pol so vicepresidente [[Jusuf Habibie]].

=== Dempués del derrocamientu ===
En mayu de [[1999]], la revista ''Time Asia'' informa que la fortuna familiar de Suharto ye d'aprosimao 15 mil millones de [[Dólar|dólares]] n'efeutivu, [[Aición (finances)|aiciones]], [[Interés|intereses]] empresariales, propiedaes, [[Joyería|joya]] y obres d'arte. D'éstos, 9 mil millones depositaríense nun bancu [[Austria|austriacu]]. Dizse que la familia controla alredor de 36.000 [[quilómetru cuadráu|km²]] de propiedaes n'Indonesia, incluyendo 100.000 [[metru cuadráu|m²]] d'oficines de primera en Yakarta, y cerca del 40 per cientu de les tierres en Timor Oriental. Dizse que más de 73 mil millones de dólares pasaríen por manes de la familia mientres los 32 años de gobiernu de Suharto.

El [[29 de mayu]] de [[2000]], Suharto foi puestu n'arrestu domiciliariu cuando les autoridaes indonesies empezaron a investigar la corrupción mientres el so réxime. En xunetu anuncióse que taba acusáu de malversar 571&amp;nbsp;millones de dólares de donaciones gubernamentales a una de delles fundaciones sol so control, y de depués usar el dineru pa realizar inversiones familiares. Pero en setiembre los médicos designaos pola xusticia anunciaron que nun podía ser xulgáu pol so estáu de salú en deterioru. L'Estáu volvió intentalo en [[2002]] pero de nuevu los médicos alegaron una enfermedá cerebral ensin especificar. Darréu Suharto foi hospitalizáu delles vegaes por [[ataques cerebrovasculares]] y problemes del corazón.

Imposibilitaos d'acusar a Suharto, l'estáu acusó al so fíu Hutomo Mandala Putra, más conocíu como [[Tommy Suharto]]. Foi sentenciáu a 15 años de prisión por ordenar l'asesinatu d'un xuez que lu sentenció a 18&amp;nbsp;meses pol so rol nun fraude de tierres en setiembre de 2000. Él ye'l primer miembru de la familia de Suharto que foi topáu culpable y encarceláu por un crime. Tommy Suharto sostién la so inocencia pero diz que nun va apelar el veredictu o la sentencia.

El 6 de mayu de 2005, Suharto foi lleváu al Hospital Pertamina en Jakarta con sangráu intestinal, que se cree deber a diverticulosis. La elite política d'Indonesia, incluyíu'l presidente [[Susilo Bambang Yudhoyono]] y el vicepresidente [[Jusuf Kalla]] visitáron-y n'el so llechu. Foi dau d'alta y volvió al so llar seis&amp;nbsp;díes dempués.

El 26 de mayu de 2005, el periódicu Jakarta Post, reportó qu'ente los intentos del gobiernu del presidente Susilo Bambang Yudhoyono d'atayar la corrupción, el fiscal xeneral d'Indonesia, Abdurrahman Saleh, compareció ante la comisión parllamentaria p'aldericar intentos de xulgar a figures del Nuevu Orde, incluyendo a Suharto. El fiscal xeneral remarcó que tuviera la esperanza que Suharto pudiera recuperase por que'l gobiernu pudiera empezar averiguaciones sobre les violaciones de los derechos humanos y la corrupción con fines de compensar y recuperar fondos del estáu, pero espresó escepticismu sobre qu'esto fuera posible. La Corte Suprema d'Indonesia tamién instruyó un decretu que fai a la oficina del Fiscal Xeneral responsable de supervisar el cuidu médicu de Suharto.

== Muerte ==
El [[4 de xineru]] de [[2008]], Suharto foi ingresáu nel hospital de Petarmina, en Jakarta. El so estáu de salú deterioróse rápido y diagnosticóse-y anemia y baxa presión arterial por cuenta de problemes de fégadu y reñón. A lo llargo de los trés selmanes que permaneció ingresáu'l so estáu foise deteriorando por cuenta de una infeición, que foi la que-y causó la muerte'l [[27 de xineru]] a la una y diez minutos de la tarde.

Foi treslladáu al mausoléu Giri Bangun, onde tamién taba soterrada la so esposa. Al funeral asistieron numberosos representantes del gobiernu y de les fuercies armaes. El presidente d'Indonesia, [[Susilo Bambang Yudhoyono]] declaró una selmana de llutu oficial y asocediéronse diversos actos n'honor al ex-presidente d'Indonesia.

{{socesión|títulu=[[Presidente d'Indonesia]]|periodu=[[1967]]–[[1998]]|predecesor=[[Sukarno]]|socesor=[[Jusuf Habibie]]}}

== Notes ==
{{llistaref|group=&quot;Nota&quot;}}

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Bibliografía ==
* {{cita publicación | autor=Aspinall, Ed | títulu=¿Qué asocedió enantes de los disturbios? | añu= Oct-Dic 1996 | publicación = Inside Indonesia | url=http://www.insideindonesia.org/edit48/ed.htm}} (n'inglés)
* &quot;Attorney xeneral doubts Soeharto can be prosecuted&quot; ([[27 de mayu]] de [[2005]]) ''The Jakarta Post''.
* Blum, William. ''Killing Hope: US Military and CIA Interventions Since World War II'', Black Rose, 1998, páxs. 193-198 ISBN 1-56751-052-3
* ''[http://www.imf.org/external/np/sec/nb/1997/nb9722.htm Camdessus Commends Indonesian Actions]''. Comunicáu de prensa. [[Fondu Monetariu Internacional]]. ([[31 d'ochobre]] de [[1997]])
* {{cita web | |apellíu=Archivo Nacional de Seguridá |nome =
 
|enllaceautor =
|títulu = CIA Stalling State Department Histories
|añu = Abril – 2005
|editorial = The National Security Archive |url
= http://www.gwu.edu/~nsarchiv/NSAEBB/NSAEBB52/ |fechaaccesu=[[23 de mayu]] de [[2005]]
}}
* {{cita publicación | autor=Colmey, John | títulu=The Family Firm | añu= [[24 de mayu]] de [[1999]] | publicación = TIME Asia | url=http://www.time.com/time/asia/asia/magazine/1999/990524/cover1.html}}
* ''[http://www.pbs.org/wgbh/commandingheights/lo/countries/id/id_economic.html Indonesia Economic]''. Commanding Heights. PBS. (disponible'l [[23 de mayu]] de [[2005]])
* {{cita publicación | autor=Kadane, Kathy | títulu=Ex-agents say CIA compiled death lists for Indonesians | añu= [[20 de mayu]] de [[1990]] | publicación = San Francisco Examiner | url=http://www___namebase___org/kadane.html}}
* Lashmar, Paul and Oliver, James. &quot;MI6 Spread Lies To Put Killer In Power&quot; ''[[The Independent]]''. ([[16 d'abril]] de [[2000]])
* {{cita llibru | autor=Lashmar, Paul; Oliver, James | títulu=Britain's Secret Propaganda War | editorial = Sutton Pub Ltd | añu=1999 | id=ISBN 0-7509-1668-0}}
* {{cita publicación | autor=Simpson, Brad | títulu=Indonesia's 1969 Takeover of West Papua Not by &quot;Free Choice&quot; | añu= [[9 de xunetu]] de [[2004]] | publicación = National Security Archive | url=http://www.gwu.edu/~nsarchiv/NSAEBB/NSAEBB128/index.htm}}
* {{cita web | |apellíu=Programa de Recursos 
|nome = ya Información d'Indonesia |enllaceautor
=
|títulu = Tapol Troubles: When Will They End?
|añu = Abril – xunu de 1999
|editorial = Inside Indonesia |url
= http://www.insideindonesia.org/edit58/tapol.htm |fechaaccesu=1999
}}
* {{cita web | |apellíu=Amnistía Internacional
|nome = 
|enllaceautor =
|títulu = Arrests, torture and intimidation: The Government's response to its critics
|añu = 1996
|editorial = Amnesty International
|url = http://web.amnesty.org/library/Index/ENGASA210701996?open&amp;of=ENG-IDN
|ID = AI Index: ASA 21/070/1996 |urlarchivu=http://web.archive.org/web/20030508125333/http://web.amnesty.org/library/Index/ENGASA210701996?open&amp;of=ENG-IDN |fechaarchivu=8 de mayu de 2003}}
* {{cita llibru | autor=Toer, Pramoedya Ananta | títulu=The Mute's Soliloquy : A Memoir | editorial = Penguin | añu=2000 | id=ISBN 0-14-028904-6}}

== Enllaces esternos ==
{{IprNoticias|Ex presidente indonesiu Suharto ye soterráu}}
* [http://www.famousmuslims.com/Mohammed%20Suharto.htm Biografía de Mohammed Suharto] - (n'inglés) Por FamousMuslims.com 
* [http://www.slate.com/articles/news_and_politics/explainer/2004/03/how_did_suharto_steal_35_billion.html &quot;¿Cómo robó Suharto 35 mil millones de dólares?&quot;] - (n'inglés) Artículu de [[Brendan I. Koerner]] de la revista Slate [[24 de marzu]] de [[2004]] 
* [http://www.time.com/time/asia/asia/magazine/1999/990524/index.html &quot;Suharto, Inc.&quot;] - (n'inglés) Revelaciones de la revista TIME Asia sobre'l réxime y la familia de Suharto, publicaes nel primer aniversariu del arrenunciu de Suharto. [[24 de mayu]] de [[1999]] 
* [http://www.pbs.org/wnet/shadowplay ''Shadow Play''] - (n'inglés) Sitio web d'un documental d'Indonesia de la [[Public Broadcasting Service|PBS]] de 2002, con énfasis na dómina de Suharto y na transición del Nuevu Orde a la Reformación.
* [https://www.bbc.co.uk/worldservice/specials/1626_tiger_tales/page2.shtml ''Tiger Tales: Indonesia''] - (n'inglés) Sitio web d'un documental de radiu de la [[British Broadcasting Corporation|BBC]] sobre Indonesia de 2002, concentráu nos primeros años de la dómina de Suharto. Inclúi entevistes con xenerales indonesios y víctimes del réxime.

{{Tradubot|Suharto}}
{{NF|1921|2008|Suharto}}
[[Categoría:Presidentes d'Indonesia]]
[[Categoría:Políticos y polítiques d'Indonesia]]
[[Categoría:Dictadores]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>m3jmr4d6wrt5wm8wptaae4e10t2pvtm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>The Wallace Collection</title>
    <ns>0</ns>
    <id>79583</id>
    <revision>
      <id>3714379</id>
      <parentid>3619850</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:24:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4822" xml:space="preserve">{{ficha d'artista musical}}
{{referencies|t=20210217160143}}
'''The Wallace Collection''' ye una banda d'orixe belga que llogró notoriedá nel mundu de la música pop escontra la segunda metá de los años 60. Catalogaos como una banda &quot;One Hit Wonder&quot;, a nivel mundial llograron asitiar nes llistes de popularidá la so recordada tema &quot;Daydream&quot;(Suañu) en [[1969]].

== Entamos ==
Fundada en [[1968]] en [[Bruxeles]] ([[Bélxica]]) por Freddy Nieuland (batería) y Sylvain Vanholme (guitarra), llueu'l dúu complementar col teclista Marc Hérouet y el baxista Christian Janssens. Na busca d'un nuevu soníu tuvieron la idea de añedir un toque clásicu a la música pop. Complementaos pol destacáu violinista Raymond Vincent (procedente de la Orquesta Nacional de Bélxica) y el violonchelista Jacques Namotte, dicha busca atopó a la fin una vía. L'amiestu de pop, [[Jazz]] y Música Clásica #convertir nel sellu d'esta banda. El grupu de mozos, deseosos d'entrar nel mundu musical, buscó un direutor que los llevara pela vía del ésitu. La persona foi Jean Martin, quien darréu los rellacionó col ámbitu discotequeru y del espectáculu.

Provistu de delles cintes conteniendo &quot;deamos&quot; (maquetes) del grupu y tratando de consiguir una audición, dirixir a EMI Récores, compañía discográfica que daquella yera mundialmente famosa por incluyir nel so catálogu a [[The Beatles]], The Hollies y otros grupos destacaos del mundu del Pop. Al convencer al productor David Mackay de qu'escuchara a The Wallace Collection, ésti quedó impresionáu pol estilu novedosu de la banda. Coles mesmes, el grupu empezó a participar n'actuaciones qu'adulces-yos fueron apurriendo cierta fama. La bona impresión que causaron valió-yos por que considerárase-yos como una de les meyores bandes europees dempués de The Beatles.

== Suañu (Daydream) ==
De cierta semeyanza col cantar&quot;Hey Jude&quot;, orixinal de The Beatles, &quot;Daydream (I fell asleep amid the flowers)&quot; sería'l llanzamientu de Wallace. Estrayíu del álbum &quot;Laughing Cavaliere&quot;, la tema, con una musicalización un tanto murnia, convertir nun ésitu musical a nivel mundial, yá que rápido asitióse como númberu unu nes llistes de popularidá de 20 países en 1969. George Martin, productor de The Beatles, #considerar como la meyor tema d'aquel añu.

El cantar degoló fronteres y abrió-yos les puertes a diversos países d'Europa, como Francia, Alemaña, Italia, España y Portugal, pero non tou quedaría ende, yá que les sos xires estender por América, Méxicu, Venezuela y el Festival de Ríu en Brasil. Xuntu a ello, tamién participaron nel festival del Cantar de Sanremo.

Escontra 1970, la fervencia del movimientu [[Hippie]] empezaba a perder influencia na cultura y na música, debíu al surdimientu de nueves corrientes musicales, lo que condicionaría la fama de The Wallace Collection, menguando la so popularidá. Sicasí, el so estilu llevólos a que se-yos escoyera pa realizar la banda sonora de la película &quot;La Maison&quot;, protagonizada pol actor francés Michel Simon.

=== Decadencia ===
Probablemente, el vertixinosu ascensu a la fama tomó por sorpresa a los mozos, quien se vieron sometíos a una dura rutina de xires, grabaciones n'estudiu y actuaciones en televisión, calteniéndo-yos por momentos so una fuerte tensión, lo qu'ensin dulda empezó a amenorgar la capacidá creativa de los miembros y a favorecer nellos ciertu fadiu y cansanciu, colo que, xuníu a los distintos oríxenes musicales de cada unu d'ellos, la convivencia tamién se tornó complicada. El grupu eslleir en [[1971]]. Solamente Freddy Nieuland caltendríase actuando col nome de Wallace Collection.

=== Reunificación ===
Hacia l'añu 1990, los integrantes orixinales de la banda axuntáronse nuevamente pa remembrar los sos ésitos, y siguieron actuando de manera regular, en xires d'alcordanza, y grabando dellos álbumes (ver discografía). 

== Discografía ==
* Laughing Cavalier (EMI, 1969)
* Wallace Collection (EMI, 1970)
* La Maison (Banda sonora del filme del mesmu nome, EMI, 1970)
* The Best Of… The Wallace Collection (Ariola, 1990)
* Wallace Collection (EMI Francia, 1991)
* Candelights to Satellites (1992)
* Live Concert with the Best of Wallace Collection (RM Récores, 1999)
* Laughing Cavalier - Serenade (EMI Bélxica, 2004)

== Intereses ==
* Años dempués, Sylvain Vanholme formaría con Lou Deprijck el dúu &quot;'''Two Man Sound'''&quot;, que llograría fama mundial en 1979 cola tema &quot;Discu Samba&quot;.
* Freddy Nieuland finó'l 10 de xineru de 2008, a los 63 años d'edá.

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
* [http://www.wallacecollection.net/ Páxina oficial]
* [http://www.youtube.com/watch?v=2AqR00loT9k Wallace Collection interpretando &quot;Daydream&quot;]

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Grupos de música]]</text>
      <sha1>nwh1tbrf1dcgneogusz820ajorr9vml</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Josefa de Óbidos</title>
    <ns>0</ns>
    <id>79707</id>
    <revision>
      <id>3714336</id>
      <parentid>3705106</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:19:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4349" xml:space="preserve">{{Persona}}
'''Josefa de Ayala Figueira''', más conocida como '''Josefa de Óbidos''' ([[Sevilla]], [[1630]] – Óbidos, [[Portugal]], [[22 de xunetu]] de [[1684]]), ye la más destacada pintora de la segunda metá del XVII portugués, y unu de los pocos casos de muyeres que destacaron na pintura en tola historia del arte universal de la edá moderna.

== Contestu ==
Hacia l'añu 1626, cuando [[Portugal]] y [[España]] taben unificaos, Baltasar Gómez Figueira, natural de Óbidos y segundón d'una familia acomodada, coló a Sevilla con mires d'ingresar na carrera militar, pero acabó ganándose la vida nel taller del pintor Francisco Herrera'l Viejo onde s'ocupaba de faer les pintures y preparar les teles.

== Biografía ==
En [[Sevilla]] casó con Catalina de Ayala Camacho, naciendo siete hijos d'esti matrimoniu, ente ellos una neña, Josefa, bautizada na parroquia de San Vicente'l 20 de febreru de 1630, siendo apadrinada por Francisco d'Herrera'l Viejo.&lt;ref&gt;''The Sacred and the Profane: Josefa De Obidos of Portugal'', National Museum of Women in the Arts, 1997, {{ISBN|972758005X}}, páxs. 20-21.&lt;/ref&gt; El matrimoniu torna a Portugal arriendes de la restauración de la independencia nacional, Josefa va permanecer seis años más en Sevilla al pie de el so padrín, teniendo asina oportunidá d'entrar en contautu col mundu del arte y dar amueses tempranes d'unes dotes pictóriques que foi desenvolviendo de manera autodidacta.

A los catorce años instalarse en Óbidos al pie de los sos padres. A los dieciséis, ingresa nel conventu de Santa Ana de Coímbra cola intención, a lo que paez, de profesar. Tres años dempués recibe l'encargu de realizar dellos grabaos pa una edición de los Estatutos de la Universidá de Coímbra. A estos grabaos deberá la so fama inicial.

En 1653 abandonó'l conventu, por causes que se desconocen, tornando a la casa paterna. Y, cosa dafechu inusual pa una muyer de la so dómina, decide dedicase a la pintura. Pocu van tardar en llove-y encargos de conventos ya ilesies. Hai obres sos, por casu, nel monesteriu de Alcobaça o nel monesteriu de los Jerónimos de Lisboa; según pidimientos por que realice semeyes, ente ellos los de la familia real, polos que se fixo bien famosa.

Llegar más de cien de les sos obres ente les que merecen destacars los sos cuadros de flores y les naturaleces muertes que formen la serie llamada «de los Meses». Na so producción, tantu estilística como temáticamente, nótase una fuerte influencia de Zurbarán matizada por un personal estilu inocente.

Morrió en Óbidos en 1684, a los 50 años. Foi soterrada na ilesia de San Pedro d'esta llocalidá.
&lt;center&gt;&lt;gallery&gt;
Archivu:Josefa cordeiro-pascal.jpg|''Agnus Dei'' (1660/1670)
Archivu:Josefa cerejas-queijos.jpg|''Cereces y quesos''
Archivu:Josefa menino-jesus-salvador.jpg|''Neñu Jesús Salvador''
Archivu:Josefa calvario-11.jpg|''Calvariu''
&lt;/Gallery&gt;&lt;/center&gt;

== Crítica == 
La ciudá de Obidos, un pequeñu pueblu nes contornes de Lisboa foi un centru d'arte bien activo nel sieglu XVII, gracies a una pequeña nobleza que sofitaba la restauración de la Casa de Braganza. Ellí entamóse una corte artístico y lliterario. Nesti ambiente, el trabayu de Josefa da Obidos ye vistu como una imitación claro y cercano de les coses naturales. Hai quien allaba la so capacidá, la so guapura, la so honestidá y simpatía. Invéntase una biografía con viaxes n'Italia y en Flandes y describir como una pintora de flores y oxetos inanimaos, pero Almeida Garett describir como una gran retratista y tamién ye grabadora, escultora, alfareru y realiza miniatures. Pa Didier Ryckner el so trabayu avera Claude Vignon.

== Referencies ==
{{Llistaref}}

== Bibliografía ==
* Artículu de Víctor Serrao sobre Josefa de Óbidos (en portugués).
* De Óbidos, Josefa; National Museum of Women in the Arts (1997). {{Cita llibru|títulu=The Sacred and the Profane: Josefa de Óbidos of Portugal|añu=1997|editor=Ministério da Cultura, Gabinete das Relações Internacionais|isbn=9789727580057|autor=De Óbidos, Josefa|coautores=National Museum of Women in the Arts}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Pintores d'España]]
[[Categoría:Persones de Portugal]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía NF]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>mncy3i7xvrq5tcijlksbwtazjrp21gs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Colonización d'Islandia</title>
    <ns>0</ns>
    <id>80552</id>
    <revision>
      <id>3714278</id>
      <parentid>3654952</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:12:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5199" xml:space="preserve">[[Ficheru:Settlement of Iceland.svg|300px|miniaturadeimagen]]
[[Ficheru:Viking_Expansion-es.svg|miniaturadeimagen|350x350px|Mapa cola área de colonización [[Viquingu|viquinga]] nos sieglos [[Sieglu VIII|VIII]] (colloráu escuru), [[Sieglu IX|IX]] (colloráu), X (anaranxáu) y [[Sieglu XI|XI]] (mariellu). La colonización d'Islandia yera un elementu d'un proyeutu de colonización viquinga entá más ampliu.]]
La hestoria de la '''colonización d'Islandia''' conozse gracies a ''Íslendingabók'' y ''[[Landnámabók]]'', escritos nos sieglos [[Sieglu X|X]]III y [[Sieglu XV|XV]], y poles sagues, que traten sobre fechos que se desenvolvieron ente los sieglos X y [[Sieglu XIII|XIII.]] El llamáu «Tiempu de la colonización» empezó en 874. Los primeros esploradores y colonos fueron monxos irlandeses y los esploradores [[Viquingu|viquingos]] Naddoddr, Garðar Svavarsson, Flóki Vilgerðarson y Ingólfur Arnarson. &lt;ref&gt;{{es}} http://www.verislandia.com/historia-islandia.html Historia d'Islandia&lt;/ref&gt;

== Desarrollu ==
L'empiezu de la colonización d'Islandia comúnmente alcuéntrase na segunda metá del [[sieglu IX]], cuando colonos viquingos emigraron al traviés del [[Océanu Atlánticu|Atlánticu Norte]] por cuenta de la falta de tierra cultivable nos [[Escandinavia|países escandinavos]] y a les guerres civiles provocaes pola ambición de Harald I de Noruega. A diferencia de [[Gran Bretaña]] ya Irlanda, [[República d'Irlanda|Islandia]] yera una tierra despoblada y polo tanto un oxetivu de bona conquista.

Los historiadores afitaron l'empiezu de la colonización nel añu 874 y, polo xeneral, llamen «Tiempu de la colonización» (n'islandés ''Landnámsöld'') al periodu de la historia d'Islandia ente esi añu y [[930]], cuando la mayor parte de la islla fuera ocupada y fundóse l'A elþing («asamblea d'homes llibres») en [[Þingvellir]], dando llugar al Estáu Llibre d'Islandia. Envalórase que nesi momentu la islla cuntaba con unos 20 000 habitantes.
&lt;ref&gt;{{Cita llibru|títulu=L'Islande|apellíos=Biays|nome=Pierre|idioma=francés|edición=1ª|añu=1983|editorial=Presses Universitaires de France|isbn=2130378374|páxina=59}} ISBN 2130378374, página59&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:LandnamabokManuscriptPage.jpg|miniaturadeimagen|235x235px|Una páxina del ''[[Landnámabók]]'', fonte primaria sobre la colonización d'Islandia.]]
Les conocencies sobre esti periodu básense cuasi por completu nel ''Íslendingabók'' de Ari Thorgilsson y nel ''Landnámabók'', dambos escritos en pergamín y calteníos na actualidá nel Institutu Árni Magnússon pa los Estudios Islandeses. El ''Landnámabók'' numbera los nomes de 435 homes consideraos como los primeros colonos, la mayoría de los cualos estableciéronse nes zones norte y al sudoeste de la islla.

== Los primeros esploradores y colonos ==
El ''Íslendingabók'' de Ari Thorgilsson diz que los primeros colonos viquingos atopáronse monxos irlandeses, los papar, cuando llegaron per primer vegada a Islandia. La fonte más antigua conocida que menta'l nome de «Islandia» ye una runa [[Arte góticu|gótica]] grabada nel [[sieglu XI]] qu'indica asentamientos dataos del [[sieglu IX]].

El ''Landnámabók'' afirma que'l primer colonu en poner pie en suelu islandés foi'l viquingu Naddoddr, quien permaneció un curtiu ralu, anque dio un nome al país: ''Snæland'' («Tierra de la Nieve»).  Siguiolu el suecu Garðar Svavarsson, el primeru en pasar un iviernu na islla. Hacia l'añu [[860]], una nube emburrió'l so barcu escontra'l norte, hasta llegar a la mariña este d'Islandia. Garðar  bordiola d'este a oeste y esvióse escontra'l norte. Llegó al actual Húsavík y circunnavegó la islla. Unu de los sos homes, Náttfari,  quedose nel actual Náttfaravík, na badea de Skjálfandi.

El segundu viquingu en llegar a Islandia foi Flóki Vilgerðarson. Según el ''Landnámabók'', dexó llibre a los sos trés cuervos nes [[Islles Feroe]]. El primeru tornó darréu a bordu. El segundu alzóse y depués tornó a la nave. El terceru siguió volando frente a ella. Flóki siguió hasta llegar a Islandia. Atracó en Vatnsfjörður, en Vestfirðdir, más allá del actual Reikiavik. Unu de los sos homes, Faxi, dixo que paecía qu'atoparen un gran país (güei la badea na mariña, Reykjavík Faxaflói, llámase asina nel so honor). Un duru iviernu mató a tol ganáu de Flóki, quien arrenegó a esa tierra fría llamándola «islla de xelu». A pesar de munches dificultaes p'atopar comida, caltúvose un añu más en Borgarfjörður. Finalmente tornó a [[Noruega]]. Volvió dempués de munchos años ya instalóse nel l'actual llocalidá de Flókadalur.

Ingólfur Arnarson foi otru de los primeros colonos en llegar a la islla, fuxendo de la so Noruega natal tres una engarradiella. Xuntu al so hermanu adoptivu y cuñáu, Hjörleifr Hródmarsson, desembarcó en Ingólfshöfði y pasó l'iviernu en Álftafjörður. Años más tarde tornó, construyó una granxa en Reikiavik y reclamó pa sigo tola tierra al oeste de los ríos Ölfusá, Öxará y Brynjudalsá.

== Ver tamién ==
* [[Landnámabók]]

== Referencies ==
{{Llistaref}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Historia d'Islandia]]</text>
      <sha1>gvgofnpghkvyd64ykda1324tdo9p49o</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Plantía:Bienes.info</title>
    <ns>10</ns>
    <id>85255</id>
    <redirect title="Plantía:Bien d&#039;Interés Cultural d&#039;Asturies" />
    <revision>
      <id>3714251</id>
      <parentid>1043357</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T12:55:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Xqbot</username>
        <id>5110</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Bot: Iguando la redireición doble a [[Plantía:Bien d'Interés Cultural d'Asturies]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="62" xml:space="preserve">#REDIRECCIÓN [[Plantía:Bien d'Interés Cultural d'Asturies]]</text>
      <sha1>jxnvnv48shljbfwza740dbup6q8ebd7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Inuit</title>
    <ns>0</ns>
    <id>87415</id>
    <revision>
      <id>3714331</id>
      <parentid>3598673</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:19:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10519" xml:space="preserve">{{otros usos|Llingües inuit|l'idioma faláu por estos pueblos}}
{{Ficha de grupu étnicu
|grupu = Inuit
|imaxe =Inuit Travelling 1995-06-14.jpg
|población= 150&amp;nbsp;000
|asentamientu1 = {{bandera|Dinamarca}} [[Dinamarca]]: [[Groenlandia]] 
|asentamientu2 = {{bandera|Canadá}} [[Canadá]]: [[Nunatsiavut]], [[Nunavik]], [[Nunavut]], [[Territorios del Noroeste]]
|asentamientu3 = {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Estaos Xuníos]]: [[Alaska]], [[Borough de North Slope|North Slope]], [[Borough de Northwest Arctic|Northwest Arctic]], [[Península de Seward]]
|población1 = 
|idioma = [[Llingües inuit]]
|relixón= [[Animismu]]
|rellacionaos = [[Yupik]], [[Idioma aleutianu|aleutianos]]
}}

'''Inuit''' ye un nome común pa los distintos pueblos [[esquimales]] qu'habiten les rexones ártiques d'[[América]]. La pallabra significa «el pueblu» (n'[[idioma inuktitut|inuktitut]], ''inuit''), el singular ye '''inuk''', que significa «home» o «persona».

La pallabra ''esquimal'' (''eskimo'' n'[[idioma inglés|inglés]]) cayó en desusu en [[Canadá]], onde oficialmente solo s'utiliza ''inuit''. En [[Alaska]] y [[Siberia]] los pobladores [[yupik]] siguen llamándose esquimales, ente qu'en [[Groenlandia]] úsense dambos términos.

== Oríxenes y migración ==
Los inuit tienen los sos oríxenes en [[Siberia]], al nordeste d'[[Asia]]. Los sos antepasaos [[Llingües esquimal-aleutianes|esquimal-aleutianos]] cruciaron l'[[estrechu de Bering]] y asitiáronse tamién n'[[América del Norte]]. Hacia l'añu [[1000]] surdió en [[Alaska]] la [[cultura Thule]], orixe del pueblu inuit,&lt;ref&gt;McGhee, Robert [http://www.canadianencyclopedia.ca/index.cfm?PgNm=TCE&amp;Params=A1ARTA0007996 Thule Culture]; ''The Canadian Encyclopedia''. Consultada'l 26 de payares de 2010.&lt;/ref&gt; que s'estendió rápido escontra l'oriente, a lo llargo de la rexón del [[Artico]]. Los inuit llegaron a [[Groenlandia]] escontra'l [[1300]] y a [[Península del Llabrador|Llabrador]] escontra [[1500]], sustituyendo a la [[cultura Dorset]] en tol territoriu qu'ocupaba al norte de la [[llinia arbolada]] del Árticu, con esceición de la [[isla Coats]] y delles islles vecines na [[badea de Hudson]], nes cualos habitaron los ''Sadlermiut'' hasta [[1903]].&lt;ref&gt;Collins, Henry B. (1956). &quot;Vanished Mystery Men of Hudson Bay&quot;; ''National Geographic Magazine'' CX (5): 674.&lt;/ref&gt;

== El pueblu inuit ==
[[Ficheru:Inuktitut_dialect_map.svg|200px|thumb|right|250px|Distribución xeográfica de los distintos idiomes y dialeutos de los inuits.]]
Inuit ye'l nome xenéricu de los grupos humanos qu'habiten l'Árticu. Los inuit soportaron la vida del [[Árticu]] mientres miles d'años y tienen una gran esperiencia pa poder sobrevivir nel [[xelu]]. Viven nes [[tundra|tundres]] del norte de [[Canadá]], [[Alaska]] y en [[Groenlandia]]. Calcúlase que viven nesta rexón unes 150&amp;nbsp;000 persones. Desenvuelven una vida [[nómada]], siguiendo les migraciones de los animales que cacen, ente los cualos pueden destacar los [[caribú]]es, [[Ursidae|osos]], [[Balaenidae|ballenes]] y [[foca|foques]]. D'estos y otros animales aprovechen toles partes posibles p'alimentase, abrigase, construyir viviendes y ferramientes pa cazar. La caza de foques y la pesca déxen-yos consiguir alimentos inclusive nel crudu iviernu del Árticu.

El [[perros de trinéu perru de trinéu]] tien un papel importante na vida inuit. Sobre la nieve o'l xelu, un equipu de perros abasnen el ''qamutik'', un [[trinéu]] fechu de madera, güesos d'animales, barbes de la boca d'una ballena ya inclusive pexe conxelao.&lt;ref&gt;Hamilton, Sue (2008) [http://mushinghistory.blogspot.com/2008/12/inuit-sled-dog.html The Inuit Sled Dog]; ''The History of Mushing''. December 30, 2008.&lt;/ref&gt;

Los inuit tán entamaos en grupos familiares y cada miembru tien asignada una xera específica. La cultura inuit de Canadá ye conocida sobremanera pola so artesanía, especialmente les sos escultures, la mayoría en [[esteatita]], que la so venta supón una fonte importante d'ingresos pa delles comunidaes inuits.

En 1902–1904, [[Knud Rasmussen]] realizó la so primer espedición La Espedición de la Lliteratura, con [[Jørgen Brønlund]], [[Harald Moltke]] y [[Ludvig Mylius-Erichsen]], pa esaminar la cultura de los inuit. El gran llogru de Knud Rasmussen foi la Quinta Espedición Thule (1921-1924): un equipu de siete homes, ente ellos [[Peter Freuchen]], travesó casi 29&amp;nbsp;000 quilómetros dende Groenlandia hasta'l [[Pacíficu]] p'atopar l'orixe del pueblu inuit. Recoyeron tradiciones, realizaron escavaciones y convivieron colos inuit. 

Anguaño, debíu al fuerte procesu de globalización, ta produciéndose un cambéu nes sos formes de vida orixinaries, anque siguen practicando dalgunes de les sos costumes, como la caza de foques. Sicasí, les mesmes cuestiones polítiques plantegar no que concierne a los inuit y a los [[amerindios]]. El más importante procesu de reivindicación territorial na hestoria de [[Canadá]], llevó en [[1999]] a la creación de [[Nunavut]], un nuevu territoriu concebíu como patria de la mayoría de los inuit de [[Canadá]], polo que'l so nome significa &quot;La nuesa tierra&quot;. Amás, col fin de responder les reivindicaciones de los inuit de la rexón de [[Nunavik]], nel [[Árticu]] quebequense, el gobiernu de [[Québec]] creó l'Alministración Rexonal Kativik, nel marcu de la Convención de la Badea de James y del Norte de Québec. En Canadá, los inuit son representaos pola inuit [[Tapiriit Kanatami]].

== Mitoloxía ==
{{AP|Mitoloxía inuit}}

Los pueblos inuit tienen una rica [[mitoloxía]] que se tresmitió de forma oral y da cuenta de les sos tradiciones y del orixe del mundu qu'habiten. La relixón inuit tien principios [[animistas]] y [[xamanismu|chamanistas]]. Los animales tienen una alma y el cazador tien de celebrar un curtiu ceremonial cuando muerre por que la so alma vaya al mundu non terrenal. Les persones cuando muerren van al cielu o al infiernu, pero una parte de la so alma pasa a un pariente naciellu.
Nel [[Cosmogonía|origen del mundu]], esplícase, taben l'home y la muyer, ensin nengún animal. Entós la muyer pidió-y a '''Kaila''', el dios del cielu, que poblara la tierra. Kaila ordenó-y faer un furacu nel xelu pa pescar. Entós, ella foi sacando del furacu, unu a unu, tolos animales. El [[Rangifer tarandus|caribú]] foi'l postreru. Kaila díxo-y que'l caribú yera'l so regalu, el más guapu que podría face-y, porque alimentaría al so pueblu. El caribú multiplicóse y los fíos de los humanos pudieron cazalos, comer la so carne, texer los sos vistíos ya iguar les sos tiendes. Sicasí, los humanos siempres escoyíen los caribús más bellos, los más grandes. Un día, solo quedáron-yos los débiles y los enfermos, polo que los inuits nun quixeron más. La muyer quexóse entós a Kaila. El la reenvió al xelu y ella pescó'l [[llobu]], unviáu por [[Amarok (mitoloxía)|Amarok]], l'espíritu del llobu, por que se comiera a los animales débiles y enfermos col fin de caltener a los caribús con bona salú. N'otres mitoloxíes inuit l'animal tutor del ser humanu ye'l [[Cuervu (mitoloxía inuit)|cuervu]].

La lleenda de [[Sedna (mitoloxía)|Sedna]] esplica l'orixe de los animales marinos y de los cambeos nel mar pola presencia de Sedna, una rapaza raptada llueñe del so padre pero finalmente sacrificada, y qu'habita nel mar.

Los montes provienen de la llucha de dos xigantes o '''tuniq''', engañaos por un cazador inuit al que queríen taramiar.

== Llingua ==
{{AP|Llingües inuit}}

L'idioma inuit pertenez, xuntu coles [[Idioma yupik|llingües yupik]], a la caña esquimal de les [[llingües esquimal-aleutianes]]. Ye más un [[continuu dialeutal]] qu'una sola llingua; esti continuu puede estremase aprosimao en dieciséis [[dialeutos]], que pueden clasificase en cuatro grupos: 

* [[Inupiaq|Inupiat]] (Norte d'Alaska)
* [[Inuinnaqtun]] (Árticu occidental canadiense)
* [[Inuktitut]] (Árticu oriental canadiense)
* [[Kalaallisut]] o [[groenlandés]] (Groenlandia).

== Galería ==
&lt;gallery&gt;
Ficheru:Inuit_women_1907.jpg|Muyer inupiat (Alaska, EUA, 1907)
Ficheru:Inuit_man_1906.jpg|Home inupiat (King Island, Alaska, EUA, 1906)
Ficheru:Igloo inner.jpg|Interior d'un [[iglú]] ([[sieglu XX]])
Ficheru:Inuit woman and child cooking outdoors in Nome in 1916.jpg|Cocina inupiat (Alaska, EUA, 1916)
Ficheru:Eskimo_Family_NGM-v31-p564-2.jpg|Familia inuit en King Island (Alaska, EUA, 1906)
Ficheru:Baby Carriage 2002-08-02.jpg|Madre inuit 
Ficheru:Inuit_Amautiq_1995-06-15.jpg|Dos nuevos madres inuit cola so ''amauti'' ([[Anorak]] con capiellu), Pond Inlet 1995
Ficheru: Qamutik_1_1999-04-01.jpg|Tradicional ''qamutik'' ([[trinéu]]), Cabu Dorset
Ficheru:Inuit_man_by_Curtis_-_Noatak_AK.jpg|Inuit nun ''[[kayak]]'', (1929, semeya de Edward S. Curtis)
Ficheru:Inuit_hunter_with_harpoon.jpg|Cazador inuit con un [[arpón]] de punta xiratoria (Glenbow Archives)
&lt;/gallery&gt;

== Ver tamién ==
* [[Yupik]]
* [[Los dientes del diañu]]. Película anglosaxona empobinada por Nicholas Ray. Basada na novela de Hans Ruesch &quot;Top of the world&quot; editada en castellán col títulu de &quot;El país de les solombres llargues&quot;.
* [[Nanuk l'esquimal]]. Ye un llargumetraxe cinematográficu de xéneru documental estrenáu en 1922 y empobináu por Robert Flaherty (Michigan, 1884 - Vermont, 1951). Ye consideráu'l primer documental de la historia. 
* [[Paleoesquimal]]
* [[Perru esquimal canadiense]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Bibliografía ==
* Hans Ruesch. ''El país de les solombres llargues'' (traducíu al español) ''Top of the world'' nel títulu orixinal, apaecía en 1950. La novela que nos coneuta con una vida distinta: onde les nueches duren cinco meses y los tiempos son midíos pol pasu de les llunes. Minúsculos iglúes sobre'l mar xeláu, nos que la familia xuega un papel fundamental, la muyer ye indispensable y arralez, les rellaciones son sinceres y bonales y los besos danse resfregar la ñariz y tienen verdaderu significáu.
* Jean Malaurie. ''Los esquimales del Polu. Los últimos reis de Thulé''. Barcelona: Grijalbo, 1981. ISBN 84-253-1320-1.
* ''De la Groenlandia al Pacíficu''. Knud Rasmussen. Interfolio Llibros 2014 ISBN 978-84-940610-0-4
* [http://interfolio.es/Clasico/Entraes/2014/5/15_De_la_Groenlandia_a el_Pacifico.html Fragmentu De la Groenlandia al Pacíficu,Interfolio]


{{Tradubot|Inuit}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Cultura d'Alaska]]
[[Categoría:Inuit]]
[[Categoría:Nunavut]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>7pq003ss3qxk9ldjzsjwobkm5d69dod</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Nur-Sultan</title>
    <ns>0</ns>
    <id>87769</id>
    <revision>
      <id>3714352</id>
      <parentid>3714111</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:21:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22633" xml:space="preserve">{{Llocalidá}}
'''Nur-Sultan''' (en [[Idioma kazaquistanín|kazaquistanín]] ''Нұр-Сұлтан''), que'l so nome yera '''Astanà''' (''Астана'') hasta marzu de [[2019]], ye l'actual [[Capital (política)|capital]] de [[Kazakstán]] (hasta [[1997]] la capital foi [[Almaty]]) y del so distritu federal. La población de la ciudá, según una estimación de payares de [[2008]], yera de 750.700 habitantes.&lt;ref name=&quot;Nov2008&quot;&gt;[http://web.archive.org/web/http://www.astana.kz/capital-passport-astana.html Astana city official site]&lt;/ref&gt; 

Asítiase nel centru-norte de [[Kazakstán]], dientro de la [[provincia d'Akmola]], anque ye políticamente independiente del restu de la provincia, que cunta cola so propia capital ([[Kokshetau]]).
&lt;ref&gt;[http://www.urbanity.es/foro/edificio-en-xeneral-inter/14989-astana-kazajistan-nueva-biblioteca-nacional.html Nesta páxina informar del proyeutu de remodelación de la ciudá lo mesmo que de los nomes del alcalde de Astaná y el primer ministru de Kazakstán]&lt;/ref&gt;

== Orixe etimolóxicu ==

La pallabra Astaná en [[idioma kazaquistanín]] significa lliteralmente ''Ciudá Capital''.&lt;ref&gt;[http://web.archive.org/web/http://www.kazakhembus.com/astana.html Astana - La nueva capital de Kazakstán]&lt;/ref&gt; D'antiguo tenía los nome '''Tselinograd''' y dempués de '''Akmola''' (tumba blanca) hasta [[1998]], añu nel que pasó a ser la nueva capital de [[Kazakstán]] y recibió el so actual nome. Hacia l'añu [[2002]] tenía una población de 277.000 habitantes, que llegó hasta los 600.200 en [[2007]].

En xunu de [[2008]] presentóse una propuesta parllamentaria pa camudar el nome de la ciudá a &quot;Nursultan&quot;, n'honor del actual presidente. La idea foi refugada por el mesmu presidente, que dixo que la decisión de camudar el nome de la ciudá tendría de ser pa les xeneraciones futures.&lt;ref&gt;[http://web.archive.org/web/20080615151447/https://afp.google.com/article/ALeqM5jkEXEoJUlSl8KW96q0AVz2FeBHGg Don't name capital after me yet, says Kazakh president] AFP&lt;/ref&gt;

== Historia ==

Una tropa de [[cosacu|cosacos]] siberianos fundó un fuerte nos altos del ríu Ishim en [[1824]]. Darréu creció y conocer como ''Akmolinsk''. En [[1961]] se la renombró como ''Tselinogrado'' y convirtióse na capital del ''Territoriu de les Tierres Vírxenes Soviétiques'' ([[Kray de Tselinny]]). Foi'l centru de la [[Campaña de les Tierres Vírxenes]] dirixida por [[Nikita Khrushchov]] na [[década de 1950]], col fin de convertir a la [[Kazakstán|RSS de Kazakstán]] nun segundu productor de granu pa la [[Xunión Soviética]].

Dempués de que [[Kazakstán]] llograra la independencia, la ciudá y el óblast fueron renombraos como ''Aqmola'' (''Tumba Blanca''). En [[1994]] designar como la futura capital del país. Cuando la capital foi treslladada dende [[Almaty]] (enantes llamada Almá-Atá) en [[1997]], volvió llamase col nome actual, que significa ''capital'' n'idioma kazaquistanín.

La ciudá foi tresformada por aciu unu de los proyeutos d'urbanización más grandes y caros del mundu, financiáu con dineru del petroleu y la minería. El proyeutu foi impulsáu pol [[Presidente de Kazakstán|presidente]] [[Nursultán Nazarbáyev]].

Hai varies teoríes avera del treslláu de la capital. Dizse que foi p'apoderar a la rexón norte del país, de mayoría rusa, y p'evitar una posible secesión; otros dicen que se trató d'alloñar de les fronteres, yá que [[Almaty]] ta a tan solo 60&amp;nbsp;[[quilómetru|km]] de [[China]] y a 50 de [[Kirguistán]].&lt;ref name=&quot;Schatz, 76&quot;&gt;Schatz, 76.&lt;/ref&gt;

== Xeografía ==

[[Ficheru:Astana (Kazakhstan), satellite image 2017-07-24.jpg|thumb|200px|right|Vista satelital de la ciudá.]]

La ciudá ta asitiada nel centru de [[Kazakstán]] nuna estepa semidesértica bien plana, siendo irrigada pol [[ríu Ishim]], que la estrema en dos barrios. L'altitú de Astaná ye de 347 msnm (metros sobre'l nivel del mar). Atópase na zona con una vexetación d'estepa subdesértica y/o continental templada. Los barrios que fueron construyíos en primer llugar tán asitiaos al norte del ríu, ente que los modernos topar al sur del mesmu.

=== Clima ===

Astaná ye la segunda capital más fría del mundu (dempués d'[[Ulán Bátor]]) con temperatures que lleguen ente −35 a −40&amp;nbsp;°C polo común. La ciudá tien un [[clima continental]], con iviernos escepcionalmente fríos y branos moderadamente templaos, grebos y semiáridos. La temperatura añal media en Astaná ye de 3&amp;nbsp;°C. Xineru ye'l mes más fríu con una temperatura medio de −14&amp;nbsp;°C. Julio ye'l mes más templáu con una temperatura medio de 20&amp;nbsp;°C.

{{Clima |metric_first=
Yes
|single_line= Yes
|location = Astaná
|Xin record high C = 3.4
|Feb record high C = 4.8
|Mar record high C = 22.1
|Abr record high C = 29.7
|May record high C = 35.7
|Xun record high C = 40.1
|Xnt record high C = 41.6
|Ago record high C = 38.7
|Set record high C = 36.2
|Och record high C = 26.7
|Pay record high C = 18.5
|Avi record high C = 4.5
|year record high C = 41.6
|Xin high C = -9.9
|Feb high C = -9.2
|Mar high C = -2.5
|Abr high C = 10.9
|May high C = 20.2
|Xun high C = 25.8
|Xnt high C = 26.8
|Ago high C = 25.2
|Set high C = 18.8
|Och high C = 10.0
|Pay high C = -1.4
|Avi high C = -8.0
|year high C = 8.9
|Xin mean C = -14.2
|Feb mean C = -14.1
|Mar mean C = -7.1
|Abr mean C = 5.2
|May mean C = 13.9
|Xun mean C = 19.5
|Xnt mean C = 20.8
|Ago mean C = 18.8
|Set mean C = 12.3
|Och mean C = 4.6
|Pay mean C = -5.4
|Avi mean C = -12.1
|year mean C = 3.5
|Xin low C = -18.3
|Feb low C = -18.5
|Mar low C = -11.5
|Abr low C = 0.2
|May low C = 7.9
|Xun low C = 13.2
|Xnt low C = 15.0
|Ago low C = 12.8
|Set low C = 6.6
|Och low C = 0.2
|Pay low C = -8.9
|Avi low C = -16.1
|year low C = -1.5
|Xin record low C = -51.6
|Feb record low C = -48.9
|Mar record low C = -38.0
|Abr record low C = -27.7
|May record low C = -10.8
|Xun record low C = -1.5
|Xnt record low C = 2.3
|Ago record low C = -2.2
|Set record low C = -8.2
|Och record low C = -25.3
|Pay record low C = -39.2
|Avi record low C = -43.5
|year record low C = -51.6
|Xin precipitation mm = 16
|Feb precipitation mm = 15
|Mar precipitation mm = 18
|Abr precipitation mm = 21
|May precipitation mm = 35
|Xun precipitation mm = 37
|Xnt precipitation mm = 50
|Ago precipitation mm = 29
|Set precipitation mm = 22
|Och precipitation mm = 27
|Pay precipitation mm = 28
|Avi precipitation mm = 22
|year precipitation mm = 320
|Xin humidity = 78
|Feb humidity = 77
|Mar humidity = 79
|Abr humidity = 64
|May humidity = 54
|Xun humidity = 53
|Xnt humidity = 59
|Ago humidity = 57
|Set humidity = 59
|Och humidity = 68
|Pay humidity = 80
|Avi humidity = 79
|year humidity = 67
|Xin rain days = 2
|Feb rain days = 2
|Mar rain days = 5
|Abr rain days = 9
|May rain days = 15
|Xun rain days = 13
|Xnt rain days = 15
|Ago rain days = 13
|Set rain days = 12
|Och rain days = 10
|Pay rain days = 7
|Avi rain days = 3
|year rain days = 106
|Xin snow days = 25
|Feb snow days = 23
|Mar snow days = 19
|Abr snow days = 6
|May snow days = 1
|Xun snow days = 0.1
|Xnt snow days = 0
|Ago snow days = 0
|Set snow days = 1
|Och snow days = 7
|Pay snow days = 18
|Avi snow days = 24
|year snow days = 124
|Xin sun = 103
|Feb sun = 147
|Mar sun = 192
|Abr sun = 238
|May sun = 301
|Xun sun = 336
|Xnt sun = 336
|Ago sun = 294
|Set sun = 230
|Och sun = 136
|Pay sun = 100
|Avi sun = 94
|year sun = 2507
|source 1 = Pogoda.ru.net&lt;ref name=&quot;pogoda&quot;&gt;{{cita web | url = http://www.pogodaiklimat.ru/climate/35188.htm | títulu = Weather and Climate-The Climate of Astana | fechaaccesu = 8 de febreru de 2015 | idioma = rusu | editorial = Weather and Climate }}&lt;/ref&gt;
|source 2 = [[NOAA]] (sun)&lt;ref name=&quot;NOAA&quot;&gt;{{cita web|url=ftp://ftp.atdd.noaa.gov/pub/GCOS/WMO-Normals/TABLES/REG_II/KS/35188.TXT |títulu=Akmola (Astana) Climate Normals 1961–1990 |editorial= National Oceanic and Atmospheric Administration (NOAA) | fechaaccesu = 8 de febreru de 2015}}&lt;/ref&gt;
|date = August 2010
}}

== Demografía ==

Antes del [[2007]], la población en Astaná yera por demás inferior a la que s'atopa anguaño, y envalórase que va rondar la cifra de 1 millón escontra'l [[2030]]. El desenvolvimientu de la nueva capital atraxo a los trabayadores emigrantes -llegales ya illegales- de [[Kazakstán]], y d'estaos vecinos como [[Uzbequistán]] y [[Kirguistán]], amás de ser un imán pa los profesionales nuevos qu'intenten construyir la so carrera. Esto produció un cambéu na demografía de la ciudá, trayendo a cazacos más étnicos a una ciudá con población mayoritariamente eslava. La población étnica de los cazacos aumentó a un 60%, bien percima del 17% en [[1989]].&lt;ref name=&quot;eurasianet.org&quot;&gt;[http://www.eurasianet.org/departments/insight/articles/eav070907.shtml Kazakhstan's Capital Holds A Lavish Anniversary Celebration]&lt;/ref&gt;

En [[1999]], Astaná tenía una población de 281.000 habitantes, con un amiestu étnico de cazacos, [[rusos]], [[ucraínos]] y [[alemanes del Volga]].&lt;ref&gt;[http://www.angelfire.com/rnb/bashiri/Astana/Astana.html www.angelfire.com Astana]&lt;/ref&gt;

Munchos alderiquen que'l mecanismu impulsor p'atraer población d'etnia cazaca escontra'l norte fuera'l cambéu de capital, que foi asitiáu oficialmente pola falta d'espaciu pa la espansión d'[[Almaty]], antigua capital del país, amás de que s'atopa nuna zona sísmica y bien fría.&lt;ref name=&quot;eurasianet.org&quot; /&gt;

Según un escrutiniu realizáu ente'l 5 de payares y el 5 d'avientu, les resultaos refundiaben que Astaná cuntaba con una población de 700.000 habitantes.&lt;ref name=&quot;Count2007&quot;&gt;[http://web.archive.org/web/http://www.astana.kz/rus/vlast/informationforsmi/vlastdocladi/ www.astana.kz Astana city population count preliminary results (in Russian)]&lt;/ref&gt;

La repartida de les etnies na ciudá nel censu de 1999 yera'l siguiente: el 40,5% de la población yeren [[rusos]]; el 5,7%, [[ucraínos]]; un 3% yeren [[alemanes]]; el 2,6% yeren [[tártaros]]; el 1,8% [[bielorrusos]] y el 0,8% [[polacos]]. Anque la población cazaca supera a la rusa con un 41,8%, los rusos formen el mayor grupu étnicu de la ciudá, ente que los [[Pueblu ingusetio|ingusetios]] y los [[coreanos]] cunten cada unu con un 0,8% del total. Otres minoríes notables son los [[uzbecos]], col 3,8% de la población.&lt;ref name=&quot;etn&quot;&gt;{{cita web |url=http://demoscope.ru/weekly/2002/071/analit03.php|títulu=Электронная версия бюллетеня Население и общество|editor=demoscope.ru|idioma=rusu|fechaaccesu=7 d'avientu de 2009}}&lt;/ref&gt;

== Economía ==

[[Ficheru:Astana-Abdi-Bookstore-7772.jpg|thumb|left|Vista d'una de les principales llibreríes de la ciudá.]]
Les polítiques públiques y l'alministración del gobiernu son les actividaes económiques principales de la capital, que tamién forma una [[zona económica especial]]. Astaná ye considerada unu de los proyeutos de crecedera urbana más grandes del mundu, pos el dineru del &quot;oru negro&quot; ([[petroleu]]) foi invertíu n'edificios del gobiernu, una residencia pal presidente, una mezquita, parques y numberosos monumentos. L'oxetu del proyeutu, amás de faer de la ciudá'l centru de Kazajstán, ye ser la capital d'[[Asia Central]], anque hasta'l momentu [[Taxkent]] sigui siendo la capital d'esta zona.

=== Turismu ===
La ciudá nun recibe demasiaos turistes, yá que ye de construcción recién y nun cunta con grandes atraiciones turístiques; esto indicar amás l'escasu númberu d'hoteles calidable que tien, yá que solamente tien 14 hoteles de cuatro o cinco estrelles. Sicasí, la ciudá llogra una parte de los sos ingresos económicos gracies al turismu.

== Xente y cultura ==

=== Planificación urbana ===

[[Ficheru:Astana-embankment-construction-7803.jpg|thumb|Una ponte sobre'l [[ríu Ishim]].]]
Puede establecese una amplia división de la ciudá en delles árees estremaes ente sigo.
Les zones al norte de la llinia de ferrocarril que crucia la ciudá d'este a oeste, son industriales, y hai árees residenciales probes. Ente la vía del ferrocarril y el ríu [[Ishim]], alcuéntrase'l centru urbanu, onde na actualidá ta teniendo llugar una intensa actividá constructiva. Escontra l'este y l'oeste de la ciudá, hai árees residenciales de mayor nivel, onde se dexaron espacios pa los parques. Tamién ta la nueva área gubernamental, al sur del ríu [[Ishim]], onde se tán construyendo edificios d'altor considerable, y onde se tán entamando nuevos proyeutos de gran valumbu.
Ente los proyeutos que se tán aldericando, figura la creación d'una gran área diplomática y munchos edificios gubernamentales. Toes estes construcciones créese que van tar terminaes hacia l'añu 2030. Los planos orixinales pa la creación de la nueva Astaná, fueron creaos pol arquiteutu xaponés [[Kishō Kurokawa]], que yá antes diseñara'l nuevu aeropuertu de la ciudá. El conceyal d'urbanismu d'esta ciudá, [[Vladimir Laptev]], ye partidariu de crear un [[Berlín]] al estilu centroasiáticu, argumentando qu'una capital puramente alministrativa del estilu de [[Canberra]] n'[[Australia]], nun ye unu de los sos oxetivos.

=== Arquiteutura ===

[[Ficheru:Triumph-of-Astana-7804-rotated.jpg|thumb|''El trunfu de Astaná''.]]

Hai divisiones ente los espertos alrodiu de la calidá de los nuevos edificios, anque los estándares apunten que la calidá ye considerablemente alta.

En [[avientu]] de [[2006]], el presidente kazaquistanín [[Nursultan Nazarbayev]] presentó los planos pa construyir el [[Xan Şatırı]], un inmensu &quot;tendíu&quot; tresparente sobre una gran parte de la ciudá, que se calcula que va algamar los 150 metros d'altor y que va ser construyíu pol arquiteutu británicu [[Norman Foster]].&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.fosterandpartners.com/Projects/1438/Default.aspx |títulu=Foster + Partners |editorial=Fosterandpartners.com |fecha= |fechaaccesu=11 de xunetu de 2009|urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.fosterandpartners.com/Projects/1438/Default.aspx|fechaarchivu=29 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt; Esta obra faraónica créese que va tardar más d'un añu en construyise.&lt;ref name=&quot;TENT&quot;&gt;[http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/asia-pacific/6165267.stm Giant tent to be built in Astana] BBC News Online&lt;/ref&gt; [[Norman Foster]] yá diseñó otros dos edificios pa la ciudá, de los cualos unu va ser l'Auditoriu nacional de [[Kazakstán]].

=== Llugares d'interés ===


Inda hai munchos edificios en Astaná que tán en procesu de construcción, como les embaxaes, que van tar bordiando les veres del ríu [[Ishim]] y delles infraestructures de tresporte y comunicaciones nel centru de la ciudá. L''''Avenida de la República''' ye'l centru principal d'actividá na ciudá, onde hai tiendes, cafeteríes, restoranes y discoteques que merecen la pena visitar. 

* Torre de Bayterek: símbolu de la nueva Astaná.
* Avenida de la República: actúa como'l cubu principal de l'actividá.
* &quot;Oceanarium&quot;.
* Centru Islámicu.
* Catedral Católica.
* Mezquita Nacional Central de Astaná.
* Palaciu de la Paz y la Reconciliación.

=== Centru islámicu ===

El centru islámicu, que llama poderosamente l'atención, foi construyíu en [[2005]] gracies al patrociniu del [[Emir de Qatar]]. Componer d'una mezquita, una madraza y una biblioteca. La mezquita tien cuatro minaretes de 63 metros d'altor cada unu y una capacidá pa 5.000 persones. L'altor de la so cúpula ye de 43 metros.&lt;ref name=&quot;centrasia.ru&quot;&gt;[http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1061851740 4 минарета по 63 метра каждый ... Катар достраивает в Астане Исламский культурный центр]&lt;/ref&gt;

=== Museos ===

* Centru Presidencial de la Cultura
* Mausoléu de Kabanbay batır
* Complexu memorial éticu de Atameken
* Muséu S. Seyfullïn
* Muséu del Presidente de la República de [[Kazakstán]]

=== Teatros ===

* Teatru dramáticu rusu Gorky
* Teatru kazaquistanín K. Qwanışbaev
* Ópera nacional de K. Baysetova

=== Monumentos ===

[[Ficheru:Astana centr.JPG|thumb|200px|Vista del centru de Astaná.]]

* Monumentu Otan qorğawşıllar
* Monumentu n'homenaxe a les víctimes de la represión política
* Monumentu n'homenaxe a los cazacos muertos na guerra d'[[Afganistán]]

* Plaza central
* Monumentu n'homenaxe a Kenesarı khan

=== Monumentos arquiteutónicos ===

* Ciudá Buzok
* Ilesia de Konstantin y Jelena
* Edificios del sieglu XIX
* Mezquita verde

== Tresportes ==


L'[[Aeropuertu Internacional de Nur-Sultan]], diseñáu pol arquiteutu [[Xapón|xaponés]] [[Kishō Kurokawa]], atopar a 14 km de la ciudá, ye'l segundu más importante del país y de tipu públicu.

La ciudá funciona como la principal estación de ferrocarril de tol país yá que cunta con diversos trenes a les ciudaes nacionales más importantes como [[Karaganda]], [[Pavlodar]], [[Kokcetav]] y [[Atbasar]] y cuenta amás con diversos trenes que dexen dir a países tales como [[Rusia]], [[Ucraína]], [[Kirguistán]] y [[Uzbequistán]] con una frecuencia averada d'un tren selmanal. Tamién hai un tren selmanal a la ciudá d'[[Ürümqi]] asitiada na provincia china de [[Xinjiang]].&lt;ref&gt;[http://www.tutu.ru/poezda/rasp_d.php?nnst1=2708000&amp;nnst2=3300020 Train Nᵘ 054 Astana - Urumchi]&lt;/ref&gt;

La ciudá tien tamién una autopista que tien un primer tramu escontra [[Kokcetav]] y [[Petropavlovsk]] (dempués sigue escontra [[Rusia]]) y un segundu tramu escontra [[Termitau]], [[Karaganda]], [[Baljash]] y [[Almaty]] (dempués sigue escontra [[China]]).

Tiense previstu construyir el [[Metro de Nur-Sultan]] hacia l'añu 2010. Ye tamién parte del plan económicu de Kazakstán, una y bones el país nun cunta con sistema de funcionamientu del metro.&lt;ref&gt;[http://web.archive.org/web/http://www.astana.kz/data/filedat/default/planustoichivogorazvitiyado2030.rar Plan pa la reestructuración de Astaná antes del 2030]&lt;/ref&gt;

== Deportes ==

[[Ficheru:Astana - Tour de Romandie 2009-2.jpg|thumb|200px|Vista del pelotón del equipu ciclista que lleva'l nome de la ciudá.]]
 
Astaná ye'l llar de [[FC Astana]], un equipu de [[fútbol]] de la [[Super Lliga de Kazakstán]], que ganó'l campeonatu nacional en [[2000]], [[2001]] y [[2006]]. La ciudá ye tamién el llar de los Astana Tigers, un equipu de baloncestu que consiguió'l títulu de la temporada [[2004]]/[[2005]], que darréu sedría llamáu como [[B.C. Astana]], según el Barys Astana de la Lliga de Ḥoquei sobre xelu de Kazakstán. Amás, dende [[2006]] el gobiernu kazaquistanín patrocina un equipu ciclista que cunta con llicencia del [[UCI ProTour]], l'[[Astana (equipu ciclista)|Equipu Astana]]. Participó nel [[Tour de Francia 2007]] colos uniformes nacionales azules, pero fueron escluyíos mientres la carrera dempués de la condena d'[[Alexander Vinokourov]] por dopaxe, nun participó nel [[Tour de Francia 2008|2008]].&lt;ref&gt;[http://sports.espn.go.com/espn/wire?section=cycling&amp;id=3243633 Tour de France organizers exclude Astana team; Alberto Contador may not defend title]&lt;/ref&gt; Nel [[Tour de Francia 2009|2009]] consiguió asitiar a dos de los sos corredores ente los trés primeros de la clasificación final: [[Alberto Contador]] y [[Lance Armstrong]], primeru y terceru respeutivamente. Tamién nel añu [[2014]] l'equipu ciclísticu [[Astana Pro Team|Astana]] ganó'l [[Tour de Francia 2014|Tour de Francia]] col corredor italianu [[Vincenzo Nibali]]. Decidióse construyir un pabellón na ciudá nel qu'agospiar a un equipu de [[Bandy]] que sedría conocíu col nome de Dynamo de Astaná.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.bandynet.ru/node/6077 |títulu= Крытый стадион в Астане для &quot;Динамо&quot; &amp;#124; BANDYNET.RU|urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.bandynet.ru/node/6077|fechaarchivu=29 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt;

== Ciudaes hermanaes ==
* {{bandera|Venezuela}} [[Valera]], [[Venezuela]]
* {{bandera|Turquía}} [[Ankara]], [[Turquía]]
* {{bandera|Xordania}} [[Amán]], [[Xordania]]
* {{bandera|Turquía}} [[Esmirna]], [[Turquía]]
* {{bandera|Polonia}} [[Gdansk]], [[Polonia]]&lt;ref name=&quot;Gdańsk&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.gdansk.pl/samorzad,62,733.html|títulu=Páx.web oficial de Gdansk: 'Miasta partnerskie'|editorial=[[copyright|©]] 2009 [http://www.gdansk.pl/ Urząd Miejski w Gdańsku]|idioma=Polish &amp; English|fechaaccesu=11 de xunetu de 2009}}&lt;/ref&gt;
* {{bandera|Rusia}} [[Kazán]], [[Rusia]]
* {{bandera|Filipines}} [[Manila]], [[Filipines]]&lt;ref name=&quot;manila1&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.manila.gov.ph/localgovt.htm#sistercities|títulu=Ciudad hermanaes con Manila|editorial=City of Manila|fechaaccesu=2 de setiembre de 2009|urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.manila.gov.ph/localgovt.htm#sistercities|fechaarchivu=29 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt;
* {{bandera|Méxicu}} [[Distritu Federal|Ciudá de Méxicu]], [[Méxicu]]
* {{bandera|Venezuela}} [[Caraques]], [[Venezuela]]
* {{bandera|Rusia}} [[Moscú]], [[Rusia]]
* {{bandera|China}} [[Beixín]], [[China]]&lt;ref name=&quot;Beijing&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.ebeijing.gov.cn/Sister_Cities/Sister_City/|títulu=Ciudad hermanaes con Beixín|editorial=Beijing Municipal Government|fechaaccesu=23 de xunu de 2009}}&lt;/ref&gt;

* {{bandera|Letonia}} [[Riga]], [[Letonia]]&lt;ref name='&quot;Riga&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.riga.lv/EN/Channels/Riga_Municipality/Twin_cities_of_Riga/default.htm |títulu=Ciudad hermanaes con Riga |editorial=Riga City Council |fechaaccesu=27 de xunetu de 2009|urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.riga.lv/EN/Channels/Riga_Municipality/Twin_cities_of_Riga/default.htm|fechaarchivu=29 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt;
* {{bandera|Rusia}} [[San Petersburgu]], [[Rusia]]
* {{bandera|Corea del Sur}} [[Seúl]], [[Corea del Sur]]
* {{bandera|Xeorxa}} [[Tblisi]], [[Xeorxa]]&lt;ref name=&quot;Tbilisi Sister Cities&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.tbilisi.gov.ge/index.php?lang_id=ENG&amp;sec_id=4571|títulu=Portal Municipal de Tblisi - Ciudaes hermanaes|editorial=© 2009 - Tbilisi City Hall |fechaaccesu=16 de xunu de 2009|urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.tbilisi.gov.ge/index.php?lang_id=ENG&amp;sec_id=4571|fechaarchivu=29 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt;
* {{bandera|Polonia}} [[Varsovia]], [[Polonia]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos == 
{{commons|Category:Astana}}
* [http://web.archive.org/web/http://www.astana.kz/eng/startpage Sitiu Oficial de la Ciudá de Astaná]
* [http://www.astanaairport.kz/ Sitiu oficial del Aeropuertu Internacional de Astaná]
* [http://www.kazakhstanlive.com Sitio d'información de Kazakstán] n'[[idioma inglés|inglés]]

{{AvisuTradubot|Astaná}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Llocalidaes de Kazakstán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>76ecteqnmfngzuhv3ac9av58mg1x8w6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>La Valeta</title>
    <ns>0</ns>
    <id>87788</id>
    <revision>
      <id>3714406</id>
      <parentid>3711623</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T11:16:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>777sms</username>
        <id>11522</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:Malta-Turner- 24042008.jpg]] → [[File:Joseph Mallord William Turner - Malta.jpg]] [[c:COM:FR#FR4|Criterion 4]] (harmonizing names of file set)</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="27103" xml:space="preserve">{{Llocalidá}}

'''La Valeta'''{{cartafueyu|países}} (en [[idioma maltés|maltés]]: ''Il-Belt Valletta''; n'[[idioma inglés|inglés]]: ''Valletta'') ye la [[capital (política)|capital]] de [[Malta]], asitiada sobre una [[península]] na parte centro-oriental de la [[islla de Malta]]. La ciudá puramente dicha cuenta con una población de 7.650 habitantes ([[2011]]), escluyendo l'área metropolitana axacente. Tamién ye unu de los sesenta y ocho [[división territorial de Malta|conseyos locales]] que conformen el país dende [[1993]].

La Valeta tien edificios que daten a partir del [[sieglu XVI]] construyíos mientres la dómina de los [[Caballeros Hospitalarios]]. La Valeta carauterizar por tener construcciones [[Arquiteutura del Barrocu barroques]], con elementos de l'[[arquiteutura del Renacimientu]], la [[Arquiteutura Neoclásica|Neoclásica]] y [[arquiteutura Moderna]] en zones determinaes; una y bones la [[Segunda Guerra Mundial]] dexó repulgos na ciudá. Foi oficialmente reconocida como un [[Patrimoniu de la Humanidá]] pola [[Unesco]] en [[1980]].&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=City of Valletta |url=http://whc.unesco.org/en/list/131 |editorial=UNESCO Culture Sector |fechaaccesu=8 de marzu de 2015 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

== Etimoloxía ==
La ciudá lleva'l nome de [[Jean Parisot de La Valette]] que defendió a la islla d'una invasión otomana nel añu [[1565]]. El nome oficial que los [[Caballeros de San Xuan de Xerusalén]] dieron a la ciudá foi ''Humilissima Civitas Valletta'' (&quot;Humildísima Ciudá de La Valeta&quot;); sicasí, cola posterior edificación de [[bastión|bastiones]] y [[revellín|revellines]], a los cualos sumáronse les belles construcciones [[Arquiteutura barroca|barroca]]s de les sos cais, empezó a ser conocida como ''Superbissima'' (&quot;Más arguyosa&quot;) ente les cases dominantes n'[[Europa]]. Nel [[idioma maltés]] ye coloquialmente conocida como ''Il-Belt'', que significa &quot;La Ciudá&quot;. N'español utiliza la forma tradicional &quot;La Valeta&quot;.&lt;ref name=&quot;DPD&quot; /&gt;

== Gobiernu ==
[[Alexiei Dingli]] foi l'alcalde de La Valeta dende l'añu [[2008]]. Foi electu pol [[Partíu Nacionalista (Malta)|Partíu Nacionalista]], una filial del [[Partíu Popular Européu]], qu'ostenta la mayoría del conseyu. Dingli volvió ser reelixíu nes eleiciones municipales de marzu de 2013.
L'idioma oficial de La Valeta ye'l maltés. Y La Valeta en [[idioma maltés]] escríbese y dizse La Valetta.

== Historia ==
[[Ficheru:Valletta_%28Malta%29.jpg|thumb|Planu de La Valeta, data del sieglu XVII.]]
La primer piedra angular d'esta ciudá foi asitiada'l 28 de marzu de [[1566]] pol Gran Maestru de la Orde, [[Jean Parisot de la Valette]]. Los planes pal sistema xeométricu de fortificaciones y de la rede de carreteres rectangular tuvo previstu pol arquiteutu italianu y l'inxenieru militar [[Francesco Laparelli]]. El diseñu y la realización de cada unu de los elementos de la fortaleza fueron tamién en gran parte gracies al asistente de Laparelli, [[Gerolamo Cassar]]. Con Laparelli na islla de nuevu en [[1568]], antes de la finalización de la construcción, el so asistente Cassar tomó la xestión global del proyeutu. El 18 de marzu de [[1571]], la Orde asítiase oficialmente con una ceremonia solemne cuando se treslladó a la nueva ciudá ([[Birgu]]). La Valette, morrió'l 21 d'agostu de [[1568]] en Birgu, nun vivió hasta'l final del so proyeutu. Nel so honor, la ciudá recibió'l so nome. El so socesor como Gran Maestre, [[Pierre de Monte]], foi'l más avanzáu na espansión de La Valeta.

Orixinalmente la ciudá foi entamada estratéxicamente nel mar polos Caballeros, nel cantu norte de la ciudá taba'l puertu p'aplicar órdenes a la [[Marina Orde Soberana de Malta]]. La escavación d'un ''Manderaggio'', centru designáu que tuvo de sirvir como material de construcción de les cases de La Valeta. Al abandonase esti proyeutu, la obra convirtióse nuna especie de barriu baxu, que foi habitáu por persones ensin llar en condiciones sanitaries precaries. L'área de la planicie Manderaggio empieza a perfilase como una irregularidá nel plan de la rede ortogonal de la ciudá, foi reconstruyíu na década de [[1950]] con una promoción de viviendes. Hasta la rindición de los [[Caballeros de Malta]] sol so Gran Maestre [[Fernando de Hompesch a Bolheim]], dende la llegada de [[Napoleón]] La Valeta permaneció intacta. Nun foi sinón hasta la [[Segunda Guerra Mundial]], cuando foi llargamente afarada polos ataques aéreos alemanes ya italianos, les muralles pudieron aguantar por fuercia les bombes. L'archipiélagu foi defendíu dacuando con namái tres aviones. El rei británicu [[Jorge VI]] dio-y al pueblu de Malta en [[1942]], la [[Cruz de San Jorge]] por un heroísmu estraordinariu.

== Demografía ==
La población de La Valeta menguó gradualmente a lo llargo de los años, y anguaño amenorgóse a una tercer parte de lo que tuvo na so dómina más alta. Esti procesu viose aceleráu dempués de la [[Segunda Guerra Mundial]] col desenvolvimientu de los suburbios, y el treslláu de la xente escontra ellos. Ello ye que la ciudá de La Valeta yá nun ye la más grande del país, pos ye superada pola llocalidá de [[Birkirkara]]. Sicasí, sigue siendo'l centru económicu y alministrativu del país.

== Xeografía ==
[[Ficheru:La valeta (Malta).jpg|thumb|right|Vistes de La Valeta, en Malta.]]
La península de La Valeta, na que tán encuallaos los [[Puertu (navegación)|puertos]] naturales de Marsamxett y el Grand Harbour, formen en xunto el puertu más importante del país. Esta cuenta con muelles de descarga y una terminal de cruceros apocayá construyida en Grand Harbour, a lo llargo del antiguu muriu marítimu.

Unu de los suburbios de La Valeta, ''Floriana'', foi construyíu na parte esterior de los bastiones de la ciudá y na parte interior de les defenses de ''Floriana'', asitiáu nun espaciu ente dambes llinies de defensa capaz d'allugar a aquellos que nun teníen abondu dineru pa mercar una casa en La Valeta. Otru barriu de carauterístiques similares ye ''Manderaggio'', primeramente diseñáu pola Orde pa recibir marineros. Sicasí, esti propósitu nun pudo ser lleváu a cabu y los vagamundos apoderar de la zona, resultando un marayu d'edificios con escures callejuelas y serios defectos nes condiciones sanitaries. ''Manderaggio'' foi parcialmente baltáu na [[Años 1950|década de los 50]] pa construyir una zona residencial.

=== Clima ===
La Valeta cuenta con un [[clima mediterraneu]] (''Csa'' na [[clasificación climática de Köppen]]), los branos son templaos y secos con temperatures d'hasta alredor de 30&amp;nbsp;°C, los iviernos son nidios y húmedos con temperatures de 15&amp;nbsp;°C en promediu. La ciudá recibe alredor de 519 milímetros de precipitaciones per añu, 81% de les cualos distribúyense d'ochobre a marzu. Pel hibiernu les temperatures son moderaes pola proximidá de la ciudá al mar, como resultáu La Valeta gocia d'iviernos nidios.&lt;ref&gt;[http://www.weatherbase.com/weather/weather-summary.php3?s=79561&amp;cityname=Valletta%2C+Malta+Xlokk%2C+Malta&amp;units= Climate Summary from Weatherbase.com (La Valeta, Malta)]&lt;/ref&gt;

{{Clima |metric_first=yes

|single_line=yes |ubicación=La Valeta
|Xin_Hi_°C = 15 |Xin_REC_Hi_°C = 23
|Feb_Hi_°C = 15 |Feb_REC_Hi_°C = 22
|Mar_Hi_°C = 16 |Mar_REC_Hi_°C = 26
|Abr_Hi_°C = 18 |Abr_REC_Hi_°C = 30
|May_Hi_°C = 22 |May_REC_Hi_°C = 32
|Xun_Hi_°C = 26 |Xun_REC_Hi_°C = 38
|Xnt_Hi_°C = 30 |Xnt_REC_Hi_°C = 42
|Ago_Hi_°C = 30 |Ago_REC_Hi_°C = 38
|Set_Hi_°C = 27 |Set_REC_Hi_°C = 37
|Och_Hi_°C = 23 |Och_REC_Hi_°C = 32
|Pay_Hi_°C = 19 |Pay_REC_Hi_°C = 26
|Avi_Hi_°C = 16 |Avi_REC_Hi_°C = 25
|Year_Hi_°C = 21|Year_REC_Hi_°C = 42
|Xin_Lo_°C = 9 |Xin_REC_Lo_°C = 2
|Feb_Lo_°C = 9 |Feb_REC_Lo_°C = 1
|Mar_Lo_°C = 10 |Mar_REC_Lo_°C = 2
|Abr_Lo_°C = 12 |Abr_REC_Lo_°C = 3
|May_Lo_°C = 15 |May_REC_Lo_°C = 9
|Xun_Lo_°C = 18 |Xun_REC_Lo_°C = 13
|Xnt_Lo_°C = 21 |Xnt_REC_Lo_°C = 17
|Ago_Lo_°C = 22 |Ago_REC_Lo_°C = 17
|Set_Lo_°C = 20 |Set_REC_Lo_°C = 13
|Och_Lo_°C = 17 |Och_REC_Lo_°C = 7
|Pay_Lo_°C = 13 |Pay_REC_Lo_°C = 6
|Avi_Lo_°C = 11 |Avi_REC_Lo_°C = 1
|Year_Lo_°C = 15 |Year_REC_Lo_°C = 1
|Xin_MEAN_°C = 12
|Feb_MEAN_°C = 12
|Mar_MEAN_°C = 13
|Abr_MEAN_°C = 15
|May_MEAN_°C = 18
|Xun_MEAN_°C = 22
|Xnt_MEAN_°C = 26
|Ago_MEAN_°C = 26
|Set_MEAN_°C = 24
|Och_MEAN_°C = 21
|Pay_MEAN_°C = 16
|Avi_MEAN_°C = 13
|Year_MEAN_°C = 18
|xin_precip_mm = 80
|feb_precip_mm = 50
|mar_precip_mm = 40
|abr_precip_mm = 20
|may_precip_mm = 10
|xun_precip_mm = 0
|xnt_precip_mm = 0
|ago_precip_mm = 0
|set_precip_mm = 30
|och_precip_mm = 70
|pay_precip_mm = 90
|avi_precip_mm = 100
|añal_precip_mm = 530
|source = Weatherbase&lt;ref name=&quot;Weatherbase&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.weatherbase.com/weather/weatherall.php3?s=79561&amp;refer=&amp;units=metric
 |títulu=Weatherbase: Históricu del clima de La Valeta.

}}&lt;/ref&gt; |fechaaccesu=}}

== Llugares d'interés ==
{{Ficha de Patrimoniu de la Humanidá |
Nome = Ciudá de La Valeta
| Imaxe = MaltaImmagine448.jpg
| Tamañu = 200
| Pie = Vista d'una de les cais de la ciudá antigua |
País = {{MLT}}
| Coordenaes = Non
| Tipu = '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460&quot;&gt;Cultural&lt;/span&gt;'''
| Criterios = i, vi |
ID = 131
| Rexón = [[Patrimoniu de la Humanidá n'Europa y América del Norte|Europa y América del Norte]]
| Añu = 1980
| Extensión = 
| Peligru = 
}}
La ciudá antigua de La Valeta, declarada [[Patrimoniu de la Humanidá]] pola [[Unesco]] en [[1980]], ye una de les árees históriques más trupes del mundu: nun área de 55 [[hectárea|hectárees]] arrexuntar 320 monumentos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://whc.unesco.org/en/list/131
 |títulu=City of Valletta - UNESCO World Heritage Centre &lt;!--Xeneráu por Muriu Bot. Puedes ayudar a rellenar esta plantiya--&gt;
|añoacceso=2009
}}&lt;/ref&gt;

Los más notables son la [[Catedral de San Juan de La Valeta|Catedral de San Juan]], enantes Ilesia de los Caballeros, les fortificaciones construyíes polos caballeros pa protexer a la ciudá de los ataques otomanos, l'antiguu [[Palaciu del Gran Maestre (La Valeta)]], qu'hasta 2015 allugó al [[Parllamentu de Malta]] y el [[Muséu Nacional de Belles Artes (Malta)|Muséu Nacional de Belles Artes de Malta]]. La Valeta foi estropiada por ataques aéreos mientres la [[Segunda Guerra Mundial]], que destruyeron la so maxestosa [[Ópera]], construyida na entrada de la ciudá nel [[sieglu XIX]].

=== Edificaciones relixoses ===
[[Ficheru:St-johns-co-cathedral-front.jpg|thumb|Interior de la [[Catedral de San Juan de La Valeta]].]]
Nos sos namái novecientos metros por 630 metros, Valeta alluga más de venticinco ilesies, como si d'un testamentu de la tradición relixosa católica de Malta tratárase. Les ilesies presentes en La Valeta son les siguientes:

* [[Catedral de San Juan de La Valeta]] – Plaza de San Juan
* San Franciscu d'Asís – Calle República
* Ilesia de San Augustín – Cai de l'Antigua Panadería
* Basílica de La nuesa Señora del Monte Carmelo
* Ilesia Carmelita – Cai del Antiguu Teatru
* Catedral Anglicana de San Pablo – Plaza de la Independencia
* Ilesia del Cristu Redimíu
* Ilesia de los xesuites
* Ilesia de la Barca de San Pablo – Calle San Pablo
* Ilesia de Santa María de Jesús
* Ilesia Escocesa de San Andrés
* Ilesia de La nuesa Señora del Pilar – Calle Oeste
* Ilesia y Monesteriu de Santa Catalina
* Ilesia de La nuesa Señora de la Penitencia y Santu Dominicu
* Ilesia de Santa María Madalena
* Ilesia y Capiya de Santa Ana
* Capiya de la Enfermería Sacra – Centru de Conferencies del Mediterraneu
* Ilesia de San Nicolás
* Ilesia de San Roque – Cai de Santa Úrsula
* Ilesia y Monesteriu de Santa Úrsula – Cai Santa Úrsula
* Ilesia de La nuesa Señora de Damasco
* Ilesia de San Jaime
* Ilesia de Santa Bárbara – Calle República
* Ilesia de Santa Catalina d'Italia – Plaza Victoria
* Ilesia de La nuesa Señora de les Victories – Calle Sur
* Ilesia de la Virxe de Notre Damme De Liesse – Llomba Liesse
* Ilesia de la Torna de la Sagrada Familia dende Exiptu
* Ilesia de Santa Lucía

La [[Ilesia de La nuesa Señora de les Victories]] foi'l primer edificiu construyíu de la Valeta, construyíu polos [[Orde de Malta|caballeros hospitalarios]] ente 1573 y 1578. Nel so interior atopaba la tumba de [[Jean Parisot de La Valette]] hasta que se construyó la [[Catedral de San Juan de La Valeta]]. Foi encargada en 1572 pol Gran Maestre [[Jean de la Cassière]] como ilesia conventual de los caballeros de Malta. La ilesia foi diseñada pol arquiteutu militar maltés [[Gerolamo Cassar]], arquiteutu de los caballeros de Malta. La [[Ilesia de San Franciscu d'Asís (La Valeta)|Ilesia de San Franciscu d'Asís]] ({{lang-mt|San Franġisk t'Assisi}}) foi construyida en 1598, pero en 1681 foi práuticamente reconstruyida gracies a l'arrogancia del Gran Maestru [[Gregorio Carafa]]. La [[Ilesia parroquial de San Agustín]] ({{lang-mt|il-Knisja ta' Santu Wistin}}) ye contemporánea a la creación de la ciudá y los sos cimientos de piedra poner en 1571. Foi construyida según el plan y les instrucciones de Cassar. La ilesia foi reconstruyida en 1765 por [[Giuseppe Bonici]] y elevada a parroquia en 1968.

Un xesuita maltés, Fra Andrea, abrió un conservatoriu pa neñes en 1692 gracies a les donaciones de los Caballeros de Malta y de los malteses. La [[Ilesia del Cristu Redentor]] ({{lang-mt|Kristu Redentur}}), conocida de normal como «Ilesia Sagaramentini pa l'Adoración Perpetua», ye parte d'aquel edificiu. La [[Ilesia de los Xesuites (La Valeta)|Ilesia de los Xesuites]] ({{lang-mt|il-Knisja tal-Ġiswiti}}) ye una de les más antigües de la ciudá. San [[Inaciu de Loyola]], fundador de la orde, considerara fundar un colexu en Malta a principios de 1553. Gracies a una carta fechada'l 28 de marzu de 1592, el papa [[Clemente XIII]] solicitó l'apertura d'un colexu xesuita y la so ilesia.

=== Museos ===
[[Ficheru:Sleeping Lady Hal Saflieni.jpg|thumb|Escultura qu'amuesa una muyer dumiendo, de Hal Saflieni, d'unos 3000 años d'antigüedá.]]
El '''[[Muséu Arqueolóxicu Nacional (Malta)|Muséu Nacional d'Arqueoloxía]]''' ta asitiáu n'unu de los edificios más importantes de la capital, el Muséu Nacional d'Arqueoloxía foi inauguráu en 1958 y dende entós travesó por múltiples cambeos, siendo'l postreru la restauración y la modernización de les sales d'exhibición. La única planta abierta enagora al públicu contién un arsenal exposicional d'artefautos del periodu neolíticu maltés, estendiéndose dende los primeros colonos (5200&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.) hasta'l final del periodu de los templos (2500&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.).

Los artefautos más significativos son los altares megalíticos de Tarxien, onde se reparen espirales en [[baxorrelieve]] y decoraciones con animales. Tamién espierta gran interés la coleición de figurines humanos del periodu del templu, incluyendo la dama durmiente del [[Hipogeo de Hal Saflieni]], la [[Venus de Malta]] de los templos de [[Hagar Qim]] y l'estatua monumental de los [[templos de Tarxien]].

Una vegada terminen los trabayos de remocicáu actuales, podrán visitase les sales d'esposición de la [[Edá del bronce]], de la cultura fenicio y romano, y el periodu medieval.

[[Ficheru:Joseph Mallord William Turner - Malta.jpg|thumb|''Malta''. Obra de [[Joseph Mallord William Turner]] qu'amuesa'l [[Gran Puertu]]. [[Muséu Nacional de Belles Artes (Malta)|Muséu Nacional de Belles Artes]].]]
El '''[[Muséu Nacional de Belles Artes (Malta)|Muséu Nacional de Belles Artes]]''' contién una seleición d'obres d'arte bien escoyida, munches de les cualos fueron creaes por artistes que trabayaben en Malta. El muséu contién la meyor coleición de pintures de [[Mattia Preti]] nun muséu públicu, un bon nucleu de trabayos d'[[Antoine de Favray]], amás de trabayos de [[Guido Reni]], [[Juseppee de Ribera]], [[Carla Maratta]], dellos bocetos de [[Melchior Gafa]], según una gran coleición d'escultures d'[[Antonio Sciortino]].

Nel suétanu atopa una evocadora coleición de memorabilia rellacionada cola estadía en Malta de la Orde de los Caballeros de San Juan. La carauterística más notable d'esti edificiu ye la escalera escenográfica construyida nel sieglu XVIII, unu de los exemplos más formosos de la influencia rococó en La Valeta.

El '''[[Muséu de Guerra de La Valeta|Muséu de Guerra]]''' de La Valeta alcuéntrase alcontráu na fortaleza St. Elmo, pudiéndose atopar nél reliquies de la [[Primer Guerra Mundial|Primer]] y la [[Segunda Guerra Mundial]]. Los oxetos espuestos nel muséu inclúin el barcu torpedero italianu prindáu mientres l'ataque contra'l Grand Harbour el 26 de xunetu de 1941, l'históricu [[Gloster Gladiator FAITH]], el caza que lluchó sobre los cielos malteses nos primeros meses de 1940, y 10 grandes exhibiciones onde pueden visualizase xeneraciones d'uniformes de la marina, del exércitu y de la fuercia aérea, reflectores antiaéreos, una arma antiaérea [[Bofors 40 mm]], el Jeep Willy usáu pol xeneral Eisenhower y el presidente Roosevelt, 4 torpedos, y un [[Vickers Terni]] italianu de 75mm prindáu en [[Sicilia]].

=== Teatros ===
*[[Teatru Manoel]] ye'l tercer teatru activu más antiguu d'Europa. Asitiáu na cai Old Theatre, agora ye [[Teatru Nacional de Malta]] y sede de la [[Orquesta Nacional de Malta]]. El Manoel ye pequeñu, seiscientos ventitrés asientos conformar, l'auditoriu tien una luxosa forma ovalada, y tres files de palcos construyíos totalmente en madera y decoraes con pan d'oru de 22 quilates y un azul pálido. El techu asemeyar a una cúpula arrondada. [[Boris Christoff]], [[Sir Yehudi Menuhin]], [[John Neville]], [[Magda Olivero]], [[Michael Ponti]], [[Mstislav Rostropovich]], [[Dame Margaret Rutherford]], [[Dame Kiri Te Kanawa]] y [[Sir Donald Wolfit]] trabayaron o apaecíu na so etapa nesti prestixosu teatru. Les empreses visitantes fueron [[Nottingham Playhouse]], [[la Comédie-Française]] y la [[Staatsoper Unter den Linden]].

*La [[Royal Opera House (Malta)|Royal Opera House]] yera una casa de la ópera y sede de la realización d'artes, diseñada pol arquiteutu inglés [[Edward Middleton Barry]], foi alzada en [[1866]]. El teatru foi bombardeado mientres la [[Segunda Guerra Mundial]], en [[1942]]. L'espaciu sigue utilizándose p'actuaciones presentes anguaño y los planes pa reconstruyir o anovar dalguna manera la zona atopar nun puntu muertu. El Gobiernu de Malta encargó al arquiteutu [[Renzo Piano]] construyir una nueva Royal Opera House. Esto ye parte d'un proyeutu de renovación de la entrada a La Valeta. Los planes de Piano siguen siendo l'oxetu d'una fuerte polémica.

*[[St James Cavalier]]

=== Xardinos ===
[[Ficheru:Vallettaupperbarraccagardens.JPG|thumb|Los [[Xardinos baxos de Barrakka]] y los sos monumentos.]]
Los [[Xardinos altos de Barrakka]] ({{lang-mt|Il-Barrakka ta' Fuq}}) ufierten una vista panorámica del [[Gran Puertu]]. Fueron construyíos en [[1661]] pal usu priváu de los caballeros de la ''langue'' d'Italia. Nun foi hasta 1824 cuando los xardinos abrir al públicu. Sufrieron graves daños mientres la [[Segunda Guerra Mundial]].

Los senderos del xardín cunten con bustos, estatues y plaques qu'amuesen delles personalidaes y acontecimientos significativos de la hestoria maltesa. Tien especial interés el grupu de bronce del escultor maltés [[Antonio Sciortino]], llamáu [[Les Gavroches]]. La so representación de trés neños corriendo reflexa les privaciones etremas a les que tuvieron que faer frente'l malteses nel sieglu XX. Los [[Xardinos baxos de Barrakka]] tamién apoderen el malecón y el Gran Puertu ({{lang-mt|Il-Barrakka t'Isfel}}) y ufierten vistes del [[Fuerte Ricasoli]], [[Bighi Palace]], [[Fuerte de San Ángel]] y les llombes [[Vittoriosa]] y [[Kalkara]]. Los xardinos cunten con dos monumentos principales, unu dedicáu a [[Alexander Ball|Sir Alexander Ball]] y otru n'alcordanza del [[Gran Sitiu de Malta]].

Los [[Xardinos Hastings]] ({{lang-mt|Ġnien Hastings}}) alcuéntrase a lo cimero de los bationes del llau oeste de la [[Puerta de la Ciudá (La Valeta)|Puerta de la Ciudá]] apurren bones vistes de [[Sliema]], [[Islla Manoel (Malta)|Islla Manoel]] y del [[Port de Marsamxett]]. Los xardinos alluguen un monumentu construyíu pola familia Hastings dedicáu a [[Francis Rawdon-Hastings]], primer marqués de Hastings, gobernador de Malta.

== Deporte ==
[[Ficheru:Dukla6364.jpg|thumb|[[Frankie Zammit]] (segundu de la derecha) del Valletta antes del partíu ante'l [[FK Dukla Prague]] nel Juliska Stadium pola [[Lliga de Campeones de la UEFA|Copa Europea]] de 1963–64.]]
El [[Valletta Football Club]] ye'l principal club de fútbol de la ciudá y ganó en 21 ocasiones la [[Premier League de Malta]] y en 12 la [[Copa Maltesa]] ente otros munchos trofeos. Trátase del tercer club con más campeonatos de lliga del país. Apuesta los sos partíos nel [[MFA Centenary Stadium]] o nel [[Estadiu Nacional Ta' Qali]], que nun s'atopen na ciudá de la Valeta, sinón en [[Ta' Qali]]. Tamién tien la so sede en La Valeta l'[[Asociación de Fútbol de Malta]].

Na ciudá tamién s'atopen el [[Ballers Valletta]], principal equipu de [[baloncestu]], o'l [[Valletta Lions RFC]], de [[rugbi]]. Destaca tamién l'equipu [[Marsamxett Valletta]] de remu, que toma parte na tradicional regata añal de Día de la Victoria ([[8 de setiembre]]).

== Tresporte ==
La Valeta cuenta col [[Aeropuertu Internacional de Malta]], allugáu a 8 [[quilómetru|km]] de la ciudá. Los sistemes de tresporte públicu de Malta, que s'efectúen por aciu l'usu d'autobuses, opera rutes hasta y dende La Valeta, coles sos estaciones centrales xustu nes contornes de la ciudá. El tráficu dientro de la ciudá ta acutáu, con delles cais piatonales. En 2006, desenvolvióse un sistema d'aparcamientos col fin d'amontar la disponibilidad d'espacios d'aparcamientu nes contornes de la ciudá. Puede dexase el vehículu personal nun aparcamientu próximu a [[Floriana]] y efectuar el restu del trayeutu nuna [[furgoneta]], que s'efectúa n'apenes unos minutos.

En 2007 desenvolvióse un esquema d'actuación pa evitar la conxestión, el sistema de control d'accesu de vehículos, col fin d'amenorgar los estacionamientos de llarga duración y el tráficu mientres s'incentiven los negocios na ciudá.&lt;ref name=CVA&gt;{{cita web |url=http://www.cva.gov.mt |títulu=Controlled Vehicular Access |fechaaccesu=15 d'avientu de 2013 |editorial=CVA Technology |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.maltamedia.com/artman2/publish/govt_politics/article_1745.shtml |títulu=Valletta traffic congestion considerably reduced |fecha=6 de mayu de 2007 |publicación=MaltaMedia News |fechaaccesu=5 d'abril de 2008 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Un sistema automáticu basáu nel [[ANPR]] toma semeyes de los vehículos según entren y salen de la zona de pagu y los usuarios paguen en función de la so estancia. Delles exenciones y regles de facturación flexibles faen el sistema'l siguiente pasu evolutivu de sistemes como'l programa de Preciu de conxestión de [[Londres]]. Diferencies principales al sistema de Londres inclúi sacante la facturación posterior (con incentivos o multes per pagu en tiempos tempranos o fora de plazu), pagos por adelantao non específicos de día, cada hora en cuenta de tarifes diaries, un máximu diariu (8 hores), llibera carreres (gratis si la duración ye menor a 30 minutos), periodos d'accesos llibres definíos pa vehículos de repartu y servicios.&lt;ref name=CVA /&gt;

La Valeta cuenta con un serviciu de taxis llétricos qu'operen dende 10 puntos d'a ciudá hasta cualquier destín nel interior de la mesma.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.cityofvalletta.org/news_detail.aspx?id=48157 |títulu= Valletta gets its own clean taxi service |fechaaccesu=15 d'avientu de 2013 |editorial=Valletta Local Council |añu=2007 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

== Cultura ==
La Valeta foi designada, xunto a [[Leeuwarden]] ([[Países Baxos]]), como [[Capital Europea de la Cultura]] pal añu [[2018]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.abc.es/agencias/noticia.asp?noticia=1490740 |títulu=La ciudá holandesa de Leeuwarden, escoyida Capital Europea de la Cultura 2018 |fechaaccesu=15 d'avientu de 2013 |autor=EFE |fecha=6 de setiembre de 2013 |editorial=ABC.es}}&lt;/ref&gt;

=== Música ===
La música [[jazz]] en Malta foi introducida na zona de la cai Strait, frecuentada polos marineros aliaos mientres dambes Guerres Mundiales; ellí celébrase'l [[Festival de Jazz de Malta]]. La cai Strait tamién ye conocida como ''The Gut''. Esta zona ta siendo sometida a una rexeneración.

Los dos clubes de la zona son el ''King's Own Band Club'' ({{lang-mt|L-Għaqda Mużikali King's Own}}) y el ''La Valette National Philarmonic Society'' ({{lang-mt|Is-Soċjetà Filarmonika Nazzjonali La Valette}}).

=== Antroxu ===
La Valeta ye l'escenariu del [[Antroxu Maltés]], que s'efectúa en febreru mientres la [[cuaresma]]. L'antroxu en Gozo ye celebráu en [[Victoria (Malta)|Victoria]] magar s'efectúen festivales d'antroxu en dambes islles añalmente.

=== Fiestes y tradiciones ===
Les fiestes de [[Pablo de Tarsu|San Pablo]] celebrar en La Valeta el [[10 de febreru]]. Amás les fiestes de [[Domingo de Guzmán|Santu Domingu de Guzmán]], [[Agustín d'Hipona|San Agustín]] y [[Nuesa Señora del Monte Carmelo]] son celebraes con muncha devoción. A lo último, n'honor a [[Rita (santa)|Santa Rita]] realízase una procesión.

== Personaxes destacaos ==
*[[Albert Hyzler]] ([[1916]]-[[1993]]), presidente de [[Malta]] ([[1981]]/[[1982]])
*[[Enrico Mizzi]] ([[1885]]-[[1950]]), primer ministru de Malta (1950)
*[[Gerald Strickland]] ([[1861]]-[[1940]]), primer ministru de Malta, tamién foi gobernador d'[[Australia Occidental]], [[Tasmania]] y [[Nueva Gales del Sur]]
*[[George Borg Olivier]] ([[1911]]-[[1980]]), el dos vegaes primer ministru de Malta *[[Guido
de Marco]] ([[1931]]-[[2010]]), presidente de Malta ([[1999]]-[[2004]])
*[[Lawrence Gonzi]] (nacíu en [[1953]]), actual primer ministru de Malta

== Hermanamientos ==
* {{bandera|Italia}} [[Caravaggio (Italia)|Caravaggio]], [[Italia]]
* {{bandera|Grecia}} [[Rodas (ciudá)|Rodas]], [[Grecia]]

== Galería ==
&lt;gallery&gt;
Ficheru:Port of Valletta, Malta.jpg|Puertu de La Valeta, Malta.
Ficheru:Valetta Harbour.jpg|Puertu de La Valeta, Malta.
Ficheru:La Valleta.jpg|La Valeta.
&lt;/gallery&gt;

== Ver tamién ==
*[[Toma de Malta (1798)]]
*[[Sitiu de Malta (1798-1800)]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Valletta}}
* [http://www.cityofvalletta.org/ Páxina web del Conseyu Llocal de La Valeta]
* [http://www.guidetomalta.net/valletta.htm Valletta - GuidetoMalta.net]
* [http://www.maltaattraction.com Valletta Living History – una introducción de 35 minutos na hestoria, la cultura o estilu de vida de Malta o'l maltés.]
* [http://www.viajarmalta.com/valletta-turismu.php Guía de turismu La Valletta n'español]

{{ORDENAR:Valeta, La}}

{{AvisuTradubot|La Valeta}}
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Llocalidaes de Malta]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>p94pgoaor50i8z9o92vp1htki9t2lee</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Rock alternativu</title>
    <ns>0</ns>
    <id>87969</id>
    <revision>
      <id>3714367</id>
      <parentid>3672071</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:23:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="47970" xml:space="preserve">{{ficha de xéneru musical}}
{| class=&quot;infobox&quot; style=&quot;font-size:100%; text-align:left; width:23.5em&quot;
!align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;crimsonr&quot; colspan=&quot;2&quot;|&lt;span style=&quot;color:white&quot;&gt;Rock alternativu&lt;/span&gt;
|-
!align=&quot;left&quot; valign=&quot;top&quot;|&lt;small&gt;Oríxenes musicales&lt;/small&gt;:
|valign=&quot;top&quot;|{{flatlist|
&lt;small&gt;

*[[Punk rock]]
*[[post-punk]]
*[[new wave]]
&lt;/small&gt;
}}
|-
!align=&quot;left&quot; valign=&quot;top&quot;|&lt;small&gt;Oríxenes culturales&lt;/small&gt;:
|valign=&quot;top&quot;|&lt;small&gt;Entamos a mediaos de los [[Años 1980|1980]], {{bandera2|Reinu Xuníu}} y {{Estaos Xuníos}}&lt;/small&gt;
|-
!align=&quot;left&quot; valign=&quot;top&quot;|&lt;small&gt;[[Preseos musicales|Preseos comunes]]&lt;/small&gt;:
|valign=&quot;top&quot;|&lt;small&gt; [[Voz (música)|Voz]], [[guitarra llétrica]], [[baxu llétricu]], [[Batería (instrumentu musical)|batería]], [[Preséu de tecláu|tecláu]], [[sintetizador]]&lt;/small&gt;
|-
!align=&quot;left&quot; valign=&quot;top&quot;|&lt;small&gt;Popularidá&lt;/small&gt;:
|valign=&quot;top&quot;|&lt;small&gt;Baxa y &quot;underground&quot; nun principiu pero Bien alta dende los años 1990 hasta l'actualidá, sobremanera nos sos llugares d'orixe ([[Reinu Xuníu]] y [[Estaos Xuníos]])&lt;/small&gt;
|-
!align=&quot;left&quot; valign=&quot;top&quot;|&lt;small&gt;Derivaos&lt;/small&gt;:
|valign=&quot;top&quot;|&lt;small&gt;[[Nu metal]]&lt;/small&gt;
|-

!align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;crimson&quot; align=&quot;center&quot; colspan=2 valign=&quot;top&quot;|&lt;span style=&quot;color:white&quot;&gt;&lt;small&gt;Subxéneros&lt;/small&gt;&lt;/span&gt;
|- 
|align=center colspan=&quot;2&quot; valign=&quot;top&quot;|{{flatlist|
&lt;small&gt;
* 
* [[Britpop]]
* [[college rock]]
* [[dream pop]]
* [[emo]]
* 
* 
* [[geek rock]]
* [[gothic rock]]
* [[grunge]]
* [[indie pop]]
* [[indie rock]]
* [[jangle pop]]
* 
* [[madchester]]
* [[math rock]]
* [[neo-sicodelia]]

* [[noise rock]]
* 
* [[post-grunge]]
* [[post-hardcore]]
* [[post-punk revival]]
* [[shoegazing]]
* [[stoner rock]]
&lt;/small&gt;
}}
|-
!align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;crimson&quot; align=&quot;center&quot; colspan=2 valign=&quot;top&quot;|&lt;span style=&quot;color:white&quot;&gt;&lt;small&gt;Fusiones&lt;/small&gt;&lt;/span&gt;
|- 
|align=center colspan=&quot;2&quot; valign=&quot;top&quot;|{{flatlist|&lt;small&gt;
* 
* [[alternative metal]]
* 
&lt;/small&gt;
}}
|-
!align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;crimson&quot; align=&quot;center&quot; colspan=2 valign=&quot;top&quot;|&lt;span style=&quot;color:white&quot;&gt;&lt;small&gt;Escenes rexonales&lt;/small&gt;&lt;/span&gt;
|- 
|align=center colspan=&quot;2&quot; valign=&quot;top&quot;|{{flatlist|&lt;small&gt;
* [[Xeorxa]]
* [[Illinois]]
* [[Los Angeles]]
* [[Manchester]]
* [[Massachusetts]]
* [[Seattle]]
* [[Minnesota]]
&lt;/small&gt;
}}
|}
El '''rock alternativu''' ye un xéneru musical que nació nos [[años 1980|años 80]] y que munches vegaes utiliza [[música]] compuesta por soníos y elementos musicales non tradicionales, apegándose a la llamada [[cultura underground]] (esto ye, un xéneru antipopular, anticomercial y contrariu a los estilos común y popular). Algamó les sos mayores cuotes de maduror y popularidá nos [[años 1990|años 90]], según a tolos subxéneros que surdieron a partir d'él dende entós.

El términu &quot;''alternativu''&quot; acuñar pa describir una nueva y distinta forma de faer &quot;[[rock]]&quot;, estilu que comúnmente ta acomuñáu a ser bien masivu y d'alta popularidá al igual que'l [[pop]]; ente que esti nuevu xéneru nun ponía la énfasis nel ésitu o les ventes, sinón que casi al contrariu, con un soníu menos melódicu que se movía ente pequeños chigres, pubs o clubes del circuitu ''underground'' (esto ye, que nun s'afaíen a la música ''[[mainstream]]'' de la dómina.&lt;ref&gt;{{cita web | autor=Popkin, Helen A.S.| añu=2006| títulu=Alternative to what? | formatu=http | publicación=MSNBC.com | url=http://msnbc.msn.com/id/10993760/}}&lt;/ref&gt;); tamién, nun se valíen de la radio pa popularizase, sinón que más bien del &quot;boca a boca&quot;; otra carauterística común d'estos artistes o grupos yera que grababen los sos álbumes en discográfiques independientes. Ente los diversos xéneros que surdieron na escena independiente, cabo destacar el [[shoegazing]], el [[noise rock]], el [[grunge]], el [[britpop]] o'l [[indie rock]], ente munchos otros. Estos estilos tienen de mancomún l'heriedu del espíritu del [[punk]] y de los xéneros que surdieron a partir d'él.&lt;ref name=&quot;altguitar&quot;&gt;di Perna, Alan. &quot;Brave Noise—The History of Alternative Rock Guitar&quot;. ''Guitar World''. December 1995.&lt;/ref&gt;

Anque la denominación fai referencia al [[rock]], dalgunos de los subxéneros que engloba tamién reciben la influencia d'otros estilos como'l [[folk]], o'l [[jazz]] ente otros. N'ocasiones el términu emplegóse equivocadamente a partir de los 90 como una espresión comodín pa denominar, paradóxicamente, al [[rock]] polo xeneral.&lt;ref&gt;[http://www.discoweb.com/es/common/info.aspx_$Ref=191444$Title=Jagged+Little+Pill_.html Alanis Morissette en Disco Web]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.los40.com/articulo/noticias/Limp/Bizkit/desmiente/vaya/dixebrar/anuncia/nuevu/material/l40actn01/20051110l40l40not_2/Tes/ Limp Bizkit nos40.com]&lt;/ref&gt;

Mientres los 80, l'ésitu comercial de dellos grupos de '''rock alternativu''' que nun abandonaron los sos planteamientos orixinales como [[Sonic Youth]], [[R.E.M.]] o [[The Cure]], supunxo que nun se diera tanta importancia a grabar pa una discográfica independiente o tener ésitu namái en circuitos ''[[cultura underground|underground]]'', como a ser una alternativa a la música comercial.

Nos 90, amás de la maduración y la profundización del xéneru, dellos subxéneros algamaron el torno ésitu popular, de la mano de soníos más comerciales, como'l [[grunge]] nos [[Estaos Xuníos]] y el [[britpop]] nel [[Reinu Xuníu]]. Otru enclín que se consolida a partir d'esta década, particularmente nos países llatinos d'Europa y América, ye'l [[rock mestizu]], con grupos como [[Mano Negra (banda)|Mano Negra]].

Ente los álbumes de rock alternativu más allabaos pola crítica atópense ''[[OK Computer]]'' (que tamién ye consideráu como unu de los meyores álbumes de tolos tiempos)&lt;ref&gt;http://www.dailymail.co.uk/tvshowbiz/article-345256/Radioheads-album-best-time--OK.html Radiohead's album best of all time - OK? - The Daily Mail&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.hipersonica.com/videos/ok-computer-nomáu-el-meyor-disco-de-los-ultimos-25-anos OK Computer nomáu'l meyor discu de los postreros 25 años - Hipersonica.com]&lt;/ref&gt; y ''[[The Bends]]'' de [[Radiohead]],,&lt;ref&gt;[http://www.allmusic.com/album/r278014 OK Computer - Radiohead - AllMusic review]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.allmusic.com/album/r209426 The Bends - Radiohead - AllMusic review]&lt;/ref&gt; ''[[Siamese Dream]]'' de [[Smashing Pumpkins]], ''[[Grace (álbum de Jeff Buckley)|Grace]]'' de [[Jeff Buckley]],&lt;ref&gt;[http://www.allmusic.com/album/r203722 Grace - Jeff Buckley - AllMusic review]&lt;/ref&gt; ''[[Blood Sugar Sex Magik]]'' de [[Red Hot Chili Peppers]], ''[[Out of Time (álbum)|Out of Time]]'' de [[R.E.M.]], ''[[Ten]]'' de [[Pearl Jam]] y ''[[(What's the Story) Morning Glory?]]'' d'[[Oasis]]. En volume de ventes, el más esitosu ye l'álbum de [[grunge]] ''[[Nevermind]]'' de [[Nirvana (banda)|Nirvana]], con más de 30 millones de copies.&lt;ref&gt;Crosbie, Lynn (2011-09-27). [http://www.theglobeandmail.com/arts/twenty-years-after-nevermind-cobains-candle-still-burns/article1361280/ &quot;Twenty years after Nevermind, Cobain's candle still burns&quot;]. The Globe and Mail. Consultáu 2013-05-29.&lt;/ref&gt;

== Música y soníu ==
En términos de soníu, tien grandes semeyances col [[post-punk]] con soníos menos harmónicos, menos melódicos, depresivos, desgarradores y carentes de too sentíu allegre o festivu. Como yá se dixo, utiliza música compuesta por elementos y soníos musicales non tradicionales, y dacuando hasta pasa por altu elementos de la estructura musical como [[harmonía]] y [[ritmu]]. La composición y la creación musical suel concentrase nel soníu xeneral de la obra más que nel llucimientu d'un namái preséu o músicu, al igual que nel [[Avant-rock|rock esperimental]] y el [[rock progresivu]]; Los vocalistas suelen cantar con una voz y un tonu carente de too sentimientu; Xeneralmente, el ritmu de los cantares ye lentu y, con muncha frecuencia, devasen los cuatro minutos de duración mínima y nun ye frecuente l'usu de solos de guitarra. Tamién esta fuerte rellación apreciar na composición llírica, onde munches vegaes los versos non riman unos con otros. La evolución en rellación al [[post-punk]], notar a partir de nuevos soníos y formes de tocar la guitarra (munches vegaes ocupen guitarres con soníu aburuyáu), pudiendo tamién incluyir la guitarra acústica por casu. Tamién, nel casu de delles bandes y artistes, el rock alternativu toma influencies del [[hard rock]] na agresividá y [[solo (música)|solos]] de guitarra de los cantares, anque la diferencia anicia en qu'estos solos suelen ser muncho más ruidosos y antimelódicos (exemplu: Radiohead, &quot;[[The Bends|My Iron Lung]]&quot;; The Smashing Pumpkins, &quot;[[Soma (cantar)|Soma]]&quot;; Jeff Buckley, &quot;[[Grace (álbum de Jeff Buckley)|So Real]]&quot;).

Col tiempu, evolucionó a una manera más llibre, onde la guitarra nun ye necesariamente la protagonista y añediendo preseos como teclaos, sintetizadores, pianu y sinfónicos, y poniendo atención en soníos atmosféricos (exemplu: Radiohead, &quot;[[In Rainbows|All I Need]]&quot;; [[The Verve]], &quot;[[Bitter Sweet Symphony]]&quot;; [[Soda Stereo]], &quot;[[Dynamo (álbum)|Nuesa Fe]]&quot;), compartiendo asina elementos col [[rock esperimental]] y el [[rock progresivu]].

Cuando se compara'l '''rock alternativu''' &quot;clásicu&quot;, colos sos subxéneros, apaecen clares diferencies. El [[britpop]] amiesta soníos más melódicos, menos depresivos, entemecíos con pop rock, lo que tamién-y dio la gran popularidá que tuvo nos 90';&lt;ref&gt;[http://rateyourmusic.com/genre/Britpop/ Britpop - Music Genres - Rate Your Music]&lt;/ref&gt; el [[grunge]] ye muncho más centráu na guitarra, con clares influencies del [[punk rock]]/[[hardcore]] y el [[heavy metal]]/[[hard rock]];&lt;ref&gt;[http://rateyourmusic.com/genre/grunge Grunge - Music Genres - Rate Your Music]&lt;/ref&gt; el [[shoegazing]] ye una variación desaxeradamente focalizada na atmósfera y ye fuertemente influyíu pola [[neopsicodelia]].&lt;ref&gt;[http://rateyourmusic.com/genre/Shoegaze/ Shoegaze - Music Genres - Rate Your Music]&lt;/ref&gt; Con unu de los subxéneros que guarda mayores diferencies ye col [[indie rock]], yá qu'en términos de soníu, son casi opuestos. En realidá la paternidá del '''rock alternativu''' escontra'l [[indie rock]] acomuñar a que'l primeru abrió les puertes pa la nacencia de diversos movimientos de música independiente.&lt;ref&gt;[http://rateyourmusic.com/genre/Indie+Rock/ Indie Rock - Music Genres - Rate Your Music]&lt;/ref&gt;

== El términu rock alternativu ==
La música conocida anguaño como rock alternativu foi denomada so otres etiquetes primero que l'axetivu alternativu» fora d'usu común. Nel [[Reinu Xuníu]] utilizóse la espresión «college rock» pa definir la música que se programaba n'el emisores de radio universitaries y los gustos de los estudiantes que les escuchaben. N'[[Estaos Xuníos]] el términu más emplegáu foi «indie», denominación que nació alredor de 1985 p'arrexuntar a dellos subxéneros&lt;ref&gt;Reynolds, Simon. ''Rip It Up and Start Again: Postpunk 1978-1984''. Penguin, 2005. Pg. 391. ISBN 0-14-303672-6&lt;/ref&gt; y que sigue vixente na actualidá. «Indie rock» foi la espresión equivalente en EE. XX. hasta la puxanza comercial que vivió'l xéneru nos primeres 90, por cuenta de que la mayoría d'estos grupos grababen en compañíes independientes. Hacia l'añu 1990 popularizóse'l términu «rock alternativu»,&lt;ref&gt;Azerrad, Michael. ''Our Band Could Be Your Life: Scenes from the American Indie Underground, 1981-1991''. Little Brown and Company, 2001. Pg. 446. ISBN 0-316-78753-1&lt;/ref&gt; anque la espresión empezó a utilizase a mediaos de los 80.

El rock alternativu definióse dende los sos entamos pol so refugu al mercantilismu de la cultura establecida. Los grupos alternativos de los 80 actuaben en pequeños clubes, grababen en discográfiques independientes y yeren conocíos polos sos siguidores al traviés de la boca a boca.&lt;ref name=&quot;encarta&quot;&gt;&quot;Rock Music.&quot; Microsoft® Encarta® 2006 [CD]. Redmond, WA: Microsoft Corporation, 2005.&lt;/ref&gt; El rock alternativu nun ye un estilu musical como tal, sinón una denominación bien amplia que toma dende les guitarres aburuyaes y les lletres depresives del grunge, hasta la inocencia degaxada del [[twee pop]], pasando pol pop revivalista del britpop, les melodíes etéreas del [[dream pop]] o la esperimentación del [[post rock]].

== Historia ==
[[Ficheru:MTV.png|220px|thumb|La canal [[MTV]] sirvió pa promocionar a munches bandes del rock alternativu.]]

Nos años ochenta les radios universitaries de EE. XX. empezaron a espublizar el rock alternativu mientres el emisores comerciales inoraben a estos nuevos grupos. Sicasí, nel Reinu Xuníu foi sopelexáu na [[BBC One]] por dellos [[disc jockey]]s, ente los que destaca especialmente [[John Peel]], célebre en tol mundu poles sos famoses [[Peel Sessions]]. Por esti motivu, dellos artistes que yeren consideraos ''de cultu'' n'Estaos Xuníos, llograron un considerable ésitu nel Reinu Xuníu. En [[1986]] nació'l programa nocherniegu ''120 Minutes'' na cadena de televisión [[MTV]], espaciu que se convertiría nel escaparate más popular del rock alternativu hasta la so esplosión comercial nos 90.

Anque la mayoría de los artistes alternativos de los 80 nun consiguieron grandes ventes de los sos discos, exercieron una considerable influencia nos músicos que crecieron nesta década y punxeron la base pal so posterior ésitu masivu.&lt;ref&gt;''Our Band Could Be Your Life'', pg. 3-5.&lt;/ref&gt; L'ésitu comercial del álbum ''[[Violator (álbum)|Violator]]'' de [[Depeche Mode]], editáu en [[1990]], llevó a munchos grupos de rock alternativu (a pesar de que &quot;Depeche Mode&quot; nun ye una banda alternativa) a introducise nel ''mainstream'', collechando grandes ventes al empar que bones crítiques per parte de la prensa especializada. Sicasí, munchos d'estos artistes refugaben l'ésitu por contradicir la ética ''[[do it yourself]]'' y l'idea d'autenticidá artística na que siempres habíen creyíu antes de llograr la popularidá.&lt;ref name=&quot;decade&quot;&gt;Considine, J.D. &quot;The Decade of Living Dangerously.&quot; ''Guitar World''. March 1999.&lt;/ref&gt; Dempués de que la mayoría d'estos grupos eslleiérense o s'estremaren voluntariamente del focu d'atención, el rock alternativu dexó de ser popular ente les audiencies mainstream.

=== Rock alternativu nel Reinu Xuníu ===
[[Ficheru:Robertsmith.jpg|thumb|left|260px|[[Robert Smith]] de [[The Cure]].]]

El [[post-punk]] británicu xugó un papel importante dientro del rock alternativu, fueron bandes de post punk como [[The Cure]] o [[Siouxsie And The Banshees]] les qu'empezaron a esperimentar y anovar el so estilu musical post punk/new wave hasta llegar a lo que seria'l rock alternativu de principiu de los años 80. Joy Division anque nunca llegó a categorizarse como una banda de rock alternativu, ayudó ya influyo a qu'otres bandes que yá tocaben con influencies post punk evolucionaren la so música hasta'l rock alternativu como lo son [[U2]] y [[The Smiths]] llegando estos dos bandes a llograr grandes ventes mientres influyíen a toa una xeneración de bandes.

[[Ficheru:Morrissey and Marr 2.jpg|thumb|right|250px|[[The Smiths]].]]

El so usu de la [[guitarra llétrica]] nuna dómina apoderada polos [[sintetizador]]es, ye vistu como'l final de la [[New wave]] nel Reinu Xuníu,&lt;ref name=&quot;British alt-rock&quot;&gt;Erlewine, Stephen Thomas. &quot;[http://www.allmusic.com/explore/essay/ British Alternative Rock]&quot;. ''All Music Guide''. 20 de mayu del 2006.&lt;/ref&gt; llogrando convertise tamién nun grupu de cultu en munchos otros países. Tres la disolución de los Smiths en 1987, el so cantante [[Morrissey]] empecipió la so carrera en solitariu tan influyente como la desenvuelta col so antiguu grupu, coles mesmes qu'otros grupos como [[The Housemartins]], [[James (banda)]] y [[The Wedding Present]] incidieron nel mesmu estilu que los Smiths. Un cantar de The Wedding Present foi incluyida nel célebre [[casete]] [[C86]] que publicó'l [[New Musical Express]].

Esta cinta dio nome al movimientu musical del mesmu nome y convirtióse na principal influencia nel desenvolvimientu de la escena alternativa británica polo xeneral y del [[indie pop]] en particular. Otros grupos qu'apaecíen nel mesmu casete fueron The Pastels, [[Primal Scream]] y Soup Dragons, bandes estos dos últimes que camudaríen el so soníu utilizando elementos de [[música electrónica]] pocos años más tarde.&lt;ref&gt;{{cita web | autor=Hann, Michael | añu=2006| títulu=Fey City Rollers | editorial=guardian.co.uk | url=http://arts.guardian.co.uk/features/story/0,11710,1325674,00.html| mesacceso=12 November | añoacceso=2006|urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://arts.guardian.co.uk/features/story/0,11710,1325674,00.html|fechaarchivu=26 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web | autor=Hasted, Nick | añu=2006| títulu=How an NME cassette launched indie music | editorial=independent.co.uk | url=http://enjoyment.independent.co.uk/music/news/article1932714.ece| mesacceso=12 November | añoacceso=2006}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Thom yorke radiohead2.jpg|thumb|left|200px|[[Thom Yorke]] líder de [[Radiohead]].]]

[[Ficheru:PlaceboBologna2009.jpg|thumb|right|200px|[[Placebo (banda)|Placebo]] en 2009]]

Nel Reinu Xuníu tamién surdieron otres formes de rock alternativu mientres los 80, como'l que practicaben [[New Order]], grupu que surdió de les cenices de [[Joy Division]] tres el suicidiu del so líder [[Ian Curtis]] y qu'esperimentaba con influencies de la [[música electrónica]] y del [[House (música)|house]] integrándoles en cantares indie. Coles mesmes, l'estilu de [[The Jesus and Mary Chain]], que se basaba en melodíes pop envueltes en murios de guitarres ruidoses, xuntu al [[dream pop]] de grupos como [[Cocteau Twins]] y el [[space rock]] de [[Spacemen 3]] fueron les principales influencies de la corriente [[shoegazing]] nacida a finales de la década.

Esti movimientu foi bautizáu d'esta forma pola costume de los miembros de los grupos que lu integraben de mirar escontra baxo mientres actuaben en direutu,&lt;ref name=&quot;British alt-rock&quot; /&gt; ente estes bandes destacaron [[My Bloody Valentine]], Slowdive, [[Ride]] o [[Swervedriver]] y fueron predominantes na prensa británica a finales de la década. El shoegazing compartió protagonismu cola escena [[Madchester]] surdida na ciudá de Mánchester alredor de la discoteca [[The Haçienda]] y del sellu [[Factory Records]] y tuvo representada por grupos como [[Happy Mondays]], [[The Stone Roses]] o [[The Charlatans]], que combinaben el indie, el [[rock sicodélicu]] y la cultura [[rave]].

A principiu del añu 2000, los ingleses [[Muse]] empiecen a coyer una gran popularidá nel rock alternativu, añedir a esti estilu daqué de pop rock, rock clásicu, melodíes rápides, agresives y soníos aburuyaos propios de la banda.

[[Ficheru:Muse 054.jpg|thumb|left|260px|[[Matt Bellamy]] vocalista de [[Muse]].]]

==== Britpop y post-britpop ====
Col cayente de la escena Manchester y lo poco glamuroso del shoegazing, el grunge americanu dominó la escena alternativa y la prensa británica nos primeres 90,&lt;ref name=&quot;British alt-rock&quot; /&gt; sicasí, solo unos pocos grupos alternativos, como [[Radiohead]], [[U2]] o [[The Cure]], fueron capaces de consiguir repercusión n'EE.XX.

[[Ficheru:Oasis Noel and Liam WF.jpg|thumb|290px|La banda [[Oasis (banda)|Oasis]] ye un esponente del Britpop.]]

Como reacción a esta invasión d'Estaos Xuníos, surdieron dellos grupos insolentemente británicos que se propunxeron «mandar a paséu al grunge» y declararon la guerra musical a Estaos Xuníos con ayuda del públicu y la prensa del Reinu Xuníu.&lt;ref&gt;Youngs, Ian. &quot;[http://news.bbc.co.uk/1/hi/entertainment/music/4144458.stm Looking back at the birth of Britpop]&quot;. ''[[BBC News]]''. 9 de xunu de 2006.&lt;/ref&gt; Bautizáu como ''[[Britpop]]'' pola prensa musical y con [[Oasis (banda)|Oasis]], [[Blur]], [[Suede]], [[The Verve]], [[Pulp (banda)|Pulp]] y más palantre [[Placebo (banda)|Placebo]] como cabeces visibles, el movimientu convertir nel equivalente británicu a la esplosión grunge&lt;ref name=&quot;British alt-rock&quot; /&gt; ya impulsó al rock alternativu d'esti país a figurar nes llistes de ventes d'otros munchos, amás de provocar una revitalización de la cultura xuvenil británica que foi conocida como ''Cool Britannia''. En 1995 el fenómenu [[britpop]] remató cola espublizada rivalidá de los sos dos grupos de cabecera, Oasis y Blur, simbolizada cuando llanzaron los sos respeutivos nuevos singles nel mesmu día. Blur ganó [[la batalla del Britpop]], pero l'álbum d'Oasis ''[[(What's the Story) Morning Glory]]'' convertir nel tercer discu más vendíu na historia del Reinu Xuníu,&lt;ref&gt;{{cita web |añu=2006| títulu=Queen head all-time sales chart | editorial=BBC.co.uk | url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/6151050.stm| mesacceso=3 January | añoacceso=2007}}&lt;/ref&gt; ésitu que tuvo continuación en munchos otros países.

[[Ficheru:Damon Albarn live29.07.2013 in Rome.JPG|thumb|left|250px|[[Damon Albarn]], vocalista de [[Blur]].|right]]

El britpop empezó a aparrar cuando'l tercer discu d'Oasis ''[[Be Here Now]]'' recibió crítiques pocu entusiastes y Blur foi incorporando a la so música influencies del rock alternativu d'Estaos Xuníos a partir del so [[Blur (álbum)|álbum homónimu]].&lt;ref&gt;Harris, John. ''Britpop!: Cool Britannia and the Spectacular Demise of English Rock''. Da Capo Press, 2004. Pg. xix. ISBN 0-306-81367-X&lt;/ref&gt; Paralelamente, Radiohead consiguió que'l so discu ''[[OK Computer]]'' fora aclamáu pola crítica marcando un gran contraste col tradicionalismu del britpop ya influyendo a bien de músicos y grupos.&lt;ref&gt;Harris, pg. 369-370.&lt;/ref&gt; El indie rock británicu recién resurdió en parte gracies al ésitu collecháu por [[The Strokes]] nel Reinu Xuníu, mayor que nel so país d'orixe. Al igual qu'asocede nel indie rock d'Estaos Xuníos actual, munchos grupos alternativos británicos como [[Franz Ferdinand]], [[The Libertines]], [[Bloc Party]] o [[Arctic Monkeys]] recueyen l'heriedu de bandes post punk como [[Joy Division]], [[Wire]], [[Gang of Four (música)|Gang of Four]] o [[The Cure]].

=== Rock alternativu nos Estaos Xuníos ===
[[Ficheru:Padova REM concert July 22 2003 blue.jpg|thumb|left|250px|El grupu [[R.E.M.|REM]] en conciertu.]]

Los primeros grupos alternativos d'Estaos Xuníos como Dj Rafafire [[Violent Femmes]] o [[The Feelies]] combinaben les influencies del punk con música folk norteamericana y soníos más comerciales. R.E.M. foi'l primer grupu alternativu en tener ésitu comercial cuando'l so álbum de debú de [[1983]], ''[[Murmur]]'', entró nel Top 40 n'EE.XX.&lt;ref name=&quot;American alt-rock&quot; /&gt; La corriente llamada ''Paisley Underground'', surdida en [[Los Angeles]] y representada por grupos como [[Dream Syndicate]] o [[Green on Red]], tamién taba bien rellacionada col soníu de R.E.M. al incorporar na so música influencies del [[rock sicodélicu]] y harmoníes vocales y xuegos de guitarres carauterísticos del [[folk rock]], combinaes col heriedu del punk y de grupos de cultu como [[The Velvet Underground]].&lt;ref name=&quot;American alt-rock&quot; /&gt; Toes estes bandes fueron arrexuntaes n'Europa so la denominación Nuevu rock americanu», nome que se popularizó a mediaos de los 80 pa referise a esti soníu.&lt;ref&gt;[http://www.sysvisions.com/feedback-zine/criticas/c_dreamsyndicate.html Reseña de Dream Syndicate en Feedback-zine]&lt;/ref&gt;

Delles discográfiques indie d'Estaos Xuníos, como SST, Twin/Tone, Touch and Go, [[Dischord Records]] o [[Sub Pop]] protagonizaron la transición dende'l [[hardcore punk]], que foi la corriente dominante na escena underground norteamericana a principios de los 80 hasta los distintos estilos de rock alternativu que taben surdiendo d'este.&lt;ref&gt;Reynolds, p. 390&lt;/ref&gt; Los grupos de [[Minneapolis]] [[Hüsker Dü]] y [[The Replacements (banda)|The Replacements]] fueron representativos d'esti cambéu, una y bones procediendo del hardcore llueu ampliaron les sos influencies evolucionando escontra un soníu más melódicu&lt;ref name=&quot;American alt-rock&quot;&gt;[http://wc03.allmusic.com/cg/amg.dll?p=amg&amp;sql=19:T578 American Alternative rock &amp; Post punk en All Music]&lt;/ref&gt; que remató nos álbumes ''Zen Arcade'' de Hüsker Dü y ''Let it Be'' de The Replacements, dambos publicaos en [[1984]]. Estos dos discos, según los siguientes que grabaríen dambos grupos, fueron aclamaos pola crítica y llamaron l'atención escontra l'emerxente rock alternativu. Nel mesmu añu la discográfica SST tamién publicó discos d'otros grupos que contribuyeron a la espansión de la escena, como ye'l casu de Minutemen y [[Meat Puppets]], quien combinaben el punk con [[funk]] y [[country]] respeutivamente.

[[Ficheru:Sonic Youth live 20050707.jpg|250px|thumb|[[Sonic Youth]] en direutu.]]

Al igual qu'estos grupos, otres bandes empezaron a sumar otres referencies al so soníu pal rock alternativu, partiendo del hardcore. Dientro de l'activa escena de [[Washington D.C.]] impulsaos pola discográfica Dischord Records y grupos como Rites of Spring y Embrace, que los sos miembros formaríen la influyente banda [[Fugazi]] en [[1987]]. Coles mesmes [[Bad Religion]] convertir nel grupu más importante del [[hardcore melódicu]], dando abellu a otros grupos del mesmu xéneru que fueron evolucionando hasta'l rock alternativu na discográfica de la so propiedá [[Epitaph Records]]. Bandes que fixeron la so transición de hardcore punk escontra'l rock alternativu son por casu la banda [[Soul Asylum]].

A finales de la década, la escena independiente d'Estaos Xuníos y les radios universitaries taben apoderaes tantu pol college rock de [[They Might Be Giants]], Camper Van Beethoven, o Throwing Muses, como pol [[noise rock]] de [[Sonic Youth]] y [[Dinosaur Jr]], o poles propuestes más ruidistas y griespes de los [[Pixies]], Big Black, Butthole Surfers o Pussy Galore.

[[Ficheru:Rhcp-live-pinkpop05.jpg|thumb|left|250px|La banda californiana [[Red Hot Chili Peppers]].|right]]

Mientres esti periodu, dellos grupos alternativos empezaron a roblar contratos con discográfiques multinacionales, como foi'l casu de Hüsker Dü y The Replacements, quien llograron una mínima repercusión. Otra manera, otros grupos como [[Coin (banda)]], R.E.M. y [[Jane's Addiction]] consiguieron [[discu d'oru|disco d'oru]] y [[discu de platinu|platino]], preparando asina'l camín pa la esplosión alternativa posterior.&lt;ref name=&quot;buzz&quot;&gt;Azerrad, Michael. ''Come As You Are: The Story of Nirvana''. Doubleday, 1994. p. 160 ISBN 0-385-47199-8&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Azerrad (1994), pg. 4&lt;/ref&gt; El casu de los Pixies foi distintu, yá que consiguieron una notable repercusión n'Europa mientres nel so país fueron inoraos pol públicu y la industria.

[[Ficheru:Pixies 2004.jpg|thumb|308x308px|La banda [[Pixies]] ye un esponente notable del rock alternativu.]]

==== El grunge y l'ésitu comercial ====
[[Ficheru:Nirvana around 1992.jpg|thumb|240px|La banda [[Nirvana (banda)|Nirvana]] ye un esponente del grunge.|right]]

El grunge foi un subxéneru del rock alternativu que nació na ciudá de [[Seattle]] a mediaos de los 80 y que sintetizó'l [[hard rock]] de los primeres 70 y el hardcore punk por aciu l'usu de guitarres aburuyaes, efeutos fuzz y acoples. L'añu 1991 convertir nun añu clave nel rock alternativu polo xeneral y nel grunge en particular por cuenta de la publicación de ''Nevermind'', el segundu y más conocíu álbum de Nirvana, lo mesmo que de los álbumes ''[[Ten]]'' de [[Pearl Jam]], ''[[Badmotorfinger]]'' de [[Soundgarden]], amás d'álbumes alternativos como ''[[Out of Time (álbum)|Out of Time]]'' de [[R.E.M.]] y ''[[Blood Sugar Sex Magik]]'' de [[Red Hot Chili Peppers]]. El sorprendente ésitu de [[Nirvana (banda)|Nirvana]] con ''[[Nevermind]]'' provocó que les radios comerciales empezaren a programar rock alternativu y abrió les puertes del mainstream a otros grupos,&lt;ref&gt;Rosen, Craig. &quot;Some See 'New Openness' Following Nirvana Success.&quot; ''Billboard''. 25 de xineru de 1992.&lt;/ref&gt; coles mesmes que les multinacionales discográfiques, confuses pol ésitu del xéneru y provecíos por saca-y partíu, empezaron a contratatar masivamente a grupos alternativos.&lt;ref&gt;{{cita web | autor=Browne, David | añu=1992| títulu=Turn That @#!% Down! | editorial=EW.com | url=http://www.ew.com/ew/article/0,,311492,00.html | mesacceso=April 17 | añoacceso=2007}}&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Eddie Vedder 01.jpg|thumb|left|220px|[[Eddie Vedder]], vocalista de [[Pearl Jam]].|right]]

La esplosión del rock alternativu cuntó n'Estaos Xuníos cola ayuda de la cadena televisiva MTV y de [[Lollapalooza]], un festival itinerante qu'ayudó a popularizar a grupos alternativos como [[Nine Inch Nails]], [[Primus]], [[The Smashing Pumpkins]], o [[Hole]]. A mediaos de los 90 la música alternativa yera sinónimu de grunge pa los medios de comunicación ensin especializar y pal públicu xeneral, y la supuesta «cultura alternativa» empezó a ser comercializada al igual qu'asocedió cola [[contracultura]] [[hippie]] a finales de los 60. Mientres los 90 munchos artistes de música comercial como [[Alanis Morissette]] o [[Hootie and the Blowfish]] fueron promocionaos poles discográfiques multinacionales como artistes alternativos aprovechando la popularidá del xéneru, coles mesmes qu'otros grupos como [[Third Eye Blind]], [[Goo Goo Dolls]] o [[Matchbox 20]] tomaron ciertes carauterístiques del rock alternativu pa da-yos un soníu más comercial y convencional. El ''[[New York Times]]'' afirmó en [[1993]] que «el rock alternativu nun paez yá bien alternativu, cada multinacional tien un puñáu de grupos guitarreros con camises anches y vaqueros raídos, grupos con aspeutu rebalbu y bonos [[riff]]s que cultiven lo oblicuo y lo evasivo, que despinten melodíes pegadices con ruiu y música d'artesanía con desdexamientu».&lt;ref&gt;{{cita publicación | autor=Pareles, Jon. | fecha= 28 de febreru [[1993]]| títulu=Great Riffs. Big Bucks. New Hopes? | editorial=NYTimes.com | url=http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9F0CE6D81739F93BA15751C0A965958260 | fechaaccesu= 1 de setiembre de 2007}}&lt;/ref&gt;

Magar esta banalización, la música alternativa que se caltuvo alloñada de les compañíes multinacionales y el ruiu mediático vivió una dómina de gran creatividá na que surdieron ensame de grupos noveles y nuevos sellos como [[Domino Records]], [[Matador Records]] o Merge, que se sumaron a los creaos mientres los 80. Tamién surdieron otros xéneros de rock alternativu como'l [[Lo fi]] (n'español baxa fidelidá), representáu por grupos como [[Pavement]], [[Sebadoh]] o [[Guided by Voices]], movimientu que volvía a los raigaños del rock alternativu dando más importancia a la música y l'actitú que al remangu instrumental y a les grabaciones sofisticaes. Otros nuevos xéneros como'l [[post-rock]] y el [[math rock]] carauterizar por esplorar nueves víes combinando'l jazz, el [[rock esperimental]] y el [[krautrock]] col rock independiente.

[[Ficheru:Chris Cornell Montreux Jazz Festival 2005.jpg|thumb|220px|[[Chris Cornell]], vocalista de [[Soundgarden]].|right]]

Pela so parte, el movimientu [[Riot Grrl]], que'l so mayor esponente foi'l grupu [[Bikini Kill]], reivindicaba un mayor protagonismu de les muyeres nel rock ya inspirábase en muyeres como [[Kim Gordon]] o [[Kim Deal]] y en grupos femeninos como Hole, [[L7]] o [[Babes in Toyland]]. Les muyeres, a diferencia d'otres corrientes musicales anteriores, tuvieron un gran pesu nel rock alternativu; munches bandes cuntaron con chiques instrumentistes na so formación y grupos y artistes como Throwing Muses, Belly, [[The Breeders]], Liz Phair, Xuliana Hatfield, Come, [[Sleater-Kinney]] o la británica [[PJ Harvey]] ente otres, destacaron poles sos lletres nes que trataben temes como l'amor y el sexu dende una perspeutiva femenina y n'ocasiones [[feminista]].

El protagonismu del rock alternativu nel mainstream empezó a tornar por dellos motivos, ente ellos la muerte de [[Kurt Cobain]] en [[1994]] y el pleitu de Pearl Jam contra la promotora de conciertos ''Ticketmaster'', que provocó que nun pudieren actuar en bona parte de los Estaos Xuníos.&lt;ref name=&quot;decade&quot; /&gt; Sicasí, otros grupos como [[The Wallflowers]] (Banda formada por Jakob Dylan, fíu del llexendariu músicu [[Bob Dylan]]), [[Weezer]] o [[Foo Fighters]] y grupos de punk rock como [[Green Day]] y [[Offspring]] que tamién fueron etiquetaos como alternativos na dómina, siguieron gociando de grandes ventes a mediaos de la década. En [[1998]] otru fechu significativu amosó'l cayente del rock alternativu más empobináu al mainstream cuando'l festival Lollapalooza nun pudo atopar una cabeza de cartelu pa la edición d'esi añu, a lo que se refirió la revista Spin cuando afirmó que «nestos momentos Lollapalooza atopar nuna situación comatosa al igual que'l rock alternativu».&lt;ref&gt;Weisbard, Eric. &quot;This Monkey's Gone to Heaven.&quot; ''Spin''. July 1998.&lt;/ref&gt; A empiezos del sieglu XXI los principales grupos alternativos que consiguieron ésitu na década anterior como Nirvana, The Smashing Pumpkins, Soundgarden, [[Alice in Chains]], [[Rage Against the Machine]] y Hole habíense disueltu. Mentanto, el indie rock taba diversificándose per mediu de grupos como [[Modest Mouse]], [[Bright Eyes]] o [[Death Cab for Cutie]], y d'otros que revisitaban el [[garage rock]] como [[The White Stripes]], [[Linkin Park]], [[The Strokes]] o'l post punk como [[Interpol (banda)|Interpol]], bandes que consiguieron llevar otra vegada'l rock alternativu a les llistes d'ésitos. Debíu al ésitu d'estos grupos, la revista Entertainment Weekly publicó en 2004: «Dempués de casi una década de dominiu de grupos de [[rap rock]] y [[nu-metal]], el rock alternativu d'ésitu por fin vuelve ser bonu».&lt;ref&gt;{{cita web | autor=Hiatt, Brian; Bonin, Lian; Volby, Karen | añu=2004| títulu=The Return Of (Good) Alt-Rock | editorial=EW.com | url=http://www.ew.com/ew/article/0,,659881,00.html | mesacceso=August 28 | añoacceso=2007}}&lt;/ref&gt;

=== Rock alternativu cristianu ===
[[Ficheru:John Cooper.jpg|thumb|200px|left|[[John Cooper]] vocalista de [[Skillet]].]]

Música Alternativa Cristiana (MAC) Ye una forma de rock alternativu la música que se basa nuna llírica cristiana na so visión del mundu. ACM les sos sigles n'inglés nun se llinda a estilos como'l rock alternativu, pero tamién inclúi rap y hip hop. A diferencia de la Música cristiana y Rock cristianu, ACM polo xeneral, fai fincapié nel estilu musical sobre'l conteníu llírico. El grau en que la fe apaez na música varia d'un artista a artista. La música alternativa cristiana tien los sos raigaños na década de 1980, como los primeros esfuercios nel Christian punk y la música new wave fueron grabaes por artistes como Daniel Amos, Andy McCarroll y el sofitu moral, Undercover, The 77s, Adam Again, Quickflight, Coru Xuvenil (más tarde rebautizada El Coru), Salvavides Underground, Michael Knott, Los molacinos, Almuerzu con Amy, Steve Taylor, 4-4-1, David Edwards, Clavel Negru y Vector. Na década de 1990, munches d'estes bandes habíase separáu, yá nun se realicen o se realizaben por sellos independientes porque la so música tiende a ser más líricamente complexes (yá menudu más revesosa) de corriente La música pop cristiana. Estes etiquetes temprana (la mayoría yá sumíu) incluyíu Roxa de vinilu, Frontline, Exit, Y Abellugu. El mercáu modernu alcuéntrase anguaño col sofitu de marques como Tooth &amp; Nail Records, Pingue y Floodgate. Estes empreses son parcialmente de propiedá de les etiquetes de mercáu xeneral, tales como Warner, EMI, Y Capitol Records, Ufiertando a los artistes una oportunidá d'ésitu &quot;crucien&quot; nos principales mercaos. L'estilu ye dacuando entemecida con alternative metal y rap-rock influencies, en casos como'l Pillar (banda).

=== Rock alternativu n'otros países ===
[[Ficheru:The Cranberries en Barcelona 18.jpg|thumb|230px|[[Dolores O'Riordan]], vocalista de [[The Cranberries]].]]

* N'[[Australia]] surdieron munchos grupos de rock alternativu de diversos estilos dende los años ochenta, dende [[Nick Cave and the Bad Seeds]], hasta los más recién [[The Vines]], pasando pol indie rock de [[The Go-Betweens]], el garage revival de [[Jet (banda)|Jet]] o'l [[grunge]] de [[Silverchair]].

* En [[Canadá]] el rock alternativu esperimentó un notable ascensu nos últimos años qu'asitiaron a esti país como unu de los más activos dientro de la escena alternativa con grupos como [[Nickelback]], [[Arcade Fire]], [[Three Days Grace]], [[The Hidden Cameres]] ente otros.

* En [[Finlandia]] el máximu representante d'estilu ye'l grupu [[Poets of the Fall]], gallardoniáu con numberosos premios y que yá cunta con tres discos. [[The Rasmus]] y [[HIM]]

* N'[[España]] empezaron a destacar numberosos grupos na década de los 80 gracies a la [[Movida Madrilana]] a nivel nacional. Pero foi a finales de los 80 y a partir de los 90 cuando apaecieron grupos como [[Dover (banda)|Dover]], o [[Sôber]] que tuvieron ésitu internacional. Más tarde empezaron a apaecer grupos como [[Nothink]], [[Dikers]], [[Ragdog]], Vértigu (anguaño [[UVE]]), [[Galbana (banda)|Galbana]], [[Pignoise]] (los dos últimos llegaron a llograr enforma ésitu ente les grandes mases).

* En [[Francia]] munchos artistes alternativos afixeron l'heriedu del pop del so país al rock alternativu d'orixe anglosaxón. Nos 90 empezaron a destacar [[Dominique A]], [[Diabologum]], [[Yann Tiersen]] o [[Françoiz Breut]], y nos [[años 2000]] apaecieron artistes como [[Benjamin Biolay]], [[Keren Ann]] o [[Coralie Clément]] qu'inciden nesta fusión.

* Tamién [[Islandia]] tien un llugar nel panorama alternativu internacional desque [[The Sugarcubes]] popularizar a finales de los 80 y darréu el so cantante [[Björk (cantante)|Björk]] embarcar na so esitosa carrera en solitariu. Otros grupos destacaos surdíos na última década fueron [[Sigur Rós]] y l'agrupación d'[[indietrónica]] [[Múm]].

=== Rock alternativu en Hispanoamérica ===
[[Ficheru:SodaenLima-2100924195.jpg|thumb|280px|[[Soda Stereo]] en [[Lima]].]]

* '''N'Arxentina:''' [[Soda Stereo]] ye unu de los grandes referentes del rock llatín, y tamién del rock alternativu llatín. Magar la so carrera siempres foi cercana al pop, nos 80 averárense abondo al [[post-punk]], y foi nel empiezu del so &quot;segunda etapa&quot; cuando entraron más de llenu nel rock alternativu. L'álbum ''[[Dynamo (álbum)|Dynamo]]'' de 1992, marcó'l so camín pola escena alternativa. Más tarde, en 1995, llanzaron ''[[Suañu Stereo]]'', tamién inspiráu nesi soníu. El mesmu ''Dynamo'', influyíu direutamente pol [[shoegazing|shoegaze]],&lt;ref&gt;http://rateyourmusic.com/release/album/soda_stereo/dynamo/ Dynamo by Soda Stereo - Rate Your Music&lt;/ref&gt; ye consideráu'l discu referente de la escena sónica arxentina y un antes y un dempués na historia del rock n'español. Prueba d'esto son toles bandes influyíes por esti trabayu, por casu, [[Babasónicos]] y [[Los Bruxos]]. Amás Soda Stereo ayudó a la popularización d'estes bandes yá que munches d'elles fueron convidaes a telonear los conciertos de la banda. Considerando les influencies de Soda Stereo, mentamos a [[The Cure]] y munches bandes del xéneru Alternativu. El mesmu [[Gustavo Cerati]] incursionó el rock alternativu na so etapa solista, dexando dos discos bien destacaos como lo son ''[[Amor mariello|Amor Mariello]]'' de 1993 y especialmente ''[[Bocanada]]'' de 1999 que ye consideráu la so obra maestra.&lt;ref&gt;{{cita web |last1=Cortés Pládanu|first1=David|last2=González|first2=Yayo|last3=Galvez|first3=Demián |títulu=&amp;#39;Bocanada' ye consideráu'l meyor discu de Cerati|url=http://www.excelsior.com.mx/funcion/2014/09/07/980371|website=Excelsior |publicación=InventMX |fechaaccesu=24 de setiembre de 2014 |idioma=Spanish}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;allmusic&quot;&gt;[http://www.allmusic.com/album/r426610 &quot;Bocanada&quot;, crítica de Allmusic.com]&lt;/ref&gt; [[Fun People]], banda de hardcore-punk, que tamién foi importante ya influyó a munches otres bandes locales, Escaecer (Ríu Gallegos, Santa Cruz) Influyíos per munches bandes como Don Tetto y bandes nacionales como Attaque 77 (banda de punk alternativu), y [[L'Otru Yo]], grupu que cunta con pasaxes punk ya influencies principalmente de Nirvana, que llogró afitase como una banda importante. Amás, otres bandes, como [[Bersuit Vergarabat]] y [[Illya Kuryaki and the Valderramas]], tamién fundíen los sos ritmos pegañosos con un toque de música alternativa. Estos postreros conocíos como '''IKV '''considerábense un grupu raru y ente les sos influencies destacar a [[Prince Rogers Nelson|Prince]] con amiestos similares a [[Red Hot Chili Peppers]] y otres bandes más dientro de la escena del rock alternativu. Llegáu'l nuevu mileniu sumar al soníu bandes como [[Cuentos Borgeanos]], quien introducieron aspeutos brit-pop y indie-rock, [[Coyona (banda)|Coyona]] dende'l [[Nu metal]], [[Él Mató a un Policía Motorizado]] dende'l [[Noise Rock]]. Darréu nueves bandes crecieron y redefinieron el xéneru de &quot;Rock Alternativu&quot;, ente elles puédese destacar Esperimental Blah Blah, carauterística de la escena indie d'Arxentina na primer década del 2000, [[Superchería]], The Painful Stage of Jimmy, Tulús, Phonalex, [http://www.elsilenciodeigor.com.ar El Silenciu d'IGOR], Nimbu, La Teoría del Caos, etc. Dende la segunda década del 2000 apaecen en gran midida nuevos grupos de la escena underground inspiraos na so mayoría na escena alternativa arxentina de los 90 y na d'Estaos Xuníos de los años 80, ente elles destáquense Bestia Ñácaru, El mio Amigu Invencible, Valentín y Los Volcanes, Los Totales, Tobogán Andaluz, Los Reis del Falsete, Chaboncitos, Viva Elásticu, Sr. Tomate, Rayos de la Niñez, El Perrodiablo, Shaman y Les Pilastres, Los Monos, La Fola Que Quería Ser Chau, Bisarma!, ente otros.

* '''En Perú:''' Pa fines de la década de los 80 grupos como [[Rio (banda)|Rio]] y [[Arena Hash]] yá daben nicios de los que se vendría nos 90. En 1992 apaez n'escena la banda de rock [[Mar de Copes]] (unu de les sos temes más clásiques ye &quot;Un día ensin sexu&quot;, llanzáu como senciellu en 2005); darréu apaecería na escena en 1997 la banda [[Amen (banda)|Amen]] que llanza'l so álbum debú tituláu '''Llibre'''. Pa 1998 [[Libido (banda)|Libido]] unu de los grupos más emblemáticos del rock alternativu peruanu ya hispanu llanzaba la so primer producción titulada homónimamente [[Libido (álbum)|Libido]] el cual marcaría un puntu distintu yá que yera un discu con un soníu Alternativu ya influencies de bandes como [[Radiohead]], [[Nirvana (banda)|Nirvana]], [[grunge]] al cual siguiríen-y dos álbumes bien esitosos [[Fema (álbum)|Fema]] (2000) y [[Pop*Porn]] (2002), asina mesmu la banda [[Campusantu Club]] (1998) y [[Fuelga de fame (banda)|Fuelga de fame]] (1998) banda con muncha influencia grunge, alternativa y hard rock, yá pal nuevu mileniu bandes como [[Zen (banda)|Zen]] y '''Madre Matilda''' siguiríen con esti xéneru en [[Perú]]. En Lima surdió'l grupu llamáu [[Alternativamente]]. Tamién en solos como Pedro Suárez-Vértiz.

* '''En Chile:''' Los más conocíos surdieron a finales de la década de los 80 y los 90. Bandes como [[Los Prisioneros]], [[La Ley (banda)|La Ley]] y [[Los Trés]] marcaron un enclín na polarizada sociedá chilena de la dómina y volviéronse bien populares, hasta'l día de güei. Tamién munches bandes surdieron de la escena musical chilena escontra la internacional como [[Saiko]], [[Lucybell]], [[The Ganjas]], [[Los Bunkers]], y Rekiem.

* '''En Colombia:''' [[Aterciopelaos]] lidera la escena de la música alternativa colombiana con fama y repercusión internacional, tamién hai otros munchos grupos como [[Aviones (banda)|Aviones]], [[Donna Joe Radio]], [[Persei4]], [[The Hall Effect]], [[The Mills]], [[Dyënno]], [[L'Ensin Sentíu]], [[Latam]], [[Mundu Invisible]], [[V for Volume]], [[Trés y Yo]] y [[The Other Planet]], qu'entemecen soníos roqueros disímiles como [[David Bowie]], [[Foo Fighters]], Nick Cave and The Bad Seeds, [[Portishead]], [[Radiohead]], [[Sonic Youth]], [[Linkin Park]] y [[Pixies]] ente otros, con lletres fondes, harmoníes simples y soníos trupos.

* '''En Méxicu:''' [[Caifanes (banda)|Caifanes]] fueron los iniciadores del movimientu nesti país, [[Café Tacvba]], [[Maná (banda)|Maná]], [[Zoé]], [[Bengala (banda)|Bengala]], [[Fobia (banda)|Fobia]], [[Molotov (banda)|Molotov]], [[PXNDX]], [[Plastilina Mosh]], [[Zurdok]], [[Porter (banda)|Porter]] y [[Austin TV]], estos dos últimos con un soníu [[post-rock]] y con influencies de [[Sigur Rós]], [[God is An Astronaut]] y [[Mogwai]]. Tamién cabo mentar a [[Chikita Violenta]], [[Bam Bam]], [[60 Tigres]], [[Los Románticos de Zacatecas]], [[Los Nelzon]], [[Apolo]], [[Lady Lane]], [[Ensame]], [[She's a Tease]], [[Mr. Racoon]], [[Kinky]] y [[Hello Seahorse!]] y [[Descartes a Kant]].

* '''N'Ecuador:''' El circuitu indie de [[Rock ecuatorianu]] tien como esponentes a los [[Víbora Julieta]], banda de garaxe que con influencies de los norteamericanu Soundgarden y los británicos [[Black Sabbath]], llanzaron una propuesta sólida alloñada de disqueras internacionales y la sumida banda guayaquileña [[Luciérnaga (banda)|Luciérnaga]], col recordáu discu coloráu, que reflexu rellumos de vanguardia y esperimentación con estilu y potencia nel so curtiu periodu de 5 años d'esistencia. Per otru llau, los [[Mamá Vudú]] tán fuertemente influyíos pol soníu de bandes como Joy Division, Sonic Youth y The Smiths. Tamién otres como [[Rayuela (banda)|Rayuela]] banda quiteña con dellos años n'escena, influyíu por [[Nirvana (banda)|Nirvana]] y [[Soundgarden]], ente otros. Otros grupos destacaos que pueden considerase como de &quot;rock alternativu&quot; son la mítica banda [[Sal y Mileto]], [[Anti Dopping]], Alicia tirar pol Parabrís, el solista [[Christian Stephen]], Mad Brain y Siella d'Estielles (2000-2007).

* '''En Paraguay:''' [[Flou]], En poco tiempu, llogró l'atención d'un gran númberu de persones y consiguió un llugar destacáu dientro de la escena llocal del Paraguay. Puede dicise que tán ente los músicos más populares del so país.

* '''En República Dominicana:''' [[Toque Fondu]] con álbumes como ''Moneda'' y ''Cría Cuervos''; [[Al Jadaqui]] col so álbum ''Toma unu''; [[Poket]] y [[Tabu-Tek]], con Syntetic.

* '''En Costa Rica:''' La escena roquera costarricense puede dicise que naz a finales de los 80 cola agrupación Café con Lleche, liderada por José Capmany (fináu nel 2001), nos noventa grupos como El Parque y Indigo lideren una efervescente escena, que dio pasu a grupos como Evolución, Gandhi y otros. Dempués la escena alternativa alcuéntrase liderada por grupos como los enantes citaos El Parque, Evolución y Gandhi, amás de Parque nel Espaciu ente otros.

* '''N'Uruguái:''' [[Bonos Rapazos]], en permanente ascensu, tomen elementos de bandes como Sonic Youth o Pixies.

* '''En Venezuela:''' [[La Vida Boheme]] y [[Carambelos de Cianuru]] son los dos esponentes más reconocíos del rock alternativu d'esti país. Sicasí, les bandes &quot;mítiques&quot; del rock venezolanu son [[Zapatu 3]] y [[Sentimientu Muertu]] (80 y 90), tamién se destacar [[Solares]], [[Clarescuru]] y [[Dermis Tatú]]; otros grupos interesantes son [[Autopista Sur]], [[Sur Carabela]], [[Submarín]] y [[Los Telecaster]]. Na escena posterior tamién s'atopen [[Les Paranoyes]], [[Les Mentes]], [[The Asbestos]], [[Los Mesoneros]], [[Tomates fritos]] y [[Set Sobriu]].

== Ver tamién ==
* [[Grunge]]
* [[Britpop]]
* [[Post punk revival]]
* [[Shoegazing]]
* [[Trip-Hop]]
* [[Metal alternativo]]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

{{Tradubot|Rock alternativo}}
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Xéneros musicales]]
[[Categoría:Xéneros musicales de los años 1990]]
[[Categoría:Subxéneros del rock]]
[[Categoría:Rock alternativu]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>ikuw4t1rd7p9hmzcjm4jtbi6n1rtdm3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Historia universal</title>
    <ns>0</ns>
    <id>90405</id>
    <revision>
      <id>3714320</id>
      <parentid>3714037</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:17:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="182611" xml:space="preserve">[[Ficheru:OrteliusWorldMap.jpeg|thumb|200px|[[Mapamundi]] dibuxáu por [[Ortelius]] (1570).]]

La '''historia universal''', '''historia del mundu''', '''historia mundial''' o '''historia de la humanidá''' ye'l conxuntu de fechos y procesos que se desenvolvieron en redol al ser humanu, dende la so apaición hasta l'actualidá.&lt;ref&gt;Williams, H. S. (1904). ''The historians' history of the world''.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Blainey, Geoffery (2000). ''A short history of the world''. Penguin Books, Victoria. ISBN 0-670-88036-1&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Gombricth, Ernst H. (2005). ''A little history of the world''. Yale. GB y EE. XX.&lt;/ref&gt;

Una carauterística pa estremar el momentu en que s'inventa la [[escritura]], porque esta fixo posible espublizar y caltener el [[conocencia]] adquiríu.&lt;ref&gt;Acordies cola ''Encyclopedia Americana'', 1986 ed., Vol. 29, p. 558, «La escritura da permanencia a la conocencia de los homes y déxa-yos comunicar se a grandes distancies.... Ensin l'arte de la escritura nun sería posible la esistencia de la complexa sociedá d'una gran civilización».&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://books.google.com/books?id=cboXAAAAIAAJ |títulu=Historia del Mundu, Webster, H. (1921). |fechaaccesu=29 d'abril de 2009}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://books.google.com/books?id=cboXAAAAIAAJ&amp;pg=PR5&amp;pg=PA27 |títulu=Boston: D.C. Heath. |fechaaccesu=29 d'abril de 2009}}&lt;/ref&gt; En dellos casos, la escritura, de la mesma, convirtióse nuna necesidá fundamental dende l'apaición de l'[[agricultura]].&lt;ref&gt;Bellwood, Peter. (2004). ''First Farmers: The Origins of Agricultural Societies''. Blackwell Publishers. ISBN 0-631-20566-7&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Cohen, Mark Nathan (1977). ''The Food Crisis in Prehistory: Overpopulation and the Origins of Agriculture''. New Haven y Londres: [[Yale University Press]]. ISBN 0-300-02016-3.&lt;/ref&gt;

Esta [[historia]] ta marcada tantu por una socesión gradual de migraciones, intercambios culturales, descubrimientos y [[inventu|inventos]], como por desarrollos bien aceleraos amestaos a cambeos de [[paradigma]] y a [[Revolución|periodos revolucionarios]].

== Nacencia de los Estaos ==
[[Ficheru:Desembarco_de_Colón_de_Dióscoro_Puebla.jpg|200px|thumb|''Primer desembarcu de Cristóbal Colón n'América'' en 1492. La pintura correspuende a la &quot;Esposición Nacional, Medaya de primer clase&quot; en 1862, por [[Dióscoro Puebla]]]]
[[Ficheru:Nagasakibomb.jpg|thumb|200px|Bomba atómica sobre [[Nagasaki]], 9 d'agostu de 1945.]]
[[Ficheru:Aldrin Apollo 11 original.jpg|thumb|200px|Buzz Aldrin sobre la superficie llunar, 20 de xunetu de 1969.]]
[[Ficheru:United Nations (Member States and Territories).svg|thumb|200px|Miembros de la Organización de les Naciones Xuníes.]]
[[Max Weber]] defini [[Estáu]] como «una organización humana que controla de manera esclusiva y llegal l'usu de la fuercia sobre una zona xeográfica específica».&lt;ref&gt;Weber, Max. &quot;Politik als Beruf&quot;, en ''Gesammelte Politische Schriften'' (Múnich, 1921), páxs. 396-450. Orixinalmente foi una conferencia na Universidá de Múnich, 1918, publicada en 1919 por Duncker &amp; Humblodt, en Múnich.&lt;/ref&gt;

Los primeros estaos apaecieron nel [[IV mileniu e.C.]] en [[Mesopotamia]] y n'[[Exiptu]] a veres del ríu [[Nilu]],.&lt;ref&gt;Baines, John y Jaromir Malek. ''The Cultural Atlas of Ancient Egypt'', revised edition. Facts on File, 2000. ISBN 0-8160-4036-2.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Bard, K. A. ''Encyclopedia of the Archaeology of Ancient Egypt''. NY, NY: Routledge, 1999. ISBN 0-415-18589-0.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Grimal, Nicolas. A History of Ancient Egypt. Blackwell Books, 1992. ISBN 0-631-19396-0.&lt;/ref&gt; 

Nel [[III mileniu e.C.]] surde la [[Cultura del valle del Indo]],&lt;ref&gt;Allchin F., Raymond (ed.). ''The Archaeology of Early Historic South Asia: The Emergence of Cities and States''. Nova York: [[Cambridge University Press]], 1995.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Chakrabarti, D. K. ''Indus Civilization Sites in India: New Discoveries''. Mumbai: Marg Publications, 2004. ISBN 81-85026-63-7.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Dani, Ahmad Hassan; Mohen, J-P. (eds.). ''History of Humanity, Volume III, From the Third Millennium to the Seventh Century BC''. Nova York/París: Routledge/UNESCO, 1996. ISBN 0-415-09306-6.&lt;/ref&gt; y la [[civilización Caral]] en [[Perú]]. La dómina de los [[Trés augustos y cinco emperadores]] a les veres del [[ríu Mariellu]].&lt;ref&gt;History of China. Edward H. Schafer, Time-Life, Time-Life Books - 1968 - 191 páxines.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;History and culture of China. Maurizio Scarpari, Carmen Bolla - 2001 - 292 páxines ISBN 978-5-3082-36&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Empire Mythologic. Roger Goepper, Helmut Brinker - 1988 - 460 páxines ISBN 84-01-60748-5&lt;/ref&gt; En [[China]] a partir del {{AC|2500}}&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.hipernova.cl/LibrosResumidos/Antropologia/CanibalesYReyes/OrigenEstado.html |títulu=L'orixe del estáu chinu |fechaaccesu=17 de mayu de 2009 |autor=Wordpress}}&lt;/ref&gt;apaez la primer [[dinastía]] testificada pola [[arqueoloxía]] que ye la [[dinastía Xia]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.tudiscovery.com/guia_china/china_dinastias/china_shang/index.shtml |títulu=China Antigua |fechaaccesu=17 de mayu de 2009 |autor=Discovery Channel}}&lt;/ref&gt;

Nel [[II mileniu e.C.]] remanecieron civilizaciones en [[Creta]], [[Grecia Antigua|Grecia Oriental]] y [[Turquía]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://abaco.uca.edu.sv/opac/sbusqueda.php?searchText=%5BMATS%5D&amp;CodMat=1.2.21 |títulu=El sieglu II e.C. |fechaaccesu=17 de mayu de 2009 |autor=Florentino Idoate}}&lt;/ref&gt;

Dende'l sieglu I e.C. desenvolvióse una rede de rutes comerciales entamaes a partir del negociu de la [[seda]] China. Les sos diverses rutes, empezaben na ciudá de [[Chang'an]] (anguaño Xi'an) en China, pasando ente otres por [[Karakorum]] (Mongolia), el [[pasu de Khunjerab]] (China/Paquistán), [[Susa]] (Persia), el [[valle de Fergana]] (Taxiquistán), [[Taxila]] (Paquistán), [[Antioquía]] en Siria, [[Alexandría]] (Exiptu), [[Kazán]] (Rusia) y [[Constantinopla]] a les puertes d'Europa, llegando hasta los reinos hispánicos nel sieglu XV, nes llendes d'Europa y a [[Somalia]] y [[Etiopía]] n'África oriental.

Los [[Casines]] de [[Babilonia (ciudá)|Babilonia]] o los [[Manchuria]] de China, consiguieron conquistar a estaos bien desenvueltos y, darréu, integráronse dientro de les sos estructures.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://mx.encarta.msn.com/encnet/refpages/RefArticle.aspx?refid=761563609 |títulu=Les Casines |fechaaccesu=12 de mayu de 2009 |autor=MSM Encarta}}&lt;/ref&gt;
Los europeos consiguieron enclaves imperiales n'[[Indonesia]] y les [[Moluques]], por cuenta de la ausencia de poderes políticos o militares fuertes na rexón.

Nel sieglu XV navegantes chinos como [[Zheng He]] y portugueses como [[Enrique'l Navegante]], impulsaos pol espardimientu de la [[brúxula]], la cartografía y la construcción de grandes naves, establecieron rutes comerciales que conectaron Europa, África y Asia. En 1492 el navegante xenovés [[Cristóbal Colón]] llegó al [[Descubrimientu d'América|continente americanu]], en 1498 el portugués [[Vasco da Gama]] conectó Europa cola India y en 1522 [[Juan Sebastián Elcano]] circunnavegaría per primer vegada'l globu (1519-1522).

A fines del sieglu XVI conformó una gran rede de comerciu marítimu al traviés del océanu Pacíficu con centros portuarios en [[Lima]], [[Panamá]], [[Manila]], [[Cantón (China)|Guangzhou]] y [[Xiamen]]. Simultáneamente españoles y portugueses abrieron ruta naviera pa comerciar esclavos secuestraos n'África y vendíos n'América. Nel sieglu XVI, les meyores de la [[ciencia]] como'l d'[[Andreas Vesalio]] en [[medicina]] y [[Nicolás Copérnico]] y [[Galileo Galilei]] en [[astronomía]] camudaron la visión del mundu (pa los europeos, siquier). Sentaron asina les bases pa una serie de descubrimientos: la [[Gravedá|teoría de la gravedá]] d'[[Isaac Newton]], el principiu de que toa vida vien de otra vida de [[Lazzaro Spallanzani]], el descubrimientu de los [[microorganismu|microorganismos]] por [[Anton van Leeuwenhoek]], la [[vacunación]] d'[[Edward Jenner]], etcétera. Per otra parte, el progresu de la [[Medicina]] con investigadores como [[Louis Pasteur]].

A entamos del sieglu XVII navegantes europeos llegaron a [[Australia]]. Namái la [[Polinesia]] quedó fora, y aun así, les civilizaciones del [[océanu Pacíficu]] fueron sumaes nel sieglu XVIII ([[islla de Pascua]] en 1722, [[Ḥawai]] pol capitán [[James Cook|Cook]]). Coles mesmes, fueron confirmaes per primer vegada les hipótesis sobre'l míticu continente austral, al recibise reportes de la esistencia de [[L'Antártida]].

Por esta dómina produciéronse les [[revolución lliberal|revoluciones lliberales]]. Los esfuercios d'inventores como [[Thomas Newcomen]] y [[James Watt]] llevaron a la invención, a finales del sieglu XVIII, de la [[máquina de vapor]]. La industrialización punxo en manes de les potencies coloniales europees nueves armes pa la guerra, como por casu el [[rifle|rifle de retrocarga]], el [[acorazáu]] o l'[[ametralladora]], lo que-yos dio la supremacía sobre los exércitos. N'Europa mientres el [[sieglu XVIII]], el desenvolvimientu del [[conocencia]] y la [[teunoloxía]], algamó una [[masa crítico]] que fizo posible la [[Revolución industrial]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.questia.com/PM.qst?a=o&amp;d=102816164 |títulu=Charles. Understanding the Industrial Revolution (2000). Online edition |fechaaccesu=29 d'abril de 2009}}&lt;/ref&gt;

Empezó la [[contaminación]] de los [[ecosistema|ecosistemes]], la [[estinción]] de les especies y el consiguiente amenorgamientu de la [[biodiversidá]]. Les emisiones de [[dióxidu de carbonu]] dende mediaos del sieglu XIX, como productu de la quema masiva de combustibles fósiles ([[carbón]], [[petroleu]]), xeneró'l [[efeutu ivernaderu]].

Escontra 1835, los seres humanos algamaron per primer vegada los mil millones d'habitantes na so historia.
Nel pasu de los sieglos XIX a XX, el surdimientu de [[Derechu del trabayo|lleis llaborales]] protexó a los [[trabayador]]es y dexó el surdimientu d'una [[clase media]], y de una [[sociedá de consumu]] a gran escala. Esto nun foi ensin dures lluches, nes cualos les organizaciones de trabayadores ([[sindicatu|sindicatos]]) fueron munches vegaes prohibir y escorrer.

Adulces, toles rexones y poblaciones del globu cayeron sol poder d'unu o otru estáu hasta que, por aciu el [[Tratáu de Berlín de 1878]], el Reinu Xuníu, l'Imperiu austrohúngaru, Francia, l'Imperiu alemán, el Reinu d'Italia, Rusia y l'Imperiu otomanu atribuyéronse los últimos territorios sacupaos, sacante [[L'Antártida]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://geography.about.com/cs/politicalgeog/a/berlinconferenc.htm Xeografía.about.com |títulu=Conferencia en Berlín, de 1884-1885 pa distribuyir África. |fechaaccesu=29 d'abril de 2009}}&lt;/ref&gt;

Nel sieglu XX, l'escosamientu de los territorios mundiales pa ser colonizaos, llevó a les potencies europees a topetar unes con otres. En [[1914]], un incidente menor (l'asesinatu del archiduque [[Francisco Fernando d'Austria]]) desamarró la [[Primer Guerra Mundial]] hasta 1918. Sicasí, la [[paz]] nun foi satisfactoria. Dempués de la Primer Guerra Mundial producióse la [[crisis de 1929|Gran Depresión]] y la [[Guerra Civil Española]] (1936-1939) y la [[revolución rusa de 1917]]. Nel añu 1939 españó la [[Segunda Guerra Mundial]], na cual enfrentáronse les potencies Aliaes ([[Gran Bretaña]], [[Xunión Soviética]], [[Estaos Xuníos]], [[Francia Llibre]], [[Polonia]], [[China]] y munchos más) contra la Exa ([[Alemaña nazi]], [[Italia]], [[Xapón]]).

A partir del final de la Segunda Guerra Mundial en 1946, remaneció un orde bipolar encabezáu por [[Estaos Xuníos]] y la [[Unión de Repúbliques Socialistes Soviétiques|Xunión Soviética]]. Dambos buscaben el dominiu mundial, pero la medrana al arsenal [[bomba atómica |nuclear]] enemigu llevar a evitar la confrontación abierta. Por eso, a esti periodu llámase-y la [[guerra fría]]. Munchos países d'[[Europa del Este]], xunir a la Xunión Soviética y formaron el [[pactu de Varsovia]]. La intensidá de les hostilidaes ente Estaos Xuníos y l'Xunión Soviética foi esguilando hasta llegar a la [[crisis de los misiles]] de 1962. Por cuenta de esto, dambes potencies emponer a rellaciones más cordiales, surdiendo asina la [[Détente]]. Na década de 1980, Estaos Xuníos embarcar nuna nueva carrera armamentista. En respuesta, la Xunión Soviética buscó reformase y abrir nun procesu llamáu [[Perestroika]], que salióse de control, y llevó al esmantelamientu final de la Xunión Soviética y del bloque comunista (1989-1991).

Intentóse crear un nuevu orde mundial tendiente a evitar repitir los horrores de les guerres mundiales, y pa eso creóse la [[Organización de les Naciones Xuníes]] (ONX) en 1945, qu'en 1948 formuló la [[Declaración Universal de los Derechos Humanos]]. Pero la ONX foi relativamente insolvente pa contener a Estaos Xuníos y a la Xunión Soviética. Estos, pela so parte, sofitaron viviegamente la [[descolonización]], desmantelando los imperios coloniales de [[Francia]], [[Inglaterra]] y otros países europeos, como una manera d'intervenir direutamente nes nueves repúbliques. Asina, a la exa &quot;Esti Oeste&quot; (XRSS-EE. XX.) sumóse una exa &quot;Norte Sur&quot; (países ricos y países probes). A los países más probes y atrasaos llamar el [[Tercer Mundu]], por non tener mayor cabida en nengún de los otros dos mundos, el del capitalismu estauxunidense o'l del socialismu soviético.

El desenvolvimientu de la [[cohetería]] na primer metá del sieglu XX, dexó per primer vegada al ser humanu unviar más allá de l'atmósfera, naves y satélites robóticos primeru, y sondes tripulaes dempués. La esploración del espaciu desendolcar nel marcu de la llamada [[carrera espacial]] ente la Xunión Soviética y los Estaos Xuníos; dempués del derrumbe de la primera, la esploración volvióse una empresa de collaboración internacional. Asina, la [[MIR (estación espacial)|Estación Espacial MIR]] foi reemplazada pola [[Estación Espacial Internacional]]. En 1969, el [[Apolo XI]] llega primer vuelu tripuláu a la [[Lluna]]. En [[1977]] empieza la misión [[Voyager]], destinada a esplorar l'esterior del [[sistema solar]]. En 1983 la sonda [[Pioneer 10]], llega hasta la [[heliopausa]], la llende más remota del sistema solar, y abandona definitivamente este. En 1990, entra n'órbita'l [[Telescopiu Espacial Hubble]], el primer telescopiu allugáu más allá de l'atmósfera.

Na primer metá del sieglu XX se masificó l'usu del [[Radio (mediu de comunicación)|radio]] y na segunda metá del mesmu sieglu se masifica l'usu de la [[televisión]]. Los progresos en materia electrónico lleven al desenvolvimientu del [[ordenador]]. En [[1943]] entra n'operaciones el [[ENIAC]], el primer ordenador. A entamos del sieglu XXI se masificó l'usu d'[[Internet]], que fai posible l'intercambiu d'información a llargues distancies y en curtiu tiempu.

== Nacencia de los Supra Estaos (1990 d. C.-2017 d. C.) ==
Nesti periodu, los trataos cobren mayor puxanza. Asina en 1990 roblóse'l [[Tratáu de Llibre Comerciu d'América del Norte]], en 1991 fúndase la [[Mercosur]], en 1993 naz la [[Xunión Europea]], en 1995 establezse la [[Organización Mundial del Comerciu]] en 1996 confórmase la [[Comunidá Andina]], en 2001 naz la [[Xunión Africana]], en 2014 surdi [[Xunión Euroasiática]].

* ''' La [[Xunión Europea]] (1993-2017)''' Ta compuesta por [[Estáu miembru de la Unión Europea|ventiocho Estaos]] europeos y foi establecida cola entrada a valir del [[Tratáu de la Unión Europea]] (TUE), el [[1 de payares]] de [[1993]].&lt;ref name=&quot;trataos&quot;&gt;{{cita web |url=http://web.archive.org/web/20101006210627/http://europa.eu/abc/treaties/index_ye.htm |títulu=Trataos y legisllación |añu=2007 |obra=El portal de la Unión Europea |fechaaccesu=26 d'ochobre de 2011}}&lt;/ref&gt; Con esi actu, la supraestructura «Unión Europea» aunía y fundábase sobre los trés [[Comunidaes Europees]] presistentes —la [[Comunidá Europea del Carbón y del Aceru]] (CECA), la [[Comunidá Europea de la Enerxía Atómica]] (Euratom) y la [[Comunidá Económica Europea]] (CEE/CE)— y añedía-yos la [[Política esterior y de seguridá común de la Unión Europea|política esterior común]] y la cooperación xudicial y policial, formando un sistema complexu conocíu como «los trés pilastres». Sicasí, cola entrada a valir, el 1 d'avientu de 2009, del [[Tratáu de Lisboa]], la Unión Europea asocedió, por completu anque con ciertes particularidaes, a les Comunidaes Europees y asumió con ello la so personalidá xurídica única como [[suxetu de Derechu internacional]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://europa.eu/lisbon_treaty/glance/external_relations/index_ye.htm |títulu=Tratáu de Lisboa: la Unión Europea nel Mundu |añu=2009 |obra=Portal de la Unión Europea |fechaaccesu=26 d'ochobre de 2011 }}&lt;/ref&gt;

=== El choque de civilizaciones ===
Per otra parte, [[Samuel P. Huntington]] nel so llibru ''[[Choque de civilizaciones]]'' plantegó la tesis de que'l mundu nun se ta globalizando por completu sinón que se tán formando grandes civilizaciones y bien distintes ente sigo. Les civilizaciones descrites pueden arrexuntase en:
*La '''civilización euro-norteaméricana''': Falen el [[Idioma inglés]] y el [[Idioma alemán]]. El so sistema d'escritura ye l'[[Alfabetu llatín|abecedariu]]. Se práutica'l llaicismu. Apuerten a cerca de mil millones.
*La '''civilización musulmana''': Falen el [[Idioma árabe]]. El so sistema d'escritura ye l'[[Alfabetu árabe|Alifato]]. la so relixón mayoritaria ye l'Isllam, Son más de mil millones y concéntrense nel norte d'África y Asia Central.
*La '''civilización hindú''': Falen l'[[Hindi|Idioma Hindi]]. El so sistema d'escritura ye'l [[Devanágari]], y la so relixón ye l'hinduismu. Son más de mil millones y concéntrense na india.
*La '''civilización sínica''': Falen el [[Idioma chinu]]. El so sistema d'escritura ye'l [[Escritura chino|Rénwù]]. La so relixón ye confucianismu, budismu, taoísmu y otres privaes. Son más de mil millones y atópense en China y Asia oriental.
*La '''civilización llatinoamericana''': Falen el [[Idioma español]] y el [[Idioma portugués]]. Escriben col [[Alfabetu llatín|abecedariu]]. La so relixón ye'l [[Ilesia católica|cristianismu]]. Son un pocu más de 600 millones de persones.
*La '''civilización sub-saḥariana''': Son más de 700 millones de persones. Viven en probeza. Tienen relixones animistas.
*La '''civilización eslava''': Falen el [[Idioma rusu]]. El so sistema d'escritura ye l'[[Alfabetu cirílicu|alfabetu cirilico]]. La so relixón ye'l cristianismu ortodoxu. Son más de 250 millones de persones.
*La '''civilización xudía''': Son pocos pero de gran influencia. Falen en [[Idioma hebréu]] y escriben col [[Alef bet|Alef-Bet]] la so relixón, el xudaísmu.

== División de la Historia ==
{|class=&quot;wikitable right&quot; border=&quot;4&quot; width=&quot;20%&quot; cellpadding=&quot;3&quot; cellspacing=&quot;3&quot; bordercolor=&quot;#CD950C&quot; align=&quot;right&quot;
|-----
|rowspan=&quot;1&quot; colspan=&quot;4&quot; bgcolor=&quot;#FF8C69&quot; align=&quot;center&quot;|'''División de la [[Historia]] Europea según [[Cristóbal Cellarius]]'''
|-----
|rowspan=&quot;1&quot; colspan=&quot;4&quot; style=&quot;font-size: 125%;&quot; bgcolor=&quot;#CDCDB4&quot; align=&quot;center&quot;|&lt;small&gt;[[Prehistoria]]
|-----
|rowspan=&quot;2&quot; colspan=&quot;1&quot; style=&quot;font-size: 125%;&quot; bgcolor=&quot;#FFEC8B&quot; align=&quot;center&quot;|&lt;small&gt;'''[[Edá Antigua]]'''
|rowspan=&quot;1&quot; colspan=&quot;4&quot; style=&quot;font-size: 125%;&quot; bgcolor=&quot;#CAFF70&quot; align=&quot;center&quot;|&lt;small&gt;[[Antigüedá clásica]]
|-----
|rowspan=&quot;1&quot; colspan=&quot;4&quot; style=&quot;font-size: 125%;&quot; bgcolor=&quot;#CDC673&quot; align=&quot;center&quot;|&lt;small&gt;[[Antigüedá tardida]]
|-----
|rowspan=&quot;3&quot; colspan=&quot;1&quot; style=&quot;font-size: 125%;&quot; bgcolor=&quot;#FFE7BA&quot; align=&quot;center&quot;|&lt;small&gt;'''[[Edá Media]]'''
|rowspan=&quot;1&quot; colspan=&quot;4&quot; style=&quot;font-size: 125%;&quot; bgcolor=&quot;#CAFF70&quot; align=&quot;center&quot;|&lt;small&gt;[[Alta Edá Media]]
|-----
|rowspan=&quot;2&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;font-size: 125%;&quot; bgcolor=&quot;#FFEC8B&quot; align=&quot;center&quot;|&lt;small&gt;[[Baxa Edá Media]]
|rowspan=&quot;1&quot; colspan=&quot;1&quot; style=&quot;font-size: 125%;&quot; bgcolor=&quot;#FFE7BA&quot; align=&quot;right&quot;|&lt;small&gt;[[Plena Edá Media]]
|-----
|rowspan=&quot;1&quot; colspan=&quot;1&quot; style=&quot;font-size: 125%;&quot; bgcolor=&quot;#CDC673&quot; align=&quot;right&quot;|&lt;small&gt;[[Crisis de la Edá Media]]
|-----
|rowspan=&quot;1&quot; colspan=&quot;4&quot; style=&quot;font-size: 125%;&quot; bgcolor=&quot;#CDCDB4&quot; align=&quot;center&quot;|&lt;small&gt;[[sieglu XV]]
|-----
|rowspan=&quot;2&quot; colspan=&quot;1&quot; style=&quot;font-size: 125%;&quot; bgcolor=&quot;#FFEC8B&quot; align=&quot;center&quot;|&lt;small&gt;'''[[Edá Moderna]]'''
&lt;/font color=&quot;#473C8B&quot;&gt;
|rowspan=&quot;1&quot; colspan=&quot;4&quot; style=&quot;font-size: 125%;&quot; bgcolor=&quot;#CAFF70&quot; align=&quot;center&quot;|&lt;small&gt;[[sieglu XVI]]
|-----
|rowspan=&quot;1&quot; colspan=&quot;4&quot; style=&quot;font-size: 125%;&quot; bgcolor=&quot;#CDC673&quot; align=&quot;center&quot;|&lt;small&gt;[[sieglu XVII]]
|-----
|rowspan=&quot;1&quot; colspan=&quot;4&quot; style=&quot;font-size: 125%;&quot; bgcolor=&quot;#CDCDB4&quot; align=&quot;center&quot;|&lt;small&gt;[[sieglu XVIII]]
|-----
|rowspan=&quot;3&quot; colspan=&quot;1&quot; style=&quot;font-size: 125%;&quot; bgcolor=&quot;#FFE7BA&quot; align=&quot;center&quot;|&lt;small&gt;'''{{tc|Edá Contemporánea|color=#473C8B}}'''
|rowspan=&quot;1&quot; colspan=&quot;4&quot; style=&quot;font-size: 125%;&quot; bgcolor=&quot;#CAFF70&quot; align=&quot;center&quot;|&lt;small&gt;[[sieglu XIX]]
|-----
|rowspan=&quot;1&quot; colspan=&quot;4&quot; style=&quot;font-size: 125%;&quot; bgcolor=&quot;#CDC673&quot; align=&quot;center&quot;|&lt;small&gt;[[sieglu XX]]
|-----
|rowspan=&quot;1&quot; colspan=&quot;4&quot; style=&quot;font-size: 125%;&quot; bgcolor=&quot;#CDCDB4&quot; align=&quot;center&quot;|&lt;small&gt;[[sieglu XXI]]
|}
La historia universal sueli ser estremada en [[periodización|periodos históricos]]. Los historiadores marxistes estremen cuatro grandes periodos: [[comunismu primitivu]], [[esclavismu]], [[feudalismu]] y [[capitalismu]]. L'alemán [[Cristóbal Cellarius]] en 1685, estremó la historia en tres edad: [[Edá Antigua|antigua]], [[Edá Media|media]] y [[Edá Moderna|moderna]]. Sicasí, felicidá periodización ye namái válida pa la historia europea. &lt;ref name=&quot;GunderF-2008&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=GUNDER FRANK |nome=Andre |títulu=Re-empobinar: la economía global na era del predominiu asiáticu |capítulo=Introducción la historia mundial real frente a la teoría social eurocéntrica |editorial=PUV |añu=2008 |allugamientu=Valencia |isbn=9788437071510 |páxines=31-82}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Dussell-2007-PL&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=DUSSELL |nome=Enrique |títulu=Política de la lliberación. Historia mundial y crítica |editorial=Trotta |añu=2007 |ubicación=Madrid |isbn=9788481649246}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Mignolo-2000&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=MIGNOLO |nome=Walter |títulu=La colonialidad del saber: eurocentrismu y ciencies sociales |capítulu=La colonialidad a lo llargo y a lo ancho: l'hemisferiu occidental nel horizonte colonial de la modernidá editorial=CLACSO |añu=2000 |allugamientu=Buenos Aires |isbn=9509231517 |páxines=55-86}}&lt;/ref&gt;
&lt;ref name=&quot;Quijano-2000&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=QUIJANO |nome=Aníbal |títulu=La colonialidad del saber: eurocentrismu y ciencies sociales |capítulu=Colonialidad del poder, eurocentrismu y América Llatina |editorial=CLACSO |añu=2000 |allugamientu=Buenos Aires |isbn=9509231517 |páxina=201}}&lt;/ref&gt; 
* La [[Edá Antigua]]. N'[[Europa]] entiende dende alredor del añu {{AC|3000}}&lt;ref&gt;[https://www.google.com.ar/search?q=edá+antigua&amp;hl=es&amp;biw=1016&amp;bih=548&amp;prmd=i&amp;tbs=tl:1&amp;tbo=o&amp;ei=6LexTJ3bM8P58AaWypyiCQ&amp;sa=X&amp;oi=timeline_result&amp;ct=title&amp;resnum=15&amp;ved=0CFIQ5wIwDg Edá antigua (cronoloxía)]&lt;/ref&gt; hasta alredor del 476 d.C. &lt;ref&gt; Topo, William W. &amp; William Kelly Simpson. ''The Ancient Near East: A History'', Holt Rinehart and Winston Publishers, 1997.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt; Sasson, Jack. ''The Civilizations of the Ancient Near East'', Nueva York, 1995.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Van de Mieroop, Marc. ''History of the Ancient Near East: Ca. 3000-323 B.C.'', Blackwell Publishers, 2003.&lt;/ref&gt;
* La [[Edá Media]],&lt;ref name=autogenerated1&gt;{{cita web |url=http://www.fordham.edu/halsall/ |títulu=Internet Medieval Sourcebook Project |fechaaccesu=29 d'abril de 2009}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.the-orb.net/ |títulu=The Online Reference Book of Medieval Studies |fechaaccesu=29 d'abril de 2009 |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.the-orb.net/|fechaarchivu=30 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt; N'[[Europa]] entiende dende l'añu 476{{esd}}d.{{esd}}C. ([[Imperiu romanu d'Occidente cayida del Imperiu romanu d'Occidente]]), hasta l'añu 1453{{esd}}d.{{esd}}C. ([[Cayida de Constantinopla|cayida del Imperiu romanu d'Oriente]])
* La [[Edá Moderna]],&lt;ref&gt;Rice Jr., Eugene, F. ''The Foundations of Early Modern Europe: 1460-1559''. W. W. Norton &amp; Co., 1970.&lt;/ref&gt; N'[[Europa]] entiende dende l'añu 1453{{esd}}d.{{esd}}C. hasta'l [[1789]].
* La [[Edá Contemporánea]]. N'[[Europa]] entiende dende'l 14 de xunetu de 1789, cola [[Revolución francesa]] y llega hasta los nuesos díes.

== El Paleolíticu ==
Per otru llau, la [[xenética]] y l'[[Paleontoloxía|estudio de los fósiles]] dicen que los modernos ''[[Homo sapiens]]'' apaecieron, tamién n'África, hai unos 200.000 años,&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.actionbioscience.org/evolution/johanson.html |títulu=Origins of Modern Humans: Multiregional or Out of Africa? por Donald Johanson |fechaaccesu=29 d'abril de 2009}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;José Antonio Chamizo Guerrero. Ciencies naturales, Historia del mundu y Desenvolvimientu Humanu. ISBN 970-18-9991-1&lt;/ref&gt;

Ye tamién nel [[Paleolíticu]] cuando se desenvuelve'l [[llinguaxe]] y xeneralízase el [[Funeral|sotierro de los muertos]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://findarticles.com/p/articles/la mio_m1200/is_24_160/ai_81827792/pg_1 |títulu=Evolving in their graves: early burials hold clues to human origins - research of burial rituals of Neanderthals. |fechaaccesu=29 d'abril de 2009 |urlarchivu=http://archive.is/7ApE|fechaarchivu=28 de xunu de 2012}}&lt;/ref&gt;
Probablemente los entierros tuvieron como unu de los sos oxetivos despintar la [[Podrizu|descomposición de los cuerpos]], ya indicar una comprensión más avanzada del conceutu de la [[muerte]].

Nun determináu momentu, los humanos empezaron a faer usu del [[fueu]] tantu pa calecer como pa cocinar los sos [[alimentu|alimentos]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.nngglatina.org/monograficos/energia/prehistoria.htm |títulu=El descubrimientu del fueu per parte del home. |fechaaccesu=29 d'abril de 2009 |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.nngglatina.org/monograficos/energia/prehistoria.htm|fechaarchivu=30 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt;
Nesta fase, los seres humanos dependieron de la [[carroña]], la [[caza]] y la [[collecha]]; yeren [[nómada|nómaes]], y nun teníen la capacidá de producir el so propiu alimentu. Tamién s'afataben con diversos oxetos y ye nesti periodu cuando apaecen les primeres [[Arte prehistórico|manifestaciones artístiques]].

Hai unos 50.000 años, los seres humanos empezaron a establecese por tol planeta. Primero, n'[[África]], dempués llegaron a [[Asia Central]], dende onde se dirixeron, per un sitiu, escontra [[Europa]], y pol otru, escontra [[América]] cruciando'l [[Estrechu de Bering]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.plosgenetics.org/article/info:doi/10.1371/journal.pgen.0030185 |títulu=Genetic Variation and Population Structure in Native Americans |fechaaccesu=29 d'abril de 2009}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://andreanaranjo.wordpress.com/2007/12/10/teoria-del poblamientu-de-america-pol estrechu-de-bering-vixente/ |títulu=Teoría del poblamientu d'América per mediu del Estrechu de Bering |fechaaccesu=29 d'abril de 2009 |urlarchivu=http://web.archive.org/20071216054343/andreanaranjo.wordpress.com/2007/12/10/teoria-del poblamientu-de-america-pol estrechu-de-bering-vixente/|fechaarchivu=16 d'avientu de 2007}}&lt;/ref&gt;

La rápida [[Colonización|colonización humana]] d'[[América del Norte]] y d'[[Oceanía]] tuvo llugar mientres la glaciación, nuna dómina en que les actuales zones templaes yeren desaxeradamente inhóspitas. A la fin de la última glaciación, hai aprosimao unos 12.000 años, l'home yá habita casi la totalidá de les zones llibres de [[xelu]] del mundu.&lt;ref&gt;Danilo J. Anton: ''Diversidá, globalización y la sabiduría de la naturaleza'' (302 páxines), 2000. ISBN 0-88936-885-6,&lt;/ref&gt;
Les últimes árees colonizaes fueron les [[Polinesia|islles de la Polinesia]], que foi ocupada a lo llargo del [[sieglu IX|primer mileniu]] de la nuesa era.

Les sociedaes de [[Caza-recueya|cazadores-pañadores]] yeren, polo xeneral, de pequeñes dimensiones, y yá desenvolvíen un tipu d'estratificación social; tamién establecieron contactos con otres sociedaes percorriendo, en dellos casos, grandes distancies, como ye'l casu de los [[aborixe australianu|aboríxenes australianos]].

Col tiempu, la mayor parte d'estes sociedaes o se tresformaron n'[[estáu|estaos]] [[Agricultura|agrícoles]] más poderosos, o fueron esterminaes o absorbíes por otros grandes estaos; dellos grupos siguieron sobreviviendo aisllaos del restu y, na actualidá, inda siguen esistiendo en delles rexones bien remotes.

== El Mesolíticu ==
L'[[Oriente Mediu]] foi una de les primeres rexones en desenvolver la so [[agricultura]], poro, adelantráronse al [[Mesolíticu]] y empezaron a falar d'[[Epipaleolítico]].
El [[mesolíticu]] ({{lang-el|μεσο-}} [''meso-''], «mediu», y {{lang|el|λίθος}} [''líthos''], «piedra»; que quier dicir Edá Media de Piedra) empecipia a la fin del [[Paleolíticu]], hai aprosimao unos [[VIII mileniu e.C.|10.000 años]],&lt;ref name=&quot;Escolares&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.escolares.net/trabayos_interior.php?Id=242 |títulu=El Mesolíticu |fechaaccesu=1 de mayu de 2009}}&lt;/ref&gt; y remata col desenvolvimientu de l'[[agricultura]], anque esta fecha inicial varia según les determinaes peculiaridaes de cada rexón. En delles zones llegó a durar unos cuantos milenios, pero en ciertos llugares onde l'agricultura yá esistía, como por casu nel [[Oriente Mediu]], el mesolíticu tuvo una duración curtia y quedó mal definíu,&lt;ref name=&quot;Escolares&quot; /&gt; nes rexones pocu afeutaes pola glaciación dacuando prefier falase d'[[Epipaleolítico]].&lt;ref name=&quot;Escolares&quot; /&gt;

Onde persistió más tiempu foi en sociedaes d'[[Europa del Norte]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.uv.es/~ivorra/Historia/Prehistoria/Mesolitico.htm |títulu=El Mesolíticu, la Prehistoria y la Historia |fechaaccesu=1 de mayu de 2009 |urlarchivu=https://archive.is/afql|fechaarchivu=28 de xunu de 2012}}&lt;/ref&gt; yá que teníen bayura d'alimentos por cuenta de que vivíen en zones pantanoses apaecíes de resultes del [[cambéu climáticu]]. Estes condiciones favorecieron la esistencia de distintos ritmos nel desenvolvimientu, como puede reparase analizando les muertes de les cultures [[Aziliense]] y [[Maglemosiense]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.enciclonet.com/documentu/maglemosiense/ |títulu=Les antigües cultures nel Mesolíticu |fechaaccesu=1 de mayu de 2009}}&lt;/ref&gt;
La persistencia del Mesolíticu retrasó la llegada del Neolíticu, que se produz alredor del [[VII mileniu e.C.|7000 e.C. ]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.laguia2000.com/la prehistoria/el-neolitico |títulu=El Neolíticu |fechaaccesu=1 de mayu de 2009}}&lt;/ref&gt;

Sicasí, topáronse poques muertes d'esti periodu y estos llindar xeneralmente a residuos alimenticies, pero cabo destacar que nes [[viesca|región montiegues]] apaecen los primeros signos de [[deforestación]]. Esta práutica nun se xeneralizó sinón hasta'l neolíticu, que ye cuando l'agricultura empezó a riquir del usu de grandes espacios de cultivu.

En munches zones, el Mesolíticu carauterizar pola esistencia de ferramientes de xiles, pa oxetos destinaos a la [[pesca]], aixes de piedra y artefautos de madera, como por casu [[canoa|canoes]] y [[Arcu (arma)|arcos]] que s'atoparon en dellos llugares. Estos oxetos productu del [[teunoloxía|progreso teunolóxicu]] desenvolviéronse primero n'África, acomuñaos cola cultura [[aziliense]], antes d'estendese escontra Europa al traviés de dos zones: la [[península ibérica]] y el [[Llevante mediterraneu]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.diclib.com/cgi-bin/d1.cgi?l=es&amp;base=es_wiki_10&amp;page=showid&amp;id=20051 |títulu=La cultura Aziliense |fechaaccesu=1 de mayu de 2009}}&lt;/ref&gt;

== El Neolíticu ==
El [[Neolíticu]] —que quier dicir, la «nueva edá de piedra»— ye onde se produz el primer periodu de desenvolvimientu [[teunoloxía|teunolóxicu]] y [[socioloxía|social]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://sepiensa.org.mx/contenidos/historia_mundo/prehist/neolitico/neolit_1.htm |títulu=¿Qué pasó mientres la revolución Neolítica? |fechaaccesu=3 de mayu de 2009 |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://sepiensa.org.mx/contenidos/historia_mundo/prehist/neolitico/neolit_1.htm|fechaarchivu=30 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt;
Esta etapa empecipióse hai unos 12.000 años (nel [[X mileniu e.C.|10.000 e.C. ]]) y caracterizóse pola creación de los primeres poblaos y pola apaición de l'[[agricultura]], la [[ganadería]], y la [[metalurxa]].&lt;ref&gt;Bellwood, Peter: ''First farmers: the origins of agricultural societies''. Blackwell Publishers, 2004. ISBN 0-631-20566-7&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://worldmuseumofman.org/neolithic1.htm |títulu=Muséu Mundial del Home, la etapa Neolítica |fechaaccesu=3 de mayu de 2009 |añu=2005}}&lt;/ref&gt;
La incorporación d'esti cambéu de vida traxo cambeos na alimentación y, d'esta manera, aprender a fabricar [[pan]] y a ellaborar [[bébores alcohóliques]].

=== L'agricultura ===
{{AP|Historia de l'agricultura}}

El desenvolvimientu de l'agricultura tuvo numberoses consecuencies, dalgunes d'elles de gran trescendencia pa la historia de la humanidá.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://html.rincondelvago.com/agricultura_2.html |títulu=La evolución de l'Agricultura |fechaaccesu=3 de mayu de 2009}}&lt;/ref&gt;
Una de les más importantes foi la medría de les concentraciones humanes que s'entamaron y llegaron a formar [[estáu|estaos]]. Entá asina, siguieron esistiendo pueblos nómades, como los aboríxenes d'[[Australia]] o los [[San|boiximanos]] del sur d'África, que nun utilizaron l'agricultura, y si facer, foi nuna dómina más recién.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Oliphant |nome=Margaret |editorial=Ebury |títulu=The Atlas of the Ancient World: Charting the Great Civilizations of the Past |añu=1992 |isbn=0-09-177040-8}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Brinton |nome=Crane |editorial=Prentice-Hall |títulu=A History of Civilization: Prehistory to 1715 |edición=6ta. Edición |añu=1984 |allugamientu=Englewood Cliffs, N.J. |isbn=0-13-389866-0}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Chisholm |nome=kane |editorial=Usborne |títulu=Early Civilization |añu=1991 |allugamientu=Englewood Cliffs, N.J. |isbn=1-58086-022-2}}&lt;/ref&gt;

A mediaos del [[X mileniu e.C.]] producióse un cambéu crucial que ye'l desenvolvimientu de l'agricultura, cambéu calificáu como &quot;revolución&quot; pol historiador australianu [[Vere Gordon Childe|Gordon Childe]];&lt;ref&gt;Gordon Childe acuñó los términos de revolución neolítica» y «revolución urbana», que enfatizan la relevancia de los procesos de tresformamientu, percima de les carauterístiques que definen un periodu d'una manera estándar.&lt;/ref&gt; tuvo llugar na zona del [[Creciente Fértil]], y escontra el [[VII mileniu e.C.|7000 e.C.]] estender a otros llugares, como al [[Civilización del valle del Indo|valle del Indo]], a [[Antiguu Exiptu|Exiptu]] ([[VI mileniu e.C.|6000 e.C. ]]), y a [[China]] ([[V mileniu e.C.|5000 e.C. ]]).&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Ánxeles González |nome=María|coautor=Patricia van Rhijn |títulu=Historia universal dende empiezos del home |edición=1ra. edición |añu=1994|mes=Setiembre |isbn=970-18-8903-7 |páxines=21, 22 |capítulu=1}}&lt;/ref&gt;
Per otru llau, en [[Mesoamérica]] tamién s'atoparon [[Arqueoloxía|restos arqueolóxicos]] que confirmen que l'agricultura yá se practicaba nesti llugar nel [[sieglu XXVIII e.C.|2700 a. C]].&lt;ref&gt;Mazoyer, Marcel y Laurence Roudart: ''A history of world agriculture: from the neolithic age to the current crisis''. Nueva York: Monthly Review Press, 2006. ISBN 1-58367-121-8&lt;/ref&gt;
A partir del [[VI mileniu e.C.|5500 e.C.]] xeneralizóse'l desenvolvimientu del [[Riego|regadío]] entamáu y del usu, per parte de los [[Sumeria|sumerios]], de [[mano d'obra]] especializada.

La investigación tradicional tendió a concentrase na rexón del llamáu [[Creciente Fértil]] pero los estudios arqueolóxicos realizaos nel [[América|continente americanu]], según nel este y sudeste d'[[Asia]], amuesen que ciertos sistemes agrícoles qu'utilizaben distintos tipos de cultivos y que funcionaben col sofitu de determinaos animales, podríen desenvolvese de manera paralela práuticamente na mesma dómina.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.el-pasado.com/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=179:la historia-de-l'agricultura-ye-diez-mil-anos-mas-antigua&amp;catid=51:antropologia&amp;Itemid=70 |títulu=L'agricultura dende hai diez mil años... |fechaaccesu=3 de mayu de 2009 |añu=2005}}&lt;/ref&gt;

Ye, pos, el desenvolvimientu de l'agricultura'l que crea les condiciones necesaries pa faer posible la emerxencia de sociedaes complexes, llamaes &quot;civilizaciones&quot;, la formación d'[[estáu|estaos]] y l'apaición de [[mercáu|mercaos]]. Y, de manera paralela, el [[Historia de la teunoloxía|desenvuelvo de la teunoloxía]] dexó al home exercer un control de la naturaleza y [[Tresporte|desenvolver sistemes de tresporte]] y [[Mediu de comunicación|red de comunicación]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://mirtme.wordpress.com/tecnologia-de-la-informacion-y-la-comunicacion/cambeos-que-la-tecnologia-tuvo--en-la sociedá-aspeutos-sociales-culturales-y-profesionales/ |títulu=Los cambeos que la teunoloxía provocó-y a la sociedá |fechaaccesu=17 de mayu de 2009 |autor=Wordpress}}&lt;/ref&gt;

== [[Edá de los Metales]] ==
[[Ficheru:Egyptian metal workers.png|thumb|200px|[[Cobre|Fundición de cobre]] en murales funerarios exipcios.]]
L'usu de los [[metal]]es, el [[bronce]] y el [[fierro]], suplantaron el [[xil]] y otros materiales pedreses qu'hasta esi momentu yeren la materia básico pa la ellaboración de ferramientes agrícoles, armes y materiales de construcción; esto fixo posible'l poder disponer d'oxetos más duraderos y eficientes.

Dempués del [[cobre]], afayáronse nueves aleaciones del cobre col [[estañu]] o'l [[plomu]], que xuntos dieron llugar a un nuevu productu, el [[bronce]]; esti nuevu material ye menos maleable, pero más duru. Un reblincón teunolóxicu dar col usu de la [[forxa]], estos fornos d'alta temperatura fixeron posible la [[Ferrería|manipulación del fierro]] pa producir ferramientes entá más resistentes. Esta secuencia teunolóxica configuró la denominación de les distintes etapes de la edá de los metales: la [[edá del cobre]], la [[edá del bronce]], la [[edá del fierro]].

Toos estos metales yá yeren conocíos pol [[Home de Cro-Magnon|home preneolítico]], pero esti nun apoderaba les [[Fundición (metalurxa)|téuniques pa la so ellaboración]] y manipulación, téuniques que riquíen de [[Fundición (metalurxa)|temperatures bien altes]]. Los [[herramienta|utensilio]], [[armes]] y adornos de cobre o bronce yeren el material básico nel [[sieglu XXXI e.C.|3000 e.C.]] Darréu, nel [[Mediterraneu oriental]], nel [[Oriente Próximu]] y en [[China]] enllantóse, de manera xeneralizada, l'usu del [[fierro]].&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Ánxeles González |nome=María|coautores=Rhijn van Patricia |títulu=Historia universal dende empiezos del home |edición=1ra. edición |añu=1994|mes=Setiembre |isbn=970-18-8903-7 |páxina=35|capítulu=3}}&lt;/ref&gt;

== Historia de Euroasia ==
{{AP|Historia Antigua}}

A partir del {{AC|III mileniu}} surdieron grandes civilizaciones, creadores d'imperios territorial y orgánicamente más vastos cada vez. Los principales nucleos de civilización fueron los siguientes:

=== China ===
[[Ficheru:Greatwall-SA3.jpg|thumb|200 px|La [[Gran Muralla China]]]]
[[Ficheru:Territories of Dynasties in China.gif|200px|thumb|Mapa políticu animáu de les dinastíes na historia de China.]]

* '''[[Trés augustos y cinco emperadores| Los trés augustos y los cinco emperadores]]''' fueron los gobernantes de [[China]] anteriores a la primer dinastía [[Dinastía Xia|Xia]]. A pesar del calter llexendariu de les hestories ye posible que nel orixe d'estes lleendes atopen personaxes reales, xefes tribales del {{AC|III mileniu}} que llograríen victories militares previes a la unificación de la posiblemente llexendaria dinastía Xia. Les fontes históriques chines coinciden nel númberu de trés augustos y cinco emperadores, pero les identidaes d'éstos varien según les fontes, esistiendo versiones diverses tantu pa los augustos como pa los emperadores.
* '''[[Dinastía Xia]] (2100 e.C. -1600 e.C. )'''. La dinastía Xia que según les cróniques chines duraría del {{AC|sieglu XXI}} al {{AC|sieglu XVI}}, ta considerada la primer dinastía na historia [[china]]. Les [[memories históriques]] de [[Torca Qian]] recueyen los nomes de los 17 reis d'esta dinastía. Alredor de los ríos [[Yangtsé]] y [[Huang-ho]] surdió la cultura [[Xia]] y la cultura [[Shang]]. Esta venció ante'l invasores [[Zhou]], que gobernaron China mientres la primer metá del {{AC|I mileniu}}
* '''[[Dinastía Shang]] (1600 e.C. -1046 e.C. )''' La dinastía Shang siguió a la llexendaria [[dinastía Xia]] y precedió a la [[dinastía Zhou]] ({{AC|1122}}-{{AC|256}}). Especúlase que foi fundada por un líder rebalbu que destronó al (entá llexendariu) últimu gobernante Xia. En [[1951]] foi atopáu en [[Erligang]], nes proximidaes de l'actual ciudá de [[Zhengzhou]], provincia de [[Henan]], el primer xacimientu arqueolóxicu de la denomada [[cultura de Erligang]] ({{AC|1600}}-{{AC|1400}}), de la [[Edá del Bronce]] en [[China]]. Munchos arqueólogos chinos creen que Zhengzhou alcuéntrase onde tuviera una antigua capital de la dinastía Shang, lo qu'identificaría la cultura de Erligang como unu de los entamos de la dinastía Shang.[[Torca Qian]] diz nes sos ''[[Memories históriques]]'' que la dinastía Shang treslladó'l so capital seis vegaes. El postreru y más importante treslláu, a la ciudá de [[Yin (ciudá)|Yin]] (殷) en{{AC|1350}}, condució a la dómina dorada de la dinastía. [[Shang Zhou]], l'últimu rei Yin, suicidóse dempués de que'l so exércitu fuera derrotáu pol pueblu [[Dinastía Zhou|Zhou]]. Les lleendes dicen que'l so exércitu traicionó-y xuniéndose a los rebeldes. Tanto les lleendes [[coreanes]] como les chines manifiesten qu'un desencantáu príncipe Yin llamáu Jizi (箕子, Jīzi), que refugó dexar el poder a los zhou, dexó China cola so guarnición y fundó l'estáu de [[Choseon]] cerca de l'actual [[Pyongyang]], el primer estáu coreanu. Anque Jizi ye mentáu solo unes poques vegaes nes ''Memories históriques'', piénsase que la historia de la so marcha a Choseon nun ye sinón un mitu.
* '''[[Dinastia Zhou]] (1046 e.C. -256 e.C. )''' A finales del periodu Zhou crecieron dos grandes escueles filosófiques, el [[confucionismo]] y el [[taoísmu]].
* '''[[Primaveres y Serondes |El periodu de les Primaveres y Serondes]]''' De la mesma, nel {{AC|sieglu VI}}, l'antigua hexemonía Zhou se trizó en dellos reinos, que entraron nun estáu crónicu de guerra, mientres el periodu de [[Primaveres y Serondes]].
* '''[[Reinos Combatientes | Los Reinos Combatientes]] (221 e.C. )''' De normal ye consideráu como la segunda parte de la [[Dinastía Zhou|dinastía Zhou oriental]]. El rei de Zhou actuaba puramente como un emperador títere. El nome de periodu de los Reinos Combatientes provién del [[Rexistru de los Reinos Combatientes]] compilado nos primeros años de la [[dinastía Han]]. La fecha del empiezu del periodu de los Reinos Combatientes ta en disputa. Mientres frecuentemente cítase'l {{AC|475}} como'l so entamu, siguiendo al periodu de les Primaveres y Serondes; n'otres ocasiones méntase'l {{AC|403}}, la fecha de la tripartición del estáu de [[Jin (estáu)|Jin]], como l'empiezu d'esti periodu. El periodu de los Reinos Combatientes, en contraste al periodu de les Primaveres y Serondes, foi un periodu nel que los señores de la guerra rexonales amestaron estaos más pequeños al so alredor y consolidaron el so mandatu. El procesu empezó nel periodu de les Primaveres y Serondes, y pol [[sieglu III e.C.]], siete grandes estaos algamaren cierta prominencia. Estos Siete Reinos Combatientes (戰國七雄, ''Zhànguó Qīxióng'', lliteralmente, &quot;Los siete héroes ente los reinos combatientes&quot;) yeren [[Estáu Qi|Qi]] (齊), [[Estáu Chu|Chu]] (楚), [[Estáu Yan|Yan]] (燕), [[Estáu Han Han]] (韓), [[Estáu Zhao|Zhao]] (趙), [[Estáu Wei|Wei]] (魏) y [[Estáu Qin|Qin]] (秦). Otra señal d'esti desplazamientu nel poder foi un cambéu nos títulos: los señores de la guerra entá se consideraben duques (公 ''gōng'') del rei de la dinastía Zhou, pero empezaron a llamase a sí mesmos reis (王 ''wáng''), pa implicar el significáu de que se teníen como iguales del rei de Zhou.
* '''[[Dinastía Qin]] (221 e.C. -206 e.C. )''' El nome ''Qín'', que tien una pronunciación similar n'asturianu a &quot;chin&quot;, ye unu de los posibles oríxenes de la pallabra [[China]]. La unificación de China nel 221 e.C. sol primer emperador [[Qin Shi Huang]], nome que podría traducise como &quot;El augusto emperador fundador de los Qin&quot;, marcó los empiezos de la China imperial, periodu que duró (con ciertes interrupciones) hasta la cayida de la [[dinastía Qing]] en [[1912]]. La dinastía Qin dexó'l legáu d'un estáu centralizao y burocrático que sería siguíu nes dinastíes socesives. El rei de Qin, Zheng, se autoproclamó &quot;Primer emperador&quot;, una fórmula de títulos acutada enantes pa deidaes y los [[Trés augustos y cinco emperadores|mitolóxicos gobernantes]] de China. Ye conocíu polos historiadores como Qin Shi Huang, ''Primer emperador de Qin''. A la muerte del emperador [[Qin Shi Huang]] sobrevieno una nueva guerra civil.
* '''[[Dinastia han|Imperiu han]] (206 e.C. -220 d. C.)'''. Nel añu 206 e.C. , el xeneral [[Liu Bang]] unificó nuevamente a China, siguiendo de siguío unos cuatro sieglos de relativa paz y estabilidá política. El poder foi exercíu pola [[Han Anterior]] o Han Occidental y la [[Han Posterior]] o Han Oriental, ente los sieglos [[sieglu II e.C.|II e.C.]] y [[sieglu II|II d. C.]].
* '''[[Tres Reinos]] (220 e.C. -280 d. C.) ''' Nun estrictu sentíu académicu referir al periodu entendíu ente la fundación de [[Wei (reinu)|Wei]] nel [[220]] y la conquista de los [[Wu (reinu)|Wu]] pola [[Dinastía Jin (265-420)|dinastía Jin]] nel [[280]]. Sicasí, munchos historiadores chinos amplíen el puntu del empiezu d'esti periodu a la [[rebelión de los turbantes mariellos]] nel [[184]].
* '''[[Dinastía Jin (265-420) | La dinastía Jin]] (265 d. C.-420 d. C.)''' ([[chinu tradicional]]: 晉; [[Wade-Giles]]: Chin⁴; [[pinyin]]: Jìn) gobernó dende l'añu [[265]] al [[420]]. Esta dinastía foi fundada pola familia Torca (司馬), descendientes del xeneral y políticu del estáu de [[Wei (reinu)|Cao Wei]], [[Torca Yi]].
* '''[[Dieciséis Reinos]] (304 d. C.-439 d. C.)''' Ente los años [[304]] y [[439]] el norte de China travesó una etapa de fragmentación política y de caos. Estos dieciséis reinos fueren formaos por pueblos d'etnia non china.
* '''[[Dinastíes Meridionales y Septentrionales]]''' Precisamente sería otru pueblu d'etnia non china, los [[tuoba]], los que consiguieren unificar el norte de China al ganar a toos estos pequeños estaos y proclamar la dinastía Wei del Norte nel añu [[440]]. Cola unificación del norte, China queda estremada en dos estaos: Unu nel norte, nel que se van asoceder les llamaes dinastíes septentrionales: Wei del Norte, Wei del Este, Wei del Oeste, Qi del Norte y Zhou del Norte; y otru nel sur, nel que, al ser derrocáu l'últimu emperador Jin en [[420]], asocediéronse cuatro dinastíes na corte de Jiankang: los Song, Qi, Liang y Chen.
* '''[[Dinastía Sui]] (581 d. C.-618 d. C.)''' Nel añu [[581]] [[Yang Jian]], xeneral del exércitu de la dinastía Zhou del Norte, facer col poder y proclamó una nueva dinastía: los Sui. Ocho años dempués, en [[589]], la dinastía Sui ganaba a la débil dinastía Chen del sur, colo que consiguía la reunificación del sur y el norte. Tres la reunificación, empecipióse una etapa de reformes institucionales y d'afitamientu del poder central. Nesta dómina construyó'l [[Gran Canal de China Gran Canal]] y amplióse la [[Gran Muralla China]]. Tamién foi una dómina de promoción del [[budismu]]. Nel añu [[604]], [[Yang Guang]] asocedió al so padre nel tronu quién morrió asesináu nel añu [[617]]. Empecipióse entós, una socesión de guerres llabradores, que rematen con tomar del poder por Li Yuan, nel añu 618, que funda la dinastía Tang, con capital en Xi'an.
* '''[[Dinastía tang]] (618 d. C.-439 d. C.)''' Nel añu [[618]], un añu dempués de la muerte del últimu emperador Sui, el militar [[Li Yuan]] asumía'l poder como emperador Gaozu de la nueva dinastía Tang. Nel añu [[624]], [[Li Shimin|Taizong]] asoceder nel tronu. Tres la muerte violenta del primer herederu al tronu, un segundu fíu del emperador xubió al tronu como emperador Gaozong en [[649]]. A partir de payares de 660, agravóse l'estáu de salú del emperador Gaozong, y la Emperatriz Wu empezó a gobernar dende la solombra. Tres la muerte del emperador, nel añu 683, foi'l so tercer fíu, l'emperador Tang Zhongzong, quien xubió al tronu, pero al cabu de seis selmanes, Wu usó'l so poder pa destituyilo y da-y el tronu a otru fíu so, l'emperador Tang Ruizong, que, como'l so hermanu, gobernaría de manera nominal por un periodu curtiu, hasta que la so madre decidió ratificar de manera pública y oficial la so poder, convirtiéndose na primer, y única, muyer na historia de China qu'ocupó'l tronu imperial. Nel añu [[705]], la emperatriz Wu, que, según les cróniques esistentes, tenía yá 80 años d'edá, foi derrocada y el so fíu l'emperador Zhongzong retomó'l poder, restaurando la dinastía Tang. Tres dellos años de lluches internes, l'emperador [[Emperador Xuanzong de Tang|Xuanzong]] consolidaría'l poder de la dinastía. China nesti periodu vivió una dómina de rellumanza cultural, con inventos como la [[pólvora]] o la [[brúxula]]. Nel añu [[904]], el dirixente militar [[Zhu Wen]] llanzó un ataque contra Chang'an, destruyendo la ciudá. A pesar de l'aparente fortaleza del imperiu, el xeneral d'orixe centroasiáticu [[An Lushan]] dirixó unu de los mayores rebeliones chines, la [[rebelión de An Lushan]], que solmenaría los cimientos del estáu chinu nel añu [[755]]. El nuevu emperador [[Emperador Suzong de Tang|Suzong]] llogró finalmente encalorar la rebelión nel añu [[763]]. Finalmente, en [[907]] Zhu Wen fixo matar al últimu emperador Tang y proclamó una nueva dinastía: la dinastía Liang, con capitales nes ciudaes de Luoyang y [[Kaifeng]].
* '''[[Cinco Dinastíes|Periodu de los Cinco Dinastíes y los Diez Reinos]] (907 d. C.-960 d. C.)''' Los cinco dinastíes son les siguientes:
** [[Dinastía Liang posterior]] (907 d. C.-923 d. C.)
** [[Dinastía Tang posterior|Dinastía T'ang posterior]] (923 d. C.-936 d. C.)
** [[Dinastía Jin posterior|Dinastía Chin posterior]] (936 d. C.-947 d. C.)
** [[Dinastía Han posterior]] (947 d. C.-951 d. C.)
** [[Dinastía Zhou posterior|Dinastía Chou posterior]] (951 d. C.-960 d. C.)
* '''[[Dinastía Song]] (960 d. C.-1279 d. C.)''' L'[[emperador Taizu de Song]] (960-976) unificó [[China]] al traviés de la conquista d'otres tierres mientres el so reináu, poniendo fin al baturiciu de les [[Cinco Dinastíes y los Diez Reinos]]. Mientres esta dinastía usó'l [[papel moneda]], la [[pólvora]] y la [[brúxula]]. La dinastía Song estremar en dos periodos distintos: el '''Song del Norte''' y el '''Song del Sur'''. Mientres el Song del Norte [[960]]-[[1127]]), la capital Song tuvo na ciudá del norte [[Kaifeng|Bianjing]] (anguaño [[Kaifeng]]) y la dinastía controlaba la mayor parte del interior de China. El Song del Sur ([[Idioma chinu|chinu]]: 南宋, 1127–1279) fai referencia al periodu tres el cual los Song perdieron el control del norte de China frente a la [[Dinastía Jin (1115-1234)|dinastía Jin]]. Mientres esti periodu, la corte Song retirar al sur del [[ríu Yangtze]] y estableció la so capital en [[Hangzhou|Lin'an]]. En 1234, la Dinastía Jin foi conquistada polos mongoles, quien tomaron el control del norte de China, calteniendo precaries rellaciones colos Song del Sur. En 1271, Kublai Kan foi proclamáu [[emperador de China]].&lt;ref&gt;{{Harvnb|Rossabi|1988|p=115}}&lt;/ref&gt; Tres dos décades d'enfrentamientos esporádicos, los exércitos de Kublai Kan conquistaron la dinastía Song en 1279. &lt;ref&gt;{{Harvnb|Rossabi|1988|p=76}}&lt;/ref&gt;
* '''[[Dinastía Yuan]] (1279-1368)'''
* '''[[Dinastía Ming]] (1368-1644)''' Nel añu 1351 d. C. un grupu llamáu [[Revuelta de los Turbantes Coloraos | Los Turbantes Coloraos]] alzar en rebelión. [[Zhu Yuanzhang]] yera un llabrador probe y un monxu budista que se xunió a los Turbantes Coloraos en 1352 y forxóse una reputación al casase cola fía adoptiva d'un comandante rebalbu.&lt;ref&gt;Ebrey (1999), 190-1.&lt;/ref&gt; En 1356, les fuercies de Zhu tomaron la ciudá de [[Nankín]],&lt;ref name=&quot;gascoigne 2003.151&quot;&gt;Gascoigne (2003), 151.&lt;/ref&gt; la cual convertiríase darréu na capital de los Ming. Col desmoronamiento de la dinastía Yuan, munchos grupos rebalbos empezaron a enfrentase pol control del país. En 1363, Zhu Yuanzhang ganó la batalla del llagu Poyang, na que fuera posiblemente una de les mayores batalles navales de la historia. Gracies al usu de [[Brulote (barcu)|brulotes]], los 200.000 marinos de Zhu consiguieron vencer a los sos rivales magar que yeren cimeros en númberu. La victoria esanició a la última facción rebalba, lo que dexó a Zhu Yuanzhang como dueñu incontestable del ricu valle del [[Yangtsé]] y dexó-y afitar el so poder nel Sur. Tres la sospechosa muerte del xefe de los Turbantes Coloraos cuando yera un invitáu de Zhu en 1367, yá nun había naide que pudiera torgar el so accesu al tronu y fixo públiques les sos ambiciones imperiales al unviar el so exércitu escontra la capital Yuan [[Janbalic|Dadu]] (actual [[Beixín]]) en 1368.&lt;ref name=&quot;ebrey cambridge 191&quot;&gt;Ebrey (1999), 191.&lt;/ref&gt;
* '''[[Dinastía Qing]] (1644-1912)''' La dinastía Qing nun foi fundada polos [[chinos han]], sinón polos [[manchú]]es, que tanto güei como na antigüedá son minoría étnica en China. El [[Estáu]] manchú foi formáu por [[Nurhaci]], quién orixinalmente yera un vasallu de la [[dinastía ming]], cuando se declaró emperador del Jin en [[1609]]. Cuando Ligden Khan, el postreru [[Gran Kan]] de los mongoles, morrió nel [[Tíbet]] en 1634, el so fíu [[Ejei]] apurrir a los manchúes y dio-y el gran sellu del emperador de Yuan a [[Hung Taiji]], fíu y socesor de [[Nurhaci]]. La [[dinastía ming]] remató oficialmente cuando l'emperador [[Chongzhen]] de China, últimu emperador ming, suicidóse colgar nun árbol nel parque [[Parque Jingshan|Jingshan]]. [[Beixín]] n'abril de 1644 foi tomada por un líder llamáu [[Li Zicheng]]. [[Wu Sangui]], comandante xeneral de los Ming, fixo una alianza col príncipe manchú, [[Dorgon]], rexente del emperador [[Shunzhi]] de seis años d'edá, fíu del emperador [[Hung Taiji]] que morriera l'añu anterior. Dambos exércitos ganaron a les fuercies rebalbes de [[Li Zicheng]] en batalla'l 27 de mayu de 1644. Y asina los Manchú estableciéronse como una nueva dinastía en China. En 1848 socedió la [[Guerra del Opiu]].
* '''[[República de China (1912-1949)| La República de China (1912-1949)]]''' En 1912 l'últimu emperador Qing, [[Puyi]], foi derrocáu. [[Sun Yat-sen]] apuerta a nomáu Presidente de la República de China. Sicasí, [[Yuan Shikai]], un líder militar, se autoproclamó emperador en [[1915]] [[Sun Yat-sen]] instalar en Cantón, dende onde dirixe'l [[Kuomintang]], el partíu políticu qu'él fundara. [[Chiang Kai-shek]], socesor de Sun Yat-sen al frente del Kuomintang, va consiguir conquistar gran parte de China y establecer en [[Nankín]] la capital de la República de China. [[Chiang Kai-shek]] convertir en presidente de la República. Pero nel añu 1931 d.C. Xapón conquista [[Manchuria]] abandona la capital Nankín, ocupada per Xapón, y repliégase al interior, estableciéndose na ciudá de [[Chongqing]]. Tres el final de la [[Segunda Guerra Mundial]], en [[1945]], Xapón abandona les sos conquistes n'Asia, y China recupera Manchuria y Taiwán. Cuando paecía que'l gobiernu de Chiang Kai-shek podría yá llograr consolidar la estabilidá de la república, el partíu comunista entamó una rebelión armada contra'l Kuomintang. Ésti conviértese nuna guerra civil total a partir de [[1947]]. En contra de les previsiones, los comunistes llogren vencer al exércitu de la República. El gobiernu del [[Kuomintang]] dir a [[Taiwán]].
* '''[[Historia de la República Popular China| La República Popular China]] (1949-2017)''' El [[1 d'ochobre]] de [[1949]], el líder del Partíu Comunista Chinu [[Mao Tse-Tung]] proclama la República Popular China dende la [[puerta de Tian'anmen]] de la [[Ciudá Prohibida]] de [[Beixín]]. Mao foi'l líder máximu de China hasta la so muerte en [[1976]]. Tres la muerte de Mao, el socesor escoyíu por ésti, [[Hua Guofeng]], nun consiguió consolidar el poder, qu'acabó en manes de [[Deng Xiaoping]]. Deng Xiaoping empecipió un procesu de reformes económiques y apertura comercial al restu del mundu. De magar, la economía china consiguió crecer a un ritmu espectacular. Tres la muerte de Deng, el so socesor [[Jiang Zemin]] caltuvo'l poder hasta l'añu 2003, cuando foi sustituyíu por [[Hu Jintao]], que gobernó la China hasta l'añu 2013, añu nel cual foi reemplazáu pol actual presidente [[Xi Jinping]].

=== India ===
* '''[[Abrigos rupestres de Bhimbetka|Bhimbetka]] ''' Los '''abrigos rupestres de Bhimbetka''' componen un sitiu arqueolóxicu asitiaos nel estáu de [[Madhya Pradesh]]. Les pintures fueron afayaes en [[1957]] pol [[arqueólogu]] indiu [[Vishnu Shridhar Wakankar]] (1919-88). Los abrigos presenten delles pintures interesantes qu'amuesen la vida de les persones que vivíen nos covarones, incluyendo escenes de nacencies, dances y bébores, ritos [[relixón|relixosos]] y enterramientos. Les pintures amuesen tamién animales como los [[Bison|bisontes]], los [[Elephantidae|elefantes]], los [[Pavu (xéneru)|pavos]], los [[Rhinocerotidae|rinocerontes]] y los [[Panthera tigris|tigres]]. Según l'arqueóloga [[Yiotsna Kamat]], la dieta principal d'estes tribus yeren frutes, cebolles, miel, carne de puercuspín, xabalín, venado, pexe, tortúes y aves (incluyíu'l pavu real). Nun hai signos de vinu o llicor.&lt;ref&gt;[http://www.kamat.com/jyotsna/blog/blog.php?BlogID=1084 Kamat.com]&lt;/ref&gt;
* '''[[Mehrgarh]]'''
* '''[[Cultura del valle del ríu Indo]] (3300 e. C.-1300 e. C.)'''. Desenvolver dende [[circa|c.]] [[IV mileniu e.C.|3300 e.C.]] hasta c. [[sieglu XIV e.C.|1300 e.C.]] a lo llargo del [[valle del Indo]], n'[[Afganistán]], [[Paquistán]] y el noroeste de la [[India]]. Tomaba cerca d'un centenar d'asentamientos y dos ciudaes importantes: [[Harappa]] y [[Mohenjo-Daro]], dambos sitios en [[Paquistán]]. En xunto entendía l'área más estensa de toles civilizaciones antigües, más d'un millón de quilómetros cuadraos, y travesó dellos [[Etapes de la cultura del valle del Indo|periodos]], siendo la so máxima rellumanza ente'l [[sieglu XXVI e.C.|2600]] y el [[sieglu XX e.C.|1900 e.C.]] Esta cultura sumió escontra [[sieglu XVI e.C.|1500 e.C.]], posiblemente ante'l invasores [[arios]].
* '''[[Periodu védicu]] (c. 1500 e.C. -c. 500 e.C. )''' La India consolidóse como una sociedá militarizada, con sistema social de [[casta|castes]], espresáu nel ''[[Rig-veda]]'' (el testu más antiguu de la India, de mediaos del [[II mileniu e.C.|II mileniu e.C. ]]).
* '''[[Mahajanapadas]] (c. 600 e.C. -c. 300 e.C. )''' Nel [[sieglu IV e.C.]] floriaron el [[budismu]] y el [[yainismo]].
* '''[[Dinastía Nanda]] (345 e.C. -321 e.C. )'''
* '''[[Imperiu Maurya]] (320 e.C. - 180 e.C. )''' A finales del sieglu IV e.C. , un guerreru llamáu [[Chandragupta Mauria]] unificó a la India, dándo-y estabilidá sol [[Imperiu mauria]].
* '''[[Imperiu Śoṅga]] (185 e.C. -75 e.C. )'''
* '''[[Dinastía Kanva]] (75 e.C. -30 e.C. )'''
* '''[[Imperiu kushán|Kushan]] (30 d. C.-375 d. C.)'''
* '''[[Imperiu gupta]] (320 d. C.- 550 d. C.) '''
* '''[[Dinastía chalukya]] (543 d. C.- 743 d. C.) '''
* '''[[Rashtrakuta]] (783 d. C.-952 d. C.) '''
* Hacia l'añu 1000, conquistadores turcos de relixón musulmana ingresaron militarmente, y dende entós el territoriu indostánicu ye musulmán ya hinduista.
* '''[[Hoysala| Imperiu Hoysala]] (1026-1343)'''
* '''[[Imperiu vijayanagara]] (1336-1646) '''
* '''[[Reinu de Mysore]] (1399-1950)''' Reinu (subordináu al Imperiu Vijayanagara hasta 1565) y principáu vasallu del Reinu Xuníu dempués de 1799
* '''[[Unión de la India]] (1947-1950)''' La [[India]] foi controlada militarmente per Inglaterra dende la conquista de [[Delhi]] en 1804, y caltuvieron el so dominiu a pesar d'una gran rebelión nativa en 1857.
* '''[[India|República de la India]] (1950-2017)'''
* '''[[Indochina]]''' Comerciantes de la India llevaron nel sieglu VII l'hinduismu hasta'l Sudeste d'Asia. So la so influencia, n'Indochina surdió'l [[Imperiu jemer]], que foi poderosu ente los sieglos VIII y XIII, pa ser sustituyíu depués por otros reinos.

=== Europa Occidental ===
* '''[[Stonehenge]](2500 e.C. )''' Stonehenge ta formáu por grandes bloques de roques metamórfiques distribuyíos en cuatro circunferencies concéntriques. Cerca tópase la Piedra del Sacrificiu». Enfrente alcuéntrase la Piedra Talón». Ta compuestu d'un gran círculu de grandes [[megalitu|megalitos]] que la so construcción fechar escontra'l [[Sieglu XXV e.C.|2500 e.C. ]]&lt;ref name =&quot;videu&quot;&gt;National Geographic [http://ngenespanol.com/2005/10/01/una mirada-a-les tumbes-de-stonehenge-traduccion-del-video/] Una mirada a les tumbes de Stonehenge&quot;.&lt;/ref&gt;
* '''[[Cultura de Hallstatt]] (1200 e.C. -450 e.C. )'''
* '''[[Cultura de La Tène]] (475 e.C. -18 e.C. ) '''
* '''[[Celtes]]'''. Los celtes aposentar n'Europa Occidental mientres l'[[I mileniu e.C.]], y la so cultura arrobinar dende España a Polonia, y dende Inglaterra hasta Turquía. Finalmente, fueron ganaos polos romanos, y namái sobrevivió un únicu apartaz, na alloñada [[Irlanda]], hasta qu'esti foi aniquiláu polos [[viquingos]].
* '''[[Invasión bárbara del sieglu III]]''' A partir del periodu microglaciar empecipiáu c. 400 d. C. fueron más numberoses les incursiones militares y los desplazamientos de población nes fronteres del [[imperiu romanu]]. Sacante los pueblos túrquicos, los otros trés yeren [[indoeuropeos]], como los griegos y llatinos. Atendiendo a la so condición etnollingüística, estos pueblos yeren bien distintos ente sigo, pudiendo estremase cuatro grupos culturales:
** '''[[llingües túrquicas|Pueblos túrquicos]]''': como los [[ávaros]], los [[hunos]] y darréu los [[Primitiva Gran Bulgaria|búlgaros del Volga]].
** '''[[Pueblos eslavos]]''': como los [[vendos]], no que güei ye [[Polonia]], y darréu los [[Llingües eslaves meridionales|eslavos meridionales]] nos [[Balcanes]].
** '''[[Pueblos iranios]]''': como los [[escitas|escito]]-[[sármatas]], ente'l [[Danubiu]] y el [[Tisza]], y los [[alanos]], a veres del [[mar Negru]].
** '''[[Pueblos xermánicos]]''': como los [[pueblu godu|godos]], [[suevos]], [[vándalos]], [[hérulos]], [[anglos]], [[saxones]], [[xutos]], [[pueblu francu|francos]], [[burgundios]], [[longobardos]] y otros.
*'''[[Francia Occidental]] (843 d.C. 987 d.C.)'''
*'''[[Antiguu Réxime en Francia|Reino de Francia]] (987 d.C. 1791 d.C.)'''
**Los [[Estaos xenerales de 1789| Estaos xenerales (1789 d.C.)]]
**L'[[Asamblea Nacional Constituyente]] (1789 d.C. 1791 d.C.)
* '''[[Monarquía constitucional francesa]] (1791 d.C.-1792 d.C.)''' La monarquía constitucional francesa constitúi la primer etapa de la [[Revolución francesa]]. El [[3 de setiembre]] de [[1791]], al xurar la [[Constitución de 1791|Constitución]], [[Lluis XVI]] fai pasar a Francia de monarquía absolutista a [[monarquía constitucional]]. La monarquía constitucional terminó'l 21 de setiembre de 1792 cuando l'Asamblea llexislativa proclamó l'abolición de la monarquía, dando pasu a la [[Primer República Francesa|Primer República francesa]].
* '''[[Primer República Francesa]] (1792 d.C.-1804 d.C.)'''
** La Convención (1792 d.C.-1795 d.C.)
** El Direutoriu (1795 d.C.-1799 d.C.)
** El Consuláu (1799 d.C.-1804 d.C.)
* '''[[Primer Imperiu francés | El Primer Imperiu Napoleónicu]] (1804 d.C.-1815 d.C.)'''
* ''' La [[Restauración borbónica en Francia]] (1814 d.C.-1830 d.C.)''' Tres la espulsión de [[Napoleón Bonaparte]] en [[1814]], los aliaos restauraron a la [[Casa de Borbón]] nel tronu francés. El periodu que sobrevieno llamóse la ''Restauración'', carauterizada por una aguda reacción conservadora y el reestablecimientu de la [[Ilesia católica]] como poder políticu en [[Francia]]. Pero los gobiernos de [[Lluis XVIII de Francia|Lluis XVIII]] (ente 1814 y 1824) y [[Carlos X de Francia|Carlos X]] (ente 1824 y 1830) tuvieron d'aceptar nueves realidaes como la monarquía constitucional, el parllamentarismu, la redistribución de la tierra realizada mientres les convulsiones de fin del sieglu XVIII y la desapaición de los antiguos gremios artesanales. En [[1830]], [[Carlos X de Francia|Carlos X]] enfrentar a un parllamentu de mayoría lliberal moderáu. Ante esti fechu decretó les 4 ordenances de xunetu, que suspendíen la [[llibertá de prensa]], eslleía l'acabante escoyer Cámara de diputaos, allargaba'l cargu de los diputaos y amenorgaba el so númberu. El pueblu de París bastiar a la cai y consiguió ganar l'exércitu real. Los políticos lliberales aprovechar d'esti sucesu y el rei Carlos X viose forzáu a exiliase. 
* '''La [[Monarquía de Xunetu]] (1830 d.C.-1848 d.C.)''' Nomóse como nuevu rei a [[Lluis Felipe I de Francia|Lluis Felipe I]] y de esta forma Francia dotar de la Constitución de 1830 de Francia.
La denomada Monarquía de Xunetu empezó con «Les Trois Glorieuses» ([[Revolución de 1830|Los Trés Glorioses Xornaes Revolucionaries de París]]) de los díes 27, 28 y 29 de xunetu de 1830, contra'l gobiernu del rei [[Carlos X de Francia|Carlos X]], que terminaron per llevar al tronu francés a [[Lluis Felipe I de Francia|Lluis Felipe de Orléans]]&lt;ref&gt;Según Autor s/d na so obra en francés ''&quot;L'installation symbolique du nouveau régime&quot; que diz asina: &quot;Le 29 août, Louis-Philippe passe en revue la garde nationale de Paris qui l'acclame. « Cela vaut mieux pour moi que le sacre de Reims ! », s'écrie-t-il en embrassant La Fayette. Le 11 octobre, Le nouveau régime décide que des récompenses seront accordées à tous les blessés des « Trois Glorieuses » et crée une médaille commémorative pour les combattants de la révolution de Juillet. En octobre, Le gouvernement présente un projet de loi destiné à indemniser à concurrence de 7 millions les victimes des journées de Juillet. Le 13 août, Le roi a décidé que los armes de la maison d'Orléans (de France au lambel d'argent) orneront désormais le sceau de l'État. les ministres perdent les appellations de Monseigneur et le prédicat d'Excellence pour aportar Monsieur le ministre. Le fils aîné du roi est titré duc d'Orléans et prince royal ; les filles et la sœur du roi sont princesses d'Orléans. Sont adoptées et promulguées des lois revenant sur des mesures impopulaires prises sous la Restauration. La loi d'amnistie de 1816, qui avait condamné à la proscription les anciens régicides, est abrogée, à l'exception de son article 4, qui condamne au bannissement les membres de la famille Bonaparte.&quot;&lt;/ref&gt; que pertenecía a una caña colateral de la [[Casa de Borbón]], la denomada [[Borbón-Orleans]].

* '''La [[Segunda República Francesa]] (1848 d.C.-1852 d.C.)''' Empieza col gobiernu provisorio de 1848 (24 febreru - 9 mayu 1848) foi un gobiernu coleutivu d'enclín republicanu puestu en marcha dempués de la revolución de febreru de 1848 destináu a alministrar l'Estáu hasta la constitución d'una Asamblea Nacional. Depués establecióse la Comisión executiva de la República francesa, que taba compuesta por miembros que igualitariamente asumíen la función de xefes d'Estáu, anque François Arago yera'l presidente titular. La Comisión sesionó del 9 mayu al 28 xunu de 1848, cuando foi designáu Louis Eugène Cavaignac como xefe de gobiernu hasta que se producieron les eleiciones. El [[10 d'avientu]] [[1848]], el primer Presidente de la República francesa ye [[Eleiciones presidenciales de Francia de 1848|escoyíu]] por sufraxu universal masculín: tratar de [[Napoleón III|Luis Napoléon Bonaparte]], el príncipe presidente», sobrín de [[Napoleón Bonaparte]]. La Constitución prevía un mandatu presidencial de cuatro años, ensin posibilidá de reeleición. El [[7 de payares]] [[1852]], per mediu d'un [[plebiscitu]] ponse fin a la Segunda República ya instáurase el [[Segundu Imperiu Francés|Segundu Imperiu]]. Luis Napoleón Bonaparte ye proclamáu como «Napoleón III, Emperador de los franceses», el [[2 d'avientu]] [[1852]], fecha recordatoria de la coronación de Napoleón I y de la [[batalla d'Austerlitz]]. Nesti periodu produció l'[[Abolicionismu|abolición]] de la [[esclavitú]] nes colonies.

* '''[[Segundu Imperiu Francés | El Segundu Imperiu Napoleónicu]] (1852 d.C.-1870 d.C.)''' L'Imperiu foi proclamáu'l 2 d'avientu de 1852 (aniversariu de la coronación de [[Napoleón Bonaparte|Napoléon I]]) cuando'l primer y únicu presidente de la [[Segunda República Francesa|Segunda República]], Luis Napoleón Bonaparte, convertir en [[Napoleón III Bonaparte|Napoléon III]], &quot;Emperador de los franceses&quot;. Anque un añu antes, Luis Napoleón Bonaparte yá diera un [[Golpe d'Estáu de 1851|golpe d'estáu]], eslleíu el [[Parllamentu francés|parllamentu]] y convirtiérase en dictador, adquiriendo'l cargu de “''prince-président''” (“príncipe-presidente”). La proclamación del Imperiu foi aprobada, un mes antes, por el [[Senáu de Francia|Senáu]], depuráu de cualquier oposición republicana o monárquica, y ratificada por aciu un [[Referendu|plebiscitu]] popular dos selmanes más tarde.
* '''[[Tercer República Francesa]] (1870 d.C.-1940 d.C.)''' En 1935 llegalizóse'l [[fuelgo dominical]].
* '''[[Francia de Vichy]] (1940 d.C.-1944 d.C.) '''
* '''[[Gobiernu provisional de la República francesa]] (1944 d.C.-1946 d.C.)'''
* '''[[Cuarta República francesa]] (1946 d.C.-1958 d.C.)'''
* '''[[Quinta República Francesa]] (1946 d.C.-2017d.C.)'''

=== Europa Central ===
* '''El [[Reinu de Soissons]] (457 d. C.-486 d. C.)''' El Reinu de Soissons&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=MacGeorge |nome=Penny |títulu=Late Roman Warlords |url=https://books.google.com/books?id=qJt_mPtdo7YC&amp;pg=PA111&amp;dq=%22Kingdom+of+Soissons%22&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ei=a4xAUqjwE4m69QTTwYDwAw&amp;ved=0CDUQ6AEwAQ#v=onepage&amp;q=%22Kingdom%20of%20Soissons%22&amp;f=false |fechaaccesu=23 de setiembre de 2013 |añu=2002 |editorial=[[Oxford University Press]] |isbn=0-19-925244-0 |páxines=111-113}}&lt;/ref&gt; (tamién llamáu Dominiu de Soissons o Reinu de Siagrio) foi un [[enclave]] galu-romanu centráu alredor de la ciudá de [[Soissons]] que sobrevivió a la [[cayida del Imperiu romanu d'Occidente]], siendo l'últimu territoriu del Imperiu romanu en cayer, nel 486 d. C., diez años dempués de la deposición de [[Rómulo Augusto]] y seis dempués de la muerte de [[Julio Nepote]]. El Reinu de Soissons empezó cuando'l [[Emperador romanu|emperador]] [[Mayoriano]] (457-461) designó a [[Egidio]] como ''[[magister militum]]'' de la Galia romana. Cuando Mayoriano perdió la so autoridá y la so vida frente a [[Ricimero]] en 461, Egidio caltuvo'l so dominiu de la mayor parte de la [[Provincia romana|provincia]] de [[Galia Lugdunense]], creando de facto un Estáu remanente romanu que aportó a conocíu como'l Reinu de Soissons. Nel caos de la Galia del momentu, Egidio caltuvo'l so poder frente a los [[Francos salios|francos]] asitiaos al este y los [[visigodos]] del sur; les sos rellaciones cola [[Bretaña]] romana pueden ser amistoses. Egidio morrió nel añu 464 o 465. El so fíu [[Afranio Siagrio | Syagrius]] heredó'l poder como ''[[Dux (títulu)|Dux]]'' del enclave de ''Suessionum'' ([[Soissons]]). Foi ganáu polos francos na [[batalla de Soissons]] nel añu 486 d. C., Siagrio pidió abellugu a [[Alaricu II]] ([[reinu visigodu de Tolosa]]). Este, en cuenta de recibilo, facer prisioneru y unviar a [[Clodoveo I]], quien mandó degollalo nel 487. El so réxime representó l'últimu exemplu rexistráu d'una autoridá nativa galu-romana na [[Galia]].

*'''El [[Reinu de los francos na dómina merovinxa]] (481 d. C.-800 d. C.)''' [[Ficheru: Franks expansion.gif|thumb|200px|Espansión del reinu Franco.]] Ente los años 355 y 358, l'emperador [[Xulianu l'Apóstata|Xulianu]] intentó apoderar les víes fluviales del Rin sol control de los francos, y una vegada más volvió a pacificarlos. Roma concedió-yos una parte considerable de la [[Gallia Belgica]], momentu a partir del cual pasaron a ser ''foederati'' del Imperiu romanu. D'esta miente, los francos convertir nel primer pueblu xermánicu que s'asitió de manera permanente dientro de territoriu romanu. &lt;ref&gt;http://www.roman-emperors.org/nouest4.htm &lt;/ref&gt; Nel añu [[481]], Clodoveo, fíu del rei [[Childerico I]] y de la princesa [[Basina de Turinxa]], aportó al tronu del reinu [[Francos salios|francu salio]], asitiáu na rexón de [[Tournai]] na actual [[Bélxica]]. El títulu de rei nun yera nuevu, pos esti yera dau a los xefes de guerra de les naciones bárbares al serviciu de Roma. Foi [[Clodoveo I]] ([[481]]-[[511]]), quien poles sos campañes militares engrandó verdaderamente el reinu de los francos (''Regnum Francorum'') al este n'[[Alemaña]] y al sur-oeste en [[Aquitania]], apoderada hasta entós polos [[visigodos]]. Munchos años dempués, el mayordomu de palaciu de tolos reinos merovinxos, [[Pipino el Curtiu]] (fíu del mayordomu [[Carlos Martel]] y descendiente de Pipino el Viejo), llogró destronar al so rei [[Dinastía Merovinxa|merovinxu]] [[Childerico III]] en [[751]], y foi reconocíu rei de los francos y darréu unxíu como rei pol [[Papa | Obispu Romanu]] [[Esteban II]] en [[754]]. [[Pipino el Curtiu]] partió'l reinu a la so muerte en [[768]], ente los sos fíos [[Carlomagno|Carlos]] y [[Carlomán I|Carlomán]]. De toes formes, Carlomán retirar a un monesteriu y morrió poco tiempu dempués, dexando al so hermanu como únicu rei. Ésti pasaría más tarde a ser conocíu como [[Carlomagno]], en francés Charlemagne y n'alemán Karl der Großy.

*'''L'[[Imperiu Carolinxu]] (800 d. C.-843 d. C.)'''[[Ficheru:Francia 814.svg|thumb|200px|Imperiu Carolinxu]] El día de Navidá de 800, l'obispu romanu [[Lleón III (papa)| Lleón III]] coronó a Carlomagno como «Emperador que gobierna l'Imperiu romanu», en Roma. Carlomagno tuvo dellos fíos, pero namái unu sobrevivió-y. Foi [[Ludovico Pío|Luis el Piadosu]], quien asocedió al so padre al frente del imperiu unificáu. Luis morrió nel añu [[840 d.C.]], y los sos trés fíos sobrevivientes decidieron partise'l territoriu nel [[Tratáu de Verdún]], en [[843]].

*'''[[Francia Oriental]] (843 d. C.-962 d. C.)''' Por aciu el [[Tratáu de Verdún]] partíase'l reinu de Carlomagno ente los sos trés nietos. La parte oriental, llamada [[Francia Oriental]], recayó en [[Luis el Xermánicu]], que los sos descendientes reinaríen hasta la muerte de [[Lluis IV d'Alemaña|Lluis IV el Neñu]], y que sería'l so últimu rei carolinxu. Tres la muerte de Lluis IV en [[911]], los líderes d'Alemaña, Baviera, Francia y Saxonia inda escoyeron como socesor a un noble de fonduxe francu, [[Conrado I d'Alemaña|Conrado I]]. Pero una vegada muertu, el ''Reichstag'' aconceyáu en 919 na ciudá de [[Fritzlar]] designó al conde de Saxonia, [[Enrique I el Pajarero]] (919-936). Cola eleición d'un saxón, rompíense los últimos llazos col reinu de los francos occidentales. Enrique nomó al so fíu [[Otón I el Grande]] como socesor, quien foi escoyíu rei n'[[Aquisgrán]] en [[936]].

*'''El [[Sacru Imperiu Romanu Xermánicu]] (962 d. C.-1806 d. C.)''' [[Ficheru: HRR.gif|thumb|200px|right| Sacru Imperiu Romanu Xermánicu]] Conocíu como'l Primer Reich. L'Imperiu formar en 962 so la dinastía saxona cola coronación d'[[Otón I el Grande]] como emperador. El Sacru Imperiu convertir na entidá predominante na Europa central mientres casi un mileniu hasta la so disolución en 1806.

*''' La [[Confederación del Rin]] (1806-1813)''' La Confederación del Rin (n'[[Idioma alemán|alemán]]: ''Rheinbund'') foi'l nome que recibió la confederación d'Estaos veceres del [[Primer Imperiu Francés]] creada pol emperador [[Napoleón Bonaparte]] nel marcu de les denominaes [[Guerres Napoleóniques]]. La confederación foi creada primeramente por 16 estaos [[Alemaña|alemanes]] dempués de qu'[[Imperiu austriacu|Austria]] y [[Imperiu Rusu|Rusia]] fueren derrotaes na [[batalla d'Austerlitz]]. El posterior [[Tratáu de Presburgu]] supunxo la creación de la Confederación del Rin. La confederación esistió ente 1806 y 1813.&lt;ref&gt;Hans A. Schmitt (1983). ''Germany Without Prussia: A Closer Look at the Confederation of the Rhine'' German Studies Review 6, Nº 4, páxs. 9-39.&lt;/ref&gt; La Confederación eslleióse dempués de la derrota de Napoleón na batalla de Leipzig en 1813.

*''' El [[Congresu de Viena]] (1814.-1815)''' El Congresu de Viena foi un alcuentru internacional celebráu na capital [[austria]]ca, convocáu coles mires de restablecer les fronteres d'[[Europa]] tres la derrota de [[Napoleón Bonaparte]] y reorganizar les ideoloxíes polítiques del [[Antiguu Réxime]]. Con éses la so intención yera retornar Europa a la situación anterior a la [[Revolución francesa]] (1789) y amás p'asegurar un [[equilibriu de poder]].

*'''La [[Confederación Xermánica]] (1815-1866)''' La Confederación Xermánica (n'[[idioma alemán|alemán]]: ''Deutscher Bund'', «Confederación Alemana») foi una unión establecida en [[1815]] pol [[Congresu de Viena]] qu'arrexuntó a 39 Estaos alemanes nuna confederación d'Estaos soberanos so la presidencia de la [[Casa d'Habsburgu|Casa d'Austria]]. La Confederación Xermánica terminó como resultáu de la [[guerra austro-prusiana]] de 1866 apostada ente les distintes entidaes que conformaben esta Confederación: l'[[Imperiu austriacu]] y los sos aliaos per un sitiu, y el [[Reinu de Prusia]] y los sos aliaos per otru llau.

* '''La [[Confederación Alemana del Norte]] (1866-1871)''' La Confederación Alemana del Norte (n'[[idioma alemán|alemán]]: ''Norddeutscher Bund'') tuvo'l so entamu en [[1867]], tres la disolución de la [[Confederación Xermánica]]. Formada por 22 [[Estáu|Estaos]] del norte d'[[Alemaña]], foi un agrupamientu transitoriu, que duró solo hasta la proclamación del [[Imperiu alemán]] en [[1871]]. El 10 d'avientu de 1870, el Reichstag de la Confederación Alemana del Norte renombró la Confederación como [[Imperiu alemán]] y dio'l títulu d'[[Káiser|emperador alemán]] al rei de Prusia como presidente de la Confederación.&lt;ref name=&quot;case139-140&quot;&gt;{{harvnb|Case|1902|pp=139–140}}&lt;/ref&gt; Mientres el [[Sitiu de París (1870-1871)|Sitiu de París]], el 18 de xineru de 1871, el rei [[Guillermu I d'Alemaña|Guillermu I de Prusia]] foi proclamáu emperador alemán na [[Galería de los Espeyos]] del [[Palaciu de Versalles]].&lt;ref name=&quot;case140&quot;&gt;{{harvnb|Case|1902|p=140}}&lt;/ref&gt;

*''' L'[[Imperiu Alemán]] (1871-1918)''' L'Imperiu alemán (n'[[idioma alemán|alemán]]: ''Deutsches Reich'',&lt;ref name=&quot;constitution&quot;&gt;[[:m:s:de:Verfassung_des_Deutschen_Reiches_(1871)|Constitución alemana de 1871]] (n'alemán)&lt;/ref&gt; llamáu por dellos historiadores alemanes ''Kaiserlich Deutsches Reich'' o a cencielles ''Kaiserreich''), foi la forma d'[[Estáu]] qu'esistió n'[[Alemaña]] dende [[Unificación alemana|la so unificación]] y la proclamación de [[Guillermu I d'Alemaña|Guillermu I]] como emperador, el [[18 de xineru]] de [[1871]], hasta [[1918]], cuando se convirtió nuna república dempués de la derrota na [[Primer Guerra Mundial]] y l'abdicación de [[Guillermu II d'Alemaña|Guillermu II]] ([[9 de payares]] de [[1918]]).

*'''La [[República de Weimar]] (1919-1933)''' El nome de República de Weimar ye un términu aplicáu pola historiografía posterior, yá que el país caltuvo'l so nome de '''[[Reich alemán|Deutsches Reich]]''' ('Imperiu alemán'). La denominación deber a la ciudá de [[Weimar]], onde s'axuntó l'[[Asamblea Nacional de Weimar|Asamblea Nacional constituyente]] y aprobó la [[Constitución de Weimar|nueva constitución]], el 31 de xunetu y entró a valir el 11 d'agostu de 1919. Esti periodu carauterizar por golpes d'Estáu militares y derechiegos, intentos revolucionarios per parte de la izquierda y fuertes crisis económiques. Toa esta combinación provocó l'ascensu d'[[Adolf Hitler]] y el [[Partíu Nacionalsocialista Obreru Alemán]]. El 5 de marzu de 1933, los nazis llograron la mayoría nes [[Eleiciones parllamentaries d'Alemaña de marzu de 1933|eleiciones]] al [[Reichstag (parllamentu alemán)|parllamentu]], colo que pudieron aprobar el 23 de marzu la [[Llei habilitante de 1933|Llei habilitante]] que, xuntu al [[Decretu de la quema del Reichstag]] del 28 de febreru dexóse l'aprobación de lleis ensin la participación del Parllamentu, considérase que significó'l final de la República de Weimar.

*''' L'[[Alemaña nazi]] (1933-1945)''' L'Alemaña nazi o nacionalsocialista referir al momentu nel que'l [[Partíu Nacionalsocialista Obreru Alemán]] gobernó'l país. Dempués de que Hitler fuera nomáu [[Canciller d'Alemaña|canciller]] pol presidente [[Paul von Hindenburg]], el [[30 de xineru]] de [[1933]], el Partíu Nazi empezó a esaniciar tola oposición política y a consolidar la so poder. Metanes la [[Gran Depresión]], los nazis restauraron la estabilidá económica y acabaron col desemplegu de mases utilizando los elevaos gastos militares y una economía mista. La torna a la estabilidá económica impulsó la popularidá del réxime. [[Austria]] y [[Checoslovaquia]] fueron anexonaes en 1938 y 1939. En setiembre de 1939 acabó [[Invasión alemana de Polonia de 1939|invadiendo Polonia]], lo que marcó l'empiezu de la [[Segunda Guerra Mundial]] n'[[Europa]]. N'alianza con [[Italia]] y les [[Potencies de la Exa]], Alemaña conquistó la mayor parte d'Europa en [[1940]]. Dempués de la invasión alemana de la [[Xunión Soviética]] en 1941, la marea volver contra'l Tercer Reich, sufriendo graves derrotes militares a partir de 1942. Alemaña foi invadida en 1945 polos soviéticos dende l'este y polos aliaos occidentales dende l'oeste. La negativa de Hitler a almitir la derrota llevó a la destrucción masiva de la infraestructura alemana y la perda innecesaria de vides nos últimos meses de la guerra. Los aliaos llevaron a los líderes nazis sobrevivientes a xuiciu por [[Crime de guerra|crimen de guerra]], [[Crime contra la humanidá|crímenes de lesa humanidá]] y [[guerra d'agresión]] nos [[Xuicios de Núremberg]].

*''' La [[Reunificación alemana]] (1989-2017)''' referir a los cambeos políticu y social socedíos mientres 1989 y 1990 n'Alemaña, que concluyeron na adhesión de l'antigua [[República Democrática Alemana]] (RDA) so la xurisdicción de la [[República Federal d'Alemaña]] (RFA). Tamién favoreció l'apertura de les fronteres ente les Alemanias, lo que desencadenó la cayida del [[Muriu de Berlín]] el 9 de payares de 1989. Los gobiernos de los [[Estaos Xuníos]], el [[Reinu Xuníu]], [[Francia]] y la [[Xunión Soviética]] roblaron el [[Tratáu Dos más Cuatro]], que falló a favor de la reunificación. Tamién convalidó'l Tratáu d'Unificación, preséu llegal qu'autorizó l'adhesión de la RDA na RFA según la [[Llei Fundamental pa la República Federal d'Alemaña|Llei Fundamental d'Alemaña]] el 3 d'ochobre de 1990. Dende 1991, esa fecha celebra'l [[Día de la Unidá Alemana]].

=== Mesopotamia ===
Socesivos asentamientos en [[Mesopotamia]], pallabra qu'en [[Idioma griegu|griegu]] significa «ente ríos» (μέσος, «ente» y ποταμός, «ríu»).&lt;ref&gt;McNeill, Willam H. [1967]. «In The Beginning», A World History, 4th ed. New York: Oxford University Press, 1999, p. 15. ISBN 0-19-511615-1.&lt;/ref&gt;

* '''[[Periodu d'El Obeid]] (4500 e.C. -3500 e.C. )''': Nesta etapa destaca [[Eridu]], considerada pola [[Mitoloxía sumeria|tradición sumeria]] como la más antigua de les ciudaes de Mesopotamia. L'antigüedá de la ciudá foi demostrada polos arqueólogos a lo llargo del [[sieglu XX]], datándose los niveles más baxos (nivel XIX) de la escavación en redol al [[V mileniu e.C.|4900 e.C.]], a principios del [[periodu d'El Obeid]].&lt;ref name=&quot;Leickeridu&quot;&gt;{{cita llibru |autor=Leick, Gwendolyn |capítulu=Eridu |títulu=Mesopotamia: la invención de la ciudá |añu=2002 |editorial=Barcelona: Rubí |isbn=84-493-1275-2 }}&lt;/ref&gt; Eridu foi quedando clisada pela vecina ciudá d'[[Ur]].&lt;ref name=&quot;Leickeridu&quot; /&gt; Nesta primer etapa, los restos cerámicos amuesen un papel significativu de Eridu na rexón. Escontra'l 3800 e.C. (nivel VI) la ciudá cuntaba con un importante templu y un campusantu del que s'afayaron aprosimao mil sepulturas. Mientres el periodu d'El Obeid l'agricultura avanzó gracies al control de les agües en superficie, por aciu [[téuniques de regadío]] a base de canales.&lt;ref name=&quot;enagua1&quot;&gt;{{cita llibru |autor=Margueron, Jean-Claude |enllaceautor=Jean-Claude Margueron |capítulu=El dominiu del enagua |títulu=Los mesopotámicos |añu=2002 |allugamientu=Fuenlabrada |editorial=Cátedra |isbn=84-376-1477-5}}&lt;/ref&gt;

*'''[[Periodu de Uruk]] (3800 e.C. -3200 e.C. )''' Los afayos más importantes d'esta etapa centrar en [[Uruk]], un poblamientu asitiáu a pocos quilómetros d'El Obeid, nel cursu baxu del Éufrates, que va dar nome al periodu.&lt;ref name=&quot;asmov20&quot;&gt;{{cita llibru |autor=Asimov, Isaac |capítulu=Los sumerios - Les grandes invenciones |títulu=El Cercanu Empobine |añu=1986 |ubicación=Madrid |editorial=Alianza Editorial |isbn=788420637457}}&lt;/ref&gt;La cultura Uruk tuvo'l so centru na zona sur de Mesopotamia, pero les sos traces estender por tol [[Oriente Próximu]] asiáticu. Asina, atópense amueses nel norte de [[Siria]], [[Turquía]] o [[Susa]], nel actual [[Irán]].&lt;ref name=&quot;Uruk&quot;&gt;{{cita llibru |autor=Margueron, Jean-Claude |capítulu=La puxante civilización de Uruk |títulu=Los mesopotámicos |añu=2002 |editorial=Cátedra |allugamientu=Fuenlabrada |isbn=ISBN 84-376-1477-5}}&lt;/ref&gt; Les principales carauterístiques d'esti periodu son l'apaición del [[sellu cilíndricu]], lo monumental de la so arquiteutura, les traces de la so cerámica y l'apaición de la [[escritura]]. Otres meyores fueron la invención de la [[rueda]] y la so primer aplicación fora del tresporte, el [[tornu d'alfareru]].&lt;ref name &quot;utiles&quot;&gt;{{cita llibru |autor=Margueron, Jean-Claude |capítulu=El utillaje de la vida diaria: piedra y metal |títulu=Los mesopotámicos |añu=2002 |editorial=Cátedra |allugamientu=Fuenlabrada |isbn=84-376-1477-5}}&lt;/ref&gt; A la fin del periodu empezar a utilizar el [[bronce]], producíu a base de [[cobre]] y [[arsénicu]] o [[estañu]].&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Margueron, Jean-Claude |capítulu=Los primeros usos de los metales |títulu=Los mesopotámicos |añu=2002 |editorial=Cátedra |allugamientu=Fuenlabrada |isbn=84-376-1477-5}}&lt;/ref&gt;
*'''[[Periodu Yemdet Nasr]] (3200 e.C. -3000 e.C. )''': Producióse'l distanciamientu ente les rexones norte y sur; esta postrera, más poblada. L'alministración abandonó l'ámbitu rexonal y alcontróse en caúna de les ciudaes, que estremáronse más ente sigo. Per primer vegada puede falase de Ciudaes Estáu y Ciudá-Templo. Nesti nivel los afayos de documentos escritos vense amenorgaos considerablemente. Asina, nes rexones perifériques, el so usu sumió por completu; magar se caltuvo na Baxa Mesopotamia. Ye probable que, debíu al calter alministrativu de la mayoría de los testos, yá nun fueren necesarios cuando la burocracia rexonal dexó de funcionar.&lt;ref &gt;{{cita llibru |autor=Leick, Gwendolyn |capítulu=Shuruppak |títulu=Mesopotamia: la invención de la ciudá |añu=2002 |editorial=Barcelona: Rubí |id=84-493-1275-2 }} &lt;/ref&gt;
*'''[[Periodu Dinásticu Arcaicu]] (2900 e.C. -2334 e.C. )'''
* '''[[Imperiu acadiu|L'Imperiu Acadiu]] (2334 e.C. -2193 e.C. )''': foi un gran reinu de [[Mesopotamia]] formáu a partir de les conquistes de [[Sargón de Akkad]]. Caltuvo la so máxima rellumanza ente los [[sieglu XXIV e.C.|sieglos XXIV]] y [[sieglu XXII e.C.|XXII e.C.]] nos que s'asocedieron cinco monarques: el mesmu Sargón, los sos fíos [[Rimush]] y [[Manishutusu]], el so nietu [[Naram-Ensin]] y el fíu d'este, [[Sharkalisharri]] que gobernaron un total de 141 años.
*'''[[Guti (tribu)|La invasión de los Gutis]]''' Tamién llamaos '''gutu''' fueron un pueblu del este del [[Tigris]], qu'habitaba los [[Zagros|montes Zagros]] a finales del tercer mileniu e.C. , que dende'l 2000 e.C. participaron nes lluches por apoderar [[Acad]], reino una parte del cual llegaron a ocupar primero de volao (2180 e.C. -2175 e.C. ) y más tarde por más tiempu (2159 e.C. -2116 e.C. ). Apaecen na [[Historia Universal]] cuando [[Naram-Ensin]], rei acadiu, entama una espedición punitiva na so contra. La famosa [[cercu de Naram-Ensin]] reflexa'l trunfu militar d'este. Sicasí, un sieglu dempués los gutis atacaron al [[Imperiu acadiu]], desmantelándolo. Los gutis imponer en [[Mesopotamia]] mientres aprosimao un sieglu, hasta que &amp;mdash;siendo vencíos primeru pol rei de la ciudá de Uruk, Utu-ḫegal&amp;mdash;, la resurrección política de l'antigua ciudá [[sumeria]] d'[[Ur]] reemplazó la so poder definitivamente.
*'''[[Lagash|La segunda dinastía de Lagash]]''': La invasión de los Gutis nun foi tan devastadora. Les ciudaes del sur sumerico caltuvieron la so independencia y estremáronse por un intensa actividá cultural. Tenemos una numberosa documentación sobremanera en cuanto refier a la dinastía de [[Lagash]]. Ente los ''ensi'' d'estes ciudaes s'evidencia en particular [[Gudea]], pola gran cantidá de testos lliterarios y d'estatues a la so imaxe, que lo fixeron el rei sumerico más famosu.&lt;ref&gt;{{Cita|Liverani 2004|páx. 187|Liverani2004}}&lt;/ref&gt; El foi un rei pacíficu, que se dedicó a la construcción de numberoses canales, edificios y templos, de los cualos el más famosu ye l'E-Ninnu, el templu del dios [[Ningirsu]], construyíu en collaboración con otres ciudaes, ensin reparar en gastos.&lt;ref name=bardeschi36&gt;Chiara Dezzi Bardeschi - ''Mesopotamia. La culla della civiltà'' p. 36.&lt;/ref&gt;
*'''[[Renacimientu sumeriu|La tercer Dinastía de Ur]]''': Mientres el periodu posterior foi [[Uruk]], col reináu d'[[Utu-hegal]] quien llogró una posición predominante. El nuevu monarca venció al xefe de los nómades [[Guti (tribu) |gutis]], [[Tiriqan]], que foi tomáu prisioneru, dempués de lo que nomóse «rei de les cuatro rexones». Utu-hegal foi asocedíu por [[Ur-nammu]], que nun se sabe si pertenecía a la so dinastía o foi un usurpador. Especulóse que podría tratase del so hermanu.&lt;ref name=&quot;Leickakkad&quot;&gt;{{cita llibru |autor=Leick, Gwendolyn |capítulu=Akkad |títulu=Mesopotamia: la invención de la ciudá |añu=2002 |editorial=Barcelona: Rubí | ISBN = 84-493-1275-2 }}&lt;/ref&gt; El nuevu rei esforciar por faer realidá'l títulu qu'heredara; atacó les ciudaes vecines y conquistó Nippur, Uruk, [[Larsa]], Ur, [[Eridu]] y Lagash, que'l so rei Nammahni foi muertu.&lt;ref name = &quot;garelUrIII&quot;&gt;{{cita llibru |autor=Garelli, Paul |capítulu=L'Imperiu de Ur y el so heriedu |títulu=El Próximu Oriente asiáticu |añu=1974 |editorial=Barcelona: Labor | ISBN = 84-335-9310-2 }}&lt;/ref&gt; Tres esto, decidió treslladar la capital del so Estáu dende Uruk a Ur, fundando una nueva dinastía; la III dinastía de Ur. El motivu d'esti treslláu nun ta claro, anque ye posible que Ur-Nammu fuera gobernador d'esta ciudá antes de recibir el tronu de Uruk.&lt;ref name=&quot;Leickakkad&quot; /&gt; [[Ibbi-Ensin]], hermanu [[Shusin]] de foi'l postreru soberanu de la dinastía. Mientres el so reináu tuvo qu'enfrentase a les folaes de los nómades [[amorreos]]. Finalmente, un ataque de los [[elam]]itas y los nómades de los [[montes Zagros]] consiguió tomar Ur, poniendo fin a la dinastía. Esto foi rellatáu nes llamaes ''[[llamentos de Ur]]''.
*'''[[Amorreos|Les ciudaes Estáu amorreas]]'''
** [[Isín]]: [[Ishbi-Erra]], súbditu d'[[Ibbi-Ensin]] dixebrar de la tercer dinastía de Ur y fundó una dinastía propia en [[Isín]], al norte de Ur. Anque l'imperiu de Ur nun foi asocedíu por otru Estáu que tomara toa Mesopotamia,&lt;ref name=&quot;margAmorr&quot;&gt;{{cita llibru |autor=Margueron, Jean-Claude |capítulu=Les dómina de les dinastíes amorritas |títulu=Los mesopotámicos |añu=2002 |editorial=Fuenlabrada: Cátedra | ISBN = 84-376-1477-5}}&lt;/ref&gt;Nos años posteriores Ishbi-Erra consiguió una hexemonía parcial nes ciudaes sumeries del sur de Mesopotamia. Ta situación caltener mientres unos 50 años, incluyendo'l reináu de los sos socesores.&lt;ref name = &quot;garelUrIII&quot;/&gt;
** [[Larsa]]: Sicasí, delles ciudaes sumeries nun taben controlaes pola dinastía de Isín. A partir del reináu de [[Lipit-Ishtar]], una d'elles empezó a destacar: yera [[Larsa]]. El florecimientu de Larsa fíxose evidente escontra'l [[sieglu XX e.C.|1930 e.C.]], cuando'l rei [[Gungunum]] conquistó Elam y el valle del [[Diyala]]. Unos cinco años dempués, en conquistando la ciudá de Ur, Gungunum se autonombró «rei de Sumeria y de Acad». El so socesor [[Abisare]] prosiguió la espansión del reinu, conquistando les ciudaes acadias de [[Kish]] y [[Akusum]] según [[Nippur]]. Yá nel [[sieglu XIX e.C.]], el rei [[Bur-Ensin]] de Isín trató de frenar la meyora de Larsa conquistando [[Ur]] y Nippur, pero la so iniciativa tuvo de fracasar yá que escontra mediaos de sieglu, Isín perdiera tou territoriu más allá de la mesma ciudá.&lt;ref name = &quot;garelUrIII&quot; /&gt;
*'''[[Imperiu paleobabilónico|L'Imperiu Paleo-Babilónicu]]''' o '''Primer imperiu babilónicu''' al Estáu creáu por [[Hammurabi]] (1792-1750 [[e. C.]]) según la [[Cronoloxía del Antiguu Oriente Mediu|cronoloxía media]]) En Mesopotamia esisten diversos problemes de datación pa esti periodu, de manera que nenguna fecha ye absoluta. Pueden utilizase les [[cronoloxía del Antiguu Oriente Próximu|cronoloxíes]] ''alta'', ''media'' y ''baxa'', que suxuren feches distintes na [[Mesopotamia|Baxa Mesopotamia]]. Sol so mandu [[Babilonia (ciudá)|Babilonia]], una [[ciudá-estáu]] [[Sumer|sumeria]] en poder d'una dinastía [[amorreos|amorrita]], pasó en pocu más de trenta años a controlar un territoriu más estensu que l'[[Ur|imperiu de Ur]] (dómina de Ur III), anterior poder hexemónicu indiscutible de la rexón.&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Lévêque, Pierre |páxines=241-244 |títulu=Les primeres civilizaciones. 1. De los despotismos orientales a la ciudá griega |editorial=Akal |añu=1991 |isbn=978-84-76006757 |url=https://books.google.es/books?id=Ed6VgRbmP10C&amp;pg=PA226&amp;dq=imperiu+paleobabil%C3%B3nico&amp;hl=es&amp;ei=4zbPTLvBCs3JswbZpszmAg&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=5&amp;ved=0CDsQ6AEwBA#v=onepage&amp;q=imperiu%20paleobabil%C3%B3nico&amp;f=false}}&lt;/ref&gt; La [[Reyes de Babilonia|I dinastía]], la amorrea, terminó nel sieglu XVI e.C. , por causa de la invasión del [[Imperiu hitita]]. Poco dempués empecipióse la dinastía [[casita]] de Babilonia o periodu babiloniu entemediu.
* '''[[Asiria| L'Imperiu Asiriu]] (1813 e.C. -609 e.C. )''': Escontra'l sieglu VIII e.C. los asirios, un pueblu del norte de [[Mesopotamia]], empecipiaron una vasta espansión militar contra Palestina, llegando inclusive a Exiptu.
[[Ficheru:Cyrus' Empire-es.svg|Caldeos y Medos|thumb|200px]] 
{{Columnes}}
* '''[[Caldia| L'Imperiu Neo-Babilónicu]] (626 e.C. -539 e.C. )''' o '''Imperiu Caldéu'''. El rei Asiriu [[Assurbanipal]] morrió nel añu 627 e.C. , casi coles mesmes que'l so súbditu, el rei de Babilonia, [[Kandalanu]]. [[Nabopolasar]], depués d'esitoses campañes contra los asirios en ciudaes como Nippur o Uruk, foi coronáu rei de Babilonia nel 626 e.C. Los reis d'esti imperiu alternaben les sos sedes ente Babilonia y Caldea. Gobernaron hasta [[años 530 e.C.|538 e.C.]], fecha na que los [[Imperiu persa|perses]] tomaron Babilonia. 
{{Nueva columna}}
* '''[[Media (Cercanu Oriente)| Imperiu Medo]] (678 e.C.​-549 e.C.)'''
Nel primer cuartu del [[I mileniu e.C.|primer mileniu e.C.]], [[nómada|nómaes]] [[ganadería|ganaderos]] que falaben dalgún tipu de [[idioma|llingua]] indoirania, se infiltraron nos Zagros, asitiándose ente la población nativa. Los guerreros tribales son mentaos per primer vegada polos asirios como enemigos de [[Salmanasar III]] ([[sieglu IX e.C.|858]]-824 e.C. ). Los habitantes de Media taben estremaos en delles tribus pequeñes, y a pesar de que los [[monarca|rey]] asirios fueron capaces d'apoderar a delles d'elles, nunca pudieron conquistar Media totalmente. Ello ye que ye probable que fueren los asirios los responsables de la unificación de les tribus medas.
{{Final columnes}}
* '''[[Imperiu aqueménida]] (550 e.C.-331 e.C. )''' o '''Primer Imperiu Persa''' [[Ficheru:Achaemenid Empire (flat map).svg|thumb|200px|Imperiu Aqueménida so Darío I]] La so espansión territorial empezó, mientres el reináu de [[Ciro II]] (559-530 e.C. ), col'anexón del reinu [[Media (Oriente Mediu)|medo]],&lt;ref name=&quot;kuhrt 298&quot;/&gt; y algamó el so máximu apoxéu nel añu 500 e.C. , cuando llegó a tomar parte de los territorios de los actuales estaos de [[Libia]], [[Bulgaria]] y [[Paquistán]], según ciertes árees d'[[El Cáucasu]], [[Sudán]] y [[Asia Central]]. Les grandes conquistes fixeron d'él l'imperiu más grande n'estensión hasta entós.&lt;ref name=&quot;kuhrt 298&quot;/&gt; La so esistencia concluyó en [[años 320 e.C.|330 e.C.]] cuando'l postreru de los reis aqueménidas, [[Darío III]], foi vencíu pol conquistador macedoniu [[Alexandru Magnu]].&lt;ref name=&quot;kuhrt 298&quot;/&gt; 
*'''[[Alexandru Magnu|Dómina helenística]] (331 e.C. - 312 e.C. )''': [[Alexandru Magnu]] morrió nel [[años 320 e.C.|323 e.C.]].

*'''[[Imperiu seléucida|L'Imperiu Seléucida]] (312 e.C. -63 e.C. )''': Nel añu 312 e.C. Seleuco establecer en [[Babilonia (ciudá)|Babilonia]] esi mesmu añu, tomándose esa fecha como la de la fundación del Imperiu seléucida. Escontra los años [[años 90 e.C.|100 e.C.]], l'antaño terrible Imperiu seléucida tomaba pocu más d'[[Antioquía]] y delles ciudaes [[siria|siries]]. Ente los años [[69 e.C.|69]]-{{AC|64}} Antíoco XIII Asiáticu foi rei seléucida&lt;ref&gt;[[Cicerón]], ''In C. Verrem'' II 4.61, [[Appian]], ''Syriaca'' VIII 49, XI 70, [[Marcu Juniano Justino|Justino]], ''Historiarum Philippicarum T. Pompeyu Trogo'' XL 2.2 (diz que Antíoco IX foi'l so padre). Ver: [http://www.tyndalehouse.com/egypt/ptolemies/selene_i.htm#Selene.28 {{Aut|C.J. Bennett}}, art. Cleopatra Selene queen of Syria, in ''Egyptian Royal Genealogy'', 2002-2008 (n. 28).]&lt;/ref&gt; tres la derrota de [[Tigranes II el Grande]], [[Lucio Licinio Luculo|Lúculo]] proclamar rei en [[Antioquía]], como rei veceru.&lt;ref&gt;Apiano, ''Syriaca'' VIII 49, Justin, ''Historiarum Philippicarum T. Pompeii Trogi'' XL 2.2.&lt;/ref&gt; Sicasí, [[Pompeyu]] deponer pocu dempués, convirtiendo Siria en provincia romana. Suélse-y considerar como'l postreru de los seléucidas, magar que [[Filipo II Filorromano]] reinó en parte de Siria dempués d'él. [[Ficheru:Greco-BactrianKingdomMap-es.svg|thumb|200px|Mapa referencial de los reinos Grecobactriano, Partu y Seleúcida nel [[180 e.C.|180 e.C. ]]]]
{{Columnes}}
* '''[[Reinu grecobactriano]] (250 e.C. -125 e.C. )'''. N'Asia Central, pela so parte, al fundise l'Imperiu Seléucida los griegos independizáronse y crearon el reinu de Bactria, dempués de lo cual invadieron la India y destruyeron al [[Imperiu mauria]].
{{Nueva columna}}
*'''[[Partos|L'Imperiu Parto]] (247 e.C. -22 d. C.)''': Esbarrumbáu l'Imperiu seléucida, surdió'l [[Imperiu parto]] en [[Persia]], que gobernó ente'l [[años 220 e.C.|226 e.C.]] y 221.
{{Final columnes}}
[[Ficheru: ImperioSasánidaCosroesII.svg|thumb|200px|L'Imperiu sasánida baxu [[Cosroes II]]]]
*'''[[Imperiu sasánida|L'Imperiu Sasánida]] (226 d. C.-651 e.C. )''' o '''Segundu Imperiu Persa''' Los partos, de la mesma, fueron asocedíos polos sasánidas. La dinastía sasánida foi fundada por [[Ardacher I]] en derrocando al últimu rei [[dinastía arsácida de Partia|arsácida]], [[Artabán IV]] de [[Partia]], y terminó cuando'l postreru [[Shahanshah]] (''Rei de reis'') sasánida [[Yazdgerd III]] ([[632]]-[[651]]) perdió una enllargada guerra de 14 años contra'l primeru de los califatos islámicos.
[[Ficheru:ArabianpeninsulaAL.PNG|thumb|200px|Antes de la so muerte en [[632]], Mahoma consolidara'l so dominiu sobre la península d'Arabia.]]
*'''[[Isllam|L'Isllam]] (610 d.C.-632 e.C.)''': Los musulmanes creen qu'en 610 a los cuarenta años d'edá, mientres meditaba, Mahoma tuvo una visión. Les primeres revelaciones fixeron que Mahoma llegara a pensar que taba sol influxu d'una presencia demoníaca, llevándolo cerca del suicidiu. La mediación de la so esposa evitó tal desenllaz y asina Mahoma empezó a predicar contra'l politeísmu de la so propia tribu, la [[quraysh]]í, por cuanto ellos yeren el guardianes de la [[Kaaba]]. Ye por esto que Mahoma y los sos siguidores viéronse escorríos. Ellos fuxeron a Medina nel añu 622 d.C. y asina empezó'l calendariu musulmán. Mahoma llegó a Medina como un mediador, convidáu a resolver querelles ente los bandos árabes de Aws y Khazraj. Llogró esti fin absorbiendo a dambes facciones na comunidá musulmana. Nel añu 628 d.C., la posición de Mahoma yera lo suficientemente fuerte pa decidir la so torna a La Meca. Nel añu 630 d.C, llogro la [[Conquista de La Meca]]. Mahoma finó'l 8 de xunu de 632 d.C. na ciudá de Medina a la edá de 63 años. Abu Bakr, el padre de Aisha, la tercer muyer de Mahoma, foi escoyíu polos líderes de la comunidá musulmana como'l socesor de Mahoma, pos ésti yera'l favoritu de Mahoma.
* ''' [[Califatu ortodoxu| El Califatu Ortodoxu]] (632 d. C.-661 d. C.)'''
* ''' [[Califatu Omeya | El Califatu Omeya]] (661 d. C.-750 d. C.)''': En 661, una guerra civil llevó a la instauración del [[Califatu Omeya]], conformáu por una casta de señores de la guerra instalaos en [[Damascu]] ([[Siria]]).
* ''' [[Califatu abasí | El Califatu Abasí]] (750 d. C.-1258 d. C.)''' [[Ficheru: Abbasids850.png|thumb|200px|Califatu Abasí hacia l'añu 850 d.C.]] Foi la segunda dinastía de [[califa|califes]] [[suníes]], qu'asocedió a la de los [[califatu omeya|omeyes]]. Tamién se conoz como califatu de Bagdag, una y bones el califatu abasí foi fundáu en [[Kufa]] en 750 y camudó la so capital en 762 a [[Bagdag]]. En 750, estos fueron baltaos por una rebelión promovida nel [[Jorasán]] polos [[Califatu Abasida|abasidas]], quien vivieron una edá d'oru cultural mientres la centuria siguiente; esto, anque surdieron anticalifatos n'[[Califatu Fatimí|Exiptu]] y [[Califatu de Córdoba|España]]. El Califatu Abasida foi reemplazáu pol gobiernu ''de facto'' de los [[selyúcidas|turcos selyúcidas]], y dempués, los sos últimos restos de poder fueron ablayaos cola conquista de [[Bagdag]] polos [[mongoles]], en 1258.
* ''' [[Imperiu selyúcida| L'Imperiu Selyúcida]] (1037 d. C.- 1157 d. C.)''': Dempués de que los abasidas entraren en decadencia, cola irrupción de los [[selyúcidas]] (sieglu X), la relixón musulmana siguió estendiéndose escontra rexones entá más alloñaes, incluyendo l'África Central o Indonesia, de la que la so cultura algamó inclusive hasta la Europa cristiana.
* '''[[Imperiu mongol|L'Imperiu Mongol]] (1206 d. C.-1368 d. C..)''' [[Ficheru:Mongol Empire map.gif|thumb|200px|Espansión del territoriu mongol.]]: foi'l segundu imperiu más estensu de la historia y el primeru ente los constituyíos por territorios continuos,&lt;ref&gt;[http://www.britishempire.co.uk/timeline/colonies1924.htm «The British Empire in 1924»]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;El País&quot;&gt;{{cita web |url=https://www.elpais.com/articulo/revista/agostio/Mongolia/encomienda/Gengis/Jan/elpepirdv/20070818elpepirdv_1/Tes |títulu=Mongolia encamentar a Gengis Jan |añu=2007 |obra=[[El País]] 18.08.2007 |fechaaccesu=19 de xunu de 2008}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Díaz Ibáñez |nome=Jorge |títulu=La China imperial nel so contestu medieval (sieglos III-XVII) |añu=2009 |editorial=Arcu Llibros |isbn=847635777X |páxina=55 |ubicación=Madrid |url=https://books.google.com.uy/books?id=I-1FX7ohGj8C&amp;printsec=frontcover&amp;dq=La China imperial+en+el so contestu medieval&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ei=GqinULfBIobU9ATV7oCYDw&amp;ved=0CCwQ6AEwAA |cita=L'imperiu mongol de los sieglos XIII-XIV foi'l más estensu qu'enxamás esistiera.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Finlay, ''Pilgrim Art'', p. 151&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Ferguson |nome=Niall |añu=2004 |títulu=Empire, The rise and demise of the British world order and the lessons for global power |editorial=Basic Books |idioma=inglés |isbn=0-465-02328-2}}&lt;/ref&gt; foi instituyíu por [[Gengis Kan]] a partir del añu [[1206]] y llegó a tener nel so apoxéu una estensión máxima d'unos 33.000 000 [[km²]], tomando dende la [[península de Corea]] hasta'l [[Danubiu]],&lt;ref name=&quot;El País&quot; /&gt; y allugando una población de más de 100 millones d'habitantes,&lt;ref&gt;http://web.archive.org/web/http://www.eeb.uconn.edu/people/turchin/PDF/Latitude.pdf&lt;/ref&gt; L'Imperiu mongol se desintegró nuna serie de [[kanatos]], que fueron sometíos unu a unu nel cursu de los seis sieglos siguientes, por invasores rusos y chinos, sumiendo los postreros nel sieglu XIX.
* '''[[Imperiu safávida| L'Imperiu safávida]] (1501 d. C.- 1722 d. C.)''' o ([[Idioma persa|persa]]: دودمان صفوی) Los safávidas yeren orixinarios d'[[Ardabil]], una ciudá del [[Azerbaixán iranín]], nesi entós una rexón nel norte d'[[Irán]]. Yeren predominantemente una [[dinastía]] de [[Llingües túrquicas|fala túrquica]] [[azerbaixanu|azerbaixana]], que'l so idioma clásicu yera'l [[persa antiguu|persa]].&lt;ref&gt;[http://web.archive.org/web/http://www.iranica.com/newsite/articles/v13f3/v13f3004a.html ''Encyclopaedia Iránica''. R. N. Frye. Pueblos d'Irán. (n'inglés)]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://web.archive.org/web/http://www.tau.ac.il/dayancenter/mel/lewis.html Irán na historia, por Bernard Lewis]&lt;/ref&gt; Los safávidas crearon un Estáu iranín unificáu ya independiente per primer vegada dende la [[conquista musulmana de Persia]], reafitaron la identidá política iranina y establecieron l'[[Xiísmu|isllam chiita]] como la relixón oficial d'Irán. Los safávidas gobernaron Irán ente [[1502]] y [[1722]], añu en qu'invadieron los sos dominios les fuercies [[etnia paxta|paxtes]] de [[Mir Mahmud Hotaki]]. Darréu, en 1736, apoderar del territoriu la [[dinastía afsárida]], anque dellos señores safávidas perduraron hasta [[1760]].
* '''[[Dinastía afsárida | La dinastía Afshárida]] (1785-1925)''' ({{lang-fa|سلسله افشاریان}}) foi una dinastía [[Irán|iranina]] de [[Jorasán]], de la tribu de los turcomanox afshar, que gobernó'l [[Imperiu persa]] nel [[sieglu XVIII]], dómina na que l'imperiu algamó'l so grau más grande dende'l [[Imperiu sasánida]].
* '''[[Dinastía Kayar| La dinastía Kayar]] (1736-1796)''': La dinastía kayar (tamién escritu Qajar, Qadjar o Qājār; {{lang-fa|سلسله قاجاریه o دودمان قاجار}}) foi una familia real d'[[Irán]], d'orixe turcu, que gobernó Persia (Irán) dende 1785 hasta 1925. Primero baxu [[monarquía absoluta]] y depués so monarquía constitucional. La familia Qajar tomó'l control total d'Irán en 1794, al deponer a [[Lutf Ali Khan Zand]], el postreru [[Xa]] (emperador o rei) de la [[dinastía Zand]]. Reafitaron la soberanía persa sobre los anteriores territorios iraninos de [[Xeorxa]] y el [[Cáucasu]]. En 1796, [[Aga Muhammad Kan]] foi coronáu formalmente como [[sah]].&lt;ref&gt;[http://www.britannica.com/eb/article-9062092/Qajar-Dynasty &quot;Qajar Dynasty&quot;, ''Encyclopædia Britannica'']&lt;/ref&gt; Foi asocedida pola [[Dinastía Pahlaví]] en 1925.
*'''[[Dinastía Pahlaví |La Dinastía Pahlaví]] (1925-1979)''': Los Pahlaví fueron la postrera [[dinastía]] de la [[Xa]] en gobernar sobre Irán, ente [[1925]] y [[1979]], hasta'l so derrocamientu pola [[Revolución iranina]].
*'''[[Revolución iranina | La República d'Irán]] (1979-2016)''' &lt;ref name = &quot;Chamber&quot;&gt;[http://www.iranchamber.com/history/isllamic_revolution/isllamic_revolution.php Isllamic Revolution], Iran Chamber.&lt;/ref&gt;&lt;ref name = &quot;Encarta&quot;&gt;[http://web.archive.org/web/http://encarta.msn.com/encyclopedia_761588431/Isllamic_Revolution_of_Iran.html Isllamic Revolution of Iran], MS Encarta. [http://www.webcitation.org/query?id=1257012838707054 Archived] 2009-10-31.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://web.archive.org/web/http://www.internews.org/visavis/BTVPagesTXT/Theisllamicrevolution.html The Isllamic Revolution], Internews.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.iranian.com/revolution.html Iranian Revolution].&lt;/ref&gt;&lt;ref name = &quot;Jubilee&quot;&gt;[http://web.archive.org/web/http://www.jubileecampaign.org/home/jubilee/iran_profile.pdf Iran Profile], PDF.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;''The Shah and the Ayatollah: Iranian Mythology and Isllamic Revolution'' (Hardcover), ISBN 0-275-97858-3, by Fereydoun Hoveyda, brother of [[Amir Abbas Hoveyda]].&lt;/ref&gt; (en [[Idioma persa|persa]]: انقلاب اسلامی, Enghelābe Eslāla mio o انقلاب بیست و دو بهمن) foi'l procesu de movilizaciones que desaguó nel derrocamientu del [[sah]] [[Mohammad Reza Pahleví]] y la consiguiente instauración de la [[República islámica]] anguaño vixente n'Irán. Por ello, suel calificase a la revolución de ''islámica'', anque en realidá foi un movimientu ampliu y heteroxéneu que progresivamente foi siendo hegemonizado pol cleru [[xiísmu|chiíta]] sol lideralgu del [[ayatolá]] [[Ruhollah Khomeini|Khomeini]].

=== Llevante mediterraneu ===
[[Ficheru:Levante 830-es.svg|thumb|200px|Mapa del sudeste del [[Llevante mediterraneu|Llevante]], c. 830 a. Y. C.: {{Lleenda|#55b7hala|'''[[Reinu d'Israel]]'''}}{{Lleenda|#f8c300|'''[[Reinu de Xudá]]'''}}{{Lleenda|#b78a11|Estaos fenicios}}{{Lleenda|#7bc4b0|Reinu de Aram-Damasco}}{{Lleenda|#f8a700|Reinu de Ammon}}{{Lleenda|#ba8fba|Reinu de Moab}}{{Lleenda|#f0d91a|Reinu de Edom}}{{Lleenda|#fc9272|Ciudaes-estáu filistees}}]]

* '''[[Canaán]]''' 
*'''[[Reinu d'Israel]] (1050 e.C. - 720 e.C.)''' Nel añu 928 e.C. les tribus del norte remontar contra'l rei Roboam y dixébrense de Xudá. A partir d'esi añu, Israel ye gobernáu por [[ Reyes d'Israel|venti monarques en nueve periodos dinásticos]]. Nel añu 722 e.C. [[Sargón II]] toma la ciudá de [[Samaria]] y lleva numberosos israelites cautivos a Asiria.
*'''[[Reinu de Xudá]] (1050 e.C. - 586 e.C.)''' Los hebreos mandaron la ''[[Biblia]]'' a la posteridá. Mientres esti periodu gobernaron la dinastía de Saúl y la dinastía de David. Fueron fuertes baxu [[Salomón]]. Los xudíos fueron deportaos en tres etapes. Nel añu 587 e.C. asocedió la segunda etapa de la deportación a Babilonia.
*'''[[Gobernadores de Xudea mientres la dominación persa|Yehud Medinata]] (538 e.C. - 332 e.C.)''' El nome significa &quot;Provincia de Xudá&quot;. Foi una provincia del [[Imperiu aqueménida]]. Nel añu 538 e.C. [[Ciro II el Grande| Ciro II]] dexa a los xudíos retornar a [[Xerusalén]].
*'''[[Periodu helenísticu|Dómina helenística]] (332 e.C. - 312 e.C.)''' Nel añu 330 a.C, morrió asesináu l'últimu rei aqueménida. Y [[Alexandru Magnu]] toma'l control.
*'''Provincia del imperiu Seleúcida (312 e.C. -142 e.C.)'''
* '''[[Asmoneos]](142 e.C. - 40 e.C.)''' Nel añu [[63 e.C.]] el xeneral [[Pompeyu]] dirixir a Xudea. Ellí, atopó a los hermanos Hircano y Aristóbulo, esti postreru, que taba sitiáu pol so hermanu en [[Xerusalén]] y solicitó la intervención romana, ufiertándo-y un pagu a Pompeyu, que aceptó. Depués Aristóbulo acusó a los romanos d'estorsión, lo qu'anició que Pompeyu instalara nel tronu a Hircano y dende entós Xudea y [[Galilea]] volvióse un reinu clientelar de Roma, que magar yera independiente ''[[de iure]]'', taba suxetu a l'autoridá romana.
*'''[[Xudea (provincia romana)|Provincia Romana de Iudæa]] (63 e.C. - 132 d. C.)''' Nel añu [[47 e.C.]] [[Antípatro de Idumea]] asocedió a Hircano como procurador de Xudea, siendo nomáu por [[Xuliu César]]. Al morrer Antípatro nel [[44 e.C.]], el so fíu [[Herodes I el Grande]] foi nomáu gobernador pol [[Senáu romanu]] y rei de Xudea nel [[39 e.C.]], magar empezó a reinar dos años dempués. Mientres el so reináu esanició a dellos miembros de los [[Judas Macabéu|Macabeos]], p'asegurase nel tronu. Los romanos llamaron a Herodes «''rei aliáu y amigu del pueblu romanu''» (''rex socius amicusque populi Romani''). Morrió nel añu [[4 e.C.]] y el reinu de Xudea foi estremáu ente cuatro de los sos fíos, que se convirtieron en tetrarcas, magar Roma intervieno de cutio na política interna, hasta'l puntu que l'emperador romanu [[César Augusto]] destituyó del so cargu a un fíu de Herodes.
* '''[[Califatu abasí]] (750 d.C. - 945 d. C.)'''
* '''[[Califatu fatimí]] (909 d.C. - 1171 d. C.)''' 
* '''[[Reinu de Xerusalén]] (1099 d.C. - 1291 d. C.)''' 
* '''[[Sultanatu mamelucu d'Exiptu]] (1250 d.C. - 1517 d. C.)''' 
* '''Eyalato [[Siria otomana]] (1516 d.C. - 1918 d. C.)''' La '''Declaración Balfour''' (fechada'l [[2 de payares]] de [[1917]]) foi una manifestación formal pública del gobiernu británicu mientres la [[Primer Guerra Mundial]], p'anunciar el so sofitu al establecimientu d'un llar nacional» pal pueblu xudíu na rexón de Palestina, que nesi entós formaba parte del [[Imperiu otomanu]]. La Declaración foi incluyida nuna carta roblada pol ministru de Rellaciones Esteriores británicu ([[Foreign Office]]) [[Arthur James Balfour]] y empobinada a [[Lionel Walter Rothschild]], un líder de la comunidá xudía en Gran Bretaña.
*'''[[Mandatu británicu de Palestina]] (1920 d.C. - 1948 d. C.)'''
*'''[[Israel| Estáu d'Israel]] (1948 d.C. - 2017 d. C.)''' 

* '''[[Filisteos]]'''
* '''[[Estáu de Palestina]]'''
*'''[[Fenicios]]''' Na mariña d'El Líbanu florió [[Fenicia]], un pueblu de mercaderes que saleó hasta [[Gran Bretaña]] en busca de comerciu.
*'''Los [[arameos]]''', qu'anque vencieron dempués ante los asirios, fixeron pervivir el so idioma hasta más allá de la dómina de [[Xesucristu]].

=== Rusia ===
* Los territorios rusos fueron colonizaos polos [[Pueblu godu|godos]] en tiempos de los romanos, y dempués polos [[jázaros]] y los [[varegos]] ([[viquingos]]). Estos postreros fundaron [[Kiev]] en 962.
*'''[[Rus de Kiev|El Rus de Kiev]] (882-1240)''' La Rus de Kiev foi una [[federación]] de tribus [[eslavos orientales|eslaves orientales]]&lt;ref name=&quot;channon&quot;&gt;John Channon &amp; Robert Hudson, ''Penguin Historical Atlas of Russia'' (Penguin, 1995), p. 16.&lt;/ref&gt; La Rus de Kiev empezó col reináu del [[Oleg de Nóvgorod|príncipe Oleg]] (r. 882-912), quien estendió'l so control de [[Veliki Nóvgorod|Nóvgorod la Grande]] al valle del [[ríu Dniéper]] col fin de protexer el comerciu de les incursiones [[jázaro|jázaras]] nel este y treslladó la so capital a la más estratéxica [[Kiev]].&lt;ref name=channon /&gt; [[Sviatoslav I de Kiev|Sviatoslav I]] (?-972) consiguió la primer gran espansión del control territorial de la Rus de Kiev. [[Vladimiro I de Kiev|Vladimiro el Grande]] (980-1015) [[Cristianización de la Rus de Kiev|introdució la Cristiandá]] col so propiu bautismu y, por decretu, a tolos habitantes de Kiev y más allá. La Rus de Kiev algamó la so mayor estensión baxu [[Yaroslav I el Sabiu|Yaroslav I]] (1019-1054); los sos fíos prepararon y publicaron el primer códigu llegal escritu, el ''[[Xusticia de la Rus]]'' (''Rúskaya Pravda''), pocu dempués de la so muerte.&lt;ref name=concise&gt;Bushkovitch, Paul. ''A Concise History of Russia.'' Cambridge University Press. 2011.&lt;/ref&gt; El cayente del Estáu empezó a finales del sieglu XI y mientres el sieglu XII, desintegrándose en dellos poderes rexonales rivales.&lt;ref&gt;[[Paul Robert Magocsi]], ''Historical Atlas of East Central Europe'' (1993), p. 15.&lt;/ref&gt; Debilitóse entá más por factores económicos, tales como'l colapsu de los llazos comerciales de la Rus con [[Bizanciu]] por cuenta de la decadencia de [[Constantinopla]]&lt;ref name=&quot;occawlonline.pearsoned.com&quot;&gt;{{cita web |url=http://occawlonline.pearsoned.com/bookbind/pubbooks/stearns_awl/chapter15/objectives/deluxe-content.html |títulu=Civilization in Eastern Europe Byzantium and Orthodox Europe |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://occawlonline.pearsoned.com/bookbind/pubbooks/stearns_awl/chapter15/objectives/deluxe-content.html|fechaarchivu=30 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt; y el subsiguiente amenorgamientu de les [[Ruta comercial de los varegos a los griegos|rutes comerciales]] nel so territoriu. L'Estáu cayó finalmente cola [[Invasión mongola de Rusia|invasión mongola]] de 1240.
*'''[[Principáu de Vladímir-Súzdal| El Principáu de Vladímir-Súzdal]] (1157-1363)''' A mediaos del sieglu XII la [[Rus de Kiev]] se desintegró en tierres y principaos independientes. El principáu ocupó un vastu territoriu nel nordeste de la [[Rus de Kiev]] llindáu, aprosimao, pelos ríos [[Volga]], [[Oká]] y [[Dvina Septentrional|Dviná Septentrional]].{{sfn|Рыбаков|1982|p=547}} [[Vladímir II Monómaco]], al asegurar los sos derechos al principáu en [[1093]], treslladó la capital de [[Rostov]] a [[Súzdal]].&lt;ref&gt;[http://bse.sci-lib.com/article127867.html Yury Dolgoruky in Grand Soviet Encyclopedia]&lt;/ref&gt; Quince años más tarde ([[1108]]), fortaleció y reconstruyó la ciudá de [[Vladímir]]. A la muerte del príncipe en [[1125]], esta tierra dixebrar de la Rus del Sur, y el so fíu [[Yuri Dolgoruki]] convertir nel so primer príncipe. Treslladó la sede del principáu a Vladímir en [[1157]]. Sicasí, el príncipe nun perdía les esperances d'ocupar el tronu de Kiev y caltenía constantes guerres pol gran principáu. Nuna d'estes batalles Yuri Dolgoruki llogró ocupar [[Moscú]] ([[1147]]). En [[1155]] el príncipe Yuri algama la so meta y conviértese nel [[gran príncipe de Kiev]], pero dos años más tarde ye envelenáu polos boyardos d'esta ciudá. [[Andréi Bogoliubski]], fíu de [[Yuri Dolgoruki]], fuera unviáu pol so padre al norte y convidáu polos boyardos del llugar a gobernar estos territorios. Ye a Andréi el Piadosu a quien tien d'otorgase'l méritu de llevar a Vladímir al so zenit del poder políticu. Andréi foi un gobernante sobromanera dotáu, que trató con desdeñu a los antiguos centros de poder como [[Kiev]]. Dempués de quemar Kiev en [[1169]], refugó aceptar el tronu de Kiev y en llugar d'ello entronizó al so hermanu menor, [[Gleb de Kiev]]. La so capital de Vladímir foi para él una esmolición enforma mayor, y enguapecer con ilesies y monesterios de piedra blanca. Andréi foi asesináu polos boyardos na so residencia suburbana de [[Bogoliúbovo]] en 1174. EN 1238, les hordas mongoles a les órdenes de [[Batu Kan]] tomaron y quemaron Vladímir mientres la [[invasión mongola de Rusia]]. Nin Vladímir, nin nenguna de les ciudaes más antigües, llograron recuperase tres la invasión mongola. El principáu rápido se desintegró n'once pequeños principaos: [[Moscú]], [[Tver]], [[Pereslavl-Zaleski|Pereslavl]], [[Rostov]], [[Yaroslavl]], [[Úglich]], [[Belozersk]], [[Kostromá]], [[Nizhni Nóvgorod]], [[Starodub del Kliazma]] y [[Yúriev-Polski]]. Toos ellos reconocieron nominalmente la soberanía del Gran Príncipe de Vladímir. Los sos gobernantes, una vegada instalaos como grandes príncipes de Vladímir, nin siquier esmolecíense por dexar la capital y establecese permanentemente en Vladímir. Cuando'l [[:en:Peter of Kiev|metropolita Pedro]] treslladó la so sede de Vladímir a Moscú en [[1325]], quedó claro que'l [[Gran Ducáu de Moscú]] asocediera con ésitu a Vladímir como centru principal del poder na Rus nororiental.
*'''[[Principáu de Moscú| El Principáu de Moscú]] (1283-1547)''' Cuando'l [[Imperiu mongol]] [[Invasión mongola de Rusia|invadió]] les tierres de la [[Rus de Kiev]], [[Moscú]] yera un pequeñu pueblu del [[Principáu de Vladímir-Súzdal]]. Los mongoles quemaron Moscú nel iviernu de [[1238]]. El primer príncipe moscovita foi, [[Daniel de Moscú|Daniil Aleksándrovich]] (reináu ente [[1283]] y [[1303]]), qu'aseguró'l principáu pa la so familia, los [[Rúrikovich]]. El so fíu, [[Iván I de Rusia]] (reináu ente [[1325]] y [[1340]]), llogró'l títulu de gran príncipe de Vladímir de los líderes mongoles. Él cooperó estrechamente colos mongoles, recaldando tributos d'otros principaos nos que s'estazó la Rus de Kiev.
*'''[[Zarato rusu | El Zarato Rusu]] (1547-1721)''' El zarato rusu ye'l nome oficial del Estáu [[Rusia|rusu]] dende tomar del títulu de [[Zar]] por [[Iván IV de Rusia|Iván IV]] en [[1547]] hasta la fundación del [[Imperiu rusu]] por [[Pedru I de Rusia|Pedro'l Grande]] en [[1721]].
*'''[[Imperiu rusu | L'Imperiu Rusu]] (1721-1917)''' La espresión «[[Rusia]] [[Imperiu|imperial]]» designa'l periodu cronolóxicu de la [[Historia de Rusia|historia rusa]] dende la conquista de los territorios entendíos ente'l [[mar Bálticu]] y el [[océanu Pacíficu]] empecipiada por [[Pedru I de Rusia|Pedru I]] hasta l'emperador [[Nicolás II de Rusia|Nicolás II]] y l'empiezu de la [[Revolución de 1917]].
*'''[[Xunión Soviética | La Xunión Soviética]] (1922-1991)''' La [[Revolución de Febreru]] de 1917, que provocó la cayida del [[Imperiu rusu]], tuvo como socesor al [[Gobiernu Provisional Rusu]], que foi derrocáu pola [[Revolución d'Ochobre]] estableciéndose'l Gobiernu de los [[bolxeviques]] denomináu [[Sovnarkom]]. De siguío, desencadenóse la [[Guerra Civil Rusa]] que foi ganada pol nuevu réxime [[sóviet|soviéticu]]. N'avientu de 1922 [[Tratáu de Creación de la URSS|foi creada la Xunión Soviética]] cola fusión de la [[República Socialista Federativa Soviética de Rusia]], la [[República Federal Socialista Soviética de Transcaucasia]], la [[República Socialista Soviética d'Ucraína]] y la [[República Socialista Soviética de Bielorrusia]]. La Xunión Soviética tuvo un [[Unipartidismu|sistema políticu de partíu únicu]] apoderáu pol [[Partíu Comunista de la Xunión Soviética|Partíu Comunista]] hasta 1990&lt;ref&gt;O'Laughlin, Bridget (1975) «Marxist Approaches in Anthropology.» ''Annual Review of Anthropology'' Vol. 4: páxs. 341-70 (October 1975) (doi:10.1146/annurev.an.04.100175.002013).&lt;br /&gt;Roseberry, William (1997) «Marx and Anthropology.» ''Annual Review of Anthropology'', Vol. 26: páxs. 25-46 (October 1997) (doi:10.1146/annurev.anthro.26.1.25)&lt;/ref&gt; y anque yera una [[Unión política|unión]] [[Federalismu|federal]] de 15 [[Repúbliques de la Xunión Soviética|repúbliques soviétiques]] subnacionales, l'Estáu soviéticu foi estructurado so un [[Gobiernu de la Xunión Soviética|Gobiernu nacional]] y una [[Economía de la Xunión Soviética|economía]] altamente centralizaos. En 1957 la Xunión Soviética punxo n'órbita'l [[Sputnik]], el primer satélite artificial. Depués, en 1961, síguelu [[Yuri Gagarin]], el primer [[astronauta|cosmonauta]]. La primer muyer va ser [[Valentina Tereshkova]], en 1963, y el primer caminante espacial va ser [[Alekséi Leónov]] en 1965. A finales de los años 1980, les [[Repúbliques de la URSS|repúbliques que componíen la Xunión Soviética]] incorporaron llegalmente movimientos escontra la declaración de [[soberanía]] sobre los sos territorios, citando l'Artículu 72 de la [[Constitución de la Xunión Soviética de 1977|Constitución de la URSS]], qu'indicaba que cualquier república integrante de la Xunión Soviética yera llibre de dixebrase.&lt;ref&gt;[http://www.findarticles.com/p/articles/mi_m1282/is_n12_v42/ai_9119705 The red blues — Soviet politics] por Brian Crozier, ''[[National Review]]'', 25 de xunu de 1990.&lt;/ref&gt; El 8 d'avientu de 1991, los presidentes de [[RSFS de Rusia]], [[RSS d'Ucraína]] y [[RSS de Bielorrusia]] roblaron el [[Tratáu de Belavezha]] que declaró oficialmente la [[disolución de la Xunión Soviética]] y l'establecimientu de la [[Comunidá d'Estaos Independientes]] (CEI), nel so llugar. A otru día, el [[Sóviet Supremu de la Xunión Soviética]], el cuerpu gubernamental más altu de la Xunión Soviética, eslleir a sigo mesmu. Tres la [[disolución de la Xunión Soviética]] el 26 d'avientu de 1991, Rusia foi reconocida internacionalmente&lt;ref name=uk&gt;[http://web.archive.org/web/20030731064005/http://www.fco.gov.uk/servlet/Front?pagename=OpenMarket/Xcelerate/ShowPage&amp;c=Page&amp;cid=1007029394365&amp;a=KCountryProfile&amp;aid=1019744935436 «Country Profile: Russia.»] Foreign &amp; Commonwealth Office of the United Kingdom.&lt;/ref&gt; como'l so socesor llegal na escena internacional.
*'''[[Rusia | La Federación de Rusia]] (1991-2017)''' La llucha pel centru del poder na Rusia post-soviética y pola naturaleza de les reformes económiques remató na crisis política y el derramamiento de sangre de 1993. A Yeltsin, que representaba la privatización radical, opúnxose-y el parllamentu. Engarráu cola oposición y amenaciáu cola impugnación, Yeltsin &quot;eslleió&quot; el parllamentu,no que puede calificase como golpe d'estáu, el 21 de setiembre y ordenó nueves eleiciones y un referendu pa una nueva constitución. El 4 d'ochobre, Yeltsin ordenó a la Fuercies Especiales y a la élite del exércitu que tomaren l'edificiu del parllamentu. D'esta miente el periodu de transición de la era post-soviética dio al so fin. Aprobóse una nueva constitución por referendu n'avientu de 1993. Rusia pasó a tener un sistema fuertemente presidencial. La privatización radical siguió alantre. [[Vladímir Putin]] asumió la presidencia'l 31 d'avientu de 1999 hasta'l 7 de mayu del 2008 y volvió asumila'l 7 de mayu del 2012, depués del mandatu de [[Dmitri Medvédev]].

=== Anatolia ===
* '''[[Kültepe|Kanes]] (sieglu XVIII-XVII e.C.)''' La primer dinastía qu'exerz la hexemonía en Anatolia Central so la direición de los reis [[Pithana|Pitkhana]], [[Anitta]] y Tudhaliya. Establecieron la so capital en [[Kültepe|Kanes tamién conocida como Nesa]] y sometieron a los principales Estaos anatolios, ente los que s'atopaben Buruskhattum, Hatti y Zalpa. Esta dinastía nun sobrevivió munchos años y sumió en circunstancies desconocíes.{{Harvnp|Bryce|2001|pp=67 y 89}}
* '''[[Imperiu hitita|L'Imperiu hitita]]'''. Nel sieglu XVIII e.C. , Anatolia foi apoderada pol pueblu de los [[hitites]], quien crearon un gran imperiu que, baxu [[Suppiluliuma I]] y los sos socesores, foi capaz de andar a la tema con Exiptu.
* '''[[Imperiu bizantín|L'Imperiu Bizantín]]. (395-1453)''' Los bizantinos soportaron les arremetedures de [[pueblos xermánicos|xermanos]] y [[hunos]], pero dempués de la muerte de [[Justiniano I]] (565) entraron en decadencia, de la que namái salieron gracies a el llabor de [[Lleón III el Isaurio]] y los sos socesores. Na dómina de la [[dinastía macedonia]], los bizantinos evanxelizaron a los [[eslavos]]. Dempués de 1071, en que los bizantinos perdieron [[Bari (ciudá)|Bari]] n'Italia y fueron batíos na [[batalla de Manzikert]], entraron en decadencia.
*'''[[Imperiu otomanu|L'Imperiu otomanu]] (1299-1923)''' empezó siendo unu más de los pequeños estaos turcos que surdieron n'[[Anatolia|Asia Menor]] mientres la decadencia del [[Selyúcidas|Imperiu selyúcida]]. Los turcos otomanos fueron controlando pasu ente pasu a los demás estaos turcos, sobrevivieron a les invasiones mongoles y sol reináu de [[Mehmed II]] ([[1451]]-[[1481]]) acabaron colo que quedaba del [[Imperiu bizantín]]. Mientres el [[sieglu XIX]], diversos territorios del Imperiu otomanu independizáronse, principalmente n'Europa. Les socesives derrotes en guerres y la puxanza de los nacionalismos dientro del territoriu llevaron a la escayencia del poder del imperiu. La so participación na [[Primer Guerra Mundial]] siguíu cola [[Ocupación de Constantinopla]] y el surdimientu de movimientos revolucionarios dientro de Turquía diéron-y el golpe mortal y resultó na [[partición del Imperiu otomanu]]. L'imperiu so la direición d'un [[sultán]] foi abolíu'l [[1 de payares]] de [[1922]] y un añu dempués, el [[califatu]]. Los movimientos revolucionarios que lu habíen derrocáu arrexuntáronse y fundaron el [[23 d'ochobre]] de [[1923]] la [[Turquía|República de Turquía]].
*'''[[Turquía|La República de Turquía]] (1923 d.C. -2017d.C.)''' ye una [[república]] [[democracia|democrática]], [[Estáu unitariu|unitaria]] y [[constitución|constitucional]], que'l so sistema políticu foi establecíu en 1923 sol lideralgu de [[Mustafa Kemal Atatürk]], el más destacáu miembru del [[Movimientu Nacional turcu]], tres la cayida del [[Imperiu otomanu]], cola [[Ocupación de Constantinopla]], de resultes de la [[Primer Guerra Mundial]] y la [[partición del Imperiu otomanu]]. De magar, Turquía rellacionóse cada vez más con [[Occidente]] al traviés de l'afiliación a organizaciones como'l [[Conseyu d'Europa]] (1949), la [[OTAN]] (1952), la [[OCDE]] (1961), la [[OSCE]] (1973) y el [[Grupu de los 20 (países industrializaos y emerxentes)|G-20]] (1999).

=== Islles asiátiques ===
* '''[[Xapón]]''' Escontra'l sieglu VII el [[Periodu Yamato|Yamato]], unu de los protorreinos feudales xaponeses, ganó la supremacía del sur del archipiélagu, ya instauró el réxime del [[emperador de Xapón|Mikado]]. Nos sieglos siguientes, la llamada [[Yera Heian]], Xapón vivió una edá d'oru, que terminó dempués una intensa guerra civil en 1056. En 1085, l'últimu emperador con poder efectivu foi derrotáu, principiando asina'l gobiernu de los [[shogún|shogunes]], xefes militares que gobernaben nominalmente en nome del emperador, anque yeren los señores ''de facto'' de Xapón. El réxime de los shogunes alternó dómines d'estabilidá con cruentes guerres civiles, hasta la imposición del [[Shogunato Tokugawa]] en fecha tan tardida como 1603. Tocantes a Xapón, en obligándose-y a abrir al comerciu esterior en 1853, empezó'l so desenvolvimientu mientres la [[Dómina Meiji]] (1868-1912).
* '''[[Insulindia]]'''. Na actual Indonesia, pela so parte, surdieron l'[[Imperiu sriviyaia]] primero, y l'[[Imperiu mojopajit]] dempués, antes de la irrupción de los musulmanes dende [[Malaca]].

=== Islles europees ===
*'''[[Inglaterra]]''' ye'l territoriu más estensu y pobláu del Reinu Xuníu. Habitada por pueblos celtes dende'l sieglu V e.C. , foi colonizada polos romanos ente'l [[43|43 d. C.]] y principios del [[sieglu V]]. A partir d'entós foi invadida por una serie de pueblos xermánicos ([[anglos]], [[saxones]] y [[xutos]]) qu'espulsaron a los [[celtes]], parcialmente romanizados, escontra [[Gales]], [[Escocia]], [[Cornualles]] y la [[Bretaña francesa]]. Nel [[sieglu X]], n'aguantando una serie d'ataques [[viquingos]], Inglaterra unificóse políticamente. Tres l'ascensión de [[Xacobu VI d'Escocia]] al tronu d'Inglaterra en [[1603]] y l'anexón d'Escocia per Inglaterra en [[1707]] resulta menos apropiáu estremar la historia d'Inglaterra de la del restu del Reinu Xuníu. Na [[Inglaterra]] del sieglu XVII llevó a la xeneración d'un nuevu sistema políticu, la [[democracia]] con [[separación de poderes]]. Amás, abandonóse'l [[mercantilismo|escuela mercantilista]] [[proteicionismu|proteicionista]], en beneficiu del [[llibrecambismu]]. La [[Revolución Industrial| industrialización]] y la [[producción en serie]] dexaron abaratar los costos de producción. Inglaterra tresformaríase asina na nación más poderosa de la Tierra, y l'[[Imperiu británicu|Imperiu colonial británicu]] llegaría a cubrir la quinta parte de toles tierres remanecíes.
*'''[[Dinamarca]]'''
*'''[[Islandia]]'''
*'''[[Dinamarca]]'''
*'''[[Irlanda]]'''

=== La península ibérica ===
* '''[[Reinu visigodu]] (418 d.C.-711 d. C.) ''' [[Ficheru: Reino de los visigodos.svg|thumb|200px|Reinu Visigodu.]] El [[Reinu visigodu de Tolosa]] o galovisigodo, con capital na ciudá gala de [[Toulouse|Tolosa]], empezó nel añu [[418]], tres el pactu o ''[[Foederati|foedus]]'' ente los visigodos y [[Imperiu romanu d'Occidente Roma]], y duró hasta'l [[507]], añu nel que'l rei [[Alaricu II]] ye ganáu polos [[Reinu de los francos na dómina merovinxa|francos]] na [[batalla de Vouillé]] y empecípiase l'[[entemediu ostrogodu]].
* '''La [[Conquista musulmana de la península ibérica]] (711 d.C.-1492 d. C.) '''
* '''La [[Reconquista]] (1492 d.C.-1516 d.C.) '''
* '''La [[Casa d'Austria]] (1516 d.C.-1700 d. C.) ''' Ye'l nome col que se conoz a la dinastía [[Casa d'Habsburgu|Habsburgu]] reinante na Monarquía Hispánica nos sieglos [[sieglu XVI|{{versalita|xvi}}]] y [[sieglu XVII|{{versalita|xvii}}]]; dende la [[Carlos I d'España#Socesión de Fernando'l Católicu|proclamación como rei]] de [[Carlos I d'España|Carlos I]] en 1516, hasta la muerte ensin socesión direuta de [[Carlos II d'España|Carlos II]], que provocó la [[Guerra de Socesión española]].
* ''' El [[Reformismu borbónicu| Reinu d'España]] (1700 d.C.-1808 d. C.) '''
* '''La [[Primer República Española]] (1873 d.C.-1874 d. C.) '''
* '''La [[Restauración borbónica n'España]] (1874 d.C.-1931 d. C.) ''' Estender ente finales de [[1874]] (momentu del [[Pronunciamientu de Sagunto|pronunciamientu]] del xeneral [[Arsenio Martínez-Campos Antón]] que dio fin al periodu de la [[Primer República Española]]) y el [[14 d'abril]] de [[1931]] (fecha de proclamación de la [[Segunda República Española|Segunda República]]). El nome alude a la ''recuperación'' del tronu per parte d'un miembru de la [[Llista de reis d'España#Casa de Borb.C3.B3n|Casa de Borbón]], [[Alfonsu XII d'España|Alfonsu XII]], dempués del paréntesis del [[Sexeniu Democráticu]]. La Restauración borbónica carauterizar por una cierta estabilidá institucional hasta la so progresiva decadencia cola [[dictadura de Primo de Rivera]] en [[1923]]. Basar nos cuatro pilastres d'[[Antonio Cánovas del Castillo]]: Rei, Cortes, Constitución y [[turnismo]] (alternanza pacífica ente dos partíos). Esti postreru facilitó'l bipartidismu con dos grandes partíos: el [[Partíu Lliberal-Conservador|Partíu Conservador]] de Cánovas y el [[Partíu Lliberal (España, Restauración)|Partíu Lliberal]] de [[Práxedes Mateo Sagasta|Sagasta]]. Estos partíos fraccionar a la muerte de los sos líderes. El sistema foi [[oligarquía|oligárquicu]] y [[centralismu|centralista]]&lt;ref&gt;{{cita llibru |enllaceautor=[[Joaquín Costa]] |títulu=Oligarquía y caciquismu, Coleutivismu agrariu y otros escritos: (Antoloxía) |fechaaccesu=28 de marzu de 2016}}&lt;/ref&gt;
* '''La [[Guerra Civil Española]] (1936 d.C.-1939 d. C.) '''
* '''El [[Dictadura de Francisco Franco|Réxime Franquista]] (1939 d.C.-1975 d. C.) ''' La principal traza definitoria del réxime franquista foi qu'una única persona, el ''Xeneralísimu'' [[Francisco Franco|Franco]] —d'ende'l nome col que se conoz—, atropó nes sos manes unos poderes omnímodos{{Harvnp|Moradiellos|2000|pp=19-20|ps=«A pesar de tolos cambeos más o menos fondos operaos nel franquismu mientres la so llarga esistencia, hubo un elementu permanente que nunca sufrió acabamientu dalgunu: l'enorme grau de concentración de l'autoridá omnímoda nuna sola mano y persona»}}.{{Harvnp|Payne|1997|p=6|ps=«Cuando Francisco Franco anunció'l final de la Guerra Civil el 1 d'abril de 1939, yera más poderosu de lo que fuera nengún gobernante na Historia d'España hasta esi momentu. Nengún rei tuviera asemeyáu control y capacidá d'intervención nun réxime autoritariu entamáu del sieglu XX«}} La Llei de Reorganización de l'Alministración Central del Estáu, promulgada por el mesmu Franco solu cuatro meses dempués del final de la [[Guerra Civil Española]], asina lo confirmó al atribuyir al ''Caudiellu'', «invictu y providencial», tolos poderes executivos y llexislativos:{{Harvnp|Moradiellos|2000|p=20}}{{Harvnp|Gil Pecharromán|2008|pp=33}}
* '''[[Reináu de Xuan Carlos I d'España]] (1975 d.C.-2014 d. C.) '''
* '''[[Reináu de Felipe VI d'España]] (2014 d.C.-2017 d. C.) '''

=== La península escandinava ===
* '''[[Noruega]]''' Tres la muerte d'[[Haakon VI de Noruega|Haakon VI]] en 1379 y depués de la muerte del so menor fíu, [[Margarita I de Dinamarca]], escoyó adoptar al so sobrín nietu [[Erico de Pomerania]] y llevar a Dinamarca, onde se proclamó rei de dambos países, lo mesmo que de [[Suecia]], dando llugar a la [[Unión de Kalmar]]. Tres la salida de Suecia de la Unión, Noruega permaneció [[Reinu de Dinamarca y Noruega|xunida a Dinamarca]] hasta 1814.
Dempués de l'alianza de Dinamarca con [[Napoleón Bonaparte|Napoleón]], Noruega foi vencida al rei de [[Suecia]] en [[1814]].
[[Ficheru:Kalmar Union ca. 1500.svg|thumb|La [[Unión de Kalmar]] (1397–1523)]]
* '''[[Suecia]]''' Nel sieglu XVI, [[Gustavo I de Suecia|Gustavo Vasa]] lluchó por una Suecia independiente, bloquiando un intentu de restaurar la Unión de Kalmar y sellando la fundación de la Suecia actual. Coles mesmes, dixebrar de la [[Ilesia Católica]] y estableció la [[Reforma Protestante|Reforma]].

* '''[[Finlandia]]'''

=== La península itálica ===
* '''[[Etruria]]'''. N'Italia surdió la cultura de los etruscos, que gobernó'l norte de la península ente los sieglos X ya III e.C. , aprosimao, venciendo ante la presión cultural y militar de los romanos.
*''' La [[Monarquía Romana]] (753 e.C.-509 e.C.)''' &lt;ref&gt;{{cita llibru |títulu=Instituciones polítiques y sociales de Roma: monarquía y república |url=https://books.google.com/books?id=w7rm6xgVTMYC |editorial=Llibrería-Editorial Dykinson |fecha=1 de xineru de 2007 |fechaaccesu=12 de payares de 2015 |isbn=9788498490046|nome=Antonio|apellíu = Viñes}}&lt;/ref&gt; ({{lang-la|Regnum Rōmānum}}) Foi la primer forma [[política]] de gobiernu de la [[ciudá estáu]] de [[Antigua Roma|Roma]], dende'l momentu [[Lleenda|llexendariu]] de la so [[Fundación de Roma|fundación]] el [[21 d'abril]] del [[753 e.C.]] hasta'l final de la [[monarquía]] nel [[509 e.C.]], cuando foi espulsáu'l postreru [[monarca|rei]], [[Tarquinio el Sobeyosu]], instaurándose la [[República romana]].
*'''La [[República Romana]] (509e.C.- 27 e.C.)''' Nel [[Lazio]] (centru d'Italia), la [[República romana]] ([[años 500 e.C.|509 e.C.]] a [[años 30 e.C.|31 e.C. ]]) empecipió una imparable espansión, imponiéndose a los [[etruscos]] primero, y a los [[cartaxineses]] dempués (vease [[guerres púniques]]), y a los [[reinos helenísticos]] al postreru, hasta conquistar tol [[Mar Mediterraneu]], al que llamaron ''Mare Nostrum'' (&quot;Mar Nuesu&quot;).
* '''L'[[Imperiu Romanu]] (27 e.C.-476 d.C.)''' L'Imperiu romanu (en [[llatín]]: ''[[Imperium]] Rōmānum'', ''[[SPQR|Senālos tos Populusque Rōmānus]]'' o ''[[Res publica|Rēs pūblica populī rōmānī]]'', ente otros nomes) foi'l tercer periodu de [[Roma Antigua|civilización romana]] na [[Antigüedá clásica]], posterior a la [[República romana]] y carauterizada por una forma de gobiernu [[autocracia|autocrática]]. La nacencia del Imperiu vien precedíu pola espansión de la so capital, [[Roma (antigua)|Roma]], qu'estendió'l so control en redol al [[mar Mediterraneu]]. So la etapa imperial los dominios de Roma siguieron aumentando hasta llegar a la so máxima estensión mientres el reináu de [[Traxanu]], momentu en que tomaba dende'l [[océanu Atlánticu]] al oeste hasta les veres del [[Mar Caspiu]], la [[mar Bermeya]] y el [[golfu Pérsicu]] al este, y dende el [[Desiertu d'El Sáḥara]] al sur hasta les tierres montiegues a veres de los ríos [[Rin]] y [[Danubiu]] y la frontera con [[Caledonia]] al norte. La so superficie máxima envalorada sería d'unos 6,5 millones de [[quilómetru cuadráu|km²]].
*'''[[Reinu de Odoacru]] ( 476 d.C.-493 d.C.)''' [[Odoacru]] Foi'l xefe de la tribu [[pueblos xermánicos|xermánica]] de los [[hérulos]], d'orixe [[hérulu]] y [[esciros (tribu)|esciro]]. Na historia destacar por ser quien destituyó al postreru [[emperador romanu]] d'Occidente, [[Rómulo Augústulo]], en [[476]], quien foi deportáu al ''[[Castel dell'Ovo|Castellum Lucullanum]]'' na badea de [[Nápoles]]. Los [[ostrogodos]], al mandu de [[Teodoricu'l Grande]], invadieron el reinu de Odoacru, destruyeron el so exércitu de [[bárbaros]] ''[[foederati]]'' . Hasta la so muerte en [[480]] a manes de Teodoricu, Odoacru titulóse ''rex Italiae'' (''Rei d'Italia'') y como tal foi reconocíu mientres el restu de la so vida.
*'''[[Reinu ostrogodu d'Italia]] (493 d.C.-553 d.C.)''' [[Ficheru: Ostrogothic Kingdom.png|thumb|200px|Reinu Ostrogodu.]] El reinu ostrogodu d'Italia foi una entidá política de la península itálica. En conquistando'l [[Reinu de Odoacru]] nel [[493]], lideraos por [[Teodoricu'l Grande|Teodoricu I]] los [[ostrogodu|ostrogodos]] invadieron [[Italia]]. Les sos llendes averaes diben dende la [[Provenza]] hasta [[Iliria]] (incluyendo los actuales países d'[[Eslovenia]], [[Croacia]] y [[Bosnia-Hercegovina]]). Duró hasta'l [[553]], cuando los ostrogodos fueron ganaos pol xeneral bizantín [[Narsés (xeneral bizantín)|Narsés]].
*'''[[Reinu lombardu]] (568 d.C.-774d.C.)''' Foi la entidá estatal constituyida na [[Italia]] de los [[lombardos]] ente [[568]]-[[569]] (invasión d'Italia) y [[774]] (cayida del reinu cola llegada de los [[Pueblu francu|francos]] de [[Carlomagno]]), cola so capital [[Pavía]].
*'''[[Reinu d'Italia (1861-1946)]]''' El Reinu d'Italia (n'[[Idioma italianu|italianu]]: «Regno d'Italia») foi'l nome asumíu'l 17 de marzu de [[1861]] pol estáu surdíu tres la [[Unificación d'Italia|unificación nacional italiana]] ([[1848]]-[[1870]]) liderada por [[Víctor Manuel II d'Italia|Víctor Manuel II]] que se coronó [[Rei d'Italia]] en 1861. La creación del Reinu d'Italia foi la resultancia de los esfuercios alcordaos de los nacionalistes italianos y monárquicos lleales a la [[Casa de Saboya]], reinante hasta esi momentu nel estáu predecesor al Reinu d'Italia, el [[Reinu de Cerdeña]], pa establecer un reinu xuníu que toma tola península italiana. Dende [[1922]] hasta [[1943]] denominar [[Italia fascista]], que ye la dómina del gobiernu del [[Partíu Nacional Fascista]] ente 1922 y 1943 con [[Benito Mussolini]] como xefe de gobiernu.
*'''[[Historia de la República italiana| República d'Italia]] (1946 d.C.- 2017 d.C.)''' Estender dende'l [[nacencia de la República italiana]] el [[2 de xunu]] de [[1946]], fecha en qu'un [[referendu]] popular abolió la [[Reinu d'Italia (1861-1946)|monarquía italiana]].&lt;ref&gt;{{cita videu |
 year =1946 |títulu=Damage Foreshadows A-Bomb Test , 1946/06/06 (1946)
 | url =http://www.archive.org/details/1946-06-06_Damage_Foreshadows_A-Bomb_Test |publicación=[[Universal Newsreel]] |fechaaccesu=22 de febreru de 2012 |idioma=inglés
}}&lt;/ref&gt; Una nueva [[Constitución de la República Italiana|constitución]] foi escrita pa la nueva [[Italia|República italiana]], qu'entró a valir el [[1 de xineru]] de [[1948]] y ta en vixencia hasta l'actualidá, pola cual declárase que [[Italia]] ye una «[[república]] [[Democracia|democrática]] fundada nel [[Trabayu (Derechu)|trabayu]]»&lt;ref&gt;[[s:Constitución de la República Italiana#Artículu 1|Artículu 1 de la Constitución de la República Italiana]]&lt;/ref&gt;

=== Grecia ===
* '''[[Civilización minoica | Islla de Creta]] (3000 a.C - 1450 a.C) '''. Na islla de Creta surdió una [[talasocracia]] que gobernó'l [[Mar Exéu]] hasta cerca de 1.450 e.C. , cuando la so capital de [[Cnossos]] foi escalada polos [[aqueos]].
* '''[[Micenas]]''' Los principales asentamientos aqueos fueron Micenas y [[Tirinto]]; fixéronse famosos pola [[Guerra de Troya]]; y vencieron finalmente frente a toos el invasores, los [[dorios]], hacia l'añu 1100 e.C. 
* '''[[Edá Escura]]''' dómina na que floriaron [[Homero]] y [[Hesíodo]].
*'''[[Dómina arcaica]] (776 a.C - 499 a.C) '''Convencionalmente l'entamu de la dómina arcaica establecer na primer [[Olimpiada]] (Ὀλυμπιάς, cómputu del tiempu en periodos de cuatro años qu'empieza cola celebración los primeres [[Xuegos Olímpicos]], [[sieglu VIII e.C.|776 e.C. ]]); ente que'l final marcar la [[Revuelta de Xonia]] ([[años 490 e.C.|499 e.C. ]]), cuando los griegos de la mariña d'Asia Menor pidieron l'ayuda de les ciudaes de Grecia continental pa frenar la espansión del [[Imperiu persa]], lo que desaguó nes [[Guerres Médiques]] (492-490 y 480-479 e.C. ).
*'''[[Grecia clásica]] (499 a.C - 336 a.C)''' o '''Dómina Clásica''' por antonomasia, ye'l [[periodización|periodu]] de la [[historia de Grecia]] entendíu ente la [[revuelta de Xonia]] (añu [[499 e.C.]], cuando termina la [[Dómina Arcaica]]) y el reináu d'[[Alexandru Magnu]] ([[336 e.C.]]-[[323 e.C.]], cuando empieza la [[Dómina Helenística]])
* '''[[Reinu de Macedonia]] (336 a.C - 168 a.C)''' Nel añu 336 e.C. [[Alexandru Magnu|Alejandro III Magno]] xubió al tronu de Macedonia y foi reconocíu como hegemón de Grecia. Llanzar a la conquista del Imperiu Aqueménida. Tres la so muerte, el so fíu foi proclamáu rei (336 a.C - 309 a.C), anque entá s'atopaba nel banduyu maternu. Por mientres, [[Pérdicas]] y [[Antípatro]] yeren [[rexente]]s. [[Casandro de Macedonia|Casandro]], fíu d'[[Antípatro]] dio un golpe d'Estáu nel l'añu 305 e.C. y fundó la so propia dinastía y la ciudá de [[Tesalónica]]. Fueron vencíos polos romanos nel añu 168 e.C. na [[Tercer guerra macedonia]]. Y convirtiéronse en provincia romana. [[Ficheru:Imperio de Alejandro Magno con ruta.svg|200px|thumb|Mapa de la máxima estensión del imperiu d'Alejandro, con fueya de ruta. Dende Grecia, Mar Exéu y Mediterraneu, Asia Menor, Media, Exiptu, Mesopotamia, Persia, Asia Central ya India.]]

== Historia d'África ==
Les principales antigües cultures africanes:
* '''[[Antiguu Exiptu]]'''. L'[[agricultura]] y la [[ganadería]] fueron los dos principales actividaes del [[Antiguu Exiptu]], que alzaron el so [[supremacía]], la so [[riqueza]] y los emplegos na civilización trayéndolo a convertise n'unu de los imperios más poderosos de tola historia.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://html.rincondelvago.com/antiguu-egipto_4.html |títulu=L'Antiguu Exiptu, ¿Un imperiu bien poderosu? |fechaaccesu=3 de mayu de 2009}}&lt;/ref&gt; Alredor del ríu [[Nilu]] surdieron dellos asentamientos neolíticos, los [[Periodu protodinástico d'Exiptu|nomos]], encajonados ente barreres xeográfiques como'l [[desiertu d'El Sáḥara]] y la península del [[Sinaí]], a pesar de lo cual dende temprana dómina comerciaron col Oriente Mediu.&lt;ref&gt;El material del xacimientu de Merimde, El Fayum y el-Omari revelen que'l Baxu Exiptu yera &quot;el llugar yera un centru comercial estratéxicu pa les rellaciones ente l'Oriente Próximu y el valle del Nilu, y que tamién faía d'intermediariu ente les cultures primitives del Altu Egito y aquelles otres rexones distantes&quot; (&quot;Exiptu. El mundu de los faraones&quot;, de dellos autores, editáu por Regine Schulz y Matthias Seidel, Editorial Könemann, impresu n'Alemaña, Añu 2004, ISBN 3-8331-1106-2, páxina 11). La mesma fonte añede: &quot;Rexistráronse pruebes importantes de los contactos col Oriente Próximu. Asina, por casu, topáronse barritas de terracota que son similares a los clavos de folla cocío usaos en Mesopotamia na era de Uruk pa decorar los templos&quot;.&lt;/ref&gt; Hacia l'añu 3100 e.C. , dichos nomos fueron unificaos nun solu gran imperiu so l'autoridá del [[faraón]]. La cultura exipcia desenvolvió los [[xeroglíficu|xeroglíficos]] como forma d'[[escritura]], les [[mastaba|mastabes]], [[Pirámide (arquiteutura)|pirámides]] y [[hipogeos]] como métodos de sepultura, y la [[momificación]] como métodu de inhumación, según una relixón emparentada colos dioses [[Ra (mitoloxía)|Ra]] y [[Osiris]], ente munchos otros. La corona faraónica vivió dómines de crisis y rellumanza, pero siempres dientro de les sos fronteres, hasta qu'invasores esternos, los [[hicsos]], apoderar del Delta per cerca d'una centuria (hacia 1650 e.C. ), hasta que fueron espulsaos. En respuesta, los exércitos exipcios cruciaron el desiertu del Sinaí y espandiéronse hasta'l [[ríu Éufrates]], interviniendo de llenu na política del [[Oriente Mediu]]. Na so etapa de decadencia, la cultura antigua exipcia entá yera lo suficientemente prestixosa como pa inspirar a los reis de [[Kush]] y [[Reinu d'Aksum|Axum]], reinos que surdieron nel [[I mileniu e.C.]] no qu'anguaño ye [[Etiopía]], y qu'inclusive invadieron a Exiptu y gobernar como &quot;Faraones Negros&quot; mientres trés cuartos de sieglu.&lt;ref&gt;Vease &quot;Exiptu. El mundu de los faraones&quot;, de dellos autores, editáu por Regine Schulz y Matthias Seidel, Editorial Könemann, ISBN 3-8331-1106-2, páxines 272-273. Tamién l'artículu &quot;Los Faraones Negros&quot;, de Robert Draper, publicáu en Revista &quot;National Geographic&quot; n'español, edición de febreru de 2008, Páxines 22-46.&lt;/ref&gt; Les socesives crisis invasores vivíes pol [[Imperiu exipciu]] obligaron a constantes movimientos poblacionales dende'l valle del Nilu al restu d'África.
*'''[[Imperiu cartaxinés]] (573 a. de C. - 146 a. de C.)''' La ciudá de Cartago, primeramente una [[colonizaciones históriques|colonia]] fenicia. El so [[forma d'Estáu]] evolucionó dende una [[tiranía]] con ciertes carauterístiques [[Monarquía cartaxinesa|monárquica]]s, hasta un sistema dafechu [[República|republicanu]].&lt;ref&gt;{{cita llibru |url=https://books.google.es/books?id=-CDHAluVy4oC&amp;pg=PA110&amp;lpg=PA110&amp;dq=cartago+sacrificios&amp;source=web&amp;ots=o_QldcBwTO&amp;sig=R-ThXRwb07y_S1ASjL_0r93NHU4&amp;hl=es#PPP1,M1 |títulu=Repúbliques y ciudadanos: modelos de participación cívica nel mundu antiguu |autor=Francisco Marco Simón, Francisco Pina Polu, José Remesal Rodríguez}}&lt;/ref&gt;La estensión territorial de los sos dominios formaron un verdaderu '''Imperiu púnicu''' o '''cartaxinés'''. La so crecedera territorial y comercial causó por tol [[Mediterraneu]] diverses guerres coles [[polis]] griegues. Nesta dómina Cartago algamó'l so mayor apoxéu siendo la primer potencia económica y militar del [[Mediterraneu]] occidental. A finales del [[sieglu III e.C.]] entró en contautu cola otra gran república del so tiempu, [[República romana|Roma]], que tamién taba somorguiada nun gran proyeutu de crecedera territorial. El so enfrentamientu materializar nos trés [[guerres púniques]], consideraes como les guerres más trascendentes de l'antigüedá clásica. Cartago siempres resultó ganada y los enfrentamientos nun cesaron hasta'l [[Tercer guerra púnica|esmantelamientu de la República de Cartago]] y la destrucción de la so capital nel [[años 140 e.C.|146 e.C. ]]&lt;ref&gt;Isaac Asimov: ''La República Romana'', páx. 45&lt;/ref&gt;

=== Colonización d'África ===
A empiezos del sieglu XIX, África yera un continente casi inexplorado, gobernada por reis tribales como [[Shaka Zulu]]. Pero nel intre del sieglu, dellos misioneros y esploradores la cartografiaron casi por completu.
*'''[[Colonización francesa d'Arxelia]] (1830 d.C - 1962 d.C)'''
*'''[[Xunión Francesa]] (1946 d.C - 1958 d.C)''' La Xunión Francesa foi la entidá política a valir mientres la [[Cuarta República Francesa]] instaurada pola Constitución francesa del [[27 d'ochobre]] de [[1946]].
*'''[[Oubangui-Chari]] (1946 d.C - 1958 d.C)'''
*'''[[África Ecuatorial Francesa]](1910 d.C - 1958 d.C)'''

En 1900 solo yeren independientes [[Liberia]], [[Abisinia]], [[Libia]], y los últimos apartaces de los [[Afrikáner|bóeres]] taben en procesu d'anexón por [[Inglaterra]] (ver [[guerres de los Bóeres]]).

== Historia d'América ==
De manera dafechu independiente al desenvolvimientu históricu en Afro-Eurasia, surdieron y desenvolviéronse n'[[América]] una serie de civilizaciones, arrexuntaes en grandes tueros: les [[Mesoamérica|civilizaciones mesoamericanas]], les [[civilizaciones andines]] suramericanes, les civilizaciones n'América del Norte (como la cultura [[Anasazi]], la [[confederación iroquesa]] o la cultura [[inuit]]), les islles caribeñes ([[caribes]]), les civilizaciones nes llanures del este suramericanu (como los asentamientos de [[terra preta]] na [[Amazonia]] y los [[Llingües tupí-guaraní|tupí-guaraní]] nel sur del continente.

=== Mesoamérica hasta 1492 d. C. ===
[[Ficheru:View from Pyramide de la luna.jpg|thumb|[[Teotihuacán]]]]
[[Ficheru:Esferas de Piedra de Costa Rica.JPG|thumbnail|[[Esferes de piedra de Costa Rica]], más de 300 esferolitos [[América precolombina|precolombinos]] de gran perfeición.&lt;ref name=&quot;lynch&quot;&gt;{{cita publicación |url=http://www.eurekalert.org/pub_releases/2010-03/uok-uok032210.php |títulu=University of Kansas researcher investigates mysterious stone spheres in Costa Rica |autor=Brendan M. Lynch |fecha=22 de marzu de 2010 |fechaaccesu=24 de marzu de 2010}}&lt;/ref&gt;]]

* '''[[Olmeca]]'''. Nel Sureste del estáu de Veracruz, [[Méxicu]] esistió la cultura [[olmeca]] considerada como la primer cultura mesoamericana. Acredítase-yos como los primeres en desenvolver el calendariu, la escritura y l'epigrafía n'América. Ellos espolletaron na mariña del [[Golfu de Méxicu]] ente [[sieglu XIII e.C.|1200 e.C.]] y los alboreceres de la era cristiana, aprosimao, teniendo como centros socesivos los asentamientos de [[Zona Arqueolóxica de San Llorienzo|San Llorienzo]], [[La Venta]] y [[Trés Zapotes]]. Dos grandes nucleos culturales recibieron y enllargaron el so legáu: la cultura de los mayes, y la cultura de Teotihuacan y Monte Albán.

* '''[[Mayes|Los mayes]]''' espolletaron na rexón qu'anguaño correspuende a Guatemala, Belice, Honduras y los estaos Mexicanos de Yucatán, Campeche, Chiapas, Quintana Roo, al este del antiguu mundu Olmeca. Entamar na xungla, en redol a un modelu d'asentamientu conocíu como [[centru ceremonial]]. Nunca fueron un estáu xuníu. Nel so defectu, cada centru ceremonial constituyóse como una [[teocracia]] militar. Los más fuertes fueron [[Tikal]], [[Calakmul]], [[Zona arqueolóxica de Palenque|Palenque]], [[Copán (sitiu arqueolóxicu)|Copán]] y [[Uaxactún]], ente otros. Estos asentamientos algamaron el so apoxéu nel llamáu Periodu Maya Clásicu, ente 300 y 900 d. C. aprosimao, y fueron abandonaos por razones entá non del tou esclariaes.

*'''[[Teotihuacan]]''' El [[Valle de Méxicu]] foi controláu, ente 250 y 750 d. C. aprosimao, por [[Teotihuacan]], ciudá que yera una de les más poblaes de la Tierra nel so minutu. La influencia cultural de Teotihuacan llegó, al traviés de les rutes comerciales, tan llueñe como l'actual sur d'[[Estaos Xuníos]], onde floriaron asentamientos como [[Sitiu Históricu Estatal de los Túmulos de Cahokia|Cahokia]] o [[Snaketown]], inclusive sieglos dempués del fundimientu de la ciudá madre. En paralelu al Valle de Méxicu, nel [[Valle d'Oaxaca]], florió [[Monte Albán]], la gran ciudá de la cultura [[Cultura zapoteca|zapoteca]]. Hacia l'añu 1000, l'área mesoamericana foi solmenada por invasiones y cambeos nel poder político.

*'''[[cultura tolteca| Los Tolteques]]''' Nel Valle de Méxicu, el cayente de Teotihuacan foi acompañáu pol ascensu de [[Tollan-Xicocotitlan|Tula]], capital de la [[cultura tolteca]]; cuando estos de la mesma fueron ganaos polos [[chichimecas]], una facción so emigró escontra'l [[Yucatán]], onde se fundieron con emigrantes de la cultura maya pa consolidar el poder de ciudaes como [[Chichén Itzá]] y [[Mayapán]].

* '''[[Pueblu mixteco|Los Mixteques]]''' Pela so parte, nel Valle d'Oaxaca, Monte Albán tuvo de vence-y el so llugar a los recién llegaos [[Pueblu mixteco|mixteques]]. Mientres el sieglu XIV, el Valle de Méxicu vivió un periodu de relativa paz sol control d'[[Azcapotzalco]], pero cuando esti esbarrumbar en 1428, foi reemplazáu por una nuevu potencia: los tenochas de [[Tenochtitlán]], creadores del [[Imperiu azteca]], la postrera gran potencia rexonal, antes de ser ablayáu polos invasores españoles na guerra de 1519 a 1521.

* En [[Costa Rica]] desenvolvióse una complexa cultura allugada siquier dende'l [[VII mileniu e.C.|6000 e.C.]]. Afayáronse oxetos ya influencies artesanales tantu de [[mayes]] (de Guatemala), [[olmeques]] y [[azteques]] (de Méxicu, bien llueñe dende'l norte) como de [[Muiscas|chibchas]] (de Colombia), [[quechuas]] y [[inques]] (dende Perú, bien llueñe nel sur). Por casu esistió una escuela de [[sukías]] llamada [[Monumentu Nacional Guayabo|Guayabo]], allugada en [[Turrialba de Cartago]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=Zapp |nome=Ivar |títulu=Atlantis in America: Navigators of the Ancient World |añu=1998 |publicación=Publisher Adventures Unlimited Press |isbn=0932813526}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Fonseca Zamora, Oscar |títulu=Historia antigua de Costa Rica: surdimientu y carauterización de la primer civilización costarricense |añu=1992 |id=ISBN 9977-67-192-3 |editorial=Universidá de Costa Rica}}&lt;/ref&gt;

=== El mundu andín hasta 1492 d.C. ===
{{AP|Civilización andina}}
[[Ficheru:Peru Machu Picchu Sunrise.jpg|thumb|[[Machu Picchu]]]]

* '''[[Civilización Caral | Caral]]''' N'América, una de les primeres civilizaciones conocíes n'apaecer nel [[III mileniu e.C.|3000 e.C.]] foi la de [[civilización Caral|Caral-Supi]] l'actual [[provincia de Fuécara]] allugada na área central costera de [[Perú]].&lt;ref name=NewLight&gt;{{cita publicación |títulu=Archaeologists shed new light on Americas' earliest known civilization |editorial=Northern Illinois University |fecha=[[22 d'avientu de 2004]] |url=http://www.niu.edu/PubAffairs/RELEASES/2004/dec/peru.shtml |fechaaccesu=1 de febreru de 2007}}&lt;/ref&gt; Otres civilizaciones tamién se desenvolvieron en [[Mesoamérica]], la [[Cordal de los Andes#Andes centrales|Cordal de los Andes centrales]] ([[civilizaciones andines]]) y dellos historiadores sostienen que tamién na [[Amazonia]].&lt;ref name=&quot;Wade-Searching&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Wade, L.|fecha=7 de xineru de 2014|títulu=Searching for the Amazon's Hidden Civilizations|publicación=Science News&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Mann296&quot;&gt;{{cita llibru |autor=Mann, Charles |títulu=1491: New Revelations of the Americas Before Columbus |editorial=University of Texas |añu=2005 |isbn=1-4000-3205-9 |páxina=296}}&lt;/ref&gt;

* '''[[Chavín de Huantar]]''' La primer de les grandes potencies que paecen apoderar la rexón, ye aquella que se consolidó alredor de [[Chavín de Huantar]]. Ye posible que los habitantes d'[[América]] nun conocieren l'usu del fierro con anterioridá a la [[cultura chavín]] ([[sieglu X e.C.|900 e.C. ]]),&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Ánxeles González |nome=María|coautores=Rhijn van Patricia |títulu=Historia universal dende empiezos del home |edición=1ra. edición |añu=1994|mes=Setiembre |isbn=970-18-8903-7 |páxina=126|capítulu=10}}&lt;/ref&gt; pero sábese que los [[mochiques|mochicas]] disponíen d'armadures, de cuchiellos y de cacíes de metal.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Ánxeles González |nome=María|coautores=Rhijn van Patricia |títulu=Historia universal dende empiezos del home |edición=1ra. edición |añu=1994|mes=Setiembre |isbn=970-18-8903-7 |páxina=124|capítulu=10}}&lt;/ref&gt;

* '''[[Tiahuanaco]]''', ciudá que controló casi tol mundu andín gracies a una vasta rede de comerciu, y que tuvo'l so contraparte na ciudá d'[[Huari (Ayacucho)|Huari]], emplazada nes cercaníes del [[Océanu Pacíficu]]. Otres potencies relevantes a lo llargo de la historia del mundu andín, son el reinu de los [[moche]], [[Paracas]], [[Naza]] y [[Chimú]]. La influencia cultural andina degoló, les actuales fronteres peruanes, y espardióse escontra Chile nuna direición, y escontra Colombia na otra. En Chile surdieron cultures urbanes tales como la de los [[atacameños]] y los [[diaguitas]]. En Colombia, pela so parte, espolletó la cultura de los [[muiscas]], que llueu s'axuntaron en señoríos militares, siendo'l del [[Zipa|Zipa de Bacatá]] el más poderosu de toos.

* '''[[Imperiu incaicu]]''' Nel sieglu XV, nel [[Cuzco|Valle del Cuzco]], consolidóse'l poder militar de los [[quechuas]]. El so rei l'Inca [[Pachacútec]], que salvó a Cuzco de ser conquistada polos [[chancas]] en 1438, entamó una llarga serie de guerres contra los reinos vecinos, sentando asina les bases del [[Imperiu incaicu]]; el so llabor non yá foi militar, sinón que tamién se dedicó a construyir fortaleces y entamar l'alministración y la relixón, creando pa esto últimu'l templu de [[Coricancha]]. Los [[inques]], que teníen poco recursos pa consiguir metales, recurríen al relevu de los sos [[aráu (agricultura)|araos]], siquier mientres la conquista de los [[Chimú]].&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Ánxeles González |nome=María|coautores=Rhijn van Patricia |títulu=Historia universal dende empiezos del home |edición=1ra. edición |añu=1994|mes=Setiembre |isbn=970-18-8903-7 |páxina=123|capítulu=10}}&lt;/ref&gt; La investigación arqueolóxica en [[Perú]] foi pocu desenvuelta pero ye posible que l'[[aceru]] yá esistiera nesa zona primero que n'Europa.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Ánxeles González |nome=María|coautores=Rhijn van Patricia |títulu=Cronoloxía y supersticiones históriques |edición=1ra. edición |añu=2003|mes=Setiembre |isbn=970-18-8903-7 |páxina=124|capítulu=10}}&lt;/ref&gt; L'orde fundáu por Viracocha aguantó casi un sieglu enteru, hasta qu'en 1527, la guerra civil azotó al Imperiu incaicu, enfrentando dos nucleos imperiales: Quito, al norte, y Cuzco al sur.

En 1547, en ''Los añales sur-americanos'', [[Francisco Pizarro]] ―el conquistador de Perú― declaró: «Escuché que los altos señores d'esti imperiu [Perú] axúntense cada cuatro años nel País de les Boles, onde al paecer reciben conseyos de grandes sabios».

=== Colonización de Norteamérica ===
*'''[[Trece Colonies|les trelce colonies]] (1607 d.C. - 1776 d.C.)'''
*'''[[Virreinatu de Nueva Francia]] (1607 d.C. - 1776 d.C.)''' [[Ficheru:French possessions in the Americas (1534-1803).png|thumb|200px|Nueva Francia]] Foi la [[Virreinatu|entidá territorial]] del [[Imperiu colonial francés]] qu'entendía toles colonies franceses de [[Norteamérica]], dende la desaguada del ríu San Llorienzo hasta'l delta del Missisipi, pasando pol territoriu del [[valle d'Ohio]]. La so esistencia puede enmarcase nel periodu que s'estiende dende la esploración del [[río San Llorienzo]] por [[Jacques Cartier]] en [[1534]] hasta la cesión d'estos territorios a [[Gran Bretaña]] tres el [[Tratáu de París (1763)|Tratáu de París]] de [[1763]].
*'''[[Virreinatu de Nueva España]] (1535 d.C. - 1821 d.C.)''' El [[virreinatu]] de Nueva España creóse oficialmente'l [[8 de marzu]] de [[1535]]. El so primer [[Virréis de Nueva España|virréi]] foi [[Antonio de Mendoza y Pacheco]], y la capital del [[virreinatu]] foi la [[Ciudá de Méxicu]], establecida sobre l'antigua [[Méxicu-Tenochtitlan|Tenochtitlan]]. El [[virreinatu]] de Nueva España llegó a tomar los [[territoriu|territorios]] d'[[Imperiu español|España]] en [[América del Norte|Norteamérica]], [[América Central|Centroamérica]], [[Asia]] y [[Oceanía]].
*'''[[Reinu de Guatemala]] (1542 d.C. - 1820 d.C.)'''

=== Gobernaciones de Suramérica ===
[[Ficheru:Cedulas1534-1539.png|thumb|200px]]

*'''[[Gobernación de Nueva Castiella]] (1529 d.C. - 1542 d.C)'''
*'''[[Gobernación de Nueva Lleón]] (1529 d.C. - ? d.C)'''
*'''[[Gobernación de Nueva Toledo]] (1534 d.C. - 1542 d.C)'''
*'''[[Gobernación del Río de la Plata y del Paraguay |Gobernación de Nueva Andalucía]] (1534 d.C. - 1566 d.C)'''

=== Colonización de Suramérica ===
*'''[[Virreinatu de Perú]] (1542 d.C. - 1824 d.C)''' [[Ficheru:Map of the Viceroyalty of Peru.svg|thumb|200px|Perú ]]
**'''[[Nuevu Reinu de Granada]] (1550 d.C. - 1717 d.C)'''
**'''[[Virreinatu de Nueva Granada]] (1717 d.C. - 1723 d.C y 1739 d.C. - 1810 d.C)''' Foi un [[virreinatu]] establecíu pola [[Monarquía Española]]. Foi creáu pol [[Rei d'España|rei]] [[Felipe V d'España|Felipe V]] en [[1717]] dientro de la nueva política de los [[Casa de Borbón|borbones]] y suspendíu en [[1723]], por problemes financieros, siendo reinstaurado en [[1739]] hasta que'l [[berros independentistes (Colombia)|movimientu independentista]] eslleir de nuevu en [[1810]]. El territoriu foi [[reconquista (Colombia)|reconquistáu]] pol exércitu del rei [[Fernandu VII]] en 1815, siendo nuevamente restauráu, hasta que l'[[Campaña Llibertadora en Colombia|exércitu llibertador]] llogró la[[Independencia de Colombia|independencia definitiva]] del poder español en [[1819]]. La [[Capital (política)|capital]] del virreinatu foi [[Bogotá|Santafé]].&lt;ref name=&quot;Reestablecimientu&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.banrepcultural.org/node/45334 |títulu restablezse'l Virreinatu de la Nueva Granada |fechaaccesu=5 d'agostu de 2012 |editorial=Biblioteca Luis Ángel Arango |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.banrepcultural.org/node/45334|fechaarchivu=25 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt;
**'''[[Virreinatu del Río de la Plata]] (1776 d.C. - 1814 d.C)''' A lo llargo del sieglu XVIII, les [[reformes borbóniques]]; tresformaron les dependencies americanes, hasta entós &quot;[[Reinu (entidá política)|reinu]]s&quot; relativamente autónomos, en [[Colonia alministrativa|colonies]] dafechu dependientes y supeditaes a les decisiones tomaes n'España.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Levene |nome=Ricardo |enllaceautor=Ricardo Levene |títulu=Les indies nun yeren colonies |editorial=Espasa-Calpe |allugamientu=Buenos Aires, Méxicu |añu=1951 }}&lt;/ref&gt; Creóse por cuenta de aquelles reformes polítiques, primero en forma provisional, el [[1 d'agostu]] de [[1776]], y -depués- de manera definitiva, el [[27 d'ochobre]] de [[1777]], por orde del [[Monarca|rei]] [[Carlos III d'España]] y tuvo la so capital na [[ciudá de Buenos Aires]].&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Kossok |nome=Manfred |títulu=El virreinatu del Río de la Plata; la so estructura económicu social |editorial=Hyspamérica |añu=1986 }}&lt;/ref&gt; Nació d'una dixebra del [[Virreinatu de Perú]] ya integró los territorios de les gobernaciones de [[Gobernación del Río de la Plata Bonu Aires]], [[Gobernación del Paraguay|Paraguay]], [[Gobernación del Tucumán|Tucumán]] y [[Gobernación de Santa Cruz de la Sierra|Santa Cruz de la Sierra]], el [[correximientu de Que'l so]] de la [[capitanía xeneral de Chile]] y los correximientos de la [[provincia de Llamargues]]. La triunfante [[Revolución de Mayu]] en [[1810]], asocedida en Buenos Aires, -que fuera precedida poles fracasaes revoluciones de [[Revolución de Chuquisaca|Chuquisaca]] y [[Xunta Tuitiva|La Paz]], dambes de [[1809]] na provincia de Llamargues,- desamarró l'entamu de la [[guerra de la Independencia Arxentina]] que remató cola segregación del virreinatu respeuto del poder español y la so posterior división. El 18 de payares de [[1811]] abandonó'l cargu'l postreru [[virréi]], [[Francisco Javier de Elío]], dexando'l mandu al entós [[gobernador de Montevideo]], [[Gaspar de Vigodet]], quien pasó a ser la máxima autoridá española como capitán xeneral y gobernador de les provincies del [[Ríu de la Plata]]. Vigodet siguió nel so cargu hasta que la [[Sitiu de Montevideo (1812-1814)|rindición de Montevideo]], el 23 de xunu de [[1814]], supunxo'l final del dominiu español nel Ríu de la Plata.
*'''[[Capitanía Xeneral de Venezuela]] (1777 d.C. - 1823 d.C)''' Foi una [[entidá territorial]] integrante del [[Imperiu español]], establecida pola [[Reinu d'España|Corona española]] en [[1777]]. Foi gobernada por distintos capitanes xenerales quitando un curtiu periodu cuando gobernó la [[Xunta Suprema de Caracas]] tres l'arrenunciu de [[Vicente Emparan]] hasta [[marzu]] de [[1811]].
*'''[[Capitanía Xeneral de Chile|&quot;Reyno&quot; de Chile]] (1540 d.C. - 1818 d.C)'''

==== Brasil ====
*'''[[Colonización de Brasil |Principáu de Brasil]] (1501 d.C. - 1808 d.C)''' Tocantes a los nativos, la inmensa mayoría d'ellos pereció, víctimes de la guerra, la esplotación económica, y les epidemies. En numberoses rexones, sicasí, sobrevivieron munches etnies indíxenes de sangre casi puro; coles mesmes, especialmente nes ciudaes hispanoamericanes, formóse un estamentu social mestizu ente los indíxenes y los europeos de sangre puro. Nos entamos del [[Imperiu español]] hubo un duru discutiniu filosóficu y llegal sobre l'estatutu que teníen de tener los indios, y el tratu que se-yos tenía que dar, lo que se llamó les [[Discutinios d'Indies]]; finalmente aceptóse que pol bien de los indíxenes (según el conceutu cristianu européu), tenía de protexelos y [[evanxelización d'América|evanxelizalos]], lo que se buscó llevar a cabu por aciu el sistema de la [[encomienda]]. Les resultaos d'esta operación política son aldericaos hasta'l día de güei na historiografía sobre la tema. Amás, sumóse un vastu contingente de población negra, trayida como esclavos dende África. Esta rede de [[trata de negros]] que los europeos montaron nel Atlánticu, esta operación de tráficu d'[[esclavos]] escastóse alredor el sieglu XIX.

* '''[[Reinu de Brasil]] (1808 d.C.- 1815 d.C)''' El Reinu de Brasil ye'l nome que recibe l'Estáu a la llegada de la familia real portuguesa y la so Corte, depués de la [[Guerres napoléonicas#La Quinta Coalición|ocupación napoleónica]] de [[Portugal]] en [[1808]].
* '''[[Reinu Xuníu de Portugal, Brasil y Algarve]] (1815 d.C.- 1822 d.C)'''. Tres los alcuerdos del [[Congresu de Viena]] en [[1815]], Brasil quedó reconocíu como reinu poles potencies europees d'entós, lo cual refrendóse al añu siguiente, y el so monarca yera coles mesmes el rei de Portugal.

=== Independencia de Norteamérica y nacencia de les repúbliques ===
* '''[[Estaos Xuníos]] (1776 d.C.- 2017 d.C)''' En 1776 proclamó'l so [[Declaración d'Independencia de los Estaos Xuníos|independencia]]; dempués d'unos cuantos años, en 1787, les [[Trece Colonies]] crearon un únicu Estáu de naturaleza federal, y afitaron les sos atribuciones na [[Constitución de 1787]]; tanto esti cuerpu constitucional como la idea d'una nación republicana, tresformar en modelos y referentes pal restu del mundu. A finales del sieglu XIX, siguiendo la [[Doctrina Monroe]], [[Estaos Xuníos]] empezó a crear una esfera d'influencia na rexón. A esto, el [[Presidente d'Estaos Xuníos|Presidente]] [[Theodore Roosevelt]] llamar el ''[[Gran Garrote]]''. L'exemplu más visible foi la [[Separación de Panamá de Colombia]] y la cesión a Estaos Xuníos d'una zona pa construyir un [[Canal de Panamá|canal tresoceánicu]] na rexón.
* '''[[Méxicu| Estaos Xuníos Mexicanos]] (1810 d.C.- 2017 d.C)''' [[Francia]] intento invadir [[Méxicu]] (1864-1867, sol gobiernu de [[Benito Juárez]].
* '''[[Canadá]] (1867 d.C.- 2017 d.C)'''

=== Independencia de Llatinoamérica ===
* '''[[Provincies Xuníes del Centru d'América]] (1823 d.C.-1824 d.C)''' El 1 de xunetu de 1823, axuntar en Guatemala el congresu, so la presidencia del presbíteru [[José Matías Delgado]], y declaró que les provincies ende representaes yeren [[Declaración d'Independencia absoluta de Centroamérica|independientes d'España, de Méxicu y de toa otra nación]]. El nuevu país tomó'l nome de Provincies Xuníes del Centru d'América. A otru día, 2 de xunetu, los diputaos declaráronse constituyíos n'Asamblea Nacional Constituyente y proclamaron que nella moraba la soberanía nacional, y punxeron en vixencia temporalmente la Constitución de Cádiz. En 22 de payares de [[1824]] l'Asamblea Nacional Constituyente aprobó la Constitución de la [[República Federal de Centro América]].
* '''[[Provincies Xuníes de la Nueva Granada]] (1811 d.C. - 1816 d.C)'''
* '''[[Provincies Xuníes del Río de la Plata]] (1810 d.C. - 1831 d.C)''' Provincies Xuníes del Río de la Plata ye'l nome utilizáu por el [[estáu]] que, tres el trunfu de la [[Revolución de Mayu]] de 1810, suplantó al Virreinatu del Río de la Plata. L'estáu surdió'l 25 de mayu de 1810, nel marcu de la [[Invasión Napoleónica a España]], cuando una asamblea d'el [[Cabildru de Buenos Aires]] destituyó definitivamente a el [[virréi]] [[Baltasar Hidalgo de Cisneros]] y lo remplazó por una [[Primer Xunta de Gobiernu (Buenos Aires)|Xunta de Gobiernu]]. Les nueves autoridaes afirmaben gobernar lexítimamente en nome de [[Fernandu VII d'España|Fernandu VII]]. Esto conocióse como la [[Mázcara de Fernandu VII]], que tuvo parcialmente vixente hasta que —en 1816— esti estáu [[Declaración d'independencia de l'Arxentina|declaróse independiente]] ''&quot;del rei Fernandu VII, los sos socesores y metrópolis&quot;''. Anque'l so gobiernu reclamaba xurisdicción sobremanera'l territoriu del virreinatu, les Provincies Xuníes del Río de la Plata nunca llegaron a controlar la totalidá del antiguu virreinatu, que acabó per subdividir se en diversos países. En 1811 independizóse l'actual [[República del Paraguay]], en 1825 l'Altu Perú independizóse formando l'actual [[Bolivia]], y en 1828 la Provincia Oriental llogró la so independencia como estáu, l'actual [[República Oriental del Uruguái]].
* '''[[Imperiu de Brasil]] (1822 d.C.- 1889 d.C)''' Cuando'l rei [[Xuan VI de Portugal|Xuan VI]] retornó finalmente a [[Portugal]], a principios de la década de 1820, la mayoría de los privilexos que se concedieren a Brasil fueron suprimíos, lo que provocó la roxura de los nacionalistes. [[Pedro | Pedru I de Brasil ya IV de Portugal]], que permanecía nel país como rexente, aliar colos nacionalistes y sofitó el movimientu constitucionalista portugués pa liderar una revuelta en [[Porto]] en 1820. Primíu pola corte portuguesa por que retornara, Pedro negóse. Retiróse-y el cargu de rexente. Al conocer la noticia, el 7 de setiembre de 1822, desenvainó la so espada y esclamó: «¡Independencia o muerte!» no que se llamó [[Berru de Ipiranga]]. Foi proclamáu [[emperador de Brasil]] el 12 d'ochobre de 1822 y coronáu formalmente'l 1 d'avientu d'esi mesmu añu.

=== Llatinoamérica repúblicana ===
* '''[[República Federal de Centro América]] (1824 d.C. -1839 d.C)''' La República Federal de Centro América&lt;ref&gt;[http://www.inap.mx/portal/images/pdf/lat/guatemala/constitucion%20de%20la%20republica%201824.pdf Constitución de la República Federal de Centro América]&lt;/ref&gt; foi una [[federación]] que surdió de l'[[Asamblea Nacional Constituyente de Centro América|Asamblea Constituyente]] de les [[Provincies Xuníes del Centru d'América]], el [[22 de payares]] de [[1824]], al traviés de la [[Constitución de la República Federal de Centroamérica de 1824]]. La so capital foi [[Ciudá de Guatemala]] hasta 1834; dempués foi [[Sonsonate]] por un curtiu periodu, y d'últimes [[San Salvador]], de [[1834]] a [[1839]], sicasí, solo'l poder executivo foi'l que se treslladó, ente que los poderes llexislativo y xudicial caltuvieron el so asientu na [[Ciudá de Guatemala]]. La Federación taba formada por cinco Estaos: [[Guatemala]], [[El Salvador]], [[Hondures]], [[Nicaragua]] y [[Costa Rica]] ([[Panamá]] foi parte de la [[Gran Colombia]] y [[Belice]] yera una [[Honduras Británica|colonia británica]]). En [[1838]] formóse un sestu Estáu, [[Estáu de Los Altos|Los Altos]], con capital na ciudá de [[Quetzaltenango]], colos territorios del occidente de [[Guatemala]] y el territoriu del actual [[Soconusco (Chiapas)|Soconusco]] de [[Chiapas]] ([[Méxicu]]). El territoriu de la Federación tamién incluyía la trupa rexón selvática de [[Belice]], anque yá nesa dómina yera fuerte la presencia británica nun establecimientu comercial na mariña del Atlánticu dende onde se realizaba'l contrabandu inglés escontra'l restu del Ismu.
*'''[[Confederación Arxentina]] (1835 d.C.- 1852 d.C)''' foi una [[confederación]] de [[Provincies d'Arxentina|provincies]] qu'esistió mientres la organización de l'actual [[República Arxentina]]. Les provincies formaron una confederación d'[[Estáu soberanu|estaos soberanos]] que delegaban la representación esterior y dellos otros poderes nel gobiernu d'una d'elles. Ye unu de los nomes oficiales de la República Arxentina conforme al artículu 35 de la [[Constitución de la Nación Arxentina]], xuntu col de ''República Arxentina'' y ''[[Provincies Xuníes del Río de la Plata]]''.
*'''[[Perú|República de Perú]] (1821 d.C.- 2017 d.C)''' Al entamu del procesu, los [[criollu|criollos]] buscaben a cencielles llograr ventayes sociales y económiques, pero la dura represión entamada por [[Fernandu VII]] llevar a la rebelión abierta, y a la independencia. [[España]] trató de recuperar les sos colonies y producióse el [[Combate del Callao]] ente [[España]] contra [[Chile]] y [[Perú]] en 1865-1866.
* '''[[Gran Colombia]] (1819 d.C.- 1831 d.C)''' La Gran Colombia [[Estaos sumíos|foi un país]] d'[[América]] creáu en [[1819]] pol [[Congresu de Angostura]] por aciu la [[s:Llei Fundamental de la República de la Gran Colombia|Llei Fundamental de la República]] (ratificada dempués pola so contraparte [[Congresu de Cúcuta|aconceyada en Cúcuta]] en 1821) pola unión de Venezuela y la Nueva Granada nuna sola nación sol nome de '''''República de Colombia''''',&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.ejercito.mil.co/?idcategoria=276824 |títulu=Ley Fundamental de la República de Colombia |fechaaccesu=4 d'ochobre de 2014 |obra=Centro d'estudios históricos del Exércitu Nacional de Colombia}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.bdigital.unal.edu.co/214/21/Llei_fundamental_de_la_republica_de_colombia.pdf |títulu=Ley Fundamental de la República de Colombia |fechaaccesu=4 d'ochobre de 2014 |obra=Biblioteca Luis Ángel Arango}}&lt;/ref&gt; Depués xuntáronse Panamá (1821) y Ecuador (1822). Esta república esistió [[De iure|jurídicamente]] ente [[1821]] y [[1831]] y configuróse a partir de la unión de les anteriores entidaes coloniales del [[Virreinatu de la Nueva Granada]], [[Capitanía Xeneral de Venezuela]], [[Presidencia de Quito]] y la [[Provincia Llibre de Guayaquil]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.banrepcultural.org/blaavirtual/modosycostumbres/crucahis/crucahis116.htm |títulu=La Gran Colombia, 1819-1830 |fechaaccesu=4 d'ochobre de 2014 |obra=Biblioteca Luis Ángel Arango |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.banrepcultural.org/blaavirtual/modosycostumbres/crucahis/crucahis116.htm|fechaarchivu=29 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt; La [[disolución de la Gran Colombia]] deber a les diferencies polítiques qu'esistíen ente partidarios del [[federalismu]] y el [[centralismu]], según poles tensiones rexonales ente los pueblos qu'integraben la república.
*'''[[Haití]]''' Equí [[François Dominique Toussaint-Louverture]] lideró la [[Revolución haitiana]] que ye recordada por ser el primer casu en que los esclavizados abolieron el sistema esclavista de forma autónoma y perdurable nel tiempu ente 1791 y 1804, sentando un precedente definitivu pal fin de la esclavitú nel Mundu.
* '''[[Estaos Xuníos de Brasil]] (1889 d.C.- 1968 d.C)''' L'emperador [[Pedru II de Brasil|Pedru II]] foi depuestu'l [[15 de payares]] de [[1889]] por un golpe militar lideráu pol xeneral [[Deodoro da Fonseca]], que proclamó la República y convirtióse nel primer presidente del país. [[Ficheru:Brazil states.gif|200px|thumb|Evolución de la división alministrativa de Brasil]]
* '''[[Brasil|República Federativa de Brasil]] (1968 d.C.- 2017 d.C)'''

== Historia d'Oceanía ==
[[Ficheru:Australian states history.gif|thumb|Mapa animáu qu'amuesa la creación de les distintes colonies australianes. Amás, [[Nueva Zelanda]] (non amosada) perteneció a [[Nueva Gales del Sur]] dende [[1788]] hasta [[1840]].]]

*'''[[Imperiu tui tonga]] (950-1826)''' Foi un poderosu [[imperiu]] n'[[Oceanía]]. El mesmu tuvo centráu en [[Tonga]], na islla de [[Tongatapu]], y con capital en [[Mu'a]]. Nel so momentu de mayor rellumanza, l'imperiu estender dende [[Niue|Niuē]] a [[Tikopia]].
* '''[[Historia d'Australia |Australia]] (1770-2017)''' Mientres siquier los últimos sieglos, [[Calcuta]] (una ciudá [[india]]) comercializó colos aboríxenes de la mariña norte, particularmente colos [[yolngu]] de la [[tierra de Arnhem]]. El periodista Peter Trickett nel llibru ''Beyond Capricorn'' afirma que'l portugués [[Cristovão de Mendonça]] llegó a [[Botany Bay]] nel añu 1522. Pa empiezos del [[sieglu XVII]], les mariñes occidental y septentrional de lo que llamaren [[Nueva Holanda]] fueren cartografiadas y saleaes na so totalidá polos holandeses. En [[1770]], la espedición del ''[[HM Bark Endeavour|Endeavour]]'' sol comandu del teniente de la [[Marina Real británica]] [[James Cook]] saleó y cartografió la mariña oriental d'Australia, desembarcando nel continente per primer vegada en [[Botany Bay]] el [[29 d'abril]] d'aquel añu. Cook dirixóse depués escontra'l norte y, antes de colase, desembarcó na islla Possession, nel [[estrechu de Torres]], el [[22 d'agostu]] de 1770. Ellí reclamó formalmente l'este d'Australia pal [[Reinu de Gran Bretaña]] y llamar [[Nueva Gales del Sur]]. El [[Reinu Xuníu]] reclamó como propia partir oeste d'Australia en [[1829]]. El [[1 de xineru]] de [[1901]] los seis [[colonia (alministrativa)|colonies]] [[Reinu Xuníu|britániques]] constituyeron una federación llamada la [[Mancomunidá d'Australia]], primeramente [[Fixi]] y [[Nueva Zelanda]] participaron nesti procesu, pero depués optaron por dixebrar se. Australia sigue siendo, sicasí, una [[monarquía constitucional]] con [[Sabela II del Reinu Xuníu]] como [[Monarquía n'Australia|la so Reina]]. En [[1999]], los votantes refugaron un movimientu pa convertir la nación nuna [[Republicanismu n'Australia|república]] con una mayoría del 55 % de los votos.

== Notes y referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
* ''[http://geacron.com/home-es/?lang=es&amp;sid=GeaCron963146 Geacron: Atles Históricu Mundial y Cronoloxíes dende 3000 e.C.]'' N'español.
* ''[http://www.ecrono.org Ecrono.org: Biblioteca Multimedia y Cronoloxía dende 3000 e.C.] N'español.

{{Tradubot|Historia universal}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Historia temática]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]]</text>
      <sha1>dfs6nvetkunbcoo9f87dwjwi34jx7j4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Historia del pueblu xudíu</title>
    <ns>0</ns>
    <id>90450</id>
    <revision>
      <id>3714319</id>
      <parentid>3711510</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:17:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="74563" xml:space="preserve">[[Archivu:Bikur Cholim Hospital doors 006.JPG|right|300px|miniaturadeimagen|'''[[Lleón de Xudá]]'''. El lleón ye'l símbolu de [[Xudá]], de que'l so [[Reinu de Xudá|reinu]] provién el xentiliciu &quot;xudíu&quot;—'procedente del [[reinu de Xudá]]'.&lt;ref&gt;Ze'ev Raban, ''El Lleón de Xudá'', 1925. Símbolu representáu nel portal del Hospital Bikur Jolim, [[Xerusalén]], [[Israel]].&lt;/ref&gt;]]

La historia de los xudíos entiende la '''historia xudía''' o conxuntu de fechos históricos relevantes pal pueblu o nación que baxa de los patriarques hebreos, especialmente de [[Jacob]], quien na [[Biblia]] ye renombráu &quot;Israel&quot;.&lt;ref&gt;Simón Dubnow, ''Manual de la historia xudía'', Buenos Aires: Sigal, 1977, páxs. 7-15.&lt;/ref&gt; La historia xudía ye la '''historia del pueblu xudíu''', y non puramente la historia del [[xudaísmu]] en cuantes que relixón.&lt;ref name=&quot;ref_duplicada_1&quot;&gt;Ëric Smilevitch, ''Histoire du judaïsme'', París: Presses Universitaires de France, 2012.&lt;/ref&gt; Historia xudía ye entós sinónimu de ''[[:he:היסטוריה של עם ישראל|Toldot Am Israel]]'' ([[idioma hebréu|hebréu]]: [[:he:היסטוריה של עם ישראל|תולדות עם ישראל]]—Historia del pueblu de Jacob/Israel), entendíu ello nel so sentíu más ampliu, esto ye, tomando tantu a [[pueblu hebréu|hebreos]], [[israelita|israelites]] y xudíos, como a [[Xudíos d'Israel|xudeo-israelinos]],&lt;ref&gt;Recuérdese que non tou ciudadanu israelín necesariamente ye xudíu, yá que los hai tamién cristianos, musulmanes y drusos.&lt;/ref&gt; según tamién a la so cultura como conxuntu.

Por xudíos entiéndese non yá al grupu que repara o profesa la relixón xudía, sinón tamién a los integrantes del mentáu pueblu o nación, más allá de que sían relixosos o llaicos, agnósticos o inclusive ateos: ser xudíu nun ye solo un asuntu de relixón sinón tamién de condición, y la condición xudía ye un resultáu direuta de les vicisitúes de la so historia, raramente exentes d'interacción colos demás pueblos.&lt;ref&gt;Considerando a los xudíos, [[Hannah Arendt]] estableció una diferencia ente'l xudaísmu (relixón de los xudíos) y la so condición, que ye sociu-política y a la qu'ella denominó ''judeidad''. P'afondar alrodiu de les rellaciones ente estos dos aspeutos, vease Elvira y Mihai Nadin, ''Jewish: Does It Make a Difference?'', Nueva York: Jonathan David, 2000; Élisabeth Roudinesco, ''A vueltes cola cuestión xudía'' (2009), Barcelona: 
Anagrama, 2011; y Santiago Kovadloff, ''La estinción de la diáspora xudía'', Buenos Aires: Emecé, 2013. Considerando los conceutos de relixón y nación, Roudinesco escribe (nel so testu orixinal en francés) estableciendo una diferencia ente &quot;xudíu relixosu&quot; [''juif''] y &quot;Xudíu identitario&quot; [''Juif'']:
{{cita|Desque esisten, los Xudíos (con mayúscula) nun se consideren namái xudíos (con minúscula), esto ye, creyentes d'una relixón llamada xudaísmu, sinón [...] una nación, [que los sos miembros son] procedentes del [[Reinu d'Israel]], depués de [[Reinu de Xudá|Xudea]] ([[Sion|Sión]]), con [[Xerusalén]] como ciudá santa. Arriendes d'ello, según la llei xudaica ([[Halajá]]), tou Xudíu sigue integráu nel so pueblu, anque dexara de prauticar el xudaísmu y anque refugue'l so judeidad convirtiéndose. [...] Ser xudíu, pos, nun ye como ser cristianu, porque inclusive cuando'l Xudíu abandona la so relixón sigue formando parte del [[pueblu xudíu]] y por consiguiente de la historia d'esti pueblu (''A vueltes cola cuestión xudía'', páxs. 20-21).}}&lt;/ref&gt; 

Darréu dempués de la destrucción del Segundu [[Templu de Xerusalén]] y la perda del espaciu territorial xudíu como país independiente en 70 Y.C., tuvo llugar una gran dispersión de los xudíos pel mundu, a la que se conoz como [[Diáspora]].&lt;ref&gt;Joan Comay, ''The Diaspora Story: The Epic of the Jewish People among the Nations'' (1981), Tel Aviv y Bnei-Brak: Steimatzky, repr. 1994.&lt;/ref&gt; Mientres casi 2000 años, la gran mayoría de los xudíos moró en tierres d'otros pueblos, onde de dalguna manera o otru llogró caltener la so relixón ya identidá coleutiva (Am Israel).&lt;ref name=&quot;Comay_1&quot;&gt;Comay, páxs. 102-216.&lt;/ref&gt; Acoyíos por ser históricamente los primeres monoteístes tantu en tierres cristianes como musulmanes, los xudíos afacer a nuevos contestos, pero atopáronse xeneralmente allugaos nos marxes de les sociedaes non xudíes.&lt;ref&gt;Comay, páxs. 124-259.&lt;/ref&gt; Conocieron la tolerancia y l'intercambiu, pero tamién el antijudaísmo.&lt;ref&gt;Comay trata esta tema permanentemente a lo llargo del so llibru.&lt;/ref&gt; A pesar d'ello, de cutiu gociaron de cierta autonomía como grupu minoritariu, particularmente nel planu relixosu-llegal y la so organización interna como comunidá xudía (קהילה יהודית).&lt;ref&gt;Comay, páxs. 7-99.&lt;/ref&gt; Significativamente, yá en tierres cristianes o musulmanes, la vida de los xudíos tuvo siempres estrechamente amestada a la so propia relixón ya identidá coleutiva.&lt;ref name=&quot;Comay_1&quot;/&gt; Col advenimiento de les revoluciones dieciochescas, especialmente la [[Revolución Francesa]] en 1789, y el subsecuente surdimientu decimonónicu de los nacionalismos europeos, la Emancipación de los xudíos y l'antisemitismu, la condición sociu-política de los xudíos —o ''judeidad''— pasó a ser asuntu aldericáu n'Occidente y, magar entá nun esistía un país xudíu independiente, la noción de los xudíos en términos de pueblu adulces foi dando llugar a la idea d'una nación, por esi entós apátrida.&lt;ref&gt;Comay, páxs. 217-232.&lt;/ref&gt;

[[Archivu:FrenchJews1.jpg|thumb|300px|Paxellos de los [[pueblu xudíu|xudíos]] de [[Francia]] y [[Magreb]], dende'l medioevo hasta'l sieglu XIX.&lt;ref&gt;Llámina realizada por Isidore Singer y Cyrus Adler, pa la ''Jewish Encyclopedia'', Nueva York, 1901-6.&lt;/ref&gt;]]

La historia del pueblu xudíu entiende asina una serie de sucesos qu'atañen a un pueblu na so gran mayoría esvalixáu y polo xeneral minoritariu en rellación a los demás grupos humanos que d'una manera o otru coesisten con él. Tal situación verifícase a lo menos dende'l sieglu I de nuesa yera d'equí p'arriba.

Ente que la '''[[hebreos|historia del pueblu hebréu]]''' toma cuatro mil años, la '''[[pueblu xudíu|historia del pueblu xudíu]]''' tópase direutamente amestada al mesmu y data de trés mil años, entendiendo de la mesma a mamplén de diverses poblaciones nos cinco continentes.&lt;ref&gt;Max Wurmbrand y Cecil Roth, ''El pueblu xudíu: 4000 años d'historia'' (The Jewish People: 4000 Years of Survival, 1966), Xerusalén y Tel Aviv: Massada Press, 1970; Mario Satz, ''El xudaísmu: 4000 años de cultura'', Barcelona: Montesinos, 1982; y Karen Armstrong, ''La historia de Dios: 4000 años de busca nel xudaísmu, el cristianismu y l'islam'' (The History of God: 4000-Year Quest of Judaism, Christianity and Islam, 1993), Buenos Aires: Paidós, 2001.&lt;/ref&gt; Nel sieglu XXI, fora de les poblaciones d'[[Israel|Estáu d'Israel]], tratar polo xeneral de poblaciones minoritaries, culturalmente diverses y xeográficamente distribuyíes en metrópolis y árees urbanes. 

Al igual qu'otres [[relixón|relixones]], el xudaísmu conoció distintes corrientes o cismes. Pero la particularidá del pueblu xudíu, y lo que-y estrema d'otros, ye la so distribución nel mundu, acompañada de la so unidá en redol a creencies y valores que tresmitíos pola relixón y la cultura xudía. Los valores tradicionales remanecen del testu sagráu pal xudaísmu, la [[Torá]].&lt;ref&gt;D'ella esprender numberoses prescripciones y observancies étiques, rituales y llitúrxiques; ente elles pueden mentase, por casu, la observancia del [[Shabat]], la celebración de [[Pésaj]], el cumplimientu de la [[Cashrut]], lo indicao pa cuando [[Yom Kippur]], y asina socesivamente.&lt;/ref&gt;

Nel [[Xénesis|Llibro de Xénesis]], la [[Biblia]] remonta los entamos de la historia del [[hebreos|pueblu hebréu]] a trés patriarques: [[Abraham]], [[Isaac]] y [[Jacob]]. Ellí, Jacob ye tamién conocíu como ''Israel'' (ישראל). Nos [[Biblia|texto sagraos]] del [[xudaísmu]], ''Israel'' ye un términu que presenta dos significaos. Unu d'ellos ye'l de ''Am Israel'' (el pueblu d'Israel); l'otru concierne a la &quot;[[Tierra Prometida]]&quot; (הארץ המובטחת),&lt;ref&gt;Xénesis 15:18-21; Xénesis 28:13, Éxodu 23:31, y Deuteronomiu 1:8.&lt;/ref&gt; territoriu que (una vegada que les dolce [[Tribus d'Israel]] atópense ellí establecíes) pasa a ser denomináu ''Eretz Israel'' (ארץ ישראל).&lt;ref&gt;I Samuel 13:1&lt;/ref&gt; Pal pueblu xudíu, la espresión hebrea ''Eretz Israel'' refierse non solo a un utópicu sector territorial nel [[Llevante Mediterraneu]] sinón —y en particular— a la &quot;[[Tierra d'Israel]]&quot;, entendiéndose por ello específicamente a la nación o país de los descendientes de Jacob: n'hebréu, el nome oficial del Estáu d'Israel nun ye otru que &quot;''[[Israel|Medinat Israel]]''&quot; (מְדִינַת יִשְׂרָאֵל), esto ye, el &quot;País d'Israel&quot;.&lt;ref&gt;Nes sos lleis fundacionales, Israel se autodefine como un &quot;Estáu Democráticu y Xudíu&quot;; ye l'únicu país nel mundu onde los xudíos constitúin la mayoría ([http://www.freedomhouse.org/report/freedom-world/2008/israel#.O5MY2XJ5Phk &quot;Israel&quot;], ''Freedom in the World'', Freedom House, 2008; aportáu 20 de marzu de 2012).&lt;/ref&gt;

[[Archivu:ShalmaneserIII.jpg|thumb|300px|Delegación del [[Reinu d'Israel]] rindiendo tributo ante'l rei asiriu Salmanazar. Segundu rexistru del [[Obeliscu Negru]], escultura asiria, 841 a.Y.C.]]

No qu'a rexistru históricu extra-bíblicu refierse, la [[Estela de Merenptah]], datada escontra'l [[1200 e.C.|1208 antes de nuesa yera]], mentar por primer vegada a los israelites;&lt;ref&gt;Vease [[Flinders Petrie]].&lt;/ref&gt; una fonte asiria, per otra parte, referir a la victoria de [[Salmanasar III]] sobre de la [[Casa de Omri]] (monarquía norteña o [[Reinu d'Israel]], periodu de la División o de los dos reinos israelites),&lt;ref&gt;James B. Pritchard, ''Ancient Near Eastern Texts Relating to the Old Testament'', 3ª ed., Princeton: [[Princeton University Press]], 1969, p. 283. Los reis asirios, escribe Pritchard, frecuentemente ser refirieron a los socesores de Omri como pertenecientes a la &quot;[[Casa de Omri]]&quot;—''Bit Hu-um-ri-a''.&lt;/ref&gt; en documentu pedrés conocíu como'l [[Obeliscu Negru]] y que data del añu [[sieglu IX e.C.|841 a.Y.C]].&lt;ref&gt;L'Obeliscu Negru ye calteníu nel Muséu Británicu, Londres.

Ente los investigadores que lu fechen nel añu [[sieglu IX e.C.|841 antes de nuesa yera]] figuren H.W.F. Saggs (&quot;Le Monde juif avant l'Exil&quot;, 1979; en: ''Le Monde du judaïsme'', ed. Elie Kadourie, París: Thames &amp; Hudson, 2003) y Allan Millard (''Discoveries from Bible Times'', Oxford: Lion, 1997 p. 121). En 1850, [[Henry Rawlinson]] supunxo que'l personaxe israelita postráu ante del rei asiriu yera'l personaxe bíblicu conocíu como [[Jehú]], décimu rei del [[Reinu d'Israel]] (''On the Inscriptions of Assyria and Babylonia'', 1850; T. C. Mitchell, ''The Bible in the British Museum: Interpreting the Evidence'', Paulist Press, 2004, p. 14; y Saggs, p. 20). Ello, sostúvose que tenía fundamentu en [http://www.biblegateway.com/passage/?search=2+Reis+9&amp;version=RVR1960 2 Reis 9]. En 1851, [[Edward Hincks]] rellacionó'l personaxe en cuestión d'una manera distinta y notó nel so diariu que'l testu cuneiforme del Obeliscu Negru refierse non a Jehú, sinón a [[Oseas d'Israel|Oseas]], quien, según espresa la Biblia, foi fechu siervu de Salmanasar, rei a quien añu a añu pagába-y tributu, hasta que dexó de faelo y foi eventualmente prindáu por conspirar contra'l monarca asiriu, [http://www.biblegateway.com/passage/?search=2+Reis+17&amp;version=RVR1960 2 Reis 17:3]. Oseas, per otra parte, foi rei del antiguu y norteño [[Reinu d'Israel]] (730-722 antes de nuesa yera) y, según la Biblia, rindió tributu a un rei asiriu llamáu &quot;Salmanasar&quot;, solo que se trataba d'otru monarca homónimu—[[Salmanasar V]] (que foi rei ente 727 y 722 antes de nuesa yera). Según el rellatu bíblicu, foi Salamanasar V quien prindó a Oseas y acegarar, llevándolo a Asiria por habese negáu a pagar tributos y conspirar contra él pidiendo ayuda a los exipcios. 
De la información disponible tiende a remanecer una considerable disparidad ente lo que narren les inscripciones cuneiformes del Obeliscu Negru y lo qu'espresa'l rellatu bíblicu. La figura postrada ante Salmanasar pue ser un emisariu del rei [[Reinu d'Israel|israelita]] [[Jehú]] o [[Oseas d'Israel|Oseas]], o acasu unu d'ellos. El testu cuneiforme de la inscripción asiria puramente espresa: &quot;El tributu de Oseas, fíu de [la Casa de] Omri&quot; (Alan Millard, ''Discoveries from Bible Times'', Oxford: Lion, 1997, p. 121), cosa que nun implica que la figura postrada seya necesariamente un rei (yá que el nome Oseas llueñe ta de ser únicu o estraordinariu ente los xudíos de l'Antigüedá). A pesar d'ello, y seya quien fora'l personaxe qu'apaez representáu nel Obeliscu Negru, lo cierto ye que se trata de la más antigua imaxe visual d'un [[Reinu d'Israel|israelita]] que se conoz na historia ([http://truthchasers.com/assyria.htm ''Assyrian''], 2007; aportáu 7 de xunu de 2014).&lt;/ref&gt; 

A partir de la [[Haskalá]] y la [[Emancipación]] del los hebreos nel sieglu XIX, la '''historia del pueblu xudíu''' dexa de ser namái sinónimu de '''[[xudaísmu|historia del xudaísmu]]''' (relixón),&lt;ref name=&quot;ref_duplicada_1&quot;/&gt; o d'historia de los observantes de la relixón mosaica, yá que precisamente a partir del sieglu XIX parte considerable de los xudíos cuestiona'l tradicional puntu de vista rabínicu (basáu nos infortunios d'esti pueblu como espresiones del castigu divín),&lt;ref&gt;Santiago Kovadloff, ''La estinción de la diáspora xudía'', Buenos Aires: Emecé, 2013.&lt;/ref&gt; pasando subsecuentemente a desenvolver una nueva conciencia nacional alrodiu de la so propia condición sociu-política: los xudíos percíbense entós non solo como miembros d'una relixón sinón tamién como un pueblu o nación, esto ye, el Pueblu d'Israel. De resultes d'ello, el ''xudaísmu'' pasa a partir d'entós a compartir tou lo referente a la condición del pueblu o nación xudía con una nueva noción: ''judeidad'' (Hannah Arendt);&lt;ref&gt;Natan Sznaider, ''La memoria xudía y l'orde cosmopolita'', Buenos Aires: Capital Intelectual, 2012.&lt;/ref&gt; esta postrera respuende fundamentalmente al conceutu d'etnia y cultura (y non solo a un planu puramente relixosu).&lt;ref&gt;Élisabeth Roudinesco, ''A vueltes cola cuestión xudía'', Barcelona: Anagrama, 2011; Sznaider, ''La memoria xudía y l'orde cosmopolita'', 2012.&lt;/ref&gt; Ye asina que la historia del pueblu xudíu inclúi xente relixoso pero tamién xente con distintos graos de llaicidá, mas non necesariamente atea o indiferente al futuru del pueblu xudíu (al que reconoz tamién como pueblu hebréu o pueblu israelita).&lt;ref&gt;Nótese que ''israelita'' nun ye sinónimu de ''israelín'': esisten israelinos xudíos, pero tamién israelinos que son musulmanes, cristianos o drusos.&lt;/ref&gt;

== Antigüedá ==
[[Archivu:1759 map Holy Land and 12 Tribes.jpg|300px|thumb|Distribución de les dolce [[Tribus d'Israel]] na [[Tierra Santa|Tierra Prometida]].&lt;ref&gt;La ilustración amuesa un mapa de la &quot;[[Tierra Santa|La Tierra Santa]]&quot; realizáu pol xeógrafu alemán Tobias Conrad Lotter en 1759.&lt;/ref&gt;]]
[[Archivu:Kingdom of Israel 1020 map-es.svg|300px|thumb|Reinu d'Israel (monarquía xunida) en tiempos de [[Saúl]] y [[David]], 1020-966 a. Y. C. El territoriu siguió xuníu hasta la muerte de [[Salomón]] en 928 a. Y. C.&lt;ref&gt;Estudiu lleváu a cabu dientro del Programa Científicu Israelín y dedicáu a la historia del pueblu xudíu (''The Jewish People'', Xerusalén: Keter, 1973, seición 7); conclusiones reafitaes por Sarah Kochab (''Israel'', Barcelona: Foliu, 2005, p. 26).&lt;/ref&gt;]]
[[Archivu:Kingdoms of Israel and Judah map 830-es.svg|thumb|300px|Monarquía estremada: [[Reinu de Xudá]] (sur) y [[Reinu d'Israel]] (norte). Mapa de los dos reinos hebreos escontra [[sieglu IX e.C.|830 a. Y. C.]]&lt;ref&gt;Árees d'incidencia hebrea al entamu de la monarquía estremada:&lt;br /&gt; &lt;gallery&gt;Ficheru:The divided kingdom.jpg|El Reinu Estremáu: [[Reinu de Xudá]] (sur) y [[Reinu d'Israel]] (norte), [[sieglu IX e.C.|926 a. Y. C.]]&lt;/gallery&gt; Esti mapa foi desenvueltu pola American Bible Society en 1888, considerando l'estáu de dambos reinos en 928 a. Y. C., añu en que morrió'l rei Salomón. La [[Franxa de Gaza]] apaez nel mapa como parte del [[Reinu de Xudá]] y ello debe a que los autores del mesmu consideraben que los filisteos yeren un pueblu que tenía ciudaes-estáu, en cuenta de una unidá territorial. El mapa en cuestión tien por fin solo ilustrar de manera xeneral y aproximativo les árees d'incidencia de cada unu de los reinos hebreos.&lt;/ref&gt;]]
[[Archivu:Aert de Gelder - Esther y Mardoqueo escribiendo la primera carta del Purim.jpg|thumb|300px|En [[Partia|Mesopotamia]]: [[Purim]]. ''[[Ester (personaxe bíblicu)|Esther]] y [[Mardoqueo|Mordecai]] escriben les cartes a los xudíos'',&lt;ref&gt;Oliu por [[Aert de Gelder]], 1675; cuadru calteníu y exhibíu nel Muséu Nacional de Belles Artes, Buenos Aires; donación de Mario Hirsch, 1983 (Jorge Glusberg, ''Obres maestres del Muséu Nacional de Belles Artes'', Buenos Aires: MNBA, 1996, p. 38). El ''[[Llibru de Ester]]'' ye la fonte d'inspiración lliteraria d'esta pintura: &quot;Escribió Mardoqueo [...] y unvió cartes a tolos xudíos que taben en toles provincies del rei Asuero, cercanos y distantes, ordenar que celebraren el día decimocuartu del mes de Adar, y el decimoquintu del mesmu mes, de cada añu, como díes en que los xudíos tuvieron en paz colos sos enemigos, y como'l mes en que la murnia se trocó n'allegría, y el llutu en festividá; que los convirtieren en díes de llacuada y de gozu, en día d'unviar regalos cada unu al so vecín, y apurríes a los probes&quot; ([https://www.biblegateway.com/passage/?search=Ester+9&amp;version=RVR1995 Ester 9:20-22]). La obra de Aert de Gelder ye alternativamente conocida como &quot;Ester y Mardoqueo escribiendo la primer carta del [[Purim]]&quot; ([http://mnba.gob.ar/coleccion/obra/8643 MNBA Obra 8643]). La información provista pol MNBA indica que Aert de Gelder trató en diverses ocasiones la historia de Ester, siendo ella popular n'Holanda mientres el sieglu XVII, yá que el pueblu holandés parangonaba nesi entós la so propia llucha contra'l xugu español con aquella que los xudíos de l'Antigüedá llibraben contra los sos enemigos. El ''Llibru de Ester'' narra cómo una nueva xudía intercedió ante'l rei persa Asuero (Xerxes) con cuenta d'evitar la masacre del so pueblu, decreatada por Amen, quien yera enemigu de los xudíos. La masacre taba prevista pa un día &quot;tiráu a suertes&quot;. Mas la intervención de Ester contribuyó al trunfu de los xudíos y a partir d'ello estableció la fiesta de [[Purim]], nome que deriva del persa ''p['''o''']r'' &lt;nowiki&gt;[&lt;/nowiki&gt;''Llibru de Ester'': &quot;foi hechada '''Pur''', esto ye, la suerte&quot;; [https://www.biblegateway.com/passage/?search=Ester+3&amp;version=RVR1995 ''Ester'' 3:7]&lt;nowiki&gt;]&lt;/nowiki&gt; y que significa &quot;echar suertes&quot;. La tema yera consideráu ejemplificador y de la mesma celebratorio del trunfu holandés al respective de el so enemigu d'entós, España (Á.M. Navarro y A. Lo Russo; [http://mnba.gob.ar/coleccion/obra/8643 Testu obra MNBA 8643], consultáu y afechu 5 d'agostu de 2014). Ensin dar referencia nenguna, el sitiu del MNBA determina que &quot;Purim&quot; ye un &quot;nome que se deriva del sánscritu ''par'' o del persa ''por''&quot; ([http://mnba.gob.ar/coleccion/obra/8643 Obra MNBA 8643], consultáu 5 d'agostu de 2014); pero ello nun ye del tou exactu: '''Purim''' ye antetodo un términu del [[idioma hebréu]], que'l so singular ye '''Pur''' (פור), y qu'en dicha llingua, tantu la histórica como la moderna, ye identificáu con '''''hai-goral''''', vocablu que ye entendíu nesti casu como &quot;la suerte&quot; ([[:he:פורים|פורים]]); el términu ye emplegáu n'hebréu dende'l sieglu V a. Y. C.; siendo bien posible que'l términu hebréu provenga de la mesma del [[Idioma persa|persa]] '''Pur''' ([http://jafi.org/JewishAgency/English/Jewish+Education/Compelling+Content/Jewish+Time/Festivals+and+Memorial+Days/Purim/PUR+PURIM+The+Source+and+the+Meaning+of+the+Term.htm Axencia Xudía: Purim]); Ernest Klein suxure que'l términu ''Purim'' provién del [[acadiu]] ''puru'' y esti de la mesma del [[sumeriu]] ''bur'' (''A Comprehensive Etymological Dictionary of the English Language'', Ámsterdam: Elsevier Scientific Publishing Co., 1971; [http://www.etymonline.com/index.php?term=Purim Douglas Harper, &quot;Purim&quot;, ''Online Etymology Dictionary'', 2001-2014]). Tanto'l ''Webster's Revised Unabridged Dictionary'' como'l ''Chambers's Twentieth Century Dictionary'' indiquen que la etimoloxía de ''Purim'' ye hebrea ([http://www.finedictionary.com/Purim.html Fine Dictionary: Purim]). Con tou, nenguna de les fontes consultaes suxure un posible orixe sánscritu pal términu en cuestión. Consulta realizada 5 d'agostu de 2014.&lt;/ref&gt; sieglu V a. Y. C.&lt;ref&gt;Siendo identificaos a partir de la cronoloxía de los reis de Persia, y al traviés de [[Xerxes I]] en particular, Ester y Mardoqueo pertenecen al sieglu V a. Y. C.; [http://www.jewishencyclopedia.com/articles/967-ahasuerus &quot;Ahasuerus&quot;, ''Jewish Encyclopedia'', Nueva York, 1906]; Robert J. Littman, &quot;The Religious Policy of Xerxes and the Book of Esther&quot;, ''The Jewish Quarterly Review'', 65/3, xineru de 1975, páxs. 145-148; Simón Dubnow, ''Historia Xudía'', Buenos Aires: Sigal, 1977, capítulu XIV; [http://www.chabad.org/search/keyword_cdo/kid/10809/jewish/Ahasuerus.htm &quot;Ahasuerus&quot;, ''Chabad'', aportáu 11 d'agostu de 2014]; atípicamente, fueron propuestos los sieglos III-II a. Y. C. ([http://www.iranicaonline.org/articles/esther-book-of Shaul Shaked, &quot;Book of Esther&quot;, ''Encyclopaedia Iranica'', 1998-2012, VIII:6, páxs. 655-657]; consultáu 11 d'agostu de 2014).&lt;/ref&gt;]] 
{{AP|Historia del antiguu Israel}}

Los primeros periodos de la historia de los xudíos coinciden con aquella del [[Creciente Fértil]]. Empieza con tribus qu'ocuparon l'área entendida ente los ríos [[Nilu]] nel oeste y el [[Tigris]] y [[Éufrates]] nel este. Arrodiáu polos imperios d'[[Antiguu Exiptu|Exiptu]] y [[Babilonia]] y pol desiertu d'Arabia, y los montes d'Asia Menor, la tierra de [[Canaán]]. Yera un puntu d'unión y converxencia ente civilizaciones. La zona taba travesada per antigües rutes comerciales, como la [[vía Maris]], el [[camín de los Reis]] y el [[camín de Horus]], que xuníen el [[golfu Pérsicu]] cola [[Cuenca del Mediterraneu|mariña mediterránea]] y Exiptu con [[Asiria]], cosa que dexaba la influencia de diverses cultures.

Los xudíos de tol mundu considérense descendientes de los antiguos israelites y de los [[hebreos]], remontando'l so orixe al patriarca [[Abraham]]. La tradición xudía sostién que l'orixe de los israelites ta nos dolce fíos de [[Jacob]] que se treslladaron a Exiptu, onde los sos descendientes constituyeron en [[Tribus d'Israel|doce tribus]]. Elles fueron esclavizadas mientres el reináu d'un [[faraón]] d'Exiptu. Na tradición xudía, la lliberación de los fíos d'Israel d'Exiptu y los sucesos del [[Éxodu]], cuando yeren conducíos por [[Moisés]] escontra la tierra prometida, marquen de manera decisiva la formación del pueblu israelita.

Puesto que la [[Biblia hebrea|Biblia]] indica específicamente que los israelites partieron de la ciudá llamada &quot;Ramesés&quot; y a escontra [[Sukkot|Sucot]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.biblegateway.com/passage/?search=%C3%89xodo+12&amp;version=RVR1995|títulu=Éxodu 12:37|fechaaccesu=1 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt; ciudaes que son dataes nel sieglu XIII&amp;nbsp;a. Y. C., mientres el periodu en que [[Ramsés II]] gobernaba Exiptu, nel campu de la investigación considérase que l'Éxodu socedió nel añu 1250&amp;nbsp;a. Y. C.&lt;ref&gt;Simón Dubnow, ''Manual de la Historia Xudía'', Buenos Aires: Sigal, 1977, páxs. 34 y 673; Gabrielle Sei-Rajna, ''Abecedaire du Judaïsme'', París: Flammarion, 2000, p. 116; Philip Wilkinson, ''Religiões'' (Religions, 2008), Rio de Janeiro: Zahar, 2011, p. 62. H.W.F. Saggs repara nos sos escritos académicos que:&lt;br /&gt;
{{cita|La mención de la ciudá de Ramesés n'[[Llibru del Éxodu|Éxodu 1:11]] en cuantes que llocalidá d'almacenaxe, construyida en parte polos esclavos israelites, ufierta de fechu un niciu cronolóxicu, yá que [güei] ye sabíu que Ramsés II construyó una ciudá, Per-Ramsés [i.y., [[Avaris|Pi-Ramsés]]&lt;nowiki&gt;]&lt;/nowiki&gt;, que correspuéndese col nome proporcionáu pola Biblia. Ello tiende a asitiar la esclavitú [de los hebreos] n'Exiptu y la so salida d'esi país nel sieglu XIII&amp;nbsp;a. Y. C. Ye nesi mesmu sieglu qu'asocede la primer mención extra-bíblica d'[[Tribus d'Israel|Israel]]. Tratar d'una inscripción del socesor de Ramsés, [[Merenptah]].|&quot;Le Monde juif d'avant l'Exil&quot;, en: ''Le Monde du Judaïsme'' (The Jewish World, 1979), ed. Elie Kedourie, Londres y París: Thames &amp; Hudson, 2003, p. 42.}}&lt;br /&gt; Análoga ye la posición de Kenneth A. Kitchen (''Rehabilitación del Antiguu Testamentu'', Michigan: William B. Eerdmans, 2003). El testu bíblicu narra que &quot;[[Tribus d'Israel|los fíos d'Israel]] [...] edificaron pal faraón les ciudaes d'almacenaxe, Pitón y Ramesés&quot; ([https://www.biblegateway.com/passage/?search=%C3%89xodo+1&amp;version=RVR1995 ''Éxodu'' 1: 6, 11]).&lt;/ref&gt;

La ''[[Tanak|Biblia]]'' narra que dempués de cuarenta y un años d'analayar pol desiertu, los israelites llegaron a Canaán y conquistar sol mandu de [[Xosué (personaxe bíblicu)|Xosué]], quien partió'l territoriu ente les dolce [[Tribus d'Israel]]. Mientres un tiempu'l pueblu foi rexíu por una serie de gobernantes llamaos xueces. Ello dio depués llugar a la monarquía nun reinu unificáu. [[Saúl]], de la tribu de [[Benjamín]], foi'l primer rei d'Israel. Foi siguíu por [[David]], de la tribu de [[Xudá (patriarca)|Xudá]], quien estableció'l llinaxe del que saldríen numberosos reis posteriores. Tres el reináu de [[Salomón]], en 928 a.Y.C, la nación estremar en dos: per un sitiu, el [[Reinu de Xudá]] al sur (formáu poles tribus de [[Xudá]] y [[Benjamín]]), y, pol otru, el [[Reinu d'Israel]] al norte (formáu poles diez tribus restantes).&lt;ref&gt;Estudiu lleváu a cabu dientro del Programa Científicu Israelín y dedicáu a la historia del pueblu xudíu (''The Jewish People'', Xerusalén: Keter, 1973, seición 7).&lt;/ref&gt; Unos doscientos años más tarde, [[Salmanasar V]] conquistó'l norteño Reinu d'Israel y deportó a los sos habitantes a [[Nínive]], capital de l'antigua [[Asiria]] ([[sieglu VIII e.C.|722 a. Y. C.]]).&lt;ref&gt; Gabrielle Sei-Rajna, ''L'abecedaire du Judaïsme'', Flammarion: París, 2000, p. 116; Sarah Kochav, ''Grandes civilizaciones del pasáu: Israel'', Barcelona: Foliu, 2005, p. 26.&lt;/ref&gt; D'ellos depués perdióse constancia, polo que se suel faer referencia a [[Tribus perdíes|les diez tribus perdíes]].

'''Exiliu en Babilonia y restauración de Xudea'''

Dempués de daqué más d'un sieglu, el Reinu de Xudá foi conquistáu y el [[Templu de Xerusalén]] destruyíu polos babilonios en [[sieglu VI e.C.|586 a. Y. C.]].&lt;ref name=&quot;Sei-Rajna_1&quot;&gt;Sei-Rajna, ''L'abecedaire du Judaïsme'', p. 116; Kochav, ''Israel'', p. 26.&lt;/ref&gt; La élite foi deportada a Mesopotamia, dando llugar a lo que se conoz como'l [[Cautiverio de Babilonia|Cautiverio en Babilonia]], pero en 538 a. Y. C.,&lt;ref name=&quot;Sei-Rajna_1&quot;/&gt; el rei [[Imperiu persa|persa]] [[Ciro II el Grande|Ciro el Grande]],&lt;ref name=&quot;Sei-Rajna_1&quot;/&gt; qu'entós yá apoderaba Babilonia, dio al traviés d'un edictu'l so consentimientu pal regresu de los xudíos a la so tierra nativa y parte importante de la población xudía en Babilonia tornó entós a la so patria conducida polos profetes Esdras y [[Llibru de Nehemías#Probable biografía de Nehemías|Nehemías]].&lt;ref&gt;Dubnow, ''Historia xudía'', capítulu XIII; Sei-Rajna, ''L'abecedaire du Judaïsme'', p. 116; Kochav, ''Israel'', p. 26. Na Antigüedá, Ciro II llegó a creáu'l mayor imperiu conocíu hasta esi momentu: los sos dominios estendiéronse non yá sobre Media, Lidia y Babilonia, sinón dende'l mar Mediterraneu hasta'l cordal del Hindu Kush.&lt;/ref&gt;

Sol dominiu persa, Xudea foi restaurada en 537 y el Templu de Xerusalén reconstruyíu ente 520-515 a. Y. C.&lt;ref name=&quot;Kochav_1&quot;&gt;Kochav, ''Israel'', p. 26.&lt;/ref&gt; Los xudíos constituyeron un estáu semi-independiente hasta 332 a. Y. C.&lt;ref&gt;Dubnow, ''Historia xudía'', capítulu XIV.&lt;/ref&gt;

=== ''Dómina grecorromana y talmúdica'' ===
Nesti periodu hubo nueves divisiones ente los israelites y remanecieron dos partíos políticu-relixosos principales: los [[saduceos]] y los [[fariseos]].

=== [[Imperiu seléucida|Dominación griega]] ===
En [[334 e.C.|334 a. Y. C.]], [[Alexandru'l Grande|Alexandru]] empezó la so conquista del [[Imperiu Persa]] y llegó a apoderar Xudea en [[332 e.C.|332 a. Y. C.]]&lt;ref name=&quot;Kochav_1&quot;/&gt; Al so fallecimientu, tres la división del imperiu ente los sos xenerales, impúnxose'l [[Imperiu Seléucida]] nuna zona que tomaba dende'l [[Mediterraneu]] hasta la frontera cola [[India]]. Herederos de la cultura helenística que procuraron espublizar, los [[Imperiu seléucida|reis seléucidas]] gobernaron tal como'l so antecesores asirios, babilónicos y perses, faciéndose adorar como a dioses. Frecuentemente tuvieron en guerra cola [[dinastía Ptolemaica]] d'Exiptu.

[[Antíoco IV Epífanes]] empecipió una de les primeres persecuciones relixoses conocíes, fenómenu casi desconocíu hasta entós. A la so vuelta d'Exiptu, entamó una espedición contra Xerusalén, destruyéndola y matando a munchos de los sos habitantes. El deterioru de les rellaciones colos xudíos relixosos condució a Antíoco a dictar decretos prohibiendo determinaos ritos y tradiciones relixoses, polo que los xudíos ortodoxos remontar so la direición de los [[Macabeos]].&lt;ref&gt;[[I Macabeos]]&lt;/ref&gt;

'''Xudaísmu helenísticu'''. A partir del [[sieglu II e.C.|sieglu II e.C. ]] tolos escritores (Filón, Séneca, [[Estrabón]]) menten poblaciones xudíes en munches ciudaes de la [[cuenca del Mediterraneu]].

La corriente del xudaísmu influyida pola filosofía helenística desenvolvióse notablemente a partir del [[sieglu III e.C.|sieglu III e.C. ]] ente les comunidaes xudíes d'[[Alexandría]], rematando na compilación de la [[Septuaginta]]. Un representante de la simbiosis ente la teoloxía xudía y el pensamientu helenísticu ye [[Filón d'Alexandría]].

=== [[Macabeos]] ===
Jonatán. garantizó a los xudíos la independencia política completa, y, gobernó hasta l'añu [[135 e.C.|135 e.C. ]], cuando foi asesináu.

=== [[Asmoneos]] ===
[[Archivu:Hasmoneese rijk-es.svg|thumb|150px|Reinu Asmoneo nel so apoxéu, 76-67 a. Y. C.]]
Más esmolecíos que los sos antecesores pol poderíu militar, los [[asmoneos]] establecieron un reinu dende l'añu [[134 e.C.|134 e.C. ]] hasta'l advenimiento del [[Imperiu romanu]] n'Israel nel [[63 e.C.|63 e.C. ]] Colos asmoneos, les fronteres del reinu xudíu llegaron a tener les dimensiones de los tiempos de [[David]] y [[Salomón]], yá qu-anexonaron [[Samaria]], [[Galilea]] y [[Idumea]], y forzaron a los idumeos a convertise al xudaísmu.

La dinastía se desintegró como resultáu de la guerra civil ente [[Hircano II]] y [[Aristóbulo II]], fíos de [[Salomé Alejandra]]: la postrera de los asmoneos y la única muyer que gobernó n'Israel. Los pidimientos d'ayuda a la [[República Romana]] traxeron de resultes la conquista del reinu por [[Cneo Pompeyo Magno]].&lt;ref&gt;[[Flavio Josefo]]: [[La guerra de los xudíos]], llibru I.&lt;/ref&gt;

=== [[Xudea (provincia romana)|Xudea, provincia romana]] ===
[[Archivu:David Roberts - The Siege and Destruction of Jerusalem by the Romans Under the Command of Titus, A.D. 70.jpg|thumb|250px|Sitiu y destrucción de Xerusalén polos romanos, 70 Y.C.]]
[[Archivu:Sack_of_jerusalem.JPG|thumb|250px|[[Templu de Xerusalén|Espolios de Xerusalén]], relieve romanu, sieglu I Y.C. Arcu de Tito, Roma.]]
[[Archivu:Diaspora synagogues in Antiquity-es.svg|thumb|250px|Principales [[sinagoga|sinagogues]] diásporicas, sieglos I-II.]]
[[Archivu:2nd century Rome gold goblet shows Jewish ritual objects.jpg|thumb|250px|Vidriu xudeo-romanu con representación simbólica del [[Templu de Xerusalén]], sieglu II Y. C.]]
[[Archivu:XV09 - Roma, Museo civiltà romana - Rilievo giudaico - sec II dC - Foto Giovanni Dall'Orto 12-Apr-2008 b.jpg|thumb|250px|Relieve xudeo-romanu con [[menorá]] portada por [[querubin]]es clásicu-tardíos, sieglos II-III.&lt;ref&gt;Muséu della civiltà romana, Roma; la imaxe ilustrada ye retruque d'orixinal calteníu nel Muséu Nazionale Romanu.&lt;/ref&gt;]]
[[Archivu:Rabbi Ashi.jpg|thumb|250px|Rabí Ashi enseñando na [[Talmud|Academia Talmúdica]] de [[Sura (ciudá)|Sura]], Babilonia, sieglu IV Y.C.&lt;ref&gt;Relieve exhibíu en [[Beth Hatefutsoth]], [[Israel]].&lt;/ref&gt;]]

Nel añu [[63 e.C.|63 a. Y. C.]] Pompeyo conquistó la rexón, convirtiéndola en reinu tributariu de [[Antigua Roma|Roma]]. Partió'l territoriu en cinco distritos, poner so la xurisdicción d'un [[Sanedrín]] y nomó sumu sacerdote a Juan Hircano II. A partir d'entós, el Sumu Sacerdote foi siempres nomáu polos romanos.

En 40 a. Y. C. el [[Senáu romanu]] nomó rei de los xudíos a [[Herodes el Grande]], concediendo una cierta autonomía, que foi casi anulada cuando [[Augustu]] xunió'l territoriu d'Israel col de Siria, formando la [[Xudea (provincia romana)|Provincia de Xudea]] baxu gobiernu d'un [[Legáu (Roma)|legáu]], [[Publio Sulpicio Quirino]], anque caltuvo nel tronu a Herodes. La orde de Quirino de censar a la población (los censos taben prohibíos poles lleis xudíes), encendió una revuelta duramente reprimida.&lt;ref&gt;Josefo en ''Antigüedaes xudíes'', llibru XVIII.&lt;/ref&gt; Les rellaciones ente xudíos y romanos deterioráronse seriamente mientres el reináu de [[Calígula]], qu'ordenó asitiar una estatua so nel Templu, anque la so muerte aseló la situación.

Tres la muerte de [[Herodes el Grande]] l'añu [[39]], [[Claudio]] designó como rei de los xudíos a [[Herodes Antipas]] ([[41]]-[[44]]), a Herodes de Calcis y darréu a [[Herodes Agripa II]], ([[48]]-[[100]]), séptimu y últimu rei de la familia Herodes.

Darréu hubo tres rebeliones:
* Nel añu 66 españó la [[primer guerra xudeo-romana]], que la so causa foi la orde de [[Nerón]] d'adorar a los dioses romanos. [[Vespasiano]] y dempués el so fíu [[Tito]] fueron unviaos a encalorar la revuelta, destruyendo [[Xericó]] en [[68]], Xerusalén, que'l so [[Templu de Xerusalén#El Segundu Templo|Templu]] foi afaráu nel [[70]] y [[Masada]] nel [[73]]. Nomóse un [[pretor]] y la [[Lexón romana|X lexón]] foi encargada de caltener l'orde, quedando anulada la monarquía y encargáu el Sanedrín, que foi treslladáu a la ciudá de [[Yavne]], de los aspeutos relixosu, políticu y xudicial de la vida xudía.&lt;ref&gt;Flavio Josefo, ''Guerra de los xudíos'', llibru II.&lt;/ref&gt;
* En 115 españó una [[Guerra de Kitos|segunda sulevación]], esta vegada xeneralizada ente los xudíos de too l'oriente del Imperiu, empezando en [[Cirene]]. Nel 118 l'emperador [[Adriano]] prometió autorizar la reconstrucción del Templu, lo qu'aseló la revuelta.&lt;ref&gt;[[Eusebio de Cesarea]]: ''Los xudíos, apoderaos por un espíritu de rebelión, llevantar contra los sos conciudadanos griegos.''&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Dión Casio]], ''Historia Romana'', llibru LXIX&lt;/ref&gt;
* Ente 132 y 135 Y.C. españó una [[Rebelión de Bar Kojba|tercer guerra]] por cuenta de les lleis d'[[Adriano]], que prohibió'l [[Brit Milá]], la celebración del [[Shabat]] y les lleis de pureza na familia, según pol rumor de que se diba a construyir un templu n'honor a [[Xúpiter (mitoloxía)|Xúpiter]] na cortil del Templu. Dempués de la derrota de los xudíos, Adriano dictó delles normes pa humildalos y evitar nueves sulevaciones: Xerusalén pasó a llamase [[Aelia Capitolina]] y la provincia ''Syria Palaestina'' (Siria Palestina) en llugar de Xudea. Tamién se prohibió a los xudíos vivir en Aelia Capitolina y la relixón xudía quedó prohibida.&lt;ref&gt;[[Eusebio de Cesarea]]&lt;/ref&gt; Los xudíos permanecieron en Galilea, nos [[Altos del Golán]], nel sur del antiguu reinu de Xudá y en dalguna otra zona.

'''Diáspora de 70 Y.C.'''
La destrucción de Xudea y el que gran parte de la población xudía fuera asesinada, esclavizada o exiliada no que se conoz como &quot;[[Diáspora]]&quot;, según la relixón xudía que foi prohibida, traxo consigo'l que l'autoridá relixosa de los sacerdotes del [[Templu de Xerusalén|Templu]] pasara a los [[rabinos]]. Estos postreros recoyeron les sos propies interpretaciones sobre'l ''[[Tanak]]'' y la naturaleza de soceder nel [[Talmud]]. Aquellos que permanecieron en Xudea, renombrada polos vencedores como provincia romana de &quot;Palestina&quot; escibieron la so exéxesis nel Talmud de Xerusalén (''Talmud Yerushalmi''), ente que los exiliaos dexaron el so calquier nel Talmud de Babilonia (''Talmud Bavli''), a propósito redactáu na homónima ciudá.

Los xudíos fueron aceptaos nel [[Imperiu romanu]] ya inclusive llegaron a adquirir la posición de ciudadanos del Imperiu. Solo cola llegada del cristianismu al poder les esixencies y restricciones para colos xudíos fueron amontaes. Les persecuciones y espulsiones forzaes dieron llugar a cambeos sustanciales nos centros comuñales xudíos a los que tamién les pequeñes comunidaes xudíes de llugares alloñaos siguíen. Pero nun esistió una real unidá por cuenta de la gran dispersión que s'estendía por toles provincies romanes d'Oriente Mediu, Europa y África.

=== Bizancio ===
Yera política oficial el convertir a los xudíos al cristianismu, y utilizóse el poder oficial de Roma nestes tentatives. Nel [[351]] los xudíos remontar contra les presiones del so gobernador, Gallus. Gallus entartalló la rebelión y destruyó les principales ciudaes de Galilea, onde la rebelión empezara. Tzippori y Lydda (sitiu de dos de les academies llegales principales) nunca fueron reconstruyíes.

Nesti periodu'l [[Nasi]] del [[Sanedrín]], [[Hillel II]] creó un [[Calendariu hebréu|calendariu oficial]] basáu en cálculos [[Matemática|matemáticos]] y [[Astronomía|astronómicos]] y que prescindía de les observaciones empíriques de que se valieron hasta entós. Tamién entós l'academia xudía de Tiberius empezó a redactar la [[Mishnah]], so la direición de Yehudah Hai-Nasi. El testu ta entamáu de forma que cada párrafu de Mishnah foi siguíu por una compilación de toles interpretaciones, hestories y respuestes acomuñaes a esi Mishnah.

Los xudíos de Xudea recibieron un curtiu respiru na persecución oficial mientres el reináu del emperador [[Xulianu]], qu'animó a los xudíos a reconstruyir Xerusalén. El so curtiu reináu torgó la realización d'esta promesa primero que'l cristianismu fora de nuevu impuestu nel imperiu. Nel [[398]] foi consagráu [[Patriarca de Constantinopla|Patriarca]] [[Juan Crisóstomo]], que fizo una serie de sermones contra los cristianos judaizantes que construyiríen un clima de rocea y odiu nos grandes centros xudíos, tales como los de Antioquía y Constantinopla.

[[File:Beit_alfa02.jpg|thumb|250px|Marianos y Janina, Mosaicu con [[Abraham]], [[Isaac]] y la [[Mano de Dios]]. [[Beit Alfa|Sinagoga de Beit Alfa]], sieglu VI.]]

Nel [[sieglu V]], [[Teodosio I el Grande|Teodosio I]] convirtió'l cristianismu en relixón oficial del Imperiu, prohibiendo a los xudíos el tener esclavos, construyir sinagogues nueves o aportar a cargos públicos. El matrimoniu ente xudíos y cristianos considerábase delitu capital, al igual qu'un cristianu convertir al xudaísmu. Teodosio esanició'l Sanedrín y suprimió el puestu de Nasi. Con [[Justiniano I]] les autoridaes acutaron los derechos civiles de los xudíos y amenaciaron los sos privilexos relixosos.&lt;ref&gt;Procopios, ''Historia Arcana'', 28&lt;/ref&gt; L'emperador tamién interfirió nos asuntos internos de la sinagoga prohibiendo, ente otres coses, l'usu de la llingua hebrea na adoración divina.

Justiniano y los sos socesores teníen abandonada la provincia de Xudea, mas nos sieglos V y VI construyéronse ellí sinagogues nueves con suelos cubiertos de formosos mosaicos. Los xudíos asimilaron nes sos vides les formes provenientes de la cultura bizantina: nos mosaicos puede trate xente y animales, símbolos zodiacos, pero tamién ''[[Menorá|menorot]]'', figures bíbliques y testos n'[[idioma hebréu|hebréu]]. Notables exemplos d'esti tipu de mosaicos fueron atopaos en [[Beit Alfa]], [[Seforis]] y [[Hamat Gader]].&lt;ref&gt;Exemplos de mosaicos hebreos del periodu bizantín:
&lt;gallery&gt;File:Hammat Gader.JPG|Mosaicu con testu hebréu curiáu polos [[Lleón de Xudá|lleones de Xudá]], proveniente de la Sinagoga de [[Hamat Gader]], sieglu V-VI File:Roman.
Roman. Mosaic of Menorah with Lulav and Ethrog, 6th century C.E.jpg|Mosaicu con [[Menorá]], lulav y etróg'', sieglu VI. 
&lt;/gallery&gt;&lt;/ref&gt;

== Edá Media ==
Mientres el medioevo y hasta les [[cruzaes]] nel sieglu XI,&lt;ref&gt;Especialmente al conquistar les cruzaes cristianes Xerusalén en 1099.&lt;/reF&gt; la mayoría de la judeidad vivió en relativa prosperidá y bonos términos sol dominiu musulmán, en cuantes que la judeidad d'occidente goció de condiciones favorables pal so desenvolvimientu económico y cultural nos territorios cristianos llatinos.&lt;ref name=&quot;Baron&quot;&gt;Salo Baron, &quot;Ghetto and Emancipation: Shall We Revisit the Traditional View?&quot;, ''Menorah Journal'', 1928.&lt;/ref&gt;

=== Europa cristiana llatina ===
[[Archivu:V10p156003 Prague.jpg|thumb|250px|right|[[Arte asquenazí]]. [[Sinagoga Vieya-Nueva]], [[Praga]], [[1270]].]]
[[Archivu:Golden Haggadah cleaning.jpg|thumb|250px|[[Arte sefardino]]. [[Hagadá Dorada]], Barcelona, 1320.]]

A pesar d'ocasionales ataques a les juderías europees y eventuales conversiones forzoses, lo cierto ye qu'en términos demográficos el númberu de la judeidad europea non solo creció sinón qu'inclusive llegó en ciertos casos a superar la crecedera demográfica de dellos grupos non xudíos.&lt;ref name=&quot;Baron&quot;/&gt; Ye más, magar les llimitaciones pecuniaries impuestes pola Ilesia a toles actividaes xudíes, los ingresos xudíos solíen ser más importantes que l'ingresu promediu ente los cristianos.&lt;ref name=&quot;Baron&quot;/&gt; Hasta'l mesmu guetu, establecíu nel medioevo pa forxar una clara diferenciación ente xudíos y xentiles, garantizó l'autonomía de les comunidaes xudíes nos sos asuntos internos, dexando'l so desenvolvimientu material y identitario, pa inclusive llegar eventualmente pa protexer a los xudíos y los sos bienes en casos estremos.&lt;ref name=&quot;Baron&quot;/&gt;

L'actitú tradicional tantu ente xudíos como cristianos en rellación a la vida xudía medieval aportunó nun permanente valle de llárimes y dolor, hipótesis categóricamente cuestionada a partir de los escritos publicaos en 1928 por Salo Baron,&lt;ref name=&quot;Baron&quot;/&gt; quien dexó de llau les imáxenes estereotipaes de los xudíos europeos hasta entós prevalecientes.&lt;ref name=&quot;Chazan&quot;&gt;Robert Chazan, [http://www.cambridge.org/br/academic/subjects/history/european-history-1000-1450/reassessing-jewish-life-medieval-europe?format=PB ''Reassessing Jewish Life in Medieval Europe''], [[Cambridge University Press]], 2010.&lt;/ref&gt; Tal postura qu'evita'l dramatismu en términos monocromáticos ye retomada y desenvuelta al traviés de les investigaciones llevaes a cabu por Robert Chazan, quien ensin negar les dificultaes esperimentaes poles juderías europees medievales, indica de la mesma los sos aspeutos positivos nel [[Europa|Vieyu Continente]].&lt;ref name=&quot;Chazan&quot;/&gt;

Nel añu 1000, el númberu de xudíos n'Europa yera minúsculu al ser comparáu coles enormes poblaciones xudíes asitiaes en Bizancio y nos dominios musulmanes.&lt;ref name=&quot;Baron&quot;/&gt; Cinco sieglos dempués, la situación revirtióse y la gran mayoría de los xudíos optó por establecer se en territorios católicos llatinos, que ye onde espolletó y multiplicóse.&lt;ref name=&quot;Chazan&quot;/&gt;

{{cita|La visión de la vida xudía medieval n'Europa como terrible llimitación ya incesante violencia física a cencielles nun cuaya cola realidá d'una comunidá [xudía medieval] en permanente crecedera. Los grupos humanos nun crecer numbéricamente so eses circunstancies. De ser la perspeutiva tradicional correuta, bien de xudíos seríen masacrados y sicasí les sos comunidaes habríen simultáneamente crecíu tamién demográficamente; ye más, de ser tantos xudíos europeos masacrados, aquellos que llograron sobrevivir difícilmente escoyeríen permanecer nuna redolada particularmente tóxicu.&lt;ref name=&quot;Chazan&quot;/&gt;}}

Ante la posible insistencia alrodiu de que los xudíos nun gociaben d'igualdá de derechos na Europa medieval, Salo Baron nun duldar en recordar que nesi periodu ''enxamás esistió tal cosa'' y que, de ser comparada les condición en que vivíen los xudíos medievales europeos con aquella propia de la inmensa mayoría de tolos demás grupos, los derechos daos a los xudíos resultaben ser &quot;abondo arrogantes&quot;.&lt;ref name=&quot;Baron&quot;/&gt; 

Con tou, autores tales como Salo Baron y Robert Chazan, nun nieguen les dificultaes esperimentaes poles comunidaes xudíes establecíes en territorios europeos católicos.&lt;ref&gt;Veanse Salo Baron, &quot;Ghetto and Emancipation: Shall We Revisit the Traditional View?&quot;, ''Menorah Journal'', 1928; y Robert Chazan, ''Reassessing Jewish Life in Medieval Europe'', Cambridge University Press, 2010.&lt;/ref&gt;

=== Territorios islámicos ===
Los xudíos siguieron controlando parte del comerciu en Palestina y espolletaron so la institución del [[dhimmi]]. A pesar de ser ciudadanos de segunda, nun sufrieron nenguna persecución, yá que los sos preceptos en materia de dieta ya hixene yeren similares a los de los musulmanes y, per otra parte, nun constituyíen amenaza política nenguna. De fechu los xudíos afacer al mundu árabe, aprendieron el so idioma y ocuparon posiciones diverses en tolos sectores de la escala social, incluyida la corte.&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Meyer, Kai y Johnson, Paul |títulu= La historia de los xudíos, páx. 213|añu= 2007|id=ISBN 84-666-1491-5| editorial = Méxicu, Ed. B}}&lt;/ref&gt; Culturalmente siguieron evolucionando; por casu, el sistema [[niqud]] foi desenvueltu en [[Tiberíades]] mientres el califatu.

Hacia l'añu 1000, el 80% de les poblaciones xudíes del mundu vivía en territorios musulmanes, dende Mesopotamia hasta les mariñes orientales del Mediterraneu, pa siguir por tol norte d'África, ya inclusive bona parte d'Iberia y Sicilia.&lt;ref name=&quot;Chazan&quot;/&gt; Otres poblaciones xudíes consideraes tamién venerables moraben en Bizancio, mas en términos demográficos el so númberu yera palpablemente menor.&lt;ref name=&quot;Chazan&quot;/&gt;

=== España ===
{{AP|Historia de los xudíos n'España}}
[[Archivu:Sepharadic_Migrations.jpg|thumb|420px|Migraciones y establecimientos diversos de los xudíos españoles.]]
Como nel restu de los países musulmanes, los xudíos fueron bien trataos n'[[Al-Ándalus]], esperimentando una ''Edá d'Oru'' ente los años 900 y 1100, nel [[Califatu de Córdoba]]. Tamién yeren aceptaos na corte de dellos reis cristianos, como na d'[[Alfonsu X el Sabiu|Alfonsu X]].&lt;ref&gt;{{cita web |autor =Rabbi Ken Spiro |añu =2007 |url = http://www.aish.com/literacy/jewishhistory/Crash_Course_in_Jewish_History_Part_44_-_The_Jews_of_Spain.asp|títulu = The Jews of Spain |obra = Jewish History|fechaaccesu = 06, 05, 2008 | idioma = inglés}}&lt;/ref&gt;

A partir del [[sieglu XI]] hubo polveros qu'obligaron a los xudíos a abelugase en guetos, sobremanera en [[Marruecos]], [[Libia]] y [[Arxelia]].&lt;ref&gt;Maurice Roumani, The Case of the Jews from Arab Countries: A Neglected Issue, 1977, páxs. 26-27.&lt;/ref&gt; Coles mesmes hubo delles persecuciones per parte de los musulmanes, como en [[Califatu de Córdoba|Córdoba]] en 1011 y en [[Taifa de Granada|Granada]] en 1066.&lt;ref&gt;{{cita web |autor =Richard Gottheil y Meyer Kayserling|añu =1906 |url =http://jewishencyclopedia.com/view.jsp?artid=412&amp;letter=G&amp;search=Granada |títulu =Granada |obra = Jewish Encyclopedia|fechaaccesu = 06, 05, 2008 | idioma =inglés}}&lt;/ref&gt; Dictáronse decretos que ciscaben la destrucción de [[sinagoga|sinagogues]] n'[[Exiptu]], [[Siria]], [[Iraq]] y [[Yeme]], y en dellos casos forzaron a los xudíos a convertise al [[Islam]].&lt;ref&gt;{{cita web |autor = Bard, Mitchell |añu =2008 |url = http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/anti-semitism/Jews_in_Arab_lands_(xen).html|títulu = The Treatment of Jews in Arab/Islamic Countries|obra = |fechaaccesu = 06, 05, 2008| idioma =inglés }}&lt;/ref&gt; Los [[Imperiu almohade|almohades]], que conquistaron la península Ibérica en 1172, fueron fundamentalistes que trataron mal a los [[dhimmi]]s. Espulsaron a xudíos y cristianos de Marruecos y de Al-Ándalus, colo que munchos fuxeron al este a tierres más tolerantes, como [[Maimónides]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor =Kraemer, Joel|títulu =Moses Maimonides: An Intellectual Portrait |añu =2005 | publicación = The Cambridge Companion to Maimonides, pp 16-17|volume = |númberu = |id = |url = }}&lt;/ref&gt;

Nos reinos cristianos de la península la situación foise deteriorando col tiempu, hasta llegar a la espulsión de [[1492]]. Estos espulsaos son los [[sefardín|sefardites]], y caltienen vivu'l [[Idioma xudeoespañol|ladín]], una llingua emparentada col antiguu [[castellán]]. Los xudíos que se quedaron fueron obligaos a convertise al catolicismu, siendo víctimes frecuentes de la [[Inquisición española#La Inquisición y l'espulsión de los xudíos|Inquisición]].&lt;ref&gt;{{cita web |autor =Palomino, Michael|añu = 1971|url =http://www.geschichteinchronologie.ch/spanien-index.html |títulu = Spanien|obra =Enciclopedia xudía |fechaaccesu = 06, 05, 2008 | idioma = |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.geschichteinchronologie.ch/spanien-index.html|fechaarchivu=29 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |autor =Bernat, Gabriel|añu =2002 |url =http://www.gabrielbernat.es/espana/inquisicion/ie/victimas/victimas.html |títulu = Procesaos y naturaleza de los delitos|obra = La Inquisición española|fechaaccesu =06, 05, 2008 | idioma = }}&lt;/ref&gt;

=== Europa ===
[[Archivu:Expulsión judíos.svg|thumb|center|500px|Espulsiones de comunidaes xudíes europees ente 1100 y 1600. Ente los territorios abelugo, nesti mapa falta [[América]], continente que tamién acoyó a non pocos xudíos.]]
Hubo poblaciones xudíes n'Europa dende dómines bien tempranes, especialmente na zona que formó parte del [[Imperiu romanu]], constituyíes por conversos al xudaísmu, comerciantes y, más palantre, polos xudíos espulsaos por [[Adriano]]. Según [[James Carroll]], &quot;los xudíos constituyíen el 10% de la población total del [[Imperiu romanu]]&quot;.&lt;ref&gt;James Carroll, ''Constantine's Sword'', Houghton Mifflin, 2001, p. 26. ISBN 0-395-77927-8. Carroll supón que &quot;según esta proporción, y si nun intervinieren otros factores, güei habría 200 millones de xudíos nel mundu en cuenta de daqué más de 13 millones&quot;.&lt;/ref&gt;

Hai rexistros de comunidaes xudíes en [[Francia]] y [[Alemaña]] a partir del [[sieglu IV]], y comunidaes xudíes n'España dende dómines anteriores. Xeneralmente, fueron escorríos. Puesto que yeren los únicos a quien-yos taba dexáu [[Usura#El xudaísmu|emprestar dineru]] con interés, (daqué [[Usura#El cristianismu prohibíu a los católicos]] pola [[Ilesia Católica|Ilesia]]), dellos xudíos convertir n'importantes y conocíos emprestadores. Los reis cristianos comprobaron la ventaya de tener unos súbditos que pudieren aprovi-yos de capital pal so usu ensin ser escomulgaos, asína que'l comerciu de dineru na Europa occidental recayó en manes de los xudíos. 

Les persecuciones fueron más intenses a partir de la [[Primer Cruzada]] y fueron siguíes por espulsiones. Los xudíos espulsaos de Francia (1396) y Austria (1421) fuxeron a Polonia; son los [[askenazí]]es, que falen [[yidis]], llinguaxe deriváu del alemán.&lt;ref&gt;{{cita web |autor =Promotora Española de Llingüística |añu = |url = http://proel.org/mundo/yiddish.htm|títulu =Lengua Yiddish |obra = Llinguaxes del mundu|fechaaccesu = 07, 05, 2008| idioma = }}&lt;/ref&gt; La mayoría de los cerca de 200.000 sefardites abelugar nel Imperiu otomanu, Holanda y África del norte.

=== Imperiu otomanu ===
Los xudíos viven n'[[Asia Menor]] dende hai más de 2400 años. La prosperidá inicial en dómines helenístiques deteriorar so los bizantinos, pero recuperar so los varios gobiernos musulmanes. Mientres el [[Imperiu otomanu|periodu otomanu]], [[Turquía]] yera un asilu seguru pa los xudíos y sigue teniendo una pequeña población xudía anguaño.

Cuando se llibró la [[batalla de Yarmuk]] y el [[Llevante mediterraneu|Llevante]] pasó a poder otomanu, había comunidaes xudíes en munches poblaciones. Ente elles [[Safed]], que se convirtió nun centru espiritual pa los xudíos y onde foi compilado el [[Shulján Aruj]] y otros [[Cábala|texto cabalísticos]]. El primer periódicu hebréu empezó a editase nel Imperiu en 1577.

== La era del guetu y los tiempos modernos ==
Escontra 1500 la situación de la Europa católica tresformar en rellación a aquella prevaliente nel añu 1000: la distribución de la población, les riqueces y el poder camudó sensiblemente. Les fuercies cristianes repelieron a los musulmanes de práuticamente tol continente européu. La población creció, la economía desenvolvióse, llogróse considerable estabilidá política y fuercia militar, acompañáu tou ello d'un florecimientu cultural. A ello sumáronse-y numberoses esploraciones y conquistes. Nel añu 1500, l'área territorial so control cristianu yá nun tomaba una población xudía minúscula.&lt;ref name=&quot;Chazan&quot;/&gt; Al contrariu, les comunidaes xudíes europees constituyíen un númberu tan importante como'l d'aquelles en tierres musulmanes y tendíen inclusive a superalo.&lt;ref name=&quot;Chazan&quot;/&gt; Tal ye asina que a partir del añu 1500, no que concierne a demografía, poderíu económicu, autoridá relixosa y llogros culturales, el centru de gravedá de la vida xudía atopábase de xuru n'Europa, tantu mediterránea como norteña.&lt;ref name=&quot;Chazan&quot;/&gt; El dinamismu de la sociedá cristiana en plenu desenvolvimientu y l'amplia gama d'oportunidaes que la mesma ufiertaba convencieron a munchos xudíos a movese escontra l'Occidente cristianu.&lt;ref name=&quot;Chazan&quot;/&gt; Depués de les conquistes militares cristianes, diverses comunidaes xudíes decidieron permanecer so la proteición d'autoridaes cristianes, quien primeramente-yos ufiertaron estabilidá y considerable autonomía nos sos asuntos internos.&lt;ref name=&quot;Chazan&quot;/&gt; N'otros casos, les autoridaes cristianes, tantu polítiques como relixoses, convidaron a comunidaes hebrees enteres a morar nes sos tierres, especialmente col propósitu de desenvolver les economíes rexonales.&lt;ref name=&quot;Chazan&quot;/&gt;

=== Renacimientu xudíu n'Europa y América ===
[[Archivu:Moses mendelssohn.jpg|thumb|[[Moisés Mendelssohn]]: [[Haskalá]].]]

De resultes de les socesives espulsiones, nel [[sieglu XVII]] vivíen pocos xudíos n'Europa occidental. La tolerante Polonia tenía la mayor población xudía d'Europa.&lt;ref&gt;La tranquilidá acabó tres la [[Rebelión de Jmelnytsky|sulevación de los cosacos]] en 1648 y la primer Guerra del Norte en 1655.&lt;/ref&gt;

A partir de 1791, por iniciativa de [[Catalina la Grande]], los xudíos del imperiu rusu fueron obligaos a morar nes provincies de l'asina-llamada [[Zona d'Asentamientu]], onde formaron una novena parte de la población. Ellí, el so númberu amontóse dramáticamente por cuenta de les espulsiones d'otres tantes aldegues y poblaos. Polo xeneral vivieron na precariedá, el hacinamiento y el so quefer llindar al artesanáu, una y bones les demás oficios táben-yos vedaes ya inclusive nel comerciu sufríen importantes restricciones.&lt;ref&gt; Joke Kniesmeyer y Daniel C. Brecher, ''[http://www.friends-partners.org/partners/beyond-the-pale/ Beyond the Pale: The History of Jews in Russia]'', Holanda, 1995, [http://www.friends-partners.org/partners/beyond-the-pale/english/30.html p. 30] (aportáu 15 de xunu de 2014).&lt;/ref&gt; 
 
Mientres la [[Ilustración]] hubo cambeos na comunidá xudía. La [[Haskalá]] foi paralela a la Ilustración, pos dellos xudíos empezaron a partir de [[1700]] a integrase na sociedá europea. La educación [[secular]] y [[científica]] amestar a la instrucción relixosa tradicional y l'interés por una identidá xudía nacional, y empezó un interés pol estudiu de la historia xudía y del [[idioma hebréu|hebréu]]. La Haskalá dio a lluz tanto a movimientos reformistes como conservadores y llantó les granes del [[sionismu]] coles mesmes qu'animaba a l'asimilación cultural dientro de los países nos cualos moraben los xudíos.

Coles mesmes surdía'l [[Xudaísmu hasídicu]], predicáu pol rabín [[Israel ben Eliezer]], que reclamaba'l siguimientu estrictu de los preceptos de la [[Toráh]]. Estos dos movimientos, haskalá y jasidismo, formaron la base de les divisiones modernes dientro de la sociedá xudía.

Mientres camudaba'l mundu interior nes comunidaes xudíes, empezaron los discutinios pa da-yos la igualdá de derechos de ciudadanía. El primer país en faelo foi [[Francia]], depués de la [[Revolución francesa|Revolución]] de 1789. Hubo quien esperaben que los xudíos integrárense, abandonando la so relixón. Esta actitú remanez, por casu, de los discursos pronunciaos ante l'[[Asamblea Nacional de Francia|Asamblea Constituyente]] en payares de 1791: Rabaud de Saint-Pierre solicitaba la llibertá pa los xudíos; [[Clermont-Tonnerre]] pela so parte proponía aceptalos como individuos, mas non como una nación dientro d'otra.&lt;ref&gt;Roudinesco, ''A vueltes cola cuestión xudía'', páxs. 36-38. Escribe Roudinesco en p. 37: &quot;El 13 de payares de 1791, [[Lluis XVI]], que tuviera a favor de la emancipación de los Xudíos, ratificó la llei declarándolos ciudadanos franceses&quot;.&lt;/ref&gt;

=== Sieglu XIX. Emancipación y antisemitismu ===
En Rusia, con [[Alexandru I de Rusia|Alexandru I]] como zar, la situación de los xudíos deterioróse entá más. A partir de 1827, col propósitu de que se alienaran de la so relixón, los xudíos que teníen ente 12 y 25 años teníen de sirvir nel exércitu rusu mientres 25 años, a lo menos. Les comunidaes xudíes teníen d'aprovir los reclutes y, cuando ello nun tenía llugar, los mesmos yeren secuestraos. Depués yeren obligatoriamente &quot;re-instruyíos&quot;, esperándose qu'ellos se convirtieren al cristianismu. En 1843, los xudíos son espulsaos de [[Kiev]], onde vivieren mientres sieglos. El hacinamiento y la precariedá, prevalecieron por tola Zona d'Asentamientu. La típica comunidá xudía de la [[Zona d'Asentamientu]] presentaba la forma del [[shtetl]], aldega de dellos miles de xudíos que'l so focu ye la sinagoga xeneralmente construyida al pie de la plaza del mercáu. Los xudíos ganábense ellí la vida llevando a cabo tarea rurales y el comerciu en pequeña escala; solo dalgunos pocos teníen una tienda, la gran mayoría ocupar d'oficios artesanales y abondosos yeren los bufoneros. En casi tolos casos, muyeres y neños trabayaben tamién. Pero aprosimao un terciu de la población nun consiguía topar una ocupación y solo llegó a sobrevivir cola ayuda proveniente de la organización de beneficencia de la coleutividá xudía.&lt;ref&gt;Kniesmeyer y Brecher, ''[http://www.friends-partners.org/partners/beyond-the-pale/ Beyond the Pale]'', 1995, [http://www.friends-partners.org/partners/beyond-the-pale/english/30.html p. 30] (aportáu 15 de xunu de 2014).&lt;/ref&gt;

Anque nel sieglu XIX tamién hubo persecuciones esporádiques, la emancipación de los xudíos estendióse al traviés d'Europa, como resultáu de les polítiques de Napoleón, quien encamentó a los xudíos a abandonar los [[guetu|guetos]] y atopar amparu nel [[Códigu Napoleónicu]]. En 1871 cada país européu, sacante [[Rusia]], había yá desafiáu a los sos xudíos, concediéndo-y la ciudadanía ya igualdá de derechos civiles.

Pero a pesar de la esitosa integración de los xudíos surdió sicasí una nueva forma d'antisemitismu basáu nes idees tales como raza y nacionalismu (a diferencia de les qu'entá prevalecíen nel este européu y que teníen el so raigañu nel odiu relixosu propiu del antijudaísmo medieval). Teoríes pseudocientíficas sostuvieron que los xudíos yeren una raza separada ya inferior al respective de los demás europeos. Ello tamién dio llugar a l'apaición de partíos políticos en Francia, Alemaña, y Austria-Hungría que fixeron campañes pa desacreditar ya inclusive anular la llibertá ya igualdá de derechos que, na mayoría de los casos, fuéren-yos daes a los xudíos apocayá. L'episodiu antisemita más conocíu foi'l [[casu Dreyfus]] en Francia. La xenobia occidental xuntu colos [[Pogromo|pogromos]] fomentaos en Rusia oficialmente (antetodo pol zar y más tarde polos comunistes), llevaron a munchos xudíos a abrazar les idees de [[Theodor Herzl]], quien tenía'l convencimientu de que'l pueblu xudíu solo taría seguru y llograría desenvolver dafechu'l so potencial nel so [[Sionismu|mesma nación]]. Numberosos xudíos sofitaron lo propuesto por Herzl.

Dende'l sieglu XVIII d'equí p'arriba, la mayoría de la población xudía del mundu concentrar nel este européu, precisamente na [[Zona d'Asentamientu]]. Pero tal situación camudó abondo ente 1870 y 1925, cuando, debíu al antijudaísmo reinante nel imperiu rusu y zones aledañas, unos 3,5 millones de xudíos dexaron los sos llares n'Europa y emigraron dende Rusia y Galitzia escontra'l Nuevu Continente. Tal emigración foi'l puntu de partida de la creación de nueves comunidaes xudíes, principalmente n'Estaos Xuníos, Canadá y Arxentina, toes elles llibres de les yá mentaes restricciones esistentes nel Vieyu Continente; daqué similar asocedió en Sudáfrica y Tierra Santa.&lt;ref&gt;Ray Brandon, Manfred Sapper, Volker Weichsel, y Anna Lipphardt, [http://learning-from-history.de/International/content/8088 &quot;Impulses for Europe: Tradition and Modernity in East European Jewry&quot;], ''Learning from History'', Alemaña, 2010 (aportáu 17 de xunu de 2014). Unos 2 millones de xudíos llegaron a Estaos Xuníos ente 1890 y 1924, siendo la mayoría d'ellos proveniente de Rusia y Europa Oriental.&lt;/ref&gt;

A partir de 1881 y hasta l'entamu de la [[Segunda Guerra Mundial]], daqué similar anque en menor escala dar n'América Llatina, qu'acoyó parte de los emigrantes xudíos europeos tantu na [[Arxentina]] (500.000), como nel [[Brasil]] (150.000) y el [[Uruguái]] (50.000).&lt;ref&gt;Dubnow, p. 601; y Boleslao Lewin: &quot;Llatinoamérica&quot;, testu complementariu para/nel ''Manual de la historia xudía'' de Dubnow, páxs. 653-655. La inmigración xudía escontra latinoamérica conoció delles foles (y ente elles importante sería aquella que tuvo llugar escontra 1918, por cuenta de les consecuencies que traxo'l fin de la [[Primer Guerra Mundial]] en 1918; la población xudía en latinoamérica llegaría a 900.000 persones en 1977; Lewin, páxs. 654-655).&lt;/ref&gt; Otres naciones que recibieron grupos de los mentaos emigrantes fueron [[Chile]] y [[Méxicu]] (35.000 respeutivamente), [[Venezuela]] (20.000), [[Colombia]] (17.000) y [[Perú]] (6.000).&lt;ref&gt;Lewin, páxs. 654-655.&lt;/ref&gt;
En 1889 creóse [[Moisés Ville]], el primer establecimientu agrícola xudíu de l'Arxentina.&lt;ref&gt;[http://www.museomoisesville.com.ar/resena3.htm Muséu Históricu Comunal de Moisés Ville] (aportáu 17 de xunu de 2014).&lt;/ref&gt;Dende 1892 d'equí p'arriba, al traviés de l'acción filantrópica del barón [[Moritz von Hirsch auf Gereuth|Mauricio de Hirsch]], otres tantes colonies agrícoles xudíes fueron establecíes n'Arxentina.&lt;ref&gt;Dubnow, p. 601. Ente los asentamientos fundaos por Mauricio de Hirsch conocida ye la [[Mauricio Hirsch (Buenos Aires)|llocalidá que lleva'l so nome nel partíu de Carlos Casares, Provincia de Buenos Aires]].&lt;/ref&gt;

=== Sieglu XX ===
[[Archivu:Mass Grave at Bergen-Belsen concentration camp - Fritz Klein - IWM BU4260.jpg|thumb|240px|Cadabres de víctimes asesinaes. [[Bergen-Belsen]], Fuesa Común 3, 1945.&lt;ref&gt;Fotografía tomada n'abril de 1945&lt;/ref&gt;]]
'''[[Holocaustu|Shoá]]'''. Anque los xudíos gradualmente consiguieron integrase n'Europa, lluchando pelos sos países d'orixe na [[Primer Guerra Mundial]], trabayando nos oficios llibres y formando inclusive parte de movimientos científicos y artísticos de vanguardia, l'antisemitismu xenófobo non solo permanecía sinón qu'inclusive s'amontó. La so forma más bederre arreyó destrucción de numberoses comunidaes xudíes europees y l'asesinatu d'alredor de seis millones de xudíos mientres la [[Holocaustu|Shoá]],&lt;ref&gt;Hasta l'apertura de los archivos de l'antigua Xunión Soviética na década de 1990, la cifra indicada polos historiadores yera d'a lo menos 5,5 millones; Adolf Eichmann señaló 6 millones como cantidá probable (Richard J. Evans, ''El Tercer Reich'', Barcelona: Península, 2011, p. 409). Según les investigaciones de Michael Brenner, mientres la Segunda Guerra mundial los nazis asesinaron ente 5,6 y 6,3 millones de xudíos (''Kleine Jüdische Gechichte'', Múnich: C.H. Beck, 2008; ''Curtia historia de los xudíos'', Buenos Aires: La Marca y Goethe Institut, 2011, páxs. 299-300).&lt;/ref&gt; suprimiendo parte considerable d'una historia de más de 2000 años.

Arriendes de les matances perpetaes ente 1939 y 1945, [[Gabriela Mistral]] escribió un poema tituláu &quot;Al pueblu hebréu&quot;, remembrando asina la so tarrecible condición, particularmente nel tercer versu:
{{cita|''Colos tos gañíos apondérase ruáu'l mundu,&lt;br/&gt; y xuega coles hebras del to lloru.&lt;br/&gt; Los riegos de la to cara, qu'amu tantu,&lt;br/&gt; son cual llagues de sierra de fondos.''&lt;ref&gt;Gabriela Mistral, Poema &quot;Al Pueblu Hebréu (Matances en Polonia)&quot;, [http://www.cervantesvirtual.com/obra-visor/desolacion--0/html/ff25bc0y-82b1-11df-acc7-002185ce6064_2.htm ''Ablayamientu''] (Institutu de les Españas nos Estaos Xuníos, Nueva York), 2ª&amp;nbsp;ed., Santiago de Chile: Editorial del Pacíficu, 2ª&amp;nbsp;ed. 1957. Obres selectes II. Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes. [http://www.lapalabraisraelita.cl/2007/xineru19_07/3_19.pdf Observaciones sobre l'autora y el so poema por Gil Sinay]. Dambos documentos aportaos 22 de xunetu de 2013.&lt;br/&gt;&lt;gallery&gt;Ficheru:WWII-memorial-Kraków-Płaszów.jpg|&lt;small&gt;Monumentu a les víctimes del Nazismu en Polonia ocupada mientres la Segunda Guerra Mundial, Cracovia.&lt;/small&gt;&lt;/gallery&gt;&lt;/ref&gt;}}

'''[[Historia del Estáu d'Israel|Estáu d'Israel]]'''. El [[29 de payares]] de [[1947]] les [[Naciones Xuníes]] aprobó la creación d'un Estáu xudíu y otru árabe nel Mandatu Británicu de Palestina, y el [[14 de mayu]] de [[1948]] l'Estáu d'Israel se [[Declaración d'independencia del Estáu d'Israel|declara independiente]], representando la primer nación xudía dende la destrucción de Xerusalén. [[Andréi Gromyko]], [[embaxador]] de la [[XRSS]] na ONX, propón qu'Israel seya aceptáu como miembru de plenu derechu, cosa que'l plenu de la ONX subsecuentemente aprobó.

A otru día, [[15 de mayu]] de [[1948]], empezó la [[Guerra árabe-israelina de 1948|guerra árabe-israelina]], yá que los países árabes nun aceptaron la declaración del Estáu d'[[Israel]]. Foi la primera de les subsecuentes guerres ente Israel y los sos vecinos árabes, que traxeron l'éxodu de los palestinos y la persecución de casi 900.000 xudíos que vivíen en países árabes.

=== Sieglu XXI ===
Sobre les ruines d'un antiguu templu xudíu dinamitado en 1948, Israel reconstrúi y restaura por completu la [[Sinagoga Hurva]] en [[Xerusalén]], ente 2006 y 2010.&lt;ref&gt;Sonja Friedmann, [http://www.lapalabraisraelita.cl/2011/agostu12_011/12_12.pdf &quot;La sinagoga Hurva: dos veces destruyida y dos veces reconstruyida&quot;], ''La Pallabra Israelita'', Santiago de Chile, 12 d'agostu de 2011, páx. 12 (consultáu'l 1 de xunetu de 2013).&lt;/ref&gt;

== Ver tamién ==
* [[Hebreos]]
* [[Idioma hebréu]]
* [[Historia del antiguu Israel]]
* [[Xudaísmu]]
* [[Diez Mandamientos]]
* [[Menorá]]
* [[Historia de los xudíos na Tierra d'Israel]]
* [[Sion]]
* [[Estrella de David]]
* [[Pueblu xudíu]]
* [[Cifres históriques de población xudía]]
* [[Diáspora#Diáspora xudía|Diáspora]]
* [[Beit Hatfutsot|Casa de les Diáspores]]
* [[Diáspora sefardina]]
* [[Apellíos xudíos]]
* [[Mizrají|Xudíos mizrajíes]]
* [[Sefardín|Xudíos sefardinos]]
* [[Asquenazí|Xudíos asquenazíes]]
* [[Arte xudío]]
* [[Arte sefardino]]
* [[Arte asquenazí]]
* [[Cultura xudía]]
* [[Holocaustu]]
* [[Refuxaos xudíos]]
* [[Éxodu xudíu de países árabes]]
* [[Historia de los xudíos en China]]
* [[Historia de los xudíos en Llatinoamérica]]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==
* Comay, Joan. ''The Diaspora Story: The Epic of the Jewish People among the Nations'' (1981), Tel Aviv y Bnei-Brak: Steimatzky, repr. 1994
* Dubnow, Simón. ''Manual de la historia xudía: dende los oríxenes hasta los nuesos díes'', Buenos Aires: Sigal, 1977
* Johnson, Paul. ''La historia de los xudíos'' (A History of the Jews, 1987), Méxicu, 2007, y Zeta Bolsu, 2010
* Kochav, Sarah. ''Grandes civilizaciones del pasáu: Israel'', Barcelona: Foliu, 2005
* Kovadloff, Santiago. ''La estinción de la diáspora xudía'', Buenos Aires: Emecé, 2013
* Roudinesco, Élisabeth. ''A vueltes cola cuestión xudía'' (2009), Barcelona: Anagrama, 2011
* Sand, Shlomo. ''La invención del pueblu xudíu'' (Comment le peuple juif fut inventé?, 2011); trad. portuguesa de Eveline Bouteiller como A invenção do povo judeu: da Biblia ao sionismu, San Pablo: Saraiva-Benvirá, 2012
* Sei-Rajna, Gabrielle. ''L'abecedaire du Judaïsme'', París: Flammarion, 2000
* Smilevitch, Ëric. ''Histoire du judaïsme'', París: Presses Universitaires de France, 2012
* Sznaider, Natan. ''La memoria xudía y l'orde cosmopolita'', Buenos Aires: Capital Intelectual, 2012.

== Enllaces esternos ==
{{Commonscat|Jewish history}}
* [http://www.odyeda.com/es/ Cronoloxía infográfica de la historia del pueblu xudíu] (Odyeda; versión castellana de Luis Mata). 
* [http://www.jewishencyclopedia.com/index.jsp ''Jewish Encyclopedia''], 12 vols., Nueva York, 1906.
* David Wachtel, [http://www.sothebys.com/en/news-videoblogsspecials/a-treasured-legacy-history-of-the-jewish-people.html A Treasured Legacy: A Concise History of the Jewish People], ''Sotheby's'', 3 d'abril de 2013. Sucinta pero completa reseña dende l'Antigüedá hasta la Modernidá. Entiende: [http://www.sothebys.com/en/news-videoblogsspecials/a-treasured-legacy-history-of-the-jewish-people/2013/04/jews-in-antiquity.html Antigüedá], [http://www.sothebys.com/en/news-videoblogsspecials/a-treasured-legacy-history-of-the-jewish-people/2013/04/the_jews_in_the_medi.html Medioevo], [http://www.sothebys.com/en/news-videoblogsspecials/a-treasured-legacy-history-of-the-jewish-people/2013/04/the_jews_in_the_ital.html Renacimientu], [http://www.sothebys.com/en/news-videoblogsspecials/a-treasured-legacy-history-of-the-jewish-people/2013/04/jews-age-of-mercantilism.html Yera Mercantilista], [http://www.sothebys.com/en/news-videoblogsspecials/a-treasured-legacy-history-of-the-jewish-people/2013/04/jews-age-of-enlightment.html Iluminismo], [http://www.sothebys.com/en/news-videoblogsspecials/a-treasured-legacy-history-of-the-jewish-people/2013/04/eastern-europe-jews.html Europa Oriental], [http://www.sothebys.com/en/news-videoblogsspecials/a-treasured-legacy-history-of-the-jewish-people/2013/04/east-jews-ottoman-empire-north-africa-india.html Imperiu Otomanu, Magreb ya India], [http://www.sothebys.com/en/news-videoblogsspecials/a-treasured-legacy-history-of-the-jewish-people/2013/04/jews-age-emancipation.html Emanciáción] y [http://www.sothebys.com/en/news-videoblogsspecials/a-treasured-legacy-history-of-the-jewish-people/2013/04/jews-in-the-age-of-migration.html Yera de les Migraciones].
* Paul Halsall, [http://www.fordham.edu/halsall/jewish/jewishsbook.asp Llista estructurada y detallada de recursos disponibles n'Internet], ''Fordham University'', Nueva York, 1998-2007.
* Steinberg, David. Periodos iniciales o formativos d'Israel, 2003: [http://web.archive.org/web/http://www.adath-shalom.ca/eb2bk.htm Jewish History Tables]; [http://web.archive.org/web/http://www.adath-shalom.ca/israelite_religion.htm Israelite Religion to Judaism: the Evolution of the Religion of Israel]; [http://web.archive.org/web/http://www.adath-shalom.ca/greek_influence.htm Greek Influence on Judaism from the Hellenistic Period Through the Middle Ages c. 300 BCE–1200 CE]; [http://web.archive.org/web/http://www.adath-shalom.ca/jewish_sects.htm Jewish Sects of the Second Temple Period]; [http://web.archive.org/web/http://www.adath-shalom.ca/samaritan_origin.htm The Origin and Nature of the Samaritans and their Relationship to Second Temple Jewish Sects].
*[http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/History/history.html Jewish Virtual Library: History]. Periodos d'Israel como nación independiente, incluyendo amás Inquisición, Holocaustu y Conflictu árabe-israelín.
* Jabad (Chabad), [http://www.chabad.org/library/article_cdo/aid/68870/jewish/Jewish-History.htm Jewish History: The Story of the Jewish People over 3,300 Yeas], 2008. Artículos sobre la historia xudía.
*[http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/History/history.html Jewish Virtual Library: History]. Periodos d'Israel como nación independiente, incluyendo amás Inquisición, Holocaustu y Conflictu árabe-israelín.
* Kniesmeyer, Joke, y Daniel C. Brecher. [http://www.friends-partners.org/partners/beyond-the-pale/ Beyond the Pale: The History of Jews in Russia], Holanda, 1995.
* [http://learning-from-history.de/ ''Learning from History''], Alemaña, 2010. Notes ya investigación sobre la historia xudía en redol al Holocaustu; en ''search'', escribir &quot;Jews History&quot;.
* Grynszpan, Michael, [http://documentaryheaven.com/the-forgotten-refugees/The Forgotten Refugees], documental sobre los xudíos de países musulmanes emigraos a Israel, Boston: David Project Center for Jewish Leadership, 2005. 

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Historia de los xudíos|Historia de los xudíos]]
[[Categoría:Historia d'Israel]]
[[Categoría:Xudaísmu]]
[[Categoría:Diáspora xudía]]
[[Categoría:Migración]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]]</text>
      <sha1>jnkfsbp72frpb890bp34xuyzbyznb0q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Historia del cristianismu</title>
    <ns>0</ns>
    <id>90451</id>
    <revision>
      <id>3714318</id>
      <parentid>3714035</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:17:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="54930" xml:space="preserve">{{referencies|t=20130824}}
{{estremar|Historia eclesiástica (llibru d'Eusebio)}}

La '''historia del cristianismu''' referir a la [[cristianismu|relixón cristiana]], a los sos siguidores y a la [[Cristianismu#denominaciones|Ilesia cristiana]], coles sos distintes denominaciones, dende'l [[sieglu I]] hasta l'actualidá.

== Raigaños del cristianismu ==

=== Raigaños xudaicos ===
Xesús y el so primeres [[Apóstol|discípulo]] fueron xudíos. El cristianismu siguió utilizando les escritures sagraes hebrees, convirtiéndose'l [[Tanak]] no que güei se conoz como'l [[Antiguu Testamentu]]. Aceptando munches doctrines fundamentales del [[xudaísmu]], como'l [[monoteísmu]], el [[llibre albedríu]] y el Mesíes, términu [[idioma hebréu|hebréu]] usualmente traducíu como [[mesíes]] n'español, y el so equivalente [[Cristu]] (''Cristos'' &quot;[el] unxíu&quot; en [[llinguaxe griegu|griegu]]).

=== Rellaciones col mundu helenista ===
La Tierra d'Israel foi por demás apostada polos antiguos imperios, debíu en gran parte al so allugamientu xeográficu. Taba metanes dos grandes rutes comerciales: [[Antiguu Exiptu|Exiptu]] y [[Mesopotamia]], [[Arabia]] y [[Asia Menor]]. [[Alexandru Magnu]] que ganó a los perses y apoderóse de Palestina, cuando foi recibíu en trunfu en Xerusalén, foi consideráu por munchos el mesíes tan esperáu. Tres la muerte d'Alejandro ([[años 320 e.C.|323 e.C. ]]), [[Ptolomeo I]] se posesiona d'Exiptu, [[Seleuco I]] apoderar d'[[Asiria]] y nuevamente Palestina queda en discordia. Recordando la ideoloxía d'Alejandro, que yera xunir a tola humanidá so una mesma civilización de tonalidá marcadamente griega (fusión denomada [[Helenismu]]), esta fusión combinaba elementos griegos con otros tomaos de les civilizaciones conquistaes, entá variando de rexón en rexón. Esto dio-y una unidá a la cuenca del Mediterraneu, que sirviría a la espansión del [[Imperiu romanu]] y al cristianismu por aciu la predicación del [[Evanxeliu]]. Pa los xudíos l'helenismu yera una amenaza pa la so relixón, pos la [[filosofía helenística]] yera politeísta. La presión del helenismu yera constante y la fidelidá de los xudíos al so Dios y a les sos tradiciones tamién. Esta presión desamarró una rebelión per una parte de los xudíos [[macabeos]], quien se remontaron contra l'helenismu de los [[seléucidas]], quien pretendíen imponer los sos ideales. 

Darréu, preséntase'l romanu [[Pompeyo el Grande|Pompeyo]] nel [[años 60 e.C.|63 e.C. ]] quien toma Palestina deponiendo al postreru de los macabeos, [[Aristóbulo II]]. La política romana yera tolerante a la relixón y les costumes de los pueblos conquistaos.

[[Herodes I]], que nun yera d'etnia hebrea sinón idumeo, anque xudíu por relixón, fixo tou lo posible por introducir l'helenismu, a tal grau que, pa prestar a los romanos, intentó asitiar una águila na entrada del [[Templu de Xerusalén]], lo cual provocó una rebelión nuevamente, que s'encaloró con dos mil crucifixones. 

Mientres esti tiempu esistíen grupos relixosos como los [[fariseos]] que yeren un partíu del pueblu y nun gociaben de les ventayes materiales que daba'l réxime romanu y velaben por cumplir la llei, creíen na [[resurrección]] y na esistencia de los ánxeles. Los [[saduceos]] yeren el partíu de l'aristocracia, que los sos intereses lleváben-yos a collaborar col réxime. Yeren aristócrates y conservadores, nun creíen na resurrección nin nos ánxeles. Los [[zelotes]] yeren estremistes militantes que s'oponíen aprofiantemente al réxime romanu. Xesús y los [[apóstoles]] taben más cerca de los fariseos na doctrina (Xesús nun los criticó por ser malos xudíos, sinón porque nel so enfotu de cumplir la llei escaecer de los seres humanos). Tolos partíos y toles sectes xudíes teníen daqué de mancomún, compartíen el [[monoteísmu]] éticu y l'esperanza [[escatolóxica]].

* El monoteísmu éticu: Creencia nun solu Dios. Dios rique daqué más qu'un serviciu apropiáu, rique &quot;la xusticia&quot; ente los seres humanos (anque la xusticia interpretar cada grupu de manera distinta) y honrar a Dios con tola vida mesma.

* La esperanza escatolóxica: Guardaben la esperanza mesiánica, creíen firmemente que'l día llegaría cuando Dios interviniera na historia d'Israel y el cumplir un &quot;reinu de Paz y Xusticia&quot;. 

Estes fueron les bases pal cristianismu, yá que ayudaron a la so espansión por tol Imperiu romanu.

El cristianismu tamién siguió con munchos de los patrones atopaos nel xudaísmu de la dómina de Xesús, como l'adaptación de la forma llitúrxica de l'adoración na [[sinagoga]] a la [[ilesia (edificiu)|ilesia]] o [[templu]]; la [[oración (relixón)|oración]]; l'usu de les sagraes escritures; un calendariu relixosu; l'usu de la música n'himnos y oración; amás de disciplines como'l [[ayunu]]. Los cristianos adoptaron primeramente les traducciones griegues de les escritures xudíes, conocíes como la [[Septuaginta]], como la so propia [[Biblia]], y más tarde canonizáronse munchos de los llibros del [[Nuevu Testamentu]].

== Entamos del cristianismu ==
El cristianismu empezó ente un pequeñu númberu de [[xudíu|xudíos]]. Nel llibru de los [[Fechos de los Apóstoles]] 1:15 méntense cerca de 120. Nel [[sieglu III]], el cristianismu creció hasta convertise na congregación dominante nel norte del [[mundu mediterraneu]]. Tamién s'estendió de forma importante al este y al sur del Mediterraneu. Esta seición va esaminar aquellos primeres 300&amp;nbsp;años.

Los fechos que socedieron nos primeros años del cristianismu rellatar nel llibru de los Fechos de los Apóstoles. Anguaño cuestiónase la veracidá de dalgunos d'estos rellatos por cuenta de la gran proliferación de llibros falsos sobre los Fechos (o Actos) de los apóstoles qu'abondaben mientres el cristianismu primitivu, pero la mayor parte caltuvo la esencia del mensaxe, confirmáu por evidencia arqueolóxica recién.

=== La Ilesia cristiana primitiva ===
El conceutu &quot;[[xudeocristianos]] primitivos&quot; ye utilizáu de cutiu al aldericar sobre'l [[cristianismu primitivu]]. [[Xesús de Nazaret]], los sos dolce apóstoles, los [[vieyos (relixón)|vieyos]] y la mayor parte de los sos siguidores yeren [[xudíu|xudíos]]. Según los 3000&amp;nbsp;convertíos en [[Pentecostés]] depués de la [[crucifixón de Xesús|crucifixón]] descrita nos Fechos de los Apóstoles 2, onde tolos xudíos, prosélitos y tolos convertíos al cristianismu yeren non [[paganu|xentiles]] antes de la conversión del oficial [[Imperiu romanu|romanu]] [[Cornelio el centurión|Cornelio]] por [[Simón Pedro]] en Fechos 10, quien ye consideráu según la tradición como'l primer xentil en ser convertíu al cristianismu. La más grande división nel cristianismu antes d'esi tiempu presentar ente los xudíos helenísticos y non helenísticos o los de fala griega y los de fala aramea (Fechos 6). Sicasí, dempués de la conversión de Cornelio y la so aceptación como cristianu, agora esistía otru grupu, los cristianos xentiles. Como un movimientu [[Escatoloxía (relixón)|escatolóxicu]], antemanaron que los xentiles tresformar al Dios d'[[Israel]] como lo profetizaba [[Isaías (profeta)|Isaías]] nos versículos 56:6-8. El [[Nuevu Testamentu]] nun utiliza'l términu &quot;xentil-cristianu&quot; o &quot;xudíu-cristianu&quot;. Sicasí, l'apóstol [[Pablo de Tarsu|Pablo]] escribe contra quien, tando [[circuncisión#Origen|circuncidados]], dixebrar de los non circuncisos, o queríen obligar a los adultos non circuncisos a circuncidarse pa pertenecer a la comunidá cristiana: 

{{cita|Porque en Cristo Xesús, nin la circuncisión nin la incircuncisión tienen valor, sinón solamente la fe qu'actúa pola caridá.|[[Epístola a los gálates]]&amp;nbsp;5, 16}}

Circuncisos y non circuncisos interprétense xeneralmente como [[xudíu|xudíos]] y [[Grecia|griegos]] respeutivamente, siendo estos postreros quien predominaben. Sicasí, esto pue ser una simplificación escesiva de la realidá na provincia de [[Xudea]] del [[sieglu&amp;nbsp;I]]: esistíen dellos xudíos que nun siguíen circuncidándose, y dellos griegos (llamaos prosélitos o judaizantes) que sí lo faíen amás d'otros tales como exipcios y etíopes.

=== Final de la etapa apostólica ===
{{AP|Periodu apostólicu}}
Hacia l'añu [[62]], el sumu sacerdote del [[xudaísmu]], [[Ananías]], fixo arrestar a [[Santiago l'hermanu de Xesús|Santiago]], qu'encabezaba la [[Ilesia de Xerusalén (cristianismu primitivu)|Ilesia de Xerusalén]] y axusticiar. Unu de los sos hermanos, [[Simón]], foi llamáu a asocedelo, pero la situación política d'Israel agravábase y los conflictos internos del xudaísmu yeren acaldía mayores. Créese que Pablo foi degolláu y Pedro foi muertu crucificáu pámpana abaxo en Roma mientres la persecución per parte de [[Nerón]]. A la fin del sieglu&amp;nbsp;I, de los apóstoles orixinales vivía tan solo Juan, que se treslladara a [[Éfesu]], que la so ilesia considerar madre de munches d'Asia Menor y Grecia, onde se manifestaben biltos [[gnosticismu|gnósticos]].

Col emperador [[Vespasiano]], el cristianismu siguió estendiéndose, hasta que nel añu [[90]] col imperiu sol emperador [[Nerva]] (de quien diz el so biógrafu [[Xifilino]] que «nun dexó que s'acusara a naide por reparar les ceremonies de la relixón xudaica o desdexar el cultu de los dioses»), pudo tornar Juan a Éfesu, y pocos años dempués finó, a edá bien avanzada. Cola so muerte (hacia l'añu 100) conclúi la etapa apostólica.

La [[Didaché]] y otros escritos de los [[Padres Apostólicos]] documentan les principales práutiques de la ilesia primitiva.

=== Mártires del sieglu I ===
{{AP|Persecución a los cristianos}}
* [[Esteban Mártir|Esteban]] el primer mártir.
* [[Santiago'l Mayor]], apóstol.
* [[Pablo de Tarsu]], apóstol.
* [[Simón Pedro]], apóstol.
* [[Onésimo]], discípulu de Pablo 
* [[Ignacio de Antioquía]], discípulu de Pedro y primer arzobispu de Antioquía dempués d'él.
* [[Tecla de Iconio]], discípula de Pablo, qu'ente les muyeres recibió'l tratamientu de protomártir.&lt;ref&gt;{{cita llibru |títulu=The Oxford Handbook of Early Christian Studies |editor=Harvey, Susan Ashbrook; Hunter, David G. |añu=2008 |allugamientu=Nueva York |editorial=[[Oxford University Press]] |isbn=978-0-19-927156-6 |páxina=470 |url=https://books.google.com.ar/books?id=0-ovhYLJkRYC&amp;pg=PA470&amp;dq=thecla+proto-martyr&amp;hl=es-419&amp;sa=X&amp;ei=XMslVL2SFPPbsAS38oLgBw&amp;ved=0CCQQ6AEwATgK#v=onepage&amp;q=thecla%20proto-martyr&amp;f=false}}&lt;/ref&gt;
* [[Apolinar de Rávena]], obispu.
* [[Feliciano de Córdoba]].
* [[Pedro de Rates]], obispu de Braga.
* [[Marcianu de Siracusa]], obispu.

=== Los apologistas ===
{{AP|Apoloxía del cristianismu}}
* [[Justino Mártir]], convertíu de la filosofía griega.
* [[Atenágoras d'Atenes]]
* [[Apolonio (mártir)|Apolonio]]
* [[Teófilo de Antioquía]]
* [[Melitón de Sardes]]
* [[Lactancio]]
* [[Minucio Félix]]

=== Los escritos ===
Los primeros cristianos producieron mientres la historia munchos cánones importantes y otres obres lliteraries descrites dientro de la organización de la Ilesia Cristiana. Una de les primeres d'éstes ye la [[Didaché]], que ye de normal fecháu a finales del primer o entamos del segundu sieglu.

Les [[Actes de los mártires]] recueyen les actes de los procesos xudiciales contra los cristianos, rellatos de testigos y lleendes varies sobre los primeros mártires cristianos.

=== Primeres herexíes ===
Les disputes de [[Doctrina cristiana|doctrines]] empezaron nos entamos del cristianismu. La Ilesia cristiana entamó concilios pa resolver estos asuntos. Los concilios que representen a tola Ilesia cristiana fueron llamaos [[concilio ecuménicu|concilios ecuménicos]]. Dellos grupos fueron refugaos por [[herexe]]s, como por casu:

* [[Simón el Magu|Simonianismo]]
* [[Nicolaítas|Nicolaísmo]]
* [[Judaizantes]]
* [[Gnosticismu]]
* [[Marcionismo]]
* [[Montanismo]]
* [[Adopcionismo]]
* [[Mandeanismo]]
* [[Monarquianismo]]
* [[Nestorianismu]]
* [[Apolinarismo]]
* [[Arrianismu]]
* [[Docetismo]]
Arrio (discípulu del obispu Pablo de Samosata) yera un líder ente los cristianos que tenía un entendimientu bien particular del movimientu [[trinitarismu|trinitarista]], reflexando la divinidá natural de Cristu. Anque munchos de los escritos d'[[Arrio]] fueron destruyíos pol emperador [[Constantín I el Grande|Constantino]], podemos inferir polos argumentos d'[[Atanasio|Atanasio d'Alexandría]] contra Arrio, dellos conceutos básicos del movimientu. 

La hipótesis de Arrio yera que Xesús foi creáu por Dios (como en, &quot;Hubo un tiempu onde'l Fíu nun lu yera&quot;), y poro, yera &quot;secundariu&quot; a Dios. El so testu de prueba primaria yera Juan 17:3. Pela so parte, la posición del cristianismu tradicional yera que Xesús foi y siempres foi divín, y que tien una naturaleza divina xuntu col Padre y el [[Espíritu Santu]]: esiste una Trinidá santo y completo, coles mesmes homoxénea, esto ye, los trés persones tienen el mesmu rangu.

=== Gnosticismu ===
Un movimientu filosóficu-relixosu griegu conocíu como [[gnosticismu]] desenvolviérase casi coles mesmes que'l cristianismu. Munchu siguidores d'esti movimientu fueron tamién cristianos y enseñaben una síntesis de los dos sistemes de creencies. Esto produció un gran discutiniu na ilesia primitiva.

Les interpretaciones gnóstiques diferíen de la corriente principal del cristianismu, por cuenta de que cristianos ortodoxos tomen una interpretación lliteral de los [[evanxeliu|evanxelios]] como les correutes, ente que los gnósticos tienden a lleeles como una [[alegoría]].

=== Relixones competidores ===
El cristianismu nun yera la única relixón que buscaba creyentes nel [[sieglu&amp;nbsp;I]]. Los historiadores modernos del mundu romanu, de cutiu ponen interés no qu'ellos llamen &quot;[[relixón mistérica|relixones mistéricas]]&quot; o &quot;cultos mistéricos&quot; qu'empezaron nel últimu sieglu de la [[República Romana]] y fuéronse amontando mientres los sieglos del [[Imperiu romanu]]. Autores romanos, tales como [[Titu Liviu]], comenten la importación de &quot;dioses foranos&quot; ente les cais del estáu romanu. El [[xudaísmu]] tamién recibe creyentes y en dellos casos fixeron proselitismu viviegamente. El Nuevu Testamentu reflexa una clase de persones a quien se-yos refier como 'creyentes en Dios' quien se piensa que son xentiles convertíos, quiciabes aquellos quien nun s'habíen circuncidado; [[Filón d'Alexandría]] fai esplícitu'l deber de los xudíos de recibir a los nuevos creyentes.

==== Maniqueísmu ====
{{AP|Maniqueísmu}}

El maniqueísmu yera una de les mayores relixones antigües. Anque la so forma entamada alcuéntrase casi estinguida güei, un revivamiento intentóse sol nome de neomaniqueísmu. Sicasí, la mayoría de los escritos del so fundador, el profeta [[Mani]], perdiéronse. Dellos estudiosos argumenten que la so influencia sigue sutilmente por aciu [[Agustín d'Hipona]], quien se convirtió al cristianismu dende'l maniqueísmu y que los sos escritos siguen siendo de gran influencia ente teólogos católicos y protestantes (recordemos que Martín Lutero foi un monxu agustino).

La relixón foi fundada por Mani, quien se diz que naz nel occidente del [[Imperiu persa]] y vivió aprosimao ente los años 210 y 275. El nome Mani ye más un títulu de respetu más qu'un nome personal. Esti títulu foi asumíu pol fundador mesmu y reemplazó dafechu'l so nome personal de tala forma que nun se conoz el so nome precisu. Mani foi influyíu pol [[mandeísmu]] y empezó a predicar nuna edá temprana. Declarábase como'l [[Paráclito]], como se promete nel Nuevu Testamentu: el [[Últimu Profeta]] y [[Sellu de los Profetes]] que remataben la socesión del home empuestu por Dios ya incluyíen figures tales como [[Zoroastru]], [[Hermes]], [[Platón]], [[Buda]] y Xesús.

El maniqueísmu recueye elementos de les sectes dualistes, según del [[mitraísmu]]. Los sos creyentes fixeron munchos esfuercios pa incluyir toles tradiciones relixoses conocíes na so fe. Como resultancia, caltuvieron munchos trabayos apócrifos cristianos, como [[Fechos de Tomás]], que d'otra forma perdiérase. Mani empeñar en describise como un &quot;discípulu de Xesucristu&quot;, pero la ilesia ortodoxa refugar como herexe.

== Sieglos II ya III ==
[[Ficheru:Orixe.jpg|thumb|180px|[[Oríxenes]].]]
Nel segundu sieglu de nuesa yera, numberosos eruditos empezaron a producir escritos que nos ayudar a entender la forma en que se desenvolvió'l [[cristianismu]]. Estos escritos pueden arrexuntase en dos grandes categoríes, trabayos empobinaos a una amplia audiencia d'eruditos non creyentes y trabayos empobinaos a aquéllos que se consideraben cristianos. Los escritos pa los non creyentes llamábense usualmente &quot;apologéticos&quot; nel mesmu sentíu que'l discursu dau por [[Sócrates]] nel so defensa ante l'asamblea ateniense, llamada ''Apoloxía'' que la so pallabra en [[llinguaxe griegu|griegu]] significa &quot;aición de falar en defensa de daquién&quot;.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Apoloxía (etimoloxía)|url=http://etimologias.dechile.net/?apologi.a}}&lt;/ref&gt; Los [[Apoloxía del cristianismu|apologistas]], como se conoz a esti autores, faen una presentación pa clases educaes de les creencies cristianes, de cutiu acomuñaes con un ataque de les creencies y práutiques de los paganos. 

Otros escritos tienen el propósitu d'instruyir y amonestar a los hermanos cristianos. Munchos escritos d'esti periodu, sicasí, vencieron a la destrucción de la [[Ilesia católica]] primitiva como [[herexía|herexíes]], o en desalcuerdu col so mensaxe. Aun así, anguaño atopáronse escritos como'l [[Evanxeliu de Tomás]] en 1945.

=== Orixe y evolución de la xerarquía na Ilesia cristiana ===
Na Ilesia, dempués de les primeres autoridaes de calter carismáticu en forma d'apóstoles, al sumir éstos, remanecen nes comunidaes cristianes les estructures xerárquiques que s'asemeyen a les de les sociedaes d'onde proceden. Estrémense dos bloques:

* Nes comunidaes d'orixe hebréu, establecíase un gobiernu colexal de vieyos o [[presbíteros]], que siguía la tradición xudía, procedentes de les families más importantes o de les sinagogues. Esta colegiación taba de la mesma presidida por otru vieyu, qu'en tiempos anteriores, en Xerusalén aportó a Santiago, l'hermanu de Xesús.

* Nes comunidaes de mayoría gentil, la Ilesia yera gobernada por un colexu d'[[obispos]] (''episcopoi'') y [[diáconos]]. Les figures de los [[obispu|obispos]] como prototipos d'autoridá y supervisores de la población cristiana urbana son los encargaos de l'alministración, prefeutos y xestores, ente que los diáconos son el servidores o siervos.

Esta doble estructura xerárquica inicial del cristianismu foi tendiendo amodo a la unificación pa toles ilesies, fundiéndose los obispos y los presbíteros, anque por un tiempu denominárase-yos indistintamente. Finalmente estableciéronse les condiciones pa poder aspirar a obispu, ya igualmente, pal pasu inferior de los diáconos, nes sos principales xeres asistenciales, alministratives y auxiliares de los obispos.&lt;ref&gt;{{cita llibru | apellíos=Estrada| nome=Juan Antonio| títulu=Historia del Cristianismu. El Mundo Antiguu| editorial=Trotta | editor= | ubicación=Madrid | añu=2011 | isbn=978-84-8164-763-1 | páxines=164-169 |url= }}&lt;/ref&gt;

== Sieglu IV ==
Munchos escritos d'esti periodu fueron traducíos nos llibros de los Padres Nicenos y post Nicenos.

== Desenvolvimientu del canon de la escritura ==
Los cristianos consideren que la [[Biblia]] contién el nucleu central de la [[Revelación divina|revelación]] de Dios, magar la Ilesia católica inclúi, como parte de la revelación, la [[Sagrada Tradición|Tradición]]. Col pasar del tiempu, la [[Ilesia católica]] determinó cuálos llibros formen parte del [[Canon bíblicu|canon]] de la Biblia y cuálos non, estremando ente testos inspiraos y testos ensin inspirar por Dios. Ello esplica qu'esistan llibros surdíos n'ambientes cercanos al cristianismu que nun se consideren como parte de la Biblia nin polos católicos nin por otros grupos cristianos: Un evanxeliu de Santu Tomás, otru de San Pedro, Fechos de San Pablo, otros de San Juan, un Apocalipsis atribuyíu a Pedro.&lt;ref name=&quot;aciprensa_1&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.aciprensa.com/Biblia/index.html|títulu=http://www.aciprensa.com/Biblia/index.html }}&lt;/ref&gt;

Nun principiu, nun esistía un llistáu oficial de llibros del Nuevu Testamentu. Dientro del cristianismu primitivu tomar en considerancia namái les &quot;Escritures&quot;, los llibros sagraos del xudaísmu que fueron traducíos al griegu ya incluyíos na llamada Biblia &quot;[[Septuaginta]]&quot;. Esta compilación incluyía tamién a los llibros llamaos [[deuterocanónicos]] aceptaos pola [[Ilesia católica]] y [[apócrifos]] polos protestantes. Los LXX o Septuaginta ye la que San Pablo llama &quot;Escritures&quot; nos sos escritos.&lt;ref name=&quot;aciprensa_1&quot;/&gt; 

El procesu de conformanza de lo qu'anguaño se conoz como Biblia ye'l siguiente: La [[Ilesia católica]] dio la llista de los llibros que se consideraben inspiraos pol [[Espíritu Santu]], la que foi declarada pola autoridá de los papes [[Damaso I]], [[Siricio I]] y [[Inocencio I]]&lt;ref name=&quot;aciprensa_1&quot;/&gt; 
, y polos siguientes concilios y sínodos: [[Sínodu Romanu]] nel añu [[382]], [[Concilio de Hipona]] nel añu [[393]], III [[Concilio de Cartago]] nel añu [[397]] ya IV Concilio de Cartago nel añu [[419]]. Este foi'l mesmu nuevu testamentu qu'utilizaron [[Martín Lutero]] y [[Xuan Calvino]].&lt;ref name=&quot;aciprensa_1&quot;/&gt;

=== Canon del Antiguu Testamentu ===
Dempués de Xesucristu los xudíos en Jamnia quitaron los deuterocanónicos del canon del so [[Tanak]] usando un criteriu anticristiano{{ensin referencies}}. Esto implicaría que los xudíos yá nun teníen autoridá pa designar qué llibros yeren inspiraos, sinón más bien la primitiva Ilesia y ésta aceptara la versión de los LXX o [[Septuaginta]]. Amás, que la versión que San Pablo cita nes sos epístoles ye la Septuaginta y ye a la que se refier cuando fala de la Escritures.

Los llibros incluyíos na versión de los LXX son:
[[Xénesis]], [[Éxodu]], [[Llevíticu]], [[Númberos]], [[Deuteronomiu]], [[Llibru de Josué|Josué]], [[Llibru de los Xueces|Xueces]], [[Llibru de Rut|Rut]], los dos llibros de Samuel ([[I Samuel]] y [[II Samuel]]), los dos llibros de los Reis ([[I Reis]] y [[II Reis]]), los dos llibros de les Cróniques ([[I Cróniques]] y [[II Cróniques]]), [[Llibru de Esdras|Esdras]], [[Llibru de Nehemías|Nehemías]], [[Llibru de Ester|Ester]], [[Llibru de Job|Job]], los [[Llibru de los Salmos|Salmos]], los [[Proverbios]], el [[Eclesiastés]], el [[Cantar de los Cantares]], [[Llibru d'Isaías|Isaías]], [[Llibru de Jeremías|Jeremías]], les [[Llibru de los Llamentos|Llamentos]], [[Llibru de Baruc|Baruc]], [[Llibru de Ezequiel|Ezequiel]], [[Llibru de Daniel|Daniel]], [[Llibru de Oseas|Oseas]], [[Llibru de Joel|Joel]], [[Llibru de Amós|Amós]], [[Llibru de Abdías|Abdías]], [[Llibru de Jonás|Jonás]], [[Llibru de Miqueas|Miqueas]], [[Llibru de Nahúm|Nahúm]], [[Llibru de Habacuc|Habacuc]], [[Llibru de Sofonías|Sofonías]], [[Llibru de Ageo|Ageo]], [[Llibru de Zacarías|Zacarías]] y [[Llibru de Malaquías|Malaquías]].

Los xudíos teníen dos cánones pa los sos llibros santos: el curtiu o [[canon Palestinense|palestinense]] y el llargu o alexandrín. El curtiu ta conformáu por 39 llibros y estrémase en trés partes: [[Torá]] (La Llei), [[Nevi'im]] (Profetes) y [[Ketuvim]] (escritos), el [[acrónimu]] d'estos trés partes da como resultáu la pallabra Tanak o [[Tanak]]. A estos 39 llibros conózse-yos como llibros &quot;proto-canónicos&quot;. El canon de Palestina facer en Jamnia, y ta basáu nuna traducción hebrea de la Biblia fecha dempués de Cristu; nun son los testos orixinales sinón una traducción.

La versión de los LXX (l'Antiguu Testamentu en griegu) ta conformada por 46 llibros con siete libros más que son: Tobías, Judit, Baruc, Eclesiásticu, I ya II de Macabeos y Sabiduría. Amás esta versión de los setenta tenía delles seiciones griegues de Ester y Daniel que nun tán nos proto-canónicos. A estos llibros llámase-yos &quot;deutero-canónicos&quot;.

Los xudíos en [[Alexandría]] creíen que Dios nun dexaba de comunicase col so pueblu inclusive fora d'Israel, y allumaba a los sos fíos nes nueves circunstancies en que s'atopaben.{{ensin referencies}}

Xesús tuvo d'usar el canon curtiu o palestinense, pero los apóstoles, al llevar l'Evanxeliu a tol Imperiu romanu, usaron el [[canon alexandrín]]. La Ilesia primitiva recibió esti canon que consta de 46 llibros.

A partir del añu [[393]] distintos concilios, fueron precisando la llista de los Llibros &quot;canónicos&quot; pa la Ilesia cristiana. Estos fueron:
el [[Concilio de Hipona]] nel añu 393, el
[[Concilio de Cartago]] nos años 397 y 419, el
[[Concilio de Florencia]] nel añu 1441 y el
[[concilio de Trento]] nel añu 1546.

Los [[Protestantismu|protestantes]] almiten como llibros sagraos los 39 llibros del canon hebréu que foi afitáu dempués de Cristu polos xudíos, ensin nenguna intervención cristiana. El primeru que negó la canonicidad de los llibros deuterocanónicos foi [[Carlstadt]] en 1520, y dempués [[Martin Lutero|Lutero]] en 1534 y [[Xuan Calvino|Calvino]] en 1540. Anque Lutero paez contradicise pos nel so Comentariu sobre San Juan dixo: &quot;Tamos obligaos a almitir de los papistes qu'ellos tienen la Pallabra de Dios, que la recibimos d'ellos, y qu'ensin ellos nun tendríamos nenguna conocencia d'ésta&quot;. Esta Ilesia &quot;papista&quot; pronunció que los 73 llibros que componen l'Antiguu y Nuevu Testamentu son revelación.

L'obispu [[Melitón de Sardes]] rexistró la primer llista conocida de la Septuaginta nel añu 170&amp;nbsp;d.&amp;nbsp;C. Contenía 45 llibros, paeciera que falta unu yá que el llibru de los Llamentos considerábase como parte de Jeremías.

=== Nuevu Testamentu ===
El [[Nuevu Testamentu]] ta formáu por 27 llibros, y estrémase en cuatro partes: el [[Evanxeliu]] o Evanxelios, los [[Fechos de los Apóstoles]], les [[Epístola|Epístoles]] y el [[Apocalipsis]]. D'estos llibros, siete fueron puestos en dulda: [[Epístola a los Hebreos]], [[Epístola de Santiago]], [[segunda epístola de Pedro]], [[segunda epístola de Juan]], [[tercer epístola de Juan]], [[epístola de Judas]] y Apocalipsis. La dulda de que fueren inspiraos fundaba sobre la so autenticidá.

Na Ilesia primitiva, la regla de fe atópase na enseñanza oral de los apóstoles y de los primeres evanxelizadores. Pasáu'l tiempu, esa xeneración empezó a morrer y sintióse la urxencia de conseñar por escritu les enseñances de [[Xesucristu]] y les traces más sobresalientes de la so vida. Esta ye la causa de los escritos de los Evanxelios. Per otra parte, d'alcuerdu a los problemes que diben surdiendo los apóstoles alimentaben espiritualmente a los sos fieles por aciu cartes. Este foi l'orixe de les Epístoles.

A finales del [[sieglu I]] y principios del [[sieglu II]], la coleición d'escritos variaba d'una ilesia a otra. Amás nel sieglu II, les idees del herexe [[Marción]], qu'afirmaba que namái'l [[Evanxeliu de Lucas]] y los diez epístoles de Pablo teníen un orixe divín; y del montanismu, que pretendía introducir como llibros santos los escritos de [[Montano (herexe)|Montano]], entainaron la determinación del Canon del Nuevu Testamentu.

En tiempos de [[San Agustín]], los [[concilio de Hipona|concilios de Hipona]] n'a l'añu 393 y de Cartago años 397 y 419 (conocíos como los concilios africanos) reconocieron los 27&amp;nbsp;llibros, según el [[concilio de Trullo]] (Constantinopla, nel 692) y el [[concilio de Florencia|concilio florentín]] en 1441.

El protestantismu anovó antigües duldes y escluyó dellos llibros. El doctor Martín Lutero refugaba Hebreos, Santiago, Judas y Apocalipsis. Nel Concilio de Trento celebráu en [[1546]], presentóse oficial y dogmáticamente la llista íntegra del [[Nuevu Testamentu]]. La esplicación teolóxica yera que los llibros teníen de ser revelaos pol [[Espíritu Santu]] y tresmitíos fielmente por él. Los principales criterios práuticos fueron cuatro: el so orixe apostólicu o de la xeneración apostólica, la so ortodoxa na doctrina, el so usu llitúrxicu y el so usu xeneralizáu.

== Sieglos IV y V: oficialización del cristianismu nel Imperiu romanu ==

=== Constantín I ===
L'emperador [[Constantín I el Grande|Constantín I]] xuntu con Licinio, promulgaron nel 313 el [[Edictu de Milán]], decretando llibertá de cultos en tol Imperiu y terminando asina la persecución a los cristianos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.biografiasyvidas.com/monografia/constantino/|títulu=http://www.biografiasyvidas.com/monografia/constantino/ }}&lt;/ref&gt; Constantino foi, como los emperadores primero que él, el sacerdote cimeru del [[mitraísmu]]. Sicasí, tamién taba interesáu en crear unidá pa facilitar el gobiernu, y pa faer esto arreyóse na disputa ente grupos cristianos sobre'l [[arrianismu]], invocando'l [[Primer Concilio de Nicea]], esti [[concilio ecuménicu|concilio]] produció'l [[Credo Niceno]].

Constantino apangó delles diferencies ente'l cristianismu ortodoxu y el so principal competidor, la relixón oficial del ''Sol Invictus''. Por casu, en tiempos de Constantino decretó'l domingu cristianu como día de reposu oficial. Amás, Constantino instituyó l'usu de símbolu chi-rho ([[crismón]]), representativu del cristianismu, anque según dellos estudiosos esto sirvía pa propósitos cristianos y non cristianos simultáneamente.{{ensin referencies}}Dempués empezóse a celebrar el [[Natividad|nacimiento de Xesús]] el 25 d'avientu{{ensin referencies}}, por cuenta de que esta yera la fecha de celebración de la nacencia de [[Mitra (dios romanu)|Mitra]] y [[Baco]], según la fecha de los festivales del solsticiu d'iviernu tales como la [[Saturnales|Saturnalia]]. 

La creencia popular diz que [[Constantín I el Grande|Constantín I]] yera cristianu, sicasí, nunca refugó oficialmente la so posición d'altu sacerdote de [[Mitra Sol Invictus]] públicamente, y la so única &quot;conversión&quot; conocida foi morrebundu na so cama (como se dixo depués por [[Padres de la Ilesia]] cristiana posteriores), lo cual ye imposible de verificar. Sicasí, nun yera inusual pa la xente del sieglu IV l'evitar convertise dafechu al cristianismu hasta bien avanzada la so vida, pola fuercia de les alvertencies en contra de que siguieren en pecáu dempués de convertise y poles consecuencies espirituales qu'aquello traía.

=== Cambéu constantiniano ===
Críticos de la unión de la Ilesia y l'Estáu apunten a esti cambéu como l'empiezu de la era del constantinianismu, cuando'l cristianismu y la voluntá de Dios gradualmente viéronse identificaes cola voluntá de la élite gobernante; y en dellos casos foi más qu'una xustificación relixosa pal exerciciu del poder.

=== Arrianismu ===
{{AP|Arrianismu}}
[[Arrio]] (250-336) proponía que Xesús y Dios taben bien separaos y yeren entidaes distintes: Xesús taba más cerca de Dios que nengún otru humanu, pero nació humanu, y nun tenía una esistencia previa, per ende nun yera Dios; una persona asemeyada o asemeyada a Dios, ensin ser necesariamente'l mesmu. Per otra parte, Dios esistiera siempres. Arrio sentía que cualquier intentu de reconocer la [[divinidá]] de Cristu desdibujaba la llinia ente'l cristianismu y les relixones paganes. Si'l cristianismu reconocía dos dioses separaos, el Padre y Xesús, convertir nuna [[politeísmu|relixón politeísta]].

=== Credo Niceno ===
Dientro del [[Concilio de Nicea I|Concilio de Nicea]], l'asamblea compunxo un credo pa espresar la fe de la Ilesia cristiana. Incluyir ente otres coses la intervención de [[Constantín I el Grande|Constantino]] por que se incluyera la pallabra “consubstancial”,&lt;ref&gt;J. L. González: ''Historia del cristianismu'' (tomu 1, páx.&amp;nbsp;174). Miami: Unilit, 2003.&lt;/ref&gt; llegando finalmente al [[Credo de Nicea]].

=== Cesaropapismo ===
El [[cesaropapismu]] empecipióse cuando'l papa [[Lev III (papa)|Lev III]] coronó a [[Carlomagno]] emperador del [[Sacru Imperiu Romanu Xermánicu]], causando dos efeutos: el sofitu de la Ilesia al Estáu y viceversa, el sofitu del Estáu a la Ilesia, lo cual derivó nel cesaropapismu, que sostenía la teoría del orixe divín de los reis y dába-yos poder absolutu sobre la relixón y el gobiernu al empar.

=== Reavivamiento del paganismu por Roma nel sieglu IV ===
Cutíu por estos desarrollos, l'emperador [[Xulianu l'Apóstata|Xulianu]] (denomináu &quot;el [[Apóstata]]&quot; por cuenta del so refugu del cristianismu y la so conversión al [[mitraísmu]] y al [[neoplatonismu]]) intentó restaurar l'estáu anterior ente les relixones del imperiu al esaniciar los privilexos daos por antiguos emperadores romanos como Constantino (exención d'impuestos ente'l cleru cristianu, por casu), prohibiendo a les distintes denominaciones cristianes escorrese ente sigo y volviendo traer a arzobispos quien fueren proscritos pol [[arrianismu]], afalando al xudaísmu y una suerte de [[neopaganismu]].

=== Cristianismu niceno oponer a los emperadores bizantinos ===
* San [[Atanasio]] exiliáu del so arzobispáu n'Alexandría siquier cinco veces por oponese al arrianismu.
* San [[Juan Crisóstomo]] ([[patriarca de Constantinopla]]) muerre nel exiliu por criticar a la corte imperial nes sos homilíes.

=== El cristianismu convertir en relixón del Estáu ===
La oposición de [[Xulianu l'Apóstata|Xulianu]] duró por pocu, emperadores como [[Constantino II (emperador)|Constantino II]] repelieron les aiciones de [[Xulianu l'Apóstata|Xulianu]] ya incentivaron la crecedera del cristianismu. Esti estáu de coses foi finalmente reforzáu por una serie de decretos (como'l [[Edictu de Tesalónica]]) pol emperador niceno [[Teodosio I]], empezando en febreru de [[381]], y siguiendo pol so reináu. Asina, a fines del sieglu IV el cristianismu tresformar na relixón oficial del Imperiu romanu.

=== Otru material d'esta era ===
* [[Ambrosio de Milán]] (arzobispu y santu).
* [[Pentarquía]], organización de la ilesia en 5 patriarcaos.

== Primeros discutinios cristolóxicos ==
Los discutinios cristolóxicos inclúin exame d'entrugues como: ¿yera Cristu divín, humanu, un ser anxélicu creáu, o más allá d'una simple clasificación nuna d'estes categoríes? ¿Los milagros de Cristu realmente camudaron la realidá física o namái yeren simbólicos? ¿El cuerpu de Cristu realmente alzóse de la muerte o'l Cristu resucitáu yera un ser sobrenatural que nun taba llindáu poles lleis físiques?

* [[Arrio]], [[Atanasio d'Alexandría]]
* [[Diodoro de Sicilia]], [[Teodoro de Mopsuestia]]
* [[Cirilo d'Alexandría]] y [[Nestorio]]
* El [[conciliu d'Éfesu]] anti[[nestorianismu|nestoriano]] y el [[concilio de Calcedonia]] anti[[monofisitismu|monofisita]] nel 451.
* La busca pola reconciliación y la herexía d'una voluntá ([[monotelismu]], la creencia de que Xesucristu tenía una voluntá [divina] como oposición a los dos voluntaes, una divina y otra humana). El [[concilio de Constantinopla II|Quintu concilio ecuménicu]] condergó'l monotelismu y falló al algamar la reconciliación deseyada pol emperador bizantín.

== Sieglu V ==

=== La conversión del mundu mediterraneu ===
[[Ficheru:Christianity dev 1300.jpg|thumb|300px|Desenvolvimientu del cristianismu nel mundu Mediterraneu.]]
* [[Agustín d'Hipona]]
* [[Jerónimo de Estridón]]

== Desenvolvimientu del cristianismu fuera del mundu mediterraneu ==
El cristianismu nun tuvo acutáu a la cuenca mediterránea y a la so contorna; nel tiempu de Xesús una gran proporción de población xudía vivía en [[Mesopotamia]], fora del [[Imperiu romanu]], especialmente na ciudá de [[Babilonia (ciudá)|Babilonia]], onde se desenvolvió gran parte del [[Talmud]].

* [[Cristianos de Santu Tomás]] establecer n'[[India]] posiblemente empezando en [[52]] y verdaderamente hasta antes de [[325]].
* Cristianismu n'[[Ilesia ortodoxa etíope|Etiopía]].
* Cristianismu nel [[Imperiu sasánida]]
* El cristianismu llega a les [[islles Britániques]].
** El cristianismu llega a [[Irlanda]] (datáu tradicionalmente en [[432]]) y l'evolución del [[cristianismu célticu]].
** Misioneros irlandeses y la diseminación del cristianismu a Bretaña y el norte d'Europa.
** L'establecimientu de l'autoridá papal n'Irlanda dempués del [[Cisma d'Oriente Gran Cisma]].
* Cristianos [[Nestorianismu|nestorianos]] viaxen pola [[ruta de la seda]] pa establecer una comunidá na [[Dinastía Tang]] con capital en [[Chang'an]], construyendo la [[Pagoda Daqin]] en [[640]].

== El llevantamientu del islam ==
* [[Islam]]
* [[Historia del islam]]
* La espansión del [[Imperiu islámicu]]

== Persecuciones ==
* Les [[Cruzaes]]
* [[Persecución a los cristianos]]
* [[Iconoclasia]]

== Diseminación del cristianismu n'Europa central y oriental ==
* Santos [[Cirilo y Metodio|Cirilo]] y [[Cirilo y Metodio|Metodius]] traducen la Biblia y la lliturxa na [[Antigua Ilesia eslava|Ilesia eslava]] nel sieglu IX.
* El [[Bautismu de Kiev]] en [[988]] trema'l cristianismu por toa Rusia, estableciendo la identidá cristiana oriental d'[[Ucraína]], [[Bielorrusia]] y [[Rusia]].

== Ilesia cristiana y Estáu nel medievu occidental ==
* Papa [[Gregorio VII]]
* [[Órdenes monástiques]]
* [[Inquisición]] y [[Inquisición medieval]]

== Cisma ente Oriente y Occidente ==
{{AP|Cisma d'Oriente|Socesión apostólica}}

* Tomó enforma tiempu en desenvolvese; les temes principales fueron el papel del papa de Roma y la [[clausa Filioque]]. La cisma &quot;oficial&quot; socedió en [[1054]], pola escomunión romana del Patriarca de Constantinopla [[Miguel I Cerulario]], siguíu pola escomunión constantinopolitana del representante del papa.
* Les escomuniones fueron rescindíes mutuamente pol papa y el patriarca de Constantinopla na década de 1960, aun así la cisma nun foi esaniciáu por completu.

El Gran Cisma producir ente'l [[catolicismu]] Romanu y la [[ortodoxa Oriental]]. Dambes tradiciones ponen énfasis na [[socesión apostólica]], ya históricamente dambes aseguren ser la única descendencia lexítima de la Ilesia primitiva. Caúna, amás, asevera caltener de manera más correuta la tradición de los apóstoles y que la otra esvióse. Los católicos romanos de cutiu refiérense a sigo mesmos a cencielles como &quot;católicos&quot;, que significa &quot;universal&quot;, y caltienen que tamién son ortodoxos. Los ortodoxos orientales referir a sigo mesmos a cencielles como &quot;ortodoxos&quot; que significa &quot;adoración correuta&quot;, y tamién se denominen a sí mesmos católicos. Primeramente, la cisma yera primordialmente ente l'Oriente y l'Occidente, pero güei dambes congregaciones tán estendíes per tol mundu. Entá se refieren ente elles nesos términos por razones históriques.

== Finales de la Edá Media ==
* Les [[Cruzaes]]
* El movimientu conciliador
* Humanismu cristianu 
* Fin del [[Imperiu bizantín]] en [[1453]]
* [[Caza de bruxes]]

== América antigua ==
* [[Conquistador]]es 
* [[Santería]], una fusión del catolicismu con tradiciones relixoses d'África occidental trayíes orixinalmente ente los esclavos.

== La reforma protestante y la contrarreforma católica ==
{{AP|Reforma protestante|Contrarreforma}}
* El rol de la [[imprenta]] de [[Juan Gutenberg]] na diseminación de los testos reformistes.
* [[Martín Lutero]]
* [[Xuan Calvino]] y el [[Calvinismu]]
* [[Biblia King James]]
* [[Concilio de Trento]]
* [[Guerra de los Trenta Años]]
* [[Inquisición]]
* [[Reforma Radical]] y los [[Anabaptismo|Anabaptistas]]
** [[Amish]], [[Menonites]]

=== Surdimientu de les denominaciones relixoses del protestantismu ===
:''Alderica'l llevantamientu de les mayores denominaciones relixoses dempués de la Reforma Protestante y los retos engarraos pol catolicismu.''
* [[Ilesies bautistes]]
* [[Ilesies presbiterianes]]
* [[Ilesia d'Inglaterra]]
* [[John Wesley]] y el [[Metodismu]]
** [[Francis Asbury]], [[Thomas Coke (Metodista)|Thomas Coke]] y [[Ilesia metodista xunida|Metodismu Americanu]]
* [[Primer Gran Espertar]]
* [[Pentecostalismo]]
* [[Luteranismu]]
* [[Hermandaes de Cristu]]
* Los [[Puritanu|Puritanos]]
* Los [[Cuáqueru|Cuáqueros]]
* [[Noconformistas]]
* La [[Guerra Civil Inglesa]]
* Congresu de Relixones, [[1893]]

== Sieglu XIX ==
* Resurdimientu católicu na Europa Romántica 
* Anglocatólicos o [[Movimientu de Oxford]] na [[Ilesia d'Inglaterra]]
* Misioneros y Colonialismu
* [[Friedrich Schleiermacher]] y el [[Cristianismu Lliberal]]

=== Anticlericalismu y comunismu atéu ===
En dellos movimientos revolucionarios la Ilesia católica foi vista como aliada colos gobernantes derrocaos, polo que foi escorrida. Por casu, dempués de la [[Revolución francesa]] y de la [[Revolución mexicana]] hubo aiciones de persecución y represalia contra los católicos. Nel contestu del mundu comunista, [[Karl Marx]] condergó a la relixón como'l &quot;[[opiu del pueblu]]&quot; [http://web.archive.org/web/http://www.baylor.edu/~Scott_Moore/texts/Marx_Opium.html] y los gobiernos [[Marxismu-leninismu|marxista-leninistes]] del sieglu XX de cutiu yeren ateos; d'estos, namái [[Albania]] declaróse oficialmente como un estáu atéu.

== Sieglu XX ==
El cristianismu nel [[sieglu XX]] carauterizar por una fragmentación acelerada. El sieglu vio'l llevantamientu de grupos lliberales y conservadores, según una secularización xeneral de la sociedá occidental. La Ilesia católica instituyó munches reformes pa modernizase. Los misioneros fixeron incursiones nel [[Alloñáu oriente]], estableciendo siguidores en [[China continental|China]], [[Taiwán]] y [[Xapón]]. Coles mesmes, la persecución na Europa Oriental comunista y l'Xunión Soviética traxo a munchos cristianos ortodoxos a la Europa Occidental y a los Estaos Xuníos, aumentando'l contautu ente'l cristianismu occidental y oriental. Amás, l'[[ecumenismu]] creció n'importancia, que'l so empiezu foi na [[Conferencia Misionera d'Edimburgu]] en [[1910]], anque se critica que Llatinoamérica fuera escluyida por cuenta de que la predicación protestante en Llatinoamérica foi frecuentemente anticatólica.&lt;ref&gt;''González, J. L. 2003. Historia del cristianismu: Tomu 2.'' Editorial Unilit: Miami, Fla.&lt;/ref&gt;

=== Reformes católiques ===
* [[Concilio Vaticanu II]]
* [[Ecumenismo|Iniciatives ecuméniques]]
** Anatemas (escomuniones) del [[Cisma d'Oriente Gran Cisma]] revocaes mutuamente pol [[papa]] y el [[patriarca de Constantinopla]] (1960).
** Papa [[Xuan Pablu II]]

=== Otros movimientos Otru movimientu que creció nel sieglu XX foi'l [[Anarquismu cristiano]], que refuga la ilesia cristiana, estáu o cualesquier otru poder sacante'l de Dios. Tamién creen na non violencia absoluta. El llibru de [[Lev Tolstói]] llamáu ''El Reinu de Dios ta dientro de ti'' publicáu en 1894 foi'l catalizador d'esti movimientu.

Na década de los 50, diose una espansión evanxélica n'América. La prosperidá posterior a la segunda guerra mundial esperimentada n'[[Estaos Xuníos]] tamién tuvo efeutos relixosos, denominaos &quot;fundamentalismu morfolóxicu&quot;. El númberu de templos cristianos aumentó, y les actividaes de les [[Ilesies evanxéliques]] crecieron expansivamente.

Dientro del catolicismu surde formalmente nos años 60 la [[Teoloxía de la Lliberación]] (T.L.) n'[[América Llatina]], como respuesta al malestar producíu pola opresión y la probeza carauterístiques de los pueblos d'esta rexón. La Ilesia católica de manera oficial nun acepta los postulaos de la T.L., por una posible estrecha rellación col marxismu, anque los teólogos de la lliberación nieguen tal rellación, anque sí acepten la esistencia de conceutos como la llucha de clases. Sicasí, la Ilesia católica de toes formes sí acepta dellos postulaos de la mesma T.L. sobremanera no referente a la necesidá de llibertá de los pueblos nel mundu, pero xeneralizando tamién la idea a la llibertá de los otros pecaos tamién.

Otru desenvolvimientu notable nel sieglu XX dientro del cristianismu foi'l llevantamientu de movimientos [[pentecostalismu|pentecostales]]. Anque los sos raigaños daten dende antes del añu 1900, la so nacencia real atribúyese comúnmente al sieglu XX. Brotaron de raigaños metodistes, llevantar de les xuntes nuna misión urbana na cai Azusa en [[Los Angeles]]. Dende ende tremáronse per tol mundu, lleváu por aquellos quien esperimentaron lo que creen ser movimientos milagrosos de Dios nesi llugar. El pentecostalismu, que dio entamu al [[movimientu carismáticu]] dientro de denominaciones yá establecíes, sigue siendo una importante fuercia nel cristianismu occidental.

==== Modernismu y la reaición fundamentalista ====
Les implicaciones radicales de les influencies científicu y cultural pola [[Ilustración]] fixéronse notar nes Ilesies protestantes, especialmente nel [[sieglu XIX]]; el [[cristianismu lliberal]] pretendía xunir a les Ilesies xuntu cola amplia revolución que'l modernismu representaba. Al faelo, nuevos aproximamientos críticos de la Biblia fueron desenvueltes, nueves actitúes volviéronse evidentes sobre'l rol de la relixón na sociedá, y un nuevu pensamientu empezó a cuestionar les casi universalmente aceptaes definiciones del cristianismu ortodoxu.

En reaición a estos acontecimientos, el fundamentalismu cristianu foi un movimientu que refugaba les influencies radicales del humanismu filosóficu, por cuenta de qu'afectaben al cristianismu. Apuntando especialmente a los algames críticos de la interpretación de la Biblia, y tratando de bloquiar les incursiones feches nes sos ilesies cristianes por presunciones científiques atees, los fundamentalistes empezaron a apaecer en delles denominaciones como movimientos independientes numberosos de resistencia a los sópitos cambeos del cristianismu históricu. Col tiempu, los movimientos fundamentalistes evanxélicos estremárense en dos rama, una cola etiqueta de ''fundamentalista'', ente que un movimientu más moderáu prefirió la etiqueta de ''evanxélicu''. Anque dambos movimientos aniciáronse de primeres nel mundu anglosaxón, la mayoría de los Evanxélicos atópense perdayures.

{{VT|Fundamentalismu cristianu}}

==== La puxanza del movimientu evanxélicu ====
Nos Estaos Xuníos y nel restu del mundu, hubo una marcada crecedera del sector [[Evanxelicalismu|evanxélicu]] de les denominaciones protestantes, especialmente naquelles que s'identifiquen puramente como evanxéliques, y un cayente d'aquelles Ilesies identificaes con corrientes más lliberales. Nel periodu d'enteguerres (años 20), el [[cristianismu lliberal]] foi'l sector de más rápidu crecedera, cosa que camudó dempués de la segunda guerra mundial, cuando dirixentes d'enclín más conservador aportaron a les estructures eclesiástiques.

El movimientu evanxélicu nun ye una entidá. Les Ilesies evanxéliques y los sos siguidores nun pueden ser fácilmente clasificaos. La mayoría nun ye fundamentalista, nel estrictu sentíu que dalgunos dan a esi términu, anque munchos sígense refiriendo a sigo mesmos como tales.

Sicasí, el movimientu llogró remanase d'una manera informal, p'acutar el nome de ''Evanxélicu'' p'aquellos grupos y creyentes que se xunten a un oficiu de fe cristiana qu'ellos consideren histórica, una ''paleo-ortodoxa'', como dalgunos denominar. Aquellos que se denominen &quot;evanxélicos moderaos&quot; señalen caltenese entá más xuníos a esos fundamentos cristianos &quot;históricos&quot;, y los &quot;evanxélicos lliberales&quot; nun s'apliquen a sí mesmos este apelativu en términos definitorios de la so teoloxía, sinón que de la so vida &quot;progresiva&quot; na perspeutiva cívica, social o científica.

Esiste una gran diversidá de comunidaes evanxéliques alredor del mundu, los llazos ente elles son namái aparentes (delles organizaciones local y global venceyar, pero nenguna a toos), pero la mayoría coincide nes siguientes creencies: una &quot;alta estima&quot; de les Escritures, creencia na deidá de Cristu, na Trinidá, na salvación por gracia por aciu la fe, na resurrección física de Cristu, por mentar solo dalgunes.

==== Evanxelismu na ventana 10/40 ====
{{AP|ventana 10/40}}

Evanxélicos definen y prioricen esfuercios p'algamar a los &quot;non alcanzaos&quot; a fines del sieglu XX y principios del XXI al enfocase en países que s'atopen ente les llatitúes 10º norte y 40º sur. Esta área ta apoderada mayormente por naciones musulmanes, munches de les cualos nun dexen misioneros d'otres relixones nos sos países.

=== La diseminación del llaicismu ===
N'[[Europa Occidental]] esiste un alloñamientu xeneral de la observancia relixosa y creencies de les enseñances cristianes y muévense escontra'l [[llaicismu]]. La &quot;secularización de la sociedá&quot;, atribuyida al tiempu del [[Renacimientu]] y los años siguientes, ye la mayor responsable d'esti movimientu. Por casu, un estudiu fechu pola Gallup International Millennium amuesa que namái un sestu de los europeos va a servicios relixosos regulares, menos de la metá tienen a Dios como de &quot;suma importancia&quot;, y namái el 40% cree nun &quot;Dios personal&quot;. Anque la gran mayoría considera que &quot;pertenecen&quot; a una [[denominación relixosa]]. Los númberos amuesen que la &quot;de-cristianización&quot; d'Europa empezó amodo a caminar na direición opuesta.

N'[[América del Norte]], [[Suramérica]] y [[Australia]], los otros trés continentes onde'l cristianismu ye la relixón profesada dominante, la observancia relixosa ye más alta que n'Europa. Coles mesmes, estes rexones de cutiu son vistes por otres naciones como conservadores y &quot;victorianes&quot; nel so urbanidad social.

Suramérica, históricamente católica, esperimentó un gran fervinchu evanxélicu nos postreros 80 años por cuenta de la influencia de misioneros evanxélicos. Por casu, en [[Brasil]], el país más grande del continente, ye'l país con mayor númberu de católicos del mundu y coles mesmes el que tien el mayor númberu d'evanxélicos. Dalgunes de les más grandes congregaciones nel mundu atópase en Brasil; tamién en Colombia, un país de tradición católica ta sufriendo cambeos dramáticos na so sociedá yá que el cristianismu evanxélicu ta creciendo de manera esponencial, solo na ciudá capital [[Bogotá]] atópense les ilesies nes que se rexunten en grupos de 1000, 3000, 10000 y hasta 50000.{{ensin referencies}}

== Historiografía ==
Historiador del cristianismu fueron:
* [[Eusebio de Cesarea]]
* [[Gregorio de Tours]]
* [[Cesar Baronius]]
* [[Isaac Casaubon]]
* [[Edward Gibbon]]

== Ver tamién ==
* [[Historia de la Ilesia católica]]
* [[Llinia de tiempu del cristianismu]]
* [[Anarquismu cristiano]]
* [[Espansión del cristianismu nos primeros sieglos medievales]]
* [[Historia del cristianismu n'España]]
* [[Homosexualidá y cristianismu]]
* [[Neopentecostalismo]]

== Bibliografía ==
* Cortés, Antonio. ''Historia del Cristianismu: Vol. III: El Mundo Modernu''. Madrid: Editorial Trotta/Universidá de Granada, 2006. ISBN 84-8164-799-3.
* {{cita llibru |
títulu = Los oríxenes históricos del cristianismu |
autor = García Pérez, José Miguel
| editorial = Atopo |
añu = 2007
| isbn = 9788474908374
| url = https://books.google.com/books?id=x5XDXgbFzjwC
}}
* Gonzales, Xusto. ''The Story of Christianity: Vol. 1: The Early Church to the Reformation''. San Francisco: Harper, 1984. ISBN 0-06-063315-8
* Gonzales, Xusto. ''The Story of Christianity, Vol. 2: The Reformation to the Present Day''. San Francisco: Harper, 1985. ISBN 0-06-063316-6
* {{cita llibru |
isbn = 9788466618915
| títulu = Historia del cristianismu |
url = https://books.google.es/books?id=P2LR4-y-PgIC
| añu = 2006
| autor = Johnson, Paul
| editorial = Ediciones B - Méxicu }}

* Latorette, Kenneth Scott. ''A History of Christianity'' (2 vols.).
* {{cita llibru |
isbn = 978-84-7057-470-2
| títulu = Historia de la Ilesia I |
url =
| añu = 2003
| autor = Lortz, Joseph
| editorial = Ediciones Cristiandá }}

* {{cita llibru |
isbn = 978-84-7057-530-3
| títulu = Historia de la Ilesia II |
url = https://books.google.com/books?id=Wrhraf_A0fcC
| añu = 1982
| autor = Lortz, Joseph
| editorial = Ediciones Cristiandá }}

* {{cita llibru |
autor = Marrou, Henri-Irénée 
| títulu = Nueva historia de la Ilesia. Dende los oríxenes a San Gregorio Magno
| editorial = Ediciones Cristiandá |
enllaceautor = Henri-Irénée Marrou
| añu = 1982
| isbn = 9788470570384
| url = https://books.google.com/books?id=j1pn_4kuliYC
}}
* Mitre, Emilio. ''Historia del Cristianismu: Vol. II: El Mundo Medieval''. Madrid: Editorial Trotta/Universidá de Granada, 2004. ISBN 84-8164-715-2.
* {{cita llibru |
isbn = 9788432131615
| títulu = Historia curtiu del cristianismu |
url = https://books.google.es/books?id=ryWjml4Vj08C
| añu = 2000
| autor = Orlandis Rovira, José |
editorial = Ediciones Rialp
}}
* Sotomayor, Manuel y José Fernández. ''Historia del Cristianismu: Vol. I: El Mundo Antiguu''. Madrid: Editorial Trotta/Universidá de Granada, 2005 (2° edición). ISBN 84-8164-763-2.
* Shelley, Bruce L. (1996) ''Church History in Plain Language'' (2ª edición) ISBN 0-8499-3861-9.

== Notes ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
* [http://www.primeroscristianos.com Historia de los primeros Cristianos]
* [http://web.archive.org/web/http://etext.lib.virginia.edu/cgi-local/DHI/dhi.cgi?id=dv1-49 ''Diccionariu d'Historia de les Idees'':] Cristianismu na historia 
* [http://web.archive.org/web/http://etext.lib.virginia.edu/cgi-local/DHI/dhi.cgi?id=dv1-50 ''Diccionariu d'Historia de les Idees'':] Ilesia Cristiana como una institución
* [http://www.thearda.com American Religion Data Archive]
* [http://www.religiousbook.net/Books/Online_books/Sh/Heart_20.html Early Stages of the Establishment of Christianity]
* [http://www.theandros.com Theandros], una revista de teoloxía ortodoxa y filosofía, contién artículos del cristianismu primitivu y estudios patrísticos.
* [http://www.cristianismu-primitivo.org Historia del cristianismu primitivu] Páxina cola historia del cristianismu dende una perspeutiva crítica.
* [[Adomnán]]: ''Sobre los sitios sagraos'' (''De Locis Sanctis'').
** [http://remacle.org/bloodwolf/historiens/adamnan/table.htm Testu billingüe] [[llatín]] - [[Idioma francés|francés]], con introducción y anotaciones nesti idioma, nel [http://remacle.org/ sitio] de Philippe Remacle (1944 - 2011): la traducción francesa ye nel so mayor parte la qu'ufierta Édouard Charton (1807 - 1890) nel so llibru ''Viaxeros antiguos y modernos'' (''Voyageurs anciens et modernes'', París, 1854 - 1857), tomu II: ''Viaxeros de la Edá Media dende'l s. VI de la Era Cristiana hasta'l XIV'' (''Voyageurs du Moyen Âge depuis -y sixième siècle de l'ère chrétienne jusqu'au quatorzième'', París, 1854).

{{Tradubot|Historia del cristianismo}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Historia del cristianismu|Historia del cristianismu]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>5f69bo3iktq4jryuottvc7llsa1fox3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Historia d'Exiptu</title>
    <ns>0</ns>
    <id>90465</id>
    <revision>
      <id>3714310</id>
      <parentid>3714011</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:16:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="52033" xml:space="preserve">[[Ficheru:Nile River and delta from orbit.jpg|thumbnail|300px|derecha|El valle y el [[delta del Nilu]], les fértiles paraxes onde se va desenvolver la cultura del [[Antiguu Exiptu]].]]
Los primeres pobladores d'[[Exiptu]] algamaron les riberes del ríu [[Nilu]], daquella un conglomeráu de [[marisma|marismes]] focu de [[paludismu]], escapando de la desertización del [[Desiertu d'El Sáḥara|Sahara]]. Les comunidaes orixinales fixeron habitable el país y se estructuraron en rexones llamaes [[nomos]]. Pasáu'l tiempu y tres dómines d'alcuerdos y disputes los nomos arrexuntar en dos protos-naciones, el [[Alto Exiptu]] y el [[So Exiptu]], pa quedar finalmente unificaos por [[Menes]] hacia l'añu 3100 e.C. , consideráu polos antiguos exipciu'l primera [[faraón]]. 
{{VT|Kemet}}

== Prehistoria ==
{{AP|Periodu Predinástico d'Exiptu}}
Tres la progresiva retirada de les glaciaciones, amontáronse los pacionales y les diverses poblaciones indíxenes fueron concentrándose emburriaes pol procesu de desertización del Sahara. Esistíen diverses cultures indíxenes identificables polos sos distintos instrumentos, oxetos cerámicos y ritos funerarios.

El [[periodu neolíticu]] qu'empezó en [[Canaán]] escontra'l 9000 e.C. , llegó a Exiptu sobre l'añu 5000 e.C. Les crecíes del ríu Nilu de resultes de les agües nes sos fontes y les agüeries de magre procedentes d'[[Etiopía]] dieron llugar a riques y fértiles tierres de [[llimu]].

Conviense qu'escontra'l 4000-3500 e.C. esistió una unificación del territoriu al traviés de les previes comunidaes llocales, los nomos: el Baxu Exiptu, que les sos principales ciudaes yeren Buto y Sais, y l'Altu Exiptu, con capital en Hieracómpolis, adoptando como principal divinidá a [[Horus]]. Conquistáu'l delta del Nilu, escontra'l 3000 e.C. , Menes, procedente de Tinis, va ser consideráu polos [[epígonos]] de [[Manetón]] el fundador de la primer dinastía faraónica.

== Historia Antigua: l'Imperiu faraónicu ==

{{AP|Antiguu Exiptu}}
Nel denomináu [[Imperiu Antiguu d'Exiptu|Imperiu Antiguu]], mientres la tercer dinastía, con [[Dyeser]] ([[Zoser]]), atopamos un dominiu del arte y l'arquiteutura monumental en piedra. D'esta dómina dátense les trés colosales pirámides de [[Seneferu]], la [[Gran Pirámide de Guiza]] atribuyida a Keops ([[Jufu]]) por [[Heródoto]], cola inestimable ''ayuda'' de la so fía, según la de [[Pirámide de Jafra|Quefrén]] ([[Jafra]]) y [[Pirámide de Menkaura|Micerino]] ([[Menkaura]]) na [[dinastía IV|cuarta dinastía]]. La capital establecer en [[Menfis (Exiptu)|Menfis]] y el periodu de mayor rellumanza económica desenvolver a partir del 2400 e.C. cola [[dinastía V|quinta dinastía]]. El comerciu ye fundamental: el trigu camudar por madera d'[[ébanu]], [[oru]] y [[especie|especies]]. L'[[artesanía]] goció d'una gran puxanza.
{{VT|Imperiu Antiguu d'Exiptu}}

=== Estensión del imperiu ===
{{AP|Imperiu Mediu d'Exiptu}}
Darréu vívese un periodu de descentralización, nel que se lleguen a formar pequeñes dinastíes territoriales hasta l'apaición de los príncipes de [[Luxor|Tebas]] que vuelven unificar el país y crean el llamáu [[Imperiu Mediu d'Exiptu|Imperiu Mediu]] que va durar hasta 1700 e.C. Nesti momentu'l país estender dende los primeros tabayones del Nilu ([[Kush]]) al [[mar Mediterraneu]], con una gran influencia en tou oriente y norte d'[[África]].

[[Ficheru:PyramidDatePalms.jpg|thumbnail|left|260px| [[Gran Pirámide de Guiza]] nuna tarxeta postal del [[sieglu XIX]].]]

Aumenta la producción agrícola y hacia 1990 e.C. , sol faraón [[Amenemhat I]] algámase'l máximu desenvolvimientu territorial y económicu. Nel 1830 e.C. restablezse'l primer plan de regadíus nel [[So Exiptu]] que va garantizar nel futuru reserves d'agua que dexen los cultivos na estación seca. 

A la fin d'esta etapa produz la penetración de los [[hicsos]] dende Palestina que s'instalen nel Delta y apodérense del gobiernu coles sos propies dinastíes, anque Kush y Tebas permanecen independientes, nun siendo espulsaos hasta'l 1550 e.C. por [[Amosis I]], con quien empieza'l [[Imperiu Nuevu d'Exiptu|Imperiu Nuevu]]. Col faraón [[Amenhotep I]] escontra'l 1500 e.C. l'imperiu repon la so importancia, a pesar de los graves costos que supunxera l'enfrentamientu coles tribus palestines. Ye'l momentu nel que se produz una estensión del imperiu, onde gran parte de Kush queda sol poder [[autocracia|autocráticu]] del [[faraón]] según bona parte de [[Siria]] y la ribera occidental del [[Éufrates]] pel norte. Sicasí la fuercia de los [[hitita|hitites]] va faer perder bona parte de los dominios norteños y va caltener en xaque al imperiu, al igual que los libios amenaciaben pel este y Sur. Con [[Ramsés II]] produzse la última dómina de poder absolutu de los faraones. Dempués asocéde-y un periodu carauterizáu pola gran influencia y poder de los [[sumos sacerdotes de Amón]], hasta tal puntu qu'alredor del 1000 e.C. dos dinastíes parten el control del imperiu, cola presencia en Tebas de los sacerdotes d'[[Amón (mitoloxía)|Amón]] como herederos y gobernadores independientes, col sofitu ocasional de los libios.

El procesu de descentralización ye imparable, llegándose a contabilizar hasta venti reinos distintos, gobernaos polos nomarcas, absolutamente independientes a les puertes del 800 e.C. Los enfrentamientos ente los mesmos yeren constantes hasta que nel 715 e.C. , [[Sabacon]], procedente de [[Kush]], volvió unificar sol so mandu bona parte de los [[nomos]] y reincorporó a Kush que llevaba 500 años d'independencia.
{{VT|Imperiu Nuevu d'Exiptu}}

=== Periodu tardíu ===
{{AP|Periodu tardíu d'Exiptu}}
Esto nun acabó colos procesos desestabilizadores procedentes de los [[asiria|asirios]] nel Norte y los etíopes nel Sur. La meyora del [[imperiu Persa]] escontra'l 520 e.C. de la mano del rei [[Cambises II]] dio al traste definitivamente col imperiu faraónicu y la dependencia d'Exiptu per vegada primera de reis estranxeros. Pero sería [[Alexandru Magnu]] quien, nel 332 e.C. terminaría per conquistar el país.
{{VT|Llista de faraones d'Exiptu}}

== La dominación griega y romana ==
=== Los Ptolomeos ===
{{AP|Periodu Helenísticu d'Exiptu}}
Exiptu cayó so la influencia de [[helenismu|la cultura griega]] cola mera presencia mientres menos d'un añu d'[[Alexandru Magnu]] que modificó dafechu la organización persa y fíxose nomar [[faraón]]. Muertu Alejandro, el xeneral [[Macedonia histórica|macedoniu]] [[Ptolomeo I Sóter]], que yá yera gobernador según una repartida realizada polos mesmos xenerales alexandrinos, proclámase rei nel [[305 e.C.|305 e.C. ]]
[[Ficheru:PhareAlexandrie.jpg|thumbnail|derecha|300px| El [[Faru d'Alexandría]] en dos monedes acuñaes na dómina d'[[Antonino Pío]] y [[Commodo]]]]
Ptolomeo y los sos herederos instauren un modelu paecíu al faraónicu, la [[dinastía Ptolemaica]], con clara división en [[casta|castes]] que se distribúin los trabayos en función del so orixe: griegos, xudíos y exipcios. El reinu sigue estremáu en [[nomos]] y va exercese una verdadera [[autocracia]] con un ferrial control sobre toles materies, especialmente la producción agrícola y con sistemes d'arrendamientos pa la esplotación pos la tierra yera del faraón. Establecióse'l cupu d'esportaciones necesaries per añu y centralizóse l'actividá creiticia nuna sola entidá financiera propiedá de la corona. Nel terrén militar van enfrentar cola espansión en Siria, pero la creación d'[[Alexandría]] va convertir a Exiptu nun país con claros intereses nel [[Mediterraneu]]. Asina, colos primeres Ptolomeos conquístase [[Xipre]] y otres islles griegues, estableciendo puertos en orellar norte del mar.

Sicasí, la manera d'esplotación territorial y personal nun va faer estender ente los millones d'exipcios que pueblen el país un sentimientu de pertenencia al mundu helenísticu. Les sulevaciones van ser constantes y los enfrentamientos evidencian una manifiesta rotura ente los dirixentes y la ciudá d'Alexandría per una parte (qu'alluga namái a un 4% del total de la población del país), y el restu por otra. La figura de [[Cleopatra VII]], engarrada dinásticamente a [[Ptolomeo VIII]] Evergetes II, a pesar de lo lliterario y románticu de la so historia personal colos xenerales [[imperiu romanu|romanos]] [[Xuliu César]] y [[Marcu Antoniu]], nun pudo evitar el fin de la dinastía, que ye derrotada decisivamente n'[[Batalla de Accio|Accio]] nel añu [[31]].
{{VT|Dinastía ptolemaica}}

=== Roma ===
{{AP|Exiptu (provincia romana)}}
Sol dominiu romanu'l [[Prefeutu romanu|prefeutu]] convertir na máxima autoridá, dependiente namái del [[Emperador]]. Les castes establecíes pola dinastía Ptolemaica caltiénense y entá se refuercen, cola división del trabayu que prima a griegos y xudíos y, agora, los ciudadanos romanos. Los tributos n'especie, sobremanera el [[trigu]], van ser fonte importante pa Roma. La [[cristianismu|cristianización]] de la metrópolis va estender na so conquista d'Exiptu y el nuevu territoriu del Imperiu va ver xubir al [[cleru]] cristianu –especialmente al ''Patriarca d'Alexandría''– a los puestos más altos dientro de la nueva sociedá.
{{VT|Imperiu romanu}}

== Edá Media ==

=== Bizancio ===
A la muerte de [[Teodosio I el Grande|Teodosio]] l'[[Imperiu romanu|Imperiu]] queda estremáu hasta que nel añu [[476]] [[Odoacro]] depon al últimu emperador del [[Imperiu romanu d'Occidente]], [[Rómulo Augústulo]]. L'[[Imperiu romanu d'Oriente Oriental]], con capital en [[Constantinopla]], consiguió caltenese coles provincies de Grecia, Balcanes, Palestina, Siria y Exiptu, estos trés últimes les más riques qu'abastecíen al restu.

[[Antioquía]] y [[Alexandría]] yeren les ciudaes más importantes, con un floreciente comerciu y con artesanos dedicaos a la creación d'oxetos de luxu pa una [[aristocracia]] dueña de les tierres y les sos rentes, la creación de [[latifundismu|llatifundios]] de resultes de la crisis productora del [[sieglu III]] acentuar nesti periodu con grandes concentraciones de tierres a les que nun ye ayena la [[Ilesia católica]]. N'Alexandría abondaben les escueles, y na so [[Biblioteca d'Alexandría|biblioteca]] aldericaben filósofos cristianos y paganos.

[[Justiniano I|Justiniano]] intentó poner orde, pero les provincies yeren afaraes por milicies privaes que desafiaben l'autoridá y escalaben a los llabradores. Con tou, el problema principal yera de tipu relixosu, sobremanera n'Exiptu: Cuando'l [[concilio de Calcedonia]] condergó'l [[monofisismu]] mayoritariu n'Exiptu, provocó una gran dixebra: la ortodoxa yera defendida por mercaderes y funcionarios rellacionaos con Constantinopla, ente que'l pueblu defendía a los monofisistas xuniendo'l refugu a l'autoridá (y al fiscu) cola defensa de la llingua y cultura propia, fundándose entós la [[Ilesia copta]]. A la muerte Justiniano nel añu 565 l'aristocracia local dexa de sofitar el poder imperial, y la desunión facilita les invasiones. Bizancio caltenía una fuerte presencia militar con una [[flota]] n'Alexandría, pero eso nun foi torga por qu'en el [[618]] l'[[persia|imperiu persa]] fixera una incursión en territoriu exipciu hasta que Umar ibn al-Jattab conquistara nel [[638]] el país.

=== L'Islam ===

Nel añu 634 foi escoyíu segundu [[califa]] [[Umar ibn al-Jattab]], suegru de [[Mahoma]], qu'empieza a espandir l'[[Islam]]. En 639 conquistó Exiptu, imponiendo un gobiernu tolerante. Dexó a xudíos y cristianos caltener les sos práutiques relixoses y los eximió de sirvir nel exércitu en cuenta de impuestos especiales, la yizya y el jaray, y dexó los particularismos rexonales. Esta política comprensiva esplica la falta de resistencia a la penetración árabe. Per otra parte, la posición estratéxica d'Exiptu enfrentó-y colos [[Cruciaes|cruzaos cristianos]] y l'[[Imperiu mongol]].

La guerra ente [[chiitas]] y [[Sunismu|sunitas]] dexó a Exiptu del llau d'estos postreros, y, tres la muerte d'[[Alí]], dependiente del [[califatu de Damascu]] gobernáu polos [[dinastía omeya|omeyes]] dende l'añu 661, 39 de la [[Hégira]].

La llegada de los árabes supunxo cambeos nel sistema [[impuestu|impositivu]], gravándose meyor les rentes y les actividaes comerciales; na alministración y el gobiernu, muncho más saniaos, y na [[agricultura]] onde s'incorporaron nueves téuniques de [[regadíu]] que multiplicaron por dos el terrén cultivable.

Alexandría caltuvo la so importancia estratéxico y comercial y El Cairo creció espectacularmente, pasando de ser un simple fortín a una gran ciudá. Sicasí, bona parte de los beneficios derivaos de la bona xestión terminaron en manes de los [[sultán|sultanes]], tantu de Damascu como de Bagdag.

Mientres los primeres 300 años d'incursión del [[Islam]], caltúvose un equilibriu coles relixones yá presentes nel territoriu: [[cristianismu]], [[xudaísmu]] y [[Ilesia católica copta|coptos]]. Pero la nueva relixón islámica foi ganando adeptos ente los exipcios hasta convertise claramente na relixón oficiosa, trescalando la manera de vida de tola sociedá y quedando el restu en minoría.

==== Dinastía omeya ====
{{AP|Dinastía de los omeyes}}
La familia Omeya yera árabe de pura raza, y consideraba a los non árabes como musulmanes de segunda clase. Sicasí, los más fieles fueron nomaos delegaos del gobiernu, ya inclusive se recurría a xudíos y cristianos, que collaboraron nel desenvolvimientu de les artes y na traducción al árabe de los llibros de filósofos, médicos y científicos griegos y llatinos.

Damascu impulsó una nueva forma d'artesanía, y entamó l'alministración pública: Refugóse'l [[denariu]] d'[[oru]] bizantín pa sustituyilo pol [[dinar]] y el [[dirham]] ya impunxo la llingua árabe pasu ente pasu. La so influencia tamién se notó na [[arquiteutura]], col so máximu esponente nel [[minarete]], como'l de la [[mezquita]] d'[[El Cairu]], ciudá a la que treslladaron la capital d'Exiptu.

==== Los abasíes ====
{{AP|Califatu abasí}}
Nel añu 750, el 128 dende la Hégira, los [[califatu abbasí|abasíes]] acusaron a los omeyes de ser musulmanes indignos, hipócrites y corruptos, ya invocando el rigor doctrinal derrocar. El so primer califa, [[Al-Mansur]] treslladó la capital a [[Bagdag]]. Protexeron la cultura, les artes, les ciencies y el comerciu. La tolerancia relixosa consiguió la conversión de munchos non árabes al Islam, daqué que nun s'aguiyó mientres el califatu omeya (o qu'inclusive s'enzancó). Colos abbasíes la espansión del Islam foi muncho más rápida que nel pasáu.

==== Los fatimíes ====
{{AP|Califatu fatimí}}
[[Ficheru:1099jerusalem.jpg|thumbnail|250px|derecha| Cayida de [[Xerusalén]] mientres la [[Cruzada|Primer Cruzada]] en [[1099]]]]
Los fatimíes, chiitas provenientes del [[Magreb]], entraron n'Exiptu en 972, treslladando la capital del Imperiu a El Cairo (Al-Qáhira, la Victoriosa) que aportó a considerada nel [[969]] como una de les ciudaes más importantes del mundu. 

L'ascensu fatimí a los cargos d'Estáu dependía más del méritu que del llinaxe o otres causes, los sunníes teníen tantes probabilidaes de ser nomaos a puestos de gobiernu como los xiinos y la tolerancia estender hasta a los non musulmanes: cristianos y xudíos podíen ocupar niveles encoteraos del gobiernu gracies a la so capacidá.

L'imperiu siguió creciendo y floriando sol califa [[Al-Hakim]], que'l so reináu empezó cola construcción d'una gran mezquita n'El Cairo (la Mezquita d'A el-Hakim). Desgraciadamente allorió, promulgando lleis arbitraries y acabando cola tolerancia escontra cristianos y xudíos pa quien dictó lleis especiales. 

Hacia l'añu [[1010]], El Cairo superara a Bagdag n'importancia, y el califatu fatimí estender dende [[Siria]] y la península arábiga hasta'l Magreb oriental (col reinu de los Ziries como vasallu). Exiptu controlaba la puerta escontra'l [[comerciu]] n'[[Asia]] y los [[puertu (navegación)|puertos]] orientales del Mediterraneu, non yá Alexandría, sinón tamién los sirios. Dende equí caltenía'l comerciu cola zona occidental en [[Barcelona]] y [[Valencia]] hasta'l [[sieglu XVI]]. 

Dempués de 1060 el territoriu fatimí foi amenorgándose hasta qu'apenes lo componía Exiptu. Cola enfermedá y muerte del últimu califa fatimí, en 1171, [[Saladino]] sumó Exiptu al [[califatu abasí]].

==== Los Mamelucos ====
{{AP|Mamelucu}}

Nos momentos finales del [[califatu fatimí]] el país taba en crisis, per una parte amenaciáu polos cruzaos, qu'ocuparen [[Ascalón]] y amenaciaben la frontera aliaos colos [[Imperiu bizantín|bizantinos]], y por otra en guerra civil ente los diversos aspirantes al cargu de [[visir]].

Unu d'ellos allegó a la corte de Damascu a pidir ayuda a [[Nur al-Din]]. Este unvió un exércitu al mandu de [[Shirkuh]], qu'en [[1169]] controlaba'l país, actuando en parte como primer ministru del [[califa]] fatimita d'Exiptu, en parte como gobernador y representante del [[Sultán]] siriu. Esi mesmu añu morría'l xeneral, siendo sustituyíu nel puestu pol so sobrín, [[Saladino]].

Saladino reformó l'alministración del país, aboliendo impuestos y amenorgando l'escomanáu funcionariado, reorganizó l'exércitu, compuestu hasta entós por mercenarios del Magreb que fueron sustituyíos por tropes [[curdu|curdes]] y [[Turcomanos|turcomanes]], ya impunxo la so autoridá sobre'l país. La enfermedá d'A el-Adid, l'últimu califa fatimí, torgó a ésti siguir controlando les [[mezquita|mezquites]] exipcies, nes que s'empezar a orar pol califa abbasí. La so muerte en [[1171]] supunxo la reintegración definitiva del cultu n'Exiptu a la corriente sunní, mayoritaria nel [[islam]]. 

Amplió tamién les fronteres, conquistando la mariña libia, el norte de [[Sudán]] y [[Yeme]] cola escusa de restaurar la ortodoxa relixosa (estos territorios taben fuera del lideralgu espiritual del [[califatu abasí]], siendo para la so doctrina herexes), y tomó los puertos y posiciones cruciaes nel [[mar Bermeya]], asegurando la so posición contra los estaos cristianos.

Tres la muerte d'A el-Adid, Exiptu yera en teoría vasallu de [[Nur al-Din]] pero na práutica Saladino yera'l gobernador [[de facto]]: reconocía l'autoridá del sultán de Siria, pero gociaba de total independencia nel so gobiernu d'Exiptu, por cuenta de la alloñanza ente Damascu y El Cairo, dixebraes por estaos gobernaos polos cruzaos europeos.

Cola instalación de los mamelucos en [[El Cairu]], empieza otra etapa na historia d'Exiptu. Nun escorrieron a les ilesies coptes nin a les comunidaes [[xudaísmu|xudíes]], anque fueron guardianes del [[islam]] nel conxuntu social. El final de la dinastía llegó cola derrota en [[1517]] ante [[Selim I]], sultán del [[Imperiu otomanu]], pero yá con anterioridá la perda del control del tráficu comercial con [[Asia]] de resultes de les nueves rutes establecíes por [[Portugal]] y [[España]] tres el descubrimientu del pasu de [[Cabu de Bona Esperanza]] y el [[América|Nuevu Mundu]], provocara una paulatina decadencia d'Exiptu. Asina en [[1517]], les [[Imperiu otomanu|fuercies otomanes]] son imparables y conquisten el país.
{{VT|Tuluníes}}

== Edá Moderna ==
=== Dominación otomana ===
{{AP|Imperiu otomanu}}
[[Ficheru:Cairo map1736 Pocoke.jpg|thumbnail|250px|derecha| Mapa d'[[El Cairu]] según dibuxu de [[1736]]]]
Nel [[1516]], el sultán otomanu [[Selim I]] ganó a los mamelucos en [[Alepo]] y en El Cairo en [[1517]]. Exiptu foi consideráu Estáu vasallu, non provincia, y va ser gobernáu nesti tiempu polos ''bajás'' y los ''beyes''. L'autoridá del Imperiu otomanu yera escasa, y los mamelucos volvieron rápido a posiciones de gran influencia: Los emires mamelucos caltuviéronse como xefes de los dolce ''sanjaks'', nos cualos foi estremáu Exiptu; los bajás tomaben munches vegaes les sos decisiones al marxe de los deseos d'Istambul, que se conformaba con recibir el [[tributu]] en forma de dineru (600&amp;nbsp;000 piastras añales) y los contingentes de tropes que se solicitaben. A cambéu apenes esixía que les fronteres fueren guardaes de cualquier incursión. La incuria turca condució a la decadencia de la economía, perdiéndose'l comerciu de les especies.

La sublime Puerta nomaba nuevos gobernadores cada pocu tiempu pa evitar rebeliones, pero los cambeos constantes provocaron la perda de control del exércitu, y de primeres del [[sieglu XVII]] los motinos aportaron a constantes; en 1013 dH (1604&amp;nbsp;d.&amp;nbsp;C.) el gobernador Ibrahim Pachá foi asesináu polos soldaos, y la so cabeza fita nel Bab Zuwaylah. La razón d'estos motinos yera la tentativa de los socesivos pachás de poner fin a la estorsión llamada ''tulbah'', un pagu forzáu esixíu poles tropes a los habitantes del país por unes falses deldes. 

En 1609 daqué españó la guerra civil ente l'exércitu otomanu y el Pachá, a quien sofitaben dellos reximientos lleales y los beduinos. Los soldaos intentaron escoyer un sultán y estremar les rexones ente ellos. El gobernador Mohamed Pachá ganar en 1610, entrando triunfalmente n'El Cairo y executando a los cabezaleros. Historiadores contemporáneos falen d'esi acontecimientu como la segunda conquista d'Exiptu polos otomanos. Mohamed efeutuó una gran reforma financiera y reaxustó les cargues impuestes ente les diverses comunidaes d'Exiptu, acordies colos sos medios.

=== Autogobiernu ===

Tal yera la situación que los gobernadores designaos yeren trataos polos exipciu con menor respeto cada vez. En 1623 Istambul nomó gobernador a Ali Pachá: el oficiales unviaron cartes esixendo tener a Mustafá Pachá, y la guarnición d'Alexandría atacó y obligó a Alí a embarcar de nuevu. Poco dempués llegó'l nomamientu de Mustafá Pachá pal cargu de gobernador.

Nel [[sieglu XVIII]] l'autoridá del pachá foi reemplazada pola de beyes mamelucos llamaos Shaikh al-Balad, xefes de la ciudá, que calteníen el lideralgu de la comunidá. 

Una tentativa d'un pachá d'esaniciar l'autoridá d'estos beyes falló por cuenta de la llealtá de los sos partidarios armaos, que-y obligaron a fuxir a Istambul. Tres una dómina de disturbios, Ali Bey facer col poder en 1766.

Consiguió poner los asuntos exipcios n'orde, y reprimió el bandolerismu de los [[beduín|beduinos]] nel [[So Exiptu]]. Intentó constituyir una [[monarquía]] independiente, y con esi envís esforcióse pa eslleir toles tropes sacante les que taben sol so propiu control. En [[1769]] llegó una demanda del emperador otomanu por qu'unviara 12&amp;nbsp;000 homes pa emplegalos na guerra rusa, orde que se negó a cumplir. La sublime Puerta nun podía tomar midíes actives contra él, polo que se dedicó a consolidar los sos dominios, reformar les finances, y ameyorar l'alministración de [[xusticia]]. Unvió al so xenru, Abu-'l-Dhahab, a defender la tierra ente [[Asuán]] y Asyut, unvió una fuercia de 20&amp;nbsp;000 homes pa conquistar [[Yeme]], a Ismail Bey con 8000 pa consiguir la vera este del [[mar Bermeya]], y a Ilasan Bey pa ocupar Jidda. En seis meses la mayor parte de la península árabe taba sol so mandu, y designó como xérif de la [[Meca]] al so primu, que proclamó sultán a Alí. Én virtú d'esti nomamientu, emitió moneda y ordenó que'l so nome va mentar na oración pública.

El so movimientu siguiente resultó fatal. Unvió en [[1771]] a Abu-'l-Dhahab a conquistar [[Siria]], pero ésti entró en negociaciones con Istambul pa restaurar la soberanía otomana y coló contra Exiptu, entrando nel Cairo el 8 d'abril de 1772. El 19 d'abril de 1773, prindó a Alí Bey, que foi treslladáu al Cairo ónde morrió.

El gobiernu antes y dempués de Bey foi [[despotismu|despóticu]], y desdexó el [[comerciu]] y la regación de los campos hasta estremos bien graves pal futuru de los habitantes. Mientres los últimos trenta años del sieglu, Exiptu foi afaráu por epidemia qu'abrasaron la población. 

Nun ye d'estrañar que nesta situación, [[Francia]] y [[Gran Bretaña]] punxeren los sos güeyos nun territoriu sele defendíu y probe, pero fundamental na ruta a Oriente. Los británicos consiguieron concesiones pa faer escala nel territoriu nel so camín escontra la [[India]], tres l'apertura del [[Mar Bermeya]] en 1775. En [[1798]], [[Napoleón Bonaparte]] conquistó Exiptu ante la sumisión del bajá y los beyes, cola aceptación otomana.

== Exiptu colonial ==
=== Gobiernu de Mehmet Alí ===
{{VT|Mehmet Alí}}
[[Ficheru:Jean-Léon Gérôme 002.jpg|thumbnail|180px|derecha| Imaxe de [[Napoleón Bonaparte]] en [[El Cairu]].]]
Tres la ocupación [[francia|francesa]] d'Exiptu en [[1798]] por [[Napoleón]], reconocer pol [[Imperiu otomanu]] na persona de [[Mehmet Alí]] como la dinastía heredera del tronu del país en [[1805]]. Hasta [[1811]], Mehmet Alí desfacer de los partidarios de los Mamelucos y asitió l'Altu Exiptu –la zona más rica y próspera– sol so total control. A partir d'esi momentu pudo dexase una llarga campaña d'espansión que cuntó col consentimientu, cuando non el presto, del Imperiu otomanu. Combatió y venció a los [[wahabí]]es y, en [[1818]], dos años dempués de que [[Napoleón]] fuera ganáu n'Europa, conquistó les ciudaes santes de [[La Meca]] y [[Medina]]. Hasta [[1827]], en socesives campañes, conquistó [[Sudán]], fundó [[Ḥartum]] y combatió, siendo derrotáu, contra les potencies europees pol control de [[Grecia]] col sofitu del Imperiu otomanu. Sicasí, la debilidá otomana terminaría con distintes aiciones de Mehmet tendentes a espandir Exiptu pel norte, conquistando bona parte de [[Siria]], poniendo sitiu a [[Acre (Israel)|Acre]] y amenaciando a la mesma [[Istambul]]. Nesi momentu (1839), ye cuando [[Reinu Xuníu de Gran Bretaña ya Irlanda|Reinu Xuníu]], [[Imperiu Rusu|Rusia]], [[Imperiu austriacu|Austria]] y [[Reinu de Prusia|Prusia]] prefieren un Imperiu otomanu debilitáu a un poderosu Exiptu, polo que formen una alianza qu'esixe a Mehmet l'abandonu de les sos pretensiones al norte (Siria y El Líbanu). El refugu de Mehmet lleva a les fuercies combinaes aliaes a atacar y destruyir la flota exipcia, según a poner fin a la ocupación de Siria y El Líbanu. Mehmet capituló y caltuvo a partir d'esi momentu un exércitu amenorgáu y la promesa de nun volver espandir el so territoriu.

[[Ficheru:Mehmet Alí, pachá de Egipto, por David Wilkie.jpg|thumbnail|left|200px|'''Mehmet Alí]]
Nel desenvolvimientu económicu, sofitáu per Francia, introdució nuevos cultivos, nos que taben más interesaos los ocupantes que'l mesmu país, como'l [[algodón]], el [[arroz]] y la [[caña d'azucre]]. Construyéronse sistemes de regación, banzaos y canales, creando adulces un sistema absolutu de control del Estáu sobre la economía agrícola, incluyendo'l comerciu de los productos, que los sos beneficios diben parar, a partes iguales, a nueves polítiques de desenvolvimientu y a la dotación militar. Ameyoráronse les infraestructures hidráuliques, claramente abandonaes dende'l [[sieglu XVI]], y realizóse una nueva distribución de la tierra, qu'aseguró al monarca y a los sos descendientes una parte importante de suelu fértil a veres del Nilu. 

Los primeros pasos d'[[industrialización]] n'Exiptu dar mientres esti periodu históricu. La mayoría de les producciones teníen un venceyu colos procesos de tresformamientu de los productos agrícoles. El testil y la industria del azucre y l'algodón fueron les más beneficiaes poles nuevu condiciones, llegando a emplegar a unos 40&amp;nbsp;000 exipcios de la zona del Altu Exiptu. Al igual que l'agricultura, les nueves actividaes industriales gociaben de proteición especial, siendo controlaos hasta l'estremu los intercambios comerciales col esterior, afitando los precios de les materies primes y del productu final, según los mercaos colos que nun se caltenía rellación dalguna, ente los cualos destacaba'l del [[Imperiu británicu]]. Esta actitú escontra'l Reinu Xuníu, forzada primero pol ocupante francés, foi desenvuelta más tarde por el mesmu Mehmet pa evitar que los testiles británicos, de meyor calidá y que proveníen d'industries meyor forníes, ocuparen el mercáu Exipciu. Este foi unu de los desencadenantes, ente otros, del interés británicu pola ocupación d'Exiptu, yá que el comerciu del Imperiu víase afeutáu.

=== L'alianza con británicos y franceses ===

En [[1848]], Mehmet Alí arrenunció al tronu en favor del so fíu [[Ibrahim Pachá]] por causa de la so avanzada edá. Diez años antes, en [[1838]], Mehmet roblara un alcuerdu de llibre comerciu col Imperiu británicu, en virtú del tratáu anglu-otomanu, que punxera fin a les pretensiones exipcies tres la derrota n'El Líbanu y Siria. Esto supunxo un seriu golpe pal monopoliu exipciu de la industria y l'agricultura y l'afianzamientu de la posición estratéxica de Gran Bretaña na zona.

Ibrahim morrió a los dos meses del arrenunciu del so padre y ocupó el tronu'l so sobrín, [[Abbas I d'Exiptu|Abbas I]], poco dadu a la política d'espansión del so güelu Mehmet y despreocupado del gobiernu internu. Esto dexó a los británicos afitar el so acabante llograr inflúi sobre Exiptu. En [[1854]] Abbas fina y asocéde-y el so hermanu [[Mehmet Said]], habiendo consiguíu Gran Bretaña establecer una llinia de ferrocarril ente El Cairo y Alexandría que-y dexaba amenorgar en más de dos meses les comunicaciones comerciales coles sos posesiones n'[[Asia]], sobromanera n'[[India]]. Sicasí, produciéronse cambeos sustanciales na política gubernamental y d'aliances. Said retomó la política d'obres públiques del so padre y desfíxose de bona parte del monopoliu de l'agricultura, liberalizando la economía y favoreciendo les inversiones. Coles mesmes, la so amistá personal con [[Ferdinand de Lesseps]] dexó que'l sultán otorgara a Francia en [[1854]] la esplotación del [[canal de Suez]], que les sos obres empecipiar en [[1859]], siendo abiertu en [[1869]] al traviés d'una Compañía específica sol gobiernu d'[[Ismail Pasha]].

Ismail llevó a cabu un gobiernu enérxicu continuador de les reformes del so güelu Mehmet. Destacó pol nuevu impulsu a la economía emerxente de desenvolvimientu industrial, ensin escarecer d'escentricidaes como les que lu llevaron a construyir más metros de víes ferriales por habitante que nengún otru país del mundu, a ampliar El Cairo siguiendo'l modelu urbanu y artísticu de [[París]] o a construyir grandes palacios.

Tamién trató d'asonsañar a Mehmet ampliando los territorios d'Exiptu pel sur, conquistando [[Darfur]] y tratando d'ocupar [[Etiopía]], nun intentu por controlar tol calce del Nilu. En [[1875]], ocupó [[Hamasien]] (zona na actual [[Eritrea]]). Empecipióse entós una guerra abierta na que l'exércitu exipciu terminó per ser derrotáu y, anque de fechu dende [[1877]] Exiptu nun caltuvo'l control de la zona, nun foi hasta [[1884]] que se robló la paz.

Les tensiones con Gran Bretaña, que vía de nuevu una amenaza na ruta comercial sobre les sos colonies, amontar cola concesión de la esplotación de la canal de Suez a una compañía francesa. Sicasí, la crisis con Etiopía fixo precisu al gobiernu de Ismail pidir l'ayuda británica y, con ello, en [[1874]] el Reinu Xuníu facer cola mayoría del accionariado de la compañía de la canal tres un alcuerdu a tres bandes.

La decadencia de la influencia francesa foi compensada cola británica. Gran Bretaña llegó a controlar la metá del [[productu interior brutu]], el [[gobiernu]], l'exércitu y l'alministración ''de facto'', anque nominalmente la monarquía exipcia caltenía l'autoridá nel país. 

En [[1876]] Exiptu declarar en suspensión de pagos y el Reinu Xuníu comprometer a ayudar en cuenta de cumplimientu de severes midíes económiques establecíes por una comisión conxunta de los países europeos acreedores. Establecer pola mesma la cuantía de la [[delda pública]] y atribuyéronse determinaos ingresos o los bienes producíos en determinaos sectores y/o zones al pagu de la delda. So l'apariencia d'arreglar los problemes financieros, la comisión empobinada pol Reinu Xuníu terminó per intervenir nel conxuntu de la [[política económica]] exipcia, col consentimientu de Ismail y creando un gobiernu de composición mistu d'exipcios y europeos, la mayoría británicos.

Esta posición de dominiu provocó les primeres reaiciones ente los nacionalistes exipcios que, al amparu de l'Asamblea Nacional creada en 1866 primieron a Ismail que terminó per eslleir el gobiernu mistu. Esto supunxo qu'en [[1879]] Ismail tuviera d'abdicar nel so fíu, [[Tewfik Pasha]], por presiones de los gobiernos británico y francés sobre l'Imperiu otomanu. 

Tewfik trató en tou momentu de contentar los intereses estranxeros y restituyó de momentu'l gobiernu mistu. Establecióse'l 50 por 100 de los ingresos del país pa pagar la delda esterna. Munchu oficiales del exércitu xunir a los nacionalistes y llevantáronse contra'l gobiernu en [[1881]] empobinaos pol coronel [[Ahmed Orabi]]. Mientres la sulevación Tewfik trató por tolos medios qu'Istambul interviniera nel so favor, o les fuercies europees, pero dambes partes amosáronse roceanes por non amontar les tensiones colos miembros del exércitu. En [[1882]] el grau de deterioru del derviche foi de tal magnitú que'l Reinu Xuníu, en solitariu, alcordó intervenir. Bombardearon [[Alexandría]] y ganaron a los nacionalistes exipcios en [[Tel al Kebir]] el [[13 de setiembre]] de [[1882]]. Un exércitu compuestu por 20&amp;nbsp;000 soldaos británicos ocupó la canal de Suez. Un mes más tarde tou Exiptu foi ocupáu poles tropes. Esi mesmu añu Exiptu pasó a ser, oficialmente, un protectoráu británicu.

=== So protectoráu británicu ===
{{VT|Imperiu británicu}}
{{VT|Imperiu colonial francés}}
A la de la finalización de la [[Primer Guerra Mundial]], el [[nacionalismu]] emerxente dende principios del [[sieglu XX]] llogró la reconocencia de la independencia, magar los británicu acutáronse'l control de la [[política internacional]], la defensa y bases militares, hasta qu'en [[Tratáu anglu-exipciu de 1936|1936]] namái se van encargar del control de la canal de Suez.

Mientres esta dómina, cabo destacar l'actuación a nivel gubernamental del secretariu del gabinete [[Ahmad Zaki Pasha]] ente 1911 y 1921, consideráu'l Decanu del Arabismu.

== Exiptu independiente ==

En 1919 el partíu nacionalista [[Wafd]] intenta la independencia d'Exiptu, ensin ésitu. Exiptu adquirió estatus independiente l'añu [[1922]], nomándose rei a [[Fuad I d'Exiptu|Fuad I]], hasta esi momentu [[sultán]], como resultáu de la desmembración del [[Imperiu otomanu]], anque la presencia militar y el control de les comunicaciones per parte del [[Reinu Xuníu]] duró hasta la invasión d'[[Etiopía]] polos [[italia]]nos. El tratáu que concedió a Exiptu la total independencia roblóse'l [[26 d'agostu]] de [[1936]] y los británicu acutáronse'l control del [[canal de Suez]].

En realidá, el distanciamientu d'Exiptu con al respective de los otomanos empezara cuando les potencies d'[[Occidente]] aprovecharon el debilitamientu del Imperiu otomanu pa intentar la ocupación del territoriu, y abrir d'esa manera una ruta más curtia escontra la [[India británica|India Británica]], que la utilizada hasta'l momentu alredor d'[[África]].

=== La monarquía ===
{{AP|Reinu d'Exiptu}}

Al independizase, Exiptu tresformar nuna monarquía abiertamente prooccidental y aprobóse una [[constitución]] en [[1923]], anque mientres el gobiernu de [[Fuad I d'Exiptu|Fuad]] hubo de ser suspendida pa controlar l'incipiente [[nacionalismu]]. La constitución de 1923 declara a Exiptu como Estáu soberanu, llibre, independiente y monárquicu. El llexislativu recái nun Congresu de los Diputaos y nun Senáu y l'executivu en diez ministros nomaos pol rei.

Zagul del Wafd, ye escoyíu primer ministru por aciu eleiciones en 1923. Dende un primer momentu hubo problemes ente Fuad y el Wafd (el partíu nacionalista) de cuenta que'l primeru aprueba una nueva constitución más monárquica. El Wafd boicotia les eleiciones de 1931, ganaes pol Partíu Lliberal Constitucional (favorable a Fuad), que gobernó hasta 1935, aplicando un réxime d'esceición. En 1936 se reimplantó la constitución de 1923. En 1936 roblóse un nuevu alcuerdu ente Exiptu y el Reinu Xuníu que nun apurre nada nuevo a lo yá esistente a les rellaciones ente estos dos países.

[[Farouk I]] (1936-1952) realizó la mesma política antiparlamentaria que'l so padre. Destituyó'l gobiernu del Wafd, eslleió'l Parllamentu y convocó eleiciones que ganó'l Partíu Lliberal Constitucional (promonárquico). 

Mientres la [[Segunda Guerra Mundial]], el so territoriu sirvió como campu de batalla, con Exiptu sofitando a los británicos contra'l [[Afrika Korps]], anque munchos de los sos habitantes yeren consideraos germanófilos y hubo duldar sobre'l papel xugáu pol so rei, [[Farouk I d'Exiptu|Farouk I]]. A la fin del conflictu, Exiptu reclamó insistentemente l'abandonu de Suez polos británicu y la devolución de [[Sudán]]. La fracasada [[guerra d'independencia d'Israel|guerra contra Israel]] en [[1948]]-[[1949]] acentuó'l descontentu de la población colos sos gobernantes.

== República Árabe d'Exiptu ==
=== La república so Nasser y el conflictu con Israel ===
[[Ficheru:AswanHighDam Egypt.jpg|thumb|230px|[[Presa d'Asuán]] construyida en [[1956]] pol gobiernu de [[Gamal Abdel Nasser|Nasser]].]]
El [[26 de xunetu]] de [[1952]], una sulevación armada encabezada pol [[Movimientu d'Oficiales Llibres]] y empobinada pol xeneral [[Muhammad Naguib]], na que [[Gamal Abdel Nasser]] asítiase en segundu planu, derrocó la [[monarquía]] ya instauró una [[república]] el [[18 de xunu]] de [[1953]], aboliendo los [[partíu políticu|partíos políticos]]. Esi añu redactóse una constitución provisional con vixencia de trés años. Nomáu Naguib Presidente, en payares de [[1954]] el mesmu Nasser derrocar proclamándose [[Xefe d'Estáu]]. Nel mesmu añu 1954 Sudán algamó la independencia y roblóse el tratáu col Reinu Xuníu pa la evacuación de la canal. Sofitáu primeramente por [[Estaos Xuníos]] y el [[Reinu Xuníu]], Nasser ganóse la so creciente hostilidá por cuenta del so sofitu a la [[descolonización]], manifestáu na [[Conferencia de Bandung]]. Por cuenta de esi progresivu distanciamientu de les democracies occidentales, Nasser entornar escontra la [[Xunión Soviética]], quien-y aprovía de material militar.

Exiptu decide construyir la [[Presa d'Asuán]] y pallo pide un préstamu al [[Bancu Mundial]]. Estaos Xuníos y el Reinu Xuníu oponer al mesmu so la escusa de les rellaciones d'Exiptu colos países comunistes. Nasser nacionalizó en 1956 el [[canal de Suez]] como una midida de presión por que-y dean el préstamu. La midida espertó enérxiques protestes del [[Reinu Xuníu]] y [[Francia]], por cuenta de que dambos países yeren accionistes mayoritarios de la canal. Reinu Xuníu, Francia ya Israel ataquen Exiptu n'ochobre y payares de 1956 pero EEUU y la URSS ordenen l'altu'l fueu. El retrasu en concretar una invasión armada n'Exiptu fizo que Nasser demostrara les sos dotes como alministrador d'esa nueva fonte de recursos pal so país, ganándose asina la simpatía mundial. Cuando Francia y Reinu Xuníu empecipiaron la invasión el [[31 d'ochobre]], col sofitu d'[[Israel]] qu'atacó dos díes antes, inclusive la [[ONX]] llamó a los agresores a retirase so l'amenaza d'intervención de la [[XRSS]].

Para [[Francia]] y el Reinu Xuníu la guerra del 56 foi un fracasu. Dambos países afayaron que la era de los imperios coloniales yá acabara ante la nueva realidá de la Guerra Fría protagonizada por EEXX y la URSS. Pa Exiptu la curtia guerra supunxo una victoria, pos recuperó'l control de la canal; pa Israel l'adquisición del Sinaí y de la franxa de Gaza; para EEXX foi una oportunidá d'intervenir n'Oriente Mediu; la URSS apaeció como la defensora de les naciones afrellaes pol neocolonialismu occidental.

Esti fechu, sumáu a otros ésitos llograos na política esterior, consolidaron a Nasser como líder indiscutible nel interior y diéron-y la llexitimidá abonda pa institucionalizar el so modelu políticu.
Los principios ideolóxicos del [[Gamal Abdel Nasser|Nasserismu]], concretar nesta etapa cola aprobación d'una nueva Constitución en 1956.
Nel aspeutu institucional, la Constitución de 1956 convertía a [[Exiptu]] nuna República de marcáu calter presidencialista, na que la voluntá de l'Asamblea quedaba subordinada a la del propiu [[Gamal Abdel Nasser|Nasser]]. Tamién establecía la esistencia d'un partíu únicu, la Unión Nacional y, en definitiva trataba de dar un marcu llegal al procesu revolucionariu. El testu, que contemplaba tol ideariu políticu del propiu Nasser, señalaba la necesidá de que l'Estáu tuviera la posesión de tolos medios de producción, medios de comunicación, el control del comerciu esterior, etc. Esto ye, supónía la base llegal una revolución social que dexara que los medios de producción pasaren a manes del Estáu por que ésti distribuyera la riqueza; d'esta forma Nasser tamién pretendía ganase'l sofitu de les clases más desfavorecidas y asina aumentar el sofitu social de la revolución.

Ente [[1958]] y [[1961]] Exiptu formó parte, xuntu con [[Siria]], de la [[República Árabe Xunida]], de la que Nasser yera Presidente. Igualmente formó una alianza con [[Yeme]] nel mesmu periodu que se denominó ''Estaos Árabes Xuníos''. 

La secesión de [[Siria]] de la [[República Árabe Xunida]] supón un fracasu na política esterior exipcia y fai necesaria una reorientación del proyeutu arabista, abriendo en pallabres del propiu [[Gamal Abdel Nasser|Nasser]], una nueva fase na revolución. Nesti contestu ye nel que se convoca n'ochobre de 1961 el Congresu Nacional de les Fuercies Populares, integráu por miembros pertenecientes a tolos estratos sociales y onde s'ellabora una Carta Nacional na que quedaben establecíes les bases polítiques ya ideolóxiques d'esta nueva etapa de la política nasserista. Esta Carta Nacional establecía, ente otres coses, la nueva composición del Congresu, que pasaba a tar integráu por representantes de distintos sectores de la sociedá exipcia (obreros, estudiantes, intelectuales, asociaciones feminsitas...).

El Congresu, yá cola so nueva conformanza, aprueba en 1962 una serie de cuestiones que supóníen na práutica un pasu más na profundización del modelu nasserista: establezse oficialmente la denominación de [[socialismu]] pa definir al sistema exipciu y el partíu únicu yá esistente, la Unión Nacional, pasa a denominase entós [[Unión Socialista Árabe]]. Tamién se realiza una segunda reforma agraria, qu'anque tien efeutos importantes, nun algamar la resultancia esperada y sigue ensin tresformar verdaderamente les estructures agraries. Coles Lleis de Nacionalización, tolos sectores claves (industria, banca y comerciu esterior) quedaben so control del Estáu, qu'exerció una ferrial planificación económica per mediu de planes quinquenales. Podemos falar d'economía mista yá que anque en teoría dirixen l'Estáu y les fuercies populares”, el sistema sigue en munchos sentíos funcionando como [[capitalismu]]. A finales de los años 60, empiecen a notase síntomes de crisis nesti modelu.

Mientres esti periodu darréu posterior a la promulgación de la Carta Nacional tamién crez notablemente l'usu per parte de [[Gamal Abdel Nasser|Nasser]] d'un llinguaxe revolucionariu, n'ocasiones seudo [[marxista]]. En política esterior, magar ye ciertu que na práutica l'acercamientu a la [[XRSS]] ye bien importante, Nasser sigue siendo unu de los líderes destacaos del [[Movimientu de Países Ensin Alliniar]].

En [[1967]], Exiptu movilizó tropes a la península del [[Sinaí]], y ordenó a la [[ONX]] la retirada de la [[FENU|Fuercia d'Emerxencia]], aparcada na zona dende la guerra del 1956. Poco tiempu dempués, Exiptu cerró l'estrechu de Tirán (na entrada al golfu d'[[Eilat]]-[[Aqaba]]) a toa'l navegación israelín y a tolos barcos que se dirixíen a [[Eilat]]. Esti bloquéu quitó a [[Israel]] de la so única ruta de suministru con [[Asia]] y detuvo el fluxu de [[petroleu]] del so principal provisor, [[Irán]]. Estos elementos, sumaos a aiciones similares per parte de [[Siria]] y movimientos de tropes [[Xordania|xordanos]], que calteníen un alcuerdu de defensa recíproca con Exiptu, motivaron la decisión israelina de llanzar una ofensiva militar sobre la península del [[Sinaí]], mientres la cual les sos tropes algamaron la canal. La ofensiva foi parte de la [[Guerra de los Seis Díes]]. Anque la guerra cesó en menos d'una selmana, los israelinos negar a retirase de la canal hasta [[1975]], lo que motivó'l so bloquéu y Exiptu perdió la península del Sinaí. Anque Nasser trató de dimitir nun primer momentu, llogró de l'Asamblea Nacional plenos [[poder llexislativu|poderes llexislativos y executivos]]. Esanició a los elementos contrarios del exércitu y reforzó los alcuerdos militares y políticos cola URSS en dos trataos de [[1967]] y [[1969]]. Amás, el 90&amp;nbsp;% de l'actividá económica quedó en manes del Estáu.

La segunda presa de Assuan, la Presa Alta (El saad al Aali), empezó a construyise en 1960. En 1964 empezaba a enllenase'l banzáu, llamáu [[llagu Nasser]], terminando la presa en 1970 y algamando la capacidá total en 1976.

=== L'Exiptu modernu qu'empecipió Sadat ===
[[Ficheru:Begin, Carter and Sadat at Camp David 1978.jpg|thumbnail|300px|derecha| D'esquierda a derecha, [[Menachem Begin]], [[Jimmy Carter]] y [[Anwar el-Sadat]] en Camp David]]
En [[1970]], el presidente Nasser finó inesperadamente, víctima d'un [[infartu|ataque al corazón]]. El poder foi asumíu por [[Anwar el-Sadat]] quien hasta entós yera Vicepresidente, y qu'empecipió una política de conciliación escontra Israel. En [[1971]] aprobóse una nueva Constitución y camudóse el nome del país a la so actual denominación como República Árabe d'Exiptu. 

A partir de 1973 alloñar de la [[XRSS]] y avérase a [[EE. XX.]] El partíu Unión Socialista Árabe convertir en socialdemócrata. 

Sadat empecipió reformes económiques que [[lliberalización|liberalizaron]] una parte importante de les industries. La situación foi estable hasta que na [[guerra del Yom Kippur]] la ofensiva contra Israel volvió fracasar y en [[1974]] asocediéronse graves fregaos con estudiantes y trabayadores. La comparanza popular con Nasser debilitaba al nuevu líder que nun tenía'l carisma del so predecesor y acusábase-y de los males del país.

Tres años de negociaciones yá col aproximamientu a les tesis d'[[Estaos Xuníos]] y la [[Comunidá Europea]], Sadat y el [[primer ministru]] israelín [[Menahem Begin]] roblaron los [[Alcuerdos de paz de Camp David]], so los auspicios del [[Presidente d'Estaos Xuníos]] [[Jimmy Carter]], lo qu'abrió la esperanza d'una paz duradera n'[[Oriente Mediu]]. Esto valió-y a Sadat y [[Menachem Begin]] el [[Premiu Nobel de la Paz]]. Sicasí les demás naciones árabes y el pueblu d'Exiptu sintiéronse traicionaos con estos alcuerdos. Grupos ultranacionalistas opositores a la política conciliadora de Sadat llevaron a cabu un atentáu nel so contra, y asesinar xunto a otros miembros del réxime mientres un desfile militar en [[1981]].

=== Hosni Mubarak ===
[[Ficheru:George W. Bush &amp; Hosni Mubarak.jpg|thumb|230px|[[Hosni Mubarak]] xunto a [[George W. Bush]]. El sofitu del mandatariu exipciu a la guerra d'Iraq foi duramente criticáu polos sos vecinos árabes.]]
De magar, Exiptu tuvo en manes de [[Hosni Mubarak]] como presidente. En [[1982]] recupérase'l [[Sinaí]] y Mubarak va ser reelixíu en [[1987]]. Establez de nuevu rellaciones diplomátiques colos países árabes y reingresa na [[OPEP]], pero la [[Invasión d'Iraq de 2003|Guerra d'Iraq]] volverá alloñar a Exiptu –pol so sofitu a la coalición liderada por [[Estaos Xuníos]]– de bona parte de los sos vecinos, y a la denuncia de la so política pola [[Organización pa la Lliberación de Palestina]]. Mubarak supera en [[1995]] un atentáu preparáu por Islamistes sudaneses y amonta entá más la so política de represión del [[terrorismu]] de corte islámicu que costara la vida del Presidente Sadat.

Tres el [[atentáu de Luxor de 17 de payares de 1997]], la política penitenciaria exipcia camuda con una estensión de les execuciones que fai intervenir a la comunidá internacional y [[Amnistía Internacional]] ensin ésitu. Los atentaos islamistes repitir dempués en [[Atentaos del 23 de xunetu de 2005 en Sharm el-Sheij|Sharm el-Sheij en 2005]].

Los atentaos, xuníos al efeuto de los [[atentaos del 11 de setiembre|del 11 de setiembre de 2001 n'Estaos Xuníos]], llevó al país a una crisis nos ingresos por turismu especialmente grave. 

El gobiernu de Mubarak acometió la creación d'un valle paralelu al del Nilu pa crear una gran zona agrícola nel desiertu occidental, per mediu de la construcción del [[canal de Toshka]]. Esti proyeutu va dexar la creación de puestos de trabayu y la desconxestión de les descomanadamente poblaes ciudaes riberanes del Nilu.

=== La revolución de 2011 ===
{{AP|Revolución exipcia de 2011}}

A finales de 2010 el pueblu exipciu llanzar a la cai en contra del sistema políticu esistente. La resultancia ye'l cambéu de gobiernu y la salida de Mubarak.

== Ver tamién ==
* [[Cultura d'Exiptu]]
* [[Antiguu Exiptu]]
* [[Historia de les instituciones nel Antiguu Exiptu]]
* [[Biblioteca d'Alexandría]] 


== Bibliografía ==
* Chrétien, Maxime (1958) ''Historia del Exiptu Modernu''. Editorial Vergara. Barcelona.
* Hourani, Albert (1992) ''Historia de los pueblos árabes''. Ariel. Barcelona.
* López García, Bernabé (1997) ''El mundu árabo-islámicu contemporaneu. Una historia política.'' Editorial síntesis. Madrid. 
* Nasser, G.A. y VV.AA. (1965) ''Nasserismu y Marxismu''. Jorge Álvarez Editor. Buenos Aires.
* VV.AA. ''L'Estáu del Mundu''. Editorial Akal. Ediciones utilizaes: 1995, 1996, 1997, 1998, 1999.

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|History of Egypt}}
{{commonscat|Ancient Egypt|Antiguu Exiptu}}
* [[Manetón]]: ''Historia d'Exiptu'' (''Αίγυπτιαχά''; en [[llatín]], ''Aegyptiaca'').
** [http://web.archive.org/web/http://germanicus.com.ar/Maneton/index.htm Testu español], con índiz electrónicu; traducción, introducción y notes de [[César Vidal]].
* [[Isaac Asimov]]: ''Introducción a la Historia d'Exiptu''.
** [http://web.archive.org/web/http://www.cristoraul.com/SPANISH/sala-de-llectura/HistoriaUniversal/Exiptu/Asimov/EXIPTU_DOOR.html Testu español], con índiz electrónicu.
* [http://www.egiptomania.com/historia/ Portal d'Historia Antigua d'Exiptu] (n'español)
* [http://www.institutoestudiosantiguoegipto.com/ Institutu d'Estudios del Antiguu Exiptu] (n'español)
* [http://web.archive.org/web/http://www.website1.com/odyssey/week6/fyi.html Historia Moderna d'Exiptu], n'inglés.
* [http://www.gutenberg.org/etext/17321 Historia d'Exiptu nel ''Proyeutu Gutenberg''], n'inglés.
* [http://st-takla.org/Egypt-1.html Historia d'Exiptu], páxina exipcia n'inglés.
* [http://www.transoxiana.org/0104/sasanians_esp.html Compareti - Sasánidas n'África - Transoxiana 4]
* [http://www.transoxiana.org/0107/castiellos-antiguu_egipto.html Castiellos - Los oríxenes d'Exiptu- Transoxiana 7]
* [http://www.transoxiana.org/0107/campagno-tao_egipto.html Campagno - Surdimientu del Estáu n'Exiptu - Transoxiana 7]
* [http://www.transoxiana.org/0109/bakos-egipto_brasil.html Bakos - Exiptoloxía y egiptomania en Brasil - Transoxiana 9]
* [http://www.transoxiana.org/0105/etica.html Cersosimo - Ética y Moral nel Antiguu Exiptu - Transoxiana 10]


{{Tradubot|Historia de Egipto}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Exiptu]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>2il0ckbzhxfbo2tx9gqe5wgloi3ce2a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Historia d'Etiopía</title>
    <ns>0</ns>
    <id>90467</id>
    <revision>
      <id>3714309</id>
      <parentid>3709585</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:16:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22831" xml:space="preserve">[[Ficheru:1771 Bonne Map of Abyssinia (Ethiopia), Sudan and the Red Sea - Geographicus - Abissine-bonne-1771.jpg|thumb|right|300px|Mapa históricu d'Etiopía (llamada entós &quot;Abisinia&quot;) en 1771]]
'''[[Etiopía]]''' ye l'estáu independiente más antiguu d'[[África]], y unu de los más antiguos del mundu. Xuntu con [[Liberia]], ye l'únicu de los estaos africanos que nunca formó parte d'un imperiu colonial (quitando los cinco años d'ocupación italiana, 1936-1941). Na so historia entecruzáronse influencies d'África del Norte, [[Oriente Mediu]] y l'África subsaḥariana.

== Oríxenes ==
[[Ficheru:Lucy Mexico.jpg|thumb|'''Lucy''', ''[[Australopithecus afarensis]]'']]
La ocupación humana n'Etiopía ye más antigua qu'en casi cualesquier otra zona del globu, y ye posible que l'apaición del modernu [[homo sapiens]] tuviera llugar en territoriu etíope. Tres cráneo de ''[[Homo sapiens idaltu]]'', que daten de fai 158 mil años, fueron decubiertos en [[Herto Bouri]], nel añu [[1997]] pol equipu de paleoantropólogos empobináu por [[Tim White]].&lt;ref&gt;{{cita publicación|apellíu1=White|nome1=Tim D.|apellíos2=Asfaw|nome2=Berhane|apellíos3=Tastia|nome3=David|apellíos4=Gilbert|nome4=Henry|apellíos5=Richards|nome5=Gary D.|apellíos6=Suwa|nome6=Gen|apellíu7=Clark Howell|nome7=F.|títulu=Pleistocene Homo sapiens from Middle Awash, Ethiopia|publicación=Nature|fecha=12 de xunu de 2003|volume=423|númberu=6941|páxines=742–747|doi=10.1038/nature01669|url=http://www.nature.com/nature/journal/v423/n6941/abs/nature01669.html}}&lt;/ref&gt;

Esiste ciertu tracamundiu ente l'usu del términu Etiopía na Antigüedá y l'actual. Los antiguos griegos utilizaben la pallabra ''Aithiopia'' (Αἰθιοπία), que significa «el país de les cares quemaes» (de αἴθω ''aithô'' «quemar» y ὤψ ''ôps'', «cara») pa referise a un área bien estensa, que tomaba [[Nubia]], [[Sudán]], l'actual Etiopía y parte del desiertu de [[Libia]]. Nun sentíu ampliu, podía referise a cualquier llugar d'África asitiáu al sur d'Exiptu. Nesti sentíu ye utilizáu'l términu en numberosos testos, incluyendo la [[Ilíada]] (I, 423).

Los primeros datos tocantes a l'actual Etiopía vienen de mercaderes exipcios que la visitaron dende l'añu 3000 e.C. , quien dan a esta tierra, al sur de [[Nubia]] y de [[Kush]], los nomes de [[Punt]] y [[Yam]]. Yeren la &quot;tierra de los dioses&quot;, onde los exipcios aprovir d'arumes tales como inciensu y mirra, lo mesmo que de ébanu, marfil y esclavos. La espedición de la qu'esisten más datos ye la entamada pola reina [[Hatshepsut]], nel sieglu XV e.C. , pa llograr mirra. Sicasí, los datos son confusos, y nun dexen determinar la verdadera llocalización d'estos países nin les carauterístiques de los sos habitantes.

El [[Reinu de Saba]], mentáu nel [[Antiguu Testamentu]], ye n'ocasiones identificáu como Etiopía, pero ye más frecuente la opinión de que taba asitiáu en [[Yeme]], como afirma la tradición árabe. Según otres teoríes, sería un estáu a caballu ente dambos territorios. Según la lleenda, cuntada nel llibru sagráu [[Kebra Nagast]], [[Menelik I]], fíu del rei [[Salomón]] y de la [[reina de Saba]] foi'l fundador del Imperiu Etíope.

== Antigüedá y Edá Media ==
=== El reinu d'Aksum ===
{{AP|Reinu d'Aksum}}
[[Ficheru:Axum northern stelea park.jpg|thumb|left|250px|Obeliscu en Aksum.]]
El primer estáu conocíu que puede allugase con certidume na actual Etiopía ye'l [[reinu d'Aksum]], que toma'l so nome de la ciudá d'[[Aksum (ciudá)|Aksum]], na Etiopía actual. El so orixe, según créese, atópase na llegada alredor del añu 400 e.C. de colonos provenientes del sudoeste de Arabia. Dende'l sieglu III&amp;nbsp;d.&amp;nbsp;C., el reinu d'Aksum convertir na principal potencia de la rexón, como lo atestigua'l fechu de que'l profeta persa Esquites citar como unu de los grandes imperios de la dómina, xuntu con [[Imperiu romanu|Roma]], [[China]] y [[Imperiu persa|Persia]]. Sábese que Aksum comerció cola [[India]] y l'[[Imperiu bizantín]] al traviés del puertu d'[[Adulis]], nel [[Mar Bermeya]]. 

El cristianismu foi introducíu nel país pol monxu siriu [[Frumencio]], quien darréu foi consagráu obispu d'Etiopía por [[Atanasio|San Atanasio]], [[patriarca d'Alexandría]]. Frumencio llogró la conversión del rei [[Ezana]], del que se caltienen delles inscripciones, anteriores y posteriores a la so conversión al cristianismu. La Ilesia etíope, por tanto, vien de la Ilesia copta d'Alexandría; como ella, permaneció fiel al credo [[monofisismu|monofisita]], condergáu nel [[Concilio de Calcedonia]] ([[451]]). La conversión de los etíopes debió de ser un procesu lentu. De la dómina de Ezana data tamién l'espardimientu de la escritura [[ge'ez]]. L'idioma ge'ez terminó sustituyendo al [[Idioma griegu|griegu]] na [[lliturxa]]; inda güei ye la [[llingua llitúrxica]] de la [[Ilesia etíope]].

El final del reinu d'Aksum ye tan misteriosu como'l so empiezu. Paez ser que, a partir del [[sieglu VIII]], la meyora del [[Islam]] foi enzancando cada vez más el so comerciu pol [[mar Bermeya]], obligando a los etíopes a replegase escontra'l sur. Nel interior el reinu subsistió, en franca decadencia, tres siglos más. 

Queden dellos restos arqueolóxicos del [[reinu d'Aksum]], como los obeliscos d'Aksum o de Matara, que son ensin dulda monumentos funerarios de los principales reis.

=== La dinastía Zagüe ===
{{AP|Dinastía Zagüe}}
[[Ficheru:Bet Giyorgis church Lalibela 01.jpg|250px|right|Iglesias talles na roca de Lalibela.]]
A partir del sieglu VIII el reinu d'Aksum queda aislláu del Mar Bermeya, lo que representa un xiru na historia etíope. La ciudá de [[Massawa]] cayó en manes de los musulmanes, y el puertu de Adulis foi destruyíu. Mientres dos sieglos, el reinu etíope viose obligáu a replegase escontra l'interior, escontra los pandos meridionales d'[[Rexón de Amhara|Amhara]] y del [[Shoá]]. Hubo, sicasí, intentos de recuperar los territorios perdíos: Massawa foi reconquistada a principios del sieglu X, y les islles de Dahlák y de Zeila, de población musulmana, convertir en tributaries.

Hacia l'añu 1000, una princesa non cristiana (seique xudía, o quiciabes animista), llamada '''Judith''', Guedit o Esato, venció al postreru de los reis d'Aksum, aniquilando a tola familia real (según la lleenda, salvóse l'herederu, que depués restauraría la dinastía), y escorrió fiero a los cristianos. Judith y los sos descendientes rixeron Etiopía hasta l'añu [[1137]], en qu'un [[agau]] llamáu '''Mara Takla Haymanot''' derrocar, estableciendo la dinastía Zagüe.

La dinastía Zagüe reinó n'Etiopía hasta l'añu [[1270]]. La so capital yera la ciudá de Roha (actual [[Lalibela]]), en [[Lasta]]. El monarca más importante foi [[Gebra Maskal Lalibela]] (c.1185-1225), conocíu sobremanera porque mientres el so reináu escaváronse les [[Ilesies tallaes na roca de Lalibela|ilesies rupestres de Lalibela]] na capital del reinu, que tomó dende entós el nome del monarca. Mientres el reináu de Lalibela fueron unviaes dos embajada a [[El Cairu]], en [[1200]] y [[1209]].

=== La restauración de la dinastía salomónica ===
L'últimu rei Zagüe foi destronáu por '''Yekuno Amlak''', supuestu descendiente de los reis d'Aksum, quien restauró la llamada &quot;dinastía salomónica&quot;. Dicha dinastía recibe esti nome porque se proclama heredera, al traviés de los reis d'Aksum, de [[Menelik I]], fíu de [[Salomón]] y la [[reina de Saba]]. Posiblemente foi nesta dómina cuando se redactó'l ''[[Kebra Nagast]]'' (''Llibru de la Gloria de los Reis d'Etiopía'', c. 1300), testu qu'axunta diverses tradiciones y que'l so principal propósitu ye encontar la llexitimidá y continuidá de la dinastía. D'estos momentos data tamién el títulu de ''negus negusti'', rei de reis o emperador, qu'estrema al soberanu d'Etiopía. El títulu señalaba'l so preeminencia sobre otros reis (''negus''), nominalmente los sos tributarios. Tolos esfuercios de los reis d'esta dinastía diben empuestos a llograr la unidá nacional basada na relixón cristiana y na so autoridá por derechu divín.

El reinu etíope tomaba na dómina tres provincies principales: [[Tigré]], nel norte, [[Rexón de Amhara|Amhara]], nel centru, y [[Shoá]] nel sur. La sede del ''negus negusti'' atópase na rexón central de Amhara. Los reis más importantes d'esta dómina fueron '''Amdé Tsion''' (''la columna de Sion''), quien reinó ente [[1314]] y [[1344]] y realizó delles conquistes na mariña del Mar Bermeya, llegando inclusive a la Península Arábiga, y '''Zera Yaqob''' ([[1434]]-[[1468]]), celosu guardián de la ortodoxa relixosa, qu'escorrió con saña a los [[musulmán|musulmanes]] y redactó el '''''Mets'hafa berhan''''' (''Llibru de la Lluz'').

== Edá Moderna ==
=== Contactos con Portugal ===
[[Ficheru:Prester John.jpg|thumb|200px|Imaxe del Preste Xuan según los esploradores portugueses.]]
A finales del [[sieglu XV]], Etiopía foi visitada por esploradores portugueses, como [[Pedro de Covilham]], quien llegó a la rexón en [[1490]], portador d'una embaxada del rei de Portugal. Covilham creyó atopar n'Etiopía'l reinu del [[Preste Xuan]]. A principios del sieglu siguiente, l'emperador etíope unvió a la corte de Portugal a un emisariu [[Armenia|armeniu]], llamáu Mateo, pa solicitar l'ayuda del monarca contra los musulmanes. Respondiendo a esti pidimientu, en [[1520]] una flota portuguesa enfusar nel Mar Bermeya y llevó una embaxada ante'l negus [[Lebna Dengel]], que permaneció nel país mientres seis años. Unu de los embaxadores foi'l padre [[Francisco Alvares]], autor d'una de les primeres cróniques sobre Etiopía.

Ente [[1528]] y [[1540]] Etiopía foi invadida por un exércitu musulmán, comandado pol famosu xeneral [[Ahmad ibn Ibrahim al-Ghazi]]. El ''negus'' [[Lebna Dengel]] foi derrotáu y convirtióse nun fuxitivu, analayando d'una ciudá a otra. El so nuevu pidimientu d'ayuda a Portugal nun foi desoyida: en [[1541]] llegó a Etiopía, procedente de la India, una flota portuguesa, que tresportaba una fuercia de 400 [[mosqueteru|mosqueteros]], sol mandu de [[Cristóbal de Gama]], fíu del famosu esplorador [[Vasco da Gama]]. De primeres, les tropes portugueses, sofitaes por abondoses contingentes etíopes, algamaron dellos ésitos, pero n'agostu de [[1542]] fueron vencíos por al-Ghazi, nuna batalla que se cobró amás la vida del militar portugués. Sicasí, al-Ghazi terminó per ser derrotáu y muertu na batalla de Wayna-Daga, el [[21 de febreru]] de [[1543]].

Cola espedición de Cristóbal de Gama llegaron a Etiopía los misioneros [[xesuita|xesuites]]. Unu d'ellos, [[Pedro Páez]] (1564-1622) aportó a un personaxe importante na corte del ''negus'', y dirixó la construcción de delles ilesies y otros edificios, munchos de los cualos caltiénense na actualidá. L'actividá misionera de Páez llogró la conversión al catolicismu de numberosos etíopes ya inclusive el ''negus'' Susneyos llegó a abrazar la fe romana. Sicasí, dicha conversión produció numberoses sulevaciones populares, casi una guerra civil, que se saldó con numberoses baxes. Susneyos proclamó la llibertá d'eleición ente'l catolicismu y la fe copta, pero cuando aportó al tronu [[Fasiladas|Fasiladas el Grande]] ([[1632]]-[[1667]]) decretó la espulsión de los xesuites ([[1633]]) y empezó una furiosa persecución del catolicismu.

=== Periodu de Gondar (1630-1769) ===
[[Ficheru:Gonder.jpg|thumb|250px|Castiellu de Gondar.]]
L'emperador [[Fasiladas|Fasiladas el Grande]] (1632-67) treslladó a la ciudá de [[Gondar]], al norte del [[llagu Tana]], la capitalidad del reinu, polo que se fala na historia d'Etiopía d'un &quot;periodu de Gondar&quot;, que duraría hasta l'añu [[1769]]. Gondar ye entá na actualidá famosa polos castiellos que nella construyó Fasiladas.

El periodu de Gondar carauterizar pol aislamientu internacional d'Etiopía, motiváu polos incidentes que desaguaron na espulsión de los xesuites. 

[[Iyasu I]] &quot;el Grande&quot; ([[1682]]-[[1706]]) rompió cola política aislacionista de los sos predecesores, recibiendo en [[1698]] al embaxador francés [[Charles Jacques Poncet]], representante de [[Lluis XIV]]. Consolidó la so autoridá sobre la Ilesia copta. Asocedió-y el so fíu y asesín '''Takla Haimanót''', que namái reinó dos años y morrió de la mesma asesináu. 

Tres l'asesinatu de Takla Haimanót llegó un periodu de caos, nel que l'exércitu intervieno frecuentemente, entronizando y deponiendo gobernantes al so antoxu. Tres el reináu de Iyasu II, moteyáu &quot;el Pequeñu&quot; (1730-1755).
[[Ficheru:Ethiopia Map-1850.jpg|thumb|160px|Etiopía mientres la Era de los Príncipes.]]

== Edá contemporánea ==
=== Yera de los Príncipes (1769-1855) ===
La ''Yera de los Príncipes'', empecipiar cola muerte d'emperador [[Iyasus II]] en [[1755]], y el consiguiente debilitamientu de la dinastía salomónica. Carauterízase pola esistencia de conflictos relixosos ente les comunidaes musulmanes y cristianes tradicionales, y ente los señores feudales y el gobiernu imperial. Nesti periodu, el poder de la monarquía foi clisáu pol poder de los caudiellos locales o príncipes. La coronación de [[Teodoro II d'Etiopía|Lij Kassa]] como emperador en [[1855]], punxo fin a la era de los príncipes.

=== L'Imperiu (1855-1974) ===
==== Reináu de Menelik II ====
[[Menelik II]] modernizó'l reinu etíope: fundó la nueva capital, [[Adís Abeba]], abolió la esclavitú, y proyeutó instaurar la enseñanza obligatoria y un modernu códigu de derechu. Anque nun pudo poner en práutica toles sos reformes. 
[[Ficheru:Menelik II.jpg|thumb|150px|left|Menelik II]]

Los europeos apoderárense de los principales puertos del [[mar Bermeya]]: los [[Italia|italianos]] de Massawa, los [[Reinu Xuníu|británicos]] de Zeila y los [[Francia|franceses]] de Obók y depués de Dchibuti. Menelik robló colos italianos el Tratáu de Uchalli ([[1889]]). Sicasí, en [[1896]], Menelik, ante los intentos italianos de quita-y de la soberanía, denunció'l tratáu y venció al exércitu italianu, comandado pol xeneral Baratieri, na [[batalla de Adua]]. 

Los italianos viéronse obligaos a reconocer la soberanía etíope, pero xuraron vengación (lo que fixeron en 1935 con [[Mussolini]]). 

En [[1906]], Menelik sufrió una semiparálisis. En [[1909]] designó como socesor al so nietu [[Iyasu V|Lij-Iyasu]], anque'l poder efectivo pasó temporalmente a manes de la emperatriz [[Taitu Betul]]. Menelik II morrió en 1913. 

Lij-Iyasu, el so socesor col nome de '''[[Iyasu V]]''', convirtióse abiertamente al [[Islam]], proclamándose descendiente de [[Mahoma]], y non de [[Salomón]], lo que causó la irritación de los sos súbditos cristianos, que lo depunxeron en [[1916]], cola aprobación de la Ilesia Ortodoxa Etíope. 

Los etíopes cristianos entós entronizaron a la fía de Menelik, [[Zauditu]], teniendo como rexente y herederu al ras Tafari, el futuru [[Haile Selassie I]].

==== Haile Selassie I ====
[[Ficheru:Addis Ababa-8e00855u.jpg|thumb|250px|Emperador Haile Selassie en 1942.]]
En [[1930]], al morrer la emperatriz, '''Ras Tafari Makonnen''' foi coronáu emperador col nome de [[Haile Selassie]]. 

En [[1931]] dio una [[Constitución]] qu'establecía un [[absolutismu|réxime absolutista]] na que l'emperador recibía tol poder por derechu divín, con un Conseyu Priváu y un [[Parllamentu]] [[bicameral]] de calter consultivu integráu por un Senáu y una Cámara de Diputaos. 

Tratando d'evitar les reivindicaciones italianes, robló alcuerdos comerciales con [[Xapón]] y [[Estaos Xuníos]] pa buscase'l so favor. Foi obligáu a abelugase n'[[Inglaterra]] depués de la so derrota polos italianos en 1936.

El movimientu rastafari cree en Selassie como nun Mesíes Negru, Cristu veníu nel so papel de Rei. Esti movimientu estendióse principalmente en Xamaica dende los años trenta y depués nel mundu enteru dende los años setenta, debíu principalmente al ésitu del jamaiquino Bob Marley, un cantante rastafari.

==== Ocupación italiana ====
Na nueche del 2 al [[3 d'ochobre]] de [[1935]], tropes de la Italia [[fascista]] procedentes d'[[Eritrea italiana|Eritrea]] [[Invasión d'Etiopía|invadieron Etiopía]]. La capital, [[Adís Abeba]], foi tomada polos italianos el [[5 de mayu]] de [[1936]]. 
[[Ficheru:ColonialesdeBandeIrregolari.jpg|thumb|right|250px|Tropes etíopes coloniales pertenecientes a los &quot;Gruppi Irregolari&quot; del exércitu italianu.]]
Italia se anexonó formalmente Etiopía'l [[9 de mayu]] de [[1936]], creando'l so [[Imperiu colonial italianu|Imperiu italianu]] so la forma d'un estáu satélite colonial llamáu [[África Oriental Italiana]], y llevando alantre una serie de reformes polítiques y culturales (como l'abolición de la esclavitú), fundaciones de poblaos y la construcción de numberoses obres d'infraestructura. 

Dellos etíopes acomuñar a los italianos a raigañu del consiguiente desenvolvimientu d'Etiopía nos cinco años de dominiu italianu: inclusive hubo unidaes militares d'etíopes nel exércitu colonial italianu en 1940.

L'emperador tuvo que exiliase en [[Gran Bretaña]] y la [[Sociedá de Naciones]] nun resolvió'l conflictu en favor de los intereses etíopes a pesar de les reclamaciones de [[Francia]] y el Reinu Xuníu. 

Cinco años dempués, en 1941, nel contestu de la [[Segunda Guerra Mundial]], los italianos fueron ganaos polos británicu, siendo espulsaos d'Etiopía, Eritrea y Somalia. Haile Selassie recuperó'l so tronu, amestándose'l territoriu d'[[Eritrea]].

==== Periodu de posguerra ====
En [[1955]] establecióse un modelu constitucional más modernu, reconociendo'l [[sufraxu universal]], anque ''de facto'' siguió'l sistema absolutista. La unión federal a [[Eritrea]] en [[1952]] y la so posterior anexón en [[1962]] favorecieron el movimientu de resistencia ya independentismu. Los problemes mientres esti tiempu non yá proveníen del interior. [[Alemaña]], Francia, Gran Bretaña dend'[[Europa]], Estaos Xuníos y la [[Xunión Soviética]] nes sos respeutives posiciones mientres la [[guerra fría]] y los vecinos [[Sudán]] y [[Somalia]] caltendríen un pulsu en [[política internacional]] sobre'l territoriu etíope. Esto obligaba al emperador a tratar de caltenese equidistante de dambes potencies.

La definitiva crisis social producir tres la seca de la primer metá de la década de 1970, cuando cerca de 450&amp;nbsp;000 persones morrieron de fame y sei nel país. Les protestes fueron xeneralizaes: [[sindicatu|sindicatos]], estudiantes, grupos d'oposición y parte del exércitu amosáronse abiertamente contrarios a un [[feudalismu|réxime casi feudal]] que nun podía responder a les necesidaes de la nueva sociedá, siendo depuestu l'emperador en setiembre de [[1974]].

=== Periodu socialista (1974-1991) ===
{{AP|Guerra d'Ogaden|Guerra civil etíope}}
[[Ficheru:Revolutionary monument extols the virtues of communism, Ethiopia.jpg|thumb|250px|Monumentu a les virtúes del comunismu.]]

Al añu siguiente, el xeneral [[Teferi Benti]], presidente del gobiernu militar provisional, abolió definitivamente la monarquía y proclamó una [[República Democrática Popular d'Etiopía|república popular]]. Realizáronse radicales reformes pa establecer un sistema socialista: nacionalización de la banca y de numberoses empreses, reforma agraria, campañes d'alfabetización, etc. Coles mesmes vivíase una situación de práutica [[Guerra Civil Etíope|guerra civil]] ente'l poder central y dellos grupos insurxentes, especialmente independistas eritreos. Tres l'asesinatu de Teferi Benti el 3 de febreru de [[1977]], facer col poder el teniente coronel [[Mengistu Haile Mariam]].

Mengistu allinió definitivamente a Etiopía nel bloque comunista, rompiendo rellaciones con [[Estaos Xuníos]] y roblando trataos d'asistencia cola [[XRSS]] y con [[Cuba]]. En [[1978]] la [[Somalia]] de Mohamed Siad Barre invadi Etiopía. Cuba unvia un contingente militar internacionalista que tres un gran esfuerciu llogra, de forma conxunta coles fuercies etíopes ganar la invasión. Unu de los soldaos cubanos prindaos polos somalinos, conviértese, sicasí, n'unu de los prisioneros de guerra más antiguos del mundu. L'entós nuevu teniente Orlando Cardoso Villavicencio solo saldría de la so prisión y tornaría a la so patria en [[1988]].

Mengistu realizó socesives reformes pa llograr caltenese nel poder y sobrevivió en [[1989]] a una intentona de golpe d'estáu, que foi reprimida con estrema durez. Sicasí, en [[1990]], ante la cayida del bloque socialista n'Europa, viose obligáu a anunciar el final del réxime de partíu únicu y l'adopción d'una economía de llibre mercáu. Estes reformes nun torgar que al añu siguiente Mengistu fuera derrocáu y obligáu a exiliase en [[Zimbabue]], mientres dos organizaciones armaes facer col poder: el FPLE (Frente Popular de Lliberación d'Eritrea), que gobernaría ''de facto'' Eritrea hasta la so independencia, en [[1993]], y el FDRPE ([[Frente Democráticu Revolucionariu del Pueblu Etíope]]), que tomó'l poder nel restu del país.

=== Historia recién ===
En 1991 el máximu dirixente del FDRPE, [[Meles Zenawi]], foi proclamáu xefe del estáu, cuando derrocó al Gobiernu de Mengistu Haile Mariam, líder de la Xunta Militar que controló'l país de 1974 a 1987. Primero exerció como presidente provisional y en 1995 foi escoyíu primer ministru, cargu que desempeñó dende entós ente acusaciones de fraude eleutoral.

Ente [[1998]] y [[2000]] producióse una [[guerra ente Etiopía y Eritrea|guerra con Eritrea]] por una disputa fronteriza, que se cerró con un alcuerdu favorable a Etiopía. Nes eleiciones llexislatives de [[2000]], el FDRPE volvió consiguir la mayoría.

El 21 d'agostu de [[2012]] muerri [[Meles Zenawi]] a los 57 años abrir una nueva etapa na historia del país onde entá nun se sabe'l papel que va xugar la disidencia política tan reprimida mientres esti periodu.

== Ver tamién ==
* [[Persecución de rastafaris]]
* [[Imperiu d'Etiopía]]
* [[República Democrática Popular d'Etiopía]]
* [[Llista de reis y gobernantes d'Etiopía]]
* [[Kebra Nagast]]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

=== Bibliografía ===
* Lorenzo Mazzoni. [[Kebra Nagast]]. La [[Biblia]] secreta del [[Rastafari]]. Editorial Corona Borealis, mayu 2010. ISBN 978-84-92635-40-5
* R. O. Collins &amp; J. M. Burns (2007): ''A History of Sub-Saharan Africa'', [[Cambridge University Press]], ISBN 978-0-521-86746-7.

=== Enllaces esternos ===
{{commonscat|History of Ethiopia}}
* [http://biblia-rastafari.blogspot.com Biblia rastafari] Sitiu dedicáu a la historia d'Etiopía y al llibru sagráu &quot;Kebra Nagast&quot;

{{Tradubot|Historia de Etiopía}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Etiopía]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>0ft9x2uxm6jjw0252b2qjb2gg6updxg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Historia de Somalia</title>
    <ns>0</ns>
    <id>90475</id>
    <revision>
      <id>3714312</id>
      <parentid>3711499</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:16:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14672" xml:space="preserve">La '''historia de [[Somalia]]''' ye una de les más antigües del mundu, pero hai poca información sobre ella. 

El territoriu foi ocupáu por dellos [[sultanatu|sultanatos]] [[pueblu árabe|árabes]] a lo llargo de la mariña nordés d'[[África]]. Tiempu dempués [[Reinu Xuníu|británicos]], [[Francia|franceses]] y [[Italia|italianos]] establecieron sedes nesta rexón mientres el sieglu XIX. 
[[Ficheru:GrandeSomaliasettembre1940.gif|thumb|350px|La &quot;Gran Somalia&quot; que xunía a tolos somalinos nun únicu territoriu controláu polos italianos en 1940.]]
Los Italianos colonizaron l'área mayor y más fértil d'esti territoriu, creando la [[Somalia Italiana]], qu'esistió oficialmente como colonia italiana dende 1880 hasta 1947. 

Nel branu de 1941, el territoriu foi ocupáu por tropes britániques, qu'alministraron la Somalia Italiana hasta payares de 1949, cuando esta pasó a ser un territoriu del [[Conseyu d'Alministración Fiduciaria de les Naciones Xuníes]] so alministración d'[[Italia]].

Somalia surdió socesivamente de la unión de los territorios británicos ya italianos nel añu [[1960]].

La Lliga de Mocedá Somalina caltener nel poder na década del [[años 1960|60]], col [[presidente]] [[Abdi Rashid Shermake]]. Shermake foi asesináu en [[1969]], y un [[Golpe d'Estáu|golpe militar]] estableció como presidente a [[Mohamed Siad Barre]].

Mientres esta dómina, Somalia caltuvo rellaciones cola [[Xunión Soviética]], pero cuando aquélla sofitó a [[Etiopía]], rival de Somalia, ésta buscó xunise cola [[Organización del Tratáu del Atlánticu Norte|OTAN]]. Esto provocó un desequilibriu nel planu [[Economía de Somalia|económicu del país]].

Pola pésima situación económica, surdió una oposición armada nel norte del país en [[1987]]. Nel añu [[1990]], esti grupu adquirió'l control de la mayor parte del país. 

Aquel grupu estremar en [[1991]] por enfrentamientos ente [[clan|clanes]] tradicionales; el [[Movimientu Patrióticu Somalín]] (MPS) nel sur, y el [[Movimientu Nacional Somalín]] (MNS) nel norte. Per otru llau, el grupu &quot;[[Congresu Xuníu Somalín]]&quot; (CUS) tomó la capital del país, provocando la salida del presidente Barre. 

[[Mohamed Ibrahim Egal]], estableció un gobiernu nel norte, llamáu [[Somalilandia]], que nun foi reconocíu pol restu de los países. El mesmu añu bifórcase tamién [[Jubaland]] darréu sumida. En [[1998]] se autoproclamó otru estáu en [[Puntland]]. Dende entós el país escareció d'un gobiernu central, siendo característicu'l dominiu de ciertos grupos feudales en dellos territorios.

En [[1992]] [[Estaos Xuníos]] unvió tropes p'asistir cola repartición d'alimentos, pa socorrer a una población que pasaba por una fame y pa protexer en casu de peligru los [[Petroleru|barcos petroleros]] y de mercancíes con destín a Estaos Xuníos y con pasu obligáu peles agües xurisdiccionales somalines. Pero'l CUS oponer a esta intervención, y provocó la interrupción de l'ayuda estranxera. La [[Organización de les Naciones Xuníes|ONX]] intervieno pa la formación d'un gobiernu, ensin tener ésitu. Per otru llau, Somalilandia presenta una mayor estabilidá, pero sigue ensin ser reconocida pelos demás países.

== Edá Antigua ==
[[Ficheru:Zeila ruins.jpeg|thumb|left|Ruines del Sultanatu de Adal en [[Zeila]], Somalia.]]
La hestoria del actual territoriu de Somalia remontar a l'antigüedá, cuando la rexón foi conocida polos [[Antiguu Exiptu|antiguos exipcios]]. Ente'l [[sieglu II]] y el [[sieglu VII]] de nuesa yera, delles partes del territoriu fueron incluyíes nel reináu etíope d'[[Reinu d'Aksum|Aksum]]. Poco tiempu dempués, ciertes tribus árabes instalar a lo llargo de la mariña del [[golfu d'Adén]] y fundaron ellí un sultanatu centráu nel puertu de [[Zeila]]. Coles mesmes, el país se islamizó por cuenta de la influencia de chiitas llegaos d'[[Irán]]. De toes formes, los habitantes caltuvieron les sos llingües ancestrales en llugar d'adoptar l'árabe.

== Edá Media ==
A partir del [[sieglu XIII]], [[somalinos]] y pastores nómades instalaos nel norte del cuernu d'África, empezaron a emigrar escontra la rexón actual de Somalia. Enantes los ''[[oromo]]'', pregueros-llabradores, empecipiaren una migración escontra'l [[Ogadén]] y l'llanura abisinia. Toos estos pueblos instaláronse definitivamente nel territoriu. Dellos pueblos árabes intentaron apoderase del territoriu y munchos [[somalinos]] fueron moviéndose escontra l'esterior, sobremanera escontra Etiopía.

== Edá Contemporánea ==
[[Ficheru:Aerial view of a US helicopter as it flies over a Mogadishu residential area.JPEG|thumb|left|[[Mogadixu]] en 1992.]]
A lo llargo de los sieglos [[Sieglu XIX|XIX]] y [[Sieglu XX|XX]], [[Reinu Xuníu|británicos]], [[Francia|franceses]] y [[Italia|italianos]] establecieron sedes nesta rexón. La Somalia actual surdió'l [[1 de xunetu]] de [[1960]] cola unión de los territorios del [[Somalilandia Británica|Protectoráu de la Somalilandia Británica]] y la [[Somalia Italiana]], hasta entós parte del [[África Oriental Italiana]]. La entós denomada [[Somalilandia Francesa]] consiguiría la independencia por separáu, convirtiéndose nel actual [[Xibuti]], en 1977.

En [[1949]] les [[Organización de les Naciones Xuníes|Naciones Xuníes]] decidieron que Somalia fora puesta so la so tutela y que la so alministración fora realizada pol [[Italia|gobierno italianu]]. Esta situación caltener mientres un periodu de diez años que tenía de preparar el país pa la so independencia. Les tropes italianes regrasaron al país en 1 d'abril de 1950, de la que l'alministración italiana realizaba xeres de desenvolvimientu llocal, como abrir pozos, construyir escueles y hospitales o formar a les fuercies armaes. En [[1955]] formábase'l nucleu d'un gobiernu somalín autóctonu, al que siguió en [[1956]] la formación d'una asamblea llexislativa. En [[1959]] celebráronse eleiciones y en 1960 proclamóse la independencia'l 1 de xunetu, de forma antemanada, una y bones el mandatu italianu expiraba orixinalmente el 2 d'avientu. Promulgóse una constitución, aprobada por referendu el 22 de xunu de [[1961]].&lt;ref&gt;{{Cita llibru|apellíos=|nome=|enllaceautor=|títulu=Geographica. Tomu VII|url=|fechaaccesu=|añu=1973|editorial=Plaza y Janés|isbn=840160608X|editor=|allugamientu=|páxina=489|idioma=español|capítulu=}}&lt;/ref&gt;

La Lliga de Mocedá Somalina caltener nel poder nos [[años 1960]], col presidente [[:en:Abdirashid Ali Shermarke|Abdirashid Ali Shermarke]]. Shermarke foi asesináu en [[1969]], y un golpe militar estableció como presidente a [[Mohamed Siad Barre]].

Mientres esta dómina, Somalia caltuvo estreches rellaciones cola [[Unión de Repúbliques Socialistes Soviétiques]] (URSS), pero cuando ésta sofitó a [[Etiopía]], rival de Somalia, na [[Guerra Civil Somalina|guerra ente dambos]], Somalia volver escontra Occidente. La situación económica del país yera bien delicada.

Ante esta pésima situación económica, surdió una oposición armada nel norte del país en [[1987]]. En [[1990]], esti grupu adquirió'l control de la mayor parte del territoriu, eslleiéndose ''de facto'' l'estáu somalín enantes esistente. 

El grupu opositor estremar en [[1991]] por distintos motivos, ente ellos les tradicionales enemistaes ente distintos clanes y etnies; el Movimientu Patrióticu Somalín (MPS) nel sur, y el Movimientu Nacional Somalín (MNS) nel norte. Per otru llau, el grupu Congresu Xuníu Somalín (CUS) tomó la capital del país, provocando la salida del presidente Barre. 

[[Mohamed Ibrahim Egal]], estableció un gobiernu nel norte, llamáu [[Somalilandia]], al que siguió la secesión el mesmu añu de [[Jubalandia]], darréu sumida, nenguna de les cualos foi reconocida pol restu de los países. Dende entós el país escareció d'un gobiernu central, siendo característicu'l dominiu de ciertos grupos en dellos territorios.


En [[1992]] [[Estaos Xuníos]] unvió tropes p'asistir cola repartición d'alimentos, ayudando a socorrer a una población que pasaba por una fame. Pero'l CUS oponer a esta intervención y provocó la salida de l'ayuda estranxera. La [[Organización de les Naciones Xuníes]] (ONX) intervieno pa la formación d'un gobiernu, ensin tener ésitu. Per otru llau, [[Somalilandia]] presentaba una mayor estabilidá qu'otros recién estaos autoproclamados nel territoriu de l'antigua Somalia, como [[Puntlandia]], constituyíu en [[1998]], pero siguió ensin ser reconocida pelos demás países. Puntlandia, pela so parte, nun s'instauró como estáu independiente, sinón como parte de Somalia, so la forma de &quot;estáu autónomu&quot;, cola autoimpuesta obligación de restaurar y caltener la unidá de Somalia sobre la base d'un sistema federal.

N'abril de 2000 formóse'l llamáu Gobiernu Nacional de Transición de Somalia a partir de la ''Somalia National Peace Conference'' (SNPC) axuntada en [[Arta]], [[Xibuti]]. En xunetu de [[2000]] los delegaos de la conferencia de reconciliación, aprobaron una Llei nacional qu'actuaría como constitución de Somalia por un periodu transicional de trés años. Esta constitución garantizaba a los somalinos la [[llibertá d'espresión]] y [[Derechu d'asociación|asociación]], los [[derechos humanos]], y realizaba una [[separación de poderes]], garantizando la so independencia. Mientres esti periodu de transición, la República Somalina adoptó un [[federalismu|sistema federal]] de gobiernu, con 18 alministraciones rexonales. L'Asamblea de Transición Nacional exercía'l [[poder llexislativu]]. Taba formada por 245 miembros: 44 escaños per caúnu de los cuatro cles principales (Dir, Hawiye, Darod y Oigil) y 24 de l'alianza de los clanes menores, según 20 pa somalines de gran influencia y 25 pa muyeres. Foi inaugurada n'agostu de 2000 y escoyó al primer presidente del [[Gobiernu Transicional de Somalia]], [[Abdiqasim Salad Hassan]], quien ente otres coses, intervieno militarmente en [[Jubalandia]] en [[2004]].

[[Ficheru:Situación de la Guerra Civil Somalí.png|thumb|Situación del conflictu somalín en 2012.]]

En [[2004]] formalizóse un parllamentu interín de Somalia en [[Kenia]]. El parllamentu formó'l Gobiernu Federal de Transición de Somalia, presidíu por [[Abdullahi Yusuf Ahmed]], quien enantes fuera presidente de [[Puntlandia]] hasta [[2004]], y qu'aprobó la intervención d'una fuercia de paz internacional de les Naciones Xuníes, declaró ante la cadena de televisión [[British Broadcasting Corporation|BBC]] que l'Alianza de los &quot;señores de la guerra&quot; (refiriéndose a la ARPCT) nun combatía pol so executivu.

El [[26 de febreru]] de 2006, el parllamentu atopar por primer vegada en suelu de Somalia, na ciudá de Baidoa. La [[Segunda Batalla de Mogadixu]] empezó en [[mayu]] de [[2006]] ente l'[[Alianza pa la Restauración de la Paz y Contra el Terrorismu]] (ARPCT) y milicies lleales a la [[Unión de Tribunales Islámicos]]. Pal [[5 de xunu]] siquier 350 persones morrieren nel fueu cruzao.

El [[5 de xunu]] de [[2006]] súpose que'l [[Conseyu de Cortes Islámiques de Somalia]] tomara'l control de [[Mogadixu]], y que'l primer ministru, [[Ali Mohammed Ghedi]] buscaba entrar en negociaciones con esi grupu. El [[7 de xunetu]] rindióse'l postreru &quot;señor de la guerra&quot;, [[Abdi Qeybdid]],&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/africa/5167766.stm Somali Islamists win city battle''], BBC, 11 de xunetu de 2006&lt;/ref&gt; magar dellos meses dempués volvió a les andaes, proclamando l'estáu [[Galmudug]]. Unos meses más tarde, el gobiernu provisional recibió'l sofitu efectivu d'[[Etiopía]],&lt;ref&gt;[http://www.estrelladigital.es/a1.asp?sec=mun&amp;fech=10/10/2006&amp;name=somalia El Conseyu de Cortes Islámiques de Somalia declaren la 'guerra santa' contra'l Gobiernu''], Estrella Dixital, 10 d'ochobre de 2006&lt;/ref&gt; lo que llevó a la ''Unión de Tribunales Islámicos'', que caltenía'l control del sur del territoriu somalín, a declara-y la [[Yihad]] islámica.

Ente'l 25 y 26 d'avientu de 2006, l'exércitu etíope realizó una serie d'ataques en sofitu del gobiernu provisional contra los milicianos del [[Conseyu de Cortes Islámiques de Somalia]], que provocaron más de mil muertos ente los combatientes islamistes.

Darréu, a lo llargo de [[2007]], tantu [[Jubalandia]], como la mayor parte de los territorios controlaos pola [[Unión de Cortes Islámiques]], según [[Galmudug]], pasaron progresivamente a manes del [[Gobiernu Transicional de Somalia]], quedando l'estáu autoproclamado de [[Somalilandia]], y en menor midida l'estáu &quot;autónomu&quot; de [[Puntland]], como principales estorbises pa la reunificación total de l'antigua Somalia, xunto a les aiciones armaes de los restos de la [[Unión de Cortes Islámiques|UCI]]. Esi mesmu añu, una parte de la UCI convertir na [[Alianza pa la Reliberación de Somalia]] (ARS).

L'[[Alianza pa la Reliberación de Somalia|ARS]] y el [[Gobiernu Transicional de Somalia]] apautaron n'ochobre de [[2008]] ampliar el Parllamentu y constituyir un gobiernu d'unidá, lo que llevó en xineru de [[2009]] a la eleición del tercer presidente del [[Gobiernu Transicional de Somalia]], [[Sharif Sheid Ahmed]], quien fuera enantes miembru de la [[Unión de Cortes Islámiques]], nun intentu de crear un gobiernu nacional que pacificara finalmente a toles faiciones.

Dende xunetu de 2011, traviesa una de les peores [[Crisis alimentaria nel Cuernu d'África de 2011|crisis alimentarias]] de la so historia, por cuenta d'una seca, catalogada pelos medios de comunicación como la más intensa en 20 años y qu'afectó delles zones de [[Kenia]] y [[Etiopía]]. Más de 3 millones de persones atópase en riesgu de morrer por desnutrición y delles zones nun yeren accesibles pa los organismos d'ayuda pola presencia de grupos insurxentes islamistes.&lt;ref&gt;[http://es.noticias.yahoo.com/m%C3%A1s-dos-millones-somal%C3%ADes-fuera-del algame-la-105509289.html], Reuters, 23 de xunetu de 2011&lt;/ref&gt;

Hacia l'añu 2012 diversos partíos políticos axuntáronse pa dotar al país d'una constitución, poniendo asina fin al gobiernu de transición establecíu nel 2004 y unificando tres décades de conflictos al país.&lt;ref&gt;https://www.elpais.com.co/elpais/internacional/noticias/aprobada-constitucion-provisional-en-somalia&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://www.milenio.com/cdb/doc/noticies2011/b15d756991f6980df69b8924b0adf148&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|History of Somalia}}

{{Tradubot|Historia de Somalia}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Somalia]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]]</text>
      <sha1>6lxr5engrjsutburwhkg1lr2ia7izhc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Historia de Sudán</title>
    <ns>0</ns>
    <id>90477</id>
    <revision>
      <id>3714313</id>
      <parentid>3661422</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:16:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19288" xml:space="preserve">[[Ficheru:Sudan Meroe Pyramids 2001.JPG|thumb|right|250px|Antigües pirámides en Sudán.]]
Conocíu na [[Edá Antigua|Antigüedá]] como [[Nubia]], [[Sudán]] foi incorporáu pasu ente pasu al mundu árabe mientres la espansión [[Islam|islámica]] del [[sieglu VII]]. El sur, non controláu polos musulmanes, sufrió les incursiones de los cazadores d'[[esclavu|esclavos]].

Ente [[1820]] y [[1822]], Sudán foi conquistáu por [[Exiptu]] y anexonáu pa entrar, darréu, na esfera d'influencia [[Reinu Xuníu|británica]]. El Reinu Xuníu concedió-y la independencia en [[1956]]. De magar, sufrió una [[guerra civil]] mientres los postreros 46 años, motivada en gran parte polos conflictos ente'l gobiernu musulmán y les fracciones cristianes y animistas que s'oponen a la [[xaria]], o llei musulmana.

== Prehistoria ==
Escontra l'octavu mileniu antes de Cristu, pueblos de cultura neolítica asitiárense n'aldegues fortificaes d'[[adobe]] nel actual territoriu de Sudán, que complementaben la caza y la pesca nel [[Nilu]], cola recueya de ceberes y la ganadería. Investigaciones antropolóxiques y arqueolóxiques indiquen que mientres el periodu predinástico [[Nagada]], les poblaciones de Nubia y l'Altu Exiptu yeren étnicamente y culturalmente casi idénticos, según los sistemes d'evolución de la realeza faraónica escontra'l 3300 e.C. &lt;ref&gt;[http://www.homestead.com/wysinger/keita-1993.pdf] &lt;/ref&gt;

== Cultures antigües y clásiques ==
[[Ficheru:Wall of Meroe Pyramid chapel Amanitenmomide Dez2005.jpg|thumb|200px|[[Baxorrelieve]] esculpíu nuna de les pirámides de Meroe.]]
{{VT|Naqada (cultura)|Reinu de Kush|Meroe|Nobatia}}
El primer rexistru históricu del norte de Sudán provién de fontes [[Imperiu Antiguu d'Exiptu|exipcies]], que describen la tierra enagües enriba del primer tabayón del [[Ríu Nilu|Nilu]], denomada Kush, como una zona &quot;miserable&quot;, que daten del tercer mileniu e.C. Al traviés de los sieglos, desenvolvióse'l comerciu escontra les actuales tierres de Sudán. Caravanes provenientes d'Exiptu llevaben granu a [[Kush]] y volvíen ríu abajo, a [[Asuán]], con [[marfil]], [[inciensu]], cueros y [[cornalina]] (una piedra usada tantu na xoyería y como en puntes de flecha). Los Gobernadores d'Exiptu en particular, valoraben Nubia pol so oru y polos soldaos qu'engrosaben les files del exércitu del faraón. Dacuando, mientres l'Imperiu Antiguu, espediciones militares exipcies enfusaron en Kush.

Tres reinos [[kush]]itas y [[Meroe|meroíticus]], incluyendo'l de [[Napata]] y la cultura de [[Ballana]] establecer nel norte y centru del territoriu que güei ye Sudán dende tiempos antiguos, la rexón foi llamada tamién como'l Reinu de Nubia y eses civilizaciones floriaron principalmente sobre'l ríu [[Nilu]] dende la primera hasta'l sestu tabayón. Estos reinos fueron influyíos pol antiguu Exiptu, y depués ellos influyeron al [[Antiguu Exiptu]]. Ello ye que les fronteres del Antiguu Exiptu y los reinos sudaneses fluctuaban bastante y lo que ye agora'l terciu superior del Norte de Sudán foi mientres tiempos antiguos indistinguible del [[Alto Exiptu]].

Mientres l'[[Imperiu romanu]], la frontera sur d'Exiptu sufrió diverses incursiones de guerreros nubios. Intentando pacificar la zona l'emperador [[Diocleciano]], reconoció a los meroíticus como federaos (''fœderatii'') del Imperiu. En tol periodu, esistió un importante venceyu comercial ente dambos, llegándose a formar unidaes militares romanes con mercenarios nubios. Naquel periodu, llevar a cabu la espedición d'un xeneral romanu dende Exiptu hasta Ḥartum. Hacia l'añu 298 los romanos abandonaron la zona fronteriza con Nubia.

== Cristianismu en Nubia ==
Nel añu 350 el reinu meroíticu foi invadíu y desfechu pol reinu [[Etiopía|etíope]] d'[[Reinu d'Aksum|Aksum]]. A partir d'entós Nubia dio pasó a 3 nuevos reinos: [[Nobatia]], [[Makuria]] y d'[[Aloa]], convirtiéndose nos herederos políticu y cultural del reinu meroítica, nos cualos el cristianismu yera la relixón oficial. Nobatia nel norte, tenía la so capital en Faras, no que güei ye Exiptu, Makuria tenía la so capital en Dunqulah, l'antigua ciudá a veres del Nilu a unos 150 quilómetros al sur de la moderna [[Dunqulah]], y Aloa, nel corazón de la vieya Meroe, nel sur, tenía la so capital en [[Sawba]]. Nos trés reinos, aristocracies guerreres gobernó poblaciones meroítica de les cortes reales, onde los funcionarios llevaben títulos griegos emulando la corte [[Imperiu bizantín|bizantina]].

[[Ficheru:Old Nubian manuscript.jpg|thumb|left|Estazo d'un antiguu manuscritu nubiu.]]
Les primeres referencies de los reinos socesores de Nubia figuren nes narraciones de los autores [[Grecia|griegos]] y [[Coptu|coptos]] sobre la conversión de los reis de Nubia al cristianismu nel sieglu VI. Según la tradición, un misioneru unviáu pola emperatriz bizantina [[Teodora]] llegó a Nobatia y empezó a predicar l'evanxeliu alredor de [[540]]. Ye posible que'l procesu de conversión empezara antes, sicasí, so la égida de los misioneros coptos d'Exiptu. Los reis de Nubia aceptaron el cristianismu [[Monofisismu|monofisista]] prauticar n'Exiptu, reconociendo l'autoridá espiritual del patriarca coptu d'[[Alexandría]] sobre la ilesia de Nubia.

Una xerarquía de los obispos nomaos pol patriarca coptu y consagrada n'Exiptu dirixó les actividaes de la ilesia y exerció un poder secular considerable. La ilesia determinó una monarquía sacerdotal, lo que confirma la llexitimidá de la so llinia real. Al empar que'l monarca protexía los intereses de la Ilesia.

L'apaición del cristianismu en Nubia reabrió les canales escontra les civilizaciones del mediterraneu, anovando los llazos culturales ya ideolóxicos de Nubia con Exiptu. La Ilesia promovió l'alfabetización, al traviés del cleru exipciu entrenáu, per mediu d'escueles monástiques y catedralicies. L'usu del griegu na lliturxa col tiempu dio pasu a la llingua nubia, que foi escrita con un alfabetu local, que combinaba elementos d'escritos coptos y meroíticu antiguos. La llingua copta, ello ye qu'empezó a apaecer coloquialmente en círculos eclesiásticos y seculares. Amás, antigües inscripciones indica la esistencia d'una amplia conocencia de griegu coloquial, que siguió en Nubia en feches tan tardíes como'l sieglu XII. A partir del sieglu VII, sicasí, l'árabe foi ganando importancia nos reinos de Nubia, especialmente como un mediu pal comerciu.

Los reinos cristianos de Nubia que sobrevivieron mientres munchos sieglos, algamaron el so puntu más altu de prosperidá y poder militar nos sieglos IX y X. Sicasí, el invasores musulmanes árabes, qu'en [[640]] conquistaren Exiptu, plantegen una seria amenaza pa los reinos cristianos de Nubia, pos el país atopóse dixebráu de la cristiandá europea y asiática.

== La islamización de Nubia ==
{{VT|Islamización de Sudán}}
L'[[islam]] empezó a faese presente alredor del [[640]] d.C., arriendes de la invasión musulmana a Exiptu, empezando a primir escontra'l sur. Hacia l'añu [[651]], el gobernador musulmán d'Exiptu llanzó una campaña escontra'l sur, que llegó hasta [[Dongola]]. Los exércitos árabes y musulmanes atopar con una fuerte resistencia y con poca riqueza. Roblóse un tratáu de paz ente los árabes y el reinu de Makuria, que tuvo vixente por casi 7 sieglos.

Una clase de mercaderes árabes estableciéronse y apoderaron la economía na Sudán feudal. Importantes reinos nos siguientes 1.200 años incluyíen a los yá mentaos de Nobatia, Makuria y Alodia, al rematar la [[Edá Media]] estos reinos atopábense yá suplantaos pol islámicu [[Sultanatu de Sennar]].

== Sudán nel sieglu XIX ==

=== Sudán turcu (1821-1885) ===
En [[1820]], Sudán cayó sol dominiu exipciu cuando [[Mehmet Alí]], [[virréi]] [[Imperiu otomanu|otomanu]] d'Exiptu unvió exércitos sol so fíu [[Ismail Pasha]] y [[Mahommed Bey]] a conquistar l'este de Sudán en busca d'oru y esclavos. El socesores del virréi controlaron la totalidá del territoriu sudanés ya instauraron una burocracia centralizada na ciudá de Ḥartum. Coles mesmes, implementaron un sistema impositivu que constituyía la virtual confiscación del oru y de la producción agrícola, de la qu'establecieron rutes comerciales. Llueu Sudán cai, igual qu'Exiptu, na esfera d'influencia del [[Reinu Xuníu de Gran Bretaña ya Irlanda|Reinu Xuníu]].
El nomamientu, en 1877, del xeneral británicu Charles Gordon como gobernador de Sudán per parte del virréi d'Exiptu respondió tantu a compromisos financieros d'esti postreru con Inglaterra como a la corrupción de los xerarques exipcios ocupantes.
Con cuenta de enllantar una economía capitalista en Sudán, Gordon emponer a garantizar el cumplimientu d'una Convención (de 1877) pa poner fin al codalosu comerciu d'esclavos.
La perda d'esa fonte d'ingresos, la represión arbitraria per parte de les tropes ingleses y el descontentu xeneral de los sudaneses frente a los impuestos y a les imposiciones de práutiques relixoses ayenes (l'islamismu ortodoxu exipciu y el cristianismu a la británica) favorecieron la emerxencia del líder espiritual sufi Mohamed Ahmad, quien se proclamó Mahdi (salvador) del so pueblu, en 1881.

=== Estáu Mahdista (1885 – 1899) ===
En [[1881]] el líder relixosu [[Muhammad ibn Abdalla]], autoproclamado [[Mahdi]] ([[Mesíes]]), intentó unificar les tribus del oeste y centru del país. Empecipió una revuelta nacionalista contra'l dominiu exipciu rematando na cayida de [[Ḥartum]] en [[1885]], na que'l Xeneral [[Reinu Xuníu|británicu]] [[Charles George Gordon]] foi asesináu y enllantóse una teocracia nacionalista.

El [[estáu Mahdista]] sobrevivió hasta ser ganáu en [[1898]] por una fuercia anglu-exipcia, sol mandu de Lord [[Horatio Kitchener]], na [[batalla de Omdurmán]]. El [[Reinu Xuníu de Gran Bretaña ya Irlanda|Reinu Xuníu]] unvió les sos fuercies armaes a Sudán, col enfotu de antemanase a los intentos de Francia, Bélxica ya Italia d'establecer la so influencia sobre distintos sectores del territoriu sudanés. Pela so parte, Exiptu quería caltener la so influencia na zona debíu al importante accesu que tien Sudán a l'agua del Ríu Nilu, fundamental pa sostener l'actividá agrícola de la rexón.

=== Sudán Anglu-Exipciu (1899 - 1955) ===
[[Ficheru:Anglo-Egyptian Sudan camel soldier of the British army.jpg|thumb|Soldáu sudanés.]]
Tres l'enfrentamientu armáu, fundar en 1899 una nueva alministración política nel territoriu, na que formalmente'l [[Reinu Xuníu de Gran Bretaña ya Irlanda|Reinu Xuníu]] aceptó la demanda exipcia sobre'l Sudán, declarándose un protectoráu anglu-exipciu, anque les mayores atribuciones quedaron en manes britániques, una y bones los británicos teníen la última pallabra y tolos gobernadores polo xeneral mientres la duración del condominiu fueron británicos. 

Los británicos estremaron a Sudán en dos colonies separaes, el norte y el sur, hasta [[1956]], por aciu un réxime de closed districts (distritos zarraos), nel que les tropes exipciu y británicu torgaben tou contautu ente dambes rexones.
Nos primeros años d'esta ocupación, los británicos introducieron el cultivu estensivu d'algodón (principal producción de Sudán hasta l'actualidá) y espandieron les comunicaciones, de la que dieron llibertá de cultu, con cuenta d'esaniciar la relixón como fonte de disturbios. Coles mesmes, abrieron escueles primaries y téuniques y, en 1902, inauguraron el Gordon Memorial College, onde una élite empezó a adquirir educación curricular británica. Munchos fueron designaos pa puestos clave y pertenecíen al Congresu Xeneral de Graduaos, entidá qu'evolucionó hasta convertise n'organización política.

En 1936, [[Reinu Xuníu]] esixó al [[Reinu d'Exiptu]] la firma d'un alcuerdu pa prohibir la entrada a Sudán de militares exipcios, quien, en 1924, encabezaren un llevantamientu n'unión con nacionalistes compatriotes y tribus sudaneses. A diferencia de los xefes tribales locales, el Congresu Xeneral de Graduaos del Gordon Memorial College pretendió participar neses conversaciones.
Al nun ser reconocíu polos británicu, el Congresu estremar en dos grupos: unu moderáu y gustante al Reinu Xuníu, que cuntó cola mayoría, y otru radical, que s'entornó escontra Exiptu, que'l so líder foi Ismael al-Azhari.

Escontra 1943, Azhari y los sos siguidores llograron la mayoría nel Congresu y conformaron el primer partíu políticu sudanés, Ashiqa (Hermanos-Partíu Nacional Unionista- PNU) a partir de 1951. Poco dempués, los moderaos entamar nel partíu Ummah (Nación) liderar por Armen al-Mahdi, el fíu póstumu del mahdi movíu polos ingleses en 1898.
En 1951, contrariu a la posible incorporación de representantes de la rexón cristiana y animista del sur nel Congresu, Exiptu derogó'l Tratáu de condominiu anglu-exipciu y proclamóse soberanu absolutu del territoriu de Sudán. Sicasí, en 1953, El Cairo tuvo d'alcordar col [[Reinu Xuníu]] l'autogobiernu de Sudán.&lt;ref&gt;[http://www.guiadelmundo.org.uy/cd/countries/sdn/History.html Historia de Sudán] &lt;/ref&gt;

== Independencia ==

[[Ficheru:Nasser, Aref, Boumieddin, Atassi, Azhari.jpg|225px|thumb|Abd al-Rahman Arif d'Iraq, Houari Boumédiène d'Arxelia, Gamal Abdel Nasser d'Exiptu, Nurredin al-Atassi de Siria y '''Ismail al-Azhari''' de Sudán, el 20 de xunetu de 1967.]]

{{VT|Primer Guerra Civil Sudanesa}}

En febreru de 1953, Exiptu y el Reinu Xuníu roblaron un alcuerdu con vistes a los futuros autogobiernu y autodeterminación de Sudán. El periodu de transición escontra la independencia empezó cola inauguración del primer parllamentu, en 1954. Col consentimientu de los gobiernos británicu y exipciu, Sudán consiguió la independencia'l 1 de xineru de 1956, dotándose d'una constitución provisional. 

Estaos Xuníos foi unu de los primeros países en reconocer la independencia del nuevu estáu. Sicasí, el gobiernu árabe de Ḥartum nun cumplió les promeses feches a los habitantes del sur de crear un sistema federal, lo que produció una rebelión d'oficiales del sur que llevó a una guerra civil que remató nel añu 1972. Nel periodu inicial de la guerra fueron masacrados cientos de burócrates, profesores y otros funcionarios del norte que trabayaben nel sur del país.

El Partíu Nacional Unionista, so la direición del primer ministru [[Ismail al-Azhari]], apoderaba'l primer gabinete sudanés, que foi llueu reemplazáu por una coalición de fuercies polítiques conservadores. El 17 de payares de 1958, tres una dómina de dificultaes económiques y de rivalidaes ente partíos que provocaron el paralís de l'alministración pública, el mariscal [[Ibrahim Abbud]] llevó a cabu un golpe d'estáu incruento qu'acabó col réxime parllamentariu.

El mariscal Abbud nun cumplió la so promesa de devolver el gobiernu de Sudán a los civiles, polo que se producieron una serie de motinos y fuelgues a finales d'ochobre de 1964 que llevaron al derrocamientu del réxime militar. Tres un curtiu periodu de gobiernu provisional, nes eleiciones d'abril de 1965 aportó al poder el Frente Nacional Xuníu, amplia coalición qu'incluyía al Partíu Unionista, la Umma, sindicatos, representantes del Sur ya inclusive comunistes. El primer ministru foi [[Muhammad Ahmad Mahjub]]. Sicasí, les disensiones internes nel senu de la coalición, na que fueron retardaos los comunistes (el Partíu Comunista sudanés foi eslleíu en 1965) y los representantes del Sur, fixeron qu'ente 1966 y 1969 asocediérense una serie de gobiernos inestables que fracasaron nel so intentu de dotar al país d'una constitución y de resolver les disidencies internes, y el 25 de mayu de 1969 producióse un nuevu golpe militar.

== Gobiernu de Numeiry ==
[[Ficheru:Gaafar Nimeiry exhib.jpg|thumb|Yaafar al-Numeiry.]]
El líder golpista, xeneral [[Yaffar al-Numeiry]], convertir en primer ministru. El nuevu réxime abolió'l parllamentu y prohibió tolos partíos políticos. Les disputes ente les facciones marxistes y non marxistes dientro del gobiernu militar llevaron en xunetu de 1971 a un alzamientu militar de calter izquierdista, dirixíu pol Partíu Comunista de Sudán. Numeiry foi destituyíu, pero trés díes depués, col sofitu de Libia y Exiptu, y de los elementos anticomunistes del so gobiernu, llogró recuperar el poder. Siguió una violenta represión de los comunistes.

En febreru de 1972, el gobiernu de Numeiry llogró roblar un alcuerdu, en Addis Abeba, que ponía fin a la rebelión del sur. La guerra civil, que duraba dende 1955, atayar mientres diez años.

Numeiry procuró ameyorar les sos rellaciones coles potencies occidentales, y bien especialmente con Estaos Xuníos, con quien restableció rellaciones diplomátiques en xunetu de 1972.

Les pretensiones d'un Sudán unificáu enfrenten al norte [[pueblu árabe|árabe]] y [[Islam|musulmán]], con un sur onde coesiste'l [[cristianismu]] y el [[animismu]]. Dende un añu antes de la independencia, en [[1955]], los sudaneses del sur embarcar nuna guerra civil.

Esti llargu conflictu ente'l gobiernu musulmán y los guerrilleros cristianos y animistas del sur, reflexa les realidaes culturales opuestes de la [[nación]]. La guerra, xuntu con llargos periodos de seca, dexó un millón y mediu de muertos.

La introducción de la sharia provocó la fuga de más de 350.000 sudaneses escontra países vecinos.

Dende 2003 na rexón de Darfur llevar a cabu un esterminiu de la población negra per parte de los yanyauid. Ye conocíu como'l Conflictu de Darfur.

En [[2005]] recibió la [[Conflictu Chad-Sudán|declaración de guerra]] del so vecín [[Chad]].

== Independencia de Sudán del Sur de 2011 ==

Nel añu [[2011]] votóse un referendu col que se busca dar fin a los problemes étnicu y territorial d'esta atristurida nación, colo cual va biforcase en dos entidaes nacionales; una al norte musulmán y pro-árabe y otra al sur, d'enclín tradicional y animista. Y por la dixebra del Sudán actual en dos entes nacionales dar en teoría'l fin a tantos años d'amargoses y tráxiques muertes y desplazamientos tantu en Sudán del Sur como la estabilización del norte, según la superficie y la población de Sudán van amenorgar de manera notable.

{{AP|Referendu sobre la independencia de Sudán del Sur de 2011}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|History of Suden}}
*[http://www.ryanspencerreed.com/main.html Photographs from the Suden]
* [http://www.life.com/image/first/in-gallery/54131/life-visits-suden-in-1947#index/0 LIFE Visits Suden in 1947 ] - slideshow by ''[[Life magacín]]''
*[http://www.sas.upenn.edu/African_Studies/Hornet/sd_machar.html South Suden: A History of Political Domination - A Case of Self-Determination, (Riek Machar)]
*[http://www.sas.upenn.edu/African_Studies/Articles_Xen/cvlw_env_sdn.html Civil War in Suden: The Impact of Ecological Degradation]
*[http://web.archive.org/web/http://www.detroitfocus.org/Issues/0410/CryForCompassion/index.html Multimedia Presentation on Darfur]
* [http://histclo.com/Country/afr/sud/hist/sh-ind.html History of independent Suden]

== Referencies ==
{{llistaref}}

{{Tradubot|Historia de Sudán}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Sudán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>hps8tmzt423xrqhml0b1rbsdtkbozhn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Historia d'Afganistán</title>
    <ns>0</ns>
    <id>90553</id>
    <revision>
      <id>3714308</id>
      <parentid>3714008</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:16:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="182015" xml:space="preserve">[[Ficheru:Shuja_Shah_Durrani_of_Afghanistan_in_1839.jpg|thumb|250px|[[Shuja Shah Durrani]] d'[[Afganistán]] en [[1839]].]]
La situación xeográfica d''''[[Afganistán]]''' convertir en llugar d'alcuentru d'imperios y civilizaciones, según n'encruz d'importantes rutes comerciales como la [[ruta de la seda]]. Esti fechu, según la so estructura tribal, fai difícil la definición d'Afganistán como Estáu a lo llargo de la historia.

== Prehistoria ==
Los primeres pobladores del actual [[Afganistán]] daten del [[paleolíticu mediu]], tal como lo atestigüen les zones arqueolóxiques de [[Dara-i Kur]] y [[Aq Kupruk]]. Les escavaciones de xacimientos prehistóricos feches por [[Louis Dupree]] y otros arqueólogos suxuren que los humanos primitivos vivíen no que güei ye Afganistán hai aprosimao 50&amp;nbsp;000&amp;nbsp;años, y que les comunidaes agrícoles n'Afganistán fueron de les primeres nel mundu.&lt;ref name=&quot;Afg&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Shroder|nome=John Ford|títulu=Afghanistan Archieved (Microsoft Encarta)|url=http://www.webcitation.org/query?id=1257001577240643|idioma=inglés|añu=2006}}&lt;/ref&gt;
A partir del [[VII&amp;nbsp;mileniu e.C. ]] empezaron les primeres actividaes agrícoles y collo, los primeros establecimientos permanentes. Les primeres ciudaes apaeceríen cola cultura [[shortugai]] nel [[IV&amp;nbsp;mileniu e.C. ]].

El [[zoroastrismu]] predominó como relixón na zona; inclusive'l modernu calendariu solar afganistanu amuesa la influencia del zoroastrismu nos nomes de los meses. Otres relixones, como'l [[budismu]] y el [[hinduismu]], llegaron tarde a la rexón.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Herzfeld|nome=Y.|títulu=The Persian Empire:Studies on Geography and Ethnography of the Ancient Near East|idioma=inglés|edición=G. Walser|añu=1968|páxines=279, 293-94, 336-38, 345}}&lt;/ref&gt;

Los primeres habitantes, alredor del añu 3000 e.C. rellacionábense al traviés de la cultura y el comerciu coles civilizaciones vecines como [[Jiroft]] y [[Tappeh Sialk]], ya inclusive calteníen rellaciones cola [[cultura del valle del Indo]] (na actual [[Paquistán]]).&lt;ref name=&quot;Afg&quot;/&gt;
Los primeros pueblos conocíos yeren [[indoiraníes|indoiranios]]; envaloróse que llegaron a esta rexón hacia l'añu&amp;nbsp;3000 e.C. &lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Mallory|nome=J. P.|títulu=[[Encyclopedia of Indo-European Culture]]|idioma=inglés|edición=Fitzroy Dearborn|añu=1997|ubicación=Londres|isbn=1-884964-98-2}}&lt;/ref&gt; y 1500 e.C.,&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Fussman|nome=G.|títulu=Aryas, Aryens et Iraniens en Asie Centrale|idioma=francés|edición=G. Walser|añu=2005|editorial=de Boccard|allugamientu=París|isbn=2-86803-072-6|páxines=276-285}}&lt;/ref&gt; movíos bien posiblemente pola [[migración indoaria]].

== Edá Antigua ==
A partir del [[II mileniu e.C.]], diverses tribus [[irania|iranies]] y [[ariu|aries]] establecer en suelu afganistanu y darréu, [[Ciro el Grande]] incorporar al [[Imperiu persa]], entamándola en cinco [[satrapía|satrapíes]], contribuyendo a una rellumanza ensin precedentes y acoyendo la relixón de [[Zoroastru]], según la contribución de los sos habitantes a les campañes militares contra los [[Grecia|griegos]].

[[Alexandru Magnu]] dexó a los nativos [[bactrianos]] caltener les sos estructures sociopolíticas, faciendo posible l'encruz cultural ente lo persa y lo [[Periodu helenísticu|helénicu]].

=== Del Reinu seléucida al Imperiu sasánida ===
A la muerte d'Alejandro, los bactrianos incorporar al [[Imperiu seléucida]], que sostuvo numberoses guerres col rei indiu [[Chandragupta Mauria|Chandragupta]] (340-298 e.C. ). Hacia l'añu 250 e.C. empezó a crease'l reinu de [[Bactria]], que llogró espandise escontra la [[India]], y años más tarde recibió una nueva invasión de los arios [[kushana]], dando llugar al reináu de [[Kujula Kadphises]] y [[Kaniska]] y empecipiando un periodu d'influencia relixosa del [[budismu]], sol cual floriaron monumentos como'l de [[Bāmiyān]] y [[Hadda, Afganistán|Hadda]] (n'Afganistán).

Cola reconstitución del [[Imperiu persa]] so los [[sasánida|sasánides]], el territoriu sufrió constantes invasiones que la sometieron a la opresión de parte de los [[yueche]]s, [[pueblos túrquicos|turcos]] nómades y [[heftalita|heftalites]] ([[hunu|hunos]] blancos).

== Edá Media ==
A partir del [[651]], los [[pueblu árabe|árabes]] sometieron a los perses y llegaron a [[Bactria]], onde atoparon una aportunante resistencia de los sos habitantes. Los enfrentamientos colos [[pueblos túrquicos|turcos]] y les ambiciones de los [[China|chinos]] enzancaron la [[islamización]] del territoriu, que se produció magar que con [[Nasr&amp;nbsp;II]] (913-942), los afganistanos llograron ciertu nivel d'independencia. Más tarde, líderes como [[Alptegin|Alp&amp;nbsp;Tigin]] y [[Mahmud de Ghazni]] (999-1030), realizaron conquistes territoriales so la direición del [[Imperiu gaznávida]].

La paz nun duró enforma y los turcos [[selyúcida|selyúcides]] enfrentar a [[Bahman]] (1118-1157) hasta imponer nel tronu a la [[dinastía Gurí]], qu'amplió'l reinu hasta la [[India]] y gobernaría hasta'l [[sieglu XVI]].

Les diverses lluches de los príncipes [[Afganistán|afganistanos]] pol control del país, llevaron a la devastadora invasión [[mongol (etnia)|mongola]] de [[Gengis Khan]] en [[1221]], quien incorporó'l país al [[Kanato de Chagatai]], sacante la rexón de [[Harat]], onde los guries entá caltendríen el so dominiu hasta [[1380]]. Años más tarde, [[Tamerlán]] gobernó con mano dura'l país y destruyó el so sistema agrícola.

== Edá Moderna ==
Muertu Tamerlán en [[1405]], el país vivió una renacencia sol reináu de [[Shahruj|Shahruj Mirza]] (1405-1447) dende Harat, ente que [[Husayn&amp;nbsp;I&amp;nbsp;Bayqara]] dio rellumanza a les [[arte]]s y les [[ciencia|ciencies]] ya inclusive intentó recuperar l'imperiu de Gengis&amp;nbsp;Khan con nueves conquistes escontra la India que remataron en [[1526]], magar la perda de Harat a manes de los [[Imperiu safávida|safavíes]].

La decadencia del dominiu turcu empezó cola muerte d'[[Aurangzeb]] ([[1707]]), lo cual dexó a les [[tribu|tribus]] afganistanes a desligarse de los socesores d'este y de los gobernantes [[iranín]]es. Unu de los sos xefes, [[Mir Uways]], proclamóse emir en [[Kandahar]], y el so fíu Mahmud apoderar de [[Kirman]] y [[Isfahán]], de la que treparíen col movimientu de [[Nadir Sha]], que proclamóse rei al apoderase de [[Kabul]] (hasta [[1739]]). El so socesor, [[Ahmed Sah Abdali]] fundó'l [[Imperiu durrani]] y proclamó la independencia d'Afganistán en [[1747]].

{{AP|Imperiu durrani}}
Col gobiernu d'[[Ahmad]], l'imperiu realizó importantes conquistes, sobremanera na [[India]]. El so socesor, [[Timur Shah Durrani]], treslladó la capital a [[Kabul]] y apurrió paz al país anque esti amosó síntomes d'una decadencia qu'esplotó coles lluches pol tronu qu'asocederíen tres la so muerte y persistieron hasta [[1838]].

== Edá contemporánea ==

=== Afganistán so los Mohammadzai ===
[[Ficheru:KhanNasher.JPG|thumb|200px|Khan Nasher antes de lluchar cola fuercia colonial británica.]]

{{VT|Primer Guerra Anglu-afganistana}}
{{VT|Batalla de Gandamak}}
{{VT|Segunda Guerra Anglu-afganistana}}

La dinastía [[Mohammadzai]] (1838-1973), reorganizó nel país anque nun tardaron en producise les intromisiones de rusos ya ingleses. Mientres el reináu de [[Dost Mohammed Khan]], abandónense los territorios de [[Caxmir (rexón)|Caxmir]], [[Multán]] y [[Peshâwar]] pa fortalecer militarmente'l país y acoyese a les tropes del zar rusu. Ello motivó la intervención de la [[Compañía Británica de les Indies Orientales]] p'asaltar el país y someter al so rei, que foi remplazado por [[Shuja Shah Durrani]], provocando la rebelión popular de [[1847]], que se saldó cola derrota inglesa.

[[Sher Ali Khan]] sostuvo enfrentamientos con dambes potencies europees, ensin llograr lliberar al país de la so influencia. El so socesor, [[Mohammad Yaqub Khan]], viose obligáu a apautar colos británicos, reconociendo les actuales fronteres del país, so la [[llinia Durand]]. A partir d'entós, mientres el reináu de [[Habibullah Khan]], intentóse sacar al país del aislamientu, lo que-y valió la guerra col [[Reinu Xuníu]] hasta qu'en [[1919]] reconoció la so independencia.

==== Habibullah (1901-1919) ====
La manifestación más clara de que [[Abdur Rahman]] estableciera'l so mandu nel país, ye la socesión pacífica que se produz a la so muerte n'ochobre de [[1901]], cuando'l so fíu [[Habibullah]] apuerta al tronu. Anque Abdur Rahman tenía munchos fíos, preparó a Habibullah p'asocede-y y fixo difícil al restu de los sos otros fíos aposta-y la socesión.

El Khan Habibullah intensificó la introducción de [[teunoloxía]] europea moderna empecipiada por Abdur Rahman, lo cual supunxo la penetración de les idees y usos occidentales na corte real afganistana y les clases altes. Anque asegura la so posición como gobernante en virtú del sofitu del [[exércitu]] creáu pol so padre, Habibullah nun tien el carisma de Abdur Rahman. Poro, la influencia de líderes relixosos ―como [[Mahmoud Beg Tarzi]], primu del so padre― aumenta mientres el so reináu. Tarzi (un [[poeta]] y [[periodista]] bien viaxáu y educáu) fundara'l periódicu nacionalista ''Ol-Akbar de Seraj'' ('l'antorcha de les noticies') con gran influencia política inclusive más allá de les llendes d'[[Afganistán]] y qu'encendió les primeres llapaes nacionalistes modernes nel país. Hasta [[1919]] esti mediu utilízase como plataforma pa oponer los fundamentos clericales en contra de los cambeos pro-occidentales del gobiernu y de la sociedá afganistana. Tal ye la influencia del apasionáu nacionalismu de Tarzi, que se diz que marca a toa una [[xeneración]] de reformadores centru asiáticos.

En materia internacional, la llende con [[Irán]] se delineó en [[1904]], cuando se reemplaza l'ambigua demarcación establecida por una comisión británica en [[1872]]. Sicasí, l'alcuerdu nun ye total por cuenta de la diverxencia en compartir les agües del ríu [[Ríu Helmand|Helmand]].

Como tolos acontecimientos de política esterior qu'afectaben a Afganistán antes de la [[Primer Guerra Mundial]], el desenvolvimientu del Gran Xuegu ente [[Rusia]] y el [[Reinu Xuníu]] tuvo llugar ensin la participación del gobernante afganistanu. L'alcuerdu de [[1907]] ente dambes potencies non solamente estrema la rexón d'[[Asia Central]] en dos esferes d'influencia, sinón que tamién establez les bases de la neutralidá afganistana mientres gran parte del sieglu. L'alcuerdu establez l'aceptación per parte de Rusia de qu'Afganistán queda agora fora de la so esfera d'influencia y que no rellacionao coles cuestiones rusu-afganistanes tien de consultar a Reinu Xuníu. Pela so parte, esti postreru comprometer a nun ocupar nin anexonar territoriu afganistanu; según tampoco interferir nos asuntos internos del país asiáticu.

En 1907, Habibullah visitó la [[India]] británica en calidá d'invitáu del virréi, [[Gilbert Elliot]]. Impresionáu col poder de los británicos, Habibullah aguanta les presiones del so fíu [[Amanollah]], del propiu Tarzi (padre de la esposa de Amanollah) y otros nacionalistes pa entrar na Primer Guerra Mundial en favor de les [[Potencies Centrales]] y contra del Reinu Xuníu. Ello ye que mientres el conflictu Afganistán permanez neutral, a pesar de la presión interna de sofitar a [[Turquía]] cuando'l [[sultán]] proclama la participación de la so nación no que considera una [[guerra santa]]. Sicasí, Habibullah demuestra la so habilidá al recibir y engatusar a una delegación xermanu-turca en [[Kabul]] mientres 1915, de la que ―depués de muncha dilación― llogra un alcuerdu d'enforma dineru y provisiones en cuenta de atacar la colonia británica d'India. Pero'l gobernante afganistanu ve nel conflictu una gran oportunidá de llograr ventayes en cuenta de dambos bandos: ufierta al Reinu Xuníu la so neutralidá en cuenta de que los británicos reconozan la so soberanía al acabar la guerra. El non cumplimientu d'esta promesa y les divisiones ente pro británicos y anti-británicos al interior de la sociedá afganistana, provoca que Habibullah seya asesináu'l [[20 de febreru]] de [[1919]], por persones acomuñaes a esti últimu movimientu.

==== Amanulá (1919-1929) ====
[[Amanulá]] asumió entós el poder del so padre, en imponiéndose al so tíu [[Nasrullah]], a quién denunció como usurpador y cómpliz nel asesinatu del so padre. Amanulá yera un encesu reformador, al estilu de los sos contemporáneos [[Reza Shah]] n'Irán y [[Kemal Ataturk]] en Turquía. Esixó la revisión de los alcuerdos roblaos con Reinu Xuníu nos cualos la potencia europea faíase cargu de les rellaciones esteriores d'Afganistán en cuenta de «proteición» contra Rusia y l'entrega d'un [[subsidiu]] consistente en dineru y material pal exércitu.

El refugu británicu a aceptar un cambéu del [[statu quo]] llevó ―en mayu de 1919― a Amanulá a proclamar unilateralmente la independencia del so país y a atacar la frontera india, dando entamu a la [[tercer guerra anglu-afganistana]]. El Reinu Xuníu taba escosáu militarmente tres la Primer Guerra Mundial y nun s'atopaba en condiciones d'entamar una guerra na frontera Indo-afganistana, polo que se llindó a refugar la ofensiva xunto a la frontera. Tres intenses negociaciones, restauróse la paz y Amanulá llogró que'l Reinu Xuníu reconociera la independencia d'Afganistán. La reconocencia formal d'Afganistán como nación independiente per parte del Reinu Xuníu, concretar nel nuevu [[Tratáu de Rawalpindi]], robláu'l [[8 d'agostu]] de 1919 y enmendado en payares de [[1921]].

Apenes robláu'l mentáu tratáu, Amanulá unvió una delegación al esterior coles mires d'establecer rellaciones diplomátiques con distintos países d'[[Asia]], [[Europa]] y [[América]]. La primer etapa de la delegación foi [[Moscú]], onde foi recibíu n'ochobre de 1919 colos brazos abiertos per parte de los líderes del nuevu réxime soviéticu. Esto traducióse nun tratáu d'amistá cola Xunión Soviética y na reconocencia mutua de dambes naciones. D'esta manera, Afganistán foi'l primer país nel mundu en reconocer al gobiernu soviéticu. Con ello, Afganistán non solamente consiguió la reconocencia de la so independencia per parte de la Xunión Soviética, sinón tamién la ufierta d'ayuda moral y material na so heroica llucha contra l'imperialismu británicu». Esto traduciráse na evolución d'una rellación especial» ente los dos gobiernos nos siguientes 50&amp;nbsp;años.

Ente 1919 y [[1929]], la rellación cola Xunión Soviética foi amistosa y granible, especialmente p'Afganistán. Ello ye que numberosos téunicos ya instructores [[Xunión Soviética|soviéticos]] llegaron al país pa tender llinies de [[teléfonu]] y [[telégrafu]]; preparar a los mozos téunicos afganistanos y entrenar a los primeres [[Pilotu de guerra|piloto]] de la naciente fuercia aérea afganistana. De resultes, el mercáu afganí viose anubiertu de productos soviéticos, en reemplazu de los británicos.

En [[1923]], Amanulá camudó'l so títulu d'[[emir]] al de Rei y darréu empezó a desenvolver una serie de reformes polítiques, sociales y relixoses; ente les que destaquen cambeos constitucionales y alministrativos (como la designación del so fíu mayor como herederu del tronu, en llugar del so hermanu, tal como lo establecía la [[Sistema xurídicu|llexislación]] [[islámica]]), la supresión del velu de les muyeres y la creación de les escueles pa dambos sexos.

Los grupos relixosos conservadores y los líderes [[tribal]]es sintiéronse afrellaos por estes polítiques. La [[rebelión de Khost]], una revuelta tribal en [[1924]], foi encalorada totalmente, pero en payares de [[1928]], un llevantamientu de miembros d'una tribu de [[Shinwari]], siguíu d'ataques armaos de les fuercies [[Kodamani]] y [[Kuhistani]] del líder rebalbu [[Baccheh Saqow]] (&quot;el fíu del portador d'agua&quot;), derivaron nuna guerra civil que forzó la cayida del rei Amanulá. Tres un infructuosu esfuerciu por recuperar el tronu'l [[14 de xineru]] de 1929 Amanollah abdicó en favor del so hermanu mayor, [[Inayatollah]], pero Baccheh Saqow proclamóse [[Habibullāh Kalakānin]], emir d'Afganistán, estableciendo un réxime conservador y contrariu a la política de reformes, llegando a derogar o atayar munches d'elles.

Amanulá crució la frontera india'l [[23 de mayu]] de 1929 y vivió el so destierru n'[[Italia]] y [[Suiza]]. Finó en [[Zúrich]] (Suiza) el [[26 d'abril]] de [[1960]] y darréu los sos restos fueron soterraos na ciudá de [[Jalalabad]], al llau de la tumba de [[Habibollah]].

==== Mohammad Nadir Shah (1929-1933) ====
Habibollah II foi remanáu dende'l tronu por [[Mohammad Nadir Kan]] y los sos hermanos, primos llonxanos de Amanollah. El [[10 d'ochobre]] de 1929, Habibollah II foi executáu xunto a 17 de los sos
collaboradores y darréu una asamblea tribal «escoyó» a Nadir Khan como [[Xa|shah]]. Este empecipió una sangrienta persecución de la oposición al so réxime y partidarios de Habibollah II. En [[1931]], ellaboróse una nueva Constitución basada na promulgada por Amanollah en 1923, anque empobinada a aselar a los líderes relixosos y tribales conservadores. Nadir Khan foi asesináu'l [[8 de payares]] de [[1933]], siendo asocedíu nel tronu pol so fíu de 19 años, el príncipe [[Mohammed Zahir Shah]].

==== Zahir Shah (1933-1973) ====
El nuevu Rei Zahir Sha encargó la formación del gobiernu al so tíu [[Mohammed Hashem]], promotor d'una nueva política de reformes más d'acordies cola realidá social: reorganización del exércitu, obligatoriedá de la enseñanza primaria masculina, creación de colexos de segunda enseñanza y estensión ―con ayuda de médicos turcos que crearon una facultá de Medicina― de les midíes d'hixene en tol país.

Pa enllenar el buecu políticu, económicu y téunicu dexáu polos británicu, el nuevu gobiernu recurrió a los [[Estaos Xuníos]] pa esplorar los recursos naturales del país y pa construyir sistemes de regación y de comunicación. El gobiernu afganistanu ufiertó favorables incentivos a les empreses comerciales estauxunidenses (como contratos bien favorables) de manera de llograr un rápidu desenvolvimientu n'árees xeográfiques improductives, como nel [[valle de Hilmand]], al sur del país.

Mientres la década de 1930, la economía nacional creció so la direición de dellos [[empresariu|empresarios]] qu'empezaron proyeutos industriales en pequeña escala. Los primeres 20 años del reináu de Zahir Shah carauterizar por cauteloses polítiques d'afitamientu nacional, una espansión de les rellaciones internacionales y el desenvolvimientu interior del país. La [[Segunda Guerra Mundial]] provocó retrasos nesti procesu de desenvolvimientu, pero Afganistán caltuvo la so tradicional neutralidá, a pesar de qu'en [[1941]] aportó a espulsar a los ciudadanos alemanes, xaponeses ya italianos, so la presión británico y soviético, esaniciando cualquier sida pa una eventual ocupación estranxera.

En mayu de [[1946]], el [[Primer Ministru]] Hashem dimite tres 17 años nel cargu, siendo reemplazáu por [[Mohammed Ghazi]], quien robló colos soviéticos un alcuerdu sobre llendes fronterices y fixo almitir a Afganistán na [[Organización de Naciones Xuníes]] (ONX). Escontra fines del mesmu añu, el cargu de Primer Ministru ye exercíu por [[Sirdar Sha Jan]] (hermanu de Hashem), quien dexó la celebración d'eleiciones y favoreció una cobarde llibertá de [[Prensa escrita|prensa]] nel país.

En materia internacional, l'entamu de la [[guerra fría]] ente los Estaos Xuníos y l'Xunión Soviética llevó al país a analayar ente dambes potencies en busca d'ayuda. Les disputes territoriales con Paquistán, derivaes de la asignación en 1947 a esti país del llau británicu de la llinia Durand, habitáu por pashtunes, asitió a la India (antibritánica y non alliniada) en favor de los afganistanos. Per otru llau, el papel clave que xugaben los pakistaníes nel sistema d'aliances d'Estaos Xuníos, llevaron inevitablemente a perder l'enfotu de la potencia occidental y decantase pola Xunión Soviética.

El llamáu Parllamentu Lliberal funcionó de 1949 a 1952. Sicasí, les corrientes conservadores del réxime animaes polos líderes relixosos― sofitaron la destitución de Sirdar Sha Jan y l'ascensión nel cargu del teniente xeneral [[Mohammed Daud Khan]], en 1953. Mientres los 10 años en qu'exerció'l so cargu, Daud Khan sostuvo una postura más dura respectu del problema del Pashtunistán y allegó a la Xunión Soviética en busca d'ayuda militar y económica. Esti acercamientu foi motiváu pol cansanciu de Daud cola actitú estauxunidense, que non solo abogó por una solución diplomática al asuntu del Pasthunistán, sinón qu'esixó a Afganistán abandonar la so tradicional neutralidá ya incorporase (al pie d'[[Irán]], [[Iraq]], Turquía y Paquistán) al bloque pro-occidental nel [[Pactu de Bagdag]].

Pese que los soviéticos convertir nos principales socios comerciales y militares d'Afganistán, los afganistanos caltuviéronse neutrales na Guerra Fría y el país convertir nuna Corea económica», como beneficiaria simultánea de l'abondosa ayuda soviética y l'estauxunidense, aprovechando la competencia ente dambes superpotencies por asegurar la so influencia na zona. Ello ye qu'en 1954 la [[Gran Asamblea Afganistana]] tomó'l resolución de que «les necesidaes militar y económicu tienen de tomase uquier qu'esto seya posible».

N'avientu de [[1955]], [[Bulganin]] y [[Khrushchov]] visitaron Kabul de regresu al so viaxe a India y aseguraron la so ayuda a Afganistán, por aciu el otorgamiento d'un préstamu al llargu plazu de 100&amp;nbsp;millones de dólares d'Estaos Xuníos y el sofitu diplomáticu soviéticu nel asuntu del [[Pasthunistán]]. Como frutu d'esti alcuerdu, empecipiáronse numberosos intercambios ente dambos países; miles de mozos afganistanos completaron los sos estudios na Xunión Soviética (especialmente nel terrén militar). Coles mesmes, grandes proyeutos nel sector de les comunicaciones fueron entamaos polos soviéticos: construyéronse miles de quilómetros de caminos y los principales aeropuertos del país. Llevantóse un institutu politéunicu en Kabul y dellos más pequeños en delles provincies.

Dende [[1958]] a [[1973]], el 50 per cientu de los funcionarios nuevos y téunicos del exércitu fueren preparaos na Xunión Soviética o so la supervisión d'instructores soviéticos n'Afganistán.

Nel aspeutu domésticu, Daud Khan tuvo ésitu na introducción d'importantes reformes educatives y sociales, tales como l'usu voluntariu del velu de les muyeres y l'abolición del ''[[purdha]]'' (el costume musulmana d'esconder a les muyeres de la vida pública), lo que teóricamente produció un aumentu de la fuercia de trabayu envaloráu nun 50&amp;nbsp;%. A pesar d'estes meyores, el réxime siguía siendo represivu y nun toleraba la oposición política direuta.

El problema del Pashtunistán y l'acercamientu a la Xunión Soviética bastió la cayida del primer ministru Daud Khan. N'agostu de [[1961]] y como respuesta al baturiciu afganistanu que se taba produciendo ente la so población d'orixe [[pashtún]], Paquistán cerró la frontera con Afganistán. L'allongamientu del zarru fronterizu causó una fuerte dependencia comercial cola Xunión Soviética. Pa revertir la situación, Daud Khan dimitió en marzu de 1963, lo que tuvo de resultes que Paquistán reabriera la frontera gradualmente ente abril y mayu del mesmu añu.

Pela so parte, el Rei Zahir Sha nomó como Primer Ministru a [[Muhammad Yusuf]], quien constituyó un gabinete con [[Tecnocracia (burocracia)|tecnócrates]] y [[intelectual]]es. Esti gobiernu suxurió al Rei la ellaboración d'una nueva [[Constitución]] que conduxera al país escontra una monarquía constitucional. El Rei Zahir Sha aceptó la propuesta y la nueva Constitución foi esbozada por espertos afganistanos, en collaboración con conseyeros llegales estranxeros (un [[Francia|francés]], un [[India|indiu]] y un [[Exiptu|exipciu]]). Basar nos principios de la monarquía parllamentaria (esclusión de la familia real de la esfera política), pero caltuvo los valores tradicionales del [[Islam]].

La nueva Constitución foi aprobada pola Asamblea Nacional n'ochobre de [[1964]], con un solu votu en contra y darréu foi ratificada pol Rei. Sol nuevu réxime, esistiría la Casa del Pueblu ―con 216&amp;nbsp;miembros escoyíos― y la Casa de los Superiores ―con 84 miembros― de los cualos un terciu sería escoyíu pol pueblu, un terciu designáu pol rei y el restu escoyíu indireutamente por nuevu asamblees provinciales. Les eleiciones xenerales pa dambes cámares llexislatives afitar pa ochobre de [[1965]], polo que'l gobiernu interín tuvo tiempu abondu pa preparar y promulgar por decretu real les lleis pa les primeres eleiciones democrátiques na hestoria afganistana.

Autorizóse la formación de grupos políticos, cola condición de que los sos oxetivos y actividaes respetaren los principios fundamentales de la nueva Constitución: l'Islam, la monarquía constitucional y la llibertá individual. Poro, la formación de movimientos d'enclín [[marxista|marxistes]] quedaba potencialmente prohibida. Antemanándose a les disposiciones llegales que tenía de promulgar el [[Parllamentu]] y podría escluyi-yos de la vida pública, los grupos d'esquierda llanzaron una intensiva campaña pa ganase a la mocedá amparándose na [[Llibertá de Prensa]] apocayá instaurada pol gobiernu interín por aciu real decretu.

La polarización de la política afganistana (nes eleiciones de [[1965]] y de [[1969]] participaron enclinos que cubríen dende'l fundamentalismu islámicu hasta'l comunismu pro-soviéticu) traducir nuna cierta inestabilidá: hubo un total de cinco primeros ministros ente setiembre de [[1965]] y avientu de [[1972]]. Yá dende l'apertura del primer parllamentu democráticu, los grupos marxistes afalaron revueltes estudiantiles y pidieron la dimisión del gobiernu. L'ex [[embaxador]] en [[Washington D. C.|Washington]] y ex [[ministru d'información]], [[Muhammad Hashem Maiwandwal]], foi llamáu pa formar un nuevu gobiernu. Esti fechu supunxo'l primer niciu del fracasu del esperimentu democráticu nel país.

El grupu lliberal, promotor y impulsor de la monarquía constitucional, foi escluyíu del [[gobiernu]] y reemplazáu por políticos contrarios a la Constitución. Como resultancia, la carta magna foi parcialmente aplicada y nun se produció la esclusión del sistema de partíos d'aquéllos contrarios a la monarquía y al Islam. Los grupos marxistes aprovechar de la [[política]] de «dexar faer» de los socesivos gobiernos y espublizaron la so ideoloxía en diarios tales como ''Jalq'' ('pueblu'), ''Parcham'' ('bandera') y ''Shola'' ('llapada'), esti postreru d'ideoloxía [[maoísta]].

==== Daud (1973-1978) ====
{{AP|República de Daud}}
En xunetu de 1973 [[Mohammed Daud Khan]] derrocó al rei Zahir Shah, mientres esti postreru atópase n'[[Italia]] recibiendo tratamientu médicu, proclamándose la República.&lt;ref&gt;[http://www.nytimes.com/2007/07/23/world/asia/23cnd-shah.html «Former king of Afghanistan dies at 92»], en ''The New York Times'', 23 de xunetu de 2007.&lt;/ref&gt;

Daud prometió una reforma agraria, ameyorar el nivel de vida y otres reformes progresistes. Primeramente averóse a la nala moderada del [[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán]] (PDPA, comunista), pero darréu alloñóse y fundó el so propiu partíu, el [[Partíu Revolucionariu Nacional|Revolucionariu Nacional]] en 1976. Esi añu, empecipió un plan p'ameyorar la economía y el bienestar, que nun tuvo ésitu. En 1977 la [[Loya Jirga]] (cámara alta del parllamentu) aprobó una nueva constitución con partíu únicu, el Revolucionariu Nacional, lo que causó un gran descontentu. A empiezos del añu siguiente, axentes del réxime asesinaron al dirixente comunista [[Mir Akbar Kaibar]] y Daud ordenó l'arrestu de los dirixentes del PDPA. El 27 d'abril una revolución empobinada por [[Abdul Qadir]] y [[Mohammad Aslam Watanjar]] trunfó. Daud foi executáu, el PDPA formó gobiernu y proclamó la República Democrática d'Afganistán.

[[Abdul Qadir]] como líder d'una faición izquierdista del exércitu afganistanu, constitúi un Conseyu Revolucionariu de les Fuercies Armaes, aquel [[28 d'abril]] de [[1978]] les informaciones dende [[Kabul]] yeren confuses y nun se sabía'l paradoriu del presidente derrocáu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/04/28/internacional/262562404_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/04/28/internacional/262562404_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A otru día el líder de los rebeldes comunica per radio que [[Mohammed Daud Khan]] morrió asesináu al presentar resistencia.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/04/29/internacional/262648816_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/04/29/internacional/262648816_850215.html}}&lt;/ref&gt;
L'embaxador soviéticu, Aleksandr Puzanov, tuvo noticies del golpe poco primero de que esti llevar a cabu. Manifestó la so oposición, como tamién lo fixeron dende Moscú. La URSS caltuviera unes rellaciones cordiales col gobiernu de Daud y nun taba pol llabor de ver cómo'l PDPA llegaba al poder.&lt;ref&gt; Leffler, M. (2007)''La guerra dempués de la guerra'',(Crítica) p.382&lt;/ref&gt;

=== República socialista (1978-1992) ===
{{AP|República Democrática d'Afganistán}}

==== Afganistán na órbita soviética ====
Col establecimientu n'[[Afganistán]] d'un réxime prosoviético, la [[Xunión Soviética]] trató de llograr un peón pa influyir na rexón.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/02/09/internacional/287362819_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/02/09/internacional/287362819_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Lo cierto ye que, la repentina apaición d'un Gobiernu comunista n'[[Afganistán]], modificó'l contestu político y estratéxico esistente nel sur d'Asia.

La Xunión Soviética foi'l primer gobiernu que reconoció al nuevu réxime d'Afganistán empobináu por [[Nur Mohammad Taraki]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/05/02/internacional/262908013_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/05/02/internacional/262908013_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Dellos espertos na prensa occidental menten que la Xunión Soviética sofitó'l golpe d'estáu del [[27 d'abril]] de [[1978]], lo que ye desmentíu delles vegaes polos dirixentes soviéticos y los sos voceros en tol mundu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/05/07/internacional/263340004_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/05/07/internacional/263340004_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La influencia soviética en dichu eventu deber a que'l [[Partíu Democráticu Popular d'Afganistán|Partíu Comunista]] d'[[Afganistán]] ye sofitáu por un exércitu y una fuercia aérea, que los sos oficiales fueron instruyíos na so mayoría n'academies y escueles de la Xunión Soviética. [[Hafizullah Amin]], definió al [[Partíu Democráticu del Pueblu]] como un partíu del movimientu internacional de la clase obrera, pero nun puede ser designáu como marxista-leninista» y afirma qu'n'[[Afganistán]] hai 1900&amp;nbsp;conseyeros estranxeros, d'ellos, 1100 son soviéticos, entendíos los militares.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/04/12/internacional/292716006_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/04/12/internacional/292716006_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El nuevu presidente afganistanu [[Nur Mohammad Taraki]] aportuna en delles ocasiones en declarar que'l so país «nun va ser un satélite soviéticu». Dempués del [[golpe d'estáu]] señala que'l númberu de muertos per dambos llaos nun supera los setenta,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/05/09/internacional/263512815_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/05/09/internacional/263512815_850215.html}}&lt;/ref&gt; anque dellos observadores occidentales calculen que'l númberu de persones que perecieron mientres los dos díes de combate y les subsiguientes series d'execuciones sumarias xubiría a 10&amp;nbsp;000&amp;nbsp;muertos. La resistencia en [[Kabul]], dura más de venticuatro hores, y solo la decisiva intervención de los [[cazabombarderos]] de los sublevaos inclinó la balanza a favor de los [[insurxentes]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/05/04/internacional/263080813_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/05/04/internacional/263080813_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Dempués de la [[Revolución de Saur]], [[Nur Mohammad Taraki]] asumió como presidente del [[Conseyu Revolucionariu]]. Taraki propunxo la realización d'una [[reforma agraria]], l'abolición de la usura y otres reformes [[progresista|progresistes]]. Atopó oposición nos «[[muyahidines]]», [[fundamentalistes islámicos]], que vieron nesti programa una amenaza. Estos, sofitaos armamentísticamente per Estaos Xuníos y al traviés del bloquéu del granu consideraron que nun taben dispuestos a dexar la modernización del país empezando la [[Guerra Civil Afganistana]].

A fines de [[1978]], [[Nur Mohammad Taraki]] ye cordialmente recibíu en [[Moscú]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/12/05/internacional/281660410_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/12/05/internacional/281660410_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Mientres esa visita, [[Afganistán]] robla'l [[Tratáu d'Amistá y Cooperación]] cola Xunión Soviética, de venti años de duración&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/12/07/internacional/281833216_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/12/07/internacional/281833216_850215.html}}&lt;/ref&gt; y califica a la Xunión Soviética como «el nuesu gran vecín del Norte». El nuevu réxime aplica una purga a l'Alministración y nel país hai munches detenciones.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1978/06/17/internacional/266882414_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1978/06/17/internacional/266882414_850215.html}}&lt;/ref&gt;

'''Fraxilidá del gobiernu de [[Nur Mohammad Taraki]] y ascensu de [[Jafizulá Amín]]'''

La [[Xunión Soviética]], ante la posibilidá d'una invasión iranina n'[[Afganistán]], manifiestó la so solidaridá y sofitu a [[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/03/20/internacional/290732406_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/03/20/internacional/290732406_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Amás del riesgu d'invasión, el nuevu réxime enfrentar a otru problema, una y bones el Gobiernu estauxunidense presenta una dura nota de protesta a la Xunión Soviética pol papel representáu polos conseyeros soviéticos» n'Afganistán mientres el secuestru y asesinatu del embaxador estauxunidense nesi país, [[Adolph Dubs]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/02/16/internacional/287967603_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/02/16/internacional/287967603_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Dase un golpe d'estáu que [[Moscú]] reconoz pero que ye darréu atayáu, y que s'empecipió na ciudá de [[Herat]]. A los golpistes prindaos alcuéntrase-yos documentos y dineru estranxero: «lo que supón que la provocación provenía de países vecinos».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/03/24/internacional/291078012_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/03/24/internacional/291078012_850215.html}}&lt;/ref&gt;

En setiembre de 1979 tuvo llugar un golpe d'Estáu perpretado por [[Jafizulá Amín]]. N'avientu, Amín, que s'aliara a los estauxunidenses, foi derrocáu pol Conseyu Revolucionariu y los soviéticos, quien unviaron un contingente llindáu d'ayuda militar. Esta aición foi catalogada como una invasión» nel marcu de la [[Guerra Fría]].

La sustitución del presidente d'[[Afganistán]], [[Nur Mohammad Taraki]], pol home fuerte» del réxime, el primer ministru [[Hafizullah Amin]], toma despreveníos a los dirixentes soviéticos, estos reaccionaron con una gran rapidez, espresando a [[Hafizullah Amin]] «la certidume de que les rellaciones fraternales ente la Xunión Soviética y l'Afganistán revolucionariu van siguir desenvolviéndose favorablemente».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/09/19/internacional/306540008_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/09/19/internacional/306540008_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Estaos Xuníos]] alvierte movimientos de tropes soviétiques nes proximidaes de la frontera con [[Afganistán]]. Inclusive'l líder del [[Frente Nacional de Lliberación Afganistanu]], [[Sayed Ahmed Gilani]], ordena a los sos combatientes n'Afganistán que tean preparaos «pa un enfrentamientu eventual» con soldaos soviéticos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/09/21/internacional/306712810_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/09/21/internacional/306712810_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Nur Mohammad Taraki]], ex presidente d'[[Afganistán]], fina, víctima d'una enllargada enfermedá, según una emisión de Radiu Kabul.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/10/10/internacional/308358020_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/10/10/internacional/308358020_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Radio Kabul hai anuncia'l fracasu d'un intentu de golpe militar contra'l réxime afganistanu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/10/17/internacional/308962819_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/10/17/internacional/308962819_850215.html}}&lt;/ref&gt;

==== La invasión soviética ====
Nes acabadures de [[1979]] les tropes soviétiques allugaes en territoriu afganistanu camuden el so papel de «asesores» pol de «tropes de combate».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/12/14/internacional/313974017_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/12/14/internacional/313974017_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La [[Nasr Islami]] asesina a dellos civiles soviéticos que pasiaben nun bazar en [[Kabul]] lo que revela que'l conflictu yá esta en desenvolvimientu y dellos observadores sollerten d'una medría de la presencia militar soviética n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/12/23/internacional/314751607_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/12/23/internacional/314751607_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Casi al terminar la década de los setenta, el Gobiernu estauxunidense conderga la intervención soviética n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/12/27/internacional/315097215_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/12/27/internacional/315097215_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El gobiernu de [[Hafizullah Amin]] ye derrocáu poles fuercies encabezaes por [[Babrak Karmal]], especúlase que los invasores soviéticu sofitar pa peracabar el golpe.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/12/28/internacional/315183605_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/12/28/internacional/315183605_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Les tropes soviétiques patrullen les cais de [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/12/29/internacional/315270008_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/12/29/internacional/315270008_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La Xunión Soviética almite darréu la so participación nos últimos acontecimientos en territoriu [[Afganistán|afganistanu]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/12/29/portada/315270001_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/12/29/portada/315270001_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ante la reconocencia soviética, la [[OTAN]] estudia midíes pa sancionar a la Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/02/internacional/315615609_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/02/internacional/315615609_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A pesar d'esto, l'exércitu soviéticu esplegar por tol territoriu afganistanu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/02/internacional/315615601_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/02/internacional/315615601_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El presidente d'[[Estaos Xuníos]], [[Jimmy Carter]] afirma parolar con [[Leonid Brézhnev]], el xefe de la Xunión Soviética y afirma que les sos esplicaciones son falses.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/02/portada/315615605_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/02/portada/315615605_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Darréu, el presidente d'Estaos Xuníos llamó a consultes al so embaxador na Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/03/portada/315702002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/03/portada/315702002_850215.html}}&lt;/ref&gt;
L'alderique sobre'l Tratáu Salt II ye aplazáu nel [[Senáu de los Estaos Xuníos]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/04/internacional/315788406_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/04/internacional/315788406_850215.html}}&lt;/ref&gt;
L'axencia soviética, [[TASS]], acusa al presidente d'Estaos Xuníos de belicista.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/04/internacional/315788402_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/04/internacional/315788402_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El comandante supremu de les fuercies aliaes de la [[OTAN]], el xeneral estauxunidense [[Bernard W. Rogers]], aportuna en que l'Alianza Atlántica tenía de tar preparada pa dir a la guerra en defensa del so territoriu».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/10/internacional/316306806_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/10/internacional/316306806_850215.html}}&lt;/ref&gt;
«La invasión soviética n'Afganistán ye l'amenaza más importante pa la paz dende la segunda guerra mundial», afirma presidente d'Estaos Xuníos, [[Jimmy Carter]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/10/portada/316306804_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/10/portada/316306804_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Tres selmanes dempués de que [[Babrak Karmal]] derrocara a Amin, la situación n'[[Afganistán]] ye caótica.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/15/internacional/316738806_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/15/internacional/316738806_850215.html}}&lt;/ref&gt;
[[Zbigniew Brzezinski]], conseyeru de [[Jimmy Carter]] afirma nun discursu: «Hai poques probabilidaes de que [[Afganistán]] convertir nel Vietnam de la Xunión Soviética».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1979/08/04/internacional/302565615_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1979/08/04/internacional/302565615_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[Departamentu d'Estáu estauxunidense]] reafita que les fuercies d'intervención soviétiques n'Afganistán, que superen agora los 80&amp;nbsp;000&amp;nbsp;homes, desempeñen un papel cada vez más activu na llucha contra los insurrectos musulmanes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/16/internacional/316825201_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/16/internacional/316825201_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La Xunión Soviética ta amontando'l númberu de tropes n'[[Afganistán]], tresportándoles con aviones dende les sos bases del este européu, según fontes diplomátiques acreditaes en [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/22/internacional/317343601_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/22/internacional/317343601_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, hai disgustu ente los miembros de la [[OTAN]] pos afirmen que [[Washington D. C.|Washington]] oculta información sobre los movimientos de les tropes soviétiques n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/24/internacional/317516411_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/24/internacional/317516411_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Sollertada poles constantes informaciones sobre l'usu de [[gases venenosos]] soviéticos n'[[Afganistán]], la [[OTAN]] tarrez que [[Moscú]] desencadene una guerra con [[armes químiques]], pa la qu'Occidente nun ta preparáu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/04/11/internacional/324252019_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/04/11/internacional/324252019_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== Les sanciones políticu y económicu contra la Xunión Soviética =====
[[Jimmy Carter]] emplega l'arma de [[trigu]] contra la Xunión Soviética: Na so decisión más firme dende l'entamu de la so presidencia, el presidente [[Jimmy Carter]], respuende a la Xunión Soviética pola so intervención n'[[Afganistán]] bloquiando la venta de diecisiete millones de tonelaes de ceberes estauxunidense a la Xunión Soviética, previstes para [[1980]], y rearmando a [[Paquistán]]. El golpe de trigu foi letal pa la Xunión Soviética, un país qu'a pesar d'aplicar el subsidiu agrícola más grande na historia de la humanidá, según [[Alec Nove]], mientres la década de los setentas, nun pudo atayar la so dependencia de les importaciones de granu. En [[1984]] y [[1985]] les condiciones climátiques fueron adverses y la situación pa los llabradores soviéticos y l'economía soviética polo xeneral vuélvese más complexa.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://codex.colmex.mx:8991/exlibris/aleph/a18_1/apache_media/EM11X4M34VA5DV38GAHRGDIQVALNDI.pdf|títulu=http://codex.colmex.mx:8991/exlibris/aleph/a18_1/apache_media/EM11X4M34VA5DV38GAHRGDIQVALNDI.pdf}}&lt;/ref&gt;

La Xunión Soviética dirixe una alvertencia al Gobiernu de Paquistán pos la acusa dar sofitu a los rebeldes afganistanos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/08/internacional/316134010_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/08/internacional/316134010_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Mientres el xeneral [[Moharnmad Zla Ul Haq]] respuende: «Convidáronme a declarar la guerra santa y yo díxi-yos que'l momentu nun llegó inda».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/15/internacional/316738812_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/15/internacional/316738812_850215.html}}&lt;/ref&gt;
[[Estaos Xuníos]] anuncia qu'estudia la posibilidá d'ufiertar sofitu militar a la guerrilla musulmana que combate al Exércitu soviéticu n'[[Afganistán]]. [[Estaos Xuníos]] solo va suministrar anguaño a Moscú ocho millones de tonelaes de granu de los venticinco previstes según los alcuerdos yá roblaos. La Xunión Soviética, qu'en [[1979]] yá tuvo un importante [[déficit]] na so collecha, va vese privada d'un 6&amp;nbsp;% de les sos necesidaes globales por cuenta de la decisión estauxunidense. Nos últimos díes, [[Moscú]], que prevía la decisión de Washington, acelera la compra de granu estauxunidense. [[Canadá]] y [[Australia]] non remplazarán coles sos colleches de trigu la cebera que [[Estaos Xuníos]] nun va vender a la Xunión Soviética. Estaos Xuníos decidió tamién esaniciar los privilexos pesqueros de la Xunión Soviética n'agües estauxunidense y atayar la venta de teunoloxía estauxunidense a Moscú.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/06/portada/315961202_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/06/portada/315961202_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La Xunión Soviética respuendi acusándo-y d'empecipiar una nueva [[guerra fría]] y califica les midíes adoptaes por [[Washington D. C.|Washington]] de «flagrante violación» de los compromisos estauxunidenses.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/06/internacional/315961210_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/06/internacional/315961210_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El vizprimer ministru chinu, [[Deng Xiaoping]], solicita una alianza ente [[China]], [[Estaos Xuníos]] y tolos países comenenciudos, contra la Xunión Soviética «que la so política expansionista nun va acabar nunca».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/09/internacional/316220401_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/09/internacional/316220401_850215.html}}&lt;/ref&gt;
[[Estaos Xuníos]] y la [[República Popular de China]] deciden suscribir un alcuerdu urxente» de resistencia y oposición a la intervención soviética n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/09/internacional/316220411_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/09/internacional/316220411_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El presidente iraquín, [[Sadam Husein]], conderga la intervención soviética n'[[Afganistán]], calificándola d'error grave, peligrosu, inexcusable ya inxustificable».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/08/internacional/316134012_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/08/internacional/316134012_850215.html}}&lt;/ref&gt;
[[Arabia Saudita]] ruempe rellaciones diplomátiques con [[Afganistán]], como protesta ante'l réxime illegal de Kabul» y la invasión soviética del país.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1981/04/08/internacional/355528816_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1981/04/08/internacional/355528816_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Faruk Kadumi]], presidente de la seición política de la [[Organización pa la Lliberación de Palestina]] ([[OLP]]), declara que la Xunión Soviética emprestó una ayuda altruista» a [[Afganistán]]. Esta ayuda «agafó tantu al imperialismu estauxunidense porque quería siguir esplotando les riqueces naturales d'[[Irán]] y [[Afganistán]]».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/13/internacional/316566002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/13/internacional/316566002_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La Xunión Soviética sufre un fuerte escalabru diplomáticu y moral nes Naciones Xuníes, cuando la mayoría de los países del Tercer Mundu, integraos nel movimientu de non alliniaos, votaron con toles naciones occidentales un resolución de condena de la invasión d'Afganistán pola Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/16/internacional/316825203_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/16/internacional/316825203_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Nuna visita a la [[India]], [[Leonid Breznev]] ye recibíu con ulles y manifestaciones antisoviétiques.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/12/09/internacional/345164415_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/12/09/internacional/345164415_850215.html}}&lt;/ref&gt;
En [[Teḥrán]], un ensame intenta asaltar la sede de la embaxada soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/02/internacional/315615606_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/02/internacional/315615606_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El presidente d'Estaos Xuníos [[Jimmy Carter]] va solicitar al Congresu un presupuestu de Defensa para [[1981]] de 158&amp;nbsp;000&amp;nbsp;millones de dólares, lo que supón un 5&amp;nbsp;% más que'l destináu para [[1980]]. La xustificación principal pa dichu amonto armamentístico son les sanciones a la Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/22/internacional/317343608_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/22/internacional/317343608_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La [[Comunidá Económica Europea]] (CEE) decide suprimir l'ayuda a les esportaciones de [[mantequilla]] a la Xunión Soviética, a [[Afganistán]] y a los países del este d'Europa.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/02/internacional/318294009_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/02/internacional/318294009_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ente que, [[Francia]] y la [[República Federal d'Alemaña]] dirixen una enérxica alvertencia a la Xunión Soviética, nel sentíu de que van utilizar la so capacidá militar si [[Moscú]] intenta nueves aiciones similares a la d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/06/portada/318639603_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/06/portada/318639603_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Mientres el mes de febreru de 1980, el presidente d'Estaos Xuníos, [[Jimmy Carter]], ordena l'embargu de les ventes de [[fosfatos]] estauxunidenses a la Xunión Soviética. L'embargu estauxunidense de les ventes de [[fosfatu]] a la Xunión Soviética va aniciar un importante escedente sobre'l mercáu mundial, un nuevu descensu de los precios, y, arriendes d'ello, serios problemes pa la economía marroquina, que depende en gran midida, pa los sos ingresos en divises, d'esta esportación.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/28/internacional/320540407_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/28/internacional/320540407_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Dempués de presentar ante'l Congresu un plan antiinflación, con amenorgamientu del gastu públicu, la llimitación del creitu; y nuevos impuestos pa la gasolina, el presidente d'[[Estaos Xuníos]], [[Jimmy Carter]], anuncia que [[Estaos Xuníos]] podría arrenunciar al tratáu robláu cola [[Xunión Soviética]] sobre la llimitación d'armes nucleares, [[SALT II]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/03/16/internacional/322009207_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/03/16/internacional/322009207_850215.html}}&lt;/ref&gt;
En mayu de [[1980]], mientres un eventu en [[Filadelfia]], [[Jimmy Carter]] pronuncia un discursu onde alvierte a los países occidentales sobre l'amenaza soviética,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/05/10/internacional/326757608_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/05/10/internacional/326757608_850215.html}}&lt;/ref&gt; el cual ye calificáu pola Xunión Soviética como una declaración de [[guerra fría]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/05/11/internacional/326844002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/05/11/internacional/326844002_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== Crisis nel gobiernu de la [[Xunión Soviética]] y diferencies internes na alministración de Jimmy Carter =====
El xefe del Estáu y del Partíu Comunista soviéticu, [[Leonid Brézhnev]], paez que ye contrariu a la invasión d'Afganistán, pero la so posición nun llogró imponese a la mayoría nel buró políticu del so partíu. Ello significaría que s'acentuó la crisis nel cumal políticu de la Xunión Soviética. Esta vegada nun apaeció en públicu, desque empezó la invasión d'[[Afganistán]], pa esplicar los motivos de tal operación a los ciudadanos soviéticos. El precariu estáu de salú de los dos máximos líderes soviéticos xustificaba'l so escurecimientu, pero negar a especular sobre eventuales cambeos nel equipu del poder na Xunión Soviética. La intervención soviética n'[[Afganistán]] foi decidida por una faición del Politburó qu'entendía al ministru de Defensa, [[Dimitri Ustinov]], [[Andrei Kirilenko]], l'ideólogu [[Mikhail Suslov]], [[Yuri Andropov]], xefe de la [[KGB]], según el ministru d'Asuntos Esteriores, [[Andrei Gromiko]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/10/internacional/316306808_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/10/internacional/316306808_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/11/internacional/316393205_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/11/internacional/316393205_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/11/portada/316393202_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/11/portada/316393202_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Leonid Brézhnev]], dirixente máximu de la Xunión Soviética, afirma que les unidaes soviétiques unviaes a [[Afganistán]] van ser retiraes dafechu d'esti país cuando suman les causes que llevaron a les autoridaes afganistanes a pidir la so entrada nél y pidan la so evacuación.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/13/portada/316566005_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/13/portada/316566005_850215.html}}&lt;/ref&gt;

N'[[Estaos Xuníos]], dimite'l Secretariu d'Estáu, [[Cyrus Vance]], poles sos diferencies col presidente [[Jimmy Carter]] sobre la estratexa del rescate de los rehenes estauxunidense en [[Teḥrán]] y los conseyos del asesor presidencial, [[Zbignew Brzezinski]] sobre la tema [[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/05/07/internacional/326498414_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/05/07/internacional/326498414_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== La resistencia antisoviética n'[[Afganistán]] y l'ayuda occidental =====
[[Ficheru:August 1985 Muja.jpg|thumb|200px|Insurxentes afganistanos.]]

«Nun nos fai falta l'ayuda estranxera. Tamos acostumaos dende hai enforma tiempu a tener en casa nueses mesmes armes: dende una pistola a un antiaéreo», declara [[Gul Mohamad]], voceru de [[Hezbi Islami]] [[Afganistán]]. El mercáu negru d'armamentos ye fabulosu y sospriende a quien lo desconocen.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/13/internacional/316566001_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/13/internacional/316566001_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Los principales grupos musulmanes integren la resistencia antisoviética en [[Afganistán)):

# [[El Frente de la Revolución Islámica]], de [[Sayed Ahmed Gailan]] (proestauxunidense), foi escluyíu de la federación d'insurxentes.
# El [[Hezbi Islami]] d'[[Afganistán]], entama los primeros combates nes provincies de [[Paktia]] y [[Konar]]. La derecha monárquica afganistana califica a esti partíu d'islámicu-leninista. El so dirixente ye l'inxenieru [[Gulbudin Hekmatiar]].
# El grupu [[Jamiat Islami]], que dirixe'l profesor [[Buhranuddin Rabanni]], ye unu de los que más s'estrema del restu. Actúa básicamente nel estremu nororiental d'Afganistán (cerca de la pequeña frontera de China) y paez bien influyíu poles tesis maoístes.
# [[Jarakat Enguelab Islami]], que dirixe'l profesor de relixón [[Mohammed Nabi Mohamadi]], ye'l más puramente islámicu de los siete grupos. Les provincies nes que tien mayor implantación son les de [[Tayar]] y [[Beluchistán]]. Esti grupu cunta ente los sos militantes con bon númberu de [[mullahs]] (sacerdotes islámicos) y considérase-y bien xuníu a la organización integrista [[Hermanos Musulmanes]], qu'axunta a los [[«fundamentalistes»]] de tol [[mundu islámicu]].
&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/16/internacional/316825206_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/16/internacional/316825206_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Sicasí, toos estos grupos a pesar de tar entamaos, na so mayoría, nuna federación nun consiguen constituyir un frente común.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/19/internacional/317084404_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/19/internacional/317084404_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[tráficu d'armes]] espolleta na frontera afganistanu-paquistanina. El mercáu artesanal d'armes de [[Darras]] ye'l más socorríu polos insurxentes [[afganistanos]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/18/internacional/316998006_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/18/internacional/316998006_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Anque'l gobiernu d'[[Estaos Xuníos]] decide aplazar la entrega de material militar a [[Paquistán]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/08/internacional/318812419_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/08/internacional/318812419_850215.html}}&lt;/ref&gt; según el diariu ''[[The Washington Post]]'', Estaos Xuníos da de callao armes llixeres y anticarro a los rebeldes afganistanos que combaten contra les tropes soviétiques qu'ocupen el so país,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/16/internacional/319503603_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/16/internacional/319503603_850215.html}}&lt;/ref&gt; y los chinos manifiesten que tán dispuestos a ayudar tamién.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/12/internacional/319158004_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/12/internacional/319158004_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La cadena de noticies estauxunidense [[American Broadcasting Company]] (ABC) nel so programa [[20-20]] señala que [[Washington D. C.|Washington]] apurre armamentu a los rebeldes afganistanos per mediu d'un programa ordenáu pol presidente [[Jimmy Carter]] en xineru de [[1980]] y executáu pol direutor de la [[CIA]], [[Stansfield Turner]] y el so asesor de Seguridá Nacional, [[Zbignew Brzezinski]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1981/06/20/internacional/361836002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1981/06/20/internacional/361836002_850215.html}}&lt;/ref&gt;
N'entrevista cola cadena estauxunidense [[NBC]], el presidente d'[[Exiptu]], [[Anuar el Sadat]], revela que'l so país vendió-y armes soviétiques a los [[Estaos Xuníos]] al envís de sofitar a la insurxencia afganistana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1981/09/24/internacional/370130410_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1981/09/24/internacional/370130410_850215.html}}&lt;/ref&gt;
L'ayuda occidental nun puede despintase y les protestes de [[Leonid Brézhnev]] son amuesa d'ello, más que los artículos publicaos esporádicamente na prensa occidental.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/23/portada/320108404_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/23/portada/320108404_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El presidente [[Jimmy Carter]] afirma en [[Belgráu]] que [[Estaos Xuníos]] ta dispuestu a ufiertar garantíes a un Gobiernu que sería aceptable pal pueblu afganistanu. Les declaraciones provoquen indignación nel gobiernu soviéticu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/06/27/internacional/330904809_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/06/27/internacional/330904809_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[Partíu Republicanu de los Estaos Xuníos|republicanu]] [[Ronald Reagan]], al entamu de la so alministración, fai una ufierta abierta de sofitu a la resistencia afganistana, esta declaración toma por sorpresa a [[Moscú]], que los sos dirixentes critiquen de «cinicas» les declaraciones del presidente de los [[Estaos Xuníos]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1981/03/11/internacional/353113203_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1981/03/11/internacional/353113203_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Pel llau cultural, el pueblu afganistanu amuesa resistencia. La ministra d'Educación, [[Anahita Ratebzad]], amuesa'l so desconsuelu poles dificultaes qu'hubo: «Menos de la metá de los ciudadanos de la cantidá prevista ye'l númberu real consiguíu nesta primer esperiencia. La escolarización obligatoria».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/15/internacional/319417201_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/15/internacional/319417201_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Radio Kabul Llibre]] ye creada con fines propagandísticos antisoviéticos y funciona gracies a los donativos d'intelectuales europeos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1981/09/22/internacional/369957605_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1981/09/22/internacional/369957605_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La debilidá del invasor poner de manifiestu cuándo s'enfrenten nes cais de [[Kabul]] colos insurxentes afganistanos a plena lluz del día.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/08/21/internacional/335656809_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/08/21/internacional/335656809_850215.html}}&lt;/ref&gt; y cuando en menos d'un añu de cumplise la invasión soviética, la insurxencia afganistana toma la segunda ciudá más importante del país, [[Kandahar]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/09/04/internacional/336866421_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/09/04/internacional/336866421_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Esa ciudá convertir dende mayu de [[1981]] nel bastión de la insurxencia afganistana. Por esi motivu la fuercia aérea soviética la bombardeó de manera encarnizada, causando cientos de civiles muertos nel mes de febreru de [[1982]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1982/02/03/internacional/381538819_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1982/02/03/internacional/381538819_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Fontes occidentales afirmen que dempués de dos años de la invasión soviética, ocho mil soldaos soviéticos cayeron n'enfrentamientos cola resistencia afganistana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1981/12/27/internacional/378255608_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1981/12/27/internacional/378255608_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A finales del mes de xunu de [[1985]], la guerrilla afganistana afirma que llogró una importante victoria nel valle de [[Panjsher]], al tomar el control d'un puestu militar que yera defendíu por 450 soldaos soviéticos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/06/30/internacional/488930404_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/06/30/internacional/488930404_850215.html}}&lt;/ref&gt;

En [[1985]] ye más bultable la impotencia del [[Exércitu Coloráu]] y el so collaboradores afganistanos pa esaniciar a la insurxencia afganistana. La guerra allargóse más de lo previsto y los [[soviéticos]] solo controlen la capital [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/08/12/internacional/492645617_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/08/12/internacional/492645617_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/08/13/internacional/492732013_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/08/13/internacional/492732013_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, [[Moscú]] sigui unviando más tropes a [[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/09/04/internacional/494632806_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/09/04/internacional/494632806_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La roxura de la insurxencia afganistana delles vegaes degoló les llendes y nun respetó la vida de civiles, como cuando baltaron un avión comercial con un misil estauxunidense tierra-aire. Los 52&amp;nbsp;civiles que viaxaben nesti avión morrieron nel ataque.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/09/08/portada/494978401_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/09/08/portada/494978401_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Esta noticia espublizóse díes dempués de la consumación del ataque y nengún grupu de la insurxencia afganistana atribuyóse l'autoría del ataque al avión comercial.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/09/09/internacional/495064813_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/09/09/internacional/495064813_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[FIM-92 Stinger]] foi vital pa la insurxencia afganistana nos sos combates contra los invasores soviéticos y el so collaboradores afganistanos. La efeutividá d'esti misil amosar nel ataque del mes d'ochobre de [[1985]], que orquestaron los guerrilleros afganistanos contra l'aeropuertu de [[Kabul]] ―que taba fuertemente curiáu―. Los insurxentes naquella ocasión, anque nun tomaron el control del aeropuertu, llograron derrumbar 2&amp;nbsp;aviones [[Mig]] y 4&amp;nbsp;helicópteros de combate.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/10/23/internacional/498870021_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/10/23/internacional/498870021_850215.html}}&lt;/ref&gt;

En xunu de [[1986]], el [[Parllamentu Européu]] pide la reconocencia como autoridá de la resistencia afganistana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/06/14/internacional/519084025_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/06/14/internacional/519084025_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== Fracasu de la [[Xunión Soviética]] y los sos satélites n'Afganistán =====
Los soldaos desertores y los «rebeldes» islámicos combaten a les tropes soviétiques na llocalidá de [[Jellabab]], a mediu camín ente [[Kabul]] y la frontera paquistanina. Tamién se desenvuelven combates na rexón de [[Herat]], cerca de la frontera iranina-, [[Ghazni]], nel centru del país, y [[Mazar el Sharif]] cerca de la frontera soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/12/internacional/316479603_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/12/internacional/316479603_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Les deserciones nel Exércitu afganistanu son numberoses por cuenta de que les tropes soviétiques empiecen a resabiar de los sos collaboradores afganistanos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1980/01/12/022.html|títulu=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1980/01/12/022.html}}&lt;/ref&gt;

Una división del Exércitu afganistanu ataca a un contingente aerotresportáu soviéticu aparcáu na redoma del aeropuertu internacional de [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/18/portada/316998001_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/18/portada/316998001_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La inorancia de la población na Xunión Soviética suple, pos el Gobiernu soviéticu, omitió informaciones sobre la guerra d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/03/12/internacional/321663608_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/03/12/internacional/321663608_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La censura informativa na Xunión Soviética moderar hasta mediaos de [[1981]], cuándo la [[televisión soviética]] espón un documental qu'amuesa les tarrecibles consecuencies de la guerra n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1981/06/07/internacional/360712812_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1981/06/07/internacional/360712812_850215.html}}&lt;/ref&gt;
En [[1983]], la censura modérase muncho más na Xunión Soviética, yá que escuches de la [[BBC]] confirmen que [[Radio Moscú]] fala de la creciente oposición afganistana a los invasores soviéticos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1983/05/25/internacional/422661612_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1983/05/25/internacional/422661612_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A mediaos de [[1985]], 200 padres de familia n'[[Armenia]] manifiéstense públicamente en contra de que los sos fíos sían unviaos a [[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/06/15/internacional/487634407_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/06/15/internacional/487634407_850215.html}}&lt;/ref&gt;
N'avientu de 1987, la policía soviética tien qu'eslleir una manifestación encabezada pol disidente [[Yuli Vorontsov]] frente al Ministeriu de Defensa.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/12/27/internacional/567558015_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/12/27/internacional/567558015_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Nel [[Exércitu Coloráu]] tamién hai deserciones como'l casu d'esti soldáu que se introdujó clandestinamente a la [[Embaxada]] de los [[Estaos Xuníos]] en [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/11/02/internacional/499734002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/11/02/internacional/499734002_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/11/03/internacional/499820406_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/11/03/internacional/499820406_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Tamién hubo soldaos soviéticos que se negaron a cumplir les órdenes de los sos superiores, como'l casu de los venti soldaos executaos en [[Kandahar]] por aguantase a combatir a los insurxentes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/01/15/internacional/506127622_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/01/15/internacional/506127622_850215.html}}&lt;/ref&gt; Otru desertores de la milicia soviética son obligaos a retornar a la Xunión Soviética como [[Igor Rijiov]] y [[Oleg Flan]] que taben abellugaos nel [[Reinu Xuníu]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1984/11/12/internacional/469062009_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1984/11/12/internacional/469062009_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Nel casu de los veteranos y de quien participaron nel contingente soviéticu que combatió n'[[Afganistán]], estos atopen manifestaciones de refuga social na Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/10/30/internacional/562546828_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/10/30/internacional/562546828_850215.html}}&lt;/ref&gt; Los ciudadanos soviéticos calificar como afgansi y la so torna ye un fenómenu social qu'inspira cantares y películes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/02/13/internacional/571705208_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/02/13/internacional/571705208_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== Los Xuegos Olímpicos de Moscú 1980 =====
El secretariu d'Estáu estauxunidense, [[Cyrus Vance]], anuncia que [[Estaos Xuníos]] va aguardar hasta'l [[15 de febreru]] pa declarar el [[boicó]] a los Xuegos Olímpicos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/17/portada/316911602_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/17/portada/316911602_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A principios del mes de febreru de [[1980]], [[Estaos Xuníos]] solicita oficialmente'l boicó a los [[Xuegos Olímpicos de Moscú]] ante la recién invasión soviética n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/10/deportes/318985205_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/10/deportes/318985205_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, el [[Cómite Olímpicu Internacional]] ratifica que Moscú va ser la sede de los [[Xuegos Olimpicos]] de [[1980]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/13/deportes/319244414_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/13/deportes/319244414_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La [[República Popular de China]] sumir a los países que van boicotiar les Olimpiaes na capital soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/02/internacional/318294013_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/02/internacional/318294013_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A pesar d'estes manifestaciones de [[boicó olímpicu]], hai un creciente aislamientu internacional sobre esta opción propuesta polos [[Estaos Xuníos]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/03/30/internacional/323218805_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/03/30/internacional/323218805_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Mientres se desenvuelven los [[Xuegos Olimpicos]] de [[Moscú 80]], altos funcionarios afganistanos son asesinaos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/07/25/internacional/333324008_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/07/25/internacional/333324008_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Erán lóxiques les protestes d'[[Occidente]] contra la invasión soviética d'Afganistán, pero la opinión del presidente rumanu, [[Nicolae Ceaușescu]] causa sorpresa pos pide la retirada de les tropes soviétiques d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/11/09/internacional/342572409_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/11/09/internacional/342572409_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== El gobiernu de [[Babrak Karmal]] =====
[[Moscú]] tien dificultaes pa imponer la figura del presidente [[Babrak Karmal]] y face-y creíble ante los líderes relixosos afganistanos. Los asesores soviéticos desenvuelven una gran campaña propagandística, destinada a ganar pal nuevu réxime'l sofitu de los xefes relixosos musulmanes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/27/internacional/317775609_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/27/internacional/317775609_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Al envís de crear una imaxe independiente de la [[Moscú]] suprímense inscripciones y eslóganes comunistes nes cais de [[Kabul]] y llévase a cabu la lliberación de presos. [[Babrak Karmal]] establez midíes populistes pa ganase la voluntá del pueblu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/01/29/internacional/317948410_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/01/29/internacional/317948410_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Nel segundu mes de la invasión soviética, les cais de [[Kabul]] tán baxu [[llei marcial]] y los comercios permanecen zarraos. Hai un patrullaje intensu nes cais de [[Kabul]] per parte de los afganistanos y los soviéticos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/24/internacional/320194802_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/24/internacional/320194802_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Los comerciantes afganistanos poner en fuelga, hai escasez d'alimentos y munchos disturbios nes cais de la capital afganistana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/02/27/internacional/320454008_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/02/27/internacional/320454008_850215.html}}&lt;/ref&gt;
L'Exércitu afganistanu pon fin a la fuelga de los comerciantes de [[Kabul]], recurriendo a encomalo pa obligar a los comerciantes a abrir les sos tiendes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/06/26/internacional/330818408_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/06/26/internacional/330818408_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Munchos afganistanos ante esti caos, tienen que fuxir del so país.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/03/12/internacional/321663610_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/03/12/internacional/321663610_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Na so visita a la [[Xunión Soviética]], [[Babrak Karmal]] busca ayuda económica d'esta potencia.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/10/16/internacional/340498816_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/10/16/internacional/340498816_850215.html}}&lt;/ref&gt;
En Moscú ye recibíu con honores pol presidente del Presidium del Sóviet Supremu de la Xunión Soviética, [[Leonid Breznev]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/10/17/internacional/340585209_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/10/17/internacional/340585209_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Dambos mandatarios confirmen que [[Afganistán]] pertenez a la órbita soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/10/18/internacional/340671613_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/10/18/internacional/340671613_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El presidente afganistanu [[Babrak Karmal]] dispón que [[Abdil Qadir]] seya reemplazáu por [[Nazar Mohammad]] nel Ministeriu de Defensa.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1984/12/04/internacional/470962809_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1984/12/04/internacional/470962809_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Les manifestaciones d'hostilidá al réxime de [[Babrak Karmal]] y la presencia soviética volver# a entamar en delles ciudaes importantes d'[[Afganistán]]. La población de [[Kabul]] xube casi toles nueches a los teyaos de les sos cases dende onde glaya «¡Allah ajbar!» ('Alá ye'l más grande').&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/03/29/internacional/323132415_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/03/29/internacional/323132415_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ente'l 26 y el 29 d'abril de [[1980]], alredor de 57&amp;nbsp;estudiantes [[afganistanos]] que participen na [[rebelión estudiantil]] antisoviética muerren nes cais de [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/05/02/internacional/326066409_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/05/02/internacional/326066409_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Babrak Karmal]] crea cuatro presidencies xenerales al envís de partir el poder col Exércitu Afganistanu y evitar disputes ente este col [[Partíu Comunista]] d'[[Afganistán]]. Medios diplomáticos alverten que los soviéticos yá nun tán dispuestos a da-y otra oportunidá a [[Babrak Karmal]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/07/23/internacional/333151207_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/07/23/internacional/333151207_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A pesar d'estes concesiones, dellos dirixentes de la faición [[Jalq]] del [[Partíu Comunista]] d'[[Afganistán]], opuestu a la faición [[Parcham]] encabezada pol presidente afganistanu [[Babrak Karmal]], poner en contautu colos «rebeldes» musulmanes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/07/27/internacional/333496806_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/07/27/internacional/333496806_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Nel cuelmu de toles concesiones polítiques, [[Babrak Karmal]] esprender del cargu de [[Primer Ministru]] y designa como tal a [[Sultán Alí Kishtmad]], son l'oxetu de conciliar a les fraiciones antagóniques dientro del Partíu Comunista d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1981/06/12/internacional/361144807_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1981/06/12/internacional/361144807_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El diariu [[Pravda]] critica fuertemente al gobiernu de [[Babrak Karmal]] y a partir d'ende, la suerte del presidente afganistanu empieza a ser incierta.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/04/29/internacional/515109610_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/04/29/internacional/515109610_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El ex-presidente [[Babrak Karmal]], que foi destituyíu polos soviéticos, esta nuna prisión en [[Kabul]], según l'axencia china de noticies [[Xinhua]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/05/04/internacional/547077612_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/05/04/internacional/547077612_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Dempués que s'espubliza esa información, el ex-presidente ye treslladáu a [[Moscú]] pa recibir un tratamientu médicu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/05/05/internacional/547164016_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/05/05/internacional/547164016_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Darréu asocediéronse'l presidentes [[Babrak Karmal]] y [[Mohammad Najibulá]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/05/opinion/515628010_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/05/opinion/515628010_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/05/internacional/515628015_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/05/internacional/515628015_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/05/portada/515628001_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/05/portada/515628001_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/05/internacional/515628014_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/05/internacional/515628014_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Esti postreru llevó a cabu una política denomada «reconciliación nacional» pa frenar la guerra, pero la disolución de la Xunión Soviética, [[Rellación Afganistán-Xunión Soviética|sociu económicu principal d'Afganistán]] dende los tiempos de la monarquía, afectó al gobiernu, que s'eslleió y foi reemplazáu por un Estáu Islámicu.
{{VT|Guerra d'Afganistán (1978-1992)}}

===== El gobiernu de [[Mohammad Najibulá]] =====
[[Mohammad Najibulá]], pa beneplacito de los invasores soviéticos promete amontar les aiciones militares contra la resistencia afganistana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/06/internacional/515714416_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/06/internacional/515714416_850215.html}}&lt;/ref&gt;
[[Estaos Xuníos]] afirma que'l cambéu de presidente n'[[Afganistán]] ye solo una cuestión d'imaxe&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/06/internacional/515714414_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/06/internacional/515714414_850215.html}}&lt;/ref&gt; y la guerrilla musulmana manifiesta que solo ye un cambéu de peón de parte del invasor.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/06/internacional/515714408_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/06/internacional/515714408_850215.html}}&lt;/ref&gt;

N'[[Afganistán]] hai una fuerte oposición al ascensu de [[Mohammad Najibulá]]. El día del so toma de posesión, les tropes soviétiques establecieron una fuerte vixilancia nos edificios gubernamentales.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/07/internacional/515800827_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/07/internacional/515800827_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Na capital [[Kabul]] danse delles manifestaciones populares que sofiten a [[Babrak Karmal]] y que son reprimíes poles autoridaes soviétiques.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/12/internacional/516232820_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/12/internacional/516232820_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ante estes manifestaciones públiques, [[Mohammad Najibulá]], designa a [[Babrak Karmal]] como xefe del Conseyu Revolucionariu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/05/16/internacional/516578410_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/05/16/internacional/516578410_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A finales de [[1986]], el presidente [[Mohammad Najibulá]] manifiesta al diariu soviéticu [[Pravda]] qu'él y el pueblu d'[[Afganistán]] tán cansaos de la guerra.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/12/31/internacional/536367602_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/12/31/internacional/536367602_850215.html}}&lt;/ref&gt;
En [[Moscú]], aportuna nuna política de reconciliación nacional.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/07/21/internacional/553816819_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/07/21/internacional/553816819_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, aguantar a vencer a la oposición, puestos claves como la seguridá nacional.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/07/22/internacional/553903213_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/07/22/internacional/553903213_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Na reestructuración del poder gubernamental d'[[Afganistán]], [[Mohammad Najibulá]], ye escoyíu presidente del Conseyu Revolucionariu (Parllamentu) el [[1 d'ochobre]] de [[1987]], polo que sigue siendo presidente del país.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/10/01/internacional/560041220_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/10/01/internacional/560041220_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Mientres la so nueva xestión, diséñase un nuevu proyeutu de Constitución onde'l [[Islam]] va ser la [[relixón oficial]] d'[[Afganistán]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/11/28/internacional/565052419_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/11/28/internacional/565052419_850215.html}}&lt;/ref&gt; y son llegalizaos cuatro partíos políticos: Organización Revolucionaria Obrera, el Partíu Islámicu del Pueblu, el Partíu de la Xusticia Llabradora y el Partíu Democráticu Popular.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/11/29/internacional/565138821_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/11/29/internacional/565138821_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A pesar de toos estes ufiertes y llogros democráticos, los rebeldes afganistanos nunca tomaron en serio al gobiernu de [[Mohammad Najibulá]] y esixíen dialogar direutamente cola [[Xunión Soviética]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/10/24/internacional/593650822_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/10/24/internacional/593650822_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Cuándo la Xunión Soviética retirar d'[[Afganistán]] ufiertó que'l so gobiernu yá nun sería [[socialista]] sinón [[plural]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/17/internacional/603673219_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/17/internacional/603673219_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, esta ufierta sirvió pocu, pos tuvo que declarar l'estáu d'alerta, una y bones la insurgencía afganistana sigui cometiendo ataques contra'l so réxime.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/19/internacional/603846002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/19/internacional/603846002_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ante esti escenariu, [[Mohammad Najibulá]] vuelve al gobiernu prosoviético, destituyendo a miembros del so gobiernu que nun son comunistes&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/20/internacional/603932410_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/20/internacional/603932410_850215.html}}&lt;/ref&gt; y forma un Conseyu Supremu pa la Guerra,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/21/internacional/604018804_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/21/internacional/604018804_850215.html}}&lt;/ref&gt; pero toos estos cambeos solo alcen la moral de la insurxencia afganistana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/22/internacional/604105213_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/22/internacional/604105213_850215.html}}&lt;/ref&gt;

==== El retiru de les tropes soviétiques d'Afganistán ====

===== El retiru gradual de les tropes soviétiques d'[[Afganistán]] =====
A mediaos de [[1980]] surdieron rumores que describíen la posibilidá del retiru total de les tropes soviétiques d'[[Afganistán]]. El retiru llindáu causo sorpresa na alta dirigencia de la [[OTAN]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/06/24/internacional/330645602_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/06/24/internacional/330645602_850215.html}}&lt;/ref&gt; y enche l'entusiasmu n'[[Occidente]]. Sicasí, p'afandu de munchos, solo trátase d'un retiru llindáu de tropes, lo que provoca que los Siete Potencies d'[[Occidente]] pronúnciense pidiendo'l retiru total de les tropes soviétiques d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/06/24/portada/330645604_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/06/24/portada/330645604_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A la fin confirmóse que'l retiru total yera una posibilidá distante y La Xunión Soviética retira d'[[Afganistán]] solo una división d'infantería ―non más de 10&amp;nbsp;000&amp;nbsp;homes― y 108&amp;nbsp;carros de combate.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/06/24/internacional/330645607_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/06/24/internacional/330645607_850215.html}}&lt;/ref&gt;
[[Leonid Breznev]] esplica al Comité Central la retirada parcial de los efeutivos de la Xunión Soviética, que débese a les victories llograes sobre los reaccionarios y porque la vida vuelve a la normalidá n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1980/06/24/internacional/330645605_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1980/06/24/internacional/330645605_850215.html}}&lt;/ref&gt;

En [[1983]], [[Yuri Andropov]], el socesor de [[Leonid Breznev]], espresa nos funerales del so antecesor, el so deséu de buscar una salida honrosa pal [[Exércitu Coloráu]] d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1983/06/12/internacional/424216815_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1983/06/12/internacional/424216815_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Nel mes de payares de [[1985]], el líder soviéticu [[Mikhaíl Gorbachov]] manifiesta que la [[Xunión Soviética]] desea retirar les sos tropes d'[[Afganistán]] asina los otros Estaos garantizen la so neutralidá.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/11/28/internacional/501980415_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/11/28/internacional/501980415_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El presidente afganistanu [[Babrak Karmal]], ante esta declaración manifiesta a [[Der Spiegel]] que la presencia de tropes soviétiques foi necesaria nel so país y que'l so gobiernu va axustar la retirada cola Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/12/01/internacional/502239619_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/12/01/internacional/502239619_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A pesar d'estes declaraciones, la retirada de les tropes soviétiques paez alloñada y [[Moscú]] busca otres víes pa controlar el caos n'[[Afganistán]] como la reconocencia pública de los sos errores y el diálogu cola insurxencia afganistana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/12/23/internacional/504140414_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/12/23/internacional/504140414_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Tamién buscó integrar al gobiernu prosoviético a personaxes que nun fueren [[comunistes]] nin partidarios de la Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/12/28/internacional/504572401_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/12/28/internacional/504572401_850215.html}}&lt;/ref&gt;

En [[1986]], nuna entrevista al diariu comunista frnacés [[L´Humanite]], [[Gorbachov]] afirma que la Xunión Soviética busca dar fin a la guerra n'[[Afganistán]] y que les tropes soviétiques llueu van salir d'esi país.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/02/08/internacional/508201222_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/02/08/internacional/508201222_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Al paecer la estratexa soviética consistía en formar un gobiernu plural n'[[Afganistán]] y que esti ganará'l sofitu popular y pudiera conciliar los antagonismos dientro del país. Sicasí, el gobiernu de [[Babrak Karmal]] falla rotundamente nesti oxetivu y desespera a los estrategues soviéticos al grau que les crítiques al gobiernu afganistanu empiecen a llegar de la Xunión Soviética.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/04/28/portada/515023202_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/04/28/portada/515023202_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A fines del mes del mes de [[xunetu]] de [[1986]], el líder soviéticu [[Gorbachov]], anuncia un amenorgamientu de tropes del so país n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/07/29/internacional/522972006_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/07/29/internacional/522972006_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Siete mil soldaos soviéticos van abandonar el país primero que finalize esi añu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/07/29/portada/522972002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/07/29/portada/522972002_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, el gobiernu chinu manifiesta la so insatisfaición y manifiesta que'l retiru de les tropes tien de ser inmediatu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/07/31/internacional/523144826_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/07/31/internacional/523144826_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La Xunión Soviética informa que retira d'[[Afganistán]] seis regimientos a partir del día [[15 d'ochobre]] de [[1986]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/10/09/internacional/529196413_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/10/09/internacional/529196413_850215.html}}&lt;/ref&gt; y el gobiernu afganistanu convida a periodistes a ser testigos de dichu eventu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/10/14/internacional/529628413_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/10/14/internacional/529628413_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El gobiernu d'[[Afganistán]] ufierta a fines de [[1986]] una ufierta de cese al fueu, pero esta ye refugada polos rebeldes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/01/02/internacional/536540423_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/01/02/internacional/536540423_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí [[Kabul]] aportuna nel altu al fueu a partir del [[15 de xineru]] de [[1987]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/01/04/internacional/536713213_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/01/04/internacional/536713213_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ante la negativa de la insurxencia afganistana, la Xunión Soviética acusa a [[Estaos Xuníos]] de bloquiar los esfuercios por pacificar la rexón.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/01/05/internacional/536799609_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/01/05/internacional/536799609_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== La causa principal del fortalecimientu de la insurxencia afganistana =====
Mentanto, la capital [[Kabul]] convertir n'escenariu d'aiciones béliques onde la insurxencia afganistana utiliza misiles antiaéreos. Delles embaxaes son algamaes por estos proyeutil proporcionaos polos [[Estaos Xuníos]] a los rebeldes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/07/23/internacional/522453615_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/07/23/internacional/522453615_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/08/14/internacional/524354403_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/08/14/internacional/524354403_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/08/28/internacional/525564022_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/08/28/internacional/525564022_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1986/09/30/internacional/528418805_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1986/09/30/internacional/528418805_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[The Washington Post]] informa que l'alministración de [[Ronald Reagan]] tien previstu apurrir 150 misiles [[Stinger]] a la resistencia afganistana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/02/09/internacional/539823607_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/02/09/internacional/539823607_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Díes dempués de que'l diariu estauxunidense diera a conocer la noticia, el grupu rebalbu [[Jalaludin Hagani]] balta un avión comercial al este d'[[Afganistán]], onde muerren trenta persones, ente les víctimes, hai muyeres y neños.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/02/10/internacional/539910018_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/02/10/internacional/539910018_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/02/11/internacional/539996402_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/02/11/internacional/539996402_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La eficacia mortal de los misiles tierra-aire apurríos a la insurxencia afganistana por [[Estaos Xuníos]] manifestar de forma cada vez más frecuente. El tresporte aereu sobre territoriu afganistanu, fora militar o civil, taba en riesgu de ser baltáu por estos misiles. La Xunión Soviética yá nun puede despintar les baxes de tresportes aéreos que sufre tolos díes en territoriu afganistanu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/06/24/internacional/551484018_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/06/24/internacional/551484018_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/08/14/internacional/555890407_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/08/14/internacional/555890407_850215.html}}&lt;/ref&gt;

En [[1987]], los rebeldes afganistanos ataquen la llocalidá soviética de [[Piandzh]], [[Tadjukistán]], sucesu que [[Moscú]] confirma.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/04/03/internacional/544399224_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/04/03/internacional/544399224_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Los rebeldes afganistanos vuelven cruciar la frontera cola Xunión Soviética y esta vegada maten a dos soldaos [[soviéticos]], según l'axencia de noticies [[TASS]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/04/20/internacional/545868014_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/04/20/internacional/545868014_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== El fracasu de la PAX soviética =====
El gobiernu afganistanu empeñar en cumplir la so propuesta del altu al fueu nel día alcordáu,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/01/15/internacional/537663612_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/01/15/internacional/537663612_850215.html}}&lt;/ref&gt; pero trés díes depués la guerrilla afganistana refuga la ufierta de negociación.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/01/18/internacional/537922810_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/01/18/internacional/537922810_850215.html}}&lt;/ref&gt;
L'amuesa más atayante d'esi refugu ye l'asesinatu d'[[Abdulahad Arezdigi]], xefe encargáu de la reconociliación colos rebeldes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/02/01/internacional/539132404_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/02/01/internacional/539132404_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/02/04/internacional/539391613_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/02/04/internacional/539391613_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Nel mes de setiembre de [[1987]], el vizprimer ministru soviéticu. [[Yuli Vorontsov]], llega a [[Kabul]] pa participar nes conversaciones ente [[Afganistán]] y [[Paquistán]], nestes fala del calendariu de retiru de les tropes soviétiques.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/09/04/internacional/557704801_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/09/04/internacional/557704801_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/09/29/internacional/559868403_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/09/29/internacional/559868403_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A finales de [[1987]] los efeutos de la [[perestroika]] sentar n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/11/19/opinion/564274810_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/11/19/opinion/564274810_850215.html}}&lt;/ref&gt; pos el presidente en vez dexa puestos de poder y una asamblea diseña una nueva constitución.

El ministru soviéticu, [[Eduard Shevardnadze]], anunció'l [[29 de xineru]] de [[1988]], que les negociaciones sobre'l retiru de la Xunión Soviética d'[[Afganistán]] yá teníen un alcuerdu xeneral.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/01/29/internacional/570409224_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/01/29/internacional/570409224_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Anque en 1987, un voceru del Ministeriu d'Asuntos Esteriores de Tailandia yá espublizara esa posibilidá.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/03/04/internacional/541810816_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/03/04/internacional/541810816_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Mientres los 7 líderes de los grupos rebalbos afganistanos anunciaben en [[Islamabad]] la so intención de formar un gobiernu provisional.&lt;ref name=&quot;elpais_1&quot;&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/02/01/internacional/570668418_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/02/01/internacional/570668418_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El líder del Kremlin, [[Mikhail Gorbachov]] anuncia la posibilidá de que nel mes de [[mayu]] empecipie'l retiru de les tropes soviétiques de territoriu afganistanu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/02/09/internacional/571359611_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/02/09/internacional/571359611_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ante esto, el presidente afganistanu [[Mohammad Najibulá]] anuncia que nun va dexar el poder dempués del retiru de les tropes soviétiques.&lt;ref name=&quot;elpais_2&quot;&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/02/12/internacional/571618814_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/02/12/internacional/571618814_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[Partíu Comunista de la Xunión Soviética]] almite nun comunicáu internu dellos errores cometíos pola Xunión Soviética na invasión a [[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/06/18/internacional/582588009_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/06/18/internacional/582588009_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Les autoridaes de [[Moscú]] establecen contautu col grupu guerrilleru [[Alianza Islámica]] pa consiguir la lliberación de 313 soldaos soviéticos atrapaos pola insurxencia.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/07/29/internacional/586130417_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/07/29/internacional/586130417_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Esti contautu nun foi l'únicu una y bones les autoridaes soviétiques establecieron contautu con otros grupos guerrilleros pa lliberar a los sos soldaos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/11/11/internacional/595206016_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/11/11/internacional/595206016_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[George Shultz]], el Secretariu d'Estáu estauxunidense, visita la Xunión Soviética en ficies de que dambes potencies afinen les sos posiciones sobre'l conflictu d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/02/21/internacional/572396411_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/02/21/internacional/572396411_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/02/22/internacional/572482804_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/02/22/internacional/572482804_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La capital de [[Paquistán]], [[Islamabad]], foi'l puntu d'alcuentru de la Xunión Soviética colos grupos guerrilleros pa tratar delles temes, na so mayoría rellacionaos coles condiciones pa llograr la paz nel país.&lt;ref name=&quot;elpais_3&quot;&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/11/28/internacional/596674820_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/11/28/internacional/596674820_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Los [[muyahidin]] afganistanos son reconocíos polos soviéticos como'l grupu guerrilleru principal de la insurxencia.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/12/03/internacional/597106819_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/12/03/internacional/597106819_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Dempués de casi nueve años de que la Xunión Soviética invadiera [[Afganistán]], los grupos guerrilleros y los representantes de la Xunión Soviética axuntar a axustar.&lt;ref name=&quot;elpais_3&quot;/&gt;
Non solo los insurxentes axusten con el invasores, sinón tamién l'ex rei d'[[Afganistán]], [[Zahir Shah]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/12/26/internacional/599094014_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/12/26/internacional/599094014_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== El retiru formal de les fuercies armaes de la Xunión Soviética =====
El diariu soviéticu [[Pravda]], marca'l primeru de mayu como'l día d'entamu del retiru de les tropes soviétiques d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/01/12/internacional/568940407_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/01/12/internacional/568940407_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Los siete grupos guerrilleros ante estes noticies anuncia que va formar un gobiernu provisional que va tomar el poder darréu dempués de la salida de les tropes soviétiques.&lt;ref name=&quot;elpais_1&quot;/&gt;
Sicasí, el presidente afganistanu alviérte-yos que nun va dexar el poder dempués de que se peracaba esti eventu.&lt;ref name=&quot;elpais_2&quot;/&gt;
Les autoridaes afganistanes saben qu'una vegada que se vaigan les tropes soviétiques, la insurxencia va ser más fuerte y busca opciones pa sobrevivir, inclusive llega a diseñar el plan de partir en dos al país.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/04/06/internacional/576280815_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/04/06/internacional/576280815_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El gobiernu d'[[Afganistán]] acepta'l [[calendariu paquistanín]] pal retiru de les tropes soviétiques.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/03/04/internacional/573433214_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/03/04/internacional/573433214_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Conforme empieza a materializase la retirada de los soldaos soviéticos d'[[Afganistán]], la guerrilla fortalezse tomando bases abandonaes pol exércitu afganistanu,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/04/24/internacional/577836010_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/04/24/internacional/577836010_850215.html}}&lt;/ref&gt; conquistando ciudaes,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/04/25/internacional/577922419_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/04/25/internacional/577922419_850215.html}}&lt;/ref&gt; ya intensificando los sos ataques a la capital afganistana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/05/04/internacional/578700017_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/05/04/internacional/578700017_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El retiru de les tropes soviétiques nun foi tan senciellu y primero que estes van dexar territoriu afganistanu bombardearon delles ciudaes matando a munchos civiles. Los testigos afirmen que los tanques soviéticos pasaben sobre los cadabres ensin tener cuidu dalgunu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/01/27/internacional/601858812_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/01/27/internacional/601858812_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ante esti escenariu, [[James Baker]] decide cerrar la embaxada d'[[Estaos Xuníos]] en [[Kabul]]. Otros países tamién deciden cerrar les sos representaciones.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/01/28/internacional/601945223_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/01/28/internacional/601945223_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Inda a principios de [[1989]], [[Moscú]] consideraba si sacupar el país o estremalo.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/01/29/internacional/602031612_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/01/29/internacional/602031612_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A principios del mes de febreru de [[1989]], los postreros soldaos soviéticos abandonen [[Kabul]]. El gobiernu de [[Mohammad Najibulá]] disponer a aguantar a la [[guerrilla islámica]] distribuyendo armes a los miembros del partíu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/06/portada/602722803_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/06/portada/602722803_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Mientres el ministru soviéticu, [[Eduard Shevardnadze]], busca impulsar una solución política n'[[Afganistán]] pero afirma que nun llogró bloquiar el [[suministru d'armes]] a la [[guerrilla islámica]] en cuenta de que la Xunión Soviética dexe de sofitar al gobiernu de [[Mohammad Najibulá]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/07/internacional/602809209_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/07/internacional/602809209_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ye necesariu recordar que nel mes d'[[abril]] de [[1987]], [[The Washington Post]] afirmó la entrega de 600 [[misiles antiaéreos]] [[Stinger]] a la guerrilla afganistana per parte de los [[Estaos Xuníos]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1987/04/06/internacional/544658411_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1987/04/06/internacional/544658411_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.chron.com/CDA/archives/archive.mpl/1987_453938/afghan-rebels-to-receive-600-stingers.html|títulu=http://www.chron.com/CDA/archives/archive.mpl/1987_453938/afghan-rebels-to-receive-600-stingers.html}}&lt;/ref&gt; y que la [[CIA]] recibió 250&amp;nbsp;millones de dólares pa financiar a la guerrilla afganistana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1985/02/17/internacional/477442809_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1985/02/17/internacional/477442809_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Nel aeropuertu de [[Kabul]] queda solo un contingente soviéticu, ente que les posiciones militares que van dexando los soviéticos son tomaos polos grupos guerrilleros.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/09/internacional/602982009_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/09/internacional/602982009_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Aníciense fuertes batalles y munchos civiles busquen abellugu en [[Paquistán]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/10/internacional/603068405_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/10/internacional/603068405_850215.html}}&lt;/ref&gt; que cierra les sos fronteres pa evitar la entrada de más afganistanos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/15/internacional/603500405_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/15/internacional/603500405_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[14 de febreru]] de [[1989]], l'Exércitu Soviéticu retírase formalmente d'[[Afganistán]] cola entrega del control del aeropuertu a los afganistanos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/14/portada/603414003_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/14/portada/603414003_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El primer día ensin soviéticos, [[Kabul]] tuvo en relativu aselu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/07/internacional/602809210_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/07/internacional/602809210_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, la insurxencia afganistana nun puede ponese d'alcuerdu pa formar un [[gobiernu de transición]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1989/02/11/internacional/603154804_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1989/02/11/internacional/603154804_850215.html}}&lt;/ref&gt;

===== La cayida del gobiernu de [[Mohammad Najibulá]] =====
Dempués del retiru total de les tropes soviétiques, l'exércitu afganistanu tratu de defender al gobiernu de [[Mohammad Najibulá]] ensin el sofitu de la Xunión Soviética. Los grupos guerrilleros concentrar n'atacar a la capital [[Kabul]] provocando munches baxes na milicia afganistana y na población civil.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/08/15/internacional/587599204_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/08/15/internacional/587599204_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/09/03/internacional/589240806_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/09/03/internacional/589240806_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/09/27/internacional/591318016_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/09/27/internacional/591318016_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/09/29/internacional/591490811_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/09/29/internacional/591490811_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/10/20/internacional/593305213_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/10/20/internacional/593305213_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Según fontes d'espionaxe [[muyahidin]] hubo un intentu de golpe d'estáu'l [[30 d'ochobre]] de [[1987]] per parte de los partidarios de [[Babrak Karmal]]. Dichu ataque punxo de manifiestu la fonda división nel [[Partíu Comunista]]. L'embaxador soviéticu en [[Kabul]] tuvo qu'intervenir pa poner orde y fizo que los partidarios de [[Mohammad Najibulá]] vencieren pa evitar que la división siguiera creciendo.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1988/11/22/internacional/596156418_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1988/11/22/internacional/596156418_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Dempués del so retiru militar, la Xunión Soviética siguió apurriendo sofitu al gobiernu de [[Mohammad Najibulá]] con armamentu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1990/01/10/internacional/631926017_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1990/01/10/internacional/631926017_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, el presidente afganistanu acaldía tien más enemigos, que non solo tán na insurxencia afganistana, sinón tamién nel so propiu gobiernu. Por casu, el so ministru de Defensa, [[Sha Nawaz Tanari]], poner en contautu colos grupos guerrilleros ya intenta dar un golpe d'estáu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1990/03/07/internacional/636764403_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1990/03/07/internacional/636764403_850215.html}}&lt;/ref&gt;
L'intentu fracasa, anque los sublevaos aguanten la defensa del Exércitu Afganistanu. El ministru de defensa, al ver el fracasu peracabáu fuxe a [[Paquistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1990/03/08/internacional/636850803_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1990/03/08/internacional/636850803_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Mohammad Najibulá]], entama un duru contraataque contra la guerrilla afganistana llanzando misiles [[scud]] contra posiciones civiles.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1991/04/22/internacional/672271202_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1991/04/22/internacional/672271202_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1991/09/05/internacional/684021613_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1991/09/05/internacional/684021613_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Estos eventos impulsen a munchos afganistanos a fuxir escontra [[Irán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1991/06/12/internacional/676677618_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1991/06/12/internacional/676677618_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El presidente d'[[Estaos Xuníos]], [[George Bush]] suprime l'ayuda financiera a los grupos guerrilleros afganistanos al nun presupuestar para [[1992]] el sofitu que de normal s'apurría.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1991/05/13/internacional/674085604_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1991/05/13/internacional/674085604_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A pesar d'estos ataques, la guerrilla afganistana toma la ciudá [[Mazar-i-Sharif]], una de les más importantes d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/03/21/internacional/701132402_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/03/21/internacional/701132402_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El réxime de [[Mohammad Najibulá]] empieza a colapsar y los grupos guerrilleros empiecen a enfrentase ente sigo.&lt;ref name=&quot;elpais_4&quot;&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/19/internacional/703634416_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/19/internacional/703634416_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Los líderes de los principales grupos guerrilleros, [[Ahmed Sha Masud]] y [[Gulbudin Hekmatiar]] apuéstense la capital [[Kabul]].&lt;ref name=&quot;elpais_5&quot;&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/20/internacional/703720812_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/20/internacional/703720812_850215.html}}&lt;/ref&gt;
[[Gardez]], la ciudá natal de [[Mohammad Najibulá]], y otres ciudaes importantes cayen sol poder de los [[muyahidin]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/23/internacional/703980015_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/23/internacional/703980015_850215.html}}&lt;/ref&gt;
[[Kabul]] convertir nun sangrientu campu de batalla onde s'enfrenten les milicies [[suníes]] y [[shíies]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/06/06/internacional/707781606_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/06/06/internacional/707781606_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Ante estes meyores, el presidente afganistanu anuncia la so dimisión una vegada que se forme un conseyu de transición tuteláu pola [[ONX]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/10/internacional/702856809_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/10/internacional/702856809_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Mohammad Najibulá]] ye depuestu y abelúgase nes oficines de la [[ONX]] en [[Kabul]]. [[Abdul Rahim Hatef]] asume la presidencia. [[Jamiati Islami]] d'[[Ahmed Sha Masud]] y [[Hezbi Islami]] de [[Gulbudin Hekmatiar]] atribúyense la victoria, mientres el ministru d'Asuntos Esteriores, [[Abdul Wakil]], busca un alcuerdu ente dambos por que nun lluchen ente ellos na capital [[Kabul]].&lt;ref name=&quot;elpais_4&quot;/&gt;
Nestes negociaciones, los grupos guerrilleron llogren un alcuerdu y formen el [[Conseyu de los Muyahidin]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/20/internacional/703720801_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/20/internacional/703720801_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;elpais_5&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/21/internacional/703807206_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/21/internacional/703807206_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/22/internacional/703893621_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/22/internacional/703893621_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, l'unviáu de la [[ONX]], [[Benon Sevan]], sollerta que los guerrilleros son inflexibles.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/24/internacional/704066415_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/24/internacional/704066415_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Los líderes guerrilleros alcuerden que [[Sibghatullah Mojaddedi]] presida'l Conseyu compuestu por 51 persones.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/25/internacional/704152814_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/25/internacional/704152814_850215.html}}&lt;/ref&gt;
En [[Kabul]] constitúyese un conseyu de 6 líderes guerrilleros al envís de protexer la capital.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/26/internacional/704239201_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/26/internacional/704239201_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Pero la violencia españa en [[Kabul]] y los dos principales grupos guerrilleros, [[Hezbi Islami]] y el [[Jamiati Islami]], enfréntense coles mires d'apoderase del palaciu presidencial.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/27/internacional/704325616_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/27/internacional/704325616_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El [[30 d'abril]] de [[1992]], cai la sede del Ministeriu del Interior, últimu bastión de [[Hezbi Islami]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/30/internacional/704584801_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/30/internacional/704584801_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Dende les contornes de [[Kabul]], [[Gulbudin Hekmatiar]] amenaza con volver a entamar la llucha mientres el xeneral [[Abdul Rashid Dostam]] nun sala de [[Kabul]] colos sos homes&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/tag/afganistan/a/49|títulu=https://elpais.com/tag/afganistan/a/49}}&lt;/ref&gt;
y avanza coles sos tropes escontra [[Kabul]] dende'l sur del país.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/05/05/internacional/705016811_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/05/05/internacional/705016811_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Buranudin Rabbani]] destitúi al primer ministru d'[[Afganistán]], [[Abdul Sabur Farid]], representante del grupu guerrilleru radical [[Hezbi Islami]] na coalición gubernamental, por cuenta de que dichu grupu guerrilleru desamarra una fuerte ofensiva en [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/08/17/internacional/714002403_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/08/17/internacional/714002403_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Versiones espublizaes na prensa menten que'l ex-presidente afganistanu [[Babrak Karmal]] y el xeneral [[Abdul Rashid Dostum]], muerren nun accidente aereu cuándo se dirixíen escontra [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/06/22/internacional/709164008_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/06/22/internacional/709164008_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Darréu [[Abdul Rashid Dostum]] desmiente esti rumor y diz qu'ignora'l paradoriu de [[Babrak Karmal]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/06/23/internacional/709250412_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/06/23/internacional/709250412_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Afganistán]] vuelve a les [[lleis islámiques]] que prohiben a les muyeres traer les sos cares descubiertes y la venta d'alcohol.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/05/09/internacional/705362417_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/05/09/internacional/705362417_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/05/06/internacional/705103203_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/05/06/internacional/705103203_850215.html}}&lt;/ref&gt;

=== Fundamentalismu (1992-2001) ===
{{AP|Estáu Islámicu d'Afganistán}}
En 1992, el país quedó estremáu ente [[señores de la guerra]], xefes militares que proveníen de los muyahidines o del antiguu Exércitu profesional, al mandu de milicies que lluchaben contra señores rivales.
{{VT|Guerra Civil Afganistana (1992-1996)}}

A finales del mes d'ochobre de [[1994]], la faición de los [[Talibanes]] surdió na provincia sureña de [[Kandahar]] nel rescate d'un convói paquistanín prindáu pol exércitu afganistanu&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/02/15/internacional/792802812_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/02/15/internacional/792802812_850215.html}}&lt;/ref&gt; y prevaleció a partir de 1996. En febreru de [[1995]], el líder del grupu [[Hezbi islami]], [[Gulbudin Hekmatiar]] ye ganáu pola nuevu milicia nes mediaciones de [[Kabul]]. L'apaición d'esti nuevu grupu guerrilleru ataya'l plan de paz de la [[ONX]] que consistía en que'l presidente afganistanu [[Burhanudin Rabbani]] va apurrir el poder y constituyérase una asamblea de los líderes guerrilleros.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/02/22/internacional/793407616_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/02/22/internacional/793407616_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La salida de [[Gulbudin Hekmatiar]] foi un aliviu pal presidente d'[[Afganistán]] que dempués declaró ayudar a los [[talibanes]] a ganar a [[Hezbi islami]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/02/28/internacional/793926019_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/02/28/internacional/793926019_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El sofitu costaría-y caru a [[Burhanudin Rabbani]], pos los [[talibanes]] en menos d'un mes d'haber derrotáu al grupu guerrilleru más importante de la insurxencia, entama l'ataque contra [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/03/09/internacional/794703608_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/03/09/internacional/794703608_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, el primer intentu pa tomar la capital y derrocar al gobiernu de [[Burhanudin Rabbani]] fracasa.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/03/12/internacional/794962814_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/03/12/internacional/794962814_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/03/13/internacional/795049218_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/03/13/internacional/795049218_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Les tropes oficiales fixeron recular a los [[talibanes]] hasta'l so cuartel xeneral allugáu na ciudá de [[Charasyab]], 25 quilómetros al sur de [[Kabul]], y tomen la ciudá obligando a la nueva milicia a fuxir al sur.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/03/20/internacional/795654012_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/03/20/internacional/795654012_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Sicasí, con tomar de la ciudá de [[Herat]] los [[talibanes]] resurden y solménen-y un duru golpe al gobiernu d'[[Afganistán]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/09/06/internacional/810338409_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/09/06/internacional/810338409_850215.html}}&lt;/ref&gt; y vuelven preparar un nuevu ataque a [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/10/12/internacional/813452404_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/10/12/internacional/813452404_850215.html}}&lt;/ref&gt;
La resistencia oficial ye dura y recupera la ciudá de [[Herat]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/10/15/internacional/813711612_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/10/15/internacional/813711612_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Mientres la ofensiva contra [[Kabul]], los [[talibanes]] prinden a munchos soldaos afganistanos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1995/11/19/internacional/816735610_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1995/11/19/internacional/816735610_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Kabul]] convertir nun escenariu bélicu de bombardeos y ataques con cohetes. Hai munches baxes civiles. [[Burhanudin Rabbani]] y [[Gulbudin Hekmatiar]] convoquen a una alianza pa integrar un nuevu gobiernu y faer frente a l'amenaza de los [[talibanes]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/05/25/internacional/832975221_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/05/25/internacional/832975221_850215.html}}&lt;/ref&gt;
A pesar d'esti esfuerciu políticu, les meyores de la nueva milicia nun cesen, pos los [[talibanes]] tomen la ciudá de [[Jalalabad]] y tienen baxu control a la metá del país.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/09/12/internacional/842479208_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/09/12/internacional/842479208_850215.html}}&lt;/ref&gt;
Nel mes de setiembre de [[1996]] apoderar de la provincia de [[Kunar]], que s'alluga na frontera con [[Paquistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/09/23/internacional/843429617_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/09/23/internacional/843429617_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Con más de la metá del país sol so control, los [[talibanes]] dirixir de nuevu a [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/09/26/internacional/843688805_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/09/26/internacional/843688805_850215.html}}&lt;/ref&gt; Nesti nuevu intentu, les fuercies gubernamentales vencen ante la nueva insurxencia.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/09/27/internacional/843775203_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/09/27/internacional/843775203_850215.html}}&lt;/ref&gt; Los [[talibanes]] nun son recibíos con entusiasmu pola población y asesinen al ex presidente [[Mohamed Najibulá]], que'l so cadabre ye exhibíu al pueblu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/09/28/internacional/843861620_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/09/28/internacional/843861620_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Dende entós el nuevu réxime impunxo unes normes qu'acutaron severamente la llibertá de les muyeres (como la obligación d'usar el [[burka]]). Estes midíes de control llegaron a tal estremu que les ventanes de les cases teníen de preparar por que naide pudiera ver a les muyeres de la casa dende l'esterior. Taben obligaes a usar zapatos silenciosos y nun podíen espresase llibremente.

Mientres los años del gobierno talibán, les muyeres tuvieron prohibíu trabayar o salir a la cai ensin la compañía d'un home de la so familia. Les muyeres con una carrera profesional, como médicos o abogaes, perdieron los sos trabayos y caltuviéronse recluyíes nes sos cases. La consecuencia direuta foi que les families onde nun había nengún varón qu'apurriera un sueldu taben empuestes a pedimiar o morrer de fame. Amás, los hospitales y l'atención sanitaria pa muyeres yeren escasos, una y bones los médicos varones nun podíen atendeles. Los casos de depresión aumentaron de forma alarmante ente les muyeres, al igual que'l númberu de suicidios. Munches muyeres prefirieron quitar la vida primero que vivir na opresión y l'inxusticia. Les muyeres que vistíen de forma incorreuta erán azotaes de forma pública.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/09/30/internacional/844034403_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/09/30/internacional/844034403_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La [[Universidá de Kabul]], dempués de la victoria de los [[talibanes]], reabre les sos puertes a principios del mes de marzu de [[1997]], ensin alumnes nin profesores. El nuevu réxime nun dexa la participación de les muyeres nel campu llaboral, sacante na [[medicina]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1997/03/11/sociedad/858034806_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1997/03/11/sociedad/858034806_850215.html}}&lt;/ref&gt; Ante esa situación, el Direutor Xeneral de la [[UNESCO]], [[Francisco Mayor]], espresa la so esmolición de que les muyeres sían escluyíes de la [[educación cimera]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1997/03/12/sociedad/858121206_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1997/03/12/sociedad/858121206_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Les muyeres nun fueron les úniques que vieron la so llibertá acutada. Tamién el bebedores ocasionales y consuetudinarios d'alcohol tuvieron ante sí l'amenaza de morrer colgaos si consumíen cualquier bébora embriagante.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/09/29/internacional/843948017_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/09/29/internacional/843948017_850215.html}}&lt;/ref&gt; Los xugadores d'apuestes tamién fueron humildaos y catigados pol nuevu gobiernu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/12/01/internacional/849394806_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/12/01/internacional/849394806_850215.html}}&lt;/ref&gt; El cuelmu de toles prohibiciones foi'l nun dexar a los habitantes de [[Kabul]] abandonar la ciudá.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/04/internacional/844380024_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/04/internacional/844380024_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El tratu que los [[talibanes]] daben a les muyeres afganistanes foi motivu de fuertes observaciones y protestes internacionales.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/10/internacional/844898403_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/10/internacional/844898403_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A pesar de los sos ésitos atayantes los [[talibanes]] nun pudieron controlar de forma inmediata'l norte del país. A principios d'ochobre de [[1996]], les fuercies del señor de la guerra [[Uzbecu (etnia)|uzbecu]], [[Abdul Rashid Dostum]] y fuercies lleales al gobiernu depuestu solménen-y un gran revés a los [[talibanes]] nel valle de [[Panshir]], onde doscientos de los sos militantes pierden la vida.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/10/internacional/844898419_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/10/internacional/844898419_850215.html}}&lt;/ref&gt; Dempués d'esti tropiezu, los [[talibanes]] pierden la iniciativa y les fuercies lleales al gobiernu depuestu, comandadas pol xeneral [[Ahmed Sha Masud]] salen del valle del [[Panshir]] cola conseña d'avanzar escontra [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/11/internacional/844984816_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/11/internacional/844984816_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/12/internacional/845071225_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/12/internacional/845071225_850215.html}}&lt;/ref&gt; Les fuercies d'[[Ahmed Sha Masud]] llogren faer recular a los talibanes a [[Kabul]] y ordenar a estos abandonar la capital, a lo cuál aguantar y presenten una fuerte resistencia.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/17/internacional/845503208_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/17/internacional/845503208_850215.html}}&lt;/ref&gt; Mientres estes lluches, el talibanes pierden la base aérea de [[Bagran]], allugada a 60 quilómetros al norte de [[Kabul]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/19/internacional/845676014_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/19/internacional/845676014_850215.html}}&lt;/ref&gt; Yá na entrada de [[Kabul]], los [[talibanes]] y les fuercies d'[[Ahmed Sha Masud]] llibren intensos combates onde l'atacante busca apoderar los puntos d'ingresu a la ciudá.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/23/internacional/846021610_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/23/internacional/846021610_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/24/internacional/846108014_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/24/internacional/846108014_850215.html}}&lt;/ref&gt; La [[ONX]], per mediu del so unviáu especial, [[Norbert Holl]], fai los sos mayores esfuercios por evitar que los combates sigan en desenvolvimientu y que'l caos siga supliendo nel llugar.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1996/10/25/internacional/846194422_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1996/10/25/internacional/846194422_850215.html}}&lt;/ref&gt;

'''Los colosos de [[Bamiyan]]'''

A finales del mes de febreru de [[2001]], el xefe supremu [[talibán]], el [[mulá]] [[Mohamed Omar]], ordena la destrucción de toles estatues del país, ente les que tán incluyíes les estatues de Buda más grandes del planeta.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/02/27/ultima/983228401_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/02/27/ultima/983228401_850215.html}}&lt;/ref&gt; Ante l'amenaza de qu'estos [[ayalgues culturales]] fueren destruyíos, el [[Metropolitan Museum]] de [[Nueva York]] fixo una ufierta al gobiernu afganistanu p'adquirir a los colosos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/03/cultura/983574002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/03/cultura/983574002_850215.html}}&lt;/ref&gt; La roxura iconoclasta de los talibanes sobre les estatues provoca la roxura de les editoriales de prensa más importantes del mundu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/04/opinion/983660404_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/04/opinion/983660404_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/04/opinion/983660401_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/04/opinion/983660401_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/04/cultura/983660402_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/04/cultura/983660402_850215.html}}&lt;/ref&gt; L'unviáu de la [[UNESCO]], [[Pierre Lafrace]], fracasa nes sos negociaciones pa evitar la destrucción de les estatues.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/05/cultura/983746804_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/05/cultura/983746804_850215.html}}&lt;/ref&gt; Anque nun hai certidume sobre l'estáu de les estatues, los hindús radicales quemen el [[Corán]] na [[India]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/06/cultura/983833202_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/06/cultura/983833202_850215.html}}&lt;/ref&gt; Dempués de l'amenaza inminente, la información sobre la situación de les estatues sigue siendo confusa y hasta contradictoria.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/07/cultura/983919607_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/07/cultura/983919607_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[10 de marzu]] de [[2001]], el comandante [[Ahmad Shah Masud]], confirma la destrucción total de los colosos de [[Bamiyan]] con misiles antiaéreos, tanques y dinamita.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/10/cultura/984178801_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/10/cultura/984178801_850215.html}}&lt;/ref&gt; Anque la comunidá internacional sigue movilizándose, los [[talibanes]] afirmen que les estatues yá tán destruyíes a un 80&amp;nbsp;%,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/11/cultura/984265205_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/11/cultura/984265205_850215.html}}&lt;/ref&gt; y confírmen-y a [[Kofi Annan]], el Secretariu Xeneral de la [[ONX]] que yá ta peracabada la destrucción.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/12/cultura/984351601_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/12/cultura/984351601_850215.html}}&lt;/ref&gt; Les reaiciones internacionales nun se fixeron esperar. El direutor xeneral de la [[UNESCO]], [[Koïchiro Matsuura]], condergó dichu actu y calificar como [[crime contra la cultura]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/13/cultura/984438002_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/13/cultura/984438002_850215.html}}&lt;/ref&gt; Foi según unes reliquies d'aprosimao 1500&amp;nbsp;años d'antigüedá fueron destruyíes por un gobiernu estremista ante la impotencia internacional.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/19/opinion/984956410_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/19/opinion/984956410_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/19/internacional/984956412_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/19/internacional/984956412_850215.html}}&lt;/ref&gt; La consumación de l'amenaza del [[Mulá]] [[Mohamed Omar]] foi espublizada dempués al mundu pola cadena de noticies [[CNN]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/03/19/cultura/984956406_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/03/19/cultura/984956406_850215.html}}&lt;/ref&gt;

'''El casu [[Shelter Now International]]'''&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.shelter-now.org/|títulu=http://www.shelter-now.org/}}&lt;/ref&gt;

A principios del mes d'[[agostu]] de [[2001]] el [[réxime talibán]] detien a 24 misioneros de [[Shelter Now International]], [[SNI]], y acusar de predicar el [[cristianismu]], [[delitu]] que se sanciona cola muerte. Ente los deteníos hai 16 afganistanos, 4 alemanes, 2 australianos y 2 estauxunidenses.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/09/internacional/997308017_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/09/internacional/997308017_850215.html}}&lt;/ref&gt; Ante esta situación [[Kabul]] autoriza l'ingresu de los [[diplomáticos]] de los países de los estranxeros arreyaos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/10/internacional/997394416_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/10/internacional/997394416_850215.html}}&lt;/ref&gt; Sicasí, los [[talibanes]] alverten que nun va haber clemencia pa los deteníos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/14/internacional/997740010_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/14/internacional/997740010_850215.html}}&lt;/ref&gt; Una vegada que los [[diplomáticos]] atópase n'[[Afganistán]], los [[talibanes]] nun-yos autoricen axuntar se con ellos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/15/internacional/997826410_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/15/internacional/997826410_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/16/internacional/997912806_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/16/internacional/997912806_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/17/internacional/997999214_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/17/internacional/997999214_850215.html}}&lt;/ref&gt; Los [[talibanes]] nun-yos autoricen a los [[diplomáticos]] quedase más tiempu y tienen que dexar [[Afganistán]] ensin ver a los sos ciudadanos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/22/internacional/998431219_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/22/internacional/998431219_850215.html}}&lt;/ref&gt; Pero'l ministru d'Asuntos Esteriores del réxime [[talibán]], [[Wakil Ahmed Mutawakil]], anuncia que se va autorizar a la [[Cruz Roja Internacional]], [[CICR]], visitar a los deteníos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/24/internacional/998604010_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/24/internacional/998604010_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/27/internacional/998863212_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/27/internacional/998863212_850215.html}}&lt;/ref&gt; Dempués de casi un mes de detención, el gobiernu afganistanu autoriza que los deteníos reciban a los [[diplomáticos]] de los sos respeutivos países y a los sos familiares.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/08/28/internacional/998949608_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/08/28/internacional/998949608_850215.html}}&lt;/ref&gt; [[Noor Mohamed Saqib]], presidente del Trinunal Supremu, anuncia que si nel xuiciu demuestra la culpabilidá de los deteníos, estos pueden ser aforcaos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/09/06/internacional/999727210_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/09/06/internacional/999727210_850215.html}}&lt;/ref&gt; Mientres el xuiciu, les autoridaes afganistanes amuesen imáxenes y escapularios como amueses del delitu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/09/07/internacional/999813616_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/09/07/internacional/999813616_850215.html}}&lt;/ref&gt; Los diplomáticos y los deteníos ven un procesu bien confusu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/09/11/internacional/1000159207_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/09/11/internacional/1000159207_850215.html}}&lt;/ref&gt; Mientres los bombardeos aliaos n'ochobre de [[2001]], el [[Ministeriu Alemán d'Asuntos Esteriores]], afirmó que los [[cooperantes cristianos]] deteníos n'[[Afganistán]] nun tán espuestos a los bombardeos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.elmundo.es/elmundo/2001/10/12/enespecial/1002887298.html|títulu=https://www.elmundo.es/elmundo/2001/10/12/enespecial/1002887298.html}}&lt;/ref&gt; Nel mes de payares de [[2001]] son lliberaos los misioneros estranxeros polos [[talibanes]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/2001/11/15/017.html|títulu=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/2001/11/15/017.html}}&lt;/ref&gt;
{{AP|Emiratu Islámicu d'Afganistán}}

Los [[talibanes]], fora d'[[Afganistán]], reciben un duru golpe financieru una y bones [[Francia]] y [[Alemaña]] conxelen les sos cuentes bancaries aperturadas en dichos países.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/09/26/internacional/1001455209_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/09/26/internacional/1001455209_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Abdul Haq]], un [[muyahidin]] que cuntaba col sofitu de los [[Estaos Xuníos]] entamaba un alzamientu conxuntu de los principales xefes tribales pero ye sosprendíu polos [[talibanes]] y muerre nuna emboscada.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/10/27/internacional/1004133603_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/10/27/internacional/1004133603_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Con ayuda de los bombardeos estauxunidenses, l'[[Alianza del Norte]] toma tres distritos cerca de [[Mazar-i-Sharif]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/07/internacional/1005087609_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/07/internacional/1005087609_850215.html}}&lt;/ref&gt; Mientres la sorpresiva toma de [[Kabul]] poles fuercies de l'[[Alianza del Norte]], los combatientes opositores fusilaben a los sos prisioneros [[talibanes]] anque estos tuvieren mancaos o van clamar pola so vida.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/14/internacional/1005692404_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/14/internacional/1005692404_850215.html}}&lt;/ref&gt;La cayida de [[Herat]], l'últimu bastión de los [[talibanes]], sol poder de l'[[Alianza del Norte]], marca'l fin del réxime [[talibán]]. El xeneral [[Ismail Khan]] encabeza naquel acontecimientu a les fuercies opositores.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/13/internacional/1005606015_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/13/internacional/1005606015_850215.html}}&lt;/ref&gt;

=== Intervención de la OTAN (dende 2001) ===
En 2001, Estaos Xuníos y los sos aliaos invadieron Afganistán coles mires de desmantelar la organización paramilitar internacional [[Al-Qaeda]], responsable de los [[11-S|atentaos a les Torres Ximielgues]]. Derrocaron fácilmente a los talibanes, pero estos pasaron a la resistencia nuna guerra que sigue en cursu.
{{VT|Guerra n'Afganistán (2001-presente)}}

El primer ministru británicu, [[Tony Blair]], axuntar colos principales líderes europeos pa coordinar el sofitu militar a [[Estaos Xuníos]], na so residencia oficial de Downing Street a principios del mes de payares de [[2001]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/05/internacional/1004914802_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/05/internacional/1004914802_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/05/internacional/1004914801_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/05/internacional/1004914801_850215.html}}&lt;/ref&gt; El primer ministru británicu foi un protagonista bien importante pa convencer a los demás líderes europeos pa participar n'[[Afganistán]].

La cadena de televisión [[italia]]na [[RAI]] ―cola frase «Italia ta en guerra»― anuncia que la [[Casa Blanca]] aceptó la contribución d'Italia que consiste en recursos humanos y aviones pa la [[Operación Llibertá Duradera]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/05/internacional/1004914803_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/05/internacional/1004914803_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Pero esta iniciativa de [[Tony Blair]] de formar un gabinete de guerra en [[Londres]] indigna a dellos miembros de la [[Xunión Europea]] que reclamen qu'esa propuesta debió d'aldericase nel senu de la [[Xunión Europea]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/06/internacional/1005001211_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/06/internacional/1005001211_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Mientres los bombardeos aliaos sobre Afganistán hai munches baxes civiles, a pesar d'ello, los estrategues occidentales proponen intensificar los ataques yá que consideren que los [[talibanes]] siguen calteniendo muncha fuercia.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/10/29/internacional/1004310001_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/10/29/internacional/1004310001_850215.html}}&lt;/ref&gt; Mentanto los civiles fuxen de les principales ciudaes d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/10/08/internacional/1002492010_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/10/08/internacional/1002492010_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Dempués de casi una década de guerra n'[[Afganistán]], la [[OTAN]] sigui enfrentando a una resistencia bastante fuerte que per mediu de toa clase d'ataques busca aniquilar a les sos tropes. Según [[Wikileaks]], hai informes d'intelixencia qu'amuesen que [[Irán]], [[Corea del Norte]] y [[Arxelia]] sofiten a la insurxencia afganistana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/07/28/internacional/1280268003_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/07/28/internacional/1280268003_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A principios del mes d'ochobre de [[2012]], un atacante suicida a bordu d'una motocicleta llogra españar una bomba qu'aniquila a tres miembros del [[ISAF]] y a otros once persones, lo qu'amuesa que la resistencia afganistana nun se debilitó.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/10/01/actualidad/1349078002_104385.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/10/01/actualidad/1349078002_104385.html}}&lt;/ref&gt;

=== El poder y la democracia n'Afganistán ===
La [[ONX]], [[Estaos Xuníos]] y [[Rusia]] diseñen un gobiernu p'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/13/internacional/1005606017_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/13/internacional/1005606017_850215.html}}&lt;/ref&gt; El presidente de [[Paquistán]], [[Pervez Musharraf]], alvierte que si les faiciones étnicu y tribal nun actúen darréu pa formar un gobiernu, [[Afganistán]] cuerre'l riesgu de cayer na [[anarquía]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/13/internacional/1005606023_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/13/internacional/1005606023_850215.html}}&lt;/ref&gt; ante la sorpresiva entrada de les tropes de l'[[Alianza del Norte]] en [[Kabul]], el presidente pakistaní manifiesta la so sorpresa al ver que la coalición internacional nun tien un plan pa establecer un gobiernu multiétnicu&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/14/internacional/1005692409_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/14/internacional/1005692409_850215.html}}&lt;/ref&gt; y pide una fuercia de paz internacional y que se diseñe un procesu de [[desmilitarización]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/11/14/internacional/1005692408_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/11/14/internacional/1005692408_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Mientres el so [[gobiernu provisional]], [[Hamid Karzai]] prometió a los líderes tribales d'[[Afganistán]] aconceyaos en [[Kabul]], restablecer la seguridá na rexón.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/12/24/internacional/1009148409_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/12/24/internacional/1009148409_850215.html}}&lt;/ref&gt; Nel so gabienete provisional inclúi al [[Uzbecu (etnia)|uzbecu]], [[Abdul Rashid Dostum]], que s'estrema por camudar de bandu rápido.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2001/12/26/internacional/1009321208_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2001/12/26/internacional/1009321208_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A finales de [[2003]], la [[Comisión Constitucional]] presenta un borrador de la [[Constitución]] onde se preve un estáu islámico y democrático.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2003/11/04/internacional/1067900420_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2003/11/04/internacional/1067900420_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.wipo.int/wipolex/es/details.jsp?id=10739|títulu=http://www.wipo.int/wipolex/es/details.jsp?id=10739}}&lt;/ref&gt;

Inaugurar ente munches tensiones la [[Gran Asamblea Afganistana]] o la [[Loya Jirga]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2002/06/12/internacional/1023832802_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2002/06/12/internacional/1023832802_850215.html}}&lt;/ref&gt; y col sofitu de los principales [[señores de la guerra]], los miembros del [[gabinete provisional]] y l'ex rei [[Mohamed Zahir Shah]], el presidente provisional [[Hamid Karzai]] caltener nel cargu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2002/06/03/internacional/1023055208_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2002/06/03/internacional/1023055208_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2002/06/11/internacional/1023746408_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2002/06/11/internacional/1023746408_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2002/06/14/internacional/1024005607_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2002/06/14/internacional/1024005607_850215.html}}&lt;/ref&gt;[[Hamid Karzai]], na presidencia parte'l poder ente les faiciones pa llograr la estabilidá d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2002/06/20/internacional/1024524009_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2002/06/20/internacional/1024524009_850215.html}}&lt;/ref&gt; [[Estaos Xuníos]] aportuna en que tien de respetase'l calendariu establecíu nos [[Alcuerdos de Bonn]] y que tienen d'efeutuase les eleiciones presidenciales n'[[Afganistán]] en [[2004]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2004/01/14/internacional/1074034816_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2004/01/14/internacional/1074034816_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Hamid Karzai]] convertir nel primer presidente escoyíu democráticamente n'[[Afganistán]] nes pasaes eleiciones del [[9 d'ochobre]] de [[2004]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2004/11/04/internacional/1099522847_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2004/11/04/internacional/1099522847_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La puesta en práutica de la democracia nun ye fácil ya implica munchos riesgos pa quien s'esforcien por llevala a cabu. Nes eleiciones llexislatives del [[2010]], los [[talibanes]] secuestraron a trenta emplegaos de la Comisión Eleutoral.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/09/18/internacional/1284760807_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/09/18/internacional/1284760807_850215.html}}&lt;/ref&gt;

=== Les consecuencies del allongamientu de la guerra multinacional n'Afganistán nos gobiernos d'Occidente ===
A finales de [[2006]] la ministra francesa de Defensa, [[Michèle Alliot-Marie]], declara que les tropes especiales franceses retirar d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2006/12/18/internacional/1166396405_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2006/12/18/internacional/1166396405_850215.html}}&lt;/ref&gt; L'allongamientu del conflictu y la [[crisis financiera]] converten a la opción del retiru de les tropes d'[[Afganistán]] nuna promesa de campaña de [[François Hollande]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://evl0600016-pip.eu.verio.net/2012/04/26/mundu/hollande-prometi-eurobonos-revisar-el pactu-de-estabilidá-y-sacar-les tropes-de-afganistan|títulu=http://evl0600016-pip.eu.verio.net/2012/04/26/mundu/hollande-prometi-eurobonos-revisar-el pactu-de-estabilidá-y-sacar-les tropes-de-afganistan}}&lt;/ref&gt;

[[George Brown]] al defender la guerra n'[[Afganistán]] gánase'l refugu de la opinión pública. [[The Independent]] fai un sondéu que revela que más de la metá de los británicos cree que la guerra nun puede ganase.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/09/05/internacional/1252101601_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/09/05/internacional/1252101601_850215.html}}&lt;/ref&gt; El récor en baxes de soldaos británicos n'Afganistán baxó l'ánimu de la opinión pública.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/08/17/internacional/1250460003_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/08/17/internacional/1250460003_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.independent.co.uk/news/uk/politics/voters-turn-against-war-in-afghanistan-1763227.html|títulu=http://www.independent.co.uk/news/uk/politics/voters-turn-against-war-in-afghanistan-1763227.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.thesun.co.uk/sol/homepage/news/2619400/Tory-landslide-predicted-at-next-election-in-crucial-Sun-poll.html|títulu=http://www.thesun.co.uk/sol/homepage/news/2619400/Tory-landslide-predicted-at-next-election-in-crucial-Sun-poll.html}}&lt;/ref&gt; La participación británica n'Afganistán foi puntu de fuertes discutinios ente [[conservadores]] y [[llaboristes]] y convirtióse nuna tema eleutoral.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/07/14/internacional/1247522406_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/07/14/internacional/1247522406_850215.html}}&lt;/ref&gt;

N'[[Alemaña]] hasta finales de [[2008]] el [[Bundestag]] brindaba tol so sofitu a la Canciller [[Angela Merkel]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2008/10/17/internacional/1224194410_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2008/10/17/internacional/1224194410_850215.html}}&lt;/ref&gt; hasta que surdió l'escándalu de la información oculta sobre fechos de guerra que-y arrampuñó'l so puestos al Xefe del Estáu Mayor Alemán, al Secretariu de Defensa&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/11/27/portada/1259276405_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/11/27/portada/1259276405_850215.html}}&lt;/ref&gt; y hasta al ministru alemán de trabayu, [[Franz Josef Jung]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/11/28/internacional/1259362807_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/11/28/internacional/1259362807_850215.html}}&lt;/ref&gt; polo que la canciller [[Angela Merkel]] y el so ministru de Defensa, [[Karl Theodor zu Zuttenberg]], son convocaos a declarar ante una comisión d'investigación parllamentaria sobre la masacre asocedida na provincia afganistana de [[Kunduz]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/12/17/internacional/1261004403_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/12/17/internacional/1261004403_850215.html}}&lt;/ref&gt;
El [[presidente federal]] d'[[Alemaña]], [[Horst Köhler]] presenta'l so [[Arrenunciu del cargo|dimisión]] por cuenta de unes declaraciones sobre la guerra d'[[Afganistán]] feches pa la emisora pública [[Deutschland Radio]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/01/internacional/1275343217_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/01/internacional/1275343217_850215.html}}&lt;/ref&gt; La tema de la [[guerra d'Afganistán]] provoca división y gastadura nel gobiernu d'[[Angela Merkel]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/04/25/internacional/1272146406_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/04/25/internacional/1272146406_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La participación de [[Holanda]] n'[[Afganistán]] provocó una [[crisis política]] nel gobiernu. L'alderique sobre'l futuru de les tropes holandeses n'[[Afganistán]], ente [[democristianos]] ―que son partidarios de que les tropes neerlandeses permanezan na provincia d'[[Uruzgán]]― y los [[llaboristes]] ―que puxen pol retiru inmediatu― conducen a una fonda crisis al gobiernu de [[Jan Peter Balkenende]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/02/18/internacional/1266447609_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/02/18/internacional/1266447609_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/02/21/portada/1266706803_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/02/21/portada/1266706803_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La muerte de seis paracaidistes italianos en [[Kabul]] por cuenta de un atentáu [[talibán]] provoca una fonda división nel [[gobiernu italianu]], onde voces como la d'[[Umberto Bossi]], líder de la [[Lliga Norte]], esixen la torna de trés mil militares italianos antes de fin d'añu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/09/19/internacional/1253311206_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/09/19/internacional/1253311206_850215.html}}&lt;/ref&gt;

N'[[España]] por cuenta de la [[crisis financiera europea]], delles voces de la [[opinión pública]] empiecen a cuestionar los costos en vides humanes y financieros de la participación española en [[la guerra d'Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/12/28/espana/1261954802_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/12/28/espana/1261954802_850215.html}}&lt;/ref&gt; La [[crisis financiera]] y los [[axustes presupuestarios]] provoquen que los recursos pa les misiones de paz salgan del [[fondu d'imprevistos]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/12/espana/1276293608_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/12/espana/1276293608_850215.html}}&lt;/ref&gt; Esta tema provocó bancies ente [[Mariano Rajoy]] y [[José Luis Rodríguez Zapatero]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2007/02/23/espana/1172185203_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2007/02/23/espana/1172185203_850215.html}}&lt;/ref&gt; y ente los políticos del [[PP]] y el [[PSOE]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2007/02/24/espana/1172271604_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2007/02/24/espana/1172271604_850215.html}}&lt;/ref&gt; Los representantes de la [[esquierda]] española solicitaron un calendariu de salida de les tropes españoles d'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/10/08/espana/1254952817_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/10/08/espana/1254952817_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Dellos analistes y persones que conocen bien el terrén y les circunstancies d'[[Afganistán]] empiecen a afirmar que la misión occidental ye un fracasu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/01/05/internacional/1262646005_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/01/05/internacional/1262646005_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Los participantes aliaos n'[[Afganistán]] tuvieron diferencies fondes ente sigo, tal ye'l casu d'[[España]] ya [[Italia]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/09/21/espana/1253484004_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/09/21/espana/1253484004_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/10/02/espana/1254434409_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/10/02/espana/1254434409_850215.html}}&lt;/ref&gt; onde los italianos acusaben a los españoles de nun cuntar cola so collaboración nos combates.

La participación de tropes italianes n'[[Afganistán]], punxo en cantu del colapsu al gobiernu de [[Romano Prodi]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2007/02/22/internacional/1172098802_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2007/02/22/internacional/1172098802_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El poder político y militar n'[[Estaos Xuníos]] topetaron cuándo'l xefe de la [[OTAN]], [[Stanley McChrystal]] criticó al presidente [[Barack Obama]] y a los sos collaboradores na revista [[Rolling Stone]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/23/portada/1277244008_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/23/portada/1277244008_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.rollingstone.com/politics/news/the-runaway-xeneral-20100622|títulu=http://www.rollingstone.com/politics/news/the-runaway-xeneral-20100622}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/23/internacional/1277244001_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/23/internacional/1277244001_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/24/portada/1277330407_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/24/portada/1277330407_850215.html}}&lt;/ref&gt; Los efeutos de la [[crisis financiera]] empiecen a influyir nel [[presupuestu gubernamental]] y el presidente [[Barack Obama]] anuncia un [[retayu del gastu]] pa la guerra.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/02/27/internacional/1235689202_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/02/27/internacional/1235689202_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La [[ONX]], pela so parte, detecta y denuncia casos de tortura estrema nes prisiones afganistanes y dexa d'apurrir prisioneros a les autoridaes nel mes d'ochobre de [[2011]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/10/10/actualidad/1318271038_441710.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/10/10/actualidad/1318271038_441710.html}}&lt;/ref&gt; Amás del escándalu de les tortures, un militar viende un videu sobre l'ataque a la base de [[Qalai-i-Naw]], lo que manifiesta que dientro de les files multinacionales nun hai un control absolutu. L'espardimientu d'esi videu vien aumentar la indignación de la opinión pública mundial sobre'l desempeñu de les fuercies occidentales n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2011/07/07/portada/1309989604_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2011/07/07/portada/1309989604_850215.html}}&lt;/ref&gt;

=== Esfuercios pa la pacificación de la rexón y primeros pasos pal retiru de les fuercies multinacionales en 2014 ===
[[John Chipman]], direutor del [[Institutu Internacional d'Estudios Estratéxicos]] [[IISS]], agora que les estrechures presupuestaries van afectar a les futures misiones de paz n'[[Afganistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/01/28/internacional/1233097205_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/01/28/internacional/1233097205_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[vicepresidente]] d'[[Estaos Xuníos]], [[Joe Biden]], asegura en [[Bruxeles]] ante aliaos de la [[OTAN]] que merez la pena axustar colos [[talibanes]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2009/03/11/internacional/1236726008_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2009/03/11/internacional/1236726008_850215.html}}&lt;/ref&gt;

A principios de [[2010]] la [[Comunidá Internacional]] manifestó'l so sofitu por que se efectúe una [[conferencia de paz]] colos [[talibanes]]. El mediador de diches negociaciones sería'l [[rei d'Arabia Saudita]], [[Abdalá bin Abdelaziz]]. Entámase constituyir un [[fondu internacional]] pa convencer a los [[talibanes]] de base, de dexar les armes en cuenta d'[[emplegu]] y [[tierres]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/01/29/internacional/1264719604_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/01/29/internacional/1264719604_850215.html}}&lt;/ref&gt; El xeneral [[Stanley McChrystal]], xefe de les [[Fuercies d'Asistencia a la Seguridá]], [[ISAF]]; el primer ministru británicu [[Gordon Brown]] y el presidente afganistanu [[Hamid Karzai]] ufierten abrir canales de negociación colos rebeldes afganistanos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/01/26/internacional/1264460401_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/01/26/internacional/1264460401_850215.html}}&lt;/ref&gt;

La [[Comunidá Internacional]] va constituyir un fondu de 350 millones d'euros en cinco años pa financiar los planes del presidente [[Hamid Karzai]] pa reintegrar a la sociedá afganistana a tolos [[talibanes]] qu'opten por dexar les armes y nun pertenezan a una organización terrorista.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/01/27/internacional/1264546804_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/01/27/internacional/1264546804_850215.html}}&lt;/ref&gt; Los rebeldes afganistanos manifiesten el so escepticismu sobre la conferencia d'[[Afganistán]] efeutuada en Londres y manifiesten que la única solución ye'l retiru de les tropes internacionales.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/01/28/internacional/1264633207_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/01/28/internacional/1264633207_850215.html}}&lt;/ref&gt;

[[Hamid Karzai]] crea una comisión encabezada pol so ministru de xusticia, [[Mohamad Sarwar Danish]], pa revisar les condenes de los talibanes que permanecen nes prisiones.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/07/internacional/1275861608_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/07/internacional/1275861608_850215.html}}&lt;/ref&gt;

Dempués de meses de conversaciones secretes el talibanes anuncien ―a principios de [[2012]]― l'apertura de la so oficina política en [[Qatar]], lo que ye una amuesa de la so disposición a dialogar cola comunidá internacional.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/01/03/actualidad/1325610754_066559.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/01/03/actualidad/1325610754_066559.html}}&lt;/ref&gt;

La [[OTAN]] busca amenorgar el númberu de soldaos n'[[Afganistán]] mientres [[2013]] y el retiru total de les sos tropes en [[2014]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/11/16/internacional/1289862001_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/11/16/internacional/1289862001_850215.html}}&lt;/ref&gt; Dichu plan empecipia na provincia de [[Bamiyan]] el mes de [[xunetu]] de [[2011]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2011/07/18/portada/1310940001_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2011/07/18/portada/1310940001_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2011/07/18/internacional/1310940006_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2011/07/18/internacional/1310940006_850215.html}}&lt;/ref&gt; En [[2012]] les tropes de la [[OTAN]] van integrar en batallones dientro del [[Exércitu Nacional d'Afganistán]] en ficies de que el país adquiera la so soberanía total nel añu [[2014]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/12/14/actualidad/1323885989_730537.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/12/14/actualidad/1323885989_730537.html}}&lt;/ref&gt;

Delles potencies aliaes d'Europa tomaron la decisión de retirase antes del [[2014]]. Por casu, el presidente [[François Hollande]] decidió retirar toles tropes franceses a finales de [[2012]]. La primer ministra [[Julia Gillard]] siguiendo l'enclín de sacupar [[Afganistán]] lo más aína posible, informó que les tropes australianes retirar en [[2013]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/05/21/actualidad/1337622795_547510.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/05/21/actualidad/1337622795_547510.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/05/20/actualidad/1337530978_582660.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/05/20/actualidad/1337530978_582660.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/04/17/actualidad/1334643955_120867.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/04/17/actualidad/1334643955_120867.html}}&lt;/ref&gt; El retiru inmediatu de les tropes franceses d'Afganistán foi una promesa eleutoral de [[François Hollande]] que pudo provocar un retiru desordenáu de les tropes estranxeres. Pa evitar esto la [[OTAN]] estableció un plan onde [[Francia]] va poder retirar les sos tropes nel tiempu establecíu pero comprometer a caltener elementos p'adomar al [[Exércitu d'Afganistán]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.abc.es/blog/tierra-mar-aire/public/post/chicago-consagra-una-mision-en-afganistan-a-la carta-12435.asp|títulu=https://www.abc.es/blog/tierra-mar-aire/public/post/chicago-consagra-una-mision-en-afganistan-a-la carta-12435.asp}}&lt;/ref&gt;

Con mires al [[retiru de les fuercies internacionales d'Afganistán en 2014]] Estaos Xuníos y los sos aliaos fixeron lo siguiente: La salida gradiada de les tropes estauxunidenses anunciada por [[Barack Obama]];&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2011/06/23/portada/1308780006_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2011/06/23/portada/1308780006_850215.html}}&lt;/ref&gt; La Secretaria d'Estáu [[Hillary Clinton]] manifestó ser partidaria del diálogu col clan Haqqani&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/10/13/actualidad/1318499886_860038.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/10/13/actualidad/1318499886_860038.html}}&lt;/ref&gt; ya inclusive se negó a calificalo como [[grupu terrorista]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/10/20/actualidad/1319135106_017039.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/10/20/actualidad/1319135106_017039.html}}&lt;/ref&gt; y almite que [[Estaos Xuníos]] tuvo contactos con ellos;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/10/21/actualidad/1319191512_116120.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2011/10/21/actualidad/1319191512_116120.html}}&lt;/ref&gt; El presidente d'Estaos Xuníos [[Barack Obama]] robló col presidente afganistanu [[Hamid Karzai]] un alcuerdu de cooperación estratéxica que va durar diez años dempués del retiru de les tropes estranxeres;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/05/02/actualidad/1335910189_895584.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/05/02/actualidad/1335910189_895584.html}}&lt;/ref&gt; pela so parte, l'Exércitu estauxunidense lleva años lliberando de callao prisioneros del centru de detención de [[Parwan]] al envís de llograr aselu nes zones más conflictives;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/05/08/actualidad/1336429182_292364.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/05/08/actualidad/1336429182_292364.html}}&lt;/ref&gt; El Departamentu d'Estáu, per mediu del so unviáu [[Marc Grossman]] buscó canales oficiales y estraoficiales pa dialogar colos [[talibanes]];&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/01/20/actualidad/1327084612_322354.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/01/20/actualidad/1327084612_322354.html}}&lt;/ref&gt; tamién nel mes de [[xunetu]] de [[2012]], el gobiernu d'[[Estaos Xuníos]] concediólu a [[Kabul]] el estatus d'[[aliáu preferente]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/07/07/actualidad/1341642233_495113.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/07/07/actualidad/1341642233_495113.html}}&lt;/ref&gt; y nuna convención en Tokiu, los países aliaos otorgar 13 mil millones de [[Dólar|dólares]] a [[Afganistán]] cola condición de que siga'l combate contra la corrupción, ameyórese'l [[sistema xudicial]] y los [[derechos de les muyeres]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/07/08/actualidad/1341757800_037533.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/07/08/actualidad/1341757800_037533.html}}&lt;/ref&gt; El presidente afganistanu [[Hamid Karzai]], pel so llau, tamién buscó'l diálogu colos [[talibanes]] y solicitó-y a [[Paquistán]] el so sofitu pa consiguir abrir una canal de comunicación con estos insurxentes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/02/16/actualidad/1329409512_726525.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/02/16/actualidad/1329409512_726525.html}}&lt;/ref&gt;

El ministru de defensa español, [[Pedro Morenés]], afirma en [[xunetu]] de [[2012]] que la retirada de les tropes españoles pue ser entainada y antes de lo previsto.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://politica.elpais.com/politica/2012/07/24/actualidad/1343091619_826775.html|títulu=http://politica.elpais.com/politica/2012/07/24/actualidad/1343091619_826775.html}}&lt;/ref&gt;

El gobiernu d'[[Afganistán]] y el d'[[Estaos Xuníos]] roblen un pactu de cooperación estratéxica cola cuenta de nun dexar que los [[talibanes]] vuelvan al poder dempués del retiru de les tropes de los [[Estaos Xuníos]] nel añu [[2014]]. Otru alcuerdo sobresaliente ye que [[Estaos Xuníos]] comprometer a nun utilizar a [[Afganistán]] como plataforma p'atacar a terceros países.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/04/23/actualidad/1335162322_317324.html|títulu=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/04/23/actualidad/1335162322_317324.html}}&lt;/ref&gt;

=== Narcotráficu y consumu de drogues n'Afganistán ===
Les lluches que se dieron en [[1992]] ente los grupos guerrilleros [[muyahidin]] en [[Kabul]] tuvieron más que ver col control del comerciu multimillonariu del [[opiu]] n'[[Afganistán]]. Un miembru del gobiernu derrocáu de [[Najibula]], revela que'l líder de [[Hezbi Islami]], [[Gulbudin Hekmatiar]], ta arreyáu col [[narcotráficu]].&lt;ref name=&quot;elpais_6&quot;&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/1992/04/27/internacional/704325603_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/1992/04/27/internacional/704325603_850215.html}}&lt;/ref&gt; Esto tamién ye afirmáu por diplomáticos y fincionarios de la [[India]].&lt;ref name=&quot;elpais_6&quot;/&gt;

A pesar de la guerra y les prohibiciones del gobiernu afganistanu y de la comunidá internacional, el [[opiu]] representa la metá del [[PIB]] d'[[Afganistán]], según la [[ONX]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2004/01/16/internacional/1074207605_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2004/01/16/internacional/1074207605_850215.html}}&lt;/ref&gt;

El [[Conseyu de Senlis]] sollerta que les polítiques d'[[erradicación]] de la [[droga]] impuestes pola [[comunidá internacional]] causen descontentu na población llocal.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2006/06/29/internacional/1151532019_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2006/06/29/internacional/1151532019_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.chanvre-info.ch/info/en/Senlis-Council-Afghan-Government.html|títulu=http://www.chanvre-info.ch/info/en/Senlis-Council-Afghan-Government.html}}&lt;/ref&gt;

Un informe ellaboráu pola [[Oficina de Naciones Xuníes contra les Drogues y el Crime Entamáu]] [[UNODC]], informa que más d'un millón d'afganistanos son adictos a les drogues.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/24/internacional/1277330403_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/24/internacional/1277330403_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.unodc.org/unodc/en/frontpage/2010/June/around-one-million-afghans-suffer-from-drug-addiction-unodc-survey-shows.html|títulu=http://www.unodc.org/unodc/en/frontpage/2010/June/around-one-million-afghans-suffer-from-drug-addiction-unodc-survey-shows.html}}&lt;/ref&gt;

La presencia d'un fungu que destrúi les colleches d'[[amapola]] dende'l [[2005]] fai pensar a quien la cultiven, que les fuercies multinacionales son les que lo tán provocando. Sicasí, según la [[ONX]], los [[talibanes]] beneficiar cola baxa producción d'[[opiu]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/05/14/internacional/1273788007_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/05/14/internacional/1273788007_850215.html}}&lt;/ref&gt;

=== La corrupción n'Afganistán ===
La policía afganistana rescata a 85 neños que diben ser prostituyíos en [[Paquistán]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2003/09/27/sociedad/1064613609_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2003/09/27/sociedad/1064613609_850215.html}}&lt;/ref&gt; La [[UNICEF]] sollerta sobre'l robu d'infantes na rexón.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.un.org/spanish/News/fullstorynews.asp?newsID=1019|títulu=http://www.un.org/spanish/News/fullstorynews.asp?newsID=1019}}&lt;/ref&gt;

Un informe del [[Congresu d'Estaos Xuníos]] revela que millones de dólares del [[Pentágonu]] son destinaos n'[[Afganistán]] pal pagu de chantaxes y sobornos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/23/internacional/1277244003_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/23/internacional/1277244003_850215.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2010/10/07/AR2010100705135.html|títulu=http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2010/10/07/AR2010100705135.html}}&lt;/ref&gt;

La cadena de televisión [[Tolo TV]] exhibe les cuentes bancaries del ministru de finances, [[Omar Zakhilwal]], afayando públicamente qu'esti recibe enormes cantidaes de dineru de «homes de negocios afganistanos».&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.elmundo.es/elmundo/2012/08/02/internacional/1343919182.html|títulu=https://www.elmundo.es/elmundo/2012/08/02/internacional/1343919182.html}}&lt;/ref&gt;

=== La intervención estranxera y les riqueces naturales d'Afganistán ===
A mediaos de [[2010]], [[Estaos Xuníos]] informa'l descubrimientu d'enormes xacimientos minerales y el gobiernu de [[Kabul]] reconoz qu'esti afayu puede camudar la dinámica de la guerra.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2010/06/15/internacional/1276552803_850215.html|títulu=https://elpais.com/diario/2010/06/15/internacional/1276552803_850215.html}}&lt;/ref&gt;

== Bibliografía ==
* ''Afganistán, crónica d'una ficción'' de [[Mònica Bernabé Fernández]], editorial Debate (2012), ISBN 978-84-9992-087-0.
* ''Historia d'Afganistán: de los oríxenes del Estáu afganistanu a la cayida del réxime talibán'' de [[Daniel Gomà]], Publicaciones de la Universidá de Barcelona (2011), ISBN 978-84-475-3484-5

== Referencies ==
{{llistaref|5}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|History of Afghanistan}}
* [http://terraeantiqvae.blogia.com/2007/020501-exposicion-afganistan-ayalgues-redescubiertos-.-les xoyes-de-kabul.php Esposición en París: 'Afganistán, ayalgues redescubiertos'. Les xoyes de Kabul (Hasta'l 30 d'abril de 2007)]

{{Tradubot|Historia de Afganistán}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Historia d'Afganistán]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>jxpkyacyvjz1clh54hurcghqukzncrb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Historia de los Países Baxos</title>
    <ns>0</ns>
    <id>90606</id>
    <revision>
      <id>3714316</id>
      <parentid>3696940</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:17:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="47581" xml:space="preserve">[[Ficheru:5500vc ex leg.jpg|thumb|upright|right|Los Países Baxos el 5550 e.&amp;nbsp;C.&lt;ref group=&quot;lleenda&quot; name=&quot;lleenda1&quot;&gt;{{Lleenda|#fff15d|beach ridges and dunes}}{{Lleenda|#d2d500|tidal sand flats, tidal [[mudflat]]s, [[salt marsh]]es}}{{Lleenda|#b56c03|peat marshes and [[floodplain]] silt areas (including old river courses and riverbank breaches which have filled up with silt or peat)}}{{Lleenda|#a1aa95|Valles de los ríos principales (ensin alteria) Valleys of the major rivers (not covered with peat)}}{{Lleenda|#fec901|Dunes fluviales}}{{Lleenda|#e3f4fc|Agua llibre (mar, llagunes, río}}{{Lleenda|#f1f6e2|Paisaxe [[pleistocenu]] (&gt; - 6 m)}}{{Lleenda|#fffdee|Paisaxe [[pleistocenu]] (- 6 m &amp;ndash; 0 m)}}{{Lleenda|#fff9c2|Paisaxe [[pleistocenu]] (0 m &amp;ndash; 10 m)}}{{Lleenda|#ffeba6|Paisaxe [[pleistocenu]] (10 m &amp;ndash; 20 m)}}{{Lleenda|#fec901|Paisaxe [[pleistocenu]] (20 m &amp;ndash; 50 m)}}{{Lleenda|#e7a300|Paisaxe [[pleistocenu]] (50 m &amp;ndash; 100 m)}}{{Lleenda|#da600d|Paisaxe [[pleistocenu]] (100 m &amp;ndash; 200 m)}}&lt;/ref&gt;]]
[[Ficheru:3850vc ex leg copy.jpg|thumb|upright|right|Los Países Baxos el 3850 e.&amp;nbsp;C.&lt;ref group=&quot;lleenda&quot; name=&quot;lleenda1&quot;/&gt;]]
[[Ficheru:2750vc ex leg copy.jpg|thumb|upright|right|Los Países Baxos el 2750 e.&amp;nbsp;C.&lt;ref group=&quot;lleenda&quot; name=&quot;lleenda1&quot;/&gt;]]
[[Ficheru:500vc ex leg copy.jpg|thumb|upright|right|Los Países Baxos el 500 e.&amp;nbsp;C.&lt;ref group=&quot;lleenda&quot; name=&quot;lleenda1&quot;/&gt;]]
[[Ficheru:50nc ex leg copy.jpg|thumb|upright|right|Los Países Baxos el [[50|50 d.&amp;nbsp;C.]]&lt;ref group=&quot;lleenda&quot; name=&quot;lleenda1&quot;/&gt;]]

[[Ficheru:Leo belgicus.png|300px|right|thumb|[[Leo Belgicus]], un mapa de los [[Países Baxos (rexón histórica)|Países Baxos]] dibuxáu sobre la forma d'un lleón, por Claes Jansz.]]
La '''[[historia]] de los [[Países Baxos]]''' empieza como la d'un pueblu marineru qu'espolletó nuna llanura nel [[mar del Norte]], nel noroeste d'[[Europa]]. Cuando llegaron los [[romanos nos Países Baxos|romanos]], y collos la hestoria escrita nel {{AC|59}}, la rexón taba escasamente poblada por diversu grupos tribales na periferia del imperiu. Más de cuatro siglos de dominación romana dexaron efeutos demográficos bien fondos, resultando finalmente na creación de trés [[pueblos xermánicos]] mayoritarios na área: los [[frisones]], los [[baxu saxón neerlandés|saxones neerlandeses]], y los [[francos]]. Dellos misioneros [[Misión envierno-escocesa|envierno-escoceses]] y [[misión anglosaxona|anglosaxones]] intentaron arrobinar el cristianismu nos Países Baxos nel sieglu VIII. Los descendientes de los [[francos salios]] llegaron a apoderar la zona col pasu del tiempu y, d'esta miente surdió'l [[neerlandés antiguu|neerlandés]].

El dominiu [[Dinastía carolinxa|carolignio]], l'abandonu del [[Sacru Imperiu Romanu]] y la depredación [[viquinga]] siguieron; polo que los nobles locales dexaron a los ducaos y condaos altamente independientes. Mientres dellos sieglos, les árees de [[Ducáu de Brabante|Brabante]], [[Condáu d'Holanda|Holanda]], [[Zelanda]], [[Friesland]], [[Gelre]] llucharon intermitentemente ente ellos, pero coles mesmes, el comerciu siguió y creció; les tierres fueron reclamaes y les ciudaes espolletaron. Forzaos pola naturaleza pa trabayar xuntos, col pasu de los sieglos construyeron y caltuvieron una rede de [[pólder]]s, y [[diques]] que [[Control d'hinchentes nos Países Baxos|caltuvieron llueñe los hinchentes y el mar]] nel procesu de tresformamientu del so paisaxe afarao nun xardín tao con una productividá bien alta, apoderando'l [[mar del Norte]] y los mares más allá d'ésti, y remaneciendo como una de les naciones más urbanes y entamadores d'Europa.

Nel añu 1433, el [[Felipe'l Bonu|Duque de Borgoña]] asumiera'l control sobre la mayoría de los territorios neerlandeses, y surdió el conceutu d'una nación de falantes [[idioma neerlandés|neerlandés]]. Sicasí, sol control de [[Carlos I d'España|Carlos V]] y [[Felipe II]], los [[Países Baxos Borgoñonos]] convertir nuna parte del [[Imperiu español|Imperiu d'España]]. La [[reforma protestante]] fixo'l [[calvinismu]] la relixón dominante nel norte. El contraataque español foi dirixíu pol [[Fernando Álvarez de Toledo y Pimentel|Duque d'Alba]], y [[Alejandro Farnesio (1635-1689)|Alejandro Farnesio]]. En 1566, [[Guillermo d'Orange]], un calvinista, llanzó la [[guerra de los Ochenta Años]] pa lluchar contra la monarquía católica española. La [[Guerra de los Ochenta Años|revuelta neerlandesa]] foi un enfrentamientu épicu contra los españoles; finalmente vencer el norte cola [[Paz de Westfalia]] en 1648, pero España caltuvo'l control nel sur.

Asina nació la [[Provincies Xuníes de los Países Baxos|República Neerlandesa]], una nación de falantes neerlandeses con una mayoría protestante, munchos católicos, y [[Historia de los xudíos nos Países Baxos|miles de xudíos]] y una por aquél tiempu estraña política de [[Historia de la relixón nos Países Baxos|tolerancia]]. Los Países Baxos beneficiar del cayente d'Amberes y la llegada masiva de los refuxaos protestantes.

Mientres la Revuelta'l comerciu florió y les [[Provincies Xuníes de los Países Baxos|Provincies Xuníes]] espolletaron. [[Ámsterdam]] convertir nel mayor centru de comerciu del norte d'Europa. Nel [[Sieglu d'oru neerlandés]], que tuvo'l so cenit alredor de 1667, hubo un notable florecimientu nel comerciu, la industria (especialmente la marinera), les artes (especialmente la pintura y les ciencies). Usando'l so poder naval y la so estensa flota comercial, la provincia de [[Holanda]], creó un [[Imperiu neerlandés]] universal, una potencia marítima con un algame comercial, imperial, y colonial que s'estendió hasta [[Asia]], [[África]], y [[Colonización neerlandesa d'América|América]]. El comerciu d'esclavos yera especialmente rentable.

A mediaos del [[sieglu XIX]] empezó'l so cayente por cuenta de dellos factores económicos. La población yera pequeña &amp;ndash;menos de dos millones d'habitantes&amp;ndash;. El sistema políticu del país yera apoderáu por [[rexente]]s ricos y (delles vegaes) por [[estatúder]]es estrayíos de la [[Casa d'Orange-Nassau|Casa d'Orange]]. Finalmente, Ámsterdam perdió'l so lideralgu como ciudá más importante del norte d'Europa frente a [[Londres]]. En [[1784]] una [[Cuarta Guerra anglo-neerlandesa|guerra]] contra Gran Bretaña terminó desastrosamente pa la nación. Hubo un creciente descontentu y un [[crisis y revolución orangista de 1747|conflictu]] ente los [[Orangismo (Países Baxos)|orangistas]] y los [[Patriotes (facción)|patriotes]] inspiráu na [[Revolución francesa]], y depués un conflictu contra la mesma Francia. Una [[República Bátava|República de Batavia]] profrancesa establecióse, y col afitamientu del poder francés sol mandatu de [[Napoleón]], los Países Baxos convirtiéronse gradualmente nun estáu satélite de Francia, que remató nel [[Reinu d'Holanda]], pa pasar a ser a cencielles una provincia imperial.

Tres la [[batalla de Leipzig]] y el posterior colapsu del Imperiu francés en 1813, los Países Baxos fueron restauraos como un &quot;principáu soberanu&quot;, apurriendo la Casa d'Orange un monarca. La [[Congresu de Viena|Conferencia de Viena]] en 1815 confirmó esta autoridá por aciu la creación del [[Reinu Xuníu de los Países Baxos]]. El rei [[Guillermu I de los Países Baxos|Guillermu I]] tamién llogró dominiu sobre [[Bélxica]]. Pero l'abilsu cultural ente'l norte y el sur del país yera demasiáu grande. [[Revolución belga|Bélxica remontar en 1830]], y les potencies europees reconocieron la so independencia. Dempués d'un periodu conservador de primeres, surdieron fuertes sentimientos lliberales, convirtiendo al País nuna [[democracia parllamentaria]] por aciu la Constitución neerlandesa de 1848, con un [[Monarquía constitucional|monarca constitucional]]. La industrialización y l'urbanización fixeron de los Países Baxos una pequeña nación próspera, con un gran imperiu.

Los Países Baxos fueron neutrales mientres la [[Primer Guerra Mundial]], y los [[años 1920]] y los [[años 1930|1930]] fueron años seles. El [[10 de mayu]] de [[1940]] l'[[Alemaña nazi]] invadió'l país, y [[Rotterdam Blitz|en destruyendo Rotterdam]], ocupar. Alredor de 100&amp;nbsp;000 [[xudíos neerlandeses]] fueron asesinaos nel [[Holocaustu]] y otros grupos étnicos sufrieron tamién grandes perdes demográfiques. El [[5 de mayu]] de [[1945]], la guerra terminó tres la [[Día de la Lliberación (Países Baxos)|lliberación]], nel so mayor parte, poles fuercies candienses. Los años de la posguerra fueron dómina de penuries por cuenta de los desastres naturales, la emigración masiva, que foi siguida por una reconstrucción con programes d'obres públiques a gran escala (especialmente'l [[Plan Delta]]), la recuperación económica, la integración europea, y l'introducción gradual d'un [[estáu de bienestar]]. Tamién hubo un conflictu con [[Indonesia]], que terminó cola retirada neerlandesa por completu de les sos antigües colonies en 1961. [[Surinam]] declaró la so independencia en 1975. Muncha xente d'Indonesia y Surinam, y más palantre d'otres naciones, treslladar a los Países Baxos, lo que dio llugar al tresformamientu del país nuna sociedá multicultural.

La segunda metá del sieglu XX foi marcada por una paz y prosperidá relatives. Nel sieglu XXI, los Países Baxos convirtiéronse nun país moderno y dinámico con una economía esitosa (la 16º más grande en 2010) y empobinada escontra'l mercáu internacional, y con una alta calidá de vida.

== Prehistoria (antes del {{aC|800}}) ==

=== Grupos tempranos de cazadores y pañadores (antes del [[V mileniu e.C.#Sieglu L e.C.|5000 e.&amp;nbsp;C.]]) ===
[[Ficheru:Mannetje van Willemstad.jpg|thumb|right|175px|Una estatua de madera de carbayu en [[Willemstead]], Países Baxos, que data d'alredor del añu 4500 e.C. nuna exhibición nel [[Rijksmuseum van Oudheden]] en [[Leiden]].]]
L'área que güei correspuende a los Países Baxos foi habitada per primer vegada hai siquier 370&amp;nbsp;000 años, tal que lo demuestren les ferramientes de piedra descubiertes en [[Woerden]] en 2010.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.rnw.nl/english/article/neanderthal-may-not-be-oldest-dutchman |títulu=Neanderthal may not be the oldest Dutchman |editorial=Radio Netherlands Worldwide |fechaaccesu=25 de marzu de 2012|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Nel 2009 atopóse un fragmentu de la calavera d'un [[neandertal]] nel sable dragáu del fondu del mar del Norte, frente la cosa de [[Zelanda]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.rnw.nl/english/article/neanderthal-fossil-discovered-zeeland-province |títulu=Neanderthal fossil discovered in Zeeland province &amp;#124; Radio Netherlands Worldwide |editorial=Rnw.nl |fecha=16 de xunu de 2009|editorial=Radio Netherlands Worldwide |fechaaccesu=25 de marzu de 2012|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

Más tarde, los primeros restos notables de la [[prehistoria]] holandesa fueron alzaos: los [[dolmen|dólmenes]], grandes tumbes monumentales de piedra. Fueron atopaos na provincia de [[Drenthe]], y fueron probablemente construyíos por xente de la cultura granxera de Funnelbeaker ente 4100 y 3200 e.C. 

Al oeste, les primeres tribus tuvieron d'haber construyíu campamentos cazadores pa cazar el [[gamo]] ivernizu, como abelugos. Hai inclusive más evidencia de pequeños asentamientos nel oeste.

La primer evidencia del usu de [[rueda|ruedes]] provién d'alredor del [[2400 e.C.|2400 e.C. ]] Esto probablemente sería fechu por daquién rellacionáu cola cultura Bellbeaker (Klokbeker cultuur). Esta cultura tamién esperimentu con cobre, de lo que dalguna evidencia (incles de piedra, cuchiellos de cobre, diademes de cobre) foi atopada nel parque de Veluwe. Cada afayu de cobre amuésanos el comerciu con otros &quot;países&quot;, por cuenta de que'l mineral de cobre nun s'atopa nel suelu holandés.

La edá del bronce probablemente empezó en dalgún llugar alredor del [[2000 e.C.|2000 e.C. ]] Les ferramientes de bronce na tumba de &quot;El ferreru de [[Wageningen]]&quot; ilustren la so busca de conocencia. Dempués d'esti descubrimientu, mas oxetos de la edá del bronce apaecieron, como Epe, Drouwen, etc. Los munchos afayos de raros (y pollo pervalibles) oxetos como cuentes d'estañu nun collar en Drenthe suxuren Drenthe como un centru de comerciu de los Países Baxos na Edá del Bronce.

La cantidá d'oxetos de bronce rotu, dispuestos pa reciclar (Voorschoten) diznos daqué sobre'l valor d'esti metal na Edá del Bronce, que duró hasta cerca del 800&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C. La tipoloxía de los oxetos típicos de la Edá del Bronce holandés ye: cuchiellos, espaes, hachos, bracaletes, etc. La mayoría de los oxetos de la Edá del Bronce fueron atopaos en Drenthe. Un oxetu amuesa que los mercaderes viaxaben llueñe: grandes situalae (cubos) de bronce fueron manufacturadas en dalgún llugar nel este de Francia o en Suiza, pa entemecer vinu con agua (un costume grecorromana).

La [[Edá del Fierro]] traxo riqueces a los Países Baxos, porque'l mineral de fierro se econtraba tantu nel Norte (''moeras ijzererts'') como nel Centru (&quot;boles&quot; naturales con fierro nelles, en Veluwe) según nel Sur (fierro coloráu cerca de los ríos en Brabant). Los ferreros podíen viaxar de pequeñu asentamientu en pequeñu asentamientu con [[bronce]] y [[fierro]], fabricando ferramientes d'encargu, como hachos, cuchiellos, clavos, puntes de flecha, espaes... Hai inclusive evidencia del usu de forxáu &quot;damast&quot;; una evolucionada téunica pa forxar el metal (espaes) cola ventaya del fierro flexible cola fuercia d'aceru.
La riqueza de los Países Baxos na [[Edá del Fierro]] pue ser vista na &quot;[[Tumba del rei en Oss]]&quot; (sobre'l [[500 e.C.|500 e.C. ]]). Ellí, un verdaderu rei foi soterráu con dellos oxetos estraordinarios: una espada de fierro con un grabáu d'oru y coral. Foi soterráu nel mayor monte funerariu d'Europa Occidental, que tenía 52 [[metru|m]] d'anchu.

Na dómina de la llegada de los romanos, los Países Baxos topábense habitaos por delles tribus xermániques, quien s'asitiaren equí alredor del [[600 e.C.|600 e.C. ]], como los Tubanti, los Canninefates, los [[Frisios]]. Tribus [[celtes]] asitiar nel Sur, ente elles los [[eburones]], [[menapios]] y [[texuandri]]. Diversos xermanos asitiáronse'l delta del [[Rin]] al empiezu de la ocupación romana, y formaron la tribu de los [[bátavos]]. Los bátavos fueron honraos como bonos soldaos y llucharon en munches batalles importantes, como la conquista de [[Dacia]] ([[Rumanía]]) pol emperador [[Traxanu]]. En posteriores llectures nacionalistes, los batavios fueron nomaos los &quot;verdaderos&quot; ascendientes de los holandeses, como darréu nel nome de la [[República Bátava]].

== Dómina romana ==
Nel [[sieglu I e.C.|sieglu I e.C. ]], los [[antigua Roma|romanos]] conquistaron partir sur de los [[Países Baxos]], onde crearon la provincia romana de [[Germania Inferior]]. Pa la mayor parte de la zona ocupada polos romanos, el cantu fronterizu taba nel [[Rin]]. Los romanos fueron los primeres en construyir ciudaes nos Países Baxos. Les más importante fueron [[Utrecht]], [[Nijmegen]] y [[Mastrique]]. Partir norte de los Países Baxos, que taba fuera del [[Imperiu romanu]] y que yera'l llugar onde los [[Frisia|frisios]] vivíen (ya inda lo faen), foi fuertemente influyida pol so poderosu vecín del sur. Los romanos tamién introducieron la [[escritura]].

La rellación colos habitantes orixinales foi bona polo xeneral; munchos [[batavos]] sirvieron na [[caballería romana]]. La [[cultura bátava]] foi influyida pola romana, resultando, ente otres coses, en templos de tipu romanu como'l d'[[Elst]], dedicáu a los dioses locales. Sicasí esto nun torgar la [[rebelión bátava]] nel [[69]] d. C., una revuelta bien esitosa sol lideralgu del líder bátavo [[Julio Civilis|Cayo Julio Civilis]]. Cuarenta ''[[castellae]]'' fueron quemaos porque los romanos violaron los derechos de los líderes bátavos al tomar a mozos bátavos como esclavos. Otros soldaos romanos (como los de [[Xanten]] y les tropes auxiliares bátavas y caninefatas procedentes de les lexones de [[Vitelio]]) xunir a la revuelta, qu'inclusive estremó partir norte del exércitu romanu. N'abril del añu [[70]], [[Vespasiano]] unvió unes cuantes lexones pa frenar la revuelta. El so comandante, [[Petilio Cerialis]], foi ganáu polos batavos y empezó negociaciones con Julio Civilis nel so terrén, en dalgún llugar ente Waal y Maas cerca de Noviomagus (Nijmegen) o, como los batavos probablemente llamar, ''Batavodurum''. (Fonte: ''Historiae'', Tácito).

La civilización romana foi esaniciada del área poles migraciones masives de [[pueblos xermanos|pueblos xermánicos]], lo que dempués sería conocíu como ''Völkerwanderung''.

== El Sacru Imperiu Romanu ==
Los recién llegaos xunir a los habitantes orixinales pa crear tres pueblos nos Países Baxos: los [[Frisia|frisios]] a lo llargo de la mariña, los [[saxones]] nel este y los [[pueblu francu|francos]] nel sur. Los francos convertir al [[cristianismu]] dempués de que'l so rei [[Clodoveo I]] facer nel añu [[496]]. Asina, el cristianismu foi introducíu nel norte gracies a la conquista de [[Frisia]] polos francos. Misioneros anglosaxones como [[Vilibrordo]] y [[Bonifacio]] implicáronse viviegamente na conversión d'estes tribus a la fe cristiana. Ello ye que Bonifacio foi martirizado en [[Dokkum]] en [[754]]. Per otra parte, los saxones del este convirtiéronse antes de la [[conquista de Saxonia]] y aliáronse colos francos.

Los Países Baxos pertenecíen al imperiu francu de [[Carlomagno]], que'l so nucleu atopar no que güei ye [[Bélxica]] y el norte de [[Francia]], y que s'estendía amás pol restu de Francia, [[Alemaña]], norte d'[[Italia]] y otros territorios d'Europa occidental. En [[843]], col [[Tratáu de Verdún]], l'Imperiu quedó estremáu en trés partes: Francia nel oeste, Alemaña nel este y un imperiu ente los dos, que tomaba los Países Baxos, l'este de Francia y el norte d'Italia. Darréu, esti imperiu central estremóse; la mayor parte de los territorios de fala neerlandesa integrar n'Alemaña y Flandes incorporar a Francia.

Ente los años 800 y 1000, los Países Baxos carecieron los saqueos de los [[viquingos]]. Los sos ataques yeren bien bederres (una d'estes incursiones destruyó la rica ciudá de [[Dorestad]]). De 850 a 920, la mayor parte del país foi ocupáu por esti pueblu belicosu. Francia y Alemaña lluchaben pol dominiu del imperiu central, de la que los viquingos queríen restaurar el reinu frisio que fuera sometíu 150 años antes polos francos. La resistencia al poder viquingu centróse, si acasu, na nobleza local, que ganó prestíu de resultes. Finalmente, la supremacía viquinga terminó en 920, cuando'l rei [[Enrique I el Pajarero|Enrique I]] d'Alemaña lliberó [[Utrecht]].

Los reis y emperadores alemanes apoderaron los Países Baxos mientres los sieglos [[sieglu X|X]] y [[sieglu XI|XI]]. Alemaña recibió la denominación de [[Sacru Imperiu Romanu]] tres la coronación d'[[Otón I d'Alemaña|Otón I el Grande]] como emperador. La ciudá neerlandesa de [[Nijmegen]] foi un llugar significativu pa los emperadores xermanos; dellos d'ellos nacieron y morrieron ellí. Utrecht, per otru llau, yera tamién una ciudá importante con un destacable puertu comercial.

Bona parte del oeste de los Países Baxos (lo que ye güei la rexón d'Holanda) apenes tuvo habitada dende'l final de la era romana hasta empiezos del [[sieglu XII]]. Hacia l'añu 1000, granxeros de Flades y Utrecht empezaron a mercar terrenes pantanosos, pa drenarlos y cultivalos. Esti procesu desenvolver con rapidez y en poques xeneraciones llogróse colonizar les tierres antes deshabitadas. Estableciéronse granxes independientes que nun formaben parte de les aldegues, lo que constituyía una peculiaridá na Europa d'aquella dómina. Primero que esto asocedieren, la llingua y cultura de les xentes d'Holanda yeren predominantemente frisias. Esta área yera conocida como Frisia Occidental (''Westfriesland''). Sicasí, según foi avanzando'l procesu de colonización, la cultura de los francos foi imponiéndose. Nel sieglu XII, la zona yá yera conocida col nome d'Holanda.

Alredor del añu 1000, surdieron delles innovaciones nes téuniques de cultivu (descrites n'ocasiones como &quot;revolución agrícola&quot;) que supunxeron un aumentu na producción, especialmente na d'alimentos. La economía empezó a crecer a un ritmu rápidu, y la mayor productividá dexó a los trabayadores cultivar más tierres o dedicase al comerciu. Llueu se crearon los [[gremiu|gremios]] y desenvolviéronse los mercaos de resultes de que la producción entepasara les necesidaes locales. Amás, la introducción de la [[divisa]] facilitó enforma l'actividá comercial. Los nucleos urbanos yá esistentes crecieron y nuevos asentamientos surdieron en redol a monesterios y castiellos, de la que una nueva clase media de mercaderes empezó a tomar forma neses zones urbanes. Como resultancia de la crecedera económica, tamién aumentó la población.

Les [[Cruzaes]] fueron populares nos Países Baxos y munchos xuniéronse pa dir lluchar en [[Tierra Santa]]. Mentanto, había una relativa paz n'Europa, pos los saqueos viquingos, [[Hungría|húngaros]] y musulmanes cesaren. Tanto les Cruzaes como esta paz relativa contribuyeron a la espansión del comerciu.

Les ciudaes floriaron, especialmente aquélles de Flandes y [[Brabante]]. De la que les ciudaes crecíen en riqueza y poder, empezaron a mercar ciertos privilexos al soberanu, incluyendo'l derechu al autogobiernu y a aprobar les sos propies lleis. Na práutica, esto supunxo que les ciudaes más riques convertir en repúbliques casi independientes. Dos de les ciudaes más importantes fueron [[Bruxes]] y [[Amberes]], qu'algamaríen gran relevancia a nivel européu.

El Sacru Imperiu Romanu amosóse incapaz de caltener la unidá política. Amás de la creciente independencia de les ciudaes, los gobernantes locales tresformaron los sos ducaos y condaos en reinos privaos y sentíense poco obligaos a obedecer al emperador, que'l so poder yera tan solo nominal en bona parte del Imperiu. Una gran parte de lo qu'anguaño son los Países Baxos taba gobernada pol conde d'Holanda, el duque de [[Gelderland]], el duque de Brabante y l'obispu d'[[Utrecht]]. Nel norte, Frisia y [[Groningen]] caltuvieron la so independencia y yeren gobernaes pola pequeñu nobleza.

Los varios estaos feudales atopar nuna condición de casi guerra continua. Gelderland y Holanda lluchaben pol control d'Utrecht. Pela so parte, Utrecht - que'l so obispu, nel añu 1000, llegara a gobernar sobre más de la metá de lo que güei son los Países Baxos - viose marxinada por cuenta de les continues dificultaes qu'esperimentaba pa escoyer nuevos obispos, ente que les dinastíes de los estaos vecinos yeren más estables. Groningen, [[Drenthe]] y la mayor parte de Gelderland, que formara parte d'Utrecht, independizáronse. Brabante trató de someter a los sos vecinos, anque los sos intentos fracasaron. Holanda tamién intentó asegurar la so supremacía en [[Zelanda]] y Frisia, pero tampoco tuvo ésitu.

Nel norte, Frisia caltuvo la so independencia mientres esti periodu. Tenía les sos propies instituciones (que'l so conxuntu recibía'l nome de &quot;Llibertá Frisia&quot;) y oponíase a la imposición del sistema feudal que podía atopase n'otres llocalidaes europees. El berru de guerra frisio yera &quot;meyor muertu qu'esclavu&quot;. Con too y con eso ello, los frisios perdieron la so independencia cuando fueron ganaos en [[1498]] polos mercenarios [[lansquenete]]s alemanes del duque Alberto de Saxonia-Meißen.

== Periodu borgoñón ==
Bona parte del territoriu que güei conformen los Países Baxos y Bélxica foi unificada pol duque de [[Borgoña]] en [[1433]]. Antes de la unión borgoñona, el neerlandeses identificar cola so ciudá, el so condáu o ducáu local o como súbditos del Sacru Imperiu Romanu. Foi mientres esta etapa borgoñona cuando empezó a surdir ente los neerlandeses una conciencia de nación.

La conquista del condáu d'Holanda pol duque [[Felipe III de Borgoña|Felipe'l Bonu]] de Borgoña foi un tanto inusual. Los principales nobles d'Holanda convidaron al duque a conquistar esti país, a pesar de qu'él nun tenía nenguna pretensión histórica sobre Holanda. Dellos historiadores afirmen que la clase dirixente holandesa deseyaba que'l país integrar nel sistema económicu flamencu y qu'adoptara les instituciones llegales flamenques. Europa habíase vistu solmenada por munches guerres mientres los sieglos [[sieglu XIV|XIV]] y [[sieglu XV|XV]], ente que Flandes esfrutara de paz y prosperidá.

Tres unos años de conflictu, la condesa d'Holanda foi depuesta en favor de los duques borgoñonos. El comerciu holandés desenvolvióse rápido, especialmente nel navegación y el tresporte. Los nuevos gobernantes defendieron los intereses comerciales neerlandeses con eficacia. Ello ye que la flota holandesa ganó a la [[Lliga Hanseática]] en delles ocasiones. Ámsterdam creció y nel sieglu XV convertir nel principal puertu comercial européu pal granu procedente de la rexón báltica. Ámsterdam distribuyía granu a les ciudaes importantes de Bélxica, norte de Francia ya Inglaterra. Esti comerciu yera vital pal pueblu holandés, una y bones los Países Baxos yá nun producíen abondu granu como p'abastecese a sigo mesmos.

Gelderland oponer al dominiu borgoñón y trató de crear el so propiu estáu nel nordeste de los Países Baxos y noroeste d'Alemaña. Por cuenta de la falta de dineru, Gelderland fizo que los sos soldaos aprovir de lo que precisaren por aciu el saquéu de los territorios enemigos. Estos soldaos supunxeron una gran amenaza pa los Países Baxos borgoñonos. Un acontecimientu bultable foi'l saquéu de [[L'Haya]]. Gelderland taba aliada con Francia, Inglaterra y Dinamarca, que queríen poner fin a la prosperidá de Flandes y al dominiu borgoñón sobre los Países Baxos.

== La Llucha pola Independencia y l'Edá d'Oru ==
Los Países Baxos son el primer exemplu persistente d'economía moderna. Esta tema desenvuélvese más llargamente nel artículu [[Historia económica de los Países Baxos]].

=== La Guerra de los Ochenta Años ===
[[Ficheru:Prinsenvlag.svg|left|thumb|150px|Bandera de la revuelta de los Países Baxos — naranxa, blancu, azul.]]
{{AP|Guerra de los Ochenta Años}}

Nel sieglu XVI, por heriedu y conquista, tolos [[Países Baxos]] llegaron a tar sol mandatu de la dinastía de los [[Habsburgu]] col emperador [[Carlos I d'España|Carlos V]], quien los unificó nun solu estáu. L'este d'Holanda solo foi ocupáu unes décades antes de la llucha de los holandeses pola so independencia. Sicasí, en 1548, ocho años antes de la so abdicación del tronu, l'Emperador Carlos V garantizó'l estatus de les [[Diecisiete Provincies]] d'Holanda como una entidá separada tantu del Imperiu como de [[Francia]]. Esta [[Pragmática Sanción de 1549]] nun foi d'independencia plena, pero dexó una autonomía significativa.

Al Emperador Carlos asocedió-y el so fíu [[Felipe II d'España]]. A diferencia del so padre, que creciera en [[Gante]] ([[Bélxica]]), Felipe tuvo poco apegu personal colos Países Baxos (onde solo tuvo mientres cuatro años), y asina la nobleza local considerar indiferente escontra'l so estáu. Como [[católicu]] devotu Felipe taba ablayáu pol ésitu de la [[Reforma protestante]] nos [[Países Baxos]], que llevó a un aumentu nel númberu de [[Calvinismu|Calvinistes]]. Los sos intentos de reforzar la persecución relixosa de los Protestantes y los sos esfuercios por centralizar el gobiernu, la xusticia y los impuestos fixéron-y impopular y conduciéronlu a una [[revuelta]]. El holandeses llucharon pola so independencia d'[[España]], lo qu'anició la [[guerra de los Ochenta Años]] (1568-1648). Siete provincies rebalbos xunir na [[Unión d'Utrecht]] en 1579 y formaron la [[República de los Siete Países Baxos Xuníos]] (tamién conocida como les &quot;Provincies Xuníes&quot;).

[[Guillermo d'Orange]] (Slot Dillenburg, 24 d'abril de 1533 — Delft, 10 de xunetu de 1584), el fundador de la familia real holandesa, lideró a los holandeses mientres la primer parte de la guerra. Los primeros años fueron un ésitu pa les tropes españoles. Sicasí, los asedios siguientes n'Holanda fueron compensaos polos holandeses. El rei d'España perdió'l control de los Países Baxos dempués de que soldaos españoles remontaos escalaren [[Amberes]] y mataren a 10&amp;nbsp;000 habitantes. Los católicos conservadores del sur y l'este sofitaron a los españoles. Los españoles recuperaron [[Amberes]] y otres ciudaes [[Flandes|flamenques]] y holandeses. Recuperaron la mayor parte del territoriu nos Países Baxos (pero non en [[Flandes]], teniendo como resultáu la separación histórica ente los [[Países Baxos]] y [[Flandes]]). Flandes yera'l territoriu antiespañol más radical. Munchos flamencos fuxeron a Holanda, ente ellos, la metá de la población d'Amberes, 3/4 de [[Bruxes]] y [[Gante]] y tola población de [[Nieuwpoort]], [[Dunkerque]] y el campu. La guerra siguió interminablemente mientres otros 60 años, pero l'enfrentamientu principal terminara. La [[Paz de Westfalia]], roblada'l [[30 de xineru]] de [[1648]], confirmó la independencia de les Provincies Xuníes d'[[España]] y [[Alemaña]]. El holandeses yá nun se consideraben a sigo mesmos como alemanes dende'l sieglu XV. La identidá nacional formóse principalmente pola provincia de la que procedía la mayoría de la población. Puesto que Holanda yera con diferencia la provincia más importante, la [[República de los Siete Provincies]] aportó a conocida como Holanda nos países estranxeros.

Estos sucesos formaron parte d'una llucha más amplia. Vease l'[[Armada Española]] p'ampliar información.

=== La Edá d'Oru ===
{{ap|Edá d'Oru Holandés}}

Mientres la Guerra de los Ochenta Años les provincies holandeses convertir nel centru comercial más importante del norte d'Europa, moviendo a [[Flandes]]; los barcos holandeses [[caza de ballenes|cazaben ballenes]] na mariña de [[Svalbard]], comerciaban con [[especie (sustancia)|especies]] na [[India]] ya [[Indonesia]] (al traviés de la [[Compañía Holandesa de les Indies Occidentales]]) y fundaron colonies en [[Nueva Ámsterdam]] (güei [[Nueva York]]), [[Sudáfrica]] y les [[Indies Orientales]]. Amás, delles colonies portugueses fueron conquistaes, principalmente en nordeste de [[Brasil]], [[Angola]], [[Indonesia]] y [[Sri Lanka|Ceilán]]. Esta nueva nación florió cultural y económicamente, creando lo que l'historiador [[Simon Schama]] llamó &quot;an embarrassment of riches&quot; (tener tantes coses bones que ye difícil escoyer). La [[especulación (economía)|especulación]] del [[tulipomanía|comerciu de tulipanes]] condució a una quiebra del mercáu en [[1637]], la crisis económica foi superada llueu. Por cuenta de esti desenvolvimientu, el sieglu XVII lleva'l nomatu de la Edá d'Oru de los Países Baxos. Como los Países Baxos yeren una [[república]] taben gobernaos más por una aristocracia de comerciantes urbanos, llamaos los rexentes, que por un [[monarca|rei]]. Cada ciudá y provincia tenía'l so propiu gobiernu y lleis y un grau altu d'autonomía. Dempués de dellos intentos infructuosos d'atopar un soberanu competente, decidióse que la [[soberanía]] sería conferida a dellos estaos provinciales, los cuerpos de gobiernu de les provincies. Los [[Estaos Xenerales de los Países Baxos|Estaos Xenerales]], colos sos representantes de toles provincies, decidiría aquelles cuestiones importantes pa tola República. Sicasí, a la cabeza de cada provincia taba'l [[estatúder]] d'esa provincia, un puestu ocupáu por un descendiente de la [[Casa d'Orange]]. De normal el puestu de estatúder de delles provincies yera ocupáu por un únicu home.

En 1650 el estatúder [[Guillermu II d'Orange-Nassau|Guillermu II, Príncipe d'Orange]] morrió de secute de viruela; el so fíu, el postreru estatúder y rei d'Inglaterra, [[Guillermu III d'Orange|Guillermu III]], nació solo 8 díes dempués, por tanto, dexó a la nación ensin un socesor obviu. Dende la concepción de la República, hubiera una llucha constante pol poder ente los 'rexentes', una elite informal de ciudadanos acomodaos, per un sitiu, y la Casa d'Orange, pol otru, que los sos partidarios, [[Orangistas]], atopábense principalmente ente'l pueblu llanu. Enagora, los rexentes aprovecharon la oportunidá: nun habría nuevu estatúder (n'Holanda) mientres los próximos 22 años. Johan de Witt, un políticu y diplomáticu brillosu, surdió como la figura dominante. Los Príncipes d'Orange convertir en estatúder y en gobernantes casi hereditarios en 1672 y 1748. La República Holandesa de les Provincies Xuníes foi una auténtica república solamente dende 1650 a 1672 y dende 1702 a 1748. A estos periodos llámase-yos la Primera y Segunda Yera ensin estatúder.

== La revolución bátava ==
A la fin del sieglu XVIII, crecía la molición nos Países Baxos. Había un conflictu ente los Orangistas, que queríen que'l estatúder Guillermu V d'Orange tuviera más poder, y los Patriotes, que taben influyíos poles revoluciones [[Revolución francesa|francesa]] y de los [[Guerra de la Independencia de los Estaos Xuníos|Estaos Xuníos]], queríen una forma de gobiernu mas democrática. El &quot;disparu inicial&quot; d'ésta ... Revolución Bátava pue ser considerada'l manifiestu publicáu en [[1781]] por [[Joan van der Capellen tot dean Pol]], fundador de los 'Patriotes': ''Aan het Volk van Nederland'' ( Al pueblu de los Países Baxos).

== Edá Contemporánea ==
Dempués de ser incorporáu al Imperiu [[Francia|francés]] sol mandu de [[Napoleón I]], foi formáu, en [[1815]], un Reinu Holandés qu'incluyía a les actuales [[Bélxica]] y [[Luxemburgu]]. Los belgues ganaron la so independencia en [[1830]] y [[Luxemburgu]] fixo lo mesmu años dempués. Mientres el [[sieglu XIX]] el país tardó n'industrializase en comparanza con [[Alemaña]] o [[Francia]].

Cuando los Países Baxos fueron la segunda nación en reconocer la independencia de los Estaos Xuníos, los británicos declaráron-y la guerra. Ésta guerra foi un desastre pa los Países Baxos, particularmente no económico. Col tratáu de paz, según Fernand Braudel, &quot;se arrodilló el grandor holandés&quot;.&lt;ref&gt;[[Fernand Braudel|Braudel, Fernand]], ''The Perspective of the World'' vol. III of ''Civilization and Capitalism'' 1984. p. 273.&lt;/ref&gt;

=== La [[República Bátava]] y el dominiu francés ===

== La monarquía ==
El [[Congresu de Viena]] causó dos importantes cambeos: el control colonial sobre [[Indonesia]] foi perdíu y el Norte y Sur de los [[Países Baxos]] unificáronse. En 1815 el país convertir nuna monarquía cuando'l fíu del postreru [[estatúder]], [[Guillermu V d'Orange-Nassau]] príncipe d'Orange, xubió al tronu como'l Rei [[Guillermu I de los Países Baxos|Guillermu I]] y adicionalmente convertir en gran Duque de [[Luxemburgu]]. Sol reináu de [[Guillermu I de los Países Baxos|Guillermu I]] los [[Países Baxos]] entendíen el territoriu actual y [[Bélxica]] con dos capitales [[Ámsterdam]] y [[Bruxeles]], pero rápido la minoría francófona empezó a sentise apostrada. Les principales diferencies ente'l norte y el sur fueron les relixoses (el norte yera mayoritariamente [[protestantismu|protestante]] mientres el sur yera [[católicu]]), les económiques y les llingüístiques. Finalmente estes tensiones provocaron qu'en 1830 los Belgues declarárense independientes de los Países Baxos y anque el rei Guillermu I unviada un añu más tarde les tropes, la movilización de les tropes franceses en favor de la causa belga, facer arrenunciar de cualquier enfrentamientu. Solo ocho años más tarde, en 1839, los [[Países Baxos]] reconocieron oficialmente la independencia de [[Bélxica]].

Anque nos [[Países Baxos]] nun hubo eventos importantes rellacionaos col agitamiento vivíu en toa [[Europa]] nel añu de [[1848]] demandando la [[lliberalización]] de los estaos, el rei [[Guillermu II de los Países Baxos|Guillermu II]] promovió reformes lliberales y democrátiques qu'incluyeron una nueva constitución escrita por [[Johan Rudolf Thorbecke]] qu'entró a valir el 3 de payares d'esi añu y na que'l monarca perdió bona parte de les sos atribuciones y emprestóse particular interés en protexer les llibertaes civiles.

L'ascensión de la reina [[Guillermina de los Países Baxos|Guillermina]] al tronu de los [[Países Baxos]] en 1890 significó la separación d'estos y [[Luxemburgu]], por cuenta de que'l títulu de Gran Duque nun puede ser heredáu por una muyer.

== Sieglu XX y empiezos del XXI ==

=== Hasta 1939 ===
A pesar de que los Países Baxos movilizaron les sos tropes n'agostu de [[1914]], permanecieron neutrales mientres la [[Primer Guerra Mundial]]. La invasión [[Alemaña|alemana]] de [[Bélxica]] aquel mesmu añu condució a munchos refuxaos belgues (en redol a un millón) a buscar abellu nel país. Puesto que el neerlandeses atopábense arrodiaos per países en guerra y el [[mar del Norte]] nun yera seguru pal navegación civil, los alimentos arralecieron y fíxose necesariu recurrir al racionamientu. Col final del conflictu en [[1918]], la situación tornó a la normalidá.

Dambes cámares del Parllamentu yeren escoyíes pol pueblu, pero a empiezos del [[sieglu XX]] solo podíen votar los varones mayores d'edá con ciertu nivel d'ingresos. En [[1917]] establecióse'l sufraxu universal masculín (esaniciándose asina la barrera de los ingresos) y en [[1922]] concedióse'l votu a la muyer. La introducción de sufraxu universal favoreció más a los partidios cristianos y a los llaboristes, que seríen parte de cada gobiernu antes los [[años 1970]].

La [[Gran Depresión]] de [[1929]] tuvo efeutos bien negativos pa la economía neerlandesa. Como'l gobiernu de [[Henrik Colijn]] negar a camudar la so política económica y a salir del [[patrón oro]], los Países Baxos tardaron más tiempu en recuperase de la crisis qu'otros países europeos. La depresión provocó enforma desemplegu y probeza, amás d'un creciente descontentu social. La puxanza del [[nacionalsocialismu]] n'Alemaña nun pasó inalvertíu nos Países Baxos, nos que surdió la medrana a un nuevu conflictu armáu. A pesar d'ello, la opinión mayoritaria ente los neerlandeses yera qu'Alemaña respetaría la neutralidá de los Países Baxos.

=== Segunda Guerra Mundial ===
Al españar la [[Segunda Guerra Mundial]] en [[1939]], los Países Baxos declararon la so neutralidá una vegada más. Sicasí, el [[10 de mayu]] de [[1940]] los alemanes llanzaron un ataque contra los Países Baxos y Bélxica y conquistaron, en poco tiempu, la mayor parte del país. Les mal forníes tropes neerlandeses pudieron faer bien pocu; el [[14 de mayu]] yá namái quedaben unes poques bolses de resistencia. Sicasí, aquel día la [[Luftwaffe (Wehrmacht)|Luftwaffe]] (fuercia aérea alemana) [[bombardéu de Rotterdam|bombardeó Rotterdam]], la segunda ciudá más importante del país, matando a 800 persones y destruyendo bona parte de la ciudá, lo que dexó ensin llar a 78&amp;nbsp;000 persones. Tres esti bombardéu y les amenaces alemanes de realizar unu similar n'[[Utrecht]], los Países Baxos capitularon el [[15 de mayu]] (sacante la provincia de [[Zelanda]]). La familia real y delles tropes fuxeron al [[Reinu Xuníu]]. Dellos miembros de la familia real vivieron en [[Ottawa]] ([[Canadá]]) hasta la lliberación aliada.

La persecución de los [[xudíos]] nos Países Baxos (unos 140&amp;nbsp;000 al empiezu de la guerra) empezó pocu dempués de la invasión. Tan solo sobrevivieron unos 40&amp;nbsp;000 hasta'l final de la guerra. Ye bien conocíu'l casu de la xudía [[Anne Frank]], que más tarde algamaría fama mundial cuando'l so diariu, escritu mientres permanecia escondida de los alemanes, foi publicáu. Anne Frank foi afayada ya internada nun campu de concentración, nel que morrió poco primero de que fora lliberáu.

Fuercies [[Xapón|xaponeses]] invadieron les [[Indies Orientales Holandeses]] el [[11 de xineru]] de [[1942]]; ellí, los neerlandeses rindieron el [[8 de marzu]], dempués de que los xaponeses desembarcaren en [[Xava (islla)|Xava]]. Sicasí, munchos navíos y militares holandeses llograron algamar [[Australia]], dende onde llucharon contra los xaponeses.

N'Europa, dempués del so desembarcu en [[Normandía]] en [[xunu]] de [[1944]], los Aliaos avanzaron rápido escontra la frontera neerlandesa. La [[Operación Market Garden]] en [[setiembre]] llogró prindar delles pontes de los ríos más importantes, y la rexón al sur d'estos ríos pudo ser lliberada ente setiembre y [[payares]]. Sicasí, el restu del país, nel que se topaba la mayor parte de la población, nun foi lliberáu hasta'l final de la guerra. L'iviernu 1944-1945 foi especialmente duru, provocando fame y pasando a la hestoria neerlandesa col nome de ''Hongerwinter'' (&quot;iviernu de la fame&quot;). En [[mayu]] de [[1945]], l'Alemaña nazi finalmente rindióse, y robló la so rindición ante'l holandeses en [[Wageningen]].

=== 1945 - Actualidá ===
Tres de la guerra, la economía holandesa espolletó gracies al conocíu como &quot;[[plan Marshall]]&quot;, l'ayuda que los [[Estaos Xuníos]] ufiertaron a dellos países d'Europa occidental afeutaos pola guerra, pero la receición de felicidá ayuda, obligó a que los Países Baxos arrenunciaren a la so colonia n'Indonesia y tres delles negociaciones la reina [[Guillermina de los Países Baxos|Guillermina]] robló l'acta d'independencia de dicha colonia en [[1949]].
Otres colonies llograron la independencia en [[1963]] [[Nueva Guinea Neerlandesa]] y en [[1975]] [[Surinam]].

En política interna un añu antes [[1948]], formóse la primera &quot;coalición colorada-romana&quot; (''Rooms-rode coalitie''), compuestu por socialistes y católicos con [[Willem Drees]] como presidente de gobiernu. Esti gabinete empezó a introducir el sistema de [[seguridá social]].

La creación del [[Benelux]], unión económica xunto a [[Bélxica]] y [[Luxemburgu]], y la so posterior unión a otros organismos panaeuropeos dio pasu a la creación de la [[Comunidá Económica Europea]] tres la firma del [[Trataos de Roma|tratáu de Roma]] en 1957, polo que se considera a los [[Países Baxos]] como a unu de los países fundadores de dicha organización.

Mientres los años 70 la crisis del petroleu fizo que los distintos gobiernos crearen un frente con cambeos na política económica, creando un exemplu de crecedera, lo que dalgunos denominaron &quot;polder-economie&quot; o economía de [[pólder]].

En 1980 la reina [[Xuliana I de los Países Baxos|Xuliana]] abdica na so fía [[Beatriz]], el sestu monarca dende la creación del Reinu de los Países Baxos y tercer muyer, tres la so madre y la so güela, que reina'l territoriu de forma consecutiva.

Los gabinetes de [[Ruud Lubbers]] (1982-1994) empezaron con una política d'economizar y privatizar.

En [[1992]] roblar na ciudá de [[Maastricht]] el [[Tratáu de la Unión Europea]].

El gabinete de [[Wim Kok]] (1994-2002) foi compuestu por lliberales y socialdemócrates, y foi'l primer gabinete ensin partíos cristianos. Nesta dómina tamién se introducieron les reformes lliberales como'l [[matrimoniu ente persones del mesmu sexu]] y la llegalización de la [[eutanasia]].

En [[2002]] l'herederu al tronu [[Guillermo Alejandro d'Orange-Nassau]], contrái na [[Nieuwe Kerk (Ámsterdam)|Nieuwe Kerk]] d'[[Ámsterdam]] matrimoniu cola arxentina [[Máxima Zorreguieta]], fía del que foi ministru d'agricultura mientres la dictadura arxentina nos 70, esi fechu provocó alderiques nel parllamentu, pos dellos partíos nun podíen tolerar que la futura reina del país tuviera, indireutamente, un pasáu tan escabroso, finalmente alcordóse prohibir la entrada del padre de Máxima al país p'asistir a la boda, a pesar del discutiniu amenáu, l'agora princesa Máxima ta considerada como unu de los personaxes más populares de la casa [[Orange-Nassau]].

La gran molición política d'esi añu 2002 amontóse cuando apaeció'l populista [[Pim Fortuyn]], con un programa nacionalista de corte derechiega radical. Fortuyn foi asesináu nueve díes antes de les eleiciones, fechu que conmocionó a la opinión pública, pos nunca antes pasara daqué paecíu nel país.
Nes eleiciones, el [[Partíu del Trabayu (Países Baxos)|Partíu de Trabayu]] (PvdA), [[Partíu Popular de la Llibertá y la Democracia]] (VVD) y los [[Demócrates 66]] (D66), los partíos que formaron l'anterior gabinete, perdieron casi la metá de los votos, saliendo beneficiaos la [[Demócrata Cristiana]] (CDA) y el Partíu de Pim Fortuyn (LPF) que fueron los partíos que formaron el primer gabinete Balkenende, anque tres meses dempués este foi eslleíu por cuenta de les lluches internes nel LPF.

En menos d'un añu'l país vese envueltu nunes nueves eleiciones [[2003]], esta vegada la resultancia foi beneficiosu para nel PvdA, que recuperó casi tolos votos perdíos l'añu anterior anque'l partíu más votáu foi'l del Jan Pieter Balkenende que forma un nuevu gabinete Balkenende II, pero esta vegada col VVD y D66 como socios de coalición, esti gabinete fai un relanzacimiento de la economía a base de retayos sociales.

En [[2004]] el país foi trescaláu otra vegada cuando'l cineasta [[Theo van Gogh (cineasta)|Theo van Gogh]] foi asesináu por un islamista radical.

El [[30 de xunu]] de [[2006]] produzse la segunda cayida d'un gabinete, pos unu de los partíos de la coalición, el D66, retira'l so sofitu por cuenta de la denuncia per parte de la entós ministra d'inmigración ya integración [[Rita Verdonk]] faía la diputada [[Ayaan Hirsi Ali]], d'orixe [[somalia|somalín]] pol llogru de manera ilexítima de la so nacionalidá neerlandesa. Esti fechu cuesta'l puestu a Verdonk y provoca una convocatoria de nueves eleiciones pa [[22 de payares]] de 2006.
La perda de votos per parte del CDA nun torgar que vuelva ser el partíu mayoritariu y que seya l'encargáu de dirixir los alcuerdos de coalición pa la formación d'un nuevu gabinete formáu pol CDA, cristianos demócrates, PvDA socialista, y CU católicos y como primer ministru J.P. Balkenende.

Como datu interesáu, mientres la so hestoria democrática, nengún partíu llogró mayoría absoluta pa poder gobernar en solitariu, d'ende que tres unes eleiciones nun se forme'l gobiernu darréu, pos tien que ser aldericáu y axustáu polos partíos mayoritariamente votaos, esti últimu gobiernu de J.P. Balkenende foi consideráu como unu de los de más rápida creación dende la segunda guerra mundial, pos tan solo tardó en formara 90 díes.

El [[28 de xineru]] de [[2013]] la reina [[Beatriz I de los Países Baxos|Beatriz]] anunció per televisión la so abdicación a favor del so fíu'l príncipe [[Guillermo Alejandro d'Orange-Nassau|Guillermo]], que va reinar col nome de Guillermu IV a partir del [[30 d'abril]] de dichu añu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.elperiodico.com/es/noticias/internacional/reina-beatriz-holanda-abdicara-favor-fíu-2304603|títulu=La reina Beatriz d'Holanda abdica en favor del so fíu |fechaaccesu=28 de xineru de 2013}}&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
{{llistaref}}
{{llistaref|grupu=&quot;lleenda&quot;}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|History of the Netherlands}}

{{Tradubot|Historia de los Países Baxos}}
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Historia de los Países Baxos|*]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>klzjergihgeorlucczqubo4k3s9p242</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Historia de Suiza</title>
    <ns>0</ns>
    <id>90616</id>
    <revision>
      <id>3714314</id>
      <parentid>3714024</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:16:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="67029" xml:space="preserve">Les primeres noticies históriques sobre les tierres de l'actual [[Suiza]] apaecen con [[Xuliu César]] na so «''[[De bello Gallico|La guerra de les Galies]]''». Dempués de les [[Grandes invasiones]] qu'esbozaron les barreres llingüístiques del país, formáronse aliances ente pequeños estaos mientres la [[Edá Media]], ente 1291 y 1332, cola cuenta de formar la Confederación de los III Cantones, que foi la primer etapa pa formación de la Confederación Suiza. Depués de socesives aliances de defensa hasta [[1481]] constituyóse la Confederación de los VIII Cantones. Nos sieglos siguientes, construyóse progresivamente la Confederación de los XIII Cantones hasta qu'algamó la so independencia en [[1648]]. Suiza llogró un estatus Federal en [[1803]] al ser estremada y reorganizada como [[República Helvética]] mientres la ocupación de la [[Francia]] Revolucionaria gracies a [[Napoleón Bonaparte]]. Suiza constituyir en ventidós cantones hasta la so lliberación en [[1815]] y, más tarde mientres una guerra civil y relixoso, remanez l'Estáu federal en 1848. Por cuenta de la so política de [[neutralidá]] Suiza travesó'l [[sieglu XX]] ensin participar en guerra dalguna.

Dende [[1848]], la [[Confederación Suiza]] foi un [[Federación|estáu federal]] formáu por [[cantones de Suiza|cantones]] relativamente independientes, dalgunos de los cualos permanecieron confederaos dende hai más de siete sieglos, polo que puede considerase a Suiza como una de les [[república|repúbliques]] más antigües del mundu.

== Historia antigua ==

=== Prehistoria ===
Hai evidencies [[Arqueoloxía|arqueolóxiques]] que suxuren que pueblos dedicaos a la [[caza-recueya]] instalar nos valles al norte de los [[Alpes]] a la fin del [[Paleolíticu]]. Na era [[Neolíticu|Neolítica]], esta rexón taba relativamente bien poblada. Atopáronse restos de construcciones [[Palafitu|paláfiticas]] o [[llacustre]]s (sobre pilotes) nes zones pocu fondes de munchos llagos. Hacia l'añu [[1500 e.C.|1500 e.C. ]], aportaron a esta zona tribus d'orixe [[celta]]. Los [[Retia|retios]] o recios habitaron na zona este, ente que los [[helvecios]] asitiar nel oeste.

Los primeros nicios d'ocupación del territoriu de Suiza remontar al [[Musteriense]] ({{formatnum:100000}} e.C.) y a l'apaición de delles pieces arqueolóxiques de cultures como [[Aziliense]], [[Sauveterriense]], [[Tardenoisiense]], les principales muertes daten de la era [[Neolítica]] xuntu cola apaición de l'agricultura, mileniu VI antes de Cristu. Nel periodu Neolíticu mediu apaez la [[edá del bronce|cultura del bronce]], carauterizada polos poblaos llacustres y poblaos riberanossobremanera de la [[cultura campaniforme]] la cual asítiase en cantu del [[llagu Neuchâtel]] y na badea de [[Zúrich]] onde s'afayaron les [[rueda|ruedes]] más antigües d'Europa, que daten de {{formatnum:2500}} años antes de Cristu. Estos pueblos cuntaben hasta con una centena d'habitantes, que los abandonaron a la fin del sieglu IX antes de Cristu cola [[cultura de Hallstatt]].

Dende la [[edá del fierro]], los [[Celtes]] ocupen el territoriu trayendo con ellos les téuniques del [[fierro]] y desenvolviendo artes tales como la [[cerámica]] y la [[xoyería]]. La segunda parte de la edá del fierro, denominóse “periodu de [[La Tène]]” nome que se deriva d'un llugar asitiáu anguaño nel [[cantón de Neuchâtel]] descubiertu en [[1857]]. Dellos nomes de llugares actuales son d'orixe Celta como: [[Nyon]] o [[Yverdon]].

De siguío llegó la inmigración de la tribu xermánica de los [[Cimbrios]] o Cimbros, que dexen [[Xutlandia]] escontra 115 e.C. en direición al sur&lt;ref group=durrenmatt&gt;p 16&lt;/ref&gt; a los cualos van xunise pocos años más tarde los [[Teutones]]; a partir, más o menos, del añu 100 antes de Cristu, la mayor parte del altiplanu suizu va ser ocupáu por cinco tribus helvétiques,&lt;ref&gt;{{DHS|8017-1-1|Helvètes - Les Helvètes avant la guerre des Gaules}}&lt;/ref&gt; que va mentar per primer vegada l'historiador romanu [[Tácito]].&lt;ref&gt;{{obra citada |títulu=Germania |volume= Llibro XXVIII|apellíos=[[Tácito]] |allugamientu= |isbn= |páxina= |páxina= |url=http://bcs.fltr.ucl.ac.be/GERM/gt-28-33.htm#XXVIII |fechaaccesu=}}&lt;/ref&gt;

Orixinalmente [[nómades]], les tribus se sedentarizaron progresivamente, anque dos d'elles xuniéronse a los [[Cimbrios]], en 107 antes de Cristu, mientres la so espedición al suroeste de l'actual Francia. Emburriaos polos Cimbrios, la tribu helvética de los Tigurins baxa'l valle de Ródano encabezaos pol so mozu xefe [[Divico]]. A veres del [[Garona]], en 107 e.C., enfréntense y vencen a un exércitu romanu, que los sos soldaos sobrevivientes tuvieron que pasar so un xugu en señal de derrota. Como represalia, Roma unvia un nuevu exércitu mandáu por [[Cayo Mario]] quien s'enfrenta a los xermanos el 102 e.C. y esterminar casi totalmente na batalla de AquaeSextiae (anguaño [[Aix en Provence]]); los tigurios fueron forzaos a tornar y establecese na rexón d'[[Avenches]].&lt;ref group=durrenmatt&gt;p 16-17&lt;/ref&gt;

Poco primero de la [[guerra de les Galies]], habiten el territoriu que ye anguaño Suiza diverses poblaciones celtes. Per un sitiu, l'altiplanu suizu ta ocupáu principalmente polos [[helveciu|helvecios]], una parte de [[Cantón del Jura|Jura]] y la rexón de [[Basilea]] ta nes manes de los [[ráuracos]], los [[Retia|retios]] y los [[grisones]] ocupen una parte de la Suiza oriental. El [[Cantón del Tesinu|Tesinu]] pobláu de [[leponcios]] ente que el [[Cantón del Valais|Valais]] actual ta estremáu ente los [[nantuates]], los [[veragros]], los [[sedunos]] y los [[uberios]]; Xinebra ye un [[oppidum]] de los [[alóbroges]]. [[Xuliu César]], anque nunca tuvo ellí, nos sos Comentarios sobre la guerra de les Galies, describe'l territoriu de los helvecios, como llindáu ''d'un llau pol [[Rin]] [...], del otru pol [[Jura (cadena montascosa)|Jura]] [...] y de un terceru pol [[llagu Léman]] y el [[Ródano]]''.&lt;ref name=&quot;gdg-livre1&quot;&gt;''Ad Genevam extremum oppidum Allobrogum quam maximis itineribus pervenit'' (Il ''[Xuliu César]'' llegó à marches forzaes a Xinebra, el pobláu alóbroge más alloñáu): estrayíu de los ''[[Comentarios sobre la Guerra de Les Galies|Comentarios]]'' de [[Xuliu César]], llibru 1&lt;/ref&gt; César describe cuatro tribus helvétiques y 12 poblaciones de les qu'una d'elles ta asitiada nuna de les veres del [[ríu Aar]], la que ye anguaño la ciudá de [[Berna]].

A mediaos del sieglu I antes de Cristu, los [[helveciu|helvecios]] emigren escontra'l país de la tribu gala de los [[sántonos]], nel oeste de l'actual Francia. Anque les razones d'esta decisión nun se conocen con certidume, ente los diversos motivos que podríen llevar a esta migración ye la falta de tierres y l'ambición del cabezaleru [[Orgétorix]].&lt;ref group=&quot;bouquet&quot;&gt;p 3&lt;/ref&gt; Fora'l que quier la razón, estos postreros quemaron les sos ciudaes y pueblos y más de {{formatnum:360000}} helvecios entamaron el camín.&lt;ref&gt;{{DHS|8017-1-2|Helvètes 2 - Du début de la guerre des Gaules à la défaite de Bibracte (58 av. J.-C.)}}&lt;/ref&gt; [[Xuliu César]], entós procónsul de la [[Galia Narbonense]], los combate na [[batalla de Bibracte]] (58 antes de Cristu) y oblíga-yos a tornar a la so tierra onde tendrán de defender la frontera de [[Rin]] contra les invasiones xermániques. Nel 52 antes de Cristu, según César, los helvecios unvien refuerzos a [[Vercinxétorix]].

=== Dómina clásica: l'[[Imperiu romanu]] ===
{{AP|Suiza na era romana}}
[[Ficheru:Historische Karte CH Rom 1-fr.png|left|thumb|El territoriu helvéticu baxu dominiu romanu]]
[[Ficheru:MapGalliaParts.png|thumb|Organización del territoriu polos Romanos]]
Los romanos van integrando progresivamente a los helvecios nel naciente [[Imperiu romanu|Imperiu]] por aciu la fundación d'una colonia de veteranos en [[Nyon]], dempués sol reináu d'[[Augustu]], d'[[Augusta Raurica]] cerca de [[Basilea]], nel territoriu helvéticu que pertenez dende entós a la [[Galia Bélxica]]. Solo les tribus del Valais y los [[réticu|réticos]] permanecen independientes hasta que fueron conquistaos por [[Tiberio]] y [[Claudio (emperador)|Claudio]] escontra'l 7 antes de Cristu, qu'unificaron na provincia de [[Recia]] que la so capital ye [[Augsburgu]].

Nel sieglu I, orellar norte del [[Rin]] ye una zona fronteriza estratéxica del [[Imperiu romanu]]: ta ocupada militarmente y defendida por campamentos militares permanentes, como en [[Augusta Raurica]]

La rede viaria consolídase, créanse ciudaes nueves como ''[[Octodurus|Forum Claudii Vallensium]]'' (anguaño [[Martigny (Valais)|Martigny]]) ente que les élites celtes se romanizan. L'antiguu oppodium principal de los helvecios, ''Aventicum'' (anguaño [[Avenches]]), eleváu al rangu de colonia en [[73]], conviértese progresivamente na principal ciudá de la rexón.&lt;ref&gt;{{DHS|12281-1-2|Aventicum : 2 - Histoire d'une capitale}}&lt;/ref&gt; Escontra'l [[47]], el [[cantón de Valais|Valais]] convertir nuna provincia autónoma, los ''[[Alpes Peninos]]'', y el territoriu de los helvecios sumir nel [[89]] a la provincia de [[Germania Cimera]] que la so capital yera l'actual [[Maguncia]].

[[Ficheru:Convent of St Gall.jpg|thumb|[[Abadía de San Galu]]]]
Ente'l sieglu I y l'II la [[paz romana]] reina nel imperiu; les fronteres avanzaren escontra'l norte y Suiza yá nun yera entós zona fronteriza. Mientres el [[llatín]] xeneralízase, el territoriu conoz un periodu de prosperidá económica. El [[cristianismu]] llega dende Italia y estiéndese progresivamente en tol territoriu, apaeciendo les primeres ilesies en [[Xinebra]] y [[Martigny (Valais)|Martigny]] y sedes episcopales en [[Basilea]], Martigny, Xinebra y [[Coira]] ente'l [[350]] y el [[400]]. Los [[misioneros]] cristianos fundaron munches comunidaes relixoses, particularmente en [[Saint-Ursanne]], en [[Romainmôtier]] y tamién, el [[monxu]] [[Galu (santu)|Galu]] establecer al sur del [[llagu de Constanza]], onde años más tarde se llevantará l'abadía que lleva'l so nome.

=== Los [[pueblos xermánicos|xermanos]] ===
Escontra'l final del sieglu III, entren nel actual territoriu suizu invasiones bárbares d'[[Pueblu alamán|alamanes]] de [[Germania Magna]], especialmente en 260, cuando escalen numberoses ciudaes, diríxense progresivamente al Rin, a lo llargo de lo cual los emperadores romanos del IV sieglu constrúin barreres defensives (fortaleces y torres de vixilancia). Progresivamente dende 401, la población inquieta migra escontra'l sur y abandona les ciudaes de [[Nyon]], depués d'[[Augusta Raurica]], de la que les tropes romanes abandonen el [[Rin]] colando al sur de los Alpes, y abandonando tamién definitivamente'l territoriu de Suiza a los pueblos xermánicos llamaos “Federales”, respeutivamente el [[pueblu burgundiu]] depués los alamanes.

Cola [[Imperiu romanu d'Occidente cayida del Imperiu romanu]] entraron les tribus xermániques na zona. Los [[burgundiu|burgundios]] establecer nel oeste, ente que nel norte los alamanes forzaron amodo a la población celto-romana a retirase a los montes. Los burgundios formaben parte del reinu de los [[Francu (pueblu)|francos]] en [[534]]. Dos años más tarde, el ducáu de los alamanes siguió'l so camín. Na rexón so control alamán, namái permanecieron comunidaes cristianes aisllaes. La [[misión envierno-escocesa]] reintrodució la fe cristiana a principios del sieglu VII.

Sol reináu de los reis [[Imperiu carolinxu|carolinxos]], el [[feudalismu]] abondó, y los monesterios y obispaos constituyir en bases importantes pa caltener el poder. El [[Tratáu de Verdún]] de [[843]] dio l'alta [[Borgoña]] (la parte occidental de la Suiza actual) a [[Lotaringia]] y el reinu alamán (la parte oriental) al reinu oriental de [[Luis el Xermánicu]], que formaría parte del [[Sacru Imperiu Romanu Xermánicu]].

=== L'Alta Edá Media ===
Escontra [[443]], los burgundios establecer al oeste del país nuna rexón llamada [[Sapaudia]] («país de los abetos»), que correspuende a [[Saboya]] y faen de [[Xinebra]] una de les sos capitales. Los burgundios asimilar a la población galu-romana calteniendo'l llatín como idioma y tresformando progresivamente el so territoriu nun reinu (pocu dempués de que [[Odoacro]] depunxera al últimu emperador romanu [[Rómulo Augústulo]] en [[476]]) y estendiéndose de forma considerable nel valle del [[Ródano]], el [[Cantón del Valais]] y los puertos alpinos.&lt;ref&gt;{{DHS|8028-1-2|Burgondes: 2 - De l'établissement en Sapaudia (443) à la chute de l'ancien royaume burgonde (532/534)}}&lt;/ref&gt;

A partir de [[260]], los [[alamanes]] estableciérense progresivamente nel centru y l'este del país buscando tierres cultivables ya imponen ellí los sos dialeutos xermánicos. La frontera ente los dos tribus afitar ente los sieglos VIII ya IX. Los Alpes orientales vense pocu afeutaos por estes invasiones y caltienen inclusive hasta güei un dialeutu del [[llatín vulgar]], el [[romanche]] tamién llamáu '''retorrománicu'''. La zona del [[Cantón del Tesinu|Tesinu]], nel sur de l'actual Suiza y parte de [[Galia Cisalpina]], permanez sol control de la [[península itálica]].

En [[534]], los [[Pueblu francu|francos]] vencen al rei burgundiu [[Segismundo (rei de los burgundios)|Segismundo]] y se anexonan el so reinu, favoreciendo la instalación de los alamanes, a los que vencieren primeramente. Los francos van conquistar la [[Recia]] en 550, completando asina la so toma de control del conxuntu del territoriu helvéticu.
[[Ficheru:Alamannien es.svg|thumb|300 px|Territorios de Borgoña y de Suabia hacia l'añu 1000.]]

El territoriu suizu forma parte del imperiu de [[Carlomagno]] antes de convertise en parte del [[Reinu de Borgoña]], al desmembrarse la [[Francia Media]] dempués de trate estremada ente los ducaos de [[Borgoña]] al oeste y de [[Suabia]] al este. El feudalismu imponse a la fin del sieglu IX cuando delles families traten d'asitiar la so autoridá sobre distintos partes del territoriu: los condes de [[Saboya]] sobre'l [[Cantón de Vaud|Vaud]], [[Xinebra]] (que los sos condes son depuestos) y [[Cantón del Valais|Valais]], los condes de [[Gruyère]] sobre l'interior del territoriu de [[Cantón de Friburgu|Friburgu]], los [[Zähringen]] que fundan numberoses ciudaes ente elles [[Friburgu de Brisgovia|Friburgu]] y [[Berna]], los Kiburg instalar na [[Pandu suizu]], los [[Hohenstaufen]] y los [[Habsburgu]] na rexón de [[Zúrich]] hasta'l [[pasu de San Gotardo]].

La habilitación del [[pasu de San Gotardo]], ente Uri y el Tesinu, cola ayuda de los Walsers&lt;ref group=&quot;n&quot;&gt;Nome xermánicu de los naturales del [[Valais]].&lt;/ref&gt; inmigrantes recién y espertos en construcción de caminos, al entamu del sieglu XII, tien consecuencies importantes: el puertu del [[Gran San Bernardo]] en [[Valais]] pierde importancia nel tráficu internacional, lo que provoca una crisis económica de dos sieglos nel Valle del altu Ródano. En pagu por esti trabayu, l'[[Cantón de Uri|Uri]] llogra “por servicios emprestaos al emperador” la [[Inmediación Imperial]] que los independiza práuticamente de los Habsburgu, arriqueciéndose polos peaxe y la venta de servicios (guíes y posaes) lo qu'aviva evidentemente la cobicia de los Habsburgu.

La omnipresencia y el poder de los Habsburgu xuníos a la so voluntá d'estender los sos dominios y arrampuñar les riqueces de los pequeños ducáu y condáu suizos esmolecen a la pequeña nobleza local, que nun tien sicasí la importancia necesaria pa oponese a la so poder, polo que nun-y queda otra opción que sirvir a los estranxeros” pa sobrevivir. Pela so parte, los [[llabradores]] probes soporten cada vez peor los pesaos impuestos que tienen de pagar pa beneficiu esclusivu d'una [[aristocracia]] estranxera que-yos impon el so lleis ensin tener en cuenta'l so costumes tradicionales. Los [[Waldstätten]] (lliteralmente «Comunidaes del Monte», agrupación de los cantones primitivos) de los valles del [[Llagu de los Cuatro Cantones]] o '''Llagu de Lucerna''', trataron en [[1240]] d'oponese a esta amenaza con una revuelta, pero fracasen y son duramente reprimíos, al igual que les ciudaes de [[Berna]] y sobremanera [[Zúrich]] qu'acaben casi en ruines.

== Confederación de los III cantones ya Independencia ==
[[Ficheru:Bundesbrief.jpg|thumb|Pactu federal de 1291.]]

&lt;gallery widths=&quot;120px&quot; mode=packed caption=&quot;Componentes de la Confederación de los III cantones.&quot;&gt;
Ficheru:Wappen Uri matt.svg|[[Cantón de Uri|UR]]
Ficheru:Wappen Schwyz matt.svg|[[Cantón de Schwyz|SZ]]
Ficheru:Wappen Nidwalden matt.svg|[[Cantón de Nidwalden|NW]]&lt;ref group=&quot;n&quot; name=&quot;unterwald&quot;&gt;El cantón d'[[Unterwalden]] ta formáu poles comunidaes de Nidwalden, de Obwalden y pola abadía de Engelberg.&lt;/ref&gt;
Ficheru:Wappen Obwalden matt.svg|[[Cantón de Obwalden|OW]]&lt;ref group=&quot;n&quot; name=&quot;unterwald&quot;/&gt;
&lt;/gallery&gt;

La hestoria [[suiza]] empieza oficialmente'l [[1 d'agostu]] de [[1291]] cuando los pueblos d'[[Cantón de Uri|Uri]], [[Cantón de Schwyz|Schwyz]] y [[Unterwalden]] roblaron un [[Pactu Federal de 1291|Pactu federal]] (n'alemán Bundesbrief) pa combatir a los [[Habsburgu]], soberanos d'[[Austria]]. Los habitantes d'estos territorios yeren principalmente llabradores, siervos (esclavos) y, poques gracies, nobles (ciudadanos).

N'abril de [[1291]], [[Rodolfo I d'Habsburgu]], primer miembru de la familia en llegar a emperador, recupera los derechos sobre [[Lucerna]], nel estremu del [[Llagu de los cuatro cantones]], coles mires de restablecer l'autoridá de la so familia na rexón. Dempués de la so muerte, el {{fecha|15|xunetu|1291}}, y previendo eventuales problemes de socesión, los homes llibres de los valles del [[Cantón de Uri|Uri]], de [[cantón de Schwyz|Schwyz]] y de [[Cantón de Nidwalden|Nidwalden]],&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.admin.ch/org/polit/00056/index.html?lang=fr|títulu=Apaute fédéral du 1er août 1291 |fechaaccesu=12 de xineru de 2013 |idioma= francés}}. &quot;Vallée inférieure d'Unterwald&quot; significa Nidwald&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://icp.ge.ch/po/cliotexte/la-confederation-suisse-au-moyen-age/suisse.histoire.1291.html|títulu= Apauto federal del 1 d'agostu de 1291|fechaaccesu=12 de xineru de 2013 }}&lt;/ref&gt; anueven un pactu d'alianza xurídica y de defensa permanente, nuna fecha indeterminada a entamos del mes d'agostu.

Dafechu escaecíu, esti pactu nun se conoció hasta'l sieglu XVIII y foi publicáu na so versión orixinal en llatín en [[1760]] por [[Johann Heinrich Gleser]]. Nun sería reconocíu como primer Pactu federal hasta finales del sieglu XIX por iniciativa del [[Conseyu Federal de Suiza|Conseyu Federal]] y festexada la so conmemoración per primer vegada nel so sestu centenariu, en 1891. A partir de 1899, la [[fiesta nacional]] suiza celébrase añalmente'l 1 d'agostu; antes d'esta fecha, la fundación de la Confederación tenía llugar el 8 de payares de 1307, fecha del llexendariu [[Xuramentu de Rütli]] según [[Aegidius Tschudi|Egidio Tschudi]].&lt;ref&gt;{{DHS|17438|Fête nationale|Georg Kreis}}&lt;/ref&gt; Los fechos míticos descritos na lleenda de [[Guillermo Tell]] tamién tuvieron llugar nesa mesma dómina, entamos del sieglu XIV.

[[Ficheru:Bendicht_Tschachtlan,_Die_Schlacht_am_Morgarten_(c._1470).jpg|right|thumb|Representación de la [[Batalla de Morgarten]] (15 de payares 1315)]]
La situación deteriorar ente los Waldstätten (cantones primitivos) y los Habsburgu mientres el reináu interín que siguió a la muerte d'[[Enrique VII de Luxemburgu]] en 1313. En respuesta al ataque de Schwyz contra l'[[abadía de Einsiedeln]] asocedíu'l {{fecha|6|xineru|1314}}, prohibir a los Waldstätten l'accesu al mercáu de [[Lucerna]], lo que foi causa de que [[Lluis IV de Baviera|Luis de Baviera]] entamar contra'l Habsburgu, [[Federico d'Habsburgu, el Formosu|Federico'l Formosu]], dempués de la doble eleición de Wittelsbach ({{Fecha|25|payares|1314}}).

En [[1315]] el Duque d'Austria [[Leopoldu I d'Austria|Leopoldu I]], hermanu menor de Federico, llanza un doble ataque contra {{formatnum:1500}} montañeses que vencieron por asaltu una primer columna compuesta de {{formatnum:3000}} a {{formatnum:5000}} soldaos na [[batalla de Morgarten]],&lt;ref group=&quot;nappey&quot;&gt;p 22&lt;/ref&gt; el [[15 de payares]], na que los austriacos sufrieron un verdaderu desastre. La segunda columna, que se dirixía escontra [[Unterwalden]], retiróse entós ensin llegar a combatir.

Tres esta victoria, los confederaos anueven la so alianza col [[pactu de Brunnen]], el {{fecha|9|avientu|1315}}. N'[[Idioma alemán|alemán]] esti testu ye'l primeru nel cual utilízase'l términu Eidgenossen («Confederaos», que, lliteralmente quier dicir «compañeros xuníos por un xuramentu»). Detalla igualmente la prohibición fecha a los firmantes d'aliase con potencies estranxeres. Esta última clausa nun va ser derogada hasta la fundación de la [[República Helvética]] en [[1789]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://icp.ge.ch/po/cliotexte/la-confederation-suisse-au-moyen-age/suisse.histoire.1315.html |títulu=Apautar de Brunnen (1315) |idioma= (traducíu al francés)}} &lt;/ref&gt;

== Espansión de la confederación ==
{{AP|Espansión de l'Antigua Confederación Suiza}}
En [[1332]] los &quot;Waldstätten&quot; recibieron un nuevu aliáu, [[Cantón de Lucerna|Lucerna]], que nesi momentu yera una población pequeña. Sicasí foi bien importante, pos fixo posible el navegación sobre'l [[Llagu de los Cuatro Cantones]], que dende entós quedó dafechu en territoriu de los confederaos.

Tres años más tarde, el pueblu de [[Cantón de Zúrich|Zúrich]] llevantar contra'l poder de la nobleza. Pero Zúrich nun robló'l Pactu d'alianza colos cuatro confederaos hasta [[1351]]. Esta foi una de les adhesiones más importantes, pos nesi momentu [[Zúrich]] yá cuntaba con 12.000 habitantes, lo que pa la dómina yera una ciudá importante de la rexón.

En [[1352]] los Habsburgu declararon la guerra a Zúrich, lo qu'obligó a los confederaos a actuar; la guerra dexó a los aliaos ocupar los territorios de [[Cantón de Glaris|Glaris]] y [[Cantón de Zug|Zug]], que taben baxu dominiu de los Habsburgu. Mientres la ocupación, los habitantes de Zug pidieron auxiliu al so emperador, pero esti respondió diciéndo-yos que nun importaba si la ciudá yera conquistada, pos yá reconquistaría'l territoriu, porque nesi momentu nun tenía tiempu. Esto provocó que los zugueses roblaren igualmente una alianza colos confederaos en 1352.

Los territorios de Glaris y Zug tuvieron que ser restituyíos a los Habsburgu, pero ambos territorios volvieron a la federación, Zug en [[1365]], ente que Glaris facer en [[1388]].

[[Ficheru:Swiss Rütlischwur.jpg|light|thumb|Alegoría del xuramentu de Grütli por [[Jean Renggli]]]]
Tiempu dempués la casa de los [[Habsburgu]] tuvo que roblar la paz colos &quot;Waldstätten&quot; en perdiendo la [[batalla de Sempach]] en [[1386]].

=== La Confederación de los VIII Cantones ===
&lt;div align=&quot;center&quot;&gt;
&lt;gallery heights=&quot;50&quot; widths=&quot;50&quot; perrow=&quot;5&quot;&gt;
Ficheru:Wappen Luzern matt.svg|[[Cantón de Lucerna|LU]]
Ficheru:Wappen Zürich matt.svg|[[Cantón de Zurich|ZH]]
Ficheru:Wappen Zug matt.svg|[[Cantón de Zug|ZG]]
Ficheru:Wappen Glarus matt.svg|[[Cantón de Glaris|GL]]
Ficheru:Wappen Bern matt.svg|[[Cantón de Berna|BE]]
&lt;/gallery&gt;
Nuevos miembros de la Confederación de los VIII cantones
&lt;/div&gt;
Nel imaxinariu popular, la idea orixinal de tres miembros fundadores apágase progresivamente al recibir a nuevos miembros. En realidá, los trés entidaes van entamar, seya en xunto o individualmente, una verdadera rede d'aliances de defensa mientres cuarenta años&lt;ref group=&quot;bouquet&quot;&gt;p 21&lt;/ref&gt; empezando col [[Cantón de Lucerna]] en [[1332]] y el de [[Cantón de Zurich|Zurich]] en [[1351]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://icp.ge.ch/po/cliotexte/la-confederation-suisse-au-moyen-age/suisse.histoire.1332.html |títulu=Extension de la Confédéracion de 1332 a 1353 }} (testos de los trataos traducíos al francés)&lt;/ref&gt;

La ciudá de [[Zug (ciudá)|Zug]] y el [[Cantón de Glaris|valle de Glaris]], roblaron una alianza en [[1352]], anque esti postreru nun tuvo un estatutu d'igualdá colos demás miembros. De toes formes delles selmanes dempués de roblar estos alcuerdos, los confederaos tienen de devolver esos dos territorios a los Habsburgu. Hasta [[1365]] nun recuperaron Zug y hasta [[1388]] Glaris. En [[1353]], róblase una alianza col [[Cantón de Berna]] que tien igualmente por oxetivu torgar cualquier tipu de reclamación sobre [[Cantón de Obwald|Obwald]] nel territoriu de Berna, na so redolada rural y dominiu de la ciudá.

Cuando los ocho pequeños estaos, xuníos por esta rede d'aliances, arrexuntar sol nome xenéricu de “Confederación de los VIII cantones”, en [[1359]], per primer vegada apaecen dos bandes cruciaes sobre'l fondu coloráu como señal de renacencia sobre los campos de batalla. Más tarde, en [[1851]] va definise como escudu oficial del país la cruz blanca de brazos iguales sobre'l fondu coloráu. En [[1370]], el nuevu pactu, llamáu ''[[Pfaffenbrief]]'' («Estatutu de sacerdotes» n'[[Idioma alemán|alemán]]), roblar ente los Cantones que controlen el pasu de San Gotardo, esto ye, toos ellos, salvu [[Glaris]] y [[Berna]]. Esti documentu unifica'l derechu qu'esiste y fai a cada home, seya noble o plebeyu, llaicu o relixosu, igual ante la xusticia impartida polos xueces locales.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://icp.ge.ch/po/cliotexte/la-confederation-suisse-au-moyen-age/suisse.histoire.1370.html |títulu=Charte des prêtres ''Pfaffenbrief'' (7 octobre 1370) }} (testos del documentu traducíu al francés)&lt;/ref&gt;

De toes formes los [[Casa d'Habsburgu|Habsburgu]] nun arrenuncien a les sos pretensiones. En dos causes traten vanamente de conquistar los cantones: la primer vegada en [[1386]] na [[batalla de Sempach]], y más tarde, [[1388]], na [[batalla de Näfels]]. Nos dos casos, el montañeses, inferiores en númberu, engarren contra soldaos esperimentaos, ganando asina una reputación de guerreros desacobardaos pero igualmente pocu respetuosos coles costumes guerreres.&lt;ref group=&quot;nappey&quot;&gt;p 23&lt;/ref&gt; Esta doble victoria consolida l'alianza de los ocho comunidaes que roblen en [[1393]], el primer estatutu común d'ocho cantones, llamáu'l &quot;[[Conveniu de Sempach]]&quot;, que define regles militares de comportamientu mientres y dempués de los combates según la manera de comprometese con un conflictu, que nun puede dase sinón hasta dempués d'una deliberación común.

Los cantones suizos aseguren parcialmente la so independencia frente los dirixentes rexonales, toos esperando saber la postura del [[Sacru Imperiu Romanu]]. El sieglu XV vio una fase d'espansión de la Confederación que conquista los territorios próximos y conclúi aliances con dellos pueblos de la contorna: [[Appenzell]], el [[Cantón de Valais|Valais]] y [[Cantón de San Galo|San Galu]]. En [[1415]], los confederaos entamen y executen de mancomún, a cuenta de los [[Casa d'Habsburgu|Habsburgu]] y cola bendición del emperador, la conquista del [[Cantón d'Argovia]] del cual una parte ye alministráu so la forma d'un tratáu común.

=== Muerte del Duque de Toggenburgu ===
Tres la muerte de [[Federico VII de Toggenbourg|Federico VII]], [[duque de Toggenburgu]] (1436), ensin dexar herederos, los sos territorios quedaron ensin gobiernu y, entós, los confederaos, particularmente [[Schwyz]] y [[Zúrich]] enfrentar pa partise'l botín de duque mientres la llamada [[antigua guerra de Zúrich]] (1440–1446): [[Schwyz]], nel so enfotu por consiguir nueves tierres, invadió la mayor parte del territoriu del ducáu. El problema diose cuando l'exércitu de Zúrich llegó a la zona pa ocupar los mesmos territorios. Zúrich enfrentar con Schwyz tratando de conquistar los territorios yá ocupaos por Schwyz; entós intervién per primer vegada la Dieta federal, dándo la razón a Schwyz (entós aliáu con [[Glaris]]).

La Dieta federal decidió declarar la guerra a Zúrich, que se rindió a los confederaos y coles mesmes foi obligada a roblar un tratáu de paz. El burgomaestre de Zúrich (Stüssi), como represalia, decidió roblar un pactu cola casa d'[[Austria]], la enemiga de los confederaos.

Zúrich, aliada con Austria, parte a la guerra contra los confederaos. Desafortunadamente pa Stüssi (burgomaestre de Zúrich), los confederaos apaecíen como l'exércitu más fuerte y grande d'Europa, capaz d'axuntar más soldaos que'l mesmu Imperiu de los Austria, lo que suxure que la batalla de Santiago del Sihl foi ganada pola confederación.
[[Ficheru:Historische Karte CH 1474.png|thumb|300 px|Mapa de la Confederación na guerra de Borgoña]]

Finalmente, conquístase [[Cantón de Turgovia|Turgovia]] [[1460]] ya igualmente ye confederada con un tratáu común.

=== Guerra de Borgoña ===
Esmolecíos pol creciente poder de los sos vecinos occidentales &quot;los estaos borgoñonos&quot;, los confederaos, encabezaos por Berna, xunir al rei [[Lluis XI de Francia]] y declaren, en [[1474]], la [[Guerra de Borgoña]] a [[Carlos el Temerariu]]. Los suizos salen victoriosos nes batalles de [[Grandson]] y de Morant, y na [[batalla de Nancy]] en [[1477]] ponse fin a la guerra. Dempués, con gran decepción de Berna, solamente ye-y atribuyida la rexón de Aigle Vaud tres la guerra y amás con un tratáu común con [[Cantón de Friburgu|Friburgu]], que ye'l que, poco tiempu dempués, xuntu al [[Cantón de Soleura]] van convertise na Confederación de los XIII cantones.

== La Confederación de los XIII Cantones ==
&lt;div align=&quot;center&quot;&gt;
&lt;gallery heights=&quot;50&quot; widths=&quot;50&quot; perrow=&quot;6&quot;&gt;
Ficheru:Wappen Freiburg matt.svg|[[Cantón de Friburgu|FR]]
Ficheru:Wappen Solothurn matt.svg|[[Cantón de Soleura|SO]]
Ficheru:Basel.png|[[Basilea|BA]]&lt;ref group=&quot;n&quot;&gt;El cantón de Basilea inda nun taba estremáu en dos medios cantones. La bandera y l'abreviatura representaes equí nunca fueron reconocíes oficialmente..&lt;/ref&gt;
Ficheru:Wappen Schaffhausen matt.svg|[[Cantón de Schaffhausen|SH]]
Ficheru:Wappen Appenzell Innerrhoden matt.svg|[[Appenzell|AP]]&lt;ref group=&quot;n&quot;&gt;El cantón d'Appenzell inda nun taba estremáu en medios cantones.&lt;/ref&gt;
&lt;/gallery&gt;
Nuevos miembros de la Confédéracion de los XIII cantones
&lt;/div&gt;
A la fin de la guerra de Borgoña, dos nuevos cantones, [[Cantón de Friburgu|Friburgu]] y [[Cantón de Soleura|Soleura]], piquen de la confederación. Sicasí los cantones estremen ante estes demandes d'adhesión y la [[guerra civil]] amenaza ente los cantones rurales que tarrecen perder la so mayoría y los cantones urbanos. Finalmente'l [[ermitañu]] [[Nicolas de Flue]] propón en [[1481]] un compromisu aceptable, el [[Conveniu de Stans]]: Friburgu y Soleura son almitíos na Confederación.

[[Ficheru:Carte guerre de Souabe.png|right|thumb|Mapa de la guerra de Suabia]]
Dempués de la derrota de los Borgoñonos, l'emperador [[Maximiliano I d'Habsburgu|Maximiliano]] reorganiza'l Sacru Imperiu Romanu instaurando un tribunal imperial y un nuevu impuestu, el céntimu real, en [[1495]]. Los conféderados negar a sometese y vencen a les tropes imperiales y a les d'una coalición de ciudaes del sur de l'actual Alemaña na llamada [[Guerra Suaba|Guerra de Suabia]] que duró dende avientu de 1498 a setiembre de 1499. El [[tratáu de Basilea (1499)|tratáu de Basilea]] de {{Fecha|22|setiembre|1499}}&lt;ref&gt;{{obra citada |títulu=Histoire de la Suisse |volumen= |apellíu=Martin |nome=William |enllaceautor= |coautor= |añu=|editorial= |allugamientu= |isbn= |páxina=p. 82 |páxines= |url= |fechaaccesu=}}&lt;/ref&gt; marca la independencia de fechu de los cantones suizos frente al imperiu qu'arrenuncia a los sos derechos. De toes formes ye necesariu esperar a la [[Paz de Westfalia]] ([[1648]]) por que esta independencia seya reconocida jurídicamente. Les ciudaes de [[Basilea]] y de [[Schaffhausen]], yá xuníes, van ser cantones en [[1501]], siguíes por [[Appenzell]] en [[1513]]. Naz la confederación de XIII cantones y va durar hasta [[1798]].

Daquella la confederación foi puesta a prueba nes tormentoses guerres d'Italia. Actuando tanto como aliada, tanto como enemiga de Francia, llogra apoderar una parte del [[Cantón del Tesinu|Tesinu]] antes de sufrir una dura derrota na [[batalla de Marignano]] en [[1515]]. Entós roblaron la [[Paz perpetua]] con [[Francia]] que llogró derechu de reclutar librementemente [[mercenariu|mercenarios]] suizos contra'l Tesinu y una parte de la Valtelina. Esti tratáu marca'l fin de la políca d'espansión de los Confederaos, que nun volvieron participar nes guerres d'Europa, salvu como mercenarios.

[[Ficheru:Ulrich-Zwingli-1.jpg|left|thumb|Retrato del reformador Zuinglio]]

Nel sieglu XVI llega a [[Zúrich]] la [[Reforma protestante]] como conscuencia de la predicación ya influencia d'[[Ulrico Zuinglio]]. Llueu se va estender per una gran parte de la Confederación que va quedar estremada mientres los cuatro guerres relixoses: la [[primer guerra de Kappel|primer]] (que'l so episodiu de la [[Sopa de lleche de Kappel|sopa de lleche]] va faese celebre) y la [[segunda guerra de Kappel|segunda guerres de Kappel]] qu'acaben, en [[1531]], cola derrota de los protestantes y la muerte de Zuinglio, son siguíes poles dos guerres de Villmergen en [[1656]] y [[1712]]. La dieta federal alcuéntrase estremada ente siete cantones católicos, dos mistos y cuatro reformaos, menos numberosos pero más poblaos. Esta división va entá a acentuase cola [[Contrarreforma]] dirixida especialmente polos [[xesuites]] unu de que los sos resultaos foi la división en [[1597]] del cantón de Appenzell en dos semi-cantones: [[Cantón d'Appenzell Rodes Esteriores|Appenzell Rodes Esteriores]] protestante y [[Cantón d'Appenzell Rodes Interiores|Appenzell Rodes Interiores]]. católicu.

&lt;div align=&quot;center&quot;&gt;
&lt;gallery heights=&quot;50&quot; widths=&quot;50&quot;&gt;
Ficheru:Wappen Appenzell Ausserrhoden matt.svg|[[Cantón d'Appenzell Rodes Esteriores|AR]]
Ficheru:Wappen Appenzell Innerrhoden matt.svg|[[Cantón d'Appenzell Rodes Interiores|AI]]
&lt;/gallery&gt;
1597: División del cantón d' Appenzell
&lt;/div&gt;

Contenida progresivamente pola [[Contrarreforma]] na parte alemana del país, la Reforma estiéndese entós escontra l'oeste, principalmente gracies al enfotu del francés [[Guillermo Farel]] que predica y convierte la mayor parte del [[Cantón de Vaud|país de Vaud]], de [[Neuchâtel]] y de [[Xinebra]] antes de llevala a [[Lausana]] nun alderique públicu contra los católicos (conocíu pola hestoria so le nombre de «Disputa de Lausana») cola ayuda de [[Xuan Calvino]] y Pierre Viret. En [[1533]], l'obispu de Xinebra fuxe y la ciudá convertir nuna [[república]] llibre y más tarde, en [[1541]], nuna teocracia so la [[Calvinismu|inflúi radical]] de Calvino que camuda la ciudá na Roma Protestante.

Entrín y non, el [[Ducáu de Saboya]] fracasa en [[1536]] al intentar recuperar los sos vieyos dominios: ye espulsáu del país de Vaud polos Berneses, los friburgueses y los Valesianos. De toes formes, nesta ocasión conquista dellos territorios, tales como'l Chablais (anguaño francés) n'orellar sur del [[Llagu Leman]] afitando asina en consecuencia les fronteres del país.

Mientres la [[Guerra de los Trenta Años]], Suiza permanez neutral pero tien de defendese movilizando {{formatnum:36000}} homes nes sos fronteres,&lt;ref group=&quot;nappey&quot;&gt;p 36&lt;/ref&gt; creando asina'l conceutu de Neutralidá Armada», hasta que la independencia y la neutralidá de Suiza fueron reconocíes finalmente na [[Paz de Westfalia]] que pon términu al conflictu européu en [[1648]].

El sieglu XVII marca un periodu de prosperidá científica y económica cola evolución de l'[[agricultura]] y l'aportación de los [[hugonotes]] franceses. D'esti periodu data la concepción de [[nación]] suiza, desenvueltu cola creación de cátedres d'hestoria nacional nes Universidaes del país que borra les diferencies confesionales, polítiques, económiques y sociales pa dar pasu a una Suiza Xunío y pacífico”»&lt;ref&gt;{{obra citada |títulu= Nouvelle Histoire de la Suisse et des Suisses|volume= parte XXVIII|apellíos= de Capitani |nome=François |enllaceautor= |coautor= |añu=|editorial= |allugamientu= |isbn= |páxina= |páxina= páxs. 479-480|url= |fechaaccesu=}}&lt;/ref&gt; ente que la llegada de viaxeros estranxeros señala los entamos del Turismu en Suiza, Sicasí, mientres esti periodu producen delles sulevaciones, como'l de los [[llabradores]] contra Berna en [[1653]] y Lucerna, de países apoderaos, como la Conxura Henzi” contra'l patriciáu de Berna en [[1749]], la sulevación Livin” contra Uri en [[1755]] o la Sulevación Chenaux” en 1781 contra Friburgu, o de “lliberadores” como na Leventina o, nel país de Vaud col mayor Abraham Davel en [[1755]].&lt;ref group=&quot;bouquet&quot;&gt;p 57&lt;/ref&gt; Lo cierto ye qu'estes sulevaciones puntuales nun fueron otra cosa qu'estratexes pa llograr o caltener derechos particulares, y nun teníen, salvo la tentativa de Davel, calter revolucionariu.

== Suiza so la ocupación francesa ==
{{AP|República Helvética}}
[[Ficheru:Tuileriensturm.jpg|left|thumb|Representación de tomar de Tullerías por [[Jean Duplessi-Bertaux]]]]

La reaición en Suiza ye fonda tres l'anunciu de la masacre de {{formatnum:800}} guardias suizos nel asaltu al palaciu de les Tullerias el 10 d'agostu de 1792. El mesmu añu, únviense tropes de Berna y de Zurich a [[Xinebra]], pa torgar una invasión francesa d'esti territoriu aliáu. Sicasí delles selmanes más tarde la ciudá del Leman cayó en manes de los revolucionarios. Tamién en 1792 Francia invadió l'obispáu de Basilea que yera independiente sol nome de República rauraciense antes de ser sometida nuevamente per Francia sol nome de departamentu de Mont-tarrecible, qu'entendía los actuales distritos del [[Cantón del Jura|Jura]] de [[Porrentruy]] y [[Delemont]], el 23 de marzu de 1793.

En [[1795]] [[Frédéric-Cesar de la Harpe]], empieza un llevantamientu del Vaud por razones llingüístiques, contra [[Berna]], pero nun consiguió munchu siguidores y tien de fuxir y abelugase en [[París]]. Dende'l so exiliu encamentó al [[gobiernu francés]] a unviar les sos tropes a la Suiza Romance. Finalmente en [[1798]] tomando como sida la muerte de diez soldaos destacaos en [[Thierrens]], les tropes franceses invadieron el país. Atoparon poca resistencia y el invasores fueron relativamente bien recibíos, sacante en Berna y en [[Suiza Central]], onde Nidwalden llibró en solitariu un combate desesperáu contra Francia.&lt;ref group=&quot;bouquet&quot;&gt;p 61&lt;/ref&gt; Los dos victories franceses de [[Grauholz]] y de [[Fraubrunnen]] llevaron a la capitulación de Berna na seronda de [[1798]]. Dempués producióse la efímera proclamación d'unos cuarenta repúbliques en delles selmanes, finalmente [[París]] impon el nuevu réxime de la [[República Helvética]].

El 24 de xineru de [[1798]], proclámase la República Lemánica, separada y lliberada de Berna. Pero la revolución nun terminaría equí, pos los territorios d'Argovia, tamién en poder de Berna, declaráronse independientes, al igual que l'antiguu ducáu de Toggenburgu, qu'agora dexaba de ser parte de Schwyz pa formar el [[cantón de Turgovia]]. Les secesiones tamién afectaron a los aliaos de los confederaos: el Baxu Valais independizar del Altu Valais.

Napoleón, sabiendo que Suiza ye'l camín más curtiu ente'l norte y el sur d'[[Europa]], según ente [[Francia]] ya [[Italia]], decidió conquistar Suiza. Pa xustificar la invasión, Napoleón aprovechó la sulevación del pueblu del Lemán pa entrar en Suiza, cola escusa de protexer a los habitantes d'estos territorios; amás dixo ser aconseyáu polos mesmos suizos (dos refuxaos suizos en [[París]] convencieron a Napoleón de que lliberara la so patria, ente elles el Lemán).

La invasión empezó'l 2 de marzu de [[1798]] cola cayida de [[Friburgu (Suiza)|Friburgu]] y [[Soleura]]. Tres díes más tarde, el gobiernu bernés yera sometíu per primer vegada. Los cantones fuéronse sometiendo, dalgunos ensin siquier llibrar una batalla. Los confederaos perdieren los sos grandes exércitos.

L'emperador francés obliga a los confederaos a camudar de réxime en [[1799]]. Lo que se llamaba Confederación de los XIII, pasaba a ser la República Helvética, una y sola”. Los cantones yá nun yeren cantones, agora yeren simples prefeutures, les [[Trés Amiestes]] de los Grisones perdieron el territoriu de la Valtelina, que foi amestada a la República Cisalpina. Los territorios del antiguu obispáu de Basilea agora llindábense a la ciudá mesma. Les ciudaes de Mulhouse y Xinebra fueron anexonaes a Francia.

La república helvética una ya indivisible»&lt;ref group=&quot;nappey&quot;&gt;p 44&lt;/ref&gt; según el so nome oficial, ye un estáu centralizao y unitario, gobernáu por un direutoriu que noma'l gobernadores de los cantones convertíos en simples divisiones alministrativos y que les sos fronteres fueron redibujadas de manera importante.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://icp.ge.ch/po/cliotexte/xviiie-et-xixe-siecle-epoque-de-la-revolution-francaise/suisse.histoire.1798.html |títulu= La constitución de la República Helvética|idioma= francés}} (estractos de la primer constitución helvética)&lt;/ref&gt; Amás del conflictu européu, que se desenvolvía en parte sobre'l suelu suizu, ilustráu poles batalles de Zúrich en 1799, los conflictos ente centralistes y federalistes yeren incesantes hasta'l branu de [[1802]], cuando les tropes franceses retirar del territoriu y desencadénese la ''Stecklikrieg'' («Guerra de baston» n'[[Idioma alemán|alemán]]), una revuelta federalista contra la República Helvética, que'l so gobiernu abelugar en [[Lausanna]].

== [[Napoleón]] ==
El 30 de setiembre de 1802, [[Napoleón Bonaparte]] intervieno y dempués de convocar en París a una delegación helvética formada por 63 representantes suizos y cuatro senador franceses,,&lt;ref group=&quot;bouquet&quot;&gt;p 65&lt;/ref&gt; impon el [[Acta de Mediación]] proclamada'l 19 de febreru de 1803 que definió una nueva [[constitución]] pal país.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://icp.ge.ch/po/cliotexte/xviiie-et-xixe-siecle-epoque-de-la-revolution-francaise/suisse.histoire.1803.html|títulu=L'Acte de médiation 19 février 1803.|idioma=francés}} (dellos documentos, ente los cualos hai estractos l'Acta de Mediación)&lt;/ref&gt; Esta acta apangó les tensiones internes graciessobremanera, al reestablecimientu de les fronteres tradicionales de la mayoría de los cantones, a esceición notable del cantón de Berna que se vio definitivamente toyíu de los nuevos cantones de [[Cantón de Vaud|Vaud]] y d'[[cantón d'Argovia|Argovia]]. Créanse tamién los cantones de [[cantón de San Galo|San Galu]], [[Cantón de Turgovia|Turgovia]], [[cantón del Tesinu|Tesinu]] y [[cantón de los Grisones|de los Grisones]], axuntando bailías conocíes. Con cuenta de garantizar el control de los puertos alpinos, Valais dixebrar de Suiza y aportó a independiente, pero va ser amestada pol [[primer Imperiu francés]] en 1810, según Xinebra que se convirtió en capital del departamentu francés de [[Leman]] y Neuchatel tresformar en principáu, ufiertáu al mariscal Berthier, que nunca foi ellí.

{{clear}}
&lt;div align=&quot;center&quot;&gt;
&lt;gallery heights=&quot;50&quot; widths=&quot;50&quot; perrow=&quot;6&quot;&gt;
Ficheru:Wappen Waadt matt.svg|[[Cantón de Vaud|VD]]
Ficheru:CHE Aargau COA.svg|[[Cantón d'Argovia|AG]]
Ficheru:Coat of arms of canton of St. Gallen.svg|[[Cantón de San Galu|SG]]
Ficheru:Wappen Thurgau matt.svg|[[Cantón de Turgovia|TG]]
Ficheru:Wappen Tessin matt.svg|[[Cantón del Tesinu|TI]]
Ficheru:Wappen Graubünden matt.svg|[[Cantón de los Grisones|GR]]
&lt;/gallery&gt;
Cantones nuevos creaos pol Acta de Mediación
&lt;/div&gt;

Los 19 cantones resultantes yeren entidaes independientes y disponía cada unu de la so constitución y de la so aduana. El poder central exercíu pola dieta federal yera dirixíu pol Landammann de Suiza, únicu casu históricu onde'l país foi dirixíu por una sola persona.&lt;ref group=&quot;nappey&quot;&gt;p 45&lt;/ref&gt; L'Asamblea exerz el control del exércitu suizu según del [[francu suizu]] que aportó a la única moneda del país. Sicasí ente 1803 y 1813, Suiza ye un protectoráu francés, ensin gran poder de decisión, que s'atopa realmente en París. Pero'l país conocíó entós un periodu d'estabilidá y de paz anque la so [[industria]] resultó duramente afeutada polos efeutos del [[bloquéu continental]] y que'l país tenía d'apurrir cuatro regímenientos al &quot;gran exércitu&quot; de Francia, con un total teóricu de {{formatnum:16000}} homes.&lt;ref group=&quot;bouquet&quot;&gt;p 67&lt;/ref&gt;

El númberu de cantones y los nomes variaron. Agora formaben parte de la confederación 18 cantones. Berna foi estremáu en dos, Berna y Oberland (Thun). El Valais yera anexonáu a Francia como prefeutura; Lemán (Vaud), Friburgu, Soleura, Lucerna, Basilea, Argovia, Baden (Argovia), [[Lugano]] (Tesinu), Bellinzona (Tesinu), Rhetia (Grisones), Zúrich, Schaffhausen, Linth (Glaris y San Galu), Säntis (San Galu y Appenzell), Waldstätten (Uri, Schwyz, Zug y Unterwalden) y Turgovia.

Per primer vegada Suiza yera declarada neutral.

En [[1802]] Bonaparte retira les sos tropes de Suiza, lo que dexa qu'un añu más tarde, seis cantones camuden de nome o se fundan. El Lemán pasa a ser Vaud, Bellinzona y Lugano pasen a ser el Tesinu, Rethia denominar Grisonos, Turgovia ye reconocida como cantón, Linth estremar en Glaris y San Galu, Säntis estremar n'Appenzell y otra parte xunir a San Galu, Argovia y Baden fundir en Argovia, el Oberland sume axuntándose con Berna, Waldsätten estremar en cuatro cantones: Uri, Schwyz, Unterwalden y Zug. El territoriu del Valais sume, convirtiéndose nun departamentu francés.

En [[1813]] los confederaos llibérense por fin de Napoleón. En [[1814]] Xinebra vuelve ser llibre gracies a l'ayuda de los austriacos.

== Confederación de los XXII Cantones ==
&lt;div align=&quot;center&quot;&gt;
&lt;gallery heights=&quot;50&quot; widths=&quot;50&quot;&gt;
Ficheru:Wappen Wallis matt.svg|[[Cantón del Valais|VS]]
Ficheru:Wappen Neuenburg matt.svg|[[Cantón de Neuchâtel|NE]]
Ficheru:Wappen Genf matt.svg|[[Cantón de Xinebra|GUE]]
&lt;/gallery&gt;
Los trés nuevos cantones de 1815
&lt;/div&gt;

A partir de 1813 exércitos estranxeros travesaron en repitíes ocasiones el país escorriendo a los exércitos franceses, abasteciéndose sobre'l terrén, lo que produció [[fame|fames]] a la población ensin que l'exércitu nin la Dieta pudiera interponese, sacante por una incursión de {{formatnum:24000}} homes mientres dellos meses nel país de Gex, que foi la postrera salida de les tropes suices al estranxeru.&lt;ref group=&quot;nappey&quot;&gt;p 48&lt;/ref&gt; Díos los franceses, dellos cantones, en parte sofitaos poles potencies europees, entainar a restaurar l'antiguu réxime, ente que la esistencia de dalgún de los nuevos cantones tuvo amenazadasobremanera Argovia, que Berna quería recuperar.

[[Ficheru:CongressVienna.jpg|right|thumb|Robla del Congresu de Viena de 1815]]

=== Firma del Congresu de Viena de 1815 ===
Nesti contestu, el 7 d'agostu de 1815, finalmente tolos cantones roblaron un nuevu pactu federal, estableciendo la Confederación suiza constituyida por cantones independientes, xuníos ente ellos por un solu tratáu común y non por una rede d'aliances heteroxénees.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://icp.ge.ch/po/cliotexte/xviiie-et-xixe-siecle-epoque-de-la-revolution-francaise/suisse.histoire.1815.html|títulu=Apautar fédéral du 7 août 1815}} (estractos del pactu)&lt;/ref&gt; Nel [[Congresu de Viena]], les potencies europees reconocieron la neutralidá perpetua de Suiza'l 20 de mayu de 1815&lt;ref group=&quot;bouquet&quot;&gt;p 71&lt;/ref&gt; y atribuyéron-y trés cantones nuevos, el Valais, Xinebra, al cual [[Francia]] y el [[reinu de Cerdeña]] dexaron delles tierres con cuenta d'asegura-y una continuidá territorial, y Neuchatel, qu'hasta entós yera un principáu prusianu, formando asina la Confederación de XXII cantones.

El [[Tratáu de París (1815)|tratáu de París]] de [[1815]] atribuyó igualmente la parte de Jura perteneciente al [[obispáu de Basilea]] y la rexón de [[Bienne]] al [[cantón de Berna]], en compensación de la perda d'Argovia y de los territorios del Vaud. Les lligues grisones perdieren definitivamente les bailias de [[Valtellina]] y [[Bormio]] en [[1798]], por cuenta de la negativa de les [[Trés Amiestes]] a alcordar la igualdá a los sos antiguos súbditos. La frontera de Suiza nun va sufrir más cambeos importantes.

Tres la [[Monarquía de Xunetu|Revolución de Xunetu]] de [[1830]] en Francia y poles idees igualitaries arrobinaes por ella, la metá de los cantones democratizaron gradualmente'l so [[constitución]] por aciu la xeneralización del [[derechu al votu]]. En [[1832]], españó un conflictu civil ente la ciudá de [[Basilea]] y la so redolada rural forzando la intervención del [[exércitu]] y provocando la separación del cantón en dos medios cantones el de [[Cantón de Basilea-Ciudá|Basilea-Ciudá]] y el de [[Cantón de Basilea-Campu|Basilea-Campu]]. El mesmu añu, refúgase una revisión del pactu federal qu'introduz más llibertaes individuales.

{{clear}}&lt;div align=&quot;center&quot;&gt;
&lt;gallery heights=&quot;50&quot; widths=&quot;50&quot;&gt;
Ficheru:Wappen Basel-Stadt matt.svg|[[Cantón de Basilea-Ciudá|BS]]
Ficheru:Coat of arms of Kanton Basel-Landschaft.svg|[[Cantón de Basilea-Campu|BL]]
&lt;/gallery&gt;
1833: División del cantón de Basilea
&lt;/div&gt;

[[Ficheru:Sonderbund war map-es.svg|right|thumb|Faiciones y principales aiciones militares de la [[Guerra del Sonderbund]]]]
Nos años siguientes, el Partíu Radical-Demócrata crez en delles comuñes urbanu y protestante. Los sos miembros, partidarios d'un sistema más centralizáu, llegaron gradualmente a ser mayoritarios nel parllamentu, nel qu'aprobaron dellos programes anti-católicos y anticonstitucionales&lt;ref group=&quot;nappey&quot;&gt;p 50&lt;/ref&gt; y pollo produció'l zarru de [[conventos]] d'Argovia en [[1841]]. En [[1845]] el [[cantón de Lucerna]] acueye a los [[xesuites]] católicos nel so territoriu y confía-yos la educación cimera, lo qu'escupulició a los radicales que por unos pocos votos tuvieron a puntu de provocar la espulsión de los xesuites. Sintiéndose amenaciaos, los siete cantones católicos de Lucerna, Uri, Schwyz, Unterwalden, Valais, Vaud y Zug en [[1845]] concluyeron una alianza secreta, el &quot;[[Sonderbund]]&quot; (lliteralmente «alianza especial» n'[[Idioma alemán|alemán]]) que sale a la lluz cuando traten d'aliase con [[Austria]], actuando en contra de la Constitución. En [[1847]], el Parllamentu ordenó la disolución de la Sonderbund y ante la negativa de los siete cantones, españó la [[guerra civil]].

El conflictu, nel que'l xeneral Guillaume-Henri Dufour mandaba les tropes de la Confederación, ye curtia y pocu sangrientu, y acabó cola derrota de los cantones católicos, siguida pol establecimientu y l'adopción d'una nueva constitución en [[1848]], que nun volverá ser revisada fondamente hasta [[1874]].

== Estáu federal ==
[[Ficheru:Expansion suiza.svg|thumb|left|400px|Espansión de la Confederación]]
[[Ficheru:Bern, Federal Palace, 1857.jpg|thumb|right|Vista del Palaciu Federal en [[1857]]]]
[[Ficheru:Committee of Five Geneva 1863.jpg|thumb|right|Semeyes de los fundadores del Comité internacional de la Cruz Roja]]

La nueva constitución federal, aprobada'l 12 de setiembre de 1848 por una mayoría de quince cantones y mediu contra seis y mediu&lt;ref group=&quot;nappey&quot;&gt;p 54&lt;/ref&gt; define un nuevu estáu, federal y centralizáu que, sicasí, sigui llevando'l nome de «[[confederación]]» nel que los cantones yá nun son independientes, anque «soberanos» que dexen parte de los sos prerrogativas al gobiernu federal. La constitución tamién define les nueves instituciones polítiques: el [[Conseyu Federal de Suiza|Conseyu Federal]] y l'[[Asamblea federal (Suiza)|Asamblea Federal]] bicameral con sede en [[Berna]], onde s'asitia la nueva [[capital (política)|capital]] y constrúyese el [[Palaciu Federal]]. Estableciéronse la unión aduanero y monetario, esaniciando aduanes, fronteres y monedes cantonales y rexonales.

La llei federal sobre la moneda del 7 de mayu 1850, establez el [[francu suizu]], que circula dende [[1852]] y un sistema monetariu similar al de Francia, que dexa a Suiza ser parte de la [[Unión Monetaria Llatina]] que foi creada en [[1865]] hasta la so disolución en [[1926]]. En [[1854]], fúndase la Escuela politéunica federal de Zurich, ente que los ferrocarriles privaos empiecen a percorrer el pandu suizu.

Sicasí, les divisiones ente los cantones centrales y católicos y los protestantes del pandu central son entá vives. La delda de guerra que tuvieron de pagar el perdedores de la guerra de Sonderbund hasta [[1852]], el sistema mayoritariu impuestu pa les eleiciones federales, esaniciando práuticamente la oposición conservadora y la separación constitucional ente Ilesia y l'Estáu son dellos motivos de tensión qu'ameyoren, sobremanera cuando los católicos conservadores consiguen un asientu nel Conseyu Federal en [[1891]].

Tocantes a la política esterior, el periodu ta marcáu pol casu de Neuchatel ente [[1856]] y [[1857]] siguíu pol casu de Saboya en [[1860]], cuando'l Conseyu Federal ta considerando la ocupación de los territorios franceses de Chablais y [[Faucigny]]. En [[1868]], cola firma de la [[Comisión Central pal Navegación del Rin|Convención de Mannheim]], Suiza llogra la so única salida al mar: el calce del [[Rin]] foi declaráu como [[agües internacionales]] ente la última ponte y puertu de la ciudá de Basilea hasta la so desaguada.

Mientres la guerra franco-prusiana de 1870, Suiza movilizó'l so exércitu, mandáu pol Xeneral [[Hans Herzog]], pero llindándose, como neutral, a acoyer refuxaos, tales como los {{formatnum:85000}} homes del exércitu francés del Este, mandaos pol xeneral [[Charles Denis Bourbaki]]&lt;ref&gt;{{DHS|8925|Franco-allemande, guerre}}&lt;/ref&gt; que van ser los primeros beneficiaos de l'ayuda del [[Comité Internacional de la Cruz Roja|Movimientu internacional de la Cruz Roja]] apocayá creada por [[Henri Dunant]].

En política interna, concédese gradualmente a los ciudadanos el derechu de referendu facultativu y el d'Iniciativa popular Federal. En [[1868]], el sistema mayoritariu foi abandonáu en favor del sistema proporcional, que se considera más representativu. Nel mesmu sentíu, la revisión de la constitución de [[1874]] inda da nuevos poderes al gobiernu federal y afítase permanentemente el [[Tribunal Supremu Federal de Suiza|Tribunal Supremu Federal]] en [[Lausana]]. La escuela primaria faise obligatoria, según caltener un [[rexistru civil]].&lt;ref group=&quot;nhss&quot;&gt;626-633&lt;/ref&gt; Esta revision constitucional llevar a cabu mientres el'' [[Kulturkampf]]'' [[Alemaña|alemán]] que los sos efeutos facer sentir tamién en Suiza en dellos artículos de la Constitución, llamada artículos d'esceición, qu'acuten la llibertá de relixón y d'espresión, especialmente en rellación al [[catolicismu]], y que lleven a la rotura de rellaciones diplomátiques ente Suiza y la [[Santa Sede]] en [[1874]].&lt;ref group=&quot;bouquet&quot;&gt;p 84&lt;/ref&gt;

La centralización del poder sigue, en [[1891]], el monopoliu na emisión de billetes de bancu dau a la Confederación da como resultancia, en [[1907]], la creación de [[Bancu Nacional de Suiza]], encargáu d'esta xera y de la política monetaria.&lt;ref group=&quot;nhss&quot;&gt; p 646 &lt;/ref&gt; En [[1898]], el derechu penal y derechu civil na so totalidá apuerta a prerrogativa del estáu federal, dando llugar a la creación d'un [[Códigu Civil de Suiza|Códigu Civil]] y un [[Códigu Penal suizu|Códigu Penal]] siguíu pol [[Códigu Federal d'Obligaciones]]. Tamién mientres esti periodu, el campu del progresu social, enllantóse ([[1877]]) la llimitación de la xornada llaboral a once hores y seis díes a la selmana y depués en [[1890]], la Confederación tien de crear un [[Seguros Salú, Suiza|seguro en casu d'accidente o enfermedá]] que puede faer obligatoriu pa tolos habitantes, o pa una o más categoríes determinaes.&lt;ref group=&quot;nappey&quot;&gt; 63 p &lt;/ref&gt;

== Suiza del sieglu XX ==
Cuando españa la [[Primer Guerra Mundial]], la población estrémase. La [[Suiza alemana]] inclinar escontra les [[Potencies Centrales]], ente que la [[Romandía|Suiza romance]] simpatiza colos [[Aliaos de la Primer Guerra Mundial|Aliaos]]. El Conseyu Federal recibe plenos poderes y l'Asamblea Federal designa como Xeneral del exércitu Suizu a Ulrich Wille, decisión que ta llueñe de ser unánime, yá que se-y considera demasiáu cercanu a [[Alemaña]].&lt;ref group=&quot;nappey&quot;&gt;p. 66&lt;/ref&gt; Les tropes suices, relativamente bien preparaes y abastecíes, nun sufren demasiáu la guerra, pero la población suiza sufrir hasta tal puntu qu'en [[1915]], el Conseyu Federal da al [[monopoliu]] la distribución de [[ceberes]] a la Confederación nun intentu de lluchar contra'l [[mercáu negru]].

El [[Tratáu de Versalles]] que marca'l final de la guerra reconoció la neutralidá perpetua de Suiza, en cuenta de arrenunciar a dereches, puramente teóricu, a ocupar [[Saboya]] del norte en casu de conflictu, derechu que llograra en [[1815]]. En [[Tirol]] entamóse un [[plebiscitu]] alrodiu de la so incorporación a la Confederación: el pueblu aceptar, pero los aliaos finalmente incorporen la rexón a la nueva República d'[[Austria]].&lt;ref group=&quot;bouquet&quot;&gt;p. 103&lt;/ref&gt;

Les dificultaes sociales provocaes pola guerra lleven a la [[Fuelga Xeneral de 1918 en Suiza|Fuelga Xeneral de 1918]] convocada pol comité de Olten tres el [[armisticiu]] y que dura tres díes. La fuelga, anque albortada ante l'amenaza d'intervención militar, dexa sicasí al Partíu Socialista de Suiza tener ésitu en ciertes reivindicaciones tales como la eleición por escrutiniu proporcional del [[Conseyu Nacional (Suiza)|Conseyu Nacional]] en [[1919]] o la llimitación de la selmana llaboral a 48 hores en [[1920]].

L'escrutiniu proporcional ye'l final de la mayoría radical, que pierde en [[1919]] 45 de los 105 escaños que tenía nel Parllamentu. El Conseyu Federal tamién queda remocicáu cola axudicación d'un segundu escañu al [[Partíu Demócrata Cristianu (Suiza)|Partíu Demócrata Cristianu]] y en [[1929]], un escañu al Partíu de los Llabradores, artesanos y burgueses (futura [[Unión Democrática del Centru]]). El Partíu Socialista suizu entá se caltién estremáu del executivu pola coalición nel poder.

La política esterior basar na neutralidá armada: Suiza xunir en [[1920]] a la [[Sociedá de Naciones]] (SDN), con sede en [[Xinebra]], dempués de votalo'l 16 de mayu de 1920, llogrando una fuerte mayoría nos cantones francófonos (93,2% nel [[cantón de Vaud]]). La salida de la organización d'[[Alemaña]] ya [[Italia]] na segunda metá de los [[1930|años 30]] complica la política suiza que decide en nome de la neutralidá nun aplicar les sanciones económiques decidíes pola Sociedá de Naciones contra Italia.

La política interior d'enteguerres polarízase en dos frentes opuestos, la izquierda y la derecha, y cada parte fai usu de l'arma del [[referendu]] pa bloquiar les aiciones que nun-y satisfaen, lo qu'obliga al gobiernu federal a utilizar la Llei Federal Urxente que nun puede ser refutada por referendu. Económicamente, Suiza vese solmenada por una primer crisis en [[1921]] y [[1922]] y darréu con dellos años de retrasu por cuenta de la esistencia de grandes proyeutos, vese somorguiada na [[Crisis de 1929|crisis mundial del 29]]. El [[francu suizu]] llega a devaluase un 30% en [[1936]].&lt;ref group=&quot;bouquet&quot;&gt;p. 106&lt;/ref&gt;

=== Segunda Guerra Mundial ===
Los entamos de [[1930]] carauterizar pol surdimientu de &quot;frentes&quot; de los movimientos fascistes de los que, sicasí, allóñense rápido los partíos burgueses. Los enfrentamientos ente la [[estrema esquierda]] y la [[estrema derecha]] remataron en [[1932]] nel [[tirotéu de Xinebra]] del 9 de payares, mientres el cual l'exércitu disparó contra l'ensame matando a 13 persones y dexando a 65 mancaos. Na segunda metá de los años de 1930 produzse un cambéu de clima políticu cola afiliación de dellos partíos nacionales cola idea común de &quot;defensa espiritual&quot;, que remata cola Esposición nacional suiza en [[1939]] en [[Zúrich]], la “landi”.

En [[1937]], patronos y trabayadores roblen la paz del trabayu, que privilexa la consulta y la negociación nos conflictos sociales. Mientres esti periodu, el Gobiernu tamién prepara'l país ante un conflictu militar: [[Europa]] ta armándose rápido y el Conseyu Federal desea evitar los problemes de suministru de la [[Primer Guerra Mundial]]. Por eso, l'españíu de la [[Segunda Guerra Mundial]] en [[1939]], nun toma a Suiza por sorpresa: el suministru ta aseguráu, l'exércitu empobináu pol xeneral Guisan ocupa les fronteres y garantízase el racionamientu del sustentu de la población.

Dempués de la derrota de los franceses en mayu de 1940, el país ta dafechu arrodiáu poles fuercies del [[Exa Roma-Berlín-Tokio|Exa]]. Un discursu ambiguu de la Conseyera Federal Marcel Pilet-Golaz que suxure la necesidá de tratar cola [[dictadura]] provoca protestes. La fecha | 25 | xunetu | 1940}}, nel informe Rütli, presenten la estratexa de ''Apartaz Nacional'', que consiste en desproteger les fronteres y fortalecer los montes del interior con cuenta de dexar una guerra de gastadura contra un posible invasor.

Primida por dambos grupos de batallosos, Suiza caltién una posición ambigua, por casu, abre les sos fronteres a los [[xudíos]] que fuxen del [[Tercer Reich|réxime nazi]], pero caltién el comerciu colos aliaos de la Exa. Na política interna, un socialista, Ernst Nobs foi escoyíu pal Conseyu Federal per primer vegada en [[1943]] y siguíu per un segundu en [[1959]], ye l'establecimientu de la &quot;fórmula máxica&quot;, que se caltién ensin cambeos hasta [[2003]].

=== La posguerra ===
Dempués de la guerra, Suiza sigue espandiendo l'estáu socialista pola introducción del Seguru de la Vieyera y Sobrevivientes en [[1946]] y depués por aciu l'aplicación del «[[sistema de los trés pilastres]]» en [[1972]]. El sufraxu femenín en Suiza, qu'esistía en dellos cantones, xeneralizar en tola federación en [[1971]] y depués impúnxose a nivel cantonal nos otros cantones, principalmente en 1971 y 1972. El [[cantón d'Appenzell Rodes Interiores]] tien la obligación de [[1990]] por sentencia d'un tribunal de respetar el principiu de la igualdá ente muyeres y homes como garantiza la Constitución Federal. Los problemes confesionales del sieglu XIX escaécense y los artículos d'esceición son esencialmente abolíos en [[1973]].

El final del [[añu 1960]] ta carauterizáu pola secesión de Jura pidiendo la separación de los distritos de fala francesa de Berna y la formación d'un 23ᵘ Cantón. Finalmente llévase a cabu una [[votación]] en [[1974]]: Los distritos católicos de fala francesa acepten la creación de la nueva entidá, ente que los distritos protestantes voten a favor de la so permanencia nel [[cantón de Berna]]. Dempués d'un refrendo federal en [[1978]] créase'l [[cantón del Jura]]. En 1991, el derechu al votu y la elegibilidad amenorgar de 20 a 18 años pa varones y muyeres.

&lt;div align=&quot;center&quot;&gt;
&lt;gallery heights=&quot;50&quot; widths=&quot;50&quot;&gt;
Archivu:Wappen Jura matt.svg|[[Cantón del Jura|JU]]
&lt;/gallery&gt;
1978: 23ª Cantón, &lt;/div&gt;.

Externamente, Suiza permanez fora de les [[Naciones Xuníes]] y la [[Organización del Tratáu del Atlánticu Norte]] y aboga por una estricta neutralidá armada. Anque nun s'interesó na [[Comunidá Europea del Carbón y del Aceru]] (CECA) y, cuando se formó, na [[Comunidá Económica Europea]] (CEE), xunir al [[Conseyu d'Europa]] en 1963 y a la Unión Europea de Llibre Comerciu ([[EFTA]]) en 1960, dambos diseñaos como un contrapesu a la CEE incipiente.

Mientres esti tiempu, Suiza ye'l país más prósperu del mundu a pesar de la crisis del petroleu de 1973, que ve la instauración de delles zones ensin automóviles. Desenvolviéronse productos químicos y testiles, según los [[bancos]]. La [[tasa de desemplegu]] caltener por debaxo del 3% y Suiza sigue con una política esterior de neutralidá estricta de la qu'ufierta los sos «bonos oficios» pa resolver disputes. Por eso la primer xunta ente [[Mikhaíl Gorbachov]] y [[Ronald Reagan]], celebrar en [[Xinebra]] en [[1985]]. La sede europea de la ONX na mesma ciudá tamién dexa a la institución acoyer a persones, como [[Yasser Arafat]], que nun puede dir a [[Estaos Xuníos]].

=== Dende 1990 ===
Sicasí, la crisis económica de los [[años 1990]] afecta al país: el desemplegu apuerta a de más del 6%, munches empreses reestructúrense, otres declaráronse en quiebra, y dalgunes pasen a manes estranxeres. A pesar d'esta reestructuración, la economía Helvética caltién una industria poderoso y los sectores financieru y bancariu tán más desenvueltos. Coles mesmes, les rellaciones esteriores carauterizar pol desenvolvimientu de la Unión Democrática de Centru, que busca la independencia y la neutralidá del país frente a los grandes grupos supranacionales. El fracasu del [[referendu]] sobre la entrada nel [[Espaciu Económicu Européu]] (EEE), el 6 d'avientu de [[1992]]&lt;ref group=&quot;n&quot;&gt;A pesar de que la resultancia foi d'un 49,7% pal &quot;Non&quot; y que la opción del &quot;Sí&quot; algamó la doble mayoría de población y cantones, finalmente, con un resultáu tan afecha, nun se ratificó l'alcuerdu.&lt;/ref&gt; marca una detención nel procesu d'integración na [[Xunión Europea]] consideráu por dalgunos como peligrosu pa la [[democracia direuta]] y pa ciertos aspeutos de la economía suiza, como'l [[secretu bancariu]].

A cambéu poténciase la vía billateral d'Alcuerdos ente Suiza y la Xunión Europea como l'establecimientu de la llibre circulación de persones con 25 países europeos, una mayor integración económica y l'integración nel cielu únicu européu.

Munchos politólogos creen qu'a esta causa debe la victoria del [[Unión Democrática del Centru|UDC]] o SVP nes eleiciones de [[2003]], nes cualos esti partíu llogró'l derechu de tener otru ministru nel [[Conseyu Federal de Suiza|Conseyu Federal]], acabando con más de 50 años de la llamada Fórmula máxica.

En [[2002]] el pueblu suizu aprueba la entrada de Suiza na [[Organización de Naciones Xuníes]]. En [[2005]] el pueblu suizu robla los [[Alcuerdu de Schengen|alcuerdos de Schengen]].

== Ver tamién ==
* [[Guillermo Tell]]

== Notes ==
{{llistaref|2|group=n}}

== Referencies ==
{{llistaref|2}}
* Referencies Roland Ruffieux, ''[[#nhss|Nouvelle histoire de la Suisse et des Suisses]]'', 1982
{{llistaref|5|group=nhss}}
* Referencies Durrenmatt
{{llistaref|5|group=durrenmatt}}
* Referencies J-J Bouquet, ''[[#bouquet2005|Histoire de la Suisse]]'', 2005
{{llistaref|5|group=bouquet}}
* Referencies G. Nappey, ''[[#nappey2007|Histoire suisse]]'', 2007
{{llistaref|5|group=nappey}}

== Enllaces esternos ==
* {{DHS|7465}}
{{commonscat|History of Switzerland}}

{{Tradubot|Historia de Suiza}}
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Historia de Suiza|*]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>t49xjtmj9wxq60zrx7nnn5gcu08smys</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Meroe</title>
    <ns>0</ns>
    <id>90650</id>
    <revision>
      <id>3714345</id>
      <parentid>3714091</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:20:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6122" xml:space="preserve">{{Ficha de Patrimoniu de la Humanidá
| Nome = Sitios arqueolóxicos de la islla de Meroe
| Imaxe = Sudan Meroe Pyramids 2001.JPG
| Tamañu = 250
| Pie = Les [[Pirámide (arquiteutura)|pirámides]] de Meroe.
{{Mapa d'allugamientu}}
| estáu = {{SDN}}
| Tipu = '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460&quot;&gt;Cultural&lt;/span&gt;'''
| Criterios = ii, iii, iv, v
| ID = 1336
| Rexón = [[Patrimoniu de la Humanidá n'Estaos árabes|Estaos árabes]]
| Añu = 2011
| Extensión = 
| coordenaes = non
| peligru = 
}}
'''Meroe''' (en [[idioma meroíticu|meroíticu]]: ''Medewi'' o ''Bedewi'') o más correutamente '''Reinu Meroíticu''' ye'l nome d'un reinu que surdió en [[Nubia]] (tamién conocíu como [[Kush]] o Cus na [[Biblia]]) de [[400 e.C.|400&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] hasta [[300|300&amp;nbsp;d.&amp;nbsp;C.]] y lleva el nome de la so capital, la ciudá de '''[[Meroe (ciudá)|Meroe]]'''; foi continuador del reinu de [[Napata]].

== Etimoloxía ==
El nome actual '''Meroe''' o '''Meroë''' deriva del idioma [[idioma meroíticu|meroíticu]]: ''Medewi'' o ''Bedewi'', teniendo anguaño la so forma n'idioma [[idioma árabe|árabe]] como مرواه /''Meruwah''. Tal nome foi-y dau primeramente a la capital, una antigua ciudá na vera derecha (oriental) del [[Nilu]] aprosimao unos 6 km al nordeste de l'actual estación [[Kabushiya]] próxima a [[Shendi]] en [[Sudán]]. Nes cercaníes de les ruines atopa'l villorio de Wagraviyah.

== Historia del reinu de Meroe ==
Escontra [[270 e.C.|270&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]], el rei Ergamenes destruyó Napata y treslladóse a Meroe, que pasó a ser la capital. Apaecen nestos años varios reis rivales, probablemente gobernando en Napata: [[Ardyamani]], [[Imen Barkal]], [[Iriqe-Pidye-qo]] y [[Sabraqamani]].

Queda l'alcordanza ente los historiadores romanos d'enfrentamientos y trataos ente [[Imperiu romanu|Roma]] y Meroe. Hacia l'añu [[25 e.C.|25&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]], el rei de Meroe, qu'agora volvía morar en Napata, intentó conquistar la [[Tebas (Exiptu)|Tebaida]] y ocupó [[Elefantina]] y [[Asuán|Siena]], pero foi refugáu por [[Publio Petronio]], qu'entró en [[Napata]] unos meses dempués de conquistar [[Dakka]] y [[Primis]].

Entós, la reina [[Candaces]] ([[Candacia]], [[Kandako]]) o [[Amanirenas]] pidió un tratáu de paz que-y foi refugáu, y los romanos llevaron miles d'esclavos y botín. Finalmente la reina apeló pola paz a [[César Augusto]], que la concedió hacia l'añu [[20 e.C.|20&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]], colo que s'estableció la frontera y el reinu de Meroe (Nubia) quedó llibre de tributu. Primis retornó a Meroe. Progresivamente mientres estos últimos sieglos del mileniu, el cultu a Amani ([[Amón (mitoloxía)|Amón]]), el dios exipciu principal ente los nubios, foi substituido pol dios llocal [[Apedemak]].
 
Hacia l'añu [[250]] de nuesa yera, la cultura fixo un cambéu radical al entrar nel valle del [[Nilu]] pueblos d'otros llugares identificaos como ''grupu X''. van dexar d'alzar pirámides y van surdir los entierros en [[túmulu|túmulos]] que s'aprecien nel reinu nubiu de [[Ballana]], onde los reis tán soterraos colos sos servidores, caballos, camellos y pollinos. Paez qu'esti invasores podríen ser l'orixe de les tribus [[tobati]] qu'apoderaron Nubia al empiezu de la era cristiana. Grupos [[nubiu|nubios]] llamaos [[blemios]] (predecesores de los actuales [[beja (pueblu)|beja]] o begeyas), fixeron incursiones en territoriu controláu pol imperiu romanu. [[Diocleciano]] reconocer como federaos (''fœderatii'') del Imperiu. Sicasí, ciudaes como [[Prima (Exiptu)|Prima]], [[Foenicon]], [[Ciris]], [[Tafa]] y [[Talmis]], al sur d'Exiptu, rindir a los atacantes. 

En [[298]], Roma sacupó la zona fronteriza con Meroe (esto ye, con partir norte de Nubia). El reinu nubiu atacó unos años dempués al [[reinu de Axum]] (na actual [[Etiopía]]) y nel contraataque Meroe foi ocupada y el reinu fundir hacia l'añu [[350]], fraccionándose n'estaos menores. Sicasí, nel [[sieglu V]], la Tebaida taba tan afarada que l'emperador [[Marcianu (emperador)|Marcianu]] tuvo que roblar un desfavorable tratáu de paz en [[451]] con un rei de Nubia, pue que col del reinu de [[Nobatia]], principal reinu socesor de Meroe.

== La ciudá de Meroe ==
[[Ficheru:Nubia spanish.png|thumb|Meroe.]]
La ciudá de Meroe esistía dende, siquier, l'añu [[750 e.C.|750&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]], y foi la capital secundaria del reinu de Napata o Kush. Napata foi escalada per Exiptu en 590&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C. y dende entós la capital pasó a ser Meroe. Asitiada na ribera d'una amplia curva del [[Nilu]], en [[Nubia]], ente los montes [[Etiopía|etíopes]], foi destruyida cerca del añu [[350|350&amp;nbsp;d.&amp;nbsp;C.]]

La ciudá ta compuesta de tres zones:

# La denomada ''ciudá real'' arrodiada d'un muriu, onde s'atopen el palaciu y los edificios de la corte.
# El complexu de templos de Amani ([[Amón (mitoloxía)|Amón]]).
# La ciudá, onde mora la población.

De la ciudá caltienen restos de muralla y de un posible palaciu real, dellos templos pequeños, el gran templu de Amón y santuarios. Los templos tán dedicaos a dioses exipcios y nubios.

Una necrópolis cerca de la ciudá contién unos mil baltes, casi toes de túmulos. Una más alloñada, en Begarawiya, tien tumbes reales:
* La zona sur (más antigua) contién hasta 204, ente elles la pirámide d'[[Arakakamani]] o Arkamani ([[Ergamenes]]) que correspuende al primer rei que se soterró na ciudá escontra [[260 e.C.|260&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]]
* La zona norte tien 44 tumbes (37 d'elles de los reis de Meroe ente 250&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C. y 320&amp;nbsp;d.&amp;nbsp;C.)
* El sector oeste coles tumbes de los altos dignatarios.

Les pirámides son pequeñes (la más grande nun llega a los 20 m de base). Fueron escavaes de 1909 a 1914, de 1920 a 1923 y de 1974 a 1976.

== Ver tamién ==
* [[Kush]]
* [[Napata]]
* [[Nobatia]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}


{{Tradubot|Meroe}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Nubia]]
[[Categoría:Kush]]
[[Categoría:Xacimientos arqueolóxicos de Sudán]]
[[Categoría:Patrimoniu de la Humanidá en Sudán]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>k6upsutgclf22aelsgnvbmg5zosk83b</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Teotihuacán</title>
    <ns>0</ns>
    <id>90657</id>
    <revision>
      <id>3714378</id>
      <parentid>3714209</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:24:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="103652" xml:space="preserve">{{Ficha de Patrimoniu de la Humanidá |
Nome = Ciudá prehispánica de Teotihuacán
| Imaxe = Teotihuacán, México, 2013-10-13, DD 07.JPG
| Tamañu = 300
| Pie = Vista de la calzada de los Muertos dende la pirámide del Sol
| País = {{MEX}}
| Tipu = '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;Cultural&lt;/span&gt;'''
| Criterios = ii, iii, iv, v
| ID = 414
| Rexón = [[Mesoamérica]]
| Añu = 1987
| Extensión = 
| Peligru = 
}}
[[Ficheru:Teotihuacán, México, 2013-10-13, DD 37.JPG|thumb|300px|Vista de la [[calzada de los Muertos]] dende la [[Pirámide de la Lluna]].]]
[[Ficheru:Teotihuacán, México, 2013-10-13, DD 19.JPG|thumb|300px|Pirámide Adosada, en Teotihuacán.]]
'''Teotihuacán''' o '''Teotihuacan''' {{etimoloxía|náhuatl|Teōtihuācan|'llugar onde los homes convertir en dioses
';&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Reed|nome=Alma|títulu=El remotu pasáu de Méxicu}}&lt;/ref&gt; 'llugar onde se fixeron los dioses '; 'ciudá de los dioses'}}&lt;ref&gt;''tēo-'' 'dios', ''-tiā'' ([[causativu]]), ''-hua'' ([[voz pasiva]]), ''-cān'' 'llugar (nel que trescurre una aición)'&lt;/ref&gt; ye'l nome que se da a la que foi una de les mayores ciudaes prehispániques de [[Mesoamérica]]. El topónimu ye d'orixe [[náhuatl]] y foi emplegáu polos [[mexica|mexiques]] pa identificar a esta ciudá construyida por una civilización anterior a ellos y que yá s'atopaba en ruines cuando los mexicas ver por primer vegada. A la fecha desconoz el nome que-y daben el so habitantes orixinales. Los restos de la ciudá atopar al nordeste del [[valle de Méxicu]], nos conceyos de [[San Juan Teotihuacán|Teotihuacán]] y [[San Martín de les Pirámides]] ([[estáu de Méxicu]]), aprosimao a 78
quilómetros de distancia del centru de la [[Ciudá de Méxicu]]. La zona de monumentos arqueolóxicos foi declarada [[Patrimoniu de la Humanidá]] por [[Unesco]] en 1987.

Los oríxenes de Teotihuacán son inda oxetu d'investigación ente los especialistes. Alredor del entamu de la era cristiana, Teotihuacán yera una aldega que cobraba importancia como centru de cultu na [[valle del Anáhuac|cuenca del Anáhuac]]. Les primeres construcciones de valumbu vienen de esa dómina, como amuesen les escavaciones na [[Pirámide de la Lluna]]. L'apoxéu de la ciudá tuvo llugar mientres el [[Periodu Clásicu mesoamericanu|Periodu Clásicu]] (ss. III-VII d. C.). Nesa etapa, la ciudá foi un importante nodo comercial y políticu que llegó a tener una superficie de casi 21 km², con una población de 100&amp;nbsp;000 a 200&amp;nbsp;000&amp;nbsp;habitantes. La influencia de Teotihuacán dexóse sentir por tolos aldos de Mesoamérica, como amuesen los descubrimientos en ciudaes como [[Tikal]] y [[Monte Albán]], ente otros sitios que tuvieron una importante rellación colos teotihuacanos. El cayente de la ciudá asocedió nel [[sieglu VII]], nun contestu marcáu por inestabilidá política, rebeliones internes y cambeos climatolóxicos que causaron un colapsu nel [[Aridoamérica|Norte de Mesoamérica]]. La mayor parte de la población de la ciudá esvalixar por diverses llocalidaes na cuenca de Méxicu.

Desconozse cuál yera la identidá étnica de los primeres habitantes de Teotihuacán. Ente los candidatos atopen los [[cultura totonaca|totonacos]], los [[nahua|nahues]] y los pueblos d'[[llingües otomangues|idioma otomangue]], particularmente los [[pueblu otomí|otomíes]]. Les hipótesis más recién apunten a que Teotihuacán foi una urbe cosmopolita en que'l so florecimientu ver arreyaos grupos de diversu orixe étnicu, como amuesen los descubrimientos nel barriu zapoteco de la ciudá y la presencia d'oxetos provenientes d'otres rexones de Mesoamérica, sobremanera de la [[Rexón del Golfu (Mesoamérica)|rexón del Golfu]] y del [[área maya]].

Teotihuacán foi motivu d'interés pa les sociedaes posteriores al cayente de la [[cultura teotihuacana]] en [[Mesoamérica]]. Les sos ruines fueron esploraes dende la dómina prehispánica, ente otros, polos [[cultura tolteca|tolteques]] y los [[mexica|mexiques]]. El descubrimientu d'oxetos teotihuacanos nos xacimientos arqueolóxicos de [[Tollan-Xicocotitlan|Tula]] y el [[Templu Mayor]] de [[Méxicu-Tenochtitlan]] asina lo confirma. Na mitoloxía nahua posclásica, la ciudá apaez como l'escenariu de mitos fundamentales como la [[lleenda de los Soles]] de los mexicas.

Anguaño, los restos de Teotihuacán constitúin la zona de monumentos arqueolóxicos con mayor arribación de turistes en Méxicu, percima de [[Chichén Itzá]], [[El Tajín]] y [[Monte Albán]]. Les escavaciones arqueolóxiques en Teotihuacán siguen hasta los nuesos díes, y dieron como resultáu una paulatina medría na calidá y cantidá de la conocencia que se tien sobre esta ciudá.
[[Ficheru:Piramides_de_Teotihuacan_Panorámica.jpg|center|miniaturadeimagen|900x900px|Panorámica de les Pirámides de Teotihuacán en Payares de 2016.]]

== Toponimia ==
[[Ficheru:Glifo Tollan.svg|thumb|Glifo ''Tollan'', representáu na ''[[Tira de la Pelegrinación]].]]
[[Ficheru:Glifo Puh.svg|thumb|Glifo ''Puh'', representáu nos murios de Tepantitla.]]
Teotihuacán ye un topónimu d'orixe [[náhuatl]] que-y foi dau a la ciudá dellos sieglos dempués del so ocaso polos pueblos [[nahuas|nahuatlacas]]. Los [[mexica|mexiques]] emplegaben esi nome pa referise a les ruines de l'antigua ciudá,
y dellos foi recoyíu en fontes históriques y nel usu del idioma español mientres la [[virreinatu de Nueva España|dómina colonial]].&lt;ref name=&quot;Pasztory_1&quot;&gt;Pasztory, 1997: 7.&lt;/ref&gt; Les fontes mexicas son l'orixe de munchos tracamundios sobre Teotihuacán, pos ellos conocieron la ciudá cuando yá fuera abandonada. Pa ellos, Teotihuacán yera una ciudá d'un pasáu nel que tamién florió [[Tollan-Xicocotitlan|Tula]], polo que pensaben que los sos habitantes fueron tolteques.&lt;ref&gt;Pasztory, 1997: 16&lt;/ref&gt;

Propunxéronse delles hipótesis sobre'l significáu del topónimu. Hai que recordar que'l náhuatl ye una [[llingua aglutinante]] que dexa espresar idees complexes nun solu vocablu por aciu la adición d'afixos a un raigañu. Una de les interpretaciones más conocíes ye la que traduz Teotihuacán como ''llugar onde nacieron los dioses'' o equivalentemente ''Llugar onde fueron fechos los dioses''.&lt;ref name=&quot;Pasztory_1&quot;&gt;Pasztory, 1997: 7.&lt;/ref&gt; Esta interpretación ta rellacionada cola [[Lleenda de los Soles]], un conocíu mitu [[cosmogonía|cosmogónicu]] mesoamericanu ―y particularmente nahua― qu'alluga nesta ciudá la creación del [[Quintu Sol]] por aciu el sacrificiu de tolos dioses de la era anterior.

Nel ''Diccionariu del náhuatl nel español de Méxicu'', [[Carlos Montemayor|C. Montemayor]] diz que provién de los vocablos ''téotl'' (dios), ''-ti'' (lligadura eufónica), ''hua'' (posesivu), ''-can'' (llocativu qu'indica'l sitiu onde se realiza una aición), de cuenta que lo traduz como ''Llugar de los que tienen dioses''.&lt;ref&gt;Montemayor (coord.), 2007: 233.&lt;/ref&gt;

Lo cierto ye que se desconoz el nome que la ciudá recibió de los sos habitantes na dómina del so florecimientu. Dellos testos descubiertos nel [[área maya]] suelen rellacionar el [[glifo]] ''puh'' ([[tule (árbol mexicanu)|tule]]) con personaxes de filiación teotihuacana representaos en cercos de ciudaes mayes tan importantes como [[Tikal]], [[Uaxactún]] y [[Bonampak]]. Puh tien nos [[idiomes mayenses]] el mesmu significáu que tien el vocablu [[Tollan]] ([[Alfabetu Fonéticu Internacional|AFI]]: {{IPA|[toːɬːan]}}), que designaba a la ciudá fabulosa de la [[mitoloxía mesoamericana]]. Tollan yera arquetipu de la civilización mesoamericana y orixe de la llexitimidá de los llinaxes dominantes en numberosos estaos en tola rexón. Los mayistas tienen posiciones diverses sobre la identidá de Puh, dalgunos d'ellos sostienen qu'esi llugar mentáu en diversos testos mayes ye Teotihuacán.&lt;ref&gt;Ente ellos hai que citar a David Stuart (2000). Otru autores señalen que pudo haber delles ''Puh'' o Tollan en Mesoamérica mientres el Clásicu (''cfr''. Rice, 2007: 194; Sachse, 2008: 152-155).&lt;/ref&gt; Esta hipótesis podría ser reforzada pol descubrimientu de delles representaciones del glifo ''puh'' na pintura mural del conxuntu residencial teotihuacano de [[Tepantitla]].&lt;ref&gt;Uriarte, 2005: 19.&lt;/ref&gt;

Anque s'identificó orixinalmente a esta Tollan llexendaria con [[Tollan-Xicocotitlan]], la capital de los tolteques, dellos investigadores prefirieron dixebrar el mitu de la hestoria, principalmente porque non yá esta ciudá sinón otres d'igual relevancia en Mesoamérica fueron llamaes de la mesma forma.&lt;ref&gt;Por casu, [[Tollan-Chollollan]], una de les ciudaes más antigües y con ocupación más enllargada en Mesoamérica. Tollan-Chollollan ye la ciudá sagrada onde s'asitió'l [[Gran Pirámide de Cholula|más importante santuariu]] dedicáu a la [[Culiebra Emplumada]] en toa Mesoamérica. Hai que señalar qu'esta divinidá tamién ta rellacionada cola mitoloxía texida en redol a Tollan (Florescano, 2003). El complexu conformáu por Tollan, la Culiebra Emplumada y otros elementos qu'apaecen acomuñaos frecuentemente na mitoloxía mesoamericana que legitimaba ideológicamente el poder político ente los mesoamericanos foi denomináu [[zuyuanidad]] por [[Alfredo López Austin]] y [[Leonardo López Luján]] (1999: ''passim''), col propósitu de faer más clara la diferencia ente la Tollan llexendaria y les ciudaes históriques.&lt;/ref&gt; Sicasí, la distinción ente les ciudaes históriques y la ciudá mitolóxica nun ye aplicada de manera monolítica. Faciendo un analís de les fontes históriques, los afayos arqueolóxicos nel centru de Méxicu y na área maya ―como'l referíu casu del glifo puh nes [[Tierres Baxes]]―, [[Enrique Florescano]] fai una asociación del mitu cola ciudá de Teotihuacán, de cuenta que la llapada Tollan-Teotihuacan y atribúi a la llamada ciudá de los dioses la identidá de la Tula mitolóxica.&lt;ref&gt;Nun artículu d'espardimientu publicáu en ''La Jornada'', Florescano señala que «sostuvi que la llamada cultura tolteca ye orixinaria de Teotihuacán y que esta ciudá foi'l modelu de les capitales polítiques posteriores, el trubiecu de los cantares y del códiz pintáu que narraron los oríxenes del Cosmos y la crónica del reinu, y la primitiva Tollan, de la que derivaron les posteriores: Tollan Cholula, la Tula d'Hidalgo, Tulán Zuywá (Chichén Itzá) y Tollan-Tenochtitlán» (Florescano, Y.: [http://www.jornada.unam.mx/2005/06/12/sem-enrique.html «Chichén Itzá, Teotihuacán y los oríxenes del Popol Vuh»]. ''[[La Jornada|La Jornada Semanal]]'', 12 de xunu de 2005. Versión electrónica consultada'l 2 de febreru de 2010.&lt;/ref&gt; Esta mesma postura fuera sostenida por [[Laurette Séjourné]] nel congresu d'arqueólogos onde s'estableció que la Tollan mitolóxica foi [[Tollan-Xicocotitlan]],&lt;ref&gt;Séjourné, 1957: 138.&lt;/ref&gt; y ye compartida Stuart,&lt;ref&gt;Stuart, 2000: 502.&lt;/ref&gt; Uriarte,&lt;ref&gt;Uriarte, 2005: 17.&lt;/ref&gt; y Duverger.&lt;ref&gt;Duverger, 2007.&lt;/ref&gt;
[[René Millon]], unu de los más reconocíos especialistes na tema de Teotihuacán, cunta que efeutivamente Teotihuacán ye la llexendaria Tollan, pero nun acepta qu'esti fuera'l so nome.&lt;ref&gt; «La idea de qu'hubo enantes una ciudá tan grande ya impresionante, que devasa inclusive a Tenochtitlan, yera Teotihuacán, pero nun toi d'alcuerdu en que'l so nome antiguu yera Tollan» (Millon, René: ''cit.''&lt;br /&gt;Ravelo, Renato: [http://www.jornada.unam.mx/2002/09/23/04an1cul.php?origen=cultura.html «Refuga Millon que Teotihuacán llamárase Tollan»], artículu del 23 de setiembre de 2002 nel diariu ''La Jornada'' (Méxicu). Versión electrónica consultada'l 2 de febreru de 2010.)&lt;/ref&gt;

Teotihuacán, amás de designar a la ciudá histórica y al conxuntu de monumentos arqueolóxicos que tán abiertos a la visita del públicu, tamién ye'l nome d'un conceyu mexiquense ([[San Juan Teotihuacán]]) y de la so cabecera ([[Teotihuacán d'Aresta]]).

== Redolada xeográfica ==
[[Ficheru:Teotihuacán, México, 2013-10-13, DD 38.JPG|thumb|250px|Vista de la vexetación actual nel valle de Teotihuacán, compuesta por cactáceas, agaves y especies non natives como'l [[pirul]].]]
[[Ficheru:Teotihuacán, México, 2013-10-13, DD 73.JPG|thumb|250px|Detalle d'una ''[[Opuntia]]'' que crez na zona arqueolóxica de Teotihuacán. Parte importante de la economía actual de la rexón teotihuacana consiste nel cultivu d'esti xéneru de plantes pa la comercialización del so frutu.]]
Teotihuacán foi fundada nuna posición pocu común na so dómina con respectu al patrón d'asentamientu propiu de la cuenca de Méxicu mientres el [[Periodu Preclásicu mesoamericanu|Preclásicu Mediu]]. La mayoría de los asentamientos de mayor valumbu na rexón alcontrar na ribera del sistema llacustre del Anáhuac o mui cerca d'ella. [[Cuicuilco]] y [[Copilco]] nel sur; [[Ticomán]], [[L'Arbolucu]], [[Zacatenco]], y [[Tlatilco]] nel norte; y [[Tlapacoya]] nel oriente son exemplu d'ello. En contraste, Teotihuacán llevantar a quince quilómetros de la mariña del [[llagu de Texcoco]], sobre'l ríu San Juan nel [[valle de Teotihuacán|valle que tomó'l nome de la ciudá]]. Duverger afirma que l'allugamientu de Teotihuacán correspuende non yá a una frontera ecolóxica, sinón a la frontera ente la civilización agrícola mesoamericana y el mundu cultural de los pueblos [[aridoamérica|aridoamericanos]] nómades.&lt;ref&gt;Duverger, 2007: 331.&lt;/ref&gt;

El valle de Teotihuacán forma parte de la cuenca de Méxicu. Allugar nel nordeste d'esi gran vasu llacustre de más de 14 mil km² de superficie, dientro de les llendes qu'anguaño correspuenden al [[estáu de Méxicu]]. El so [[altitú]] va de los 2240&amp;nbsp;msnm a los 3200 nel cumal del cuetu Gordu. Na zona de monumentos arqueolóxicos l'altitú ye de 2300 msnm. El valle ta llindáu al norte polos cuetos [[cuetu Gordu (estáu de Méxicu)|Gordu]], [[cuetu Malinalco|Malinalco]] y [[cuetu Colorado (estáu de Méxicu)|Colorado]]; al sur pola [[sierra de Patlachique]], con elevaciones cimeres a 2600 msnm; y escontra l'oriente termina na redoma d'[[Otumba]] y los cuetos redoma. Al suroeste del valle alcuéntrase'l [[cuetu Chiconautla]], cerca de l'antigua desaguada del ríu San Juan. El cuetu Tonala, al poniente, marca la separación ente'l valle de Teotihuacán y l'enllanada aluvial onde s'atopen [[Tecámac]] y [[Zumpango de Ocampo|Zumpango]].

El drenaxe principal del valle realizar escontra'l vasu del [[llagu de Texcoco]] al traviés de los ríos San Juan, San Llorienzo y Huixulco. Estos ríos son estacionales, crecen en dómina de precipitaciones y mientres el restu del añu les sos corrientes sumen de la superficie pa remanecer na siguiente estación lluviosa.&lt;ref name=&quot;Adriano Morán_1&quot;&gt;Adriano Morán y McClung de Tapia, 2008: 2928.&lt;/ref&gt; Los ríos del valle de Teotihuacán desaguaben na dómina prehispánica cerca de [[Cuanalán]]. Por cuenta de la desecación de los llagos del Anáhuac ―procesu empecipiáu nel [[sieglu XVII]] y que sigue hasta'l [[sieglu XXI]]&lt;ref&gt;Rosas Robles, 1998: 30-41.&lt;/ref&gt;―, el San Juan foi enriáu escontra'l desaguadoriu xeneral del valle de Méxicu.

Los [[suelu|suelos]] del valle de Teotihuacán pertenecen principalmente a cuatro tipos. El [[feozem]] correspuende al 40% de la superficie, Sígen-y n'importancia los tipos [[vertisol]] (16%), [[cambisol]] (13.5%) y [[leptosol]] (13%).&lt;ref name=&quot;Adriano Morán_1&quot;&gt;Adriano Morán y McClung de Tapia, 2008: 2928.&lt;/ref&gt; Realizáronse investigaciones col propósitu de reparar cuál foi l'impautu de l'actividá humana sobre los suelos de Teotihuacán. Rivera Uria ''et al.'' alverten qu'en dellos sitios como'l cuetu San Lucas la composición de la superficie camudó dramáticamente.&lt;ref&gt;Rivera Uria ''et al.'', 2008: 212-213.&lt;/ref&gt; Nesti casu atoparon qu'antes del establecimientu de les primeres comunidaes del Preclásicu'l suelu dominante nesi llugar yera'l [[luvisol]], qu'anguaño sumió. Otres seiciones del valle fueron afeutaes con propósitos constructivos. El volume inmenso de materiales emplegaos pal rellenu de la [[pirámide de la Lluna]] vien de la superficie de zones cercanes al edificiu ―onde s'atoparon depresiones artificiales― y algama 2&amp;nbsp;millones de m³.&lt;ref&gt;Rivera Uria et al., 2008: 215.&lt;/ref&gt;

La vexetación del valle de Teotihuacán camudó pocu al respeutive de la dómina prehispánica, anque rescampla que'l paisaxe actual ye resultáu d'una combinación de factores naturales y antropogénicos. La diferencia principal consistiría na estensión de los ecosistemes vexetales ―pos la superficie dedicada a l'agricultura creció a cuenta de ellos― y na desapaición de les especies del xéneru ''[[Pinus]]'' nel paisaxe del valle.&lt;ref&gt;McClung de Tapia, 2003: 37; Adriano Morán y McClung de Tapia, 2008: 2928.&lt;/ref&gt; Na actualidá la rexón presenta seis tipos principales de vexetación. Cuenta con pequeños apartaces de [[monte de encines]], allugaos nel cuetu Gordu; esti tipu de vexetación probablemente cubrió les zones qu'anguaño son ocupaes por carbes de encino (''[[Quercus microphyla]]'') que constitúin un segundu tipu de vexetación. El [[carba]] de [[xerófito|xerófitas]] ye'l tipu de vexetación más representativu na actualidá, y entiende especies como ''[[Opuntia streptacantha]]'', ''[[Zaluzania augusta]]'' y ''[[Mimosa biuncifera]]''. A estos tipos de vexetación suman los [[pacional]]es, la vexetación hidrófila estacional, acomuñada cola temporada d'agua.&lt;ref name=&quot;Adriano Morán_1&quot;&gt;Adriano Morán y McClung de Tapia, 2008: 2928.&lt;/ref&gt;

Les condiciones del valle favorecieron la concentración demográfica por ser benéfiques pal estilu de vida mesoamericanu basáu na agricultura. Los patrones d'asentamientu indiquen que mientres el Preclásicu (c. 2500 e.C.-200 d. C.) les primeres aldegues estableciéronse nes fasteres de los cuetos que, como se dixo enriba, cuntaben con suelos aluviales propios pal cultivu, pero a partir del Clásicu (c. 200-700 d. C.) asocedió un aumentu de la población no fondero del valle.&lt;ref&gt;Rivera Uria et al., 2008: 216.&lt;/ref&gt; Sicasí, por tar alcontráu na zona de transición ente l'ambiente llacustre del Anáhuac y el más secu de los valles [[valle de Tulancingo|de Tulancingo]] y [[valle del Mezquital|del Mezquital]], taba espuestu a delles fluctuaciones climatolóxiques. La [[iluviación]] del magre atopáu nel [[tepetate]] del cuetu San Lucas da cuenta d'un amenorgamientu del mugor ambiental que coincide col aumentu de la población,&lt;ref&gt;Rivera Uria ''et al.'', 2008: 215.&lt;/ref&gt; anque l'apoxéu de Teotihuacán paez tar rellacionáu con un ambiente relativamente más húmedu y templáu l'actual.&lt;ref&gt;McClung de Tapia, 2003: 41.&lt;/ref&gt;

== Identidá étnica y llingüística de los teotihuacanos ==
A ciencia cierta nun se sabe cuál ye la identidá del pueblu que fundó Teotihuacán. La ciudá fuera abandonada enforma tiempo antes del apuerto de los españoles a Mesoamérica, de cuenta que les escases referencies a la ciudá que se caltuvieron nes fontes históriques producíes nos años posteriores a la [[Conquista de Méxicu]] nun falen puramente sobre los habitantes de Teotihuacán, sinón de la representación que d'ellos teníen quien vivieron nel Anáhuac dempués del colapsu teotihuacano. Los informantes [[nahua|nahues]] de [[Bernardino de Sahagún]] pensaben que Teotihuacán foi'l sitiu onde los dioses axuntar pa dar orixe a [[Quintu Sol|Nahui Ollin]], el Quintu Sol acordies cola mitoloxía indíxena, el qu'alluma la era contemporánea.

{{cita|Cuando entá yera de nueche,&lt;br /&gt;cuando entá nun había día,&lt;br /&gt;cuando entá nun había lluz,&lt;br /&gt;axuntáronse,&lt;br /&gt;convocáronse los dioses&lt;br /&gt;allá en Teotihuacán.&lt;br /&gt;Dixeron,&lt;br /&gt;falaron ente sigo:&lt;br /&gt;― «¡Veníi acá, oh, dioses!&lt;br /&gt; «¿Quién va tomar sobre sí,&lt;br /&gt; «quién fadrá cargu&lt;br /&gt; «de qu'haya día,&lt;br /&gt; «de qu'haya lluz?»|''[[Primeros memoriales]]'', de [[Bernardino de Sahagún]]}}

Acordies coles fontes coloniales, los nahuas pensaben que Teotihuacán foi construyida polos [[quinametzin]], una raza de xigantes que pobló'l mundu mientres la era anterior y que los sos sobrevivientes atopábense ocultos. Los templos, les pirámides de la ciudá yeren imaxinaos como les tumbes de los señores que fundaron la ciudá, un llugar sagráu onde al morrer y ser soterraos, los homes convertir en dioses.

{{cita Y llamar Teotihuacán,&lt;br /&gt;porque yera'l llugar onde se soterraben los señores.&lt;br /&gt;Pos según dicíen:&lt;br /&gt; «Cuando morremos,&lt;br /&gt; «non en verdá morremos,&lt;br /&gt; «porque vivimos, resucitamos,&lt;br /&gt; «siguimos viviendo, espertamos.&lt;br /&gt; «Esto fainos felices»&lt;br /&gt;[...]&lt;br /&gt;Dicíen: «fíxose ellí dios»,&lt;br /&gt;quier dicir qu'ellí se morrió.|''[[Primeros memoriales]]'', de [[Bernardino de Sahagún]].}}

Pero pa los informantes de Sahagún, la identidá de los fundadores de Teotihuacán yera desconocida. Hai delles hipótesis sobre la identidá étnica y llingüística de los fundadores de Teotihuacán. La llarga presencia de los [[Pueblu otomí|otomí]]es nel valle de Méxicu llevó a plantegar qu'ellos fueron los fundadores de la ciudá. Pa dellos autores ye bien probable que'l componente otomiano na ciudá fuera bien importante,&lt;ref&gt; «Los pueblos de la familia otomiana formen parte del área cultural mesoamericana dende tiempos bien antiguos, yá pertenecen a ella nel horizonte cultural anterior al nahua-tolteca, esto ye nel teotihuacano» (Carrasco, 1950: 309).&lt;/ref&gt; sicasí, namái dalgunos consideren que la clase dominante de Teotihuacán foi otomiana. D'acordies con Wright Carr, tantu la élite como'l componente demográficu más importante de Teotihuacán tuvo de ser proto otomí-[[mazahua]], nun territoriu que tuvo arrodiáu por otros pueblos d'[[llingües otomangueanas|idioma otomangue]] y [[llingües totonacanas|totonaco]]. Acordies con dellos analises [[glotocronología|glotocronológicos]], la separación de los idiomes [[idioma otomí|otomí]] y [[idioma mazahua|mazahua]] asocedió precisamente nel periodu d'apoxéu de Teotihuacán.&lt;ref&gt;Wright Carr (2006): s. p.&lt;/ref&gt;

Correlacionando la evidencia llingüística y l'arqueolóxica, Kaufman propón que l'idioma faláu polos teotihuacanos pudo ser el [[idioma mazahua|mazahua]], l'[[idioma otomí|otomí]], el [[idioma totonaco|totonaco]], el [[idioma tepehua|tepehua]], el [[idioma popoloca|popoloca]], el [[idioma mixteco|mixteco]] o'l [[idioma chochu|chocholteco]]. Acepta la probabilidá de que tamién se faló nahua na ciudá, pero dende'l so puntu de vista, la [[cultura de Coyotlatelco]] que s'acomuñar col ocaso teotihuacano ye la primera que los sos portadores debieron de xuru ser falantes de [[náhuatl]] en Mesoamérica.&lt;ref&gt;Kaufman, 1976.&lt;/ref&gt;

Los [[cultura totonaca|totonacos]] son otros candidatos a ocupar el sitiu como fundadores de Teotihuacán. Ello ye que los cronistes de la dómina colonial recoyeron testimonios onde esti pueblu afirmaba construyir la ciudá. [[Lyle Campbell]] suxure que, acordies con esa evidencia [[etnohistoria|etnohistórica]] y la gran cantidá de préstamos llingüísticos que'l totonaco paez apurrir a los demás [[área llingüística mesoamericana|idiomes mesoamericanos]] ―particularmente a los [[idiomes mayenses]] y al náhuatl que se fala na sierra madre Oriental―, ye bien probable que los fundadores de Teotihuacán falaren un idioma totonacano.&lt;ref&gt;Campbell, 2000: 161.&lt;/ref&gt;

== Historia ==
La dómina de mayor apoxéu de Teotihuacán correspuende al periodu [[periodu clásicu mesoamericanu|Clásicu Tempranu]] de [[Mesoamérica]] (ss. II/III-VI). Sicasí, los entamos de la ciudá tienen d'asitiase nel primer mileniu antes de la [[era común]]. Alcontrada estratéxicamente al nordeste del [[valle de Méxicu]], nes cercaníes de la ribera norte del [[llagu de Texcoco]], Teotihuacán convertir na principal competencia de [[Cuicuilco]] mientres el Preclásicu Tardíu. La erupción del [[Xitle]] nel sur del valle entainó la cayida de Cuicuilco y favoreció la concentración de la población y el poder político y económico en Teotihuacán.

Por motivos qu'entá nun fueron del tou resueltos, Teotihuacán colapsar escontra mediaos del [[sieglu VIII]], dando llugar al [[Periodu Epiclásico mesoamericanu]]. Les muertes de la ciudá dieron orixe a numberoses esplicaciones sobre la so presencia ente los pueblos nahuas del Posclásico, y estes esplicaciones son conocíes pol llabor recopilatoria de recuperación de los misioneros d'Indies, en concretu [[Bernardino de Sahagún]].

=== Cronoloxía ===
Pa encetar la llarga y complexa hestoria teotihuacana propunxéronse delles cronoloxíes basaes nos restos [[cerámica|cerámicos]] topaos nes [[excavación]]. Caúna de les fases ta rellacionada con cambeos téunicos o estilísticos reparaos na alfarería de la ciudá. Esti procedimientu ayudó a simplificar la xera de [[datación]] de los restos arqueolóxicos, cuidao que la cerámica ye un material bien abondoso qu'aguanta bien el pasu del tiempu y esti presente en munchos contestos arqueolóxicos. Sicasí, el procedimientu nun dexa de presentar inconvenientes. Unu d'ellos consiste na definición precisa de les carauterístiques de cada fase cerámica y la so delimitación temporal.

Al haber numberosos investigadores que punxeron la so atención en Teotihuacán, disponer de delles cronoloxíes pa la ciudá. Na actualidá paez haber consensu en redol a la cronoloxía propuesta por [[René Millon]] y el so equipu de collaboradores.&lt;ref name=&quot;Millon_1&quot;&gt;Millon, 1966.&lt;/ref&gt; A pesar d'esta aceptación xeneralizada, esisten dellos trabayos que ponen de manifiestu que dicha cronoloxía tien de ser afecha. Por casu, [[George Cowgill]] y [[Evelyn Rattray]] propunxeron que la decadencia de Teotihuacán asocedió ente cincuenta y cien años antes de la fecha suxurida por Millon. Dende esi puntu de vista, la dimensión temporal de delles fases cerámiques na cronoloxía teotihuacana podría amenorgase. Nesti artículu optóse por siguir la cronoloxía de Millon polo xeneral.

[[Ficheru:Cronología de Teotihuacan.svg|center|800px|thumb|Diagrama comparativu de delles cronoloxíes propuestes pa la hestoria de Teotihuacán.]]

=== El valle de Méxicu'l periodu Clásicu Prehispánicu ===
[[Ficheru:Museo paleontologico de Tocuila-mandibula.JPG|thumb|250px|Fai 10 mil años, na ribera oriental del [[llagu de Texcoco]], los humanos cazaben mamuts, como amuesen los descubrimientos de [[San Miguel Tocuila]] (enriba).]]

[[Ficheru:Cuicuilco Piramide.jpg|thumb|250px|Cuicuilco foi'l centru político y urbano más importante del valle de Méxicu mientres el [[Periodu Preclásicu mesoamericanu|Preclásicu]]. Na imaxe, el basamento principal de Cuicuilco ([[Ciudá de Méxicu|D. F.]]).]]

{{VT|Etapa Lítica|Cuicuilco}}

La hestoria de Teotihuacán puede entendese como parte d'un llargu procesu civilizatorio qu'empezó cola llegada de los seres humanos al Anáhuac. Esto pudo asoceder aprosimao fai 20 mil años, dómina na que fueron fechaos los descubrimientos en [[Tequixquiac]], y más tardíamente en [[Tocuila]] y [[Tlapacoya]]. Nesti últimu xacimientu atopáronse dos cranios humanos estrechamente rellacionaos con restos d'animales y ferramientes lítiques.&lt;ref&gt;González ''et al.'', 2001: 705.&lt;/ref&gt;

La doma d'especies vexetales dexó a los habitantes de la rexón enfrentar la estinción de la fauna que fuera una de les principales bases de la so alimentación, lo qu'asocedió escontra'l séptimu mileniu antes de la era cristiana. L'[[agricultura]] favoreció'l procesu de sedentarización na zona. Na vera oriental del [[llagu de Chalco]] establecióse un asentamientu en [[Zohapilco]], que la so primer fase toma del 5500 e.C. al 3500 e.C. Nesa dómina, los pobladores de Zohapilco teníen preseos de llabranza, instrumentos pa procesar los granos y armes pa cacería; y dende el 2000 e.C. empezaron a [[alfarería|producir cerámica]].&lt;ref&gt;Niederberger, 1976: ''passim''.&lt;/ref&gt;

L'agricultura convirtióse pasu ente pasu na base de la economía de los pueblos del valle de Méxicu, pos aprovía una fonte segura d'alimentación. Na midida qu'esto foi asocediendo estableciéronse alredor de los llagos del Anáhuac numberoses aldegues. La complexidá social d'estes sociedaes yera variable, pero nes mayores d'elles repara una acentuada diferenciación social. Mientres el [[Periodu Preclásicu mesoamericanu|Preclásicu Mediu]] (1200-400 e.C.) algamaron el so apoxéu dalgunes d'estes aldegues, como [[Tlatilco]], [[Copilco]] y [[Cuicuilco]]. Los asentamientos correspondientes a esta dómina combinaron l'agricultura cola esplotación de los recursos de la redolada llacustre, y amuesen un amiestu d'influencies culturales d'inspiración [[olmeca]] y de les cultures d'[[Occidente de Mesoamérica|Occidente]].

Cuicuilco convertir nel principal centru políticu, cultural y económicu nel valle de Méxicu hacia l'añu 600 e.C. Na so dómina d'apoxéu pudo tener alredor de 22 mil habitantes, anque dellos cálculos proponen una población de 40 mil persones. Nesti llugar alzóse la primer pirámide de Mesoamérica y desenvolvióse el cultu al [[dios del fueu mesoamericanu|dios del fueu]], quiciabes pola cercanía y actividá volcánica del [[Xitle]]. Esti volcán fixo erupción hacia l'añu 100 e.C., soterrando con llava [[Copilco]] y una parte de Cuicuilco. Esiste discutiniu sobre la suerte de la población d'esti llugar. La población de Cuicuilco participó na fundación de Teotihuacán, pero paez que les migraciones dende la ciudá al sur de los llagos empezaron antes de la erupción del Xitle, probablemente a partir del momentu en que tuvieron llugar los eventos qu'acompañen al vulcanismu.&lt;ref&gt;Boehm de Lameiras, 1995: 93.&lt;/ref&gt; Ye plausible que mientres dellos años Cuicuilco fuera contemporánea y rival de la naciente Teotihuacán, pero finalmente tornó y sumió nun escenariu inciertu y nuna fecha imprecisa ente l'añu [[200 e.C.]] y el [[200]] d. C.&lt;ref&gt;Boehm de Lameiras (1995: 93) diz que la erupción del Xitle asocedió nel sieglu I de la era cristiana.&lt;/ref&gt;

=== Primeros asentamientos na rexón de Teotihuacán (antes del 300 e.C.) ===
[[Ficheru:Teotihuacan-Figurillas.JPG|thumb|250px|Figurillas de magre correspondientes a les primeres fases arqueolóxiques de Teotihuacán.]]

Hai poca información sobre'l procesu que llevó a la fundación de Teotihuacán. A partir del Preclásicu Mediu desenvolver nel valle de Teotihuacán un pequeñu grupu d'aldegues dedicaes a l'agricultura. Estes aldegues yeren contemporánees a [[Terremote Tlaltenco]], Tlatilco y Cuicuilco, y el so desenvolvimientu correspuende a les fases Cuanalán y Tezoyuca&lt;ref&gt;La fase Tezoyuca tamién ye conocida como Chiconautla, pol cuetu del mesmu nome que güei s'atopa nel conceyu d'[[Ecatepec de Morelos]] y na dómina prehispánica topábase cerca de la desaguada del ríu San Juan al llagu de Texcoco.&lt;/ref&gt; ([[circa|c.]] 500-100 e.C.). Mientres la fase Cuanalán establécense les primeres aldegues nel valle de Teotihuacán qu'aprovecharon les condiciones de la redolada pa la práutica de l'agricultura. Les aldegues allugar na redoma de los ríos y manantiales, según nel norte del valle. Nesta dómina establez l'asentamientu más antiguu na [[sierra de Patlachique]]. Propúnxose como hipótesis que los habitantes d'estos asentamientos podríen ser [[Pueblu otomí|otomí]]es o [[popoloca|popoloques]], pero nun hai evidencia contundente nesi sentíu.&lt;ref&gt;Moragas y Sarabia (2007) citen la tesis doctoral de Angulo (1997) como fonte.&lt;/ref&gt; Na fase Tezoyuca esta última fase hai un patrón de cinco asentamientos que probablemente teníen funciones defensives. Los xacimientos correspondientes a esta dómina presenten influencia de la [[cultura de Chupícuaro]], que se desenvolvía en [[El Bajío]] por aquelles feches.&lt;ref name=&quot;Matos Moctezuma_1&quot;&gt;Matos Moctezuma, 2009: 30.&lt;/ref&gt;

Alredor del añu 100 e.C. empezar a desenvolver dos asentamientos dientro de lo que sería unos sieglos más tarde la metrópolis teotihuacana. Unu d'ellos correspuende al área ceremonial de Teotihuacán, sobre la calzada de los Muertos.&lt;ref name=&quot;Matos Moctezuma_1&quot;&gt;Matos Moctezuma, 2009: 30.&lt;/ref&gt; El cálculu pa la población de la rexón mientres esa dómina entendida dientro de la fase Patlachique― ye d'aprosimao cinco mil persones, lo que pon en relieve un repique demográficu notable pa la siguiente fase de Teotihuacán.

L'aumentu de la población nel valle teotihuacano ta rellacionáu col abandonu progresivu de Cuicuilco, pero hai evidencia de qu'otres poblaciones na cuenca del Anáhuac fueron absorbíes pola crecedera de Teotihuacán. L'allugamientu de la ciudá revela que los fundadores buscaron una posición estratéxica que favoreciera l'agricultura y asegurara el abasto de la ciudá. Les zones con manantiales na sierra de Patlachique y el cuetu Gordu amuesen una mayor concentración demográfica que'l valle, pos tienen condiciones aparentes pa una agricultura d'altu rendimientu. Puede ser posible que de dalguna manera la élite de la rexón motivara a los habitantes a concentrase na rexón de Teotihuacán.

El procesu urbanu que llevó a la fundación de Teotihuacán recibió l'apurra cultural de los cuicuilcas, posesores d'una organización social complexa y centralizada que fortaleció a la estructura de Teotihuacán. L'allugamientu de la ciudá dexó-y la esplotación de recursos estratéxicos en Mesoamérica, tales como los xacimientos d'[[obsidiana]] en [[Otumba]] y la [[sierra de les Navayes]], los productos del llagu de Texcoco, l'agua de los manantiales de Patlachique y el control de les rutes comerciales ente'l Anáhuac y la mariña del [[golfu de Méxicu]].&lt;ref&gt;Pérez Riola, 2007: 42-43.&lt;/ref&gt; Toos estos factores constitúin parte del escenariu que llevó a la culminación del proyeutu urbanu de Teotihuacán y l'afitamientu del Estáu teotihuacano como unu de los más poderosos na hestoria prehispánica de Mesoamérica.

Na fase Patlachique consolídase'l nucleu urbanu de Teotihuacán. El sitiu esperimentó una población escomanada nesta dómina. Nel so conxuntu, la cuenca de Méxicu pudo llegar a tener 100 mil habitantes, de los cualos aprosimao 25 mil asitiar en Teotihuacán.&lt;ref&gt;Moragas y Segura, 2007.&lt;/ref&gt; Una parte d'esa crecedera suelse esplicar como resultancia del cayente de Cuicuilco.

Esta población allugada na llanura aluvial del [[llagu de Xochimilco]] tuvo en Teotihuacán al so rival pol control políticu de la cuenca. Presumir que l'enfrentamientu podría llegar a la guerra a partir del fechu de que la [[cerámica Tezoyuca]] atopó principalmente nos visos de los cuetos. Teotihuacán adquirió un mayor protagonismu na cuenca de Méxicu, atrayendo una parte importante del aumentu poblacional. El fin de Cuicuilco suel rellacionase cola erupción del volcán [[Xitle]], que cubrió de llava'l sur del valle de Méxicu, incluyendo a l'antigua ciudá. Sicasí, ye bien probable que Cuicuilco tornara definitivamente antes d'esi sucesu.&lt;ref&gt;López Austin y López Luján, 2001: 89.&lt;/ref&gt;

=== Entamos de la ciudá ===
[[Ficheru:Teotihuacan-Entierro de la pirámide de la Serpiente Emplumada.jpg|thumb|250px|Detalle d'un entierru coleutivu de sacrificaos como parte de los ritos de consagración de la pirámide de la Culiebra Emplumada (fase Miccaotli, ''c.'' 200 d. C.). Nesti casu, tolos cuerpos soterraos teníen les manes ataes tres el llombu. El collar ta fechu de pieces qu'asemeyen quexales humanos, pero otros suxetos soterraos con este portaben collares de quexales auténticos.]]

Ente l'añu [[100 e.C.]] y el [[1|principiu de la era común]], Teotihuacán empezó a concentrar un importante númberu d'habitantes provenientes de tol valle del Anáhuac. A la crecedera de Teotihuacán contribuyeron los emigraos de [[Cuicuilco]], qu'empecipiaren un éxodu que terminó por despoblar aquella ciudá. La fase Tzacualli de Teotihuacán (1-150 d. C.) ye aquella na que s'establecen les bases de la planificación urbanística de la ciudá y defínense delles traces carauterístiques de la [[cultura teotihuacana]].&lt;ref&gt;Matos Moctezuma, 2009: 38.&lt;/ref&gt; La construcción de los edificios de la ciudá realícense en redol a dos exes. La exa norte-sur ta constituyíu pola [[calzada de los Muertos]], que na fase Tzacualli yá s'atopa bien definida. La calzada de los Muertos ta empobinada 15° 28' escontra l'este con respectu al norte xeográficu. Mientres la fase Tzacualli, la exa esti oeste taba constituyíu pol cursu del ríu San Juan, que'l so calce foi esviáu pa faelo coincidir con una orientación esviada 16° 30' escontra'l sur del este.&lt;ref&gt;Galindo y Klapp, 200-201.&lt;/ref&gt; Nesta dómina executó la primer etapa constructiva de la [[pirámide de la Lluna]] y yá se planiara la plaza d'esti gran edificiu, que marca'l llende norte de la calzada de los Muertos.&lt;ref&gt;Matos Moctezuma, 2009: 42.&lt;/ref&gt;

Ye notable l'esfuerciu que se realizó pa la construcción de la [[pirámide del Sol]], que práuticamente se concluyó nuna sola etapa constructiva que se verificó nesta fase. Mientres esi tiempu, el centru de la ciudá constituyir esti edificiu, representación del monte primordial de la que vienen los caltenimientos y constitúi el ''[[axis mundi]]'' acordies cola mitoloxía mesoamericana. La plataforma adosada a la pirámide del Sol ye más tardida que'l restu del edificiu, y paez ser construyida a la fin de la fase Miccaotli.&lt;ref&gt;Armillas, 1991: 222.&lt;/ref&gt;

Acordies con los trabayos de René Millon, na fase Tzacualli la población de Teotihuacán rondaba los 30&amp;nbsp;000&amp;nbsp;habitantes y la superficie de la ciudá yera de 17&amp;nbsp;km². Pa esta dómina, Teotihuacán yera de xuru la mayor urbe del centru de Méxicu y namái podíen comparase con ella [[Monte Albán]] nos [[valles Centrales d'Oaxaca]] y [[Tollan-Chollollan|Cholula]] nel [[valle poblano-tlaxcalteca]]. Nes escavaciones arqueolóxiques, atopáronse restos de [[cerámica granular]], un tipu que tamién apaeció frecuentemente en xacimientos de [[Morelos]] y el centru d'[[estáu de Guerrero]], polo que se supón que les rellaciones comerciales ente Teotihuacán y eses zones de Mesoamérica yá s'atopaben actives nel [[periodu Preclásicu mesoamericanu|Preclásicu Tardíu]].&lt;ref&gt;Rattray, 1979: 59.&lt;/ref&gt;

Los años que van del 150 al 250 correspuenden a la fase Miccaotli. Esta fase llámase asina porque yera la pallabra cola que los nahuas designaben a la calzada de los Muertos. Mientres la fase Miccaotli, Teotihuacán consolídase como la mayor ciudá del centru de Méxicu. El centru de la ciudá mover escontra'l sur cola construcción de [[La Ciudadela de Teotihuacán|La Ciudadela]], una cortil que al igual que la pirámide del Sol yera una representación del monte sagráu primordial. La Ciudadela consiste nun conxuntu de trece templos entamaos alredor d'una gran plaza onde s'atopa la [[pirámide de la Culiebra Emplumada]]. Pa la consagración d'esti templu sacrificáronse más de cien persones que fueron asitiaes n'entierros coleutivos, en grupos de 4, 8, 18 y 20 cuerpos, más aquellos qu'en solitariu fueron soterraos nes esquines de la base del edificiu,&lt;ref&gt;González Sobrino, 2003: 139-153.&lt;/ref&gt; incluyendo los neños sacrificaos que fueron afayaos por [[Leopoldo Batres]] en cada vértiz de cada nivel de la plataforma.

De manera paralela a la construcción de La Ciudadela la ciudá quedó entamada en cuatro cuadrantes cola construcción de les aveníes Este y Oeste. Dambes formen una exa casi perpendicular a la calzada de los Muertos, parten de La Ciudadela escontra los respeutivos puntos cardinales, marcando la división de los cuadrantes de la ciudá. Na fase Micaotli, la pirámide de la Lluna foi ampliada en dos causes, una, ente los años 150 y 200, y l'otra hacia l'añu 225.&lt;ref&gt;Matos Moctezuma, 2003: 45.&lt;/ref&gt;

René Millon calculaba que la población teotihuacana de la fase Miccaotli algamó 45&amp;nbsp;000&amp;nbsp;persones. La superficie de la ciudá llegó a 22.5 km², la mayor que llegó a tener en tola so hestoria, anque la densidá de la población foi creciendo nes siguientes etapes.&lt;ref name=&quot;Millon_1&quot;&gt;Millon, 1966.&lt;/ref&gt; Les grandes construcciones realizaes nesti tiempu revelen que la ciudá yera un centru político y económico de gran relevancia en Mesoamérica. Esto atraxo a persones procedentes d'otres rexones, y un casu bien notable ye'l de los zapotecos que s'asitiaron en [[Tlailotlacan]] nel [[sieglu II]].&lt;ref&gt;Spence, 1992.&lt;/ref&gt;

=== Florecimientu ===
Hacia l'añu [[250]] empecipió la fase Tlamimilolpa, que toma'l so nome del sitiu periféricu de Teotihuacán que se conoz con esi nome. Mientres esta fase, Teotihuacán yá se consolidó como un poder rexonal y la so influencia estiéndese costantemente por toa [[Mesoamérica]]. La pirámide de la Lluna foi ampliada en dos causes más nesti periodu. La quinta etapa constructiva d'esi edificiu asocedió alredor del añu [[300]] y la sesta ente los años [[350]] y [[400]]. Como nes anteriores etapes constructives de la pirámide, a estos dos últimes atópense acomuñaos dellos entierros humanos.&lt;ref&gt;Matos Moctezuma, 2009: 54.&lt;/ref&gt;

La espansión demográfica de Teotihuacán realizar de manera entamada en conxuntos habitacionales, una práutica qu'empezara nes fases anteriores y que s'afai al plan urbanu empobináu polos dos exes de la ciudá. Dellos conxuntos habitacionales antiguos como'l de La Ventilla son ampliaos y dotaos d'espacios p'actividaes públiques. Constrúyense nuevos espacios pa la vivienda, pero la superficie de la ciudá contraer mientres esta etapa, hasta quedar en 20 km², dos menos que na fase anterior. En contraste, la población siguió n'aumentu y, acordies con el cálculu de Millon, pudo llegar a 65&amp;nbsp;000&amp;nbsp;persones.&lt;ref&gt;Millon, 66.&lt;/ref&gt;

Nel [[horizonte arqueolóxicu]] de la fase Tlalmimilolpa apaecieron los nicios de [[cerámica Anaranxáu Delgado]] más antiguos de Teotihuacán, nesta fase representen el 6% de los materiales cerámicos y la so frecuencia nos contestos arqueolóxicos aumenta a lo llargo de les siguientes etapes.&lt;ref&gt;Rattray, 1979: 58-59.&lt;/ref&gt; La presencia d'esta cerámica nos xacimientos mesoamericanos ye considerada como un indicador de vinculación col mundu teotihuacano, pero ye importante esclariar que se trata d'un productu estranxeru en Teotihuacán. Acordies cola investigación de Carmen Cook, el sur de Puebla foi'l centru productor d'esa tradición alfarera.&lt;ref&gt;Cook, 1953.&lt;/ref&gt; Rattray coincide nesa afirmación y añede que la rexón de [[Tepexi de Rodríguez]] tuvo florió notablemente nel Clásicu, cuando caltuvo una rellación bien intensa con Teotihuacán que nun paeció implicar una subordinación a esa ciudá.&lt;ref&gt;Rattray, 1990.&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Tikal Structure 5D-43 detail.jpg|right|thumb|250px|Detalle de la estructura 5D-43 de Tikal (Guatemala). Esta estructura ta construyida y decorada acordies con el gustu teotihuacano.]]

[[Ficheru:Toilet in Teotihuacan.jpg|right|thumb|250px|La ciudá de Teotihuacán cuntaba con un sistema de drenaxe d'agües residuales producíes por más de cien mil persones nel apoxéu de la ciudá. Na imaxe, detalle del drenaxe.]]

[[Ficheru:Teotihuacán - Palacio de Atetelco Wandmalerei 3.jpg|right|thumb|250px|Detalle de los murales del palaciu d'[[Atetelco]], fechaos na fase Xolalpan (''c.'' 450-650).]]

Les rellaciones de Teotihuacán col restu de Mesoamérica diversificar mientres la fase Tlamimilolpa, tal como amuesa la evidencia arqueolóxica. Nel Entierru 5 de la pirámide de la Lluna, ufiertáu quiciabes en conmemoración del términu de la obra, los trés suxetos principales del entierru taben asitiaos en posición de «flor de lotu» y acomuñaos a ellos un conxuntu d'oxetos de jade que proceden del valle del [[ríu Motagua]]. La posición de los restos humanos ye similar a la que se repara en ciertos entierros de la élite en [[Kaminaljuyú]] ([[Guatemala]]).&lt;ref&gt;Matos Moctezuma, 2009: 55.&lt;/ref&gt; Esti fechu sumir a la notable influencia arquitectónica que la ciudá tuvo nel so florecimientu sobre'l [[área maya]] en llugares como [[Tikal]] y el mesmu Kaminaljuyú, según al descubrimientu de pieces mayes nel horizonte Tlamimilolpa de Teotihuacán. Dalgunos de les muertes de la cerámica maya topaos en Teotihuacán correspuenden al tipu [[cerámica Tzakol|Tzakol]] y guarden semeyances coles obres contemporánees d'esi tipu que s'atoparon en Tikal y [[Uaxactún]].&lt;ref&gt;Rattray, 1979: 65-66.&lt;/ref&gt; La presencia maya en Teotihuacán va sumar a la de los zapotecos ―patente dende la fase Miccaotli― y a la de les cultures del Golfu ―de la cual son testimoniu los restos de [[cerámica Pánuco III]]&lt;ref&gt;Rattray, 1979: 62-64.&lt;/ref&gt;―.

==== Añu 378: &quot;Conquista&quot; de Tikal ====
:En xineru de 378, en tiempos en qu'[[Átlatl Cauac]] (Uxu lanzadardos) gobernaba en Teotihuacán, el guerreru teotihuacano [[Siyah K'ak']] (Naz el Fueu) &quot;conquistó&quot; [[Tikal]], quitando y reemplazando al rei maya, con sofitu d'[[El Perú (sitiu arqueolóxicu)|El Perú]] y [[Naachtún]], lo que foi rexistráu nel Cercu 31 de Tikal y otros monumentos de la rexón Maya.&lt;ref&gt;[https://decipherment.wordpress.com/2014/05/12/naachtuns-stela-24-and-the-entrada-of-378/ Naachtun's Stela 24 and the Entrada of 378, David Stuart, 2014]&lt;/ref&gt;

==== Añu 426: &quot;Conquista&quot; de Copán y Quiriguá ====
:En 426, [[K'inich Yax K'uk' Mo']] toma'l poder como rei de [[Copán]], no qu'agora ye Honduras, como lo describe'l [[Altar Q de Copán]]. Poco dempués, Yax K'uk' Mo' instala a [[Tok Casper]] como rei de [[Quiriguá]], a unos 50 km al norte de Copán.

La fase Xolalpan, que va del [[450]] al [[650]], ye'l periodu de mayor apoxéu de la ciudá. La so influencia en toa Mesoamérica ye más intensa. La naturaleza de les rellaciones de Teotihuacán con otres ciudaes mesoamericanas ye oxetu de discutiniu. Acordies con dellos autores, la espansión teotihuacana realizar con base nel comerciu, lo qu'amás esplicaría la presencia de la cerámica Anaranxáu Delgado en xacimientos de diverses zones. Otros cunten que Teotihuacán foi un estáu militarista y que la espansión de la ciudá llevaríase a cabu pela vía de les armes. Tamién paez plausible que la presencia teotihuacana nel mundu mesoamericanu fuera resultáu d'una combinación de factores, incluyendo'l comerciu, les armes y les aliances polítiques.

Nestos años de gran puxanza, l'[[arquiteutura de Teotihuacán|arquiteutura de la ciudá]] algama la so mayor espresión. La disposición de la calzada de los Muertos tal como puede apreciase anguaño na zona arqueolóxica― correspuende a la fase Xolalpan. Los conxuntos habitacionales tamién presenten nicios de beneficiase del florecimientu de la ciudá. Asina se repara nel casu de los barrios meyor documentados al traviés d'escavaciones arqueolóxiques, especialmente [[Teopancaxco]], que los sos habitantes tuvieron un nivel de vida más eleváu nesta fase que mientres l'anterior. La ciudá alcuéntrase entamada en bloques habitacionales que son dixebraos por caleyones angostos. La población llega a 85&amp;nbsp;000&amp;nbsp;persones, acordies con el conservador cálculu de Millon,&lt;ref name=&quot;Millon_1&quot;&gt;Millon, 1966.&lt;/ref&gt; anque hai autores que lu calculen en 300&amp;nbsp;000&amp;nbsp;habitantes. Sía que non, nesta dómina la ciudá algamó la so mayor densidá de población y consolidóse como la mayor urbe de Mesoamérica nel so tiempu, y una de les más grandes de tol mundu. Pa esta etapa, la ciudá cuntaba con un sistema d'alcantarelláu y drenaxe que dexaba desallugar les agües residuales de la ciudá.

L'arte teotihuacano vive una de les sos meyores dómines. Realizar na fase Xolalpan pieces que son bien representatives, como los braceros «teatru», que son pieces nes que s'entemez el modeláu direutu col trabayu en moldes. Los murales de [[Tepantitla]], los d'[[Atetelco]] y el muriu de los Xaguares del [[palaciu de Quetzalpapálotl]] correspuenden a esta etapa.

=== Decadencia ===
[[Ficheru:Teotihuacan-Pyramid of the Feathered Serpent-3025.jpg|thumb|250px|La plataforma adosada (izq.) despintaba'l templu de la Culiebra Emplumada hasta la so escavación nel sieglu XX.]]

[[Ficheru:Teotihuacan-Vasija coyotlatelco.JPG|thumb|250px|Recipiente de [[cerámica Coyotlatelco]], carauterística de la fase Metepec.]]

[[Ficheru:L'home páxaru.JPG|thumb|250px|Tres la cayida de Teotihuacán, dellos sitios del centru de Mesoamérica floriaron. Dalgunos d'ellos, como [[Cacaxtla]], revelen una notable influencia maya, como s'aprecia nesta reproducción de los murales de la ciudá.]]

Alredor del añu [[650]] de la era común dio entamu la fase Metepec. Acordies con los trabayos de René Millon, nesa etapa la ciudá tuvo hasta 75&amp;nbsp;000&amp;nbsp;habitantes,&lt;ref name=&quot;Millon_1&quot;&gt;Millon, 1966.&lt;/ref&gt; lo que representa una perda de casi 25% con al respeutive de la fase Xolalpan. A pesar d'esta contraición demográfica, Teotihuacán siguía siendo la mayor urbe del valle de Méxicu y una de les más grandes de Mesoamérica.&lt;ref&gt;Evans y Berlo, 1992:19.&lt;/ref&gt; L'actividá arquitectónica na ciudá paralízase, de fechu l'únicu edificiu que se realizó dafechu na fase Metepec ye la plataforma adosada a la pirámide de la Culiebra Emplumada. La plataforma adosada paez ser construyida col propósitu de despintar al edificiu que foi corazón de La Ciudadela, emblema del poder de la ciudá. Ello ye que los habitantes de Teotihuacán mientres la fase Metepec nun conocieron el templu de la Culiebra Emplumada como anguaño puede apreciase na zona arqueolóxica, pos la so fachada foi rescatada nel sieglu XX.

Acordies con Millon, tantu La Ciudadela como los edificios que s'atopaben en redol a la calzada de los Muertos fueron oxetu d'una destrucción sistemática per parte de los habitantes de la ciudá.

{{cita|El centru nun foi consumíu por un fueu estensu. Los templos y edificios públicos nun fueron a cencielles destruyíos, sinón esmantelaos, quemaos, amenorgaos a escombros una y otra vez en dambos llaos de l'avenida por más d'una milla [...] Esto ye porque aquellos qu'empezaron esti procesu quixeron tar seguros que nengún poder o nenguna fuercia del estáu teotihuacano volviera renacer d'eses ruines.&lt;ref&gt;Millon, 1993; ''cit.'' Matos Moctezuma, 2009: 142.&lt;/ref&gt;}}

Na fase Oxtotípac ([[750]]-[[850]]) la población de la ciudá amenórgase bien drásticamente como reflexu d'un éxodu masivu de los ocupantes. René Millon calculó que nesta etapa, l'área urbana yera habitada por 5000&amp;nbsp;persones.&lt;ref name=&quot;Millon_1&quot;&gt;Millon, 1966.&lt;/ref&gt; Namái delles partes de la ciudá permanecen ocupaes, ente elles lo que se conoz como Ciudá Vieya y dellos sitios que na dómina anterior fueron habitaos pola élite. Esta ocupación de Teotihuacán ta rellacionada cola [[cultura de Coyotlatelco]] y l'apaición de la cerámica del mesmu nome. Dellos autores cunten que esta cultura ye estranxera, productu d'una migración que contribuyó a la ruina teotihuacana. Otros consideren que se trata de la espresión d'un grupu periféricu de la ciudá que nun tener l'alta cultura teotihuacana.

Pa esplicar el ocaso de la ciudá propunxéronse diverses hipótesis. Dalgunes consideraron qu'alredor del sieglu VIII asocedió una gran seca nel norte de Mesoamérica que provocó la migración de los sos ocupantes escontra'l sur. Esta seca tamién afectaría a l'agricultura de la rexón y fixo invidable'l sostenimientu de la población. Sicasí, McClung de Tapia y los sos collaboradores dixeron que nun esisten indicadores de qu'esta hipótesis pudiera sostenese, cuidao que na dómina de decadencia de Teotihuacán reparóse un aumentu del mugor na redolada de la ciudá.&lt;ref&gt;Mc Clung de Tapia, 2003: 41.&lt;/ref&gt;

De la que Teotihuacán empecipió'l so cayente, otres ciudaes nel centru de Mesoamérica empezaron a floriar. Pa dellos autores, el florecimientu de les cultures del [[Periodu Epiclásico mesoamericanu|Epiclásico]] sería un factor que contribuyiría al colapsu teotihuacano. Estes ciudaes formen una corona en redol a Teotihuacán, en puntos estratéxicos de les rutes comerciales más importantes de Mesoamérica nesi tiempu. [[Xochicalco]] nel valle de Morelos, [[Teotenango]] nel valle de Toluca, [[Cacaxtla]] nel valle de Tlaxcala, [[Cantona]] nel oriente y [[El Tajín]] nel pasu escontra [[Rexón Huasteca|La Huasteca]]; toes fueron ciudaes que vieron el so apoxéu al tornar Teotihuacán y, en dellos casos, nacieron precisamente nesi contestu. Acordies con dellos autores, estos nuevos poderes rexonales extrangularon a la gran metrópolis al quitala del accesu a les rutes comerciales.

=== Migraciones teotihuacanas dempués del colapsu ===
Anque l'orixe ya identidá de los grupos portadores de la [[cerámica Coyotlatelco]] son motivu d'alderique, esiste consensu en redol al fechu de que la so presencia ta rellacionada col cayente de la ciudá. La situación de Teotihuacán tuvo acompañada pol abandonu masivu de la ciudá, qu'empecipió alredor del añu 500 de la era común, acordies cola evidencia arqueolóxica nel norte de [[Morelos]] qu'amuesa la presencia de grupos teotihuacanos que se fundieron con pobladores locales y perdieron la so identidá cultural, probablemente como una estratexa pa escapar de la opresión del réxime teotihuacano.&lt;ref&gt;Nalda, 2007: 52.&lt;/ref&gt;

La diáspora teotihuacana establecer en llugares que taben fuera del dominiu de Teotihuacán mientres la fase Metepec (550-650 d. C.). Nesta dómina, la metrópolis apoderó nel norte de la cuenca de Méxicu, pero los pueblos alcontraos al sur y al poniente de la rexón atopábense fora de la so esfera d'influencia, como amuesa'l fechu de qu'haya pocos indicadores materiales de contautu con Teotihuacán por esos aldos. Por ello, l'oriente del Anáhuac, el norte de Morelos, el [[valle de Puebla-Tlaxcala|valle de Tlaxcala]] y el [[valle de Toluca]] absorbieron partes importantes de los grupos qu'abandonaron Teotihuacán.

Cola salida de los grupos portadores de la cultura teotihuacana, na cuenca de Méxicu repara un reacomodo demográficu y l'espardimientu de la cerámica de Coyotlatelco. Ente [[Azcapotzalco]] y [[Ecatepec]] alcuéntrase un grupu de poblaciones con esi tipu de cerámica que intervinó nel so espardimientu escontra'l [[valle de Toluca]].&lt;ref&gt;Sugiura, 2005.&lt;/ref&gt; Otru grupu correspuende a la cuenca de Chalco-Xochimilco. El terceru concéntrase en redol a [[cuetu Portezuelo|Portezuelo]], que tuvo de ser unu de los mayores asentamientos de la cuenca de Méxicu mientres l'[[periodu Epiclásico mesoamericanu|Epiclásico]] (c. 650-900). Un últimu grupu Coyotlatelco correspuende al que permaneció en Teotihuacán, onde ocuparon los conxuntos residenciales arruinaos. [[Tollan-Xicocotitlan|Tula]], [[Cacaxtla]], [[Cholula]] y [[Xochitécatl]] son puntos fora de la cuenca de Méxicu onde tamién s'atopó cerámica Coyotlatelco, anque en menor proporción.

== Urbanismu ==
&lt;div style=&quot;float:right; margin:0 0 0.5em 1em&quot;&gt;
{| {{tablaguapa}}
!colspan=4| Evolución de la superficie y población de Teotihuacán
|-
!align=&quot;center&quot;|Fase !align=&quot;center&quot;|Años

!align=&quot;center&quot;|Superficie !align=&quot;center&quot;|Población&lt;br
/&gt;
envalorada
|- 
|align=&quot;left&quot;|Tzacualli
|align=&quot;center&quot;|1-50 d. C.
|align=&quot;center&quot;|17 km²
|align=&quot;right&quot;|30&amp;nbsp;000
|-
|align=&quot;left&quot;|Miccaotli
|align=&quot;center&quot;|150-250 d. C.
|align=&quot;center&quot;|22.5 km²
|align=&quot;right&quot;|45&amp;nbsp;000
|-
|align=&quot;left&quot;|Tlamimilolpa
|align=&quot;center&quot;|250-450 d. C.
|align=&quot;center&quot;|22 km²
|align=&quot;right&quot;|65&amp;nbsp;000
|-
|align=&quot;left&quot;|Xolalpan
|align=&quot;center&quot;|450-650 d. C.
|align=&quot;center&quot;|20.5 km²
|align=&quot;right&quot;|85&amp;nbsp;000
|-
|align=&quot;left&quot;|Metepec
|align=&quot;center&quot;|650-750 d. C.
|align=&quot;center&quot;|20 km²
|align=&quot;right&quot;|70&amp;nbsp;000
|-
|align=&quot;left&quot;|Oxtotípac
|align=&quot;center&quot;|750-850 d. C.
|align=&quot;center&quot;|
|align=&quot;right&quot;|5000
|-
|colspan=4 align=&quot;center&quot;|&lt;small&gt;{{Versalita|Fonte}}: Matos Moctezuma, 2009: 62, sobre datos de René Millon, 1966.&lt;/small&gt;
|}
&lt;/div&gt;
La ciudá de Teotihuacán creció en redol a un plan urbanu estructurado en redol a dos exes axiales. La [[calzada de los Muertos]] ye la exa norte-sur, ente qu'hai otra avenida qu'empecipia en La Ciudadela y ye considerada la exa esti oeste. El [[río San Juan (estáu de Méxicu)|río San Juan]] foi esviáu del so cursu natural por que travesara perpendicularmente la calzada de los Muertos. Les exes principales de Teotihuacán cruciábense perpendicularmente, y en redol a ellos trazóse una [[retícula]] que sirvió de base pa la construcción de los edificios.

La planificación urbana de Teotihuacán tuvo d'adquirir la forma definitiva alredor del sieglu III de la era cristiana, cuando yá se construyeren la cuarta etapa de la [[pirámide de la Lluna]], [[La Ciudadela (Teotihuacán)|La Ciudadela]] y la [[pirámide del Sol]].&lt;ref&gt;Sugiyama y Sarabia, 2011: 39-40.&lt;/ref&gt; Les exes de la calzada de los Muertos y l'avenida Esti Oeste fueren definíos mientres la fase Tzacualli, que va abarca aprosimao de 1 a 150 d. C.&lt;ref name=&quot;Moragas_1&quot;&gt;Moragas y Sarabia, 2007.&lt;/ref&gt;

La calzada de los Muertos ye una amplia vía que travesaba la ciudá. Empieza na plaza frente a la pirámide de la Lluna y enllargar dos quilómetros escontra'l sur, cerca de [[Teopancaxco]]. L'avenida ta empobinada 15° 30' escontra l'este con respectu al norte astronómicu. Esta esviación ye la mesma que, con delles variaciones, reparar en toles construcciones teotihuacanas.&lt;ref name=&quot;Moragas_1&quot;&gt;Moragas y Sarabia, 2007.&lt;/ref&gt; En redol a esa gran avenida atópense los más importantes conxuntos monumentales de la ciudá, dedicaos principalmente a les actividaes relixoses. Ente otros, atópense sobre la calzada de los Muertos la pirámide del Sol, el [[templu de los Animales Mitolóxicos]] y el [[templu de Quetzalcóatl]]. El corazón de Teotihuacán taba constituyíu por estes y otres edificaciones dedicaes al cultu. Acomuñaos a ellos atópense na redoma los complexos residenciales destinaos a la élite. Ente estos atopa'l [[palaciu de Quetzalpapálotl]] y los conxuntos habitacionales de [[Yayahuala]], [[Tetitla]], [[Xala]] y [[Zacuala]].

En redol a la zona central entamábense los barrios onde vivíen los estratos baxos de la sociedá, los trabayadores agrícoles y artesanos, comerciantes y estranxeros. Acordies coles investigaciones arqueolóxiques, la ciudá llegó a tener alredor de dos mil conxuntos habitacionales nel so momentu de mayor apoxéu, qu'asocedió ente los sieglos [[sieglu II|II]] y [[sieglu V|V]]. Estes edificaciones fueron costantemente ampliaes y remocicaes pa satisfaer les necesidaes de la creciente población.&lt;ref&gt;Sugiyama y Sarabia, 2011: 40.&lt;/ref&gt; La superficie urbana creció rápido mientres la fase Tzacualli, cuando llegó a algamar aprosimao 20 km² de superficie y una población de 25 mil a 30 mil habitantes.&lt;ref name=&quot;Moragas_1&quot;&gt;Moragas y Sarabia, 2007.&lt;/ref&gt; Teotihuacán cuntaba con un sistema de servicios urbanos bien adelantráu. Destaca'l sistema de manexu de l'agua, tantu d'aquélla destinada al consumu cotidianu como de les agües residuales. La ciudá cuntó con una gran rede d'alcantarielles que contribuyó a saniar l'ambiente de la urbe y les sos decenes de miles d'habitantes.

La integración arquitectónica del plan urbanu de Teotihuacán ta rellacionada cola [[cosmovisión]] de la sociedá que la creó y cola redolada. Rescampla la rellación qu'esiste ente les construcciones más importantes y les formes de la [[sierra de Patlachique]] qu'arrodien el [[valle de Teotihuacán]].&lt;ref&gt;Uriarte, 2010: 53.&lt;/ref&gt; Les construcciones de Teotihuacán tán entamaes de tal manera qu'ufierten puntos d'observación astronómica, que converten a la ciudá nun gran observatoriu rellacionáu col cultu de les feches notables nel calendariu teotihuacano.
[[Ficheru:Teotihuacan panorama.jpg|center|thumb|800px|Vista panorámica de la calzada de los Muertos dende la plataforma cimera de la pirámide del Sol. A la estrema derecha de la imaxe repara la pirámide de la Lluna cola so plaza y al fondu la [[sierra de Patlachique]] (esquierda), al sur de Teotihuacán, y los cuetos Tonalan (centru) al poniente de la ciudá y [[cuetu Gordu (estáu de Méxicu)|Gordu]] (derecha), allugáu al norte.]]

== Arquiteutura ==
[[Ficheru:Teotihuacán, México, 2013-10-13, DD 48.JPG|thumb|250px|Vista de la calzada de los Muertos dende'l cume de la pirámide de la Lluna, en Teotihuacán.]]
{{AP|Arquiteutura de Teotihuacán}}

La gran vía ye de 40&amp;nbsp;metros y la so exa ta esviáu llixeramente escontra'l nordés, 15º 30' respectu al norte xeográficu.&lt;ref&gt;Broda, 2004: 21.&lt;/ref&gt;

A lo llargo de la cai atopen los edificios más importantes destinaos a templos, palacios y cases de personaxes d'altor. Ellí tán, amás de los dos grandes pirámides, la Casa del Sacerdote, el palaciu de Quetzalpapalotl (Quetzalmariposa), el palaciu de los Xaguares, la estructura de les caracolas emplumaes, el templu de Quetzalcóatl, la ciudadela y munches edificaciones más que nel so día fueron de gran guapura. N'unu de los aposentos afayaron pisos construyíos con dos capes de llámines de [[mica]] de 6 cm d'espesura, que fueron cubiertes más tarde con tezontle. El visitante puede contemplar esti interés siempres que lo pida al guardia de la cortil.

=== Los grandes basamentos ===
Tienen un nucleu fechu d'adobe. Dempués fueron revistíos de estuco y de piedra y añedieron un frisu afatáu con relieves xeométricos construyéronse como basamento d'un templu que se topaba na plataforma. Los españoles que llegaron nel [[sieglu XVI]], inda algamaron a ver los ídolos del [[Sol]] y de la [[Lluna]].
[[Ficheru:Piramide del Sol 072006.JPG|thumb|250px|Vista de la pirámide del Sol. Reparar en primer planu'l conxuntu arquiteutónicu que sirvía pa controlar l'accesu a la pirámide.]]

=== Pirámide del Sol ===
{{AP|pirámide del Sol}}
La pirámide del Sol ye'l mayor edificiu de Teotihuacán y el segundu en toa Mesoamérica, namái detrás de la [[Gran Pirámide de Cholula]]. Polos sos considerables dimensiones puede reparase a dellos quilómetros de distancia. Tien un altor de 63 metros, con una planta casi cuadrada d'aprosimao 225 metros per llau, polo que suel comparase cola [[pirámide de Keops]] en [[Guiza]] ([[Exiptu]]).

L'edificiu consta de cinco cuerpos troncocónicos superpuestos y una estructura adosada de tres cuerpos que nun algamar l'altor de la primer plataforma. La pirámide del sol allugar na banda oriental de la [[calzada de los Muertos]], práuticamente alliniada en forma perpendicular con esta vía. La imaxe actual de la pirámide correspuende a la restauración realizada por [[Leopoldo Batres]] ente [[1905]] y [[1910]], pos como parte de la conmemoración del [[Centenariu de la Independencia de Méxicu]] habilitáronse dellos edificios de la ciudá pa convertilos nun curiosu turísticu.&lt;ref&gt;Galindo y Klapp, 2009: 201.&lt;/ref&gt; La restauración de Batres foi criticada darréu por azotada ya incompleta,&lt;ref&gt;La restauración de Batres realizar en cinco años, lo que constitúi un tiempu récor pa un edificiu detales dimensiones. Cuando concluyó la obra de Batres, ordenóse dinamitar el material que l'arqueólogu nun pudo integrar na plataforma, pos consideró que yeren escombros (Galindo y Klapp, 2009: 201).&lt;/ref&gt; arriendes de que se realizó sobre concepciones de l'arquiteutura mesoamericana basaes nos modelos exipcios.

Nos entamos de Teotihuacán, el sitiu onde s'atopa la pirámide del Sol correspondía a una especie de muriu con base de turria y aventón vertical ensin asociación a otres estructures. L'usu que tuvo esta estructura desconozse, anque Sugiyama plantega que pudo sirvir pa delimitar un espaciu sagráu. La pirámide del Sol tuvo dos etapes constructives, mientres la primera práuticamente algamó les dimensiones que tien anguaño. L'usu de la pirámide del Sol y el significáu que tuvo pa los habitantes de Teotihuacán permanez como una incógnita.&lt;ref&gt;Sugiyama, 2011: 44.&lt;/ref&gt;

En [[1971]] [[Jorge Ruffier Acosta]] atopó un túnel so la pirámide, que'l so accesu atopar frente a la plataforma adosada. Los primeros investigadores del túnel ―al que se llama tamién “cueva sagrada”― supunxeron que se trataba d'un covarón natural que foi emplegada con propósitos rituales, lo qu'esplicaría la construcción del monumentu sobre ella. Sugiyama y el so equipu demostraron que la cueva foi cavada dafechu por humanos. La estructura del túnel recuerda a les [[tradición de les tumbes de tiru|baltes soterrañes]] d'[[Occidente de Mesoamérica|Occidente]] pos l'accesu llevar a cabu al traviés d'un tiru de 6.5 metros. El cuévanu enllargar escontra l'este por aprosimao 97 metros, a la fin del túnel―que práuticamente coincide col centru del edificiu atopa una cámara de cuatro lóbulos que, acordies cola hipótesis de Sugiyama, pudo contener una tumba real.
[[Ficheru:Teotihuacán, México, 2013-10-13, DD 46.JPG|thumb|250px|Vista de la pirámide de la Lluna dende'l sur de la plaza del mesmu nome.]]

=== Basamento piramidal de la Lluna ===
{{AP|pirámide de la Lluna}}
La pirámide de la Lluna ye unu de los edificios más antiguos de Teotihuacán. Mientres el sieglu XIX tamién se conoció como Meztli Iztácual, nome que [[Manuel Orozco y Berra]] recueye na so obra, onde sostién la hipótesis decimonónica de que Teotihuacán foi una ciudá tolteca.&lt;ref&gt;Orozco y Berra, 1983: 124.&lt;/ref&gt; El so forma final adquirir dempués de siete etapes constructives. Tien una planta aprosimao cuadrada de 45 metros per llau. Ye de tamañu menor que la Pirámide del Sol, pero atopar al mesmu altor por tar edificada sobre un terrén más eleváu. El so altor ye de 45 m. Al pie de esta pirámide atopó una estatua llamada Diosa de l'Agricultura que los arqueólogos asitien en dómina tolteca primitiva.

Esta pirámide alcuéntrase asitiada mui cerca de la del Sol, cerrando pel norte la cortil de la ciudá. Dende'l so escampada empecipia'l percorríu de la exa principal conocíu como Vía o Calzada de los Muertos.

=== La Ciudadela y la pirámide de la Culiebra Emplumada ===
{{AP|Ciudadela de Teotihuacán|Pirámide de la Culiebra Emplumada}}
[[Ficheru:Ciudadela - Blick zur Sonnenpyramide.jpg|thumb|250px|Vista de La Ciudadela escontra'l norte dende la plataforma adosada al Templu de Quetzalcóatl.]]
[[Ficheru:Facade of the Temple of the Feathered Serpent (Teotihuacán).jpg|thumb|250px|Reconstrucción de la pirámide de la Culiebra Emplumada nel [[Muséu Nacional d'Antropoloxía (Méxicu)|Muséu Nacional d'Antropoloxía]].]]
[[Ficheru:Teotihuacán, México, 2013-10-13, DD 87.JPG|thumb|Vista frontera del santuariu de la culiebra emplumada]]
La Ciudadela ye un conxuntu arquiteutónicu alcontráu na banda poniente de la calzada de los muertos, al sur del cursu del ríu San Juan. El conxuntu forma una gran plaza cuadrangular d'aprosimao 400 metros per llau y foi construyíu mientres la fase Miccaotli, ente los años [[150]] y [[250]] d. C. El conxuntu de La Ciudadela entiende tamién la [[pirámide de la Culiebra Emplumada]], a la qu'arrodien trece templos secundarios construyíos sobre una plataforma. Detrás del templu de les Culiebres Emplumaes atópense dos conxuntos habitacionales que pudieron tar acutaos pa la élite teotihuacana. Nel centru de la plaza atopa un adoratorio con cuatro escalinates que daben accesu a la plataforma. La Ciudadela convertir nel centru políticu, cultural y económicu de la ciudá de Teotihuacán, sitiu que correspondiera al conxuntu de la [[pirámide del Sol]] hasta entós. Les causes d'esi desplazamientu del centru de la ciudá son desconocíes, pero podría habese por cuenta de factores políticos.&lt;ref&gt;Matos Moctezuma, 2009: 45.&lt;/ref&gt;

La pirámide de la Culiebra Emplumada topar a una cierta distancia de los dos grandes pirámides, na '''Calzada de los muertos'''. Foi un descubrimientu [[Arqueoloxía|arqueolóxicu]] de [[1920]]. Taba soterráu por una pirámide de parés llises, ensin nengún tipu de ornamentación.

Nun principiu pensóse que les escultures qu'acompañen a les cabeces de culiebra emplumada, tratar de representaciones de Tlalóc, sicasí trátense de Cipactli, que quier dicir cocodrilu, esti personaxe foi bien importante yá que con él representaba'l primer día col que s'empecipiaba'l calendariu llunar de 260 díes. Ye por eso que'l templu de quetzalcoatl, pudo ser un templu edificáu al tiempu.

En payares de 2010, investigadores del [[Institutu Nacional d'Antropoloxía y Hestoria]] unviaron un carru [[robot]], llamáu Tlaloque I y diseñáu pol [[Institutu Politéunicu Nacional]], pa esplorar un túnel estrechu, a 8 metros de fondura y d'aprosimao 100 metros lliniales de fondu, allugáu xusto debaxo del templu. Al faer usu d'un georradar, llegar a la conclusión de que dichu túnel lleva a 3 cámares onde'l investigadores suponen tópense los restos de dellos personaxes importantes de Teotihuacán. Acordies con l'arqueóloga Verónica Ortega: «Lo primero qu'hubo pa faer adoración en Teotihuacán foi esti túnel y darréu punxeron un llugar yá sagráu, ende construyóse la [[Pirámide del Sol (Teotihuacán)|Pirámide del Sol]] [...] El recubrimientu ye totalmente de folla, [los teotihuacanos] traten de dar una apariencia llisa a estos murios, probablemente por que les persones que s'introduxeren equí nun se dieren cuenta que siguía'l túnel». Primeramente, esti llugar fuera topáu pola cultura mexica y, más apocayá, nos años 1970, anque nesti postreru nun se realizaron mayores afayos.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.eluniversal.com.mx/sociedad/6663.html|títulu=Un robot unvia imáxenes del túnel debaxo del templu de Quetzalcóatl |fechaaccesu=13 de payares de 2010|autor= Fernández Román, Emilio|fecha=11 de payares de 2010 |obra= L'Universal}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www2.esmas.com/noticierostelevisa/investigaciones-especiales/223008/el-inframundu-teotihuacanos|títulu= El inframundu de los teotihuacanos|fechaaccesu=13 de payares de 2010|autor= Madrigal, Guadalupe|fecha= 3 de payares de 2010|obra= Esmas.com}}&lt;/ref&gt;

=== Palaciu de Quetzalpapálotl ===
[[Ficheru:Columna 01 Quetzalpapálotl.JPG|thumb|250px|Columna nel palaciu de Quetzalpapálotl.]]
El palaciu de Quetzalpapálotl {{etimoloxía|náhuatl|quetzalli-papálotl|Camparina-quetzal, camparina de plumes, camparina preciosa}} ye una edificación que foi vivienda de la élite teotihuacana. Más específicamente, propúnxose que foi la residencia de los principales sacerdotes de Teotihuacán.&lt;ref&gt;Sodi, 1992: 97.&lt;/ref&gt; El palaciu de Quetzalpapálotl alcontrar nel ángulu suroeste de la plaza de la Lluna, detrás de la estructura 5 d'esti conxuntu. P'aportar al so interior hai que xubir una escalinata curiada por unos xaguares. Dende la plataforma sobre la que s'atopa l'edificiu ye posible baxar al patiu central del palaciu. Esti espaciu ta arrodiáu por pórticos qu'enmarquen los accesos a les cámares interiores del palaciu. Les columnes de piedra tán tallaes profusamente con representaciones de camparines y plumes de [[Pharomachrus mocinno|quetzal]], d'ende'l nome del palaciu. Nel tiempu que tuvo en funciones esta edificación, los relieves nes columnes fueron policromados. Los murios interiores tuvieron decoraos con motivos rellacionaos col cultu a la divinidá de l'agua. Una de les subestructuras d'esti edificiu ye'l patiu de los Xaguares. Los murios d'esta seición tán decoraos con escenes que representen a xaguares que porten [[penachu|penachos]] de plumes de quetzal y, frente a ellos, representaciones de cascoxos marinos y corazones humanos.

== Artes ==
{{AP|Arte de Teotihuacán}}

=== Pintura mural ===
Teotihuacán ye una de les ciudaes prehispániques que más pintura mural caltienen, importantes exemplos pueden atopase en Tepantitla, Tetitla, Atetelco, la Ventilla o nel Muséu de murales prehispánicos [[Beatriz de la Fuente]], nome de la fundadora del proyeutu La pintura mural prehispánica en Méxicu de la UNAM, que dende 1990 rexistra en fotografíes los murales d'esti sitiu. Nos estudios sobre la [[pintura mural prehispánica]] empobinaos por De la Fonte esplícase que la interdependencia ente pintura artesanal, pola disposición qu'estos tien nos espacios arquiteutónicos y les escenes describir básicamente como mitolóxiques. La pintura teotihuacana alcontrar nel esterior de los edificios nes turries y los tableros de los basamentos piramidales y nel interior, nos pórticos y nos cuartos y corredores. Según Sonia Lombardu, investigadora de dichu proyeutu, les primeres obres pictóriques daten de la fase Micaotli (150-200&amp;nbsp;d.&amp;nbsp;C.).

== La lleenda ==
Foi tamién el padre Sahagún quien recoyó de boca de los mexicas la lleenda que fala sobre la creación del Sol y la Lluna, los dioses a quien tán dedicaes los dos magnífiques pirámides. Diz asina:

{{cita|Primero que hubiera día, axuntáronse los dioses en Teotihuacán y dixeron, ''¿Quién va allumar el mundu?'' Un dios ricu (Tecuzitecatl), dixo ''yo tomo'l cargu d'allumar el mundu''. ''¿Quién va ser l'otru?'', y como naide respondía, ordenar a otru dios que yera probe y bubosu (Nanahuatzin). Dempués del nomamientu, los dos empezaron a faer penitencia y a alzar oraciones. El dios ricu ufiertó plumes pervalibles d'una ave que llamaben '''quetzal''', pelotes d'oru, piedres precioses, [[coral (animal)|coral]] y [[inciensu]] de [[copal]]. El bubosu (que se llamaba '''Nanauatzin'''), ufiertaba cañes verdes, boles de [[segáu]], escayos de [[maguey]] cubiertes cola so sangre, y en llugar de copal, ufiertaba les postíes de les sos bubas. A la media nueche terminóse la penitencia y empezaron los oficios. Los dioses regalaron al dios ricu un formosu plumaxe y una chaqueta de llenzu y al dios probe, una estola de papel. Dempués encendieron fueu y ordenaron al dios ricu que se metiera dientro. Pero tuvo mieu y echóse pa tras. Intentar de nuevu y volvió pa tras, asina hasta cuatro veces. Entós tocó-y el vez a Nanauatzin que cerró los güeyos y metióse nel fueu y amburó. Cuando'l ricu ver, asonsañó-y. De siguío entró una águila, que tamién se quemar (por eso'l [[águila]] tien les plumes ''hoscas'', color moricu bien escuru o ''negrestinas'', color coritu); dempués entró un [[Panthera onca|tigre]] que se xamuscó y quedó enllordiáu de blancu y negru. Los dioses sentáronse entós a esperar de qué parte saldría Nanauatzin; miraron escontra [[Oriente]] y vieron salir el Sol bien coloriáu; non podíen miralu y echaba rayos perdayures. Volvieron mirar escontra Oriente y vieron salir la Lluna. De primeres los dos dioses resplandíen por igual, pero unu de los presentes refundió un [[coneyu]] a la cara del dios ricu y de esa manera menguó-y el rellumada. Toos quedáronse quietos sobre la tierra; dempués decidieron morrer pa dar d'esa manera la vida al Sol y la Lluna. Foi l'Aire quien s'encargó de matalos y de siguío el Vientu empezó a soplar y a mover, primero al Sol y más tarde a la Lluna. Por eso sale'l Sol mientres el día y la Lluna más tarde, pela nueche.}}

Esta lleenda esplica asina mesmu l'orixe del nome ''Teōtihuácān'' 'llugar onde fueron fechos los dioses' yá que acordies cola lleenda ye ende onde dos dioses, el sol y la lluna, empezaron a ser dioses ([[náhuatl]] ''teōti'' 'ser [un] dios', ''teōtia'' 'convertir [a daquién] en [un] dios', ''teōtihua'' 'ser tresformáu en dios').

Según la lleenda, sería en Teotihuacán onde los dioses naceríen. Nesti llugar onde'l Sol y la Lluna alzar escontra'l cielu, como atestigüen los dos pirámides que-yos consagraron.
Nun ye estelante que toles civilizaciones del pandu mexicanu dixeren baxar de la civilización de Teotihuacán. El sitiu ye grandiosu y tan pimpanu que paez realmente ser construyíu por dioses.

Pero nun sabemos casi nada de los homes que poblaron esta ciudá nel sieglu II de la nuesa era. La ciudá cuntaba con más de 100.000 habitantes nel so apoxéu. Teotihuacán foi destruyida nel [[sieglu VII]], ensin que se sepan les razones. La ciudá taba desprovista de fortificaciones y les pintures descubiertes nun presenten nengún rastru de violencia.

Sicasí, Teotihuacán influyiría enforma al área mesoamericana. Toles civilizaciones avanzaes de la rexón incorporaron l'estilu Teotihuacán al so [[arquiteutura de Teotihuacán|arquiteutura]], como atestigüen les representaciones de [[Quetzalcoatl]], la famosa &quot;culiebra emplumada&quot; que s'atopa práuticamente en tolos sitios arqueolóxicos de Méxicu y Guatemala.

=== Aveníes principales ===
Tal como ta configurada puede deducise que tuvo un cuidadosu trabayu de planificación. Apréciense cuatro zones o exes principales. De norte a sur estiende l'avenida principal, la ''calzada de los Muertos''. Apocayá afayóse perpendicular a ella la otra exa, constituyíu por dos calles que traviesen la Ciudadela y que nun son visibles na actualidá. Los arqueólogos llamar ''Avenida Esti'' y ''Avenida Oeste''.

La ciudá taba bien estremada en barrios y centru de ceremonial relixosu, onde s'atopaben los edificios d'actividaes alministratives y los grandes palacios, amás de los templos y les grandes edificaciones (pirámides).

Los sacerdotes teníen un papel destacáu tantu na relixón, como na alministración. Los arquiteutos y los artistes yeren bien consideraos y teníen talleres especializaos. En cuanto al cuerpu militar, conozse bien pocu, sábese que nun yera una sociedá militarista, anque na dómina final apaecieron con más frecuencia les representaciones de militares na pintura mural.

== Deidaes ==
Dientro de los dioses más relevantes:
* [[Tláloc]]: dios de l'agua y agricultura.
* [[Quetzalcóatl]]: dios de la sabiduría.
* [[Chalchiuhtlicue]]: diosa de ríos y mares.
* [[Huehuetéotl]]: dios del fueu.
* [[Tezcatlipoca]]: dios del cielu y de la tierra.

== Esploraciones arqueolóxiques en Teotihuacán ==
Teotihuacán foi oxetu d'interés dende la dómina prehispánica de [[Mesoamérica]]. Les primeres escavaciones realizaes nel llugar correspuenden al [[Periodu Posclásico mesoamericanu|Posclásico]] mesoamericanu (ss. X-XVI). Los mexicas escavaron la ciudá en busca d'oxetos preciosos que depués incluyeron nes ufriendes qu'asitiaron so los sos edificios. Nes escavaciones en [[Méxicu-Tenochtitlan]] fueron rescataos dellos d'estes muertes.

== Discutiniu por espectáculos en Teotihuacán ==
A entamos del mes d'[[avientu]] de [[2008]], con aprobación del [[Institutu Nacional d'Antropoloxía y Hestoria]] y con sofitu de la Secretaria de Turismu Federal empezar a montar un proyeutu de lluces y soníu nes Pirámides de Teotihuacán, llamáu ''Rellumada teotihuacano''.&lt;ref name=&quot;ref_duplicada_1&quot;&gt;[http://www.jornada.unam.mx/2008/12/24/index.php?section=cultura&amp;article=a03n1cul Suspende'l INAH les obres de la Rellumada teotihuacano] [[La Jornada]], 24 d'avientu de 2008&lt;/ref&gt; Esti montaxe foi condergáu primeramente polos trabayadores del [[INAH]] y miembros del so sindicatu d'académicos y trabayadores. El [[23 d'avientu]] de [[2008]] la [[Comisión Permanente del Congresu de la Unión de Méxicu]] pidió la suspensión de les obres por considerar qu'estropiaben la estructura de les mesmes.&lt;ref&gt;[http://www.jornada.unam.mx/2008/12/23/index.php?section=cultura&amp;article=a05n1cul Pide'l Congresu al INAH detener obres qu'estropien les pirámides de Teotihuacán] [[La Jornada]], 23 d'avientu de 2008&lt;/ref&gt; El INAH suspendió un día dempués les obres.&lt;ref name=&quot;ref_duplicada_1&quot; /&gt;

Sicasí, más tarde siguiéronse les obres argumentando una derrama económica a la rexón y l'impulsu d'un corredor turísticu, a pesar de la oposición y de les protestes per parte, ente otros, de Cuauhtémoc Velasco, líder sindical del [[INAH]] señalando que los daños afectaben la estructura de les Pirámides.&lt;ref&gt;[http://www.jornada.unam.mx/2008/12/27/index.php?section=cultura&amp;article=a03n1cul Sigue vixente'l proyeutu de lluz y soníu en Teotihuacán: Peña Nieto] [[La Jornada]], 27 d'avientu de 2008&lt;/ref&gt; Dempués, el [[7 de xineru]] de [[2009]] d'empezó a llevantar los rieles instalaos nes Pirámides por bloques de concretu.&lt;ref&gt;[http://www.jornada.unam.mx/2009/01/08/index.php?section=cultura&amp;article=a02n1cul Remplazan rieles con bloques de concretu na Pirámide del Sol] [[La Jornada]], 8 de xineru de 2009&lt;/ref&gt;

Dar a conocer que'l grupu empresarial, &quot;Grupu Mundu&quot; yera l'encargáu d'executar l'espectáculu de lluces, con rexistru de yá haber montando espectáculos en [[Tulum]] y [[Chichén Itzá]] y que fueren contrataos pol Secretariu de Turismu del Gobiernu del [[Estáu de Méxicu]], [[Alfredo del Mazo Maza]].&lt;ref&gt;[http://www.jornada.unam.mx/2009/01/06/index.php?section=cultura&amp;article=a36n1cul Grupu Mundu alteria la redolada de Teotihuacán] [[La Jornada]], 6 de xineru de 2009&lt;/ref&gt; fechu que foi confirmáu'l [[10 de xineru]] de [[2009]].&lt;ref&gt;[http://www.jornada.unam.mx/2009/01/10/index.php?section=cultura&amp;article=a04n1cul Grupu Mundu “sí participó” na perforación en Teotihuacán] [[La Jornada]], 10 de xineru de 2009&lt;/ref&gt;

El [[11 de xineru]] del mesmu añu informóse que siguíen los trabayos nes pirámides, amás que Peña Nieto unvió un representante del so gobiernu a convencer al Sindicatu y los habitantes del conceyu con argumentación que foi refugada por dambos.&lt;ref&gt;[http://www.jornada.unam.mx/2009/01/11/index.php?section=cultura&amp;article=a02n1cul Les parafuses nun cesen de sonar dende va selmanes: vecinos] [[La Jornada]], 11 de xineru de 2009&lt;/ref&gt; El [[13 de xineru]] de [[2009]] el Conseyu Internacional de Monumentos y Sitios, adscritu a la [[Organización de les Naciones Xuníes pa la Educación, la Ciencia y la Cultura]] dictaminó que les obres nel sitiu teníen de detenese, mentando que ''El gobiernu llocal empezó “al aviesu” el proyeutu multimedia'' y que ''Les aiciones son reversibles, pero afecten l'autenticidá del sitiu'' y que “nun esiste un proyeutu ellaboráu por un especialista en llume”.&lt;ref&gt;[http://www.jornada.unam.mx/2009/01/14/index.php?section=cultura&amp;article=a03n1cul Icomos-Méxicu dictamina que se deben parar obres en Teotihuacán] [[La Jornada]], 14 de xineru de 2009&lt;/ref&gt; El [[INAH]] respondió que les obres fueren suspendíes, pero sicasí'l voceru de l'alministración de la cortil histórica desmintió esi fechu.&lt;ref&gt;[http://www.jornada.unam.mx/2009/01/15/index.php?section=cultura&amp;article=a03n1cul Versiones atopaes sobre posible frenu a trabayos en Teotihuacán] [[La Jornada]], 15 de xineru de 2009&lt;/ref&gt;

El Secretariu de Turismu de Peña Nieto afirmó que cuntaben col sofitu del [[INAH]] y [[FONATUR]] pa esti proyeutu, que'l mesmu tendría un corredor turísticu pel mediu, con un proyeutu de rieles qu'implicaría una instalación na Calzada de los Muertos de dicha zona arqueolóxica, un proyeutu de hotelería de luxu y la &quot;pernocta&quot; de los visitantes na zona.&lt;ref&gt;[http://www.jornada.unam.mx/2009/01/20/index.php?section=cultura&amp;article=a05n1cul Rellumada teotihuacano cuenta con “l'aval del INAH y del Fonatur”] [[La Jornada]], 20 de xineru de 2009&lt;/ref&gt; Darréu la Comisión de Cultura de la [[Cámara de Diputaos de Méxicu]], el [[21 de xineru]] condergo les obres na zona,&lt;ref&gt;[http://www.jornada.unam.mx/2009/01/22/index.php?section=cultura&amp;article=a04n1cul Tayante refugu de la Comisión de Cultura al show multimedia] [[La Jornada]], 22 de xineru de 2009&lt;/ref&gt; y nel so reporte final afirmó que “detectamos la falta de publicación de les obres d'instalación de lluz y soníu na páxina del INAH, tal como lo señalen los artículos 82 y 83 de la Llei Federal de Presupuestu y Responsabilidá Hacendaria y el Presupuestu de Egresos de la Federación”.&lt;ref&gt;[http://www.jornada.unam.mx/2009/01/23/index.php?section=cultura&amp;article=a04n1cul El gobiernu del Edomex arrincó show mediáticu con “permisu de facto” del INAH] [[La Jornada]], 23 de xineru de 2009&lt;/ref&gt;

La [[Comisión Permanente del Congresu de la Unión de Méxicu]] volvió'l [[28 de xineru]] a condergar la instalación del espectáculu de lluces y ordenó la creación d'una mesa d'espertos pa evaluar los daños a la zona, mientres el [[INAH]] y el Gobiernu del [[Estáu de Méxicu]] siguen aportunando que nun había daños nes mesmes.&lt;ref&gt;[http://www.jornada.unam.mx/2009/01/29/index.php?section=cultura&amp;article=a04n2cul “De nenguna manera causaron daños físicos a les estructures arqueolóxiques”, aportuna'l INAH][[La Jornada]], 29 de xineru de 2009&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.jornada.unam.mx/2009/01/25/index.php?section=cultura&amp;article=a03n1cul “Nun hai daños en Teotihuacán; la tema politizóse”, consideró Alfonso de Maria] [[La Jornada]], 25 de xineru de 2009&lt;/ref&gt;

Informóse finalmente que'l Sindicatu de Trabayadores del [[INAH]] interpunxo un amparu con cuenta de detener les obres en Teotihuacán, mientres espertos n'arqueoloxía determinaron que s'estropió la piedra orixinaria coles perforaciones que se realizaren.&lt;ref&gt;[http://www.jornada.unam.mx/2009/01/29/index.php?section=cultura&amp;article=a04n1cul Documentan espertos furos en piedra orixinaria de Teotihuacán] [[La Jornada]], 29 de xineru de 2009&lt;/ref&gt;

== Información turística ==
[[Ficheru:PyramidSunEquinox1.JPG|thumb|200px|Vista de la pirámide del Sol nel equinocciu de primavera de 2010.]]
[[Ficheru:Teotihuacán-5954.JPG|thumb|Pirámide del Sol, vista aérea.]]
[[Ficheru:FacadeAcolman2.JPG|thumb|200px|En redol a Teotihuacán hai otros sitios d'interés turísticu. Na imaxe, el conventu de San Agustín en [[Acolman de Nezahualcóyotl]].]]
La Zona Arqueolóxica de Teotihuacán alcuéntrase dientro del términu municipal de [[San Juan Teotihuacán]] ([[estáu de Méxicu]]), dellos quilómetros al oriente de [[Teotihuacán d'Aresta]], que ye la cabecera del conceyu. Atopar a 45 quilómetros de la [[Ciudá de Méxicu]]. Ye la zona arqueolóxica que recibe mayor númberu de visitantes en Méxicu, sobre sitios como [[Chichén Itzá]] ([[Yucatán]]) y [[Monte Albán]] ([[Oaxaca]]). De normal, son les fines de selmana los díes en que Teotihuacán tien mayor arribación de turistes. Nel [[equinocciu]] de [[primavera]], grupos de creyentes esotéricos alleguen a Teotihuacán y otres zones arqueolóxiques a «recargar enerxía», pos esiste la creencia popular de que les pirámides prehispániques mexicanes son puntos enerxéticos. Nel equinocciu de la primavera de [[2010]], Teotihuacán recibió 70&amp;nbsp;358&amp;nbsp;visitantes.&lt;ref&gt;[http://equinoccio.cultura-inah.gob.mx/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=19&amp;Itemid=24 «Equinocciu 2010, con saldu blancu»]. Nel sitiu del equinocciu del INAH. 22 de marzu de 2010. Consultáu'l 11 de febreru de 2011.&lt;/ref&gt;

El sitiu ye alministráu pol Institutu Nacional d'Antropoloxía y Hestoria ([[INAH]]) de Méxicu. El conxuntu abiertu al públicu cubre una superficie de 2.5 km² y correspuende al Área Central de Monumentos incluyida na zona protexida por decretu del gobiernu federal mexicanu en [[1988]].&lt;ref&gt;Ortega Cabrera, 2003: 59.&lt;/ref&gt; L'horariu de visita a la zona arqueolóxica ye de 8 a 17 hores, y pa los museos ye de 8 a 18 hores. La entrada ye llibre p'adultos mayores con identificación del [[Inaplen]], según pa neños, estudiantes y profesores con identificación escolar. Los domingos l'accesu ye llibre pa tolos mexicanos. Sicasí, los visitantes estranxeros tienen de pagar boletu cualquier día del añu.&lt;ref&gt;Roura, 2003: 81.&lt;/ref&gt;

Pa llegar al conxuntu monumental dende esi puntu puede llegase pela autopista a les Pirámides dende la zona d'[[Indios Verdes]] ([[Gustavo A. Maderu (Distritu Federal)|Gustavo A. Maderu, D. F.]]) o pela carretera federal Méxicu-Tulancingo a partir de [[Tepexpan]]. Dende otres ciudaes del centru de Méxicu ―como [[Santiago de Querétaro|Querétaro]], [[Tula de Allende|Tula]], [[Pachuca de Soto|Pachuca]], [[Tlaxcala de Xicohténcatl|Tlaxcala]] y [[Puebla de Zaragoza|Puebla]]― ye posible llegar al traviés del [[Arcu Norte de la Ciudá de Méxicu|Arcu Norte]] hasta'l entronque cola carretera a [[Tulancingo de Bravo|Tulancingo]].

Esisten autobuses que cubren el trayeutu ente la capital mexicana y Teotihuacán. La llinia Autobuses Teotihuacanos empresta serviciu con frecuencia de 45 minutos a partir de la [[Terminal Central d'Autobuses del Norte]], faciendo dalgunes escales antes de llegar a Teotihuacán pela autopista a les Pirámides. Autobuses del Valle de Méxicu brinda serviciu ordinariu a partir del metro San Llázaro, tomando l'Avenida Central que traviesa [[Ciudá Nezahualcóyotl]] pol aldu d'Aragón.

Teotihuacán d'Aresta y [[San Martín de les Pirámides]] cunten con dellos hoteles que les sos habitaciones cotizar acordies cola calidá del serviciu qu'ufierten y la temporada en que se visita. Na redoma de la zona arqueolóxica atópense dellos hoteles de luxu y árees p'acampar. La ufierta gastronómica na rexón tamién ye variada. Numberosos restoranes y fondes ufierten la cocina tradicional de la cuenca de Méxicu. Ente dellos platos representativos que pueden atopase en Teotihuacán atópense la barbacoa, el coneyu al carbón, los [[mixiote]]s, el [[pulque]] y toa clase d'[[antojitos mexicanos|antojitos]] preparaos a base de [[maíz]].

Per otra parte, ufiértase un espectáculu de lluces proyeutaes na pirámide. Les visites son na nueche ya inclúin un percorríu pola calzada de los muertos y una maraviyosa proyeición na pirámide. Los audiu empones pueden ser configuraes en cualquier idioma, polo que cualquier persona puede dir a esta visita. La visita dura aprosimao dos hores y persones de cualquier edá pueden asistir, yá que nun ye un percorríu bien llargu nin cansáu.

== Ver tamién ==
&lt;div style=&quot;font-size:100%; column-count:2;&quot;&gt;
* [[Átlatl Cauac]]
* [[Cerámica Anaranxáu Delgado]]
* [[Cerámica Anaranxáu San Martín]]
* [[Cuicuilco]]
* [[Cihuacóatl|Diosa Cihuacóatl]]
* [[Gran Diosa de Teotihuacán]]
* [[Monte Albán]]
* [[Periodu Clásicu mesoamericanu]]
* [[Periodu Epiclásico mesoamericanu]]
* [[Teopancaxco]]
* [[Tikal]]
&lt;/div&gt;

== Nuevos descubrimientos fonte de nueves teoríes ==
* 26/05/2011 Topen nuevu túnel en Templu de la Culiebra Emplumada&lt;ref&gt;[http://www.excelsior.com.mx/2011/05/26/comunidá/740039 Topen nuevu túnel en Templu de la Culiebra Emplumada]&lt;/ref&gt;
* 15/12/2011 Nuevos descubrimientos na Pirámide del Sol de Teotihuacán&lt;ref&gt;[http://artesanosdeltiempo.wordpress.com/2011/12/15/nuevos-descrubrimientos-en-la-piramide-del sol-de-teotihuacan-por-alberto-aveleyra/ Nuevos descubrimientos na Pirámide del Sol de Teotihuacán]&lt;/ref&gt;
* 25/01/2013 Topen 33 entierros humanos cerca de les pirámides de Teotihuacán&lt;ref&gt;[http://www.excelsior.com.mx/2012/01/25/nacional/805313 Topen 33 entierros humanos cerca de les pirámides de Teotihuacán]&lt;/ref&gt;
* 12/02/2013 Arqueólogos afayen nueva y gran figura de Huehueteotl (Deidá Vieya) dientro del Templu o Pirámide del Sol, que pudiera indicar que la estructura usar pa celebraciones del Fueu Nuevo o Fin d'Añu.[http://mexico.cnn.com/entretenimiento/2013/02/12/arqueologos-afayen-escultura-de-190-quilos-dientro-de-la-piramide-del sol arqueologos-afayen-escultura-de-190-quilos-dientro-de-la-piramide-del sol]
* 23/04/2013 Robot afaya trés cámares soterrañes en Teotihuacán&lt;ref&gt;[http://www.fayerwayer.com/2013/04/mexico-robot-afaya-trés-camaras-subterraneas-en-teotihuacan/ Méxicu: Robot afaya trés cámares soterrañes en Teotihuacán]&lt;/ref&gt;
* 29/10/2014 Arqueólogos revelen l'afayu de más de 50&amp;nbsp;000&amp;nbsp;oxetos nun túnel debaxo del templu de la Culiebra en Teotihuacán&lt;ref&gt;[http://www.inah.gob.mx/boletin/17-arqueologia/7409-abondosa-ufrienda-estragal-de-camaras-so-el templu-de-la culiebra emplumada Abondosa ufrienda, estragal de cámares sol Templu de la Culiebra Emplumada]&lt;/ref&gt;

== Galería d'imáxenes ==
&lt;gallery mode = packed heights = 100px&gt;
Teotihuacán, México, 2013-10-13, DD 12.JPG
Teotihuacán, México, 2013-10-13, DD 13.JPG
Teotihuacán, México, 2013-10-13, DD 19.JPG
Teotihuacán, México, 2013-10-13, DD 23.JPG
Teotihuacán, México, 2013-10-13, DD 27.JPG
Teotihuacán, México, 2013-10-13, DD 32.JPG
Teotihuacán, México, 2013-10-13, DD 34.JPG
Teotihuacán, México, 2013-10-13, DD 35.JPG
Teotihuacán, México, 2013-10-13, DD 37.JPG
Teotihuacán, México, 2013-10-13, DD 39.JPG
Teotihuacán, México, 2013-10-13, DD 51.JPG
Teotihuacán, México, 2013-10-13, DD 53.JPG
Teotihuacán, México, 2013-10-13, DD 55.JPG
Teotihuacán, México, 2013-10-13, DD 54.JPG
Teotihuacán, México, 2013-10-13, DD 61.JPG
Teotihuacán, México, 2013-10-13, DD 62.JPG
Teotihuacán, Méxicu, 2013-10-13, DD 63.JPG
&lt;/gallery&gt;

== Notes ==
{{llistaref}}

=== Bibliografía ===
* {{Versalita|Adriano Morán}}, Carmen Cristina y Emily {{Versalita|McClung de Tapia}} (2008). «Trees and shrubs: the use of wood in pre-hispanic Teotihuacán». ''Journal of Archaeological Science'' (35): 2927-2936. Versión electrónica nel sitiu de Elsevier, consultada'l 2 de febreru de 2010.
* [[Pedro Armillas|{{Versalita|Armillas}}, Pedro]] (1991). «Teotihuacán, Tula y los tolteques: les cultures post-arcaiques y pre-azteques del centru de Méxicu. Escavaciones y estudios. 1922-1950». En {{Versalita|Rojas Rabiela}}, Teresa (ed., 1992): 193-232.
* A&lt;small&gt;NGULO&lt;/small&gt;, Jorge (1997). ''Teotihuacán: El procesu d'evolución cultural reflexáu nel so desenvolvimientu urbanu-arquiteutónicu''. Tesis doctoral. Ciudá de Méxicu: Facultá d'Arquiteutura ([[Universidá Nacional Autónoma de Méxicu|UNAM]]).
* [[Brigitte Boehm de Lameiras|{{Versalita|Boehm de Lameiras}}, Brigitte]] (1995). «Subsistence, social control of resources and the developement of complex society in the Valley of Mexico». En John {{Versalita|Gledhill}}, Barbara {{Versalita|Bender}}, Mogens Trolle {{Versalita|Larsen}} (eds., 1995): 89-100.
* [[Johanna Broda|{{Versalita|Broda}}, Johanna]] (2004). [http://www.iih.unam.mx/publicaciones/revistas/nahuatl/pdf/ecn35/704.pdf «La perceición de la llatitú xeográfica y l'estudiu del calendariu mesoamericanu»]. ''Estudios de Cultura Náhuatl'' (35): 15-43. Ciudá Universitaria: Institutu d'Investigaciones Antropolóxiques.
* [[Lyle Campbell|{{Versalita|Campbell,}} Lyle]] (2000). ''American Indian languages: The historical linguistics of Native America''. Oxford: [[Oxford University Press]].
* {{Versalita|Cook de Leonard}}, Carmen (1953). ''L'orixe de la cerámica anaranxáu delgada»''. Tesis de maestría. Ciudá de Méxicu: [[Escuela Nacional d'Antropoloxía y Hestoria]].
* [[Christian Duverger|D&lt;small&gt;UVERGER&lt;/small&gt;, Christian]] (2007). ''El primer mestizaje. La clave pa entender el pasáu mesoamericanu''. Ciudá de Méxicu: Taurus.
* [[Enrique Florescano|F&lt;small&gt;LORESCANO&lt;/small&gt;, Enrique]] (2004). ''Quetzaclcóatl y los mitos fundadores de Mesoamérica''. Ciudá de Méxicu: [[Editorial Santillana|Santillana]].
* {{Versalita|Gledhill}}, John; {{Versalita|Bender}}, Barbara; {{Versalita|Larsen}}, Mogens Trolle (eds., 1995). ''State and society: the emergence and development of social hierarchy and political centralization''. [[Londres]]: [[Routledge]].
* {{Versalita|Gonzalez}}, S.; D. {{Versalita|Huddart}}; L. {{Versalita|Morett-Alatorre}}; J. {{Versalita|Regueru-Cabrales}} y O.J. {{Versalita|Polacu}} (2001). [http://www.sovraintendenzaroma.it/content/download/4924/63039/file/704_706.pdf «Mammoths, volcanism and early humans in the basin of Mexico during the Late Pleistocene/Early Holocene»]. Trabayu presentáu en ''The World of Elephants. International Congress''. [[Roma]]. Versión electrónica consultada'l 2 de marzu de 2011.
* [[Terrence Kaufman|{{Versalita|Kaufman}}, Terrence]] (1976). «Archaeological and Linguistic Correlations in Mayaland and Associated Areas of Meso-America». ''World Archaeology'' 8(1): 101–118. ISSN 0043-8243.
* L&lt;small&gt;ÓPEZ&lt;/small&gt; A&lt;small&gt;USTIN&lt;/small&gt;, Alfredo y Leonardo L&lt;small&gt;ÓPEZ&lt;/small&gt; L&lt;small&gt;UJÁN&lt;/small&gt; (1999). ''Mitu y realidá de Zuyuá''. Ciudá de Méxicu: [[Fondu de Cultura Económica|FCE]].
* ---------- (2001). ''El pasáu indíxena''. Ciudá de Méxicu: FCE.
* [[Emily McClung de Tapia|{{Versalita|McClung de Tapia}}, Emily]] (2003). «El paisaxe prehispánico del valle de Teotihuacán». ''Arqueoloxía Mexicana'', XI(64): 36-41. Ciudá de Méxicu: INAH-Raigaños.
* [[Carlos Montemayor|M&lt;small&gt;ONTEMAYOR&lt;/small&gt;, Carlos]] (coord., 2007). ''Diccionariu del náhuatl nel español de Méxicu''. Ciudá de Méxicu: [[Gobiernu del Distritu Federal|GDF]]-UNAM.
* [[René Millon|{{Versalita|Millon}}, René]] (1966). «Estensión y población de la ciudá de Teotihuacán. Un cálculu provisional». En ''XI Mesa Redonda Teotihuacán'': 57-78. Ciudá de Méxicu: Sociedá Mexicana d'Antropoloxía.
* -------- (1993). «The place where time began». En {{Versalita|Berrin}}, Kathleen y {{Versalita|Pasztory}}, Esther (eds). ''Teotihuacán, Art from the City of the Gods''. Thames &amp; Hudson.
* M&lt;small&gt;ORAGAS&lt;/small&gt; S&lt;small&gt;EGURA&lt;/small&gt;, Natalia y Alejandro S&lt;small&gt;ARABIA&lt;/small&gt; (2007). [http://www.ucm.es/info/arqueoweb/numbero8_2/moragassarabia.htm «Teotihuacán»]. ''Arqueoweb'', 8(2) s/f. [[Madrid]]: [[Universidá Complutense de Madrid]].
* [[Enrique Nalda|{{Versalita|Nalda}}, Enrique]] (2007). «Epiclásico (650-900 d. C.). Cayida de Teotihuacán y nueves formes d'organización». En ''Arqueoloxía Mexicana'', XV(86): 50-53. Ciudá de Méxicu: INAH-Raigaños.
* [[Christine Niederberger|{{Versalita|Niederberger}}, Christine]] (1976). ''Zohapilco. Cinco milenio de oupacion humana nun sitiu llacustre de la cuenca de Méxicu''. [[Ciudá de Méxicu]]: [[Secretaría d'Educación Pública (Méxicu)|SEP]]-[[INAH]].
* [[Manuel Orozco y Berra|{{Versalita|Orozco y Berra}}, Manuel]] (1957). «Teotihuacán y los tolteques». En [[Miguel Llión-Portiella|{{Versalita|Llión-Portiella}}, Miguel]]. ''De Teotihuacán a los azteques: antoloxía de fontes ya interpretaciones históriques'', 123-129. Ciudá de Méxicu: [[Universidá Nacional Autónoma de Méxicu|UNAM]].
* O&lt;small&gt;RTEGA&lt;/small&gt; C&lt;small&gt;ABRERA&lt;/small&gt;, Verónica (2003): «El patrimoniu arqueolóxicu de Teotihuacán. Responsabilidá social». ''Arqueoloxía Mexicana'', XI(64): 58-61. Ciudá de Méxicu: INAH-Raigaños.
* {{Versalita|Pasztory}}, Esther (1997). ''Teotihuacán: an experiment in living''. [[Norman]]: University of Oklahoma Press.
* R&lt;small&gt;ICE&lt;/small&gt;, Prudence M. (2007). ''Maya calendar origins: monuments, mythistory, and the materialization of time''. [[Austin]]: University of Texas Press.
* {{Versalita|Rivera Uria}}, Ma. Yazmín, Sergey {{Versalita|Sedov}}, Elizabeth {{Versalita|Solleiro Rebolledo}}, Julia {{Versalita|Pérez Pérez}}, Emily {{Versalita|McClung}}, Alfredo {{Versalita|González}} y Jorge {{Versalita|Gama Capo}} (2008). «Degradación ambiental nel valle Teotihuacán: evidencies xeolóxiques y paleopedológicas». ''Boletín de la Sociedá Xeolóxica Mexicana'', 59(2): 203-217. Versión electrónica consultada'l 2 de febreru de 2010.
* [[Evelyn Rattray|{{Versalita|Rattray}}, Evelyn]] (1979). [http://www.revistas.unam.mx/index.php/antropologia/article/download/24176/pdf_864 «La cerámica de Teotihuacán: rellaciones esternes y cronoloxía»]. En ''Añales d'Antropoloxía'', 16: 51-70. Ciudá de Méxicu: Institutu d'Investigaciones Antropolóxiques ([[Universidá Nacional Autónoma de Méxicu|UNAM]]).
* ---------- (1990). «New Findings on the Origins of Thin Orange Ceramics». En ''Ancient Mesoamerica'', 2(1): 181 - 195. Cambridge: [[Cambridge University Press]].
* {{Versalita|Rojas Rabiela}}, Teresa (ed.). ''Pedro Armillas: vida y obra. Volume 1''. Ciudá de Méxicu: Ciesas.
* {{Versalita|Roses Carbayos}}, Alejandro (1998). «La ciudá nel castru». En [[Teodoro González de Llión|{{Versalita|González de Llión}}, Teodoro]], Alejandro {{Versalita|Roses Carbayos}}, [[Alberto Kalach|Alberto {{Versalita|Kalach}}]] y Rafael {{Versalita|Quadri de la Torre}}, ''La ciudá y los sos llagos'': 13-40. Ciudá de Méxicu: Institutu de Cultura de la Ciudá de Méxicu-Clío.
* R&lt;small&gt;OURA&lt;/small&gt;, Alma Lilia (2003): «Guía de viaxeros. Teotihuacán, estáu de Méxicu». ''Arqueoloxía Mexicana'', XI(64): 80-87. Ciudá de Méxicu: INAH-Raigaños.
* S&lt;small&gt;ACHSE&lt;/small&gt;, Frauke (2008). «Over Distant Waters: Places of Creation on Colonial K'iche'an Sources». En Staller, John Y. (ed.), ''Pre-Columbian landscapes of creation and origin'', 123-160. [[Nueva York]]: Springer.
* S&lt;small&gt;ANDERS&lt;/small&gt;, William T., Jeffrey P&lt;small&gt;ARSONS&lt;/small&gt; y Robert S&lt;small&gt;ANTLEY&lt;/small&gt; (1979). ''The Basin of Mexico: The Cultural Ecology of a Civillization''. Nueva York: Academic Press.
* [[Laurette Sejourné|{{Versalita|Séjourné}}, Laurette]] (1957). «Tollan l'antigua». En [[Miguel Llión-Portiella|{{Versalita|Llión-Portiella}}, Miguel]] (1983), ''De Teotihuacán a los azteques: antoloxía de fontes ya interpretaciones históriques'', 135-139. Ciudá de Méxicu: [[Universidá Nacional Autónoma de Méxicu|UNAM]].
* {{Versalita|Sodi}}, Demetrio (1992). ''Les grandes cultures de Mesoamérica''. Ciudá de Méxicu: Panorama.
* {{Versalita|Spence}}, Michael (1992). «Tlailotlacan, a zapotec enclave in Teotihuacán». En {{Versalita|Berlo}}, Janet Catherine (ed.), ''Art, ideology and the city of Teotihuacán''. Washington, DC: Dumbarton Oaks. pp: 59-88.
* S&lt;small&gt;TUART&lt;/small&gt;, David (2000). «The arrival of strangers». En Carrasco, David ''et al.'' (eds.), ''Mesoamerica's Classic Heritage: from Teotihuacán to the Aztecs'', 465-513. [[Boulder (Colorado)|Boulder]]: University of Colorado Press.
* {{Versalita|Sugiura}}, Yōko (2005). ''Y tras quedó la ciudá de los dioses: hestoria de los asentamientos nel Valle de Toluca''. Ciudá de Méxicu: UNAM.
* S&lt;small&gt;UGIYAMA&lt;/small&gt;, Saburo y Alejandro S&lt;small&gt;ARABIA&lt;/small&gt; (2011). «Teotihuacán». ''[[Arqueoloxía Mexicana (revista)|Arqueoloxía Mexicana]]'', XVIII(107):39-45. Ciudá de Méxicu: [[INAH]]-Raigaños.
* [[María Teresa Uriarte|O&lt;small&gt;RIARTE&lt;/small&gt;, María Teresa]] (2005). [http://www.analesiie.unam.mx/pdf/86_05-27.pdf «Teotihuacán y Bonampak. Rellaciones más allá del tiempu y la distancia»]. ''Añales del Institutu d'Investigaciones Estétiques'', XXVII(86): 5-27. Ciudá de Méxicu: Institutu d'Investigaciones Estétiques de la [[Universidá Nacional Autónoma de Méxicu|UNAM]].
* ---------- (2010). «Les pirámides y l'integración plástica». Arqueoloxía Mexicana: XVII(101):52-55. Ciudá de Méxicu: INAH.

== Enllaces esternos ==
{{Commonscat|Teotihuacán}}
* {{enllaz rotu|1=Páxina oficial del Conceyu de Teotihuacan|2=http://www.teotihuacan.gob.mx/index.asp}}
* [http://www.teotihuacan.gob.mx/index.asp Páxina oficial del Conceyu de Teotihuacán]
* {{enllaz rotu|1=Teotihuacán nel sitiu del INAH|2=http://www.gobiernodigital.inah.gob.mx/mener/index.php?id=30}}
* [http://www.gobiernodigital.inah.gob.mx/mener/index.php?id=30 Teotihuacán] nel sitiu del INAH
* [http://www.teotihuacan.com.mx/la lleenda-de-los cinco-soles-version-mexica/ La lleenda de los Cinco Soles] [http://www.teotihuacan.com.mx/ Teotihuacán.com.mx]
* [http://cdigital.dgb.uanl.mx/la/1080013897_C/1080013898_T3/1080013898_26.pdf] Estudios de Teotihuacán Dr. Cecilio A. Robelo
* [http://www.historia-mexico.info/2011/09/los-teotihuacanos.html Cultura teotihuacana]
* [http://sic.conaculta.gob.mx/ficha.php?table=zona_arqueologica&amp;table_id=39&amp;tao_id=15 Teotihuacán] nel Sistema d'Información Cultural del Conseyu Nacional pa la Cultura y les Artes.

{{Tradubot|Teotihuacán}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Teotihuacán|Teotihuacan]]
[[Categoría:Ciudaes prehispániques de Méxicu]]
[[Categoría:Xacimientos arqueolóxicos de Méxicu]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>a03sm48zs1fxl5l8d27sa1o78u74u9t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Chandragupta I</title>
    <ns>0</ns>
    <id>90913</id>
    <revision>
      <id>3714274</id>
      <parentid>3538279</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:11:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1679" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Chandra Gupta I''' {{nym}} foi'l tercer rei de la [[Dinastía gupta]], fíu de [[Ghatotkacha Gupta|Ghatotkacha]] y nietu del fundador de la dinastía, [[Srigupta|Sri Gupta]].

Gracies al so matrimoniu con Kumara Deva, una princesa [[licchavi]], estendió los sos dominios más allá de [[Magadha]], preparando'l terrén pa nueves conquistes, y convirtiendo a la dinastía, hasta entós pocu importante, nuna de les más famoses de la India.{{sfn|Majumdar|2007|p=230}} Esta foi una artera xugada política, porque non yá apurrió ganancies territoriales, sinón tamién daqué del rellumu del antiguu nome de licchavi pa la nueva dinastía. N'efeutu, los licchavi fueren una dinastía famosa en tiempos de [[Gautama Buda]] (sieglos&amp;nbsp;V ya IV&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.), con capital en [[Vaisali]], pa sumise depués na clarixa de la hestoria, pero agora volvieron apaecer con tou la so rellumanza.

Sábese que'l rei mandó acuñar monedes que llevaben el so nome y el de la so esposa.

Hacia l'añu [[325]], Chandragupta I estableció una alianza col rei [[sasánida]] [[Sapor II]].

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}

== Bibliografía ==
* Embree, Ainslie T.; y Wilhelm, Friedrich: ''Historia universal sieglu XXI (India)''. España: Sieglu&amp;nbsp;XXI, ISBN 84-323-0124-8.
* Majumdar, R.C. (2007) [1977]. Ancient India (Reprint of Eighth ed.). Delhi: Motilal Banarsidass Publ. ISBN 81-208-0436-8.

== Referencies ==
{{llistaref}}

{{NF|el sieglu III|335}}


{{Tradubot|Chandragupta I}}

[[Categoría:Dinastía Gupta]]
[[Categoría:Reis de la India]]
[[Categoría:Reis del sieglu IV]]
[[Categoría:Indios del sieglu IV]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>6iisi5kso4xrnrx7wtg2ymy50oi2e6r</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>NASCAR</title>
    <ns>0</ns>
    <id>92581</id>
    <revision>
      <id>3714349</id>
      <parentid>3523574</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:21:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="55212" xml:space="preserve">{{Organización}}

'''NASCAR''' fai referencia a les sigles n'inglés de '''National Association for Stock Car Auto Racing''' (''&quot;Asociación Nacional de Carreres d'Automóviles de Serie&quot;'') y, anguaño, representa la [[automovilismo|categoría automovilística]] más comercial y popular de los [[Estaos Xuníos]], y la competición de ''[[stock car|stock cars]]'' (&quot;automóviles de serie&quot;) más importante del mundu. Ye miembru del [[Automobile Competition Committee for the United States]]. Ye considerada la categoría más importante del [[Automobile Competition Committee for the United States|automovilismu estauxunidense]].&lt;ref&gt;http://collections.library.appstate.edu/stockcar/history&lt;/ref&gt;

Les marques que na actualidá compiten son: [[Ford Motor Company|Ford]] col [[Ford Fusion]] na [[Copa NASCAR]], y col [[Ford Mustang]] na Xfinity Series; [[Chevrolet]] col [[Chevrolet SS|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Chevrolet SS&lt;/span&gt;]] na Monster Energy NASCAR Cup Series y na Xfinity Series col [[Chevrolet Camaro]]; [[Toyota]] col [[Toyota Camry]] en dambes . Hai de solliñar que [[Pontiac]] y Dodge tamién solíen participar na competición, sicasí, éstes abandonaron en rexistrando resultancies pocu favorecedores.

La particularidá d'estes competiciones básase, principalmente, en que se suelen correr en [[Circuitu oval|circuitos ovales]] y son siempres automóviles de serie, esto ye, automóviles que'l so diseñu básicu ye'l d'un automóvil salíu de fábrica. Anguaño, los automóviles son fabricaos por especialistes basándose nos perfiles y especificaciones detallaos por NASCAR y los motores tán provistos por Toyota, Ford y Chevrolet asegurando un nivel de competición pareyu pa tolos participantes.

== Historia ==
=== Carreres tempranes de stock cars ===
Na década de 1920 y 30, [[Daytona Beach]] fíxose conocida como'l llugar pa establecer récores de velocidá terrestre mundial, suplantando a [[Francia]] y [[Bélxica]] como'l llugar preferíu pa los rexistros de velocidá terrestre, con 8 récores mundiales consecutivos establecíos ente [[1927]] y [[1935]].&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://phyvax.ir.miami.edu:8001/curtright/lsr_history.html |títulu=Table of Official Land Speed Record |fechaaccesu=December 24, 2007 |author=Cutright, Thomas |publisher=Department of Physics, [[University of Miami]] |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080725165919/http://phyvax.ir.miami.edu:8001/curtright/lsr_history.html |archivedate=July 25, 2008 |df= }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|url = http://stars.library.ucf.edu/ahistoryofcentralfloridapodcast/28/|títulu = Episode 27 Leather Cap and Goggles|date = October 1, 2014|fechaaccesu = January 27, 2016|website = A History of Central Florida Podcast|publisher = |last = Dickens|first = Bethany}}&lt;/ref&gt; Dempués d'una carrera histórica ente Ransom Olds y Alexander Winton en 1903, la sablera convertir na meca de los entusiastes de les carreres y estableciéronse 15 récores no que se convirtió nel Daytona Beach Road Course ente 1905 y 1935. Cuando Bonneville Salt Flats convertir nel principal allugamientu pa la busca de rexistros de velocidá de la tierra, Daytona Beach convirtiérase en sinónimu d'autos rápidos en 1936.&lt;ref&gt;{{cita noticia |url= http://findarticles.com/p/articles/mi_m0FCQ/is_3_19/ai_110730198 |archive-url= https://web.archive.org/web/20050101235028/http://www.findarticles.com/p/articles/la mio_m0FCQ/is_3_19/ai_110730198 |dead-url= yes |archive-date= January 1, 2005 |títulu=Daytona beach: sun-seekers and race car fans flock to this Florida vacation haven |fechaaccesu=December 24, 2007 |author=Williams, Deborah |date= November–December 2003 |work= Travel America |publisher= Travel America}}&lt;/ref&gt; El conductores corrieron nun percorríu de 4.1 milles (6.6 km), que consiste nun tramu de sablera de 1.5-2.0 milles (2.4-3.2 km) como una recta y una carretera angosta frente a la sablera, State Road A1A, como la otra. Los dos rectes taben coneutaes por dos xiros zarraos, fondos y cubiertos de sable en cada estremu. 

Les carreres de [[Stock Car|Stock Cars]] nos [[Estaos Xuníos]] tienen el so orixe nel contrabandu mientres la Prohibición, cuando'l conductores usaben [[güisqui]] de contrabandu fabricáu principalmente na rexón de los Apalaches nos Estaos Xuníos. Bootleggers precisaba distribuyir los sos productos ilícitos, y típicamente usaben vehículos pequeños y rabiones pa safar meyor a la policía. Munchos de los conductores modificaríen los sos automóviles p'ameyorar la velocidá y el manexu, según p'aumentar la capacidá de carga, y a dalgunos encantába-yos la conducción rápida poles serpenteantes carreteres de monte.

La derogación de la Prohibición en [[1933]] ensugóse dalgunos de los sos negocios, pero aquel día los suriegos desenvolvieren un gustu pol alcohol illegal, y dellos de los conductores siguieron &quot;corriendo rellumu&quot;, esta vegada safando a los &quot;recaldadores&quot; que taben tratando de grabar la so operaciones.&lt;ref&gt;http://collections.library.appstate.edu/stockcar/history&lt;/ref&gt; Los autos siguieron ameyorando, y pa fines de la década de [[1940]], les carreres con estos autos realizar por arguyu y ganancies. Estes carreres fueron entretenimientu popular nel sur de los [[Estaos Xuníos]], y tán más estrechamente acomuñaes cola rexón del Condáu de Wilkes en [[Carolina del Norte]]. La mayoría de les carreres nesos díes yeren d'autos modificaos. Los vehículos de la cai fueron allixeraos y reforzaos.&lt;ref name=&quot;Hinton-early&quot;&gt;{{cita web|url=http://sports.espn.go.com/espn/print?id=4067951&amp;type=blogEntry|títulu=Little Widow made a big impression|last=Hinton|date=April 4, 2009|publisher=ESPN|fechaaccesu=April 30, 2009}}&lt;/ref&gt;

== El principiu de NASCAR ==
[[Ficheru:NASCAR.svg|thumb|Anterior logotipu de la NASCAR usáu dende [[1978]] hasta [[2016]].]]
Hacia l'añu 1945, cuando EE. XX. recuperar de los efeutos de la Segunda Guerra Mundial y la normalidá tornaba al país, les carreres d'automóviles de serie empezaron a resurdir como eventos que llamaben poderosamente l'atención del públicu.

La popularidá llogró que col correr de los años llevar a cabo competiciones d'esti tipu a lo llargo y anchu de los EE.&amp;nbsp;UU., aquel día, cada organizador o pista (llamaos tamién promotores) llevaba la competición lo más xusto posible acorde a la so propia reglamentación. Los eventos ente sigo yeren aisllaos y los pilotos d'una rexón escasamente corríen n'otra so un reglamentu similar.

La pauta histórica pa esti deporte tomólo Bill France Sr., promotor de la carrera de [[Daytona International Speedway]] (el primer óvalu asfaltáu y Super Speedway n'Estaos Xuníos) al xunir a los arreyaos principales na primer asociación d'automóviles stock, la Nascar, nacida n'avientu de [[1947]]. Dos meses dempués, el 15 de febreru de [[1948]] apostóse la primer carrera na hestoria de Nascar, esta foi celebrada en Daytona y foi ganada por Rede Byron nun [[Ford Motor Company|Ford]] modificáu. Sicasí, hubo grandes problemes pola falta de gasolina disponible en EE.&amp;nbsp;UU. mientres les guerres mundiales

== Principales pistes ==
Tradicionalmente dende l'añu de [[1949]] Daytona destácase como una de les pistes más importantes de Nascar coles sos famoses [[500 Milles de Daytona]] (namái la so importancia vese superada coles [[500 milles d'Indianapolis]]), constituyida nes enfollagaes sableres de Daytona. L'óvalu reemplazó a la carreres que se corríen nel [[circuitu playeru de Daytona]]. El trazáu de 2,5 milles (4&amp;nbsp;km) de llargor cunta con curves d'un peralte cimeru a los 30 graos, que dexen algamar altes velocidaes.

Col pasu del tiempu amestar a ésta les pistes de [[Charlotte Motor Speedway|Charlotte]] en [[Carolina del Norte]], onde se cuerre la prueba más llarga de la temporada, les 600 Milles dende [[1963]] nel [[Charlotte Motor Speedway]]. Más palantre amiéstase la pista de [[Talladega Superspeedway]] en [[Alabama]], que constitúi l'óvalu más llargu de la temporada con más de 4,1 [[km]]. En dicha pista, como en Daytona, les velocidaes son bien altes, debíu tantu al so llargor como a los sos peraltes; por tantu en toles categoríes asítiense-y dos plaques restrictoras de velocidá, que s'asitien sobremanera na boca del carburador torgando que'l motor desenvuelva más potencia dexando a los vehículos cola metá de la mesma nos motores faciendo necesariu'l &quot;Draft&quot; o'l &quot;efeutu de succión&quot;.

[[Bristol Motor Speedway|Bristol]] en [[Tennessee]] constitúi una de les más interesaes carreres de la temporada siendo una de les más curties de la temporada, a esta pista conózse-y como &quot;Thunder Valley&quot;, esta pista cunta tamién cola otra particularidá de que ye un óvalu bien peraltado con variación ente los 26 y 30° anque n'años recién menguó'l so peralte en función de dexar mayor númberu de sobrepasos con una relativa velocidá alta. Nos años 70 tamién entra na escena l'óvalu de [[Pocono Raceway|Pocono]] (qu'en realidá ye un triángulu) cuenta con unu de los trazaos más difíciles y llongures de la temporada, ye asemeyada en tamañu a Daytona, y la postrera gran incorporación que ye [[Circuitu d'Indianápolis|Indianápolis]], l'óvalu míticu integra Nascar dende 1994 depués del rompimientu de la [[IndyCar Series]], dexando una rellación más estrecha ente la [[Indy Racing League]] y la Nascar; en dicha pista apuéstense les [[400 Milles de Brickyard]], llamada asina porque'l circuitu taba fechu orixinalmente de lladriyos, dalgunos de los cualos caltiénense na llinia de meta.

Magar correr n'[[óvalu|óvalos]] casi tol añu, tamién cuerren en circuitos mistos. Nel casu del Sprint Cup Series, éstes son [[Infineon Raceway]] en Sonoma, California, y el circuitu de [[Watkins Glen]] en Nueva York, siendo estos 2 los principales trazaos non óvalos de toa Nascar. Na Xfiniti Series correr hasta 2008 tres carreres en circuitos mistos, nel [[Circuit Gilles Villeneuve]], en [[Watkins Glen]] y nel [[Autódromu Hermanos Rodríguez]] en Méxicu (nel que se corrió hasta 2008). Pa 2009 esta fecha ye reemplazada pola carrera nel óvalu de Iowa. Na temporada [[2010]] de l'antigua Nationwide Series corrieron nel trazáu de [[Road America]], que pensaren incorporar al calendariu del Sprint Cup Series.Para [[2016]] amiéstase'l circuitu de [[Mid-Ohio]] na ciudá de [[Lexington_ (Ohio)|Lexington]] nel estáu d'[[Ohio]], igualmente compleméntase a la pista del Elkart Lake en [[Road America]].

== Divisiones principales ==
* [[Monster Energy NASCAR Cup Series|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Monster Energy NASCAR Cup Series&lt;/span&gt;]] (Winston hasta'l 2003, Nextel Cup hasta'l 2007 y Spint Cup hasta'l 2016)
* [[NASCAR Nationwide Series|Xfinity Series]] (Busch Series hasta'l 2007 y Nationwide series hasta 2014)
* [[NASCAR Camping World Truck Series|Camping World Truck Series]] (Craftsman Truck Series hasta 2008)
&lt;center&gt;&lt;/center&gt;

== Otres divisiones ==
* [[NASCAR Méxicu Series]] (enantes Corona Series, Toyota Series ) 
* [[Nascar Pinty´s Series|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Nascar Pinty´s Series&lt;/span&gt;]] (enantes Canadian tire series en Canadá)
* [[Nascar Whelen Euroseries|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Nascar Whelen Euroseries&lt;/span&gt;]] (enantes Racecar Euroseries n'Europa)

Tamién esisten otres categoríes de [[monoplaza|monoplaces]] que cuerren en circuitos bien distintos a los tradicionales circuitos pavimentados como Daytona, que recibe'l nome de Nascar [[Whelen Modified Tour|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Whelen Modified Tour&lt;/span&gt;]], estos tienen la particularidá de correr en pistes de folla asemeyáu a los Speedway en motos, estes competiciones facer en pistes ovalaes bien curties casi toes de daqué más de 1/4 de milla, amás cunten col atenuante de la superficie de la pista, que obliga a los pilotos a derrapar casi costantemente talmente que aseméyase al rally; esta fai d'antoxana y como una escuela pa pilotos que quieren entrar a les máximes divisiones de NASCAR. Esta tamién cunta cola carauterística que rescata'l sentimientu sureñu y el calter de la NASCAR primitiva, dau a que nos entamos, los circuitos se parecian a competencies de lo que güei se conoz como &quot;Rallycross&quot;.

Amás esisten la K&amp;N Pro Series del Este y del Oeste, que son divisionales rexonales de NASCAR que se componen de pistes multivariadas con óvalos y circuitos y ye l'antoxana a la [[Camping World Truck Series|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Camping World Truck Series&lt;/span&gt;]].

== Campeones ==
{{AP|Campeones de la Serie NASCAR#NASCAR Sprint Cup|l1=Campeones de la serie NASCAR Sprint Cup}}
=== [[NASCAR Cup Series|Monster Energy NASCAR Cup Series (MENCS)]] ===
{| class=&quot;wikitable sortable&quot; 
|-
!Añu !Pilotu !Equipu !Númberu,


Marca !Victories

!Top 10
![[Pole position|Poles]]
!Puntos (marxe)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1949'''
|[[Rede Byron|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Rede Byron&lt;/span&gt;]]
|[[Raymond Parks|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Raymond Parks&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|#22, [[Oldsmobile 88|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Oldsmobile 88&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|2
|align=&quot;center&quot;|4
|align=&quot;center&quot;|1
|align=&quot;center&quot;|842.5 (117.5)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1950'''
|[[Bill Rexford|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Bill Rexford&lt;/span&gt;]]
|[[Julian Buesink|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Julian Buesink&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|#60, [[Oldsmobile 88|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Oldsmobile 88&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|1
|align=&quot;center&quot;|11
|align=&quot;center&quot;|0
|align=&quot;center&quot;|1959 (110.5)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1951'''
|[[Herb Thomas]]
|El mesmu pilotu |align=&quot;center&quot;|#92,
[[Hudson Hornet]]
|align=&quot;center&quot;|7
|align=&quot;center&quot;|18
|align=&quot;center&quot;|4
|align=&quot;center&quot;|4208.45 (146.2)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1952'''
|[[Tim Flock|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Tim Flock&lt;/span&gt;]]
|[[Ted Chester|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Ted Chester&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|#91, [[Hudson Hornet]]
|align=&quot;center&quot;|8
|align=&quot;center&quot;|25
|align=&quot;center&quot;|4
|align=&quot;center&quot;|6858.5 (106)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1953'''
|[[Herb Thomas]]
|el mesmu pilotu |align=&quot;center&quot;|#92,
[[Hudson Hornet]]
|align=&quot;center&quot;|12
|align=&quot;center&quot;|31
|align=&quot;center&quot;|12
|align=&quot;center&quot;|8460 (646)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1954'''
|[[Lee Petty]]
|el mesmu pilotu |align=&quot;center&quot;|#42,
[[Chrysler New Yorker]]
|align=&quot;center&quot;|7
|align=&quot;center&quot;|32
|align=&quot;center&quot;|3
|align=&quot;center&quot;|8649 (283)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1955'''
|[[Tim Flock|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Tim Flock&lt;/span&gt;]]
|[[Carl Kiekhaefer|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Carl Kiekhaefer&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|#300, [[Chrysler 300|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Chrysler 300&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|18
|align=&quot;center&quot;|33
|align=&quot;center&quot;|18
|align=&quot;center&quot;|9596 (1508)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1956'''
|[[Buck Baker|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Buck Baker&lt;/span&gt;]]
|[[Carl Kiekhaefer|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Carl Kiekhaefer&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|#300B, [[Chrysler 300-B|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Chrysler 300-B&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|14
|align=&quot;center&quot;|39
|align=&quot;center&quot;|12
|align=&quot;center&quot;|9272 (704)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1957'''
|[[Buck Baker|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Buck Baker&lt;/span&gt;]]
|El mesmu pilotu |align=&quot;center&quot;|#87,
[[Chevrolet]]
|align=&quot;center&quot;|10
|align=&quot;center&quot;|38
|align=&quot;center&quot;|6
|align=&quot;center&quot;|10716 (760)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1958'''
|[[Lee Petty]]
|El mesmu pilotu |align=&quot;center&quot;|#42,
[[Oldsmobile]]
|align=&quot;center&quot;|7
|align=&quot;center&quot;|43
|align=&quot;center&quot;|4
|align=&quot;center&quot;|12232 (644)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1959'''
|[[Lee Petty]]
|El mesmu pilotu |align=&quot;center&quot;|#42,
[[Plymouth]]
|align=&quot;center&quot;|11
|align=&quot;center&quot;|35
|align=&quot;center&quot;|2
|align=&quot;center&quot;|11792 (1830)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1960'''
|[[Rex White|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Rex White&lt;/span&gt;]]
|El mesmu pilotu |align=&quot;center&quot;|#4,
[[Chevrolet Impala]]
|align=&quot;center&quot;|6
|align=&quot;center&quot;|35
|align=&quot;center&quot;|3
|align=&quot;center&quot;|21164 (3936)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1961'''
|[[Ned Jarrett]]
|[[W.G. Holloway, Jr.|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;W.G. Holloway, Jr.&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|#11, [[Chevrolet Impala]]
|align=&quot;center&quot;|1
|align=&quot;center&quot;|34
|align=&quot;center&quot;|4
|align=&quot;center&quot;|27272 (830)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1962'''
|[[Joe Weatherly]]
|[[Bud Moore|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Bud Moore&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|#8, [[Pontiac]]
|align=&quot;center&quot;|9
|align=&quot;center&quot;|45
|align=&quot;center&quot;|7
|align=&quot;center&quot;|30836 (2396)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1963'''
|[[Joe Weatherly]]
|[[Bud Moore|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Bud Moore&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|#8, [[Pontiac]]
|align=&quot;center&quot;|3
|align=&quot;center&quot;|35
|align=&quot;center&quot;|6
|align=&quot;center&quot;|33398 (2228)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1964'''
|[[Richard Petty]]
|El mesmu pilotu |align=&quot;center&quot;|#43,
[[Plymouth Fury|Plymouth Sport Fury]]
|align=&quot;center&quot;|9
|align=&quot;center&quot;|43
|align=&quot;center&quot;|8
|align=&quot;center&quot;|40252 (5302)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1965'''
|[[Ned Jarrett]]
|[[Bondy Long|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Bondy Long&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|#11, [[Ford Galaxie]]
|align=&quot;center&quot;|13
|align=&quot;center&quot;|45
|align=&quot;center&quot;|9
|align=&quot;center&quot;|38824 (3034)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1966'''
|[[David Pearson (pilotu)|David Pearson]]
|[[Cotton Owens|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Cotton Owens&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|#6, [[Dodge Charger]]
|align=&quot;center&quot;|15
|align=&quot;center&quot;|33
|align=&quot;center&quot;|7
|align=&quot;center&quot;|35638 (1950)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1967'''
|[[Richard Petty]]
|El mesmu pilotu |align=&quot;center&quot;|#43,
[[Plymouth Satellite|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Plymouth Satellite&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|27
|align=&quot;center&quot;|40
|align=&quot;center&quot;|18
|align=&quot;center&quot;|42472 (6028)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1968'''
|[[David Pearson (pilotu)|David Pearson]]
|[[John Holman (NASCAR)|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Holman Moody&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|#17, [[Ford Torino]]
|align=&quot;center&quot;|16
|align=&quot;center&quot;|38
|align=&quot;center&quot;|12
|align=&quot;center&quot;|3499 (126)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1969'''
|[[David Pearson (pilotu)|David Pearson]]
|[[John Holman (NASCAR)|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Holman Moody&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|#17, [[Ford Torino Talladega|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Ford Torino Talladega&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|11
|align=&quot;center&quot;|44
|align=&quot;center&quot;|14
|align=&quot;center&quot;|4170 (357)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1970'''
|[[Bobby Isaac|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Bobby Isaac&lt;/span&gt;]]
|[[Nord Krauskopf|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Nord Krauskopf&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|#71, [[Dodge Charger Daytona|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Dodge Charger Daytona&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|11
|align=&quot;center&quot;|38
|align=&quot;center&quot;|13
|align=&quot;center&quot;|3911 (51)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1971'''
|[[Richard Petty]]
|El mesmu pilotu |align=&quot;center&quot;|#43,
[[Plymouth Satellite|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Plymouth Satellite&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|21
|align=&quot;center&quot;|41
|align=&quot;center&quot;|9
|align=&quot;center&quot;|4435 (364)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1972'''
|[[Richard Petty]]
|El mesmu pilotu |align=&quot;center&quot;|#43,
[[Plymouth Satellite|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Plymouth Satellite&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|8
|align=&quot;center&quot;|28
|align=&quot;center&quot;|3
|align=&quot;center&quot;|8701.4 (127.9)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1973'''
|[[Benny Parsons]]
|[[L.G. DeWitt|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;L.G. DeWitt&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|#72, [[Chevrolet Chevelle]]
|align=&quot;center&quot;|1
|align=&quot;center&quot;|21
|align=&quot;center&quot;|0
|align=&quot;center&quot;|7173.8 (67.15)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1974'''
|[[Richard Petty]]
|El mesmu pilotu |align=&quot;center&quot;|#43,
[[Dodge Charger]]
|align=&quot;center&quot;|10
|align=&quot;center&quot;|23
|align=&quot;center&quot;|7
|align=&quot;center&quot;|5037.75 (567.45)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1975'''
|[[Richard Petty]]
|El mesmu pilotu |align=&quot;center&quot;|#43,
[[Dodge Charger]]
|align=&quot;center&quot;|13
|align=&quot;center&quot;|24
|align=&quot;center&quot;|3
|align=&quot;center&quot;|4783 (722)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1976'''
|[[Cale Yarborough]]
|[[Junior Johnson]]
|align=&quot;center&quot;|#11, [[Chevrolet Chevelle]]
|align=&quot;center&quot;|9
|align=&quot;center&quot;|23
|align=&quot;center&quot;|2
|align=&quot;center&quot;|4644 (195)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1977'''
|[[Cale Yarborough]]
|[[Junior Johnson]]
|align=&quot;center&quot;|#11, [[Chevrolet Malibú]]
| align=&quot;center&quot; |9
|align=&quot;center&quot;|27
|align=&quot;center&quot;|3
|align=&quot;center&quot;|5000 (386)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1978'''
|[[Cale Yarborough]]
|[[Junior Johnson]]
|align=&quot;center&quot;|#11, [[Oldsmobile Cutlass]]
|align=&quot;center&quot;|10
|align=&quot;center&quot;|24
|align=&quot;center&quot;|8
|align=&quot;center&quot;|4841 (474)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1979'''
|[[Richard Petty]]
|El mesmu pilotu |align=&quot;center&quot;|#43,
[[Chevrolet Monte Carlo]]
|align=&quot;center&quot;|5
|align=&quot;center&quot;|27
|align=&quot;center&quot;|1
|align=&quot;center&quot;|4830 (11)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1980'''
|[[Dale Earnhardt Sr.]]
|[[Rod Osterlund|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Rod Osterlund&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|#2, [[Chevrolet Monte Carlo]]
|align=&quot;center&quot;|5
|align=&quot;center&quot;|24
|align=&quot;center&quot;|0
|align=&quot;center&quot;|4661 (19)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1981'''
|[[Darrell Waltrip]]
|[[Junior Johnson]]
|align=&quot;center&quot;|#11, [[Buick Regal]]
|align=&quot;center&quot;|12
|align=&quot;center&quot;|25
|align=&quot;center&quot;|11
|align=&quot;center&quot;|4880 (53)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1982'''
|[[Darrell Waltrip]]
|[[Junior Johnson]]
|align=&quot;center&quot;|#11, [[Buick Regal]]
|align=&quot;center&quot;|12
|align=&quot;center&quot;|20
|align=&quot;center&quot;|7
|align=&quot;center&quot;|4489 (72)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1983'''
|[[Bobby Allison]]
|[[Bill Gardner|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Bill Gardner&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|#22, [[Buick Regal]]
|align=&quot;center&quot;|6
|align=&quot;center&quot;|25
|align=&quot;center&quot;|0
|align=&quot;center&quot;|4667 (47)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1984'''
|[[Terry Labonte]]
|[[Billy Faigan|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Billy Faigan&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|#44, [[Chevrolet Monte Carlo]]
|align=&quot;center&quot;|2
|align=&quot;center&quot;|24
|align=&quot;center&quot;|2
|align=&quot;center&quot;|4508 (65)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1985'''
|[[Darrell Waltrip]]
|[[Junior Johnson]]
|align=&quot;center&quot;|#11, [[Chevrolet Monte Carlo]]
|align=&quot;center&quot;|3
|align=&quot;center&quot;|21
|align=&quot;center&quot;|4
|align=&quot;center&quot;|4292 (101)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1986'''
|[[Dale Earnhardt Sr.]]
|[[Richard Childress Racing|Richard Childress]]
|align=&quot;center&quot;|#3, [[Chevrolet Monte Carlo]]
|align=&quot;center&quot;|5
|align=&quot;center&quot;|23
|align=&quot;center&quot;|1
|align=&quot;center&quot;|4468 (288)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1987'''
|[[Dale Earnhardt Sr.]]
|[[Richard Childress Racing|Richard Childress]]
|align=&quot;center&quot;|#3, [[Chevrolet Monte Carlo]]
|align=&quot;center&quot;|11
|align=&quot;center&quot;|24
|align=&quot;center&quot;|1
|align=&quot;center&quot;|4696 (489)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1988'''
|[[Bill Elliott]]
|[[Melling Racing|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Melling Racing&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|#9, [[Ford Thunderbird]]
|align=&quot;center&quot;|6
|align=&quot;center&quot;|22
|align=&quot;center&quot;|6
|align=&quot;center&quot;|4488 (24)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1989'''
|[[Rusty Wallace]]
|[[Raymond Beadle|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Raymond Beadle&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|#27, [[Pontiac Grand Prix]]
|align=&quot;center&quot;|6
|align=&quot;center&quot;|20
|align=&quot;center&quot;|4
|align=&quot;center&quot;|4176 (12)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1990'''
|[[Dale Earnhardt Sr.]]
|[[Richard Childress Racing|Richard Childress]]
|align=&quot;center&quot;|#3, [[Chevrolet Lumina]]
|align=&quot;center&quot;|9
|align=&quot;center&quot;|23
|align=&quot;center&quot;|4
|align=&quot;center&quot;|4430 (26)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1991'''
|[[Dale Earnhardt Sr.]]
|[[Richard Childress Racing|Richard Childress]]
|align=&quot;center&quot;|#3, [[Chevrolet Lumina]]
| align=&quot;center&quot; |4
|align=&quot;center&quot;|21
|align=&quot;center&quot;|0
|align=&quot;center&quot;|4287 (195)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1992'''
|[[Alan Kulwicki]]
|El mesmu pilotu |align=&quot;center&quot;|#7,
[[Ford Thunderbird]]
|align=&quot;center&quot;|2
|align=&quot;center&quot;|17
|align=&quot;center&quot;|6
|align=&quot;center&quot;|4078 (10)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1993'''
|[[Dale Earnhardt Sr.]]
|[[Richard Childress Racing|Richard Childress]]
|align=&quot;center&quot;|#3, [[Chevrolet Lumina]]
|align=&quot;center&quot;|6
|align=&quot;center&quot;|21
|align=&quot;center&quot;|2
|align=&quot;center&quot;|4526 (80)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1994'''
|[[Dale Earnhardt Sr.]]
|[[Richard Childress Racing|Richard Childress]]
|align=&quot;center&quot;|#3, [[Chevrolet Lumina]]
|align=&quot;center&quot;|4
|align=&quot;center&quot;|25
|align=&quot;center&quot;|2
|align=&quot;center&quot;|4694 (444)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1995'''
|[[Jeff Gordon]]
|[[Hendrick Motorsports|Hendrick]]
|align=&quot;center&quot;|#24, [[Chevrolet Monte Carlo]]
|align=&quot;center&quot;|7
|align=&quot;center&quot;|23
|align=&quot;center&quot;|8
|align=&quot;center&quot;|4614 (34)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1996'''
|[[Terry Labonte]]
|[[Hendrick Motorsports|Hendrick]]
|align=&quot;center&quot;|#5, [[Chevrolet Monte Carlo]]
|align=&quot;center&quot;|2
|align=&quot;center&quot;|24
|align=&quot;center&quot;|4
|align=&quot;center&quot;|4657 (37)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1997'''
|[[Jeff Gordon]]
|[[Hendrick Motorsports|Hendrick]]
|align=&quot;center&quot;|#24, [[Chevrolet Monte Carlo]]
|align=&quot;center&quot;|10
|align=&quot;center&quot;|23
|align=&quot;center&quot;|1
|align=&quot;center&quot;|4710 (14)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1998'''
|[[Jeff Gordon]]
|[[Hendrick Motorsports|Hendrick]]
|align=&quot;center&quot;|#24, [[Chevrolet Monte Carlo]]
|align=&quot;center&quot;|13
|align=&quot;center&quot;|28
|align=&quot;center&quot;|7
|align=&quot;center&quot;|5328 (364)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1999'''
|[[Dale Jarrett]]
|Robert Yates
|align=&quot;center&quot;|#88, [[Ford Taurus]]
|align=&quot;center&quot;|4
|align=&quot;center&quot;|29
|align=&quot;center&quot;|0
|align=&quot;center&quot;|5262 (201)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''2000'''
|[[Bobby Labonte]]
|[[Joe Gibbs Racing|Joe Gibbs]]
|align=&quot;center&quot;|#18, [[Pontiac Grand Prix]]
|align=&quot;center&quot;|4
|align=&quot;center&quot;|24
|align=&quot;center&quot;|2
|align=&quot;center&quot;|5130 (265)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''2001'''
|[[Jeff Gordon]]
|[[Hendrick Motorsports|Hendrick]]
|align=&quot;center&quot;|#24, [[Chevrolet Monte Carlo]]
|align=&quot;center&quot;|6
|align=&quot;center&quot;|24
|align=&quot;center&quot;|6
|align=&quot;center&quot;|5112 (349)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''2002'''
|[[Tony Stewart]]
|[[Joe Gibbs Racing|Joe Gibbs]]
|align=&quot;center&quot;|#20, [[Pontiac Grand Prix]]
|align=&quot;center&quot;|3
|align=&quot;center&quot;|21
|align=&quot;center&quot;|2
|align=&quot;center&quot;|4800 (63)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''2003'''
|[[Matt Kenseth]]
|[[Roush Fenway Racing|Roush]]
|align=&quot;center&quot;|#17, [[Ford Taurus]]
|align=&quot;center&quot;|1
|align=&quot;center&quot;|25
|align=&quot;center&quot;|0
|align=&quot;center&quot;|5022 (90)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''2004'''
|[[Kurt Busch]]
|[[Roush Fenway Racing|Roush]]
|align=&quot;center&quot;|#97, [[Ford Taurus]]
|align=&quot;center&quot;|3
|align=&quot;center&quot;|21
|align=&quot;center&quot;|1
|align=&quot;center&quot;|6506 (8)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''2005'''
|[[Tony Stewart (NASCAR)|Tony Stewart]]
|[[Joe Gibbs Racing|Joe Gibbs]]
|align=&quot;center&quot;|#20, [[Chevrolet Monte Carlo]]
|align=&quot;center&quot;|5
|align=&quot;center&quot;|25
|align=&quot;center&quot;|3
|align=&quot;center&quot;|6533 (35)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''2006'''
|[[Jimmie Johnson]]
|[[Hendrick Motorsports|Hendrick]]
|align=&quot;center&quot;|#48, [[Chevrolet Monte Carlo SS|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Chevrolet Monte Carlo SS&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|5
|align=&quot;center&quot;|24
|align=&quot;center&quot;|1
|align=&quot;center&quot;|6475 (56)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''2007'''
|[[Jimmie Johnson]]
|[[Hendrick Motorsports|Hendrick]]
|align=&quot;center&quot;|#48, [[Chevrolet Monte Carlo SS|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Chevrolet Monte Carlo SS&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|10
|align=&quot;center&quot;|24
|align=&quot;center&quot;|4
|align=&quot;center&quot;|6723 (77)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''2008'''
|[[Jimmie Johnson]]
|[[Hendrick Motorsports|Hendrick]]
|align=&quot;center&quot;|#48, [[Chevrolet Impala SS|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Chevrolet Impala SS&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|7
|align=&quot;center&quot;|22
|align=&quot;center&quot;|6
|align=&quot;center&quot;|6684 (69)
|-
| align=&quot;center&quot; |[[Temporada 2009 de la NASCAR Sprint Cup Series|'''2009''']]
|[[Jimmie Johnson]]
|[[Hendrick Motorsports|Hendrick]]
|align=&quot;center&quot;|#48, [[Chevrolet Impala SS|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Chevrolet Impala SS&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|7
|align=&quot;center&quot;|24
|align=&quot;center&quot;|4
|align=&quot;center&quot;|6652 (141)
|-
| align=&quot;center&quot; |[[Temporada 2010 de la NASCAR Sprint Cup Series|'''2010''']]
|[[Jimmie Johnson]]
|[[Hendrick Motorsports|Hendrick]]
|align=&quot;center&quot;|#48, [[Chevrolet Impala SS|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Chevrolet Impala SS&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|6
|align=&quot;center&quot;|23
|align=&quot;center&quot;|2
|align=&quot;center&quot;|6622 (39)
|-
| align=&quot;center&quot; |[[Temporada 2011 de la NASCAR Sprint Cup Series|'''2011''']]
|[[Tony Stewart]]
|[[Stewart-Haas Racing|Stewart-Haas]]
|align=&quot;center&quot;|#14, [[Chevrolet Impala SS|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Chevrolet Impala SS&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|5
|align=&quot;center&quot;|19
|align=&quot;center&quot;|1
|align=&quot;center&quot;|2403 (0)
|-
| align=&quot;center&quot; |[[Temporada 2012 de la NASCAR Sprint Cup Series|'''2012''']]
|| [[Brad Keselowski]]
|[[Penske Racing|Penske]]
|align=&quot;center&quot;|#2, [[Dodge Charger]]
|align=&quot;center&quot;|5
|align=&quot;center&quot;|23
|align=&quot;center&quot;|0
|align=&quot;center&quot;|2400 (39)
|-
| align=&quot;center&quot; |[[Temporada 2013 de la NASCAR Sprint Cup Series|'''2013''']]
|[[Jimmie Johnson]]
|[[Hendrick Motorsports|Hendrick]]
|align=&quot;center&quot;|#48, [[Chevrolet SS (2014)|Chevrolet SS]]
|align=&quot;center&quot;|6
|align=&quot;center&quot;|24
|align=&quot;center&quot;|4
|align=&quot;center&quot;|2419 (19)
|-
|align=&quot;center&quot;|[[Temporada 2014 de la NASCAR Sprint Cup Series|'''2014''']]
|[[Kevin Harvick]]
|[[Stewart-Haas Racing|Stewart-Haas]]
|align=&quot;center&quot;|#4, [[Chevrolet SS (2014)|Chevrolet SS]]
|align=&quot;center&quot;|5
|align=&quot;center&quot;|20
|align=&quot;center&quot;|8
|align=&quot;center&quot;|5043 (1)
|-
|align=&quot;center&quot;|[[Temporada 2015 de la NASCAR Sprint Cup Series|'''2015''']]
|[[Kyle Busch]]
|[[Joe Gibbs]]
|align=&quot;center&quot;|#18, [[Toyota Camry]]
|align=&quot;center&quot;|5
|align=&quot;center&quot;|16
|align=&quot;center&quot;|1
|align=&quot;center&quot;|5043 (1)
|-
|align=&quot;center&quot;|[[Temporada 2016 de la NASCAR Sprint Cup Series|'''2016''']]
|[[Jimmie Johnson]]
|[[Hendrick Motorsports|Hendrick]]
|align=&quot;center&quot;|#48, [[Chevrolet SS (2014)|Chevrolet SS]]
|align=&quot;center&quot;|5
|align=&quot;center&quot;|16
|align=&quot;center&quot;|1
|align=&quot;center&quot;|5040 (3)
|}

==== Númberu de Títulos por pilotos (Sprint Cup Series) ====
{{AP|Campeones de la Serie NASCAR#Númberu de Títulos por pilotos (Sprint Cup Series)|l1=Títulos per pilotu (NASCAR Sprint Cup Series)}}
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|-
!Pilotu !Total

!Temporaes
|-
|[[Richard Petty]]
|align=&quot;center&quot; align=&quot;center&quot;|7
|1964, 1967, 1971, 1972, 1974, 1975, 1979
|-
|[[Dale Earnhardt]]
|align=&quot;center&quot; align=&quot;center&quot;|7
|1980, 1986, 1987, 1990, 1991, 1993, 1994
|-
|[[Jimmie Johnson]]
| align=&quot;center&quot; |7
|[[2006]], [[2007]], [[2008]], [[Temporada 2009 de la NASCAR Sprint Cup Series|2009]], [[Temporada 2010 de la NASCAR Sprint Cup Series|2010]], [[Temporada 2013 de la NASCAR Sprint Cup Series|2013]], [[Temporada 2016 de la NASCAR Sprint Cup Series|2016]]
|-
|[[Jeff Gordon]]
|align=&quot;center&quot; valign=&quot;center&quot;|4
|[[1995]], [[1997]], [[1998]], [[2001]]
|-
|[[Lee Petty]]
|align=&quot;center&quot; valign=&quot;top&quot;|3
|1954, 1958, 1959
|-
|[[David Pearson (pilotu)|David Pearson]]
|align=&quot;center&quot; valign=&quot;top&quot;|3
|1966, 1968, 1969
|-
|[[Cale Yarborough]]
|align=&quot;center&quot; valign=&quot;top&quot;|3
|1976, 1977, 1978
|-
|[[Darrell Waltrip]]
|align=&quot;center&quot; valign=&quot;top&quot;|3
|[[1981]], [[1982]], [[1985]]
|-
|[[Tony Stewart]]
|align=&quot;center&quot; valign=&quot;top&quot;|3
|[[2002]], [[2005]], [[Temporada 2011 de la NASCAR Sprint Cup Series|2011]]
|-
|[[Herb Thomas]]
|align=&quot;center&quot; valign=&quot;top&quot;|2
|1951, 1953
|-
|[[Tim Flock|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Tim Flock&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot; valign=&quot;top&quot;|2
|1952, 1955
|-
|[[Buck Baker|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Buck Baker&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot; valign=&quot;top&quot;|2
|1956, 1957
|-
|[[Joe Weatherly]]
|align=&quot;center&quot; valign=&quot;top&quot;|2
|1962, 1963
|-
|[[Ned Jarrett]]
|align=&quot;center&quot; valign=&quot;top&quot;|2
|1961, 1965
|-
|[[Terry Labonte]]
|align=&quot;center&quot; valign=&quot;top&quot;|2
|1984, 1996
|-
|[[Rede Byron|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Rede Byron&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot; valign=&quot;top&quot;|1
|1949
|-
|[[Bill Rexford|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Bill Rexford&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot; valign=&quot;top&quot;|1
|1950
|-
|[[Rex White|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Rex White&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot; valign=&quot;top&quot;|1
|1960
|-
|[[Bobby Isaac|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Bobby Isaac&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot; valign=&quot;top&quot;|1
|1970
|-
|[[Benny Parsons]]
|align=&quot;center&quot; valign=&quot;top&quot;|1
|1973
|-
|[[Bobby Allison]]
|align=&quot;center&quot; valign=&quot;top&quot;|1
|1983
|-
|[[Bill Elliott]]
|align=&quot;center&quot; valign=&quot;top&quot;|1
|1988
|-
|[[Rusty Wallace]]
|align=&quot;center&quot; valign=&quot;top&quot;|1
|1989
|-
|[[Alan Kulwicki]]
|align=&quot;center&quot; valign=&quot;top&quot;|1
|1992
|-
|[[Dale Jarrett]]
|align=&quot;center&quot; valign=&quot;top&quot;|1
|1999
|-
|[[Bobby Labonte]]
|align=&quot;center&quot; valign=&quot;top&quot;|1
|[[2000]]
|-
|[[Matt Kenseth]]
|align=&quot;center&quot; valign=&quot;top&quot;|1
|[[2003]]
|-
|[[Kurt Busch]]
|align=&quot;center&quot; valign=&quot;top&quot;|1
|[[2004]]
|-
|[[Brad Keselowski]]
|align=&quot;center&quot; valign=&quot;top&quot;|1
|[[Temporada 2012 de la NASCAR Sprint Cup Series|2012]]
|-
|[[Kevin Harvick]]
|align=&quot;center&quot; valign=&quot;top&quot;|1
|[[Temporada 2014 de la NASCAR Sprint Cup Series|2014]]
|-
|[[Kyle Busch]]
|align=&quot;center&quot; valign=&quot;top&quot;|1
||[[Temporada 2015 de la NASCAR Sprint Cup Series|2015]]
|}

=== [[NASCAR Xfinity Series]] ===
{{AP|Campeones de la Serie NASCAR#NASCAR Nationwide Series|l1=Campeones de la serie NASCAR Nationwide Series}}
==== Antes de la era Busch Grand National Series ====
* ('''*''') ''Cabo citar qu'esta ye la era semi-profesional, yá que a partir de 1982 reconozse oficialmente la so profesionalización de dicha serie, enantes, yera considerada una serie preparada pa los pilotos qu'entá nun teníen esperiencia en coches Stock, y yera de calter más rexonalista.''
{{Columnes}}
'''NASCAR Sportsman División (1950-1967)'''
* 1950: [[Mike Klapak|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Mike Klapak&lt;/span&gt;]]
* 1951: [[Mike Klapak|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Mike Klapak&lt;/span&gt;]]
* 1952: [[Mike Klapak|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Mike Klapak&lt;/span&gt;]]
* 1953: [[Johnny Roberts|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Johnny Roberts&lt;/span&gt;]]
* 1954: [[Danny Graves|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Danny Graves&lt;/span&gt;]]
* 1955: [[Billy Myers|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Billy Myers&lt;/span&gt;]] 
* 1956: [[Ralph Earnhardt|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Ralph Earnhardt&lt;/span&gt;]]
* 1957: [[Ned Jarrett]]
* 1958: [[Ned Jarrett]] 
* 1959: [[Rick Henderson|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Rick Henderson&lt;/span&gt;]]
* 1960: [[Bill Wimble|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Bill Wimble&lt;/span&gt;]] 
* 1961: [[Dick Nephew|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Dick Nephew&lt;/span&gt;]]
* 1962: [[Rene Charland|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Rene Charland&lt;/span&gt;]]
* 1963: [[Rene Charland|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Rene Charland&lt;/span&gt;]]
* 1964: [[Rene Charland|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Rene Charland&lt;/span&gt;]]
* 1965: [[Rene Charland|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Rene Charland&lt;/span&gt;]] 
* 1966: [[Don MacTavish|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Don MacTavish&lt;/span&gt;]] 
* 1967: [[Pete Hamilton|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Pete Hamilton&lt;/span&gt;]]
{{Nueva columna}}
'''NASCAR Late Model Sportsman División (1968-1981)'''
* 1968: [[Joe Thurman|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Joe Thurman&lt;/span&gt;]]
* 1969: [[Rede Farmer|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Rede Farmer&lt;/span&gt;]]
* 1970: [[Rede Farmer|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Rede Farmer&lt;/span&gt;]]
* 1971: [[Rede Farmer|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Rede Farmer&lt;/span&gt;]]
* 1972: [[Jack Ingram|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Jack Ingram&lt;/span&gt;]]
* 1973: [[Jack Ingram|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Jack Ingram&lt;/span&gt;]]
* 1974: [[Jack Ingram|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Jack Ingram&lt;/span&gt;]]
* 1975: [[L. D. Ottinger|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;L. D. Ottinger&lt;/span&gt;]]
* 1976: [[L. D. Ottinger|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;L. D. Ottinger&lt;/span&gt;]]
* 1977: [[Butch Lindley|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Butch Lindley&lt;/span&gt;]]
* 1978: [[Butch Lindley|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Butch Lindley&lt;/span&gt;]]
* 1979: [[Gene Glover|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Gene Glover&lt;/span&gt;]]
* 1980: [[Morgan Shepherd]]
* 1981: [[Tommy Ellis|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Tommy Ellis&lt;/span&gt;]]
{{Final columnes}}

==== D'era NASCAR Late Model Sportsman Series (1982-1983; auspiciado por Budweiser), NASCAR Busch Grand National Series (1984-2003; auspiciado por Busch) a la NASCAR Nationwide Series(2008-2014) y NASCAR Xfinity series na actualidá ====
* '' ('''**''') Oficialmente dase estatus de segunda serie nacional dende 1982, polo qu'esta ye considerada la segunda serie más antigua delantre de la Truck Series.''
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|-
!Añu !Pilotu campeón

!Equipu !Númberu del
coche !Marca !Victories


!Top 10
![[Pole position|Poles]]
!Puntos (marxe)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1982'''
|[[Jack Ingram (NASCAR)|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Jack Ingram&lt;/span&gt;]]
|El mesmu pilotu |align=&quot;center&quot;|11

|align=&quot;center&quot;|[[Pontiac]]
|align=&quot;center&quot;|7
|align=&quot;center&quot;|24
|align=&quot;center&quot;|1
|align=&quot;center&quot;|4495 (47)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1983'''
|[[Sam Ard|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Sam Ard&lt;/span&gt;]]
|Howard Thomas
|align=&quot;center&quot;|00
|align=&quot;center&quot;|[[Oldsmobile]]
|align=&quot;center&quot;|10
|align=&quot;center&quot;|30
|align=&quot;center&quot;|10
|align=&quot;center&quot;|5454 (84)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1984'''
|[[Sam Ard|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Sam Ard&lt;/span&gt;]]
|Howard Thomas
|align=&quot;center&quot;|00
|align=&quot;center&quot;|[[Oldsmobile]]
|align=&quot;center&quot;|8
|align=&quot;center&quot;|26
|align=&quot;center&quot;|7
|align=&quot;center&quot;|4552 (426)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1985'''
|[[Jack Ingram (NASCAR)|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Jack Ingram&lt;/span&gt;]]
|El mesmu pilotu |align=&quot;center&quot;|11

|align=&quot;center&quot;|[[Pontiac]]
|align=&quot;center&quot;|5
|align=&quot;center&quot;|22
|align=&quot;center&quot;|2
|align=&quot;center&quot;|4106 (29)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1986'''
|[[Larry Pearson|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Larry Pearson&lt;/span&gt;]]
|[[David Pearson (pilotu)|David Pearson]]
|align=&quot;center&quot;|21
|align=&quot;center&quot;|[[Pontiac]]
|align=&quot;center&quot;|1
|align=&quot;center&quot;|24
|align=&quot;center&quot;|1
|align=&quot;center&quot;|4514 (7)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1987'''
|[[Larry Pearson|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Larry Pearson&lt;/span&gt;]]
|[[David Pearson (pilotu)|David Pearson]]
|align=&quot;center&quot;|21
|align=&quot;center&quot;|[[Chevrolet]]
|align=&quot;center&quot;|6
|align=&quot;center&quot;|20
|align=&quot;center&quot;|3
|align=&quot;center&quot;|3959 (394)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1988'''
|[[Tommy Ellis|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Tommy Ellis&lt;/span&gt;]]
|John Jackson
|align=&quot;center&quot;|99
|align=&quot;center&quot;|[[Buick]]
|align=&quot;center&quot;|3
|align=&quot;center&quot;|20
|align=&quot;center&quot;|5
|align=&quot;center&quot;|4281 (295)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1989'''
|[[Rob Morosu|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Rob Morosu&lt;/span&gt;]]
|Dick Morosu |align=&quot;center&quot;|25

|align=&quot;center&quot;|[[Oldsmobile]]
|align=&quot;center&quot;|4
|align=&quot;center&quot;|16
|align=&quot;center&quot;|7
|align=&quot;center&quot;|4001 (55)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1990'''
|[[Chuck Bown|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Chuck Bown&lt;/span&gt;]]
|Hubert Hensley
|align=&quot;center&quot;|63
|align=&quot;center&quot;|[[Pontiac]]
|align=&quot;center&quot;|6
|align=&quot;center&quot;|18
|align=&quot;center&quot;|4
|align=&quot;center&quot;|4372 (200)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1991'''
|[[Bobby Labonte]]
|El mesmu pilotu |align=&quot;center&quot;|44

|align=&quot;center&quot;|[[Oldsmobile]]
|align=&quot;center&quot;|2
|align=&quot;center&quot;|21
|align=&quot;center&quot;|2
|align=&quot;center&quot;|4264 (74)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1992'''
|[[Joe Nemechek|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Joe Nemechek&lt;/span&gt;]]
|El mesmu pilotu |align=&quot;center&quot;|87

|align=&quot;center&quot;|[[Chevrolet]]
|align=&quot;center&quot;|2
|align=&quot;center&quot;|18
|align=&quot;center&quot;|1
|align=&quot;center&quot;|4275 (3)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1993'''
|[[Steve Grissom|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Steve Grissom&lt;/span&gt;]]
|Wayne Grissom
|align=&quot;center&quot;|31
|align=&quot;center&quot;|[[Chevrolet]]
|align=&quot;center&quot;|2
|align=&quot;center&quot;|18
|align=&quot;center&quot;|0
|align=&quot;center&quot;|3846 (253)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1994'''
|[[David Green (NASCAR)|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;David Green&lt;/span&gt;]]
|[[Bobby Labonte]]
|align=&quot;center&quot;|44
|align=&quot;center&quot;|[[Chevrolet]]
|align=&quot;center&quot;|1
|align=&quot;center&quot;|14
|align=&quot;center&quot;|9
|align=&quot;center&quot;|3725 (46)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1995'''
|[[Johnny Benson|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Johnny Benso&lt;/span&gt;]]
|Bill Baumgardner
|align=&quot;center&quot;|74
|align=&quot;center&quot;|[[Chevrolet]]
|align=&quot;center&quot;|2
|align=&quot;center&quot;|19
|align=&quot;center&quot;|0
|align=&quot;center&quot;|3688 (404)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1996'''
|[[Randy LaJoie|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Randy LaJoie&lt;/span&gt;]]
|Bill Baumgardner
|align=&quot;center&quot;|74
|align=&quot;center&quot;|[[Chevrolet]]
|align=&quot;center&quot;|5
|align=&quot;center&quot;|20
|align=&quot;center&quot;|2
|align=&quot;center&quot;|3714 (29)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1997'''
|[[Randy LaJoie|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Randy LaJoie&lt;/span&gt;]]
|Bill Baumgardner
|align=&quot;center&quot;|74
|align=&quot;center&quot;|[[Chevrolet]]
|align=&quot;center&quot;|5
|align=&quot;center&quot;|21
|align=&quot;center&quot;|2
|align=&quot;center&quot;|4381 (266)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1998'''
|[[Dale Earnhardt, Jr.]]
|[[Dale Earnhardt Inc.|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Dale Earnhardt Inc.&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|3
|align=&quot;center&quot;|[[Chevrolet]]
|align=&quot;center&quot;|7
|align=&quot;center&quot;|22
|align=&quot;center&quot;|3
|align=&quot;center&quot;|4469 (48)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1999'''
|[[Dale Earnhardt, Jr.]]
|[[Dale Earnhardt Inc.|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Dale Earnhardt Inc.&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|3
|align=&quot;center&quot;|[[Chevrolet]]
|align=&quot;center&quot;|6
|align=&quot;center&quot;|22
|align=&quot;center&quot;|3
|align=&quot;center&quot;|4647 (280)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''2000'''
|[[Jeff Green (NASCAR)|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Jeff Green&lt;/span&gt;]]
|Greg Pollex
|align=&quot;center&quot;|10
|align=&quot;center&quot;|[[Chevrolet]]
|align=&quot;center&quot;|6
|align=&quot;center&quot;|27
|align=&quot;center&quot;|7
|align=&quot;center&quot;|5005 (616)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''2001'''
|[[Kevin Harvick]]
|[[Richard Childress Racing|Richard Childress]]
|align=&quot;center&quot;|2
|align=&quot;center&quot;|[[Chevrolet]]
|align=&quot;center&quot;|5
|align=&quot;center&quot;|24
|align=&quot;center&quot;|4
|align=&quot;center&quot;|4813 (124)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''2002'''
|[[Greg Biffle]]
|[[Roush Racing|Roush]]
|align=&quot;center&quot;|60
|align=&quot;center&quot;|[[Ford Motor Company|Ford]]
|align=&quot;center&quot;|4
|align=&quot;center&quot;|25
|align=&quot;center&quot;|5
|align=&quot;center&quot;|4924 (280)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''2003'''
|[[Brian Vickers|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Brian Vickers&lt;/span&gt;]]
|[[Hendrick Motorsports]]
|align=&quot;center&quot;|5
|align=&quot;center&quot;|[[Chevrolet]]
|align=&quot;center&quot;|3
|align=&quot;center&quot;|21
|align=&quot;center&quot;|1
|align=&quot;center&quot;|4637 (14)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''2004'''
|[[Martin Truex Jr.]]
|[[Chance 2 Motorsports|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Chance 2 Motorsports&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|8
|align=&quot;center&quot;|[[Chevrolet]]
|align=&quot;center&quot;|6
|align=&quot;center&quot;|26
|align=&quot;center&quot;|7
|align=&quot;center&quot;|5173 (230)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''2005'''
|[[Martin Truex Jr.]]
|[[Dale Earnhardt Inc.|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Dale Earnhardt Inc.&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|8
|align=&quot;center&quot;|[[Chevrolet]]
|align=&quot;center&quot;|6
|align=&quot;center&quot;|22
|align=&quot;center&quot;|3
|align=&quot;center&quot;|4937 (68)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''2006'''
|[[Kevin Harvick]]
|[[Richard Childress Racing|Richard Childress]], [[Kevin Harvick Inc.|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Kevin Harvick Inc.&lt;/span&gt;]]&lt;ref&gt;Harvick apostó cuatro carreres y coronóse campeón nel so [[coche propiu|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;coche propiu&lt;/span&gt;]] #33.&lt;/ref&gt;
|align=&quot;center&quot;|21, 33
|align=&quot;center&quot;|[[Chevrolet]]
|align=&quot;center&quot;|9
|align=&quot;center&quot;|32
|align=&quot;center&quot;|1
|align=&quot;center&quot;|5648 (824)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''2007'''
|[[Carl Edwards]]
|[[Roush Racing|Roush-Fenway]]
|align=&quot;center&quot;|60
|align=&quot;center&quot;|[[Ford]]
|align=&quot;center&quot;|4
|align=&quot;center&quot;|21
|align=&quot;center&quot;|0
|align=&quot;center&quot;|4805 (618)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''2008'''
|[[Clint Bowyer]]
|[[Richard Childress Racing|Richard Childress]]
|align=&quot;center&quot;|2
|align=&quot;center&quot;|[[Chevrolet]]
|align=&quot;center&quot;|1
|align=&quot;center&quot;|29
|align=&quot;center&quot;|0
|align=&quot;center&quot;|5132 (21)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''2009'''
|[[Kyle Busch]]
|[[Joe Gibbs Racing|Joe Gibbs]]
|align=&quot;center&quot;|18
|align=&quot;center&quot;|[[Toyota]]
|align=&quot;center&quot;|9
|align=&quot;center&quot;|30
|align=&quot;center&quot;|3
|align=&quot;center&quot;|5682 (210)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''2010'''
|[[Brad Keselowski]]
|[[Penske Racing|Penske]]
|align=&quot;center&quot;|22
|align=&quot;center&quot;|[[Dodge]]
|align=&quot;center&quot;|6
|align=&quot;center&quot;|29
|align=&quot;center&quot;|5
|align=&quot;center&quot;|5639 (445)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''2011'''
|[[Ricky Stenhouse, Jr.]]
|[[Roush Racing|Roush-Fenway]]
|align=&quot;center&quot;|6
|align=&quot;center&quot;|[[Ford]]
|align=&quot;center&quot;|2
|align=&quot;center&quot;|26
|align=&quot;center&quot;|3
|align=&quot;center&quot;|1,222 (45)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''2012'''
|[[Ricky Stenhouse, Jr.]]
|[[Roush Racing|Roush-Fenway]]
|align=&quot;center&quot;|6
|align=&quot;center&quot;|[[Ford]]
|align=&quot;center&quot;|6
|align=&quot;center&quot;|26
|align=&quot;center&quot;|4
|align=&quot;center&quot;|1251 (23)
|-
|align=&quot;center&quot;|'''[[Temporada 2013 de la NASCAR Nationwide Series|2013]]'''
|[[Austin Dillon]]
|[[Richard Childress Racing|Richard Childress]]
|align=&quot;center&quot;|3
|align=&quot;center&quot;|[[Chevrolet]]
|align=&quot;center&quot;|0
|align=&quot;center&quot;|22
|align=&quot;center&quot;|7
|align=&quot;center&quot;|1180 (3)
|-
|align=&quot;center&quot;|'''2014'''
|[[Chase Elliott]]
|[[JR Motorsports|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;JR Motorsports&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|9
|align=&quot;center&quot;|[[Chevrolet]]
|align=&quot;center&quot;|3
|align=&quot;center&quot;|26
|align=&quot;center&quot;|2
|align=&quot;center&quot;|1213 (42)
|-
|align=&quot;center&quot;|'''2015'''
|[[Chris Buescher|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Chris Buescher&lt;/span&gt;]]
|[[Roush Fenway Racing|Roush-Fenway]]
|align=&quot;center&quot;|60
|align=&quot;center&quot;|[[Ford Motor Company|Ford]]
|align=&quot;center&quot;|2
|align=&quot;center&quot;|20
|align=&quot;center&quot;|0
|align=&quot;center&quot;|1190 (15)
|-
|align=&quot;center&quot;|'''2016'''
|[[Daniel Suárez (pilotu)|Daniel Suarez]]
|[[Joe Gibbs Racing]]
|align=&quot;center&quot;|19
|align=&quot;center&quot;|[[Toyota]]
|align=&quot;center&quot;|3
|align=&quot;center&quot;|27
|align=&quot;center&quot;|3
|align=&quot;center&quot;|4040(2)
|}

==== Númberu de Títulos por pilotos (Nationwide Series) ====
{{AP|Campeones de la Serie NASCAR#Númberu de Títulos por pilotos (Nationwide Series)|l1=Títulos per pilotu (NASCAR Nationwide Series)}}
* ''('''*''') Namái cunta a partir de la serie Busch Grand National Series hasta l'actualidá).''
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|-
!Pilotu !Total

!Temporaes
|-
|[[Sam Ard|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Sam Ard&lt;/span&gt;]] 
|align=&quot;center&quot;|2
|1983, 1984
|-
|[[Jack Ingram|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Jack Ingram&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|2
|1982, 1985
|-
|[[Larry Pearson|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Larry Pearson&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|2
|1986, 1987
|-
|[[Randy LaJoie|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Randy LaJoie&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|2
|[[1996]], [[1997]]
|-
|[[Dale Earnhardt, Jr.]]
|align=&quot;center&quot;|2
|[[1998]], [[1999]]
|-
|[[Kevin Harvick]]
|align=&quot;center&quot;|2
|[[2001]], [[2006]]
|-
|[[Martin Truex, Jr.]]
|align=&quot;center&quot;|2
|[[2004]], [[2005]]
|-
|[[Ricky Stenhouse, Jr.]]
|align=&quot;center&quot;|2
|[[2011]], [[2012]]
|-
|[[Tommy Ellis|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Tommy Ellis&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|1
|1988
|-
|[[Rob Morosu|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Rob Morosu&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|1
|1989
|-
|[[Chuck Bown|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Chuck Bown&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|1
|[[1990]]
|-
|[[Bobby Labonte]]
|align=&quot;center&quot;|1
|[[1991]]
|-
|[[Joe Nemechek|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Joe Nemechek&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|1
|[[1992]]
|-
|[[Steve Grissom|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Steve Grissom&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|1
|[[1993]]
|-
|[[David Green|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;David Green&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|1
|[[1994]]
|-
|[[Johnny Benson|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Johnny Benson&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|1
|[[1995]]
|-
|[[Jeff Green|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Jeff Green&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|1
|[[2000]]
|-
|[[Greg Biffle]]
|align=&quot;center&quot;|1
|[[2002]]
|-
|[[Brian Vickers|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Brian Vickers&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|1
|[[2003]]
|-
|[[Carl Edwards]]
|align=&quot;center&quot;|1
|[[2007]]
|-
|[[Clint Bowyer]]
|align=&quot;center&quot;|1
|[[2008]]
|-
|[[Kyle Busch]]
|align=&quot;center&quot;|1
|[[2009]]
|-
|[[Brad Keselowski]]
|align=&quot;center&quot;|1
|[[2010]]
|-
|[[Austin Dillon]]
|align=&quot;center&quot;|1
|[[Temporada 2013 de la NASCAR Nationwide Series|2013]]
|-
|[[Chase Elliott]]
|align=&quot;center&quot;|1
|[[2014]]
|-
|[[Chris Buescher|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Chris Buescher&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|1
|[[2015]]
|-
|[[Daniel Suárez (pilotu)|Daniel Suarez]]
|align=&quot;center&quot;|1
|[[2016]]
|}

=== [[NASCAR Truck Series|NASCAR Camping World Truck Series]] ===
{{AP|Campeones de la Serie NASCAR#NASCAR Camping World Truck Series|l1=Campeones de la serie NASCAR Camping World Truck Series}}
{| {{tablaguapa}}
|-
!Añu !Pilotu campeón

!Equipu !Númberu/Marca !Victories


!Top 10
![[Pole position|Poles]]
!Puntos (marxe)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1995'''
|[[Mike Skinner|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Mike Skinner&lt;/span&gt;]]
|[[Richard Childress Racing|Richard Childress]]
|align=&quot;center&quot;|#3, [[Chevrolet]]
|align=&quot;center&quot;|8
|align=&quot;center&quot;|18
|align=&quot;center&quot;|7
|align=&quot;center&quot;|3224 (126)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1996'''
|[[Ron Hornaday|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Ron Hornaday&lt;/span&gt;]]
|[[Dale Earnhardt]]
|align=&quot;center&quot;|#16, [[Chevrolet]]
|align=&quot;center&quot;|4
|align=&quot;center&quot;|23
|align=&quot;center&quot;|2
|align=&quot;center&quot;|3831 (53)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1997'''
|[[Jack Sprague|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Jack Sprague&lt;/span&gt;]]
|[[Hendrick Motorsports|Rick Hendrick]]
|align=&quot;center&quot;|#24, [[Chevrolet]]
|align=&quot;center&quot;|3
|align=&quot;center&quot;|23
|align=&quot;center&quot;|5
|align=&quot;center&quot;|3969 (232)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1998'''
|[[Ron Hornaday|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Ron Hornaday&lt;/span&gt;]]
|[[Dale Earnhardt]]
|align=&quot;center&quot;|#16, [[Chevrolet]]
|align=&quot;center&quot;|6
|align=&quot;center&quot;|22
|align=&quot;center&quot;|2
|align=&quot;center&quot;|4072 (3)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''1999'''
|[[Jack Sprague|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Jack Sprague&lt;/span&gt;]]
|[[Hendrick Motorsports|Rick Hendrick]]
|align=&quot;center&quot;|#24, [[Chevrolet]]
|align=&quot;center&quot;|3
|align=&quot;center&quot;|19
|align=&quot;center&quot;|1
|align=&quot;center&quot;|3747 (8)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''2000'''
|[[Greg Biffle]]
|[[Roush Fenway Racing|Jack Roush]]
|align=&quot;center&quot;|#50, [[Ford Motor Company|Ford]]
|align=&quot;center&quot;|5
|align=&quot;center&quot;|18
|align=&quot;center&quot;|4
|align=&quot;center&quot;|3826 (230)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''2001'''
|[[Jack Sprague|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Jack Sprague&lt;/span&gt;]]
|[[Hendrick Motorsports|Rick Hendrick]]
|align=&quot;center&quot;|#24, [[Chevrolet]]
|align=&quot;center&quot;|4
|align=&quot;center&quot;|17
|align=&quot;center&quot;|7
|align=&quot;center&quot;|3670 (73)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''2002'''
|[[Mike Bliss|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Mike Bliss&lt;/span&gt;]]
|Xpress
|align=&quot;center&quot;|#16, [[Chevrolet]]
|align=&quot;center&quot;|5
|align=&quot;center&quot;|18
|align=&quot;center&quot;|4
|align=&quot;center&quot;|3359 (46)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''2003'''
|[[Travis Kvapil|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Travis Kvapil&lt;/span&gt;]]
|Xpress
|align=&quot;center&quot;|#16, [[Chevrolet]]
|align=&quot;center&quot;|1
|align=&quot;center&quot;|22
|align=&quot;center&quot;|0
|align=&quot;center&quot;|3837 (9)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''2004'''
|[[Bobby Hamilton|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Bobby Hamilton&lt;/span&gt;]]
|el mesmu pilotu |align=&quot;center&quot;|#4,
[[Dodge]]
|align=&quot;center&quot;|4
|align=&quot;center&quot;|16
|align=&quot;center&quot;|0
|align=&quot;center&quot;|3624 (46)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''2005'''
|[[Ted Musgrave|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Ted Musgrave&lt;/span&gt;]]
|Ultra |align=&quot;center&quot;|#1,
[[Dodge]]
|align=&quot;center&quot;|1
|align=&quot;center&quot;|15
|align=&quot;center&quot;|1
|align=&quot;center&quot;|3535 (55)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''2006'''
|[[Todd Bodine|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Todd Bodine&lt;/span&gt;]]
|[[Stephen Germain|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Stephen Germain&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|#30, [[Toyota]]
|align=&quot;center&quot;|3
|align=&quot;center&quot;|16
|align=&quot;center&quot;|1
|align=&quot;center&quot;|3666 (127)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''2007'''
|[[Ron Hornaday|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Ron Hornaday&lt;/span&gt;]]
|[[Kevin Harvick]]
|align=&quot;center&quot;|#33, [[Chevrolet]]
|align=&quot;center&quot;|4
|align=&quot;center&quot;|22
|align=&quot;center&quot;|1
|align=&quot;center&quot;|3982 (54)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''2008'''
|[[Johnny Benson|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Johnny Benson&lt;/span&gt;]]
|[[Bill Davis|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Bill Davis&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|#23, [[Toyota]]
|align=&quot;center&quot;|5
|align=&quot;center&quot;|18
|align=&quot;center&quot;|3
|align=&quot;center&quot;|3725 (7)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''2009'''
|[[Ron Hornaday|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Ron Hornaday&lt;/span&gt;]]
|[[Kevin Harvick]]
|align=&quot;center&quot;|#33, [[Chevrolet]]
|align=&quot;center&quot;|6
|align=&quot;center&quot;|20
|align=&quot;center&quot;|4
|align=&quot;center&quot;|3959 (187)
|-
| align=&quot;center&quot; |[[Temporada 2010 de NASCAR Camping World Truck Series|'''2010''']]
|[[Todd Bodine|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Todd Bodine&lt;/span&gt;]]
|[[Stephen Germain|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Stephen Germain&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|#30, [[Toyota]]
|align=&quot;center&quot;|4
|align=&quot;center&quot;|20
|align=&quot;center&quot;|2
|align=&quot;center&quot;|3937 (207)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''2011'''
|[[Austin Dillon]]
|[[Richard Childress Racing|Richard Childress]]
|align=&quot;center&quot;|#3, [[Chevrolet]]
|align=&quot;center&quot;|2
|align=&quot;center&quot;|16
|align=&quot;center&quot;|5
|align=&quot;center&quot;|888 (6)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''2012'''
|[[James Buescher|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;James Buescher&lt;/span&gt;]]
|[[Turner Motorsports|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Turner Motorsports&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|#31, [[Chevrolet]]
|align=&quot;center&quot;|4
|align=&quot;center&quot;|14
|align=&quot;center&quot;|0
|align=&quot;center&quot;|808 (6)
|-
| align=&quot;center&quot; |'''2013'''
|[[Matt Crafton|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Matt Crafton&lt;/span&gt;]]
|[[ThorSport Racing|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;ThorSport Racing&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|#88, [[Toyota]]
|align=&quot;center&quot;|1 
|align=&quot;center&quot;|19 
|align=&quot;center&quot;|0 
|align=&quot;center&quot;|804 (40)
|-
|align=&quot;center&quot;|'''2014'''
|[[Matt Crafton|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Matt Crafton&lt;/span&gt;]]
|[[ThorSport Racing|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;ThorSport Racing&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot;|#88, [[Toyota]]
|align=&quot;center&quot;|2
|align=&quot;center&quot;|17
|align=&quot;center&quot;|0
|align=&quot;center&quot;|833 (21)
|-
|align=&quot;center&quot;|'''2015'''
|[[Erik Jones]]
|[[Kyle Busch Motorsports]]
|#4, [[Toyota]]
|align=&quot;center&quot;|3
|align=&quot;center&quot;|20
|align=&quot;center&quot;|5
|align=&quot;center&quot;|899 (15)
|-
|align=&quot;center&quot;|'''2016'''
|[[Johnny Sauter|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Johnny Sauter&lt;/span&gt;]]
|[[GMS Racing|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;GMS Racing&lt;/span&gt;]]
|#21 [[Chevrolet]]
|align=&quot;center&quot;|3
|align=&quot;center&quot;|19
|align=&quot;center&quot;|1
|align=&quot;center&quot;|4030 (15)
|}
==== Númberu de Títulos por pilotos (Truck Series) ====
{{AP|Campeones de la Serie NASCAR#Númberu de Títulos por pilotos (Truck Series)|l1=Títulos per pilotu (NASCAR Camping World Truck Series)}}
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|-
!Pilotu !Total

!Temporaes
|-
|[[Ron Hornaday|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Ron Hornaday&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot; valign=&quot;top&quot;|4
|[[1996]], [[1998]], [[2007]], [[2009]]
|-
|[[Jack Sprague|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Jack Sprague&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot; valign=&quot;top&quot;|3
|[[1997]], [[1999]], [[2001]]
|-
|[[Todd Bodine|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Todd Bodine&lt;/span&gt;]]
|align=&quot;center&quot; rowspan=&quot;2&quot; valign=&quot;center&quot;|2
|[[2006]], [[Temporada 2010 de NASCAR Camping World Truck Series|2010]]
|-
|[[Matt Crafton|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Matt Crafton&lt;/span&gt;]]
|[[2013]], [[2014]]
|-
|NAJ
| rowspan=&quot;11&quot; align=&quot;center&quot; valign=&quot;center&quot; |&lt;center&gt;1&lt;/center&gt;
|[[1995]]
|-
|[[Greg Biffle]]
|[[2000]]
|-
|[[Mike Bliss|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Mike Bliss&lt;/span&gt;]]
|[[2002]]
|-
|Travis 
|[[2003]]
|-
|[[Bobby Hamilton|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Bobby Hamilton&lt;/span&gt;]]
|[[2004]]
|-
|[[Ted Musgrave|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Ted Musgrave&lt;/span&gt;]]
|[[2005]]
|-
|[[Johnny Benson|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Johnny Benson&lt;/span&gt;]]
|[[2008]]
|-
|[[Austin Dillon]]
|[[2011]]
|-
|[[James Buescher|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;James Buescher&lt;/span&gt;]]
|[[2012]]
|-
|[[Erik Jones]]
|[[2015]]
|-
|[[Johnny Sauter|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Johnny Sauter&lt;/span&gt;]]
|[[2016]]
|-
|}

== Ver tamién ==


* [[Llista d'escuderíes de la NASCAR]]
* [[Campeones de la Serie NASCAR]]
* [[Copa NASCAR|NASCAR Sprint Cup Series]]
* [[NASCAR Nationwide Series]]
* [[NASCAR Truck Series|NASCAR Camping World Truck Series]]
* [[Temporaes de la Serie NASCAR|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;Temporaes de la Serie NASCAR&lt;/span&gt;]]

=== Otros campeonatos rellacionaos ===
* [[NASCAR Whelen Euru Series|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;NASCAR Whelen Euru Series&lt;/span&gt;]] - (NASCAR Europea, llicenciada por FIA y Patrocinada por ''NASCAR'')
* [[NASCAR Canadian Tire Series|&lt;span style=&quot;color:#0645ad&quot;&gt;NASCAR Canadian Tire Series&lt;/span&gt;]] - (NASCAR Canadiense, llicenciada Patrocinada por ''NASCAR'')
* [[NASCAR Méxicu Series]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|NASCAR|NASCAR}}

*[http://www.nascar.com/espanol Páxina web oficial de Nascar (n'Español)]
*[http://www.ovalzone.com Páxina web noticies de Nascar (n'Español)]


{{Tradubot|NASCAR}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Deportes de motor n'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Organizaciones d'automovilismu]]
[[Categoría:Empreses de Florida]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>2b3b1ej0kjuy7dsj59ijefmabhtkay9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Atropatene</title>
    <ns>0</ns>
    <id>92956</id>
    <revision>
      <id>3714262</id>
      <parentid>3670871</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:10:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10880" xml:space="preserve">{{ficha d'estáu desapaecíu}}
'''Atropatene''' o '''Media Atropatene''' (orixinalmente conocíu como ''Atropatkan'' y ''Atorpatkan'') foi un antiguu reinu de l'antigüedá clásica establecíu y gobernáu por dinastíes locales [[pueblos iranios|iranies]], en primer llugar con [[Darío I|Darío'l Grande]] de [[Persia]] y más tarde por [[Alexandru Magnu]]&lt;ref&gt;Susan M. Sherwin-White, Amélie Kuhrt, &quot;From Samarkhand to Sardis: a new approach to the Seleucid Empire&quot;, [[University of California Press]], 1993. pg 78:&quot;The independence of the area Media Atropatene, named after Atropates, satrap of Media under Darius and Alexander (now Azerbaijan), under local Iranian dynasts, was pre-Selecuid&quot;.&lt;/ref&gt; a partir del {{AC|sieglu IV}}, ya inclúi el territoriu de lo que güei ye'l [[Azerbaixán iranín]]&lt;ref&gt;{{Citation |títulu=Ancient Egypt's warfare: a survey of armed conflict in the chronology of ancient Egypt, 1600 BC-30 BC |last=Benson |first=Douglas S. |authorlink= |coauthors= |añu=1995 |publisher=D. S. Benson |location= |isbn= |page= |pages= |url=https://books.google.com/?id=OMRyAAAAMAAJ&amp;q=Atropatena+Iranian+Azerbaijan&amp;dq=Atropatena+Iranian+Azerbaijan&amp;cd=3 |fechaaccesu=}}&lt;/ref&gt;y el [[Curdistán iranín]].&lt;ref&gt;Media Atropatene, Compiled by S.Y. Kroll, 1994 in Barrington Atlas of the Greek and Roman World: Map-by-map Directory, Richard J. A. Talbert, [[Princeton University Press]], 2000. Volume 2. pg 1292: &quot;The map approximates the region called by Greek authors Media Atropatene after Atropates, the satrap of Alexander who governed there and later became an independent ruler. The modern name Azerbaijan derives from Atropatene. Originally, Media Atropatene was the northern part of greater Media. To the north, it was separated from Armenia by the River Araxes. To the east, it extended as far as the mountains along the Caspian Sea, and to the west as far as Lake Urmia (ancient Matiane Limne) and the mountains of present-day Kurdistan. The River Amardos may have been the southern border.&quot;. pg 1293: &quot;Another important site (but not as large as the places just noted) is the famous fire-temple Adur Gushnasp, situated high in the Kurdish mountains at the holy lake of Takht-i Suleiman, and never mentioned by any ancient western source. It &quot;[https://books.google.com/books?id=x_FHmc_Y2uQC&amp;pg=PA1293&amp;dq=Another+important+site+(but+not+as+large+as+the+places+just+noted)+is+the+famous+fire-temple+Adur&amp;cd=1#v=onepage&amp;q=Another%20important%20site%20(but%20not%20as%20large%20as%20the%20prestes%20just%20noted)%20is%20the%20famous%20fire-temple%20Adur&amp;f=false].&lt;/ref&gt;La so capital yera Ganzak. ''Atropatene'' tamién foi l'antepasáu nominal del nome de ''[[Azerbaixán (desambiguación)|Azarbaijan]]''.&lt;ref name=Yarshater1983 &gt;{{citation |last=Yarshater |first=Ehsan |añu=1983 |títulu=The Cambridge history of Iran |publisher=[[Cambridge University Press]] |isbn=978-0-521-20092-9 |page=1408 |quote=Atropatene see Azarbaijan}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Houtsma, M. T.; Arnold, T. W.; Wensinck, A. J. (1993). [https://books.google.de/books?id=Xel6N2tQeawC&amp;pg=PA134&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q&amp;f=false Y.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913-1936], 134, BRILL. ISBN 90-04-09796-1, ISBN 978-90-04-09796-4.&lt;/ref&gt;

Mientres l'[[Imperiu aqueménida]] quedó integráu nes [[satrapía|satrapíes]] de [[Matiana]] (XVIII) y [[Caspiana]] (XI).

== Historia ==
[[Alexandru Magnu]] entró en {{AC|330}} na rexón de [[Media (Oriente Mediu)|Media]] y dio-y el gobiernu a [[Atropates]], sátrapa y xeneral de Darío III, escontra {{AC|329}} 

Dempués de la muerte d'Alejandro ({{AC|323}}) y de la repartición establecida nel [[Pactu de Triparadiso]] ({{AC|320}}), nel que-y tocó la parte norte de Media, estableció un reinu independiente, conocíu como Media Atropatene o a cencielles como Atropatene. La capital foi [[:en:Ganzak|Gandzak]].

Amás de Atropates, saber de la esistencia del so socesor Artabas o Artabazo (escontra {{aC|275}}) y Artabarzanes ([[circa|c.]] [[222 e.C.|222]]-{{aC|211}}), al que [[Antíoco III el Grande]] impunxo un tratáu desventayosu en {{aC|220}}

Dempués del añu 211 e.C. foi vasalla de los [[Imperiu seléucida|seléucidas]], pero desconozse lo qu'asocedió en Atropatene. Hacia l'añu {{aC|180}}, quedó en manes d'[[Dinastía Artáxida|artáxidas]] d'[[Armenia]], hasta qu'en {{aC|140}} foi ocupada polos [[partos]]. 

Hacia l'añu {{AC|100}} reinó [[Artavasdes I d'Armenia|Artavasdes]], al qu'asocedió [[Gotarces I de Partia|Gotarces]], un [[Dinastía arsácida de Partia |arsácida]] que foi rei de [[Partia]] del {{AC|95}} al {{AC|88}}. Alredor del añu {{AC|85}}, Darío, el dinasta local, someter a [[Tigranes II el Grande|Tigranes II d'Armenia]], del que foi xenru. 

A empiezos del {{AC|67}}, [[Mitrídates III de Partia|Mitrídates]], el rei de Atropatene, foi unviáu contra [[Capadocia]], onde combatió contra les [[guarnición|guarniciones]] [[exércitu romanu|romanes]] y aniquilar. Nel branu de dichu añu apoderaba yá una bona parte del país, pero'l cursu de la guerra empezó a dir mal y en {{AC|66}} Tigranes quedó so proteición romana y Atropatene recuperó la so independencia. 

Cuando Mitrídates, xubir al tronu de Partia, dio'l reinu a Ariobarzanes. Hacia l'añu {{AC|35}} baxu [[Marcu Antoniu]], Atropatene convertir en [[clientelismu|veceru]] de [[República Romana|Roma]]. La fía del rei, llamada Iotape, casóse col monarca d'Armenia [[Alejandro Helios]] (fíu de Marco Antonio y [[Cleopatra VII|Cleopatra]]). [[Artaxias II d'Armenia|Artaxias II]] recuperó'l tronu armeniu ({{AC|32}}) con ayuda de los [[partos]], y amás recibió'l reinu de Atropatene ([[Artaxias I d'Armenia|Artaxias I]]) del so aliáu y proteutor, el rei de Partia ({{AC|30}}).

Tres la muerte del rei armeniu Artavasdes IV nel añu {{AC|2}} nun combate, los romanos apurrieron la corona armenia a Ariobarzanes, fíu del rei Artabas de Atropatene, d'orixe [[Media (Oriente Mediu)|medo]] y que foi aceptáu polos nobles, por cuenta de les sos bones cualidaes. Nel añu 4, Ariobarzanes (II de Atropatene) morrió nun accidente y los dos corones pasaron al so fíu, llamáu Artavasdes (II de Atropatene) que foi asesináu dos años dempués. A partir d'entós, Atropatene y Armenia tomaron caminos separaos. En Atropatene apaeció un rei de nome Ariovasto, posiblemente hermanu de Artavasdes II. Diversos príncipes arsácidas gobernaron dempués: Artabano que dende'l [[12]] yera rei de los partos; [[Vonones II de Partia|Vonones]], rei de los partos, nel [[51]]; [[Pacoro I de Partia|Pacoro]] y otros. El reinu, vasallu de los partos, subsistió hasta la conquista [[Imperiu sasánida|sasánida]] en [[226]].

== Llista de gobernantes ==
Anque la llista nun ta completa, recueye los gobernantes conocíos como reis de Media Atropatene..

* [[Atropates]] dende 320s BC hasta una fecha desconocida;

* [[Artabazanes]] (florió nel {{AC|sieglu III}}) gobernó dende l'añu {{AC|221}} o {{AC|220}}, un contemporaneu del rei griegu seléucida [[Antíoco III el Grande]]. Dizse que yera nietu paternu del rei persa [[Darío II]] del so matrimoniu cola fía de Gobryas;&lt;ref&gt;[http://www.iranicaonline.org/articles/artabazanes-autonomous-ruler-of-armenia-who-submitted-to-the-seleucid-king-antiochus-iii-in-220-b ARTABAZANES], Encyclopedia Iranica&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;García Sánchez, M (2005): &quot;[http://web.archive.org/web/http://www.ucm.es/BUCM/revistasBUC/portal/abrir.php?url=http://www.ucm.es/BUCM/revistes/ghi/02130181/articulos/GERI0505330223A.PDF La figura del socesor del Gran Rei na Persia Aqueménida]&quot;, in V. Troncoso (ed.), [http://www.ucm.es/BUCM/revistasBUC/portal/modules.php?name=Revistes2&amp;id=GERI ''Anexos Gerión'' 9], ''La figura del socesor nes monarquíes de dómina helenística''.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Hallock, R (1985): &quot;The evidence of the Persepolis Tablets&quot;, n'I Gershevitch (ed.) ''The Cambridge History of Iran'' v. 2, p. 591.&lt;/ref&gt;

* [[Mitrídates I de Media Atropatene|Mitrídates]] ({{AC|100}} - {{AC|66}}), gobernó dende {{AC|67}} hasta ca. {{AC|66}} que yera cuñáu del rei armeniu [[Tigranes el Grande]];&lt;ref&gt;[[Cassius Dio]], 36.14&lt;/ref&gt;

* [[Darío I de Media Atropatene|Darío I]] (ca.{{AC|85}} - ca. {{AC|65}}), gobernó dende ca. {{AC|65}};&lt;ref&gt;[http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-iii Azerbaijan iii. Pre-Islamic History, Atropates, Persian satrap of Media, made himself independent in 321 B.C. Thereafter Greek and Latin writers named the territory as Media Atropatene or, less frequently, Media Minor: Parthian period]&lt;/ref&gt;

* [[Ariobarzanes I de Media Atropatene|Ariobarzanes I]] (ca. {{AC|85}} - {{AC|56}}), gobernó dende {{AC|65}} hasta {{AC|56}};

* [[Artavasdes I de Media Atropatene|Artavasdes I]] ({{AC|65}}-{{AC|20}}), gobernó dende {{AC|56}} hasta {{AC|31}}. Fíu de los Ariobarzanes enriba mentaes;&lt;ref&gt;[http://www.tyndalehouse.com/egypt/ptolemies/tryphaena_fr.htm Ptolemaic Genealogy: Tryphaena, Footnote 13]&lt;/ref&gt; y cuñáu del rei [[Antíoco I Theos de Comagene]];&lt;ref name=&quot;tyndalehouse.com&quot;&gt;[http://www.tyndalehouse.com/egypt/ptolemies/affilates/aff_ptolemies.htm Ptolemaic Genealogy: Affiliated Lines, Descendant Lines]&lt;/ref&gt;

* [[Asinnalus de Media Atropatene|Asinnalus]] (florió nel {{AC|sieglu I}}), gobernó dende {{AC|30}}hasta una fecha desconocida nos años 20 e.C.;

* [[Ariobarzanes II de Atropatene|Ariobarzanes II]] ( {{AC|40}} - 4), gobernó dende ca. {{AC|28}} hasta'l {{AC|20}} hasta 4&lt;ref name=&quot;Swan, P.M. 2004 p.114&quot;&gt;Swan, P.M. (2004), ''The Augustan Succession: An Historical Commentary on Cassius Dio's Roman History, Books 55-56 (9 B.C.-A.D. 14)'', p.114, [[Oxford University Press]]&lt;/ref&gt; y sirvió como [[List_of_Armenian_kings#Artaxiad_Dynasty|King of Armenia]] from 2 BC to 4&lt;ref name=&quot;Swan, P.M. 2004 p.114&quot;/&gt;

* [[Artavasdes III d'Armenia|Artavasdes II, que sirvió como Artavasdes III]] ( {{AC|20}} - 6), rei de Media Atropatene y Armenia dende l'añu 4 al añu 6;&lt;ref name=&quot;Swan, P.M. 2004 p.114&quot;/&gt;

* [[Artabanus III (de Partia)|Artabanus]] (florió segunda metá del sieglu I), nietu de Artavasdes I,&lt;ref name=&quot;tyndalehouse.com&quot;/&gt; gobernó dende'l 6 hasta l'añu 10;

* [[Vonones II de Partia|Vonones]] (florió na segunda metá del sieglu I), hermanu de Artabanus, gobernó dende'l 11? hasta l'añu 51;&lt;ref name=&quot;tyndalehouse.com&quot;/&gt;

* [[Pacoro II de Partia|Pacorus]] (florió nel sieglu I y primer metá del sieglu II), hermanu del anterio, gobernó dende'l 51 hasta l'añu 78.

== Notes ==
{{llistaref}}


{{Tradubot|Atropatene}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Estaos y territorios fundaos nel sieglu IV e.C.]]
[[Categoría:Estaos y territorios sumíos nel sieglu III]]
[[Categoría:Estaos de l'Antigüedá n'Asia]]
[[Categoría:Antigües monarquíes d'Asia]]
[[Categoría:Historia d'Azerbaixán]]
[[Categoría:Imperiu parto]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]]</text>
      <sha1>dahpzfni1auu084u7mk148gdnjzjrix</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Bactriana</title>
    <ns>0</ns>
    <id>92957</id>
    <revision>
      <id>3714263</id>
      <parentid>3710890</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:10:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11793" xml:space="preserve">{{Rexón}}
'''Bactriana''' o '''Bactria''' ye l'antiguu nome griegu d'una [[rexón histórica]] del [[Asia Central]], alcontrada ente'l [[Hindú Kush]] (''Parapamisos'' o ''Caucasus Índicus'' pa los autores grecollatinos) al sur, y el [[ríu Amu Daria]] (''Oxus'') al norte; la so capital foi la ciudá de [[Balh (ciudá)|Balh]] (''Bactra'' o ''Zaraspa''). Güei esi territoriu correspuende a delles naciones, el norte d'[[Afganistán]], el sur d'[[Uzbequistán]], y [[Taxiquistán]].

La Bactriana llindaba pel este cola rexón antigua de [[Gandhara]] nel [[subcontinente indiu]], al oeste con [[Drangiana]] y [[Hircania]] y al norte cola [[Transoxiana]], la [[Sogdiana]] y la extensísima [[Escitia]] (Extra Imaus), al sur confinaba con [[Aracosia]]; ente otros territorios, la Bactriana incluyía a los de la Guriana, la Bubacena, la Parapamisade y el llamáu «país de los marucenos». L'idioma ''clásicu'' de la Bactriana yera una [[Llingües indoeuropees|llingua indoeuropea]] de la [[Llingües indoiranias|subfamilia indoirania]], l'[[idioma bactriano]].

Los bactrianos son una de les llinies hereditaries de los modernos [[taxiquistaninos]], según posiblemente de los [[etnia paxta|paxtos]]. Dellos historiadores creen que'l nome modernu de «tayik» aniciar de Ta-Hia o Daxia, nome chinu antiguu pa la rexón (en chinu medieval pronunciábase /datguea/); pela so parte los antiguos indios denominar [[Bahlikā|Bahlika]].

== Xeografía ==
[[Ficheru:BactrianZoroastrian.jpg|thumb|Cabeza d'[[alabastru]] pintada en magre d'un cura [[Zoroastrismu|zoroástrico]] que lleva un tocáu distintivu del estilu bactriano, [[Takti-Sangin]], [[Taxiquistán]], [[Reinu grecobactriano]], 3ro-2do sieglu AC.]]
Yera un país montascosu con un clima continental, anque nos abondosos [[oasis]] que na [[Historia antigua|Antigüedá]] tenía'l territoriu, l'agua yera abondosa y la tierra bien fecunda. La Bactriana considerábase tradicionalmente como'l llugar d'orixe d'una de les tribus iranies. Los autores modernos usaron de cutiu el nome nun sentíu más ampliu, como la designación del norte d'[[Afganistán]].

== Historia ==

[[Ficheru:ImperioAqueménida500AC.svg|thumb|650px|Mapa del [[Imperiu aqueménida]] cola división en satrapíes (ca. 500 e.C. )]]

Nestes rexones de tierres fecundes nos oasis, d'un país montascosu arrodiáu pola [[depresión del Turán]], dende tiempos remotos la Bactriana foi una etapa perimportante y cuasi obligada pal tráficu comercial y la comunicación ente l'[[Estremu Oriente]], el [[subcontinente indiu]] y la [[cuenca del Mediterraneu]]. Foi na Bactriana onde se considera que'l profeta [[Zoroastru]] predicó y ganó el so primeres adeptos. L'idioma en que'l ''[[Avesta]]'', llibru santu del [[zoroastrismu]] ta escritu, llamóse «antiguu bactriano» dalguna vegada, anque depués pasó al zend.

=== Ciro y Alejandro ===

Nun ye conocíu si la Bactriana formó parte del [[Media (Oriente Mediu)|Imperiu medo]], pero foi apoderada por [[Ciro el Grande]] nuna campaña llevada a cabu probablemente ente [[545 e.C.|545]] y {{AC|540}} De magar, la Bactriana foi una de les principales [[Sátrapa|satrapíes]] del [[Imperiu aqueménida]]. Mientres la guerres intestinas del añu {{AC|522}}, el sátrapa [[Dadarsi (sátrapa)|Dadarsi]], foi un pervalible aliáu del rei [[Darío&amp;nbsp;I]]. Yá nel reináu de [[Xerxes&amp;nbsp;I]], el sátrapa [[Masistes]] intentó fallidamente empecipiar una rebelión. Cerca del {{AC|462}} españó en Bactriana una revuelta contra'l rei [[Artaxerxes&amp;nbsp;I]], liderada pol so hermanu [[Histaspes (fíu de Xerxes I)|Histaspes]] ([[Diodoro Sículo]],&amp;nbsp;XI&amp;nbsp;68) o por un sátrapa llamáu [[Artabano (rebelde)|Artabano]] ([[Ctesias]],&amp;nbsp;35). Dempués de que [[Darío&amp;nbsp;III]] fuera derrotáu por [[Alexandru Magnu]], el so asesín [[Besos]], el sátrapa de Bactriana, intentó entamar una resistencia nacional nos sos dominios.

Alejandro conquistó la Bactriana ensin muncha dificultá; namái en [[Sogdiana]] al norte, más allá del Oxus, atopó una resistencia fuerte. Bactriana volvióse una provincia del [[Reinu de Macedonia|Imperiu macedoniu]]. En Bactriana Alejandro conoció a una de les sos más célebres muyeres, [[Roxana]], y colla casóse; tamién asocedió otru fechu famosu na vida del conquistador: Alexandru Magnu nomó como primer sátrapa griegu al so favoritu [[Clito el Negru]] nel {{AC|328}}, pero mientres una llacuada Clito reprochó-y ciertes actitúes a Alejandro, quien como respuesta peracabó-y d'un llanzazu. Tres la muerte d'Alejandro la Bactriana cayó —con cuasi tolos territorios asiáticos— baxu tutelar del [[diádoco]] [[Seleuco&amp;nbsp;I Nicátor]].

{{VT|Alexandría de Oxiana}}

=== L'Imperiu seléucida ===

Tres la muerte d'Alejandro, el xeneral macedoniu [[Seleuco&amp;nbsp;I Nicátor]] y el so fíu [[Antíoco I Sóter|Antíoco&amp;nbsp;I]] establecieron l'[[Imperiu seléucida]], y fundaron munchos pueblos na rexón del Irán oriental, l'idioma griegu volver mientres dalgún tiempu na rexón l'idioma dominante. La paradoxa de que la presencia griega yera más prominente en Bactriana que nes árees más axacentes a [[Grecia]], posiblemente podría esplicase pola política impuesta polos reis perses, que consistía en deportar a los colonos griegos a les provincies más remotes del so gran imperiu.&lt;!--- dudosu ye esto, sicasí sábese qu'a partir d'Alexandru Magnu fundáronse delles ''keruklias'' o colonies militares grieges debíu al valor estratéxico y comercial de la Bactriana ---&gt;

[[Ficheru:Greco-BactrianKingdomMap-es.svg|thumb|500px|Mapa del Reinu grecobactriano na so máxima estensión, escontra'l 180 e.C. ]]

{{VT|Imperiu seléucida}}

=== El Reinu grecobactriano ===

Les munches dificultaes contra les que los reis seléucidas teníen que lluchar y los ataques de [[Ptolomeo&amp;nbsp;II]] d'Exiptu, dio al sátrapa bactriano [[Diodoto&amp;nbsp;I]] la oportunidá de faese independiente (''[[circa]]'' {{AC|255}}). El territoriu tomaba Sogdiana, [[Aria (rexón)|Aria]] y [[Aracosia]] creándose'l llamáu [[Reinu grecobactriano]].

Diodoto y los sos socesores pudieron defendese contra los continuos ataques del rei seléucida [[Antíoco&amp;nbsp;III el&amp;nbsp;Grande]], hasta que los seléucidas fueron ganaos finalmente polos romanos ({{AC|190}}) n'[[Oriente Próximu]].

El Reinu grecobactriano foi tan poderosu que pudo estender el so territoriu hasta'l norte de la [[India]] (o, más esautamente, hasta exercer una hexemonía sobre territorios que, mayormente, correspuenden al actual [[Paquistán]] y que na Antigüedá yeren el nucleu de la [[cultura del valle del Indo]].

=== El Reinu indogriego ===

El rei bactriano [[Eutidemo&amp;nbsp;I]] y el so fíu [[Demetrio I de Bactriana|Demetrio]] cruciaron el [[Hindu Kush]] y empezaron la conquista del norte d'Afganistán y el [[valle del Indo]]. Mientres un tiempu ellos remanaron un gran imperiu griegu, llevantáu bien llueñe de Grecia, nel Este.

[[Ficheru:EucratidesStatere.jpg|thumb|[[Estatero]] d'oru del rei [[Eucrátides&amp;nbsp;I]], la mayor pieza d'oru de l'Antigüedá.]]

Pero esti imperiu estazar poles disensiones interiores y les usurpaciones constantes. Cuando Demetrio avanzó escontra la [[India]], unu de los sos xenerales, [[Eucrátides&amp;nbsp;I]], sublevóse y arrampuñólu Bactriana y [[Sogdiana]] (escontra {{AC|175}}).

Les posesiones griegues fueron estremaes ente los familiares de Eucrátides, que recibieron Bactriana, Sogdiana y el [[Punyab]] occidental, y los de Demetrio, qu'hubieron de conformase col Punyab oriental.

Tou lo que se conoz sobre ellos ye poles sos monedes, munches de los cualos atopáronse n'Afganistán y l'India. Por estes guerres internes la posición dominante de los griegos na rexón viose menguada.

Hacia l'añu {{AC|150}}, un soberanu notable, [[Menandro&amp;nbsp;I]] entró en conflictu col [[Imperiu Sunga]]; invadió'l valle del [[Ganges]], hasta [[Benarés]], conquistó [[Pataliputra]] (seique llegó hasta [[Patna]]) y favoreció la relixón [[budismu|budista]]; este ye l'únicu personaxe griegu (en [[sánscritu]] «javana» —xoniu—, nome dau a tolos helénicos polos antiguos hindús) qu'apaez mentáu fehacientemente na lliteratura de l'antigua India, na mesma'l so nome ye tresformáu a Milinda. D'esta miente, pol so propiu pesu económicu, cultural y demográficu, l'área de la cuenca del [[Indo]] y del altu [[Ganges]] biforcar del Reinu grecobactriano, constituyéndose entós un nuevu reinu helenísticu al sur y esti del Hindu Kush: el bastante efímeru [[Reinu indogriego]], con capital en [[Taxila|Taksila]].

Ente [[80 e.C.|80]] y {{AC|30}}, los últimos príncipes griegos del Punyab fueron destronaos polos invasores procedentes del Asia Central (n'especial pol conxuntu de [[tocarios]] llamáu [[Imperiu kushán|kushanas]]), más la cultura griega subsistió a la nueva dominación al traviés de centenares d'años.

=== Contactos con China ===

La Bactriana (conocíu como Ta-Hia en chinu) foi visitada pol esplorador chinu [[Zhang Qian]] en 126 e.C.

Los informes de Zhang Qian escritos nel ''Shiji'' (‘los archivos del Gran Historiador’) por [[Torca Qian]] nel sieglu&amp;nbsp;I e.C. , describen una civilización urbana bien importante d'aprosimao un&amp;nbsp;millón de persones, quien vivíen en ciudaes cercaes sol gobiernu de pequeños reis o maxistraos.

Estos contactos llevaron darréu a la espedición d'embaxaes múltiples
del Imperiu chinu, empezando'l desarrollu de la [[Ruta de la seda]], que d'[[Antioquía]] llegó al [[Cordal del Pamir|Pamir]], y al traviés del [[océanu Índicu]] a los puertos de [[Barygaza]] y [[Musiris]] según el remotu de [[Cattigara]].

=== Tocaristán ===

Darréu la zona onde se desenvolvió'l Reinu grecobactriano, tal como se señaló, foi ocupáu pol [[Imperiu kushán]] (llamáu tamién [[tocarios|tocariu]]). Por esta razón, la rexón va ser conocida darréu pol so nome persa y árabe de Tocaristán. A diferencia de pueblos de la mesma etnia que s'establecieron nel nordeste de [[Xinjiang]] y fortalecieron ellí la so individualidá etnollingüística, los kushanas se iranizaron rápido ensin dexar rastru de la so identidá orixinal.

Esti territoriu foi conquistáu polos [[Imperiu sasánida|sasánidas]]. Dempués d'un curtiu periodu so hexemonía [[güigur]], foi conquistáu polos [[pueblu árabe|árabes]] nel sieglu&amp;nbsp;VII&amp;nbsp;d.&amp;nbsp;C.

Bactra, la so capital (actual [[Balh (ciudá)|Balh]]) florió sol dominiu árabe hasta que foi destruyida polos [[Imperiu mongol|mongoles]] en [[1221]]. Depués recuperóse parcialmente, pero tuvo de dexar el so llugar de primacía a [[Mazari Sharif]], ciudad santuario allugada a poca distancia al sudeste. Esti santuariu compite, nel [[islamismu]] popular, cola ciudá [[iraq]]uí de [[Nayaf]] pol honor de ser l'últimu llugar de descansu d'[[Ali (xenru de Mahoma)|Ali]] (600-661), xenru del profeta [[Mahoma]] y primer [[imán (relixón)|imán]] de la fe&amp;nbsp;[[xiín]]. En sieglos más recién, l'orixinal [[Tojaristán]] iraniu viose infiltrado por migraciones de pueblos túrquicos, particularmente turkmenos y uzbecos, a tal puntu que la rexón ye conocida tamién en tiempos modernos como Turquestán afganistanu.

== Arte ==

Destácase'l curiosu [[arte grecobactriano]], que representa una variante del [[arte de l'Antigua Grecia]] influyíu por traces del [[arte de la India|arte indio]] y del [[arte medo-persa]], llegando a fundise col [[arte greco-budista]] de [[Gandhara]], talo como se reflexaba nos colosales [[Budas de Bāmiyān]] destruyíos en 2001.

== Ver tamién ==
* [[Complexu arqueolóxicu Bactria-Margiana]]


{{Tradubot|Bactriana}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Bactriana|Bactriana]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]]</text>
      <sha1>9o47aoxgdhyfjj6g3e2z58nmk91sizi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Guerres romano-sasánides</title>
    <ns>0</ns>
    <id>92964</id>
    <revision>
      <id>3714304</id>
      <parentid>3714002</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:15:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="105287" xml:space="preserve">{{Ficha de conflictu militar
|nome = '''Guerres romanu-sasánidas'''
|imaxe = 
|descripción_imagen = 
|leyenda = 
|conflictu= 
|fecha = [[230]] - [[627]]
|llugar = 
|coordenaes = 
|resultáu = Victoria Romana |descripción
= 
|casus = 
|territoriu = 
|combatientes1 = '''[[Imperiu romanu]]''' (230 - 395)&lt;br /&gt;'''[[Imperiu romanu d'Oriente]]''' (395 - 627)
|combatientes2 = '''[[Imperiu sasánida]]'''
|combatientes3 = 
|comandante1 = [[Emperador romanu]].
|comandante2 = [[Shahanshah]] sasánida.
|comandante3 = 
|soldaos1 = 
|soldaos2 = 
|soldaos3 = 
|baxes1 = 
|baxes2 = 
|baxes3 = 
|campaña = 
|campaña2 =
|campaña3 =
|campaña4 =
}}
[[Ficheru:Roman expansion 264 BC Shepherd.jpg|thumb|300px|Evolución territorial de [[Imperiu romanu|Roma]] dende l'añu [[264]] a. de C. hasta'l reináu de [[Diocleciano]].]]
Les '''guerres romanu-sasánidas''' o '''guerres bizantín-sasánidas''' fueron una serie de [[Guerra|conflicto militares]] qu'enfrentaron al [[Imperiu romanu]] (y depués a la so continuación nel este, l'[[Imperiu romanu d'Oriente]]) col [[Imperiu sasánida]] ente los [[sieglu|sieglos]] [[sieglu III|III]] y [[sieglu VII|VII]]. Les dos potencies más importantes de l'[[Antigüedá tardida]] nel [[Mediterraneu]] y el [[Próximu Oriente]] combatieron casi de cutio mientres esti periodu, anque hubo tamién llargos periodos de coesistencia pacífica (sobremanera mientres el [[sieglu V]]).

Los conflictos empecipiar nel [[sieglu III]], cola fundación del Imperiu sasánida, y concluyeron cola victoriosa campaña del emperador [[Heraclio]], en [[628]]-[[630]]. Les operaciones militares fueron especialmente intenses en tiempos de [[Sapor I]] ([[240]]/[[242]]–[[272]]), [[Sapor II]] ([[309]]–[[379]]), [[Cosroes I]] ([[531]]–[[579]]) y [[Cosroes II]] ([[590]]–[[628]]). Les agresiones provinieron tantu del llau romanu como del persa. Dempués de la postrera y mayor de les guerres ente Roma y Persia ([[603]]–[[628]]), dambes potencies, escoses, fueron víctimes de la [[espansión musulmana|espansión del islam]], que destruyó por completu al Imperiu sasánida y apoderóse de les provincies orientales del Imperiu romanu. Esti acontecimientu marca'l final definitivu de la [[Edá Antigua]].

== Antecedentes: Roma y Persia antes del sieglu III ==
[[Ficheru:Marcus Aurelius Glyptothek Munich.jpg|thumb|150px|Bustu de Marco Aurelio.]]
La muerte del emperador [[Marco Aurelio]], en [[180]], foi un momentu críticu pal Imperiu romanu. El reináu del &quot;emperador filósofu&quot; había estáu marcáu por permanentes guerres defensives nes zones fronterices del Imperiu: nel [[Danubiu]], coles [[guerres marcomanas]], Roma escosara les sos últimes reserves; nel Este, habíase vistu obligada a combatir en delles ocasiones contra los [[Imperiu Parto|partos]]. A pesar d'estes guerres, Marco Aurelio nun llograra estabilizar les fronteres del Imperiu. El so fíu [[Cómodu]], poco afortunáu como emperador, foi asesináu en [[192]]. Tres una curtia guerra civil, [[Septimio Severu]], orixinariu d'[[África (provincia romana)|África]], fundó la [[dinastía de los Severos]], que gobernaría l'Imperiu hasta l'añu [[235]]. Los contemporáneos, como l'historiador [[Dión Casio]], nativu de la parte oriental del Imperiu, alvirtieron que cola muerte de Marco Aurelio concluyía la &quot;Edá d'Oru&quot; y empecipiábase una dómina de &quot;fierro y ferruñu&quot;. Esti puntu de vista ye compartíu polos historiadores actuales.

El gobiernu de los Severos basóse esencialmente nel so control de les lexones. Los pagos (&quot;donativium&quot;) a los soldaos aumentaron de forma constante, lo cual amontó tamién la so cobicia. Per otru llau, produciéronse frecuentes intrigues palaciegues, por casu contra [[Caracalla]], que yera bien queríu pol pueblu y poles tropes, pero qu'actuó ensin escupulicios ya inclusive fixo matar al so propiu hermanu, [[Publius Septimius Geta|Geta]]; o contra [[Heliogábalo]], que la so política relixosa agafara a munchos romanos. L'últimu emperador de la dinastía Severa, [[Alexandru Severu]], foi asesináu por soldaos enraxonaos, que resabiaben de la so capacidá militar. Los siguientes emperadores caltener mientres poco tiempu nel tronu, y l'Imperiu entró nuna fonda crisis, que los historiadores modernos denominen [[Crisis del sieglu III]]. Solo dellos emperadores, como [[Aureliano]] y, sobremanera, [[Diocleciano]], llograríen nos años que siguieron dar una estabilidá duradera al Imperiu.

Una parte importante de los problemes romanos mientres la crisis del sieglu III tuvieron la so causa n'Oriente. Ellí, en [[224]], el rei [[Imperiu Parto|partu]] [[Artabanes IV]] fuera vencíu y muertu por un príncipe subleváu llamáu [[Ardashir I|Ardashir]]. Ardashir provenía d'una dinastía de señores locales que gobernaba la rexón de [[Fars|Pérsida]] y que baxaba d'un personaxe semilegendario llamáu [[Sasán]], de quien nun se sabe práuticamente nada. Na moderna historiografía, la dinastía fundada por Ardashir denominar [[Dinastía sasánida|sasánida]]. Los sasánidas gobernaríen Persia mientres unos 400 años, y el so imperiu sería los postreru gran estáu preislámico del antiguu Oriente.

Ardashir y los sos socesores reforzaron les tradiciones partas en tolos sentíos, buscando legitimar la nueva dinastía. Pa ello, el nuevu monarca precisaba ésitos visibles. Esta necesidá sería llueu afayada polos romanos: en cuanto Ardashir hubo consolidáu'l so poder nel interior, empecipió una guerra contra Roma. La caballería pesada persa, los [[catafractos]], demostraron ser dignos adversarios de los romanos. Llueu Roma atopóse implicada nuna costosa guerra defensiva. Entá cuando coles mesmes delles tribus amenaciaben de cutio les fronteres del [[Rin]] y del Danubiu, nun yeren comparables col bien entamáu estáu sasánida, que se manifestó como un enemigu muncho más terrible de lo que los partos haber sío enxamás.

Persia, con un gran desenvolvimientu cultural y militar, convertir na [[némesis]] de Roma y siguió siéndolo mientres los sieglos siguientes. Roma atopó nel Imperiu sasánida una potencia similar a la suya, y los grandes reis de [[Ctesifonte]] vieron a Roma de forma asemeyada. Esto solo significó, una y bones les dos potencies taben sólidamente establecíes, que caúna d'elles buscó sobremanera debilitar a la otra tanto como fuera posible, oxetivu nel cual los intereses económicos desempeñaron un importante papel. Foi'l principiu d'una agarradiella continua que duró sieglos: solo col final de l'Antigüedá tardida y la cayida del [[Imperiu sasánida]] concluyó la secular rivalidá ente los dos imperios.

De siguío, amás de describir les operaciones militares, ufiértase tamién una visión xeneral de les situaciones polítiques nos conflictos respeutivos y de les sos resultaos. A esti respectu, va ser necesariu faer delles curties referencies a les respeutives circunstancies polítiques de Persia y Roma.

== Ardashir I: L'empiezu de los enfrentamientos militares ==
[[Ficheru:Severus Alexander.jpg|thumb|100px|Alexandru Severu.]]
Dempués de que Ardashir I, escontra [[230]], amenorgara a los sos enemigos internos, empecipió maniobres p'ampliar los sos dominios, lo que lu llevó a entrar en conflictu con Roma. El so primer ataque foi contra l'[[Armenia romana]]. La posesión d'esti territoriu fuera siempres, por causa de la so situación xeográfica y los sos recursos, motivu de disputa ente los romanos y los partos. Tamién los sasánidas tendríen, nos años futuros, un gran interés per Armenia, sobremanera hasta l'añu [[428]], periodu mientres el cual foi rexíu por una caña secundaria de la [[Dinastía arsácida de Partia|dinastía real parta de los arsácidas]], quien víen a los sasánidas como usurpadores. Munchos arsácidas taben abellugaos n'Armenia y recibíen ayuda romana. Per otra parte, Ardashir deseyaba legitimar el so mandatu reconstruyendo'l [[Imperiu aqueménida]] por cuenta de Roma y pallo tenía de faese con Armenia, poner fin a l'amenaza romana sobre Mesopotamia (qu'aprovechaben el caos producíu pol cambéu dinásticu pa estender la so influencia escontra l'este) ya invadir Siria y Asia Menor.&lt;ref&gt;Edwell, Peter (2007). ''Between Rome and Persia: The Middle Euphrates, Mesopotamia and Palmyra Under Roman Control''. Routledge, páxs. 160. ISBN 9781134095735.&lt;/ref&gt;

La ofensiva de Ardashir contra Armenia nun tuvo, sicasí, l'ésitu esperáu, nin tampoco l'ataque contra'l reinu de [[Hatra]], en [[Mesopotamia]], aliáu de Roma. L'emperador romanu [[Alexandru Severu]] preparar pa la guerra y entamó en [[232]] una contraofensiva contra la capital persa, [[Ctesifonte|Seleucia-Ctesifonte]], qu'apenes llogró resultaos: una de los trés columnes del exércitu romanu foi aniquilada polos perses, y les otres dos tornaron ensin algamar apenes ésitos. Tampoco les lluches siguientes, que se desenvolvieron sobremanera en Mesopotamia, tuvieron resultaos decisives, polo qu'Alexandru Severu anuló les operaciones pa poder enfrentase a los xermanos nel Rhin. Tres la muerte del emperador, en [[235]], Ardashir entamó una nueva ofensiva. Esta vegada'l Gran Rei tuvo más ésitu: posiblemente en [[236]] les ciudaes d'importancia estratéxica de [[Harrán|Carras]] y [[Nísibis]] cayeron en manes de los perses, y en [[240]] tamién la duramente apostada Hatra.

[[Ficheru:Hatra ruins.jpg|thumb|left|Ruines en Hatra.]]
Los motivos de Ardashir p'atacar al Imperiu romanu siguen siendo aldericaos polos historiadores. Les fontes occidentales atribúin al Gran Rei la intención de restaurar l'antiguu [[Imperiu aqueménida]],&lt;ref&gt;[[Herodiano]] 6,2 y [[Dión Casio]] 80,4,1.&lt;/ref&gt; pero tien de tenese en cuenta que les fontes occidentales son por norma contraries a los perses. Sobre esto los testimonios que conocemos del propiu Ardashir nun refundien nenguna lluz, una y bones él solo se autodenominó &quot;Rei de Reis de Yeren (Irán)&quot;, lo que nun ye n'absolutu una espresión esaxerada del conceutu que tenía de sigo mesmu. Ardashir podría dir a la guerra p'afirmar la so posición, probar la so aptitú como nuevu rei y legitimar la so usurpación ''de facto'' del tronu. No fondero, la cuestión depende en gran midida de la interpretación que se faiga de les fontes esistentes.&lt;ref&gt;Erich Kettenhofen, &quot;Die Einforderung des Achämenidenerbes durch Amburešdir: eine interpretatio romana&quot;, en: ''Orientalia Lovaniensia Periodica'' 15 (1984), páxs. 177–190. Ver tamién Philip Huyse, ''La revendication de territoires achéménides par les Sassanides: une réalité historique?'', en: Philip Huyse (ed.), ''Iran: Questions et connaissances I: Études sur l'Iran ancien'', París, 2002, páxs. 294–308.&lt;/ref&gt;

La cayida de Hatra fizo que Roma anovara la so decisión d'atacar a los perses. Ardashir morrió en [[241]].&lt;ref&gt;La cronoloxía de munchos de los reis sasánidas ye problemática por causa de les dificultaes pa datar les referencies de les fontes. Les siguientes feches de reináu basar na obra clásica de Josef Wiesehöfer, ''Das antike Persien''.&lt;/ref&gt; El so fíu y herederu, [[Sapor I|Sapor]], siguiría la guerra, na que infligiría a Roma una de les sos más ignominiosas derrotes.

== Sapor I – Victoria sobre los trés emperadores ==

[[Sapor I]] ye consideráu xeneralmente como unu de los reis sasánidas más destacaos, y n'Irán l'alcordanza de les sos fazañes permanez inda. Nel interior del país destacó pol so tolerante política relixosa y les sos reformes na alministración del estáu, que la so centralización aumentó mientres el so gobiernu.

Dende'l puntu de vista militar, los sos ésitos nun fueron n'absolutu menores. Dirixó un total de tres campañes contra Roma, que la so cronoloxía precisa desconozse porque les fontes, abondo problemátiques, causaron dificultaes a los modernos historiadores. Amás, dacuando les fontes occidentales (grecorromanes), que nun son precisamente bien caudaloses, contradicen los rellatos de los mesmos sasánidas. Una fonte d'interés ye la conocida inscripción trillingüe (en persa mediu, [[idioma parto|partu]] y [[idioma griegu|griegu]]) de [[Naqsh-e Rustam]], denomada ''res gestae divi Saporis'', una crónica de Sapor sobre la so victoria.&lt;ref&gt;Un llibru básicu pal estudiu de los añales de Sapor ye Philip Huyse, ''Die dreisprachige Inschrift Šabuhrs I. an der Ka'ba-i Zardušt (ŠKZ)'', 2 volumes, Londres, 1999. Sobre'l desenvolvimientu de les operaciones militares, tien de señalase sobremanera: Kettenhofen, ''Die römisch-persischen Kriege''.&lt;/ref&gt; Entá cuando tien de ponese ciertu cuidu a la d'evaluar estes fontes, na investigación actual el so conteníu considérase xeneralmente fiable. De manera distinta considérase, sicasí, a les fontes occidentales, como la bien pocu digna d'enfotu ''[[Historia Augusta]]'', qu'apenes ufierta información fidedigna sobre'l desenvolvimientu de les campañes.&lt;ref&gt;Una visión de conxuntu del estáu de les fontes pal sieglu III, dómina de la &quot;Crisis del sieglu III&quot;, ufiertar, ente otros, Bruno Bleckmann: ''Die Reichskrise des III. Jahrhunderts in der spätantiken und byzantinischen Geschichtsschreibung. Untersuchungen zu dean nachdionischen Quellen der Chronik des Johannes Zonaras'', Múnich, 1992, y David S. Potter, ''Prophecy and History in the Crisis of the Roman Empire. A Historical Commentary on the Thirteenth Sibylline Oracle'', Oxford, 1990.&lt;/ref&gt;
 
La primer campaña de Sapor desenvolver ente [[242]] y [[244]]. Según la ''&quot;Vida de los trés Gordianos&quot;'', incluyida na ''Historia Augusta''&lt;ref&gt;Historia Augusta, ''Vita Gordiani'', 26s.&lt;/ref&gt; l'emperador [[Gordianu III]] salió d'[[Antioquía]], una de les ciudaes más importantes del Imperiu, escontra l'este, pa dir al alcuentru del exércitu persa. Al pie de Resaina (nes cercaníes de [[Nísibis]]), los romanos vencieron al rei persa en [[243]]. Según el citáu testu, los romanos consiguieron recuperar territorios que cayeren en poder de los perses. Poco dempués, el [[prefeutu del pretorio]], Filipo l'Árabe, entamó una conxura contra Gordianu y facer asesinar (eso afirmen, siquier, les fontes occidentales, abondo tardíes). De los añales de los sasánidas deduzse, sicasí, una imaxe dafechu distinta: según ellos, Gordianu, que dempués de la batalla cerca de Resaina (que los documentos sasánidas callen) colara escontra [[Ctesifonte]], foi derrotáu y muertu a empiezos del añu [[244]] cerca de Mesiche (a unos 40 quilómetros al oeste del actual [[Bagdag]]); de siguío Filipo foi alzáu a la dignidá imperial. Tampoco fontes bizantines posteriores (como [[Zonaras|Juan Zonaras]]) faen referencia a que Gordianu fora asesináu; ye posible que l'emperador morriera por cuenta de les feríes que-y fueron infligidas na batalla de Mesiche.&lt;ref&gt;Vease David MacDonald, ''The death of Gordian III – another tradition'', en: ''[[Historia (Zeitschrift)|Hestoria]]'' 30 (1981), páxs. 502–508.&lt;/ref&gt; Filipo l'Árabe viose forzáu, tres la muerte de Gordianu, a roblar un tratáu de paz con Sapor; aparentemente, la victoria romana de Besaina nun foi decisiva, anque los perses seique tuvieron que recular temporalmente. Globalmente considerada, la versión de Sapor ye más plausible.

Esti tratáu, al que solo se refieren delles fontes, yera bien favorable a los sasánidas: disponía pagos de Roma a Persia, según ciertes concesiones territoriales en Mesopotamia, anque siquier Roma caltenía los sofitu d'Armenia.&lt;ref&gt;Alrodiu de la campaña de Gordianu y de la so muerte, vease Christian Körner, ''Philippus Arabs. Ein Soldatenkaiser in der Tradition des antoninisch-severischen Prinzipats'', Berlín, 2002, páxs. 75ss.; sobre'l tratáu: ''ibidem'', páxs. 120ss. (con llargues esposiciones alrodiu de les fontes y de los problemes que plantegen a l'actual investigación histórica), según Engelbert Winter, ''Die sasanidisch-römischen Friedensverträge des 3. Jahrhunderts n. Chr. Ein Beitrag zum Verständnis der außenpolitischen Beziehungen zwischen dean beiden Großmächten'', Fránfort del Meno, 1988.&lt;/ref&gt;

Anque Filipo foi honráu con nomatos triunfales como ''Persicus'' o ''Parthicus maximus'', paez que los romanos sufrieron una doliosa derrota. Sapor inmortalizó el so trunfu en dellos relieves, y en [[252]] ó [[253]] recomenzó les sos operaciones militares contra Roma.&lt;ref&gt;Sobre los problemes de cronoloxía, vease: Udo Hartmann, ''Das palmyrenische Teilreich'', Stuttgart, 2001, páxs. 71ss.&lt;/ref&gt; El desenvolvimientu d'esta segunda espedición (l'asina llamada segunda ''agoge'', que duraría hasta [[256]]/[[257|57]]), puede reconstruyise sobremanera por aciu los añales de Sapor. Paez que'l nuevu emperador romanu, [[Decio]], tenía poco interés en caltener una política amistosa con Persia, y por esi motivu opunxo resistencia a les intenciones expansionistas de los sasánidas n'Armenia. Esto foi consideráu por Sapor motivu suficiente pa dir de nuevu a la guerra. Conquistó Armenia per segunda vegada y, aprovechando los disturbios que siguieron a la muerte del emperador Decio, internar en [[Siria (provincia romana)|Siria]] y Mesopotamia. Posiblemente na primavera del [[253]] Sapor coló col so exércitu a lo llargo del [[Éufrates]], enfusándose en territoriu romanu, anque evitó les poderoses fortaleces romanes de Circesium y [[Dura Europos]]. Los sasánidas sufrieron, sicasí, una pequeña derrota cerca d'[[Emesa]] (non a manes d'una división del exércitu romanu, sinón d'una fuercia indíxena), lo que, sicasí, solo supúnxo-yos un llixeru revés. De siguío, les tropes de Sapor, que la so principal arma yeren los caballeros de caballería pesada, aniquilaron a un exércitu romanu d'unos 60&amp;nbsp;000 homes cerca de Barbalissos, xuntu al [[Éufrates]]. [[Hierápolis]], al norte de Barbalissos, y sobremanera [[Antioquía]], fueron (mientres poco tiempu) conquistaes polos sasánidas.&lt;ref&gt; Nun hai seguridá sobre la fecha precisa en que Antioquía cayó en poder de Sapor. Los historiadores actuales consideren qu'asocedió en 253 o 256.&lt;/ref&gt; Los perses enfusáronse inclusive hasta [[Capadocia]], y en 256 consiguieron tomar tamién la bien defendida fortaleza de Dura Europos, pero dempués Sapor retirar de nuevu. Sicasí, el Gran Rei adoptara entrín y non una decisión equivocada, al refugar una ufierta d'alianza del rei de la ciudá-oasis de [[Palmira]], [[Septimio Odenato]]: Odenato aceptó entós contautar colos romanos, pa quien toa ayuda yera d'estimar.

[[Ficheru:Aureus Valerian-RIC 0034-transparent.png|thumb|250px|Valeriano nun [[áureo]], xunto a la diosa [[Fortuna (mitoloxía)|Fortuna]] (c. 255-6).]]
La situación nes provincies orientales del Imperiu romanu yera tan crítica que l'emperador [[Valeriano]], que llegara al poder nel añu 253, viose obligáu a movese personalmente a Oriente. Valeriano axuntó un gran exércitu y coló a combatir contra Sapor. A principios del branu de 256 enfrentar con él na [[batalla de Edesa]], na que l'exércitu de Valeriano foi estrozáu. Por si esto fuera pocu, l'emperador cayó prisioneru de los perses nel intre de la batalla. La captura de Valeriano - un acontecimientu ensin precedentes y desaxeradamente ignominioso pa los romanos - foi recordáu nos añales de Sapor, al igual que nos relieves rupestres:

{{Cita|Na tercer campaña, cuando atacamos y sitiamos Carras y Edesa, coló contra nós l'emperador Valeriano, y diba con él una fuercia militar de 70&amp;nbsp;000 homes. Y de l'otru llau de Carras y de Edesa tuvo llugar una gran batalla ente l'emperador Valeriano y nós, y coyimos cautivu con nueses mesmes manes al emperador Valeriano y a los demás, los prefeutos del pretorio y senadores y oficiales, tolos que yeren xefes d'aquel exércitu, a toos prindamos coles manes y deportar a Persis.&lt;ref&gt;SKZ, §§ 18–22, en versión griega; traducción al alemán en: Engelbert Winter/Beate Dignes, ''Rom und das Perserreich'', Berlín, 2001, p. 98. Pa garantizar una meyor legibilidad, wurde auf die Ergänzungs- und Auslassungszeichen verzichtet.&lt;/ref&gt;}}

Delles fontes occidentales narren que la captura del emperador foi consecuencia d'una traición del bandu de los perses, que prindaríen a Valeriano cuando se dirixía a una negociación;&lt;ref&gt;[[Zósimo (historiador)|Zósimo]] 1,36,2; [[Aurelio Víctor]], ''De Caesaribus'', 32,5&lt;/ref&gt; sicasí, otru autores acoten la esposición de Sapor.&lt;ref&gt;Vease, por casu, [[Eutropio]] 9,7, según Zonaras 12,23.&lt;/ref&gt; Valeriano acabó la so vida nel cautiverio, en Persia, al igual que los romanos sobrevivientes, quien, deportaos por Sapor a territoriu sasánida, fueron allugaos pol Gran Rei nuna ciudá apocayá construyida. Tres la batalla, Sapor ocupó delles ciudaes, y Antioquía foi per segunda vegada escalada.

Roma nun tenía capacidá d'ufiertar resistencia a los exércitos perses. Por esi motivu, la defensa de les provincies orientales del Imperiu recayó en Odenato de Palmira, que tuvo ciertu ésitu nel desempeñu d'esa xera y llogró vencer a les tropes perses nel so propiu territoriu (finales de 260) ya inclusive avanzar escontra Ctesifonte.

Esto duró unos venti años, hasta que Roma pudo llanzar una nueva ofensiva contra los perses.&lt;ref&gt;Esto debió en parte a que [[Galia]] y otres rexones de la parte occidental del Imperiu independizar del poder central (ver [[Imperiu galu]]), de la que, n'Oriente, Palmira trató d'aprovechar la debilidá de Roma. Solamente l'emperador [[Aureliano]] pudo devolver la estabilidá al Imperiu; vease un resume en Potter, ''Roman Empire at Bay'', páxs. 251ss.&lt;/ref&gt; Sapor, otra manera, que se denominaba con arguyu &quot;''Rei d'Irán y de Non-Irán''&quot;, demostrara que l'Imperiu sasánida yera un dignu rival pa Roma.

Sicasí, Sapor apenes pudo esfrutar de la so victoria, yá que dempués de [[261]] los perses bater en retirada ante Palmira. Nos años posteriores a 260 el monarca sasánida actuó a la defensiva frente a los sos enemigos occidentales (en [[262]], les tropes de Palmira llegaron inclusive a Ctesifonte), lo que puede tar tamién rellacionáu coles sos operaciones militares na frontera oriental, onde los [[Imperiu kushán|kushán]] taben convirtiéndose nun gran problema.&lt;ref&gt;Vease Schippmann, ''Grundzüge'', páxs. 24ss.&lt;/ref&gt; La resultancia foi que les ganancies territoriales de los sasánidas nel oeste fueron mínimes y les guerres supunxeron grandes perdes humanes del llau persa. A pesar de les grandes batalles ente 244 y 260, los perses nun pudieron llograr el que probablemente yera'l so principal oxetivu militar: un accesu al [[Mar Mediterraneu|Mediterraneu]].

== La campaña romana de Diocleciano ==

Hasta la muerte de Sapor (escontra [[272]]), ya inclusive dempués, reinó l'aselu nes fronteres ente Roma y Persia. Esto debió en parte a los disturbios nel Imperiu romanu, que solo s'aselaron col reináu d'[[Aureliano]]; amás, los reis sasánidas tuvieron abondo trabayu colos sos propios problemes internos, como l'apaición del [[maniqueísmu]], que foi enérxicamente combatíu por [[Bahram I]] y [[Bahram II]]. Bahram II tuvo amás qu'enfrentase a una rebelión nes rexones orientales del so Imperiu. Los romanos, gobernaos entós pol emperador [[Caru]], aprovecharon el momentu aparente ya invadieron Mesopotamia. Llegaron hasta la capital, Ctesifonte, que tuvieron a puntu de conquistar; sicasí, morrió entós Caru, lo que fizo que s'atayara la invasión.
[[Ficheru:DiocletianusFollis-transparent.png|thumb|[[Follis]] de Diocleciano. Fonte: [http://www.cngcoins.com CNG Coins].]]
Baxu [[Diocleciano]], que xubió al poder en [[284]], l'alministración imperial foi fondamente reformada y reforzada (ver [[Tetrarquía]]) nun esfuerciu por responder a les consecuencies de la [[Crisis del sieglu III]]. Diocleciano decidió encargase tamién de caltener la seguridá de les fronteres orientales del Imperiu. En [[287]] empecipió negociaciones con Bahram II, que concluyeron nun tratáu de non agresión nes fronteres. Sicasí, esta solución sería solo provisional; en cuanto Diocleciano s'hubo encargáu de restablecer la paz nel interior del Imperiu, reforzando la seguridá de les fronteres frente a los [[Pueblos xermánicos|xermanos]] y reprimiendo dellos llevantamientos locales, dirixó una vegada más la so atención escontra Persia. En [[290]] repunxo nel so tronu al rei d'Armenia [[Tirídates III]], que fuera depuestu polos perses, colo qu'entró en conflictu colos intereses de los sasánidas. [[Narsés d'Armenia|Narsés]], rei de Persia dende [[293]], reaccionó por fin ante les maniobres romanes y atacó en [[296]] de nuevu Armenia, como viera faer al so padre, Sapor I. Diocleciano, ocupáu en reprimir una revuelta n'[[Exiptu]], encamentó a [[Galerio]], la so [[César (títulu)|césar]] la misión de repeler l'ataque persa. Galerio foi severamente derrotáu polos perses en dalgún llugar ente Calínicos y Carras, en Mesopotamia, hacia l'añu [[297]] (hai discutinios tocantes a la cronoloxía precisa del sucesu).

Diocleciano coló apresuradamente dende Exiptu escontra Siria y, presumiblemente bastante disgustáu pola derrota del so césar, obligó a Galerio, que vistía los mantu púrpura, a correr una milla delantre de la so carruaxe&lt;ref&gt;[[Eutropio]] 9,24 y [[Amiano Marcelino]] 14,11,10. [[Lactancio]], que quier acentuar la dependencia de Diocleciano con al respeutive de Galerio, omite esti episodiu. Probablemente nun ye ciertu que Diocleciano degradara a Galerio con un actu asemeyáu. Quiciabes lo que les fontes describen ye cenciellamente'l ritual del ''[[adventus]]''.&lt;/ref&gt; En [[298]], o quiciabes en [[299]], los romanos tomaron de nuevu la ofensiva. Galerio invadió Armenia, onde'l terrén nun dexaba l'esplegue eficaz de los tarrecibles caballeros de caballería pesada perses, en cuantes que Diocleciano entraba en Mesopotamia. Na ciudá armenia de [[batalla de Satala|Satala]], Narsés sufrió una seria derrota a manes de Galerio, quien lo atacó por sorpresa.&lt;ref&gt;Nel [[Arcu de Galerio]], en [[Tesalónica]], represéntase tantu la guerra de Persia como'l trunfu de Galerio.&lt;/ref&gt; Hasta l'harén de Narsés cayó en poder de los romanos, colo que'l Gran Rei, esmolecíu polos sos familiares, viose obligáu a pidir la paz. Na llamada [[Paz de Nisibis]], en 298 (dellos autores aisllaos defenden la fecha de 299), alcordar en dicha llocalidá que los sasánidas dexaren cinco provincies al oeste del [[Tigris]], según el norte de Mesopotamia, cola ciudá de [[Nísibis]], notable pol so valor estratéxicu y económicu, y que foi escoyida como l'únicu llugar nel que se dexaría los comerciu ente les dos potencies.&lt;ref&gt;Sobre la guerra persa de Diocleciano, vease Wilhelm Enßlin, ''Valerius Diocletianus'', en: ''RE'' 7 A, 2 (1948), especialmente páxs. 2442ss. La principal fonte sobre'l tratáu de 298 ye [[Petros Patrikios]] (Fragmentu 13s.); alrodiu de los detalles, vease Winter/Dignes, ''Rom und das Perserreich'', páxs. 144ss.&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Thessaloniki-Arch of Galerius (eastern face).jpg|thumb|200px|[[Arcu de Galerio]], en [[Tesalónica]], alzáu pol emperador Galerio pa celebrar la so victoria sobre los sasánidas. N'el so relieves representen la victoria militar y el trunfu de Galerio.]]
La victoria de Diocleciano supunxo pa Roma la ganancia d'un enorme prestíu. Per parte persa, dalgunos de los términos del tratáu, como la entrega de Nísibis y, sobremanera, l'ampliación del poder de Roma hasta la marxe izquierda del Tigris, fueron percibíos como una humildación. El representante persa afirmara ante Galerio que Persia y Roma yeren los dos mayores potencies del mundu, y que nun yera necesariu que caúna d'elles trabayara pa l'aniquilación de la otra. Por ello, los romanos nun teníen de tentar la suerte. Galerio se enfureció y recordó la muerte en cautiverio del emperador Valeriano (''vide. supra'').&lt;ref&gt;Petros Patrikios, fragmentu 13.&lt;/ref&gt; Yá que, a lo último, l'alcuerdu contribuyiría a atenuar les permanentes tiranteces ente dambes potencies, pudo escaecer la pasada falta. Dellos historiadores calificaron de moderaes les condiciones impuestes polos romanos, yá qu'en principiu Galerio podría esixir más; sicasí, esta apreciación nun tien en cuenta que l'alcuerdu foi consideráu humillante polos perses. L'empiezu de nuevos conflictos yera solo cuestión de tiempu.

== Roma y Persia na dómina de Constantino'l Grande: efeutos del xiru constantiniano ==

Diocleciano abdicó voluntariamente de la so dignidá imperial en [[305]]. El sistema de gobiernu de la Tetrarquía, creáu por él, que prevía la esistencia de dos emperadores de rangu cimeru ([[Augusto (títulu)|augustos]]) y dos de rangu inferior ([[César (títulu)|césares]]), sumiría sicasí antes de la so muerte. En [[306]], [[Constantín I el Grande|Constantino]], fíu del apocayá fináu augusto [[Constancio I]], foi proclamáu emperador en [[Britania]] poles tropes, contra lo axustao pol réxime de la Tetrarquía. Hasta [[312]] controló la parte occidental del Imperiu, y tomó una decisión en política relixosa de gran importancia pa la hestoria universal: conceder privilexos a una relixón hasta faía pocu escorrida por Roma, el [[cristianismu]]. Pal añu [[324]], Constantino consiguiera vencer a los sos postreros rivales y convirtiérase nel únicu señor de too l'Imperiu romanu.&lt;ref&gt;Bruno Bleckmann (''Konstantin der Großy'', 2ª edición, Reinbek, 2003) ufierta una bona y concisa visión xeneral d'estos fechos.&lt;/ref&gt;

L'asina llamáu ''Giro Constantiniano'', esto ye, la so política en favor del cristianismu, tuvo tamién consecuencies pa les rellaciones romanu-perses. En [[309]], [[Sapor II]], que yera inda un neñu de pechu, foi alzáu al tronu de Persia. Esto causó una crisis nel Imperiu sasánida. Solo a mediaos de la década de [[330]] pudo Sapor tomar personalmente les riendes del poder y revelase como un notable gobernante. El desenvolvimientu de los acontecimientos nel Imperiu romanu debió de fadiar al Gran Rei, munchos de que los sos súbditos yeren cristianos, especialmente en Mesopotamia. Hasta entós, Sapor pudiera tar seguru de la llealtá de los sos súbditos d'esta relixón, yá que nel Imperiu romanu escorrer a los cristianos, pero agora tarrecía que collaboraren col emperador de Roma, que yera consideráu un benefactor de los cristianos y fundara la so autoridá imperial nes idees del cristianismu. Constantino espresara'l so nuevu puntu de vista nuna carta a Sapor.&lt;ref&gt;[[Eusebio de Cesarea]], ''Vita Constantini'', 4, 9–13. Ver tamién: Miriam Raub Vivian, ''Eusebius and Constantine's Letter to Shapur: Its Place in the Vita Constantini'', en: ''Studia Patristica'' 29 (1997), páxs. 164–169.&lt;/ref&gt; Agora, cuando tamién [[Armenia]] y la [[Xeorxa|Iberia caucásica]] convirtiérense al cristianismu, Sapor sintióse amenaciáu, y la so perceición nun yera del tou equivocada. Concentró tropes en Mesopotamia pa forzar violentamente la revisión de les clauses de la Paz de Nísibis, ya invadió Armenia, onde impunxo nel tronu a un rei títere. En vista d'ello, Constantino unvió al so fíu [[Constancio II|Constancio]] a Antioquía y al so sobrín [[Hanibaliano]] a [[Asia Menor]]. En 336 fueron intercambiaes llegaciones, pero nun se consiguió un alcuerdu, asina que Constantino disponer a engardir contra'l rei de Persia.&lt;ref&gt;Vease Timothy D. Barnes, ''Constantine and the Christians of Persia'', en: ''Journal of Roman Studies'' 75 (1985), páxs. 126–136, según Wilhelm Enßlin, ''Zu dem vermuteten Perserfeldzug des rex Hannibalianus'', en: ''Klio'' 29 (1936), páxs. 102–110.&lt;/ref&gt;

Los planes de Constantino en casu de victoria nun tán claros. Hanibaliano tenía de convertise en rei d'Armenia como veceru de Roma, col títulu de ''rex regum et Ponticarum gentium''; pero quiciabes Constantino proyeutaba tamién apoderase del Imperiu sasánida en tola so estensión y faer d'él tamién un estáu veceru de Roma. Independientemente de cuálos fueren les intenciones que Constantino tenía en mente (y d'hasta qué puntu yeren facederos), la so muerte'l [[22 de mayu]] de [[337]] fixo superflues toes eses considerancies, una y bones la proyeutada guerra persa nun se llevó finalmente a efeutu. Tres la muerte de Constantino, los sos fíos viéronse envolubraos nuna cruenta llucha pol poder que duró dellos años y a que'l so términu salió victoriosu Constancio II. Mientres tol tiempu que duró'l so reináu, tendría qu'esmolecese sobremanera por otru rival: Sapor II, que tres la muerte de Constantino volviera a entamar les operaciones militares y diba tener a Roma ensin aliendu mientres décades.

== Guerra ente «hermanos»: Constancio II y Sapor II ==

Sapor II aprovechó los disturbios que nel Imperiu romanu siguieron a la muerte de Constantino, ya invadió la Mesopotamia romana. El so oxetivu yera recuperar la ciudá de [[Nísibis]], pero fracasó nel so primer asediu de la ciudá nel añu [[337]] o [[338]] (siguiríen dos asedios más, en [[346]] y [[350]]). Simultáneamente, el Gran Rei intervieno n'Armenia. Una midida de política interior foi la persecución de los cristianos en Persia, por razones polítiques más que relixoses. En 338 Constancio II, d'equí p'arriba emperador del Imperiu romanu d'Oriente, coló contra Sapor.&lt;ref&gt;Sobre Constancio II vease [[Pedro Barceló (historiador)|Pedro Barceló]], ''Constantius II. und seine Zeit. Die Anfänge des Staatskirchentums'', Stuttgart 2004. Sobre les guerres, Dodgeon/Lieu, ''Persian Wars'', Bd. 1, S. 164ff.&lt;/ref&gt;

Aparentemente, Constancio intentó evitar l'enfrentamientu en campu abierto. La so intención yera más bien que los ataques de Sapor estrellar contra l'aniellu de fortificaciones que defendíen les provincies orientales del Imperiu romanu. El sistema de fortificaciones romanu basar na posesión d'importantes ciudaes estratéxiques, qu'abastecíen de cebera a les fortaleces circundantes.&lt;ref&gt;Vease una esposición sintética en Potter, ''Roman Empire at Bay'', S. 467f.&lt;/ref&gt; Nísibis yera una pieza clave d'esti sistema, lo qu'esplica los repitíos (ya infructuosos) esfuercios de Sapor por conquistala.&lt;ref&gt;Sobre'l papel de Nísibis vease M. Maróth, ''Le Siège de Nisibe en 350 ap. J.-Ch. d'après des Sources Syriennes'', en: ''Acta Antiqua Academiae Scientiarum Hungaricae'' 27 (1979), páxs. 239–243.&lt;/ref&gt; A lo menos nuna ocasión los romanos atacaron tamién el territoriu persa.

En [[344]], dambos exércitos enfrentáronse cerca de [[Batalla de Singara|Singara]]. Paecía que la victoria diba ser para Constancio, quien emplegó la caballería pesada a imitación de los perses, cuando los sos indisciplinaos soldaos bastiar contra l'enemigu y fueron vencíos. Sicasí tamién un príncipe persa cayó na batalla.&lt;ref&gt;Eutropio 10,10. Sobre la batalla de Singara vease tamién Karin Mosig-Walburg, ''Zur Schlacht bei Singara'', en: ''Historia'' 48 (1999), páxs. 330–384; sobre la identidá del príncipe persa fináu vease ''Zu Spekulationen über dean sasanidischen 'Thronfolger Narsê' und seine Rolle in dean sasanidisch-römischen Auseinandersetzungen im zweiten Viertel des 4. Jahrhunderts n. Chr.'', en: ''Iranica Antiqua'' 35 (2000), páxs. 111–157.&lt;/ref&gt;

Esta derrota tuvo de reforzar l'enfotu del emperador nes táctiques defensives como les más fayadices. A esti respectu, tien de tenese en cuenta que Constancio solo cuntaba con una parte de too l'exércitu romanu; el restu yera reclamáu polos sos dos hermanos (dende la muerte de [[Constancio II]] en [[340]] solo por [[Constante]]) n'Occidente, y permanecía polo tanto fora del so algame. Pero tamién Sapor tenía problemes que resolver: los [[chionita|chionites]], bárbaros procedentes de les estepes d'[[Asia Central]], invadieron el so Imperiu pel este. Dicha invasión foi la causa d'una tregua que duró dellos años y que foi aprovechada por Constancio, ente la muerte del so hermanu y l'añu [[353]], p'afitar el so dominiu sobre la totalidá del Imperiu.

En [[358]] celebráronse negociaciones ente Constancio y Sapor. Conozse abondo bien la so conteníu gracies al historiador [[Amiano Marcelino]]. Amiano, que participó como oficial nes batalles que siguieron, compunxo escontra'l final del sieglu IV el so ''Res Gestae'', la postrera gran obra d'hestoria llatina de l'Antigüedá, que contién una descripción detallao y fiable de la última guerra persa de Constancio, según una notable crónica de les negociaciones:

: ''Yo, Rei de Reyes, Sapor, Compañeru de les Estrelles, Hermanu del Sol y de la Lluna, deséu a Constancio César, el mio hermanu, tou bien .''
: Respuesta del emperador romanu: ''Yo, vencedor por agua y per tierra, Constancio, siempres divín Augusto, deséu al mio hermanu, el rei Sapor, tou bien.''&lt;ref&gt;Amiano Marcelino, 17,5. Traducción de Wikipedia de la versión alemana en: Ammianus Marcellinus, ''Das Römische Weltreich vor dem Untergang. Bibliothek der Alten Welt'', traducida por Otto Veh, con introducción y notes de Gerhard Wirth, Zúrich-Múnich, 1974. De la obra de Amiano llegaron hasta nós los llibros 14 a 31, que correspuenden al periodu que rellata los acontecimientos ente 353 y 378; nel perdíu Llibru 13 rellatar de forma resumida los acontecimientos dende'l añó 96 hasta 353.&lt;/ref&gt;

Sapor esixó nuna carta al emperador romanu qu'arrenunciara a gran parte de Mesopotamia, al igual qu'a Armenia, onde se volviera a imponer el partíu prorromano. Constancio nun taba n'absolutu dispuestu a dexar territoriu romanu. Finalmente, esto significó que se volviera al [[campu de batalla]]. Anque l'intercambiu de cortesíes dexó daqué claro: a pesar de que Roma y Persia llucharen enconadamente, nel pensamientu de dambes taba asitiada en principiu la idea d'una cierta igualdá ente los imperios. Yeren enemigos, pero sicasí respetábense l'unu al otru. Anque, verdaderamente, esto nun torgar a Sapor recomenzar les sos operaciones nel añu [[359]].&lt;ref&gt;Vease Roger C. Blockley, ''Ammianus Marcellinus on the Persian Invasion of A. D. 359'', en: ''Phoenix'' 42 (1988), páxs. 244–260.&lt;/ref&gt;

Sapor, en que'l so séquitu había agora tropes auxiliares chionitas, había sicasí aprendíu de les últimes guerres: un ataque direutu a les fortaleces de la Mesopotamia romana tenía escases posibilidaes d'ésitu. Asina que les arrodió col so exércitu (supuestamente de cien mil homes) y acometió el [[sitiu de Amida]]. Tenía que conquistar la fortaleza, yá que ellí atopábense a lo menos siete legión con tropes auxiliares, qu'en casu contrariu podíen da-y munchos problemes. Sicasí, l'asediu resultó más difícil de lo esperao: la fortaleza cayó solo al cabu de 73 díes, nel intre de los cualos Sapor tuvo que llamentar numberoses perdes.&lt;ref&gt;Amiano, que tuvo presente en Amida y pudo escapar a dures penes, describe minuciosamente l'asediu: Amiano 19,1–9.&lt;/ref&gt; Nos años siguientes, Sapor consiguió tamién conquistar les ciudaes de Singara y Bezabde. Los sos ataques posteriores nun tuvieron nengún ésitu, asina qu'en 360 Sapor retiróse, quiciabes tamién influyíu por un oráculu desfavorable.

Constancio pudo alendar solliviáu; sabía tamién, sicasí, que l'amenaza nun sumiera. Por ello llamó de [[Galia]] al so pariente [[Xulianu l'Apóstata|Xulianu]], quien dende [[355]] desempeñaba'l cargu de [[césar (títulu)|césar]], por que traxera tropes de refrescu. Cuando dicha orde llegó al so destín les tropes de Galia refugaron obedecer y aclamaron a Xulianu como nuevu emperador. Esiste'l barruntu, non del tou infundada, de que la supuestamente bonal aclamación como emperador de Xulianu, que nunca tuviera en bones rellaciones con Constancio, pudo ser en realidá un ardid del primeru.&lt;ref&gt;Ref. [[Klaus Rosen]], ''Julian. Kaiser, Gott und Christenhasser'', Stuttgart 2006, p. 178ss.&lt;/ref&gt; Xulianu preparar pa enfrentase a Constancio nuna guerra civil, que s'evitó sicasí al morrer Constancio II, en [[Cilicia]], el [[3 de payares]] de [[361]].

== La campaña contra Persia de Xulianu: una aventura que terminó en catástrofe ==
[[Ficheru:Solidus Julian-transparent.png|thumb|300px|''[[Solidus|Sólidu]]'' de Xulianu (c. 361). Nel aviesu representen les fuercies militares del Imperiu romanu.]]
[[Xulianu l'Apóstata|Xulianu]] convertir en socesor de Constancio y bien llueu abandonó la relixón cristiana, a la que Constancio sofitara con fuercia, en favor del cultu a los antiguos dioses paganos. Foi darréu conocíu pol nomatu de «Xulianu l'Apóstata» polos sos detractores cristianos, anque'l so yá anacrónicu proyeutu contra los cristianos nun tuvo nengún ésitu. Xulianu tenía otru proyeutu más: deseyaba entamar una campaña en Persia y esaniciar cualquier tipu d'amenaza que proviniera de los sasánidas. Con esti oxetivu, viaxó a Antioquía nel branu de [[362]] pa preparar la operación. Al contrariu que Constancio, tenía a toles tropes del Imperiu sol so mandu.

Foi delles vegaes aldericáu polos historiadores cuálos fueron los motivos qu'impulsaron a Xulianu a entamar la so campaña de Persia. Ello ye que nun esistía una verdadera necesidá de llevar a cabu una ofensiva asemeyada: los perses deseyaben, inclusive, entablar negociaciones con Xulianu, lo qu'esti refugó.&lt;ref&gt;[[Libanio]], ''Orat.'' 18,164. Amiano señala tamién que Xulianu taba ansiosu por vencer a los perses (Amiano 22,12,1s).&lt;/ref&gt; Un argumentu frecuentemente aducíu ye'l de que Xulianu tenía la intención d'emular a [[Alexandru Magnu]]. Ello ye que Amiano faise ecu d'esti motivu,&lt;ref&gt;Amiano 24,4,27.&lt;/ref&gt; yá que, de toes formes, pa cualquier xeneral que partiera contra Persia, Alexandru yera un modelu inevitable.&lt;ref&gt;Vease [[Robin Lane Fox]], ''The Itinerary of Alexander: Constantius to Julian'', en: ''Classical Quarterly'', New Series, 47 (1997), páxs. 239–252.&lt;/ref&gt;

Pero Xulianu pudo tamién tener en cuenta una razón muncho más práutica: la necesidá d'asegurar la unidá del exércitu. Ésta nun taba por completu garantizada, una y bones los soldaos del exércitu de Galia y les tropes d'Oriente tuvieren a puntu d'enfrentase nuna guerra civil. Munchos de los oficiales dirixentes del exércitu de Galia, como por casu Dagalaifus o Nevitta, yeren paganos, en cuantes que la mayoría de los oficiales d'Oriente profesaben el cristianismu. Especulóse tamién alrodiu d'hasta qué puntu'l oficiales del exércitu oriental, que resumides cuentes yá teníen esperiencia nos combates contra los perses, calteníen una posición escéptica ante la idea d'una nueva guerra ofensiva. L'ardor guerrero de Xulianu nun yera seya que non compartíu por tolos sos homes. Asina lo demuestren les execuciones d'oficiales y l'abrasáu de cuerpos d'exércitu completos que se vio obligáu a realizar mientres el posterior desenvolvimientu de la so campaña.&lt;ref&gt;Sobre esta tema, vease sobremanera l'artículu de Gerhard Wirth, ''Julians Perserkrieg. Kriterien einer Katastrophe'', en: ''Julian Apostata'', edición de Richard Klein, Darmstadt 1978, páxs. 455 y siguientes.&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Julian vs Persien.png|thumb|390px|La campaña contra Persia de Xulianu.]]
Sía que non, Xulianu salió de Antioquía en direición esti'l [[5 de marzu]] de [[363]]. Avera del númberu de les sos tropes les fontes apurren informaciones contradictories. Ye considerada xeneralmente una de les mayores operaciones militares de l'Antigüedá tardida (''vide infra'').&lt;ref&gt;La bibliografía alrodiu de la guerra persa de Xulianu ye bien vasta; tratar con detalle en toles biografíes del emperador. Tienen De destacar sobremanera: Glen Warren Bowersock, ''Julian the Apostate'', Londres 1978, páxs. 106ss.; Rosen, ''Julian'', páxs. 333ss., y Wirth, ''Julians Perserkrieg''. Vease amás J. dean Boeft/J.W. Drijvers/D. dean Hengst/H.C. Teitler, ''Philological and Historical Commentaries on Ammianus Marcellinus'', Groningen 1995ff. [pa la so esposición sobre'l Llibru 22], según François Paschoud, ''Zosime. Histoire Nouvelle (Les Belles Lettres/Bude)'', Bd. 1ff., Paris 1971ff.; el comentariu de Paschoud sobre Zósimo ufierta tamién información pervalible alrodiu de la campaña de Xulianu.&lt;/ref&gt; L'emperador encamentara al rei d'Armenia que-y aidara con provisiones y tropes auxiliares. En [[Hierápolis]] estableció tamién contautu colos [[pueblu árabe|árabes]]. De siguío coló escontra'l sur siguiendo'l cursu del ríu Éufrates. Nel so séquitu viaxaba tamién Hormisdas, miembru de la familia real persa, que faía yá tiempu escapara a Roma y sirvía a Xulianu como conseyeru y eventual pretendiente al tronu.

Nes cróniques d'[[Amiano Marcelino]] (llibros 23-25), hai una narración detallao y fiable del desenvolvimientu de la espedición. Amiano infórmanos tamién de les males figuraciones que importunaron al emperador cuando fixo una parada en [[Harrán|Carras]], llugar de la [[Batalla de Carrhae|famosa derrota]] de [[Gruesu]] en [[53 e.C.|53 e.C. ]]&lt;ref&gt;Amiano 23,3,3.&lt;/ref&gt; Xulianu unvió una parte del so exércitu (según [[Zósimo (historiador)|Zósimo]], qu'escribió hacia l'añu 500 una historia de Roma filu-pagana, estes fuercies yeren d'unos 18&amp;nbsp;000 homes, anque seique fueren más) sol mandu del so pariente [[Procopio (usurpador)|Procopio]] y del ''[[magister militum]]'' Sebastiano, p'ayudar a defender al rei d'Armenia, Arsaces, y actuar nel norte de Mesopotamia, en cuantes que él, col gruesu del exércitu, d'unos 65&amp;nbsp;000 homes, siguía la so marcha escontra [[Ctesifonte]].&lt;ref&gt;Los datos sobre esti exércitu principal basar en Zósimo (3,12), qu'a esti respectu ye consideráu fiable pola mayoría de los historiadores actuales. Sicasí, nun ye seguru si'l destacamentu que Xulianu unvió al norte de Mesopotamia tien de restase a una fuercia inicial de 65&amp;nbsp;000 homes (colo cual l'emperador solu cuntaría con unos 47&amp;nbsp;000 efeutivos a los sos órdenes), o si los efeutivos que comandaba personalmente Xulianu yeren 65&amp;nbsp;000.&lt;/ref&gt; A lo llargo de la so campaña, Xulianu conquistó numberoses ciudaes y fortaleces enemigues. L'emperador debió sicasí sentise abondo intranquilu, yá que nun se vía nin rastru del exércitu sasánida. Los perses llindar a atrabancar la marcha del exércitu romanu con pequeños ataques y a enzancar el so accesu a la cebera.

A finales de mayu de 363, l'exércitu romanu llegó por fin ante la capital persa, Ctesifonte. El oficiales entendieron aína qu'apoderase de la ciudá riquiría un llargu asediu, pal que nun taben bien preparaos. En cualquier momentu podía presentase Sapor al frente del gruesu del so exércitu. Xulianu tomó entós una decisión que tendría graves consecuencies: por cuenta de que a los romanos faltábalos la maquinaria pa un asediu que-yos dexara conquistar Ctesifonte nun tiempu razonable y a que, per otra parte, nun podíen volver a casa pola mesma ruta —agora pagábase'l fechu de que los romanos dedicárense al pillaje nel camín d'ida y que los perses realizaren una política de tierra quemada—, quixo esviase escontra l'interior p'axuntase col exércitu romanu que dexara nel norte de Mesopotamia. Si Sapor escorríalu, siempres podría destruyilo y nun correría peligru de trate zarráu ente l'exércitu persa y la fortaleza de Ctesifonte. Esti plan nun convencía a los oficiales romanos, pero l'emperador tenía la última pallabra, asina que a empiezos de xunu llevantaron el campamentu y punxéronse en marcha escontra l'interior. Tamién se dio orde d'amburar la flota que siguiera al exércitu a lo llargo del ríu por que nun atrabancara la so marcha, lo que s'amosaría más tarde como un grave error de Xulianu, yá que con ello travesar el ríu quedaba refugáu. Amiano describe con insistencia les fatigues de la retirada, que fueron enzancaes poles altes temperatures, los mosquitos y l'escasez de cebera. La moral de les tropes llegara al so puntu más baxu.&lt;ref&gt;Amiano 24,7s. y, alrodiu de lo asocedío darréu mientres la retirada, Amiano 25,1ss. Ver tamién Rosen, ''Julian'', páxs. 353ss., con documentos; tamién les reflexones qu'al respeutu fai Wirth: Wirth, ''Julians Perserkrieg'', páxs. 484ss.&lt;/ref&gt;

Mientres la retirada, presentóse'l gruesu del exércitu persa, que terminara por axuntase. Na [[batalla de Maranga]] los romanos fueron inda capaces d'aguantar la so acometida; sicasí, el [[26 de xunu]], Xulianu morrió, por cuenta de una ferida infligida na batalla. En vista d'ello, tres un llargu alderique, una representación de los oficiales del exércitu escoyó al mozu oficial de la guardia [[Joviano]] como nuevu emperador. El tiempu apremiaba, yá que el suministru del exércitu faíase cada vez más difícil, de la que los perses intensificaben los sos ataques. L'exércitu romanu corría los peligru de ser dafechu destruyíu. Inesperadamente, Sapor II aportó a axustar: evidentemente deseyaba aprovechar el momentu aparente. Pela vía de les negociaciones consiguió lo que na guerra nun fuera capaz de llograr. Los romanos, obligaos pol tratáu robláu en 363, vencieron a los perses Nísibis, Singara, el territoriu al otru llau del ríu [[Tigris]] y quince fortaleces. Les conquistes de Diocleciano (''vide. supra'') retornaron de nuevu a manes de los perses, colo que Sapor vio llográu'l so oxetivu. Pa los romanos, el tratáu representó una paz deshonrosa. Sobremanera, perdieron Nísibis, que yera una pilastra fundamental del so sistema defensivu. Volver a les fronteres anteriores a 298. L'abandonu del territoriu romanu foi una situación bastante escepcional —polo xeneral llevar a cabu como muncho ''de facto'', pero non de ''iure''—. Sicasí, nel futuru demostraríase que les dos potencies nun diben ser capaces d'afaese a les nueves fronteres.

La guerra persa de Xulianu terminara nuna catástrofe. Obviamente, l'emperador calculara de forma dafechu equivocada les circunstancies xeográficu y climáticu nel Imperiu persa y, arriendes d'ello, dexárase abasnar a decisiones pocu prudentes. Persia nun yera Galia, onde Xulianu había alcanzáu grandes ésitos militares, y la caballería pesada de los sasánidas yera un adversariu dafechu distintu de los [[alamanes]]. Anque les rellaciones ente Roma y Persia fueron más distendíes nos años siguientes y entraron nuna fase de coesistencia pacífica, los romanos nunca pudieron escaecer les deshonrosas condiciones del tratáu de 363. En toles guerres siguientes, la recuperación de Nísibis sería l'oxetivu prioritariu.

== Paz con interrupciones: les guerres del sieglu V ==

Mientres el reináu de [[Valente]], herederu de [[Xulianu l'Apóstata|Xulianu]], a partir de los años [[369]]/[[370|70]], tuvieron llugar de nuevu guerres n'Armenia, nes cualos Sapor II intentó faer prevalecer la supremacía persa. Un exércitu romanu invadió Armenia y repunxo nel tronu al antiguu rei Pap. Nos años siguientes, menguó la intensidá de les operaciones militares. Esto debió, per un sitiu, a que Valente viose obligáu a combatir tamién a los [[godu|godos]] (combatiendo contra ellos morrería en [[378]] na [[batalla d'Adrianópolis]]); por otru, a qu'a la muerte de Sapor, asocedida en [[379]], los sos herederos inmediatos gobernaron mientres poco tiempu. Hacia l'añu 400, reinaba ente Roma y Persia una pocu habitual concordia. La razón principal yera que'l &quot;problema armeniu&quot; fuera resueltu de forma temporal. Mientres el reináu de [[Teodosio I]] (de xuru en [[387]]&lt;ref&gt;Ye revesosa la fecha exacta na que se llevó a cabu l'alcuerdu. Los principales historiadores de l'Antigüedá inclinar pol añu 387, pero tamién ye posible que'l tratáu concluyérase dos años antes, o dempués, d'esa fecha. Vease Geoffrey Greatrex,[http://aix1.uottawa.ca/~greatrex/armenia.html &quot;The Background and Aftermath of the Partition of Armenia in A.D. 387&quot;], en: ''The Ancient History Bulletin'' 14 (2000), páxs. 35–48.&lt;/ref&gt;) llegárase a un alcuerdu, pol cual Persia quedar cola mayor parte d'Armenia (que se llamó d'equí p'arriba [[Armenia persa]]), en cuantes que Roma conformar con cerca d'un quintu del territoriu. L'alcuerdu atayó la cuestión de les fronteres, lo que foi beneficiosu tamién pa Roma.

Les rellaciones billaterales paecieron tan bones dende l'añu 400 que l'historiador romanu [[Procopio de Cesarea]] rellataba, yá nel sieglu VI, una anéudota según la cual l'emperador d'Oriente [[Arcadio]] habría supuestamente confiáu nel so llechu de muerte al so fíu menor, Teodosio II, a la proteición del Gran Rei persa [[Yazdegerd I]].&lt;ref&gt;Procopio, ''Historia de les guerres'', I,2. La historicidad d'esti episodiu ye sicasí revesosa.&lt;/ref&gt; L'historiador de la Ilesia [[Sócrates Escolásticu]], una fonte d'información nada despreciable sobre'l sieglu V, describe a Yazdegerd como un monarca tolerante colos cristianos.&lt;ref&gt;Sócrates, ''Kirchengeschichte'', 7,8.&lt;/ref&gt; La tolerante política relixosa de Yazdegerd tuvo ensin dulda un papel importante nes bones rellaciones ente los dos grandes potencies; amás, hasta [[414]], dirixó la política de [[Constantinopla]] el [[prefeutu del pretorio]] [[Antemio]], que s'esforció por caltener bones rellaciones con Persia.

[[Ficheru:Theodosius ii.jpg|thumb|Teodosio II (identificación dudosa).]]
Aun así, en [[420]]/[[421|21]] españó una nueva guerra ente l'Imperiu romanu d'Oriente y Persia. La principal razón foi la persecución a los cristianos nel Imperiu sasánida: los cristianos autóctonos empecipiaren una amplia misión evanxelizadora, lo cual cafiaba a los sacerdotes [[zoroastrismu|zoroastristas]]. Amás, asocedió qu'un templu del fueu zoroástrico foi destruyíu y l'obispu responsable negar a reconstruyilo, polo cual el davezu tolerante Yazdegerd I viose obligáu a intervenir. Numberosos cristianos abelugar en territoriu romanu, onde l'emperador Teodosio II ufiertó-yos amparu. Yazdegerd finó a finales de [[420]]; na llucha pol poder que siguió a la so muerte terminó per imponer se'l so fíu [[Bahram V]], que siguió la guerra. Bahram, una de les personalidaes más misterioses qu'ocuparon el tronu sasánida, dirixó al exércitu persa contra la fortaleza romana de [[Erzurum|Teodosiópolis]], n'Armenia, pero'l so ataque fracasó. Pero con ayuda de los sos aliaos árabes, los [[lakhmidas]], llogró llevantar el sitiu romanu de Nísibis. Dempués los árabes fueron severamente derrotaos cuando intentaron conquistar Antioquía. Los romanos fueron capaces d'aguantar, ya inclusive el ''[[magister militum]]'' romanu (xefe del exércitu, l'oficial de rangu cimeru nel exércitu romanu) Areobindo mató, supuestamente, a un xeneral persa en duelu singular, y los romanos vencieron a la guardia sasánida conocida como &quot;Los Inmortales&quot;. En xunto, les lluches terminaron ensin un resultáu clara. En [[422]] les dos potencies roblaron un nuevu tratáu de paz, nel que dambes se comprometieron a dexar el llibre cultu d'otres relixones. Amás, los romanos tuvieron que pagar subsidios a los perses en cuenta de caltener la seguridá n'[[El Cáucasu]] contra los [[hunu|hunos]], a quien dambos bandos consideraben enemigos.&lt;ref&gt;Vease Winter/Dignes, ''Rom und das Perserreich'', páxs. 160ss.&lt;/ref&gt;

En [[440]]/[[441]], l'herederu de Bahram, [[Yazdegerd II]] rompió'l tratáu, posiblemente por causa de la demoranza nel prometíu pagu añal, ya invadió el territoriu romanu, onde s'enfrentó col ''magister militum'' Anatolio. Nesti contestu nun tuvieron lugar operaciones militares de valumbu, una y bones los romanos amosáronse dispuestos a pagar altes sumes de dineru pa volver al anterior ''statu quo'' y Yazdegerd II tenía ante sí l'amenaza de los heftalitas na so frontera nororiental. Nel tratáu de [[442]] establecióse que nengún de los dos bandos edificaría nenguna fortaleza na frontera común.&lt;ref&gt;Procopio, ''Historia de les guerres'', I,2, confunde posiblemente'l tratáu de 422 col de 442.&lt;/ref&gt; Estos dos guerres fueron más bien episodios aisllaos nes sorprendentes rellaciones amistoses ente Roma y Persia mientres el sieglu V.&lt;ref&gt; Sobre'l desenvolvimientu d'estos dos guerres, vease Greatrex/Lieu, ''Persian Wars'', vol. 2, páxs. 36ss., según Geoffrey Greatrex, [http://web.archive.org/web/http://www.uwo.ca/english/florilegium/vol-xii/greatrex.pdf &quot;The two fifth-century wars between Rome and Persia&quot;], en: ''Florilegium'' 12 (1993), páxs. 1–14.&lt;/ref&gt; El [[sieglu VI]] y los empiezos del [[sieglu VII]], otra manera, taríen marcaos por un permanente estáu de guerra, hasta'l puntu de que'l conflictu que se declararía en [[603]] llevaría a dambes potencies en cantu de la destrucción.

== El sieglu VI ==
=== Les guerres de Kavadh I ===

La llarga dómina d'harmonía del sieglu V llegó al so fin nel añu [[502]], cuando'l Gran Rei persa [[Kavadh I]] atacó'l territoriu romanu.&lt;ref&gt;Sobre la fonderada de la guerra de 502 vease Greatrex/Lieu, ''Persian Wars'', vol. 2, páxs. 62ss.; Greatrex, ''Rome and Persia at War'', según John B. Bury, ''History of the Later Roman Empire'', vol. 2, Nueva York, 1958 (primer edición de 1923), páxs. 10–15.&lt;/ref&gt; Considérase que la causa principal de l'acción bélica de Kavadh foi la tirante situación interior que vivía l'Imperiu sasánida. Kavadh tuviera qu'imponese a poderosos contrincantes, y solo llograra caltenese nel tronu gracies a l'ayuda de los [[heftalita|heftalites]], una y bones la secta revolucionaria de los [[Mazdak|mazdaquitas]] taba causando trestornos. Según la crónica de [[Josué'l Estilita]], que rellata refechamente la guerra, Kavadh esixera dineru al emperador d'Oriente [[Anastasio I (Bizancio)|Anastasio I]], a lo que l'emperador nun aportara.&lt;ref&gt; Andreas Luther, ''Die syrische Chronik des Josua Stylites'', Berlín, 1997. Traducción al alemán con un estensu comentariu históricu. Alrodiu de les operaciones militares, ibídem., páxs. 64ss.&lt;/ref&gt; Kavadh atacó na seronda de 502, conquistó [[Erzurum|Teodosiópolis]], n'Armenia, y empecipió l'asediu d'[[Diyarbakır|Amida]], que cayó en xineru de 503.

[[Ficheru:Semissis-Anastasius I-sb0007.jpg|thumb|200px|Semissis (mediu sólidu) d'Anastasio I.]]
L'emperador Anastasio, que deseyaba resolver rápido'l conflictu, unvió en [[503]] contra los perses un exércitu de 52&amp;nbsp;000 homes, enorme pa los patrones de l'[[Antigüedá tardida]].&lt;ref&gt;Sobre les cifres, vease Josué'l Estilita, ''Crónica'', 54 [Luther, páxs. 68ss.]&lt;/ref&gt; Como les tropes romanes escarecíen d'un mandu únicu, nun tuvieron ésitu: un exércitu de solu 12&amp;nbsp;000 homes foi ganáu en Mesopotamia, ente que'l segundu, de 40&amp;nbsp;000, foi refugáu cerca de Amida. La ciudá romana d'[[Edesa]] foi de siguío sitiada ensin ésitu por Kavadh. Tres esti seriu revés, Anastasio designó a un nuevu comandante en xefe pa la frontera oriental: el ''[[magister officiorum]]'' [[Iliria|ilirio]] Celer. Celer invadió'l territoriu d'[[Arzanene]], coles mesmes qu'un segundu exércitu romanu afaraba l'Armenia persa. En 505 llogró inclusive recuperar Amida. En [[505]]/[[506]], Kavadh, que tenía de faer frente a los [[hunu|hunos]] na parte oriental del so imperiu, robló un armisticiu col emperador, que la so duración yera en principiu pa siete años, pero que se caltuvo mientres dos décades. Les operaciones militares en Mesopotamia fixeron entender a los romanos que la posesión de la poderosa fortaleza de Nísibis daba a los perses una gran ventaya. Por ello, l'emperador ordenó la construcción d'una fortaleza similar en [[Dara-Anastasiupolis|Dara-Anastasiopolis]], lo cual, en concencia, prestó pocu a los perses (los romanos infringieron con esta construcción el tratáu de 442) y foi quiciabes un motivu pa la guerra qu'españaría en [[526]].

La segunda guerra de Kavadh contra l'Imperiu d'Oriente debióse sobremanera a los enfrentamientos ente les dos potencies na área d'[[El Cáucasu]]. Ellí atopábase'l pequeñu reinu de [[Lázica]], acobiciáu por Constantinopla, entós gobernada pol emperador [[Justino I]], lo cual tocaba de forma sensible la esfera d'intereses de Persia.

Los romanos considerábense los proteutores de los cristianos na [[Xeorxa|Iberia]] persa. El rei de Lazika, Tzath, viaxó en [[521]]/[[522|22]] a [[Constantinopla]], y ellí foi bautizáu y casóse con una cristiana, lo que foi xustamente interpretáu polos perses como señal d'una alianza con Constantinopla. Como entós los perses intentaron convertir al zoroastrismu a los habitantes d'Iberia, el rei d'esti territoriu, [[Gurgenes]], pidió ayuda al emperador Justino. Esto causó una nueva guerra qu'afectó sobremanera a la rexón del Cáucasu, según a la zona fronteriza de Mesopotamia. La guerra enllargar hasta dempués de la muerte de Justino, que tuvo llugar en [[527]].

El socesor de Justino, el so sobrín y protexíu [[Justiniano I]], foi unu de los más destacaos gobernantes de l'[[Antigüedá tardida]], capaz de devolver al Imperiu d'Oriente la so pasada rellumanza, entá cuando fora al eleváu costu de llargues guerres en dellos frentes. Sobre la &quot;guerra persa&quot; de Justiniano, disponemos d'una fonte de gran interés: la ''Historia de les guerres'' de Procopio, a les qu'hai qu'añedir los escritos d'[[Agatías]].&lt;ref&gt;Sobre Justiniano, veanse los artículos en Michael Maas (ed.), ''The Cambridge Companion to the Age of Justinian'', Cambridge, 2005. Una visión concisa, pero bien documentada y basada nes investigaciones más recién, ufiertar Mischa Meier, ''Justinian. Herrschaft, Reich und Religion'', Múnich, 2004.&lt;/ref&gt; Los xenerales de Justiniano, [[Sittas]] y [[Belisario]], actuaron con gran eficacia. Belisario venció a los perses escontra [[530]] na [[batalla de Dara]], en Mesopotamia, pero foi derrotáu años dempués en [[Calínicos]]; Sittas foi nomáu ''magister militum'' p'Armenia (un cargu nuevu, que demuestra la importancia adquirida por dichu territoriu) y actuó ellí con gran habilidá. Amás, Justiniano llogró consolidar l'alianza colos [[gasánida|gasánides]] establecida mientres el reináu d'Anastasio, pero nengún contendente consiguió una ventaya sobre l'otru.

En [[531]] morrió Kavadh, quien, esi mesmu añu, igual qu'antes, en [[529]], movilizara a los sos aliaos árabes contra los romanos. Asocedió a Kavadh el so fíu favoritu, [[Cosroes I|Cosroes]], tamién llamáu Husrav o Chosrau.&lt;ref&gt;A esti respectu refier Procopio que Kavadh propunxo a Justino en 525 qu'adoptara al nuevu Cosroes col fin d'asegura-y el tronu. Según el so rellatu, Justino y Justiniano tuvieron d'alcuerdu, pero un xurista romanu formuló una protesta: los trataos d'adopción internacionales nun teníen de llevar se a efeutu, yá que interferíen nes rellaciones ente los dos estaos: los perses podríen entós reclamar l'Imperiu romanu. (Procopio, ''Historia de les guerres'', I,11). La historicidad d'esti episodiu ye xeneralmente aceptada polos historiadores actuales: Henning Börm, ''Prokop und die Perser'', Stuttgart, 2007, páxs. 308-317.&lt;/ref&gt;

Justiniano y Cosroes concluyeron en [[532]] la llamada &quot;Paz Duradera&quot;, pola cual Constantinopla comprometer a pagar a Persia la elevada cantidá de 11&amp;nbsp;000 llibres d'oru, nun solu pagu. A cambéu, la sede del ''magister militum per Orientem'', responsable de la defensa de les fronteres orientales de Roma, treslladar de Dara a Constancia, y les fortaleces que fueren tomaes por una y otra potencia nes guerres precedentes fueron de nuevu trocaes.&lt;ref&gt;Procopio, ''Historia de les guerres'', I,22; [[Juan Malaras]], ''Chronographia'', 18,76.&lt;/ref&gt; Justiniano aprovechó la paz n'Oriente pa intervenir n'Occidente, onde, nos años siguientes, Belisario destruyó'l reinu [[vándalu]] del norte d'África, ya invadió la Italia [[Ostrogodu|ostrogoda]]. Poner de manifiestu lo falsa que yera en realidá la paz nes fronteres orientales del Imperiu cuando Cosroes rompió'l tratáu de paz ya invadió Siria con un gran exércitu.

=== Cosroes I Anushirvan – L'Imperiu romanu d'Oriente a la defensiva ===

[[Cosroes I]] foi unu de los más notables monarques qu'ocuparon el tronu de Ctesifonte. Demostró ser un gran adversariu pa Justiniano y foi coles mesmes un monarca comenenciudu pola filosofía y l'arte y un estratega ensin escupulicios. En munchos aspeutos, llevó al Imperiu sasánida al so apoxéu. Ordenó la traducción de delles obres griegues ya indies al [[persa mediu]]. Respetáu polos sos adversarios, ganóse'l nomatu de ''Anushirvan'' (&quot;d'espíritu inmortal&quot;). Ganó a la secta de los [[Mazdak|mazdaquitas]] y llevó a cabu reformes nel exércitu y na política interior, qu'afirmaron el poder real y menguaron el de la nobleza. Estes reformes aseguráron-y ingresos cimeres y fixeron posible la so política expansionista.

[[Ficheru:Justinian mosaik ravenna.jpg|thumb|200px|Justiniano I, mosaicu na [[Ilesia de San Vital de Rávena|ilesia de San Vital]], en [[Rávena]].]]
En [[540]], Cosroes I vio llegáu'l momentu oportunu p'atacar al Imperiu romanu d'Oriente. Sirviéronlu como sida los problemes ensin resolver ente los árabes vasallos de Constantinopla y los subordinaos a Persia, los [[gasánidas]] y los [[lajmidas]], respeutivamente; quiciabes influyó tamién la ufierta d'alianza que-y foi fecha polos [[godu|godos]]. En primavera, Cosroes internar en [[Siria (provincia romana)|Siria]] con un enorme exércitu.&lt;ref&gt;Vease al respeutu: Greatrex/Lieu, ''Persian Wars'', vol. 2, páxs. 102ss.; Greatrex, ''Byzantium and the East'', páxs. 488ss; Henning Börm &quot;Der Perserkönig im Imperium Romanum&quot;, ''Chiron 36, 2006, páxs. 299-328; Berthold Rubin, ''Das Zeitalter Justinians'', vol. 1, Berlín 1960, páxs. 324ss. (desfasáu en parte, pero bien detalláu).&lt;/ref&gt; El so exércitu travesó'l Éufrates al altor de Kirkesion, y, de siguío, avanzó escontra [[Antioquía]]. Justiniano unvió a Antioquía al so pariente [[Xermanu (xeneral)|Xermanu]], un xeneral competente, por qu'entamara la defensa de les ciudaes principales. Pero Xermanu solo tenía a la so disposición la risible cifra de 300 homes. N'inspeccionando les instalaciones defensives de la ciudá, decidió, según [[Procopio de Cesarea|Procopio]], que yera absurdu intentar defendela, yá que nun llegaren los refuerzos prometíos. Por ello, abandonó la ciudá, de la que Cosroes, nel so camín escontra Antioquía, consiguía por forzar fondos de delles ciudaes romanes cola amenaza d'un asediu persa. Otres ciudaes fueron atacaes porque nun pudieron axuntar la suma riquida, como Beroia, que foi tomada y escalada. La población de la ciudá de [[Sura]] foi deportada y parcialmente masacrada.

En Antioquía, el representante imperial prohibió taxativamente cualquier pagu a los perses, polo que la ciudá foi sitiada y finalmente conquistada. El Gran Rei llogró un ricu botín, y ordenó que los sobrevivientes fueren deportaos a Persia y depués confinaos, coles mesmes que se rompíen les negociaciones ente romanos y perses ensin llegar a un alcuerdu. Cosroes apoderóse tamién del puertu de Antioquía, Seleucia, onde se dio un bañu ritual nel mar y ordenó faer un sacrificiu al dios Sol.&lt;ref&gt;Procopio, ''De bellu Persico'', 2,11; Procopio describe minuciosamente la conquista de Antioquía, y nel so rellatu presenta a Cosroes, al contrariu que les fontes orientales, como por casu [[Muhammad ibn Jarir al-Tabari|al-Tabari]], de forma bien negativa.&lt;/ref&gt; De siguío tornó a Persia, dempués de fracasar nel asediu de la ciudá de [[Daras]].

La cayida de Antioquía causó una fonda impresión a los romanos. Agora pagábase'l fechu de que les tropes de Justiniano moviérense a Italia pa combatir a los godos. D'equí p'arriba, l'Imperiu romanu d'Oriente tendría de fechu que combatir en dos frentes. Sicasí, l'emperador reaccionó resueltamente ante amenácialo persa. Unvió a Belisario a Oriente, al alcuentru del peligru, y treslladáronse fuertes unidaes militares a la frontera oriental, onde s'atopaba un exércitu romanu con una fuercia averada d'ente 15&amp;nbsp;000 y 30&amp;nbsp;000 homes. En [[541]] los perses atacaron [[Lazika]], onde combatieron sobremanera nel territoriu de la destacada ciudá de [[Petra]], a veres del [[Mar Negru]]. El rei de Lazika, Gubazes, llamara a los perses, aparentemente inquietu pola presencia militar romana nel so país. Poco dempués, sicasí, buscó de nuevu sofitu nos romanos. Esi mesmu añu fracasó una tentativa de Belisario de recuperar Nísibis. En [[542]] Cosroes invadió de nuevu'l territoriu romanu, pero Belisario llogró poner en peligru la so retirada, polo que'l persa atayó la so campaña, non ensin antes apoderase de Calínicos. Sicasí, polo pronto, salvóse, siquier, la siempres amenazada [[Edesa]]. Amás, esi mesmu añu desencadenóse la conocida como &quot;Peste de Justiniano&quot;, qu'afectó duramente a los perses. Poco dempués, Belisario foi llamáu a Constantinopla, y reemplazáu pol xeneral Martino.
 
[[Ficheru:Justinian Byzanz.png|thumb|left|300px|Les conquistes territoriales de Justiniano I.]] Les operaciones militares que siguieron tuvieron marcaes por ataques y contraataques. En [[543]] los romanos atacaron l'Armenia persa, onde sufrieron una severa derrota cerca de Anglon; al añu siguiente (o inda en 543), Cosroes invadió de nuevu Mesopotamia y sitió de nuevu [[Edesa]]. Edesa tenía, sobremanera, un gran significáu simbólicu, yá que ellí atopábase'l [[Mandylion]], una tela que según la tradición reproducía la cara de [[Cristu]]. L'asediu fracasó. Poco dempués empecipiáronse negociaciones, que'l so resultancia foi un armisticiu; Justiniano, que precisaba tener llibertá de movimientos n'Occidente, pagó por él un altu preciu.&lt;ref&gt;Procopio, ''Historia de les guerres'', II, 28.&lt;/ref&gt; Nel tratáu nun se trató explícitamente la cuestión de Lazika, yá que Cosroes nun taba dispuestu a arrenunciar fácilmente a les sos pretensiones sobre dichu reinu. En [[548]] recomenzaron los combates, que se resolvieron en [[551]] con una nueva tregua, que Justiniano debió de nuevu sufragar. Una vegada más, Lazika nun se mentó nel tratáu. Anque los romanos quedaron llibres d'invasiones perses mientres el restu del reináu de Justiniano, la guerra siguió en Lazika.&lt;ref&gt; Rubin, ''Das Zeitalter Justinians'', vol. 1, páxs. 345ss.&lt;/ref&gt; En principiu foi bien pa los romanos, una y bones les tropes del Gran Rei fueron refugaes. En 556 los perses, tres importantes derrotes, fueron casi dafechu espulsaos, asina qu'en [[557]] alcordóse una nueva tregua, esta vegada incluyendo Lazika. Esto preparó les bases pa un nuevu tratáu de paz, que dambos bandos, tres llargues negociaciones, que per parte romana fueron conducíes pol ''[[magister officiorum]]'' [[Petros Patrikios]], concluyeron en [[562]], yá que tantu romanos como perses taben espuestos a amenaces nes sos otres fronteres.&lt;ref&gt;Mientres esa dómina, tamién, el reinu de los [[heftalita|heftalites]] foi destruyíu per Persia y los [[Turquía|turcos]], magar los turcos llueu se convertiríen nos principales adversarios del Imperiu sasánida nes sos fronteres orientales, sustituyendo a los heftalitas. Sobre'l tratáu de 562 vease [[Menandro Proteutor]], Fragmentu 6,1; traducción al alemán y comentarios en Winter/Dignes, ''Rom und das Perserreich'', páxs. 164–177.&lt;/ref&gt;

El tratáu caltendríase a valir mientres 50 años. Según les sos clauses, parte de Lazika permanecía dientro del ámbitu territorial de Constantinopla, y los vasallos árabes de dambes potencies teníen de respetar la paz. Los perses teníen de protexer los puertos d'[[El Cáucasu]] de los ataques de los hunos y d'otros pueblos bárbaros. El tratáu contenía amás otres disposiciones, alrodiu d'asuntos como'l tratu que tenía de dase a los tránsfugas, según el compromisu de nun llevantar nueves fortaleces na frontera romanu-persa (un aspeutu de gran importancia) y clauses relatives a la política comercial. Estes postreres nun yeren refalgables, una y bones los intereses comerciales teníen gran importancia pa dambes potencies. Nesi contestu tien d'entendese'l sofitu del Imperiu romanu d'Oriente al cristianu [[Reinu d'Aksum]] en [[525]] nel so ataque a los [[himjarita|himjarites]], nel actual [[Yeme]], nel que tanto Roma como Persia escorríen intereses vitales. Esti ataque nel sur d'[[Arabia]], sicasí, resultó ser un episodiu aislláu, yá que Cosroes tamién s'atopaba activu en dichu llugar, y finalmente (escontra [[570]]) los perses terminaríen per imponer se.
 
[[Ficheru:Solidus-Justin II-sb0391.jpg|thumb|200px|[[Solidus|Sólidu]] de Justino II, en que'l so reináu empecipiar una nueva guerra con Persia.]]
Justiniano llograra, a lo último, caltener les fronteres orientales del so Imperiu, entá cuando fuera a cuenta de grandes esfuercios. Un puntu del tratáu yera, sicasí, oprobioso pa los romanos: d'equí p'arriba, l'Imperiu romanu d'Oriente taba obligáu a abonar añalmente a los sasánidas un tributu d'unes 500 llibres d'oru. Para [[Justino II]], qu'asocedió a Justiniano cuando ésti morrió en 565, estes condiciones resultaben indignes. L'oxetivu de Justino yera que, si llegar a un nuevu alcuerdu, ésti fora más equilibráu.&lt;ref&gt;Greatrex/Lieu, ''Persian Wars'', vol. 2, páxs. 141ss.; vease tamién Greatrex, ''Byzantium and the East'', páxs. 503ss.&lt;/ref&gt; En [[572]] españó una nueva guerra, yá que Justino negárase a pagar el tributu añal. Había amás otros motivos pa esti nuevu conflictu: una vegada más se produció un enfrentamientu alrodiu de la propiedá d'un territoriu apostáu n'El Cáucasu, razón pola cual l'Imperiu romanu d'Oriente entrara en contautu coles potencies prorromanas de l'Armenia persa; según el disgustu de Constantinopla pola designación d'un gobernador persa en Yemen y poles agresiones de los [[lakhmida|lakhmides]]. Cosroes deseyaba axustar con Justino, pero ésti nun taba dispuestu, polo cual ye severamente criticáu en delles fontes romanes de l'Antigüedá tardida.&lt;ref&gt; [[Euagrios Scholastikos]], ''Kirchengeschichte'', 5,7. Euagrios, decididamente contrariu a Justino, apurre tamién pervalible información sobre'l desenvolvimientu de la so campaña en Persia.&lt;/ref&gt;

Nengún de los dos imperios taba realmente preparáu pa la guerra, pero pa los romanos foi especialmente inoportuna: una alianza colos turcos d'Asia Central nun tuvo la resultancia esperada y, amás, Justino reñiera colos sos aliaos árabes. En [[573]] los perses invadieron Siria y conquistaron Apameia; esi mesmu añu cayó tamién en poder de los perses, tres un llargu asediu, la estratéxicamente clave ciudá de Dara, piedra angular del sistema defensivu romanu n'Oriente dende la dómina d'[[Anastasio I (Bizancio)|Anastasio I]]. Esti desastre nun foi compensáu nin siquier polos ésitos romanos na Armenia Persa, onde l'exércitu imperial y los sos aliaos armenios conquistaren la capital, [[Dvin]]. Les constantes males noticies que se recibíen de la frontera oriental afectaron a la salú mental del emperador, que terminó per volver se llocu. Mientres el restu del so reináu, encargar de la direición de los asuntos d'estáu y del mandu del exércitu'l xeneral [[Tiberio II|Tiberio]], [[césar (títulu)|césar]] dende [[574]]. Ésti alcordó con Cosroes, previu pagu, una tregua d'un añu de duración, que nun mentaba Armenia.&lt;ref&gt;Sobre'l desenvolvimientu d'esta guerra, vease: Greatrex/Lieu, ''Persian Wars'', vol. 2, páxs. 151ss.&lt;/ref&gt;

=== La campaña persa de Mauriciu ===

[[Ficheru:Solidus-Maurice Tiberius-sb0481.jpg|thumb|200px|[[Solidus|Sólidu]] de Mauriciu.]]Verdaderamente, la situación de los romanos, que teníen d'enfrentase coles mesmes a los [[longobardu|longobardos]] n'Italia, a los [[ávaros]] nos Balcanes y a los eslavos, nun yera desesperada. En [[575]] (según otres cronoloxíes, en [[576]]) el xeneral [[Justiniano (xeneral)|Justiniano]], pariente de Justino II, consiguió na [[batalla de Metilene]] una aplastante victoria contra Cosroes. Esti conquistara la ciudá de Metilene, a veres del Éufrates, y, cuando se retiraba, foi interceptáu por Justiniano, quien aniquiló a la mayor parte del exércitu persa. El mesmu Gran Rei pudo a dures penes escapar. Sicasí, la victoria nun foi decisiva, y la situación taba enllancada. Cuando en [[579]] morrió Cosroes, asocedió-y el so fíu, [[Hormizd IV]], al que toles fontes concuerden en carauterizar negativamente. Tiberio, emperador (&quot;augusto&quot;) dende [[578]], fixo una ufierta de paz al nuevu Gran Rei, qu'ésti sicasí refugó, polo cual Tiberio confió'l mandu de les fuercies militares n'Oriente a [[Mauriciu (emperador)|Mauriciu]], un xeneral sobradamente esperimentáu, que sería nel futuru emperador. Les tropes romanes atacaron [[Media (Cercanu Oriente)|Media]] y [[Mesopotamia]]; los perses reaccionaron, de la qu'invadíen tamién la parte romana de Mesopotamia, poniendo en peligru les rutes de suministru del exércitu romanu. En [[581]], Mauriciu consiguió detener finalmente l'ataque persa nel Éufrates, y los sasánidas sufrieron importantes perdes. Al añu siguiente finó Tiberio II y Mauriciu xubió al tronu imperial. Alrodiu de el so reináu, y de la campaña que dirixó, disponemos d'una bona fonte, el llibru de [[Teofilacto Simocates]], la última obra histórica na tradición historiográfica de l'Antigüedá.

La campaña contra los perses foi de nuevu dirixida por Mauriciu; en dicha guerra, sicasí, nengunu de los dos bandos consiguió nenguna ventaya. En [[585]], Mauriciu refugó una ufierta de paz del Gran Rei, yá que consideró inaceptables les sos condiciones. Al añu siguiente, los romanos llograron una victoria cerca de Dara, solo pa ser derrotaos pocu dempués polos perses. La situación dio un xiru en [[589]], cuando, en tomando [[Comenciolo]] el mandu xeneral de les tropes romanes n'Oriente, foi invadida la zona d'Armenia controlada polos perses por tribus bárbares. El xeneral persa [[Bahram VI|Bahram Chubin]] espulsar, pero nun llogró a cambéu la gratitud del monarca sasánida. Humildáu por él por cuenta de una pequeña gana frente a los romanos, Bahram remontar contra Hormizd. El Gran Rei, odiáu pola nobleza, perdió finalmente'l tronu y la vida a empiezos de [[590]]. Asocedió-y el so fíu [[Cosroes II]], a quien tampoco Bahram Chobin quixo reconocer como soberanu. Cosroes tuvo de fuxir en siendo ganáu por Bahram, mientres les tropes romanes aprovechaben la desunión de los perses: el xeneral romanu [[Juan Mistacón]] asedió la ciudá de [[Dvin]], n'Armenia, ya invadió la rexón d'[[Atropatene]] (nel actual [[Azerbaixán]]). Cosroes II decidió pidir ayuda a Mauriciu y abelugóse nel Imperiu romanu d'Oriente. L'emperador aportó a la so invitación, y por primer (y única) vegada, les tropes romanes y perses colaron xuníes a la batalla. Baharam foi derrotáu y Cosroes II xubió de nuevu al tronu en [[591]].

Mauriciu esixó y llogró dellos territorios apostaos en Mesopotamia, que según los romanos formaben parte d'Armenia, según territorios n'Iberia (Xeorxa).&lt;ref&gt;Sobre la rebelión de Bahram, el desenvolvimientu de la guerra y el tratáu de paz, vease: Greatrex/Lieu, ''Persian Wars'', vol. 2, páxs. 172–175.&lt;/ref&gt; En xunto, l'emperador portar de forma bastante moderada y de fechu les condiciones del so tratáu con Cosroes (a quien inclusive pue que adoptara) fueron francamente bones.

Bizancio y Persia paecíen poner les bases pa una futura convivencia pacífica.

== ''¿Pax Persica?'' Cosroes II y el contraataque de Heraclio ==
[[Ficheru:Phocas.jpg|thumb|150px|Semeya nuna moneda del emperador Foques, que depunxo a Mauriciu en 602.]]
Tantu Bizancio como Persia supieron aprovechar el curtiu periodu de paz. L'emperador Mauriciu treslladó les tropes d'Oriente a los [[Balcanes]], onde sostuvo una campaña contra los [[ávaros]] y [[Pueblu eslavu|eslavos]].

Cosroes II, una vegada consolidáu'l so poder y saniaes les finances del estáu, volvió fortalecer financiera y militarmente el so imperiu. A finales del añu [[602]] desenvolver nel Imperiu d'Oriente una serie d'acontecimientos que desaguaría na postrera de les guerres ente Roma y Persia, una guerra, más intensa que toles precedentes, y que tuvo a puntu de causar la ruina definitiva del Imperiu romanu d'Oriente.

La crisis aniciar nel [[Danubiu]], onde l'emperador Mauriciu combatía con ésitu a los ávaros y eslavos. Mauriciu esixó a les sos tropes qu'envernaren na vera izquierda del Danubiu y entamaren una campaña contra los eslavos, a pesar de les dificultaes p'abastecese de cebera. Esto llevó finalmente a que les tropes remontárense, y proclamaren emperador a un oficial de rangu inferior, llamáu [[Foques (emperador)|Foques]]. Mauriciu intentó fuxir, pero foi prindáu. Foques coló escontra Constantinopla, onde foi reconocíu como emperador. Mauriciu y tola so familia fueron executaos, nun auténticu bañu de sangre, y Foques empecipió, según fontes decididamente contraries a él, un réxime de terror.

Cosroes aprovechó la muerte de Mauriciu, el so antiguu proteutor, y en [[603]] invadió'l territoriu romanu.&lt;ref&gt;Alrodiu de estos acontecimientos, vease: ''Heraclius'', ''passim'', según: Greatrex/Lieu, ''Persian Wars'', vol. 2, páxs. 182ss.&lt;/ref&gt; Nos años siguientes cayeron en poder de los perses les ciudaes d'[[Amida]], [[Dara]], [[Edesa]], [[Hierápolis]] y Beroia, y un exércitu persa invadió Armenia. Parte de la población dio inclusive la bienvenida a los invasores perses, una y bones los conflictos relixosos nel Imperiu d'Oriente, en redol a la cuestión de la naturaleza de [[Xesús de Nazaret|Xesucristu]] (ver [[monofisismu]]), alloñaren a la población de Siria del gobiernu central. Amás, Cosroes presentó a un supuestu fíu de Mauriciu, que sobreviviría a les execuciones de Foques. El mesmu Foques cayó en [[610]], víctima d'una conxura per parte de sectores opositores. [[Heraclio]], fíu del [[Exarcado d'África|exarca de Cartago]], apoderar del tronu, pero tuvo que combatir contra les tropes de Foques mientres dalgún tiempu, lo que torgó la resistencia contra los perses. Sía cual fora'l verdaderu calter del réxime de Foques (solo disponemos na actualidá de fontes de la dómina de Heraclio), rescampla que nun tuvo exentu de terror. Heraclio, ensin dulda unu de los más destacaos emperadores de tola historia del Imperiu romanu, foi recibíu como salvador, anque'l principiu nun fuera capaz de faer frente con efeutividá a los perses.

[[Ficheru:ImperioSasánidaCosroesII.svg|thumb|250px|Máxima espansión territorial del Imperiu sasánida, mientres el reináu de [[Cosroes II]].]]
Cola cayida de Foques, la meyora persa aumentó la so velocidá. En [[611]] los perses ganaron a los romanos xunto a Emesa, dende onde aprucieron n'[[Asia Menor]] y conquistaron tamién Antioquía. En [[613]] dio empiezu la contraofensiva romana. Parte del exércitu de Constantinopla, a les órdenes del xeneral Filípico, tenía d'invadir Armenia, pa obligar asina a los perses a retirar les sos tropes de Siria. Esta maniobra dexó a Heraclio preparar pal ataque; en Siria, sicasí, l'exércitu romanu foi vencíu nuna gran batalla cerca de Antioquía. Heraclio tuvo qu'abandonar la rexón, y [[Damascu]] cayó esi mesmu añu. Entá peor pa los romanos foi, sicasí, la cayida de [[Xerusalén]], tomada en [[614]] pol xeneral persa [[Shahrabaraz]], según paez con ayuda de los [[xudíu|xudíos]] de la ciudá, qu'esperaben que los sasánidas concediéren-yos una mayor llibertá.&lt;ref&gt;Nesti contestu, tuvo llugar tamién una masacre de los cristianos de Xerusalén. Vease: Elliot Horowitz, ''Reckless Rites: Purim and the Legacy of Jewish Violence'', Princeton 2006, páxs. 228ss.&lt;/ref&gt; Ente'l botín llográu polos perses atopábase la [[Vera Cruz (cristianismu)|Vera Cruz]], que'l xeneral [[Shirin]] regaló a la esposa favorita de Cosroes, de relixón cristiana. La perda d'esta reliquia causó una terrible conmoción ente los cristianos.&lt;ref&gt; Sobre'l significáu d'esta reliquia, vease por casu Barbara Baert, [http://web.archive.org/web/http://www.bibleinterp.com/articles/Baert_Heraclius_Chosroes.htm &quot;Heraclius and Chosroes or The Desire for the True Cross&quot;]&lt;/ref&gt; L'Imperiu romanu d'Oriente, que tamién s'atopaba, una vegada más, amenaciáu nos Balcanes, perdió antes de [[619]] tamién Exiptu, la tenada del imperiu, de la que los perses llanzaben tamién ataques n'Asia Menor, que solo nuna pequeña parte pudieron caltener na so poder. Tol Oriente romanu quedó sol dominiu persa, como fuera en tiempos del [[Imperiu aqueménida]]. Llegó inclusive a pensase en treslladar la capital del imperiu de Constantinopla a la segura [[Cartago]]. El &quot;Imperium Romanum&quot; atopábase en cantu del abismu.

[[Ficheru:Solidus-Heraclius-sb0764.jpg|thumb|250px|[[Solidus|Sólidu]] de Heraclio colos sos fíos [[Constantino III]] y [[Heraclonas]].]]
Nesta situación, que paecía dafechu desesperada, Heraclio concibió un plan desaxeradamente coraxosu. Decidió abandonar la capital, al mandu del so exércitu, y atacar a los perses nel interior de los sos dominios. El [[5 d'abril]] de [[622]] l'emperador abandonó la ciudá y viaxó per mar hasta un puntu nes cercaníes d'[[Issos]], nel estremu sudoriental d'Asia Menor. La reconstrucción de los siguientes acontecimientos ye complicada por causa de la desaxeradamente problemática situación de les fontes; nun se conocen nin la ruta que siguió l'emperador nin les dimensiones exactes del so exércitu. Heraclio, que nos años siguientes entamaría en xunto tres campañes contra los perses, tuvo de cuntar con una fuercia militar abondo considerable.&lt;ref&gt;Kaegi (''Heraclius'', páxs. 122ss.) llama l'atención sobre esta problemática; posiblemente, Heraclio dirixiría más tarde en Mesopotamia una fuercia d'ente 25&amp;nbsp;000 y 50&amp;nbsp;000 efeutivos, que quiciabes inclusive puedan aumentar hasta 70&amp;nbsp;000 (''íbid.'' p. 160). Ver tamién James Howard-Johnston, ''Heraclius' Persian Campaigns and the Revival of the East Roman Empire 622–630'', en: ''War in History'' 6 (1999), páxs. 1–44 [solu localizable na escoyeta d'artículos de Howard-Johnstons, vease la seición &quot;Bibliografía&quot;.].&lt;/ref&gt; Heraclio entrenó primero al so exércitu, colo cual ente les sos tropes surdió rápido un ambiente particular, que [[Jorge de Pisidia]], una de les poques fontes con que cuntamos, destaca especialmente. L'emperador inculcó a los sos soldaos la idea de que nun se trataba d'una campaña ordinaria. Nun combatíen solo contra un enemigu del Imperiu, sinón tamién contra un adversariu de la cristiandá. Trátase d'una guerra santa, en ciertu mou una &quot;[[Cruzada]]&quot; contra'l poder de les tiniebles, entá cuando, verdaderamente, la guerra escorría un oxetivu percima de too: llibrar definitivamente al Imperiu romanu d'Oriente de amenaciar persa.&lt;ref&gt;Kaegi, ''Heraclius'', páxs. 126 y 146.&lt;/ref&gt; Por esa razón instaláronse imáxenes de [[Cristu]] nos campamentos. Paez qu'estes midíes psicolóxiques surtieron efeutu y motivaron a los soldaos, daqué que posiblemente yera necesariu por causa de la difícil situación na que s'atopaben: si Heraclio fracasaba, l'Imperiu cayería con él.

Los romanos llograron vencer a los perses en [[622]] (ó [[623]]) en [[Capadocia]]. En 623 l'emperador tornó provisionalmente a Constantinopla y de siguío entró en contautu colos habitantes cristianos del Cáucasu. Heraclio llogró aumentar el so exércitu, y combatió mientres l'añu siguiente sobremanera nesa rexón. Llanzó un ataque contra Armenia, mientres el cual cayó nes sos manes la ciudá de Dvin y, sobremanera, la de [[Ganzdak]], nel actual [[Azerbaixán]]. Na mentada ciudá había un célebre [[templu del fueu]], (güei ''[[Takht-i Suleiman]]''), que l'emperador ordenó destruyir, unviando con ello una clara señal a Cosroes. Ésti movilizó entós toles tropes de les que disponía, pero nun consiguió vencer a Heraclio, qu'en [[625]] retirar a [[Cilicia]].

En [[626]], l'exércitu persa poner de nuevu en marcha, coles mires d'alcontrar y destruyir a les tropes de Heraclio, lo mesmo que de conquistar la ciudá de Constantinopla. Con esti fin, los perses habíen entabláu negociaciones colos [[ávaros]]. Nel branu de 626, la capital del Imperiu d'Oriente foi [[Sitiu de Constantinopla (626)|asediada]] por un pimpanu exércitu de ávaros y eslavos. La ciudá pudo aguantar, sicasí, gracies a la flota, qu'evitó, amás, que los perses pudieren treslladase a la vera europea. Los ávaros tuvieron qu'atayar l'asediu, y l'exércitu persa, sol mandu de [[Shahrabaraz]], retirar a empiezos de [[627]] de [[Calcedonia]] a Siria. L'añu anterior, Heraclio había yá consiguíu vencer a un exércitu persa que coló contra él col enfotu de destruyilo.

[[Ficheru:Knight-Iran.JPG|thumb|150px|Representación del rei Cosroes II como [[catafracto]]. ([[Taq-y-Bostan]]).]] 
En Constantinopla atribuyóse la salvación de la ciudá a un milagru de la [[Virxe María]]. El puntu culminante de la ofensiva persa fuera superáu con ésitu, y a partir d'entós los romanos tomaron dafechu la iniciativa. Heraclio pudo inda allegrase d'una nueva victoria; en Mesopotamia, el so hermanu Teodoro llograra vencer a un exércitu persa sol mandu del xeneral [[Schahin]], lo que debió d'agafar fondamente a Cosroes. Al paecer, en cortar persa esistía una gran esmolición pol estáu mental del Gran Rei, quien, de la mesma, sentía una fonda rocea escontra los sos xenerales. Esto esplica, siquier en parte, por qué Shahrabaraz caltúvose en delantre al marxe de los combates y dedicóse a esperar el desenvolvimientu de los acontecimientos.

Mentanto, Heraclio reclutaba nueves tropes en [[Lázica]] y nes rexones riberanes del [[mar Negru]], y establecía contautu colos [[Köktürks]]. Esta alianza nun tuvo consecuencies importantes nel desenllaz del conflictu, una y bones les tropes auxiliares abandonaron más tarde al emperador, anque los ataques turcos debieron de constituyir una molestia pa Cosroes.&lt;ref&gt;Los historiadores actuales consideren, polo xeneral, que los &quot;[[jázaros]]&quot;, citaos nes fontes son en realidá los Köktürks, y que la pallabra &quot;jázaros&quot; ye un anacronismu. Vease Howard-Johnston, ''Heraclius' Persian Campaigns'', p. 13, según Kaegi, ''Heraclius'', páxs. 142ss., con datos.&lt;/ref&gt; En 627, Heraclio partió de [[Tblisi]] escontra'l sur. El [[12 d'avientu]] d'esi añu, llibrós'[[Batalla de Nínive|una decisiva batalla]] xunto a les ruines de [[Nínive]]. El xeneral persa [[Rhazates]] morrió nel combate, y los romanos, que maniobraron con más habilidá, entartallaron al exércitu persa. Heraclio conquistó de siguío la residencia favorita del Gran Rei, en [[Dastagird]], na que Cosroes había estáu pocu tiempo antes. El monarca persa fuxó aterrado escontra Ctesifonte. Heraclio arrenunció intencionadamente a sitiar la capital persa, yá que tarrecía que se cortaren les sos víes de suministru.

Sicasí, la batalla de Nínive supunxo'l desenllaz final de la llucha que mientres sieglos caltuvieren dambes potencies. Cosroes perdió tou sofitu de los grandes del so imperiu: en febreru de [[628]] foi depuestu y asesináu en prisión. Asocedió-y el so fíu [[Kavadh II]] Siroe, quien empecipió'l so curtiu reináu col asesinatu de dellos miembros de la so familia. Nel intre intentó establecer contautu con Heraclio p'axustar un tratáu de paz. L'emperador atopábase daquella en Gandzak. El testu de la so carta a Heraclio, na que Kavadh Siroe pide la paz y refierse al so enemigu como &quot;...el clementísimo emperador de los romanos, el nuesu hermanu...&quot; (compárese cola cita, más arriba, del testu d'[[Amiano Marcelino]]), llegó hasta nós nel llamáu &quot;Cronicón Pascual&quot; (&quot;[[Chronicon Paschale]]&quot;).&lt;ref&gt;Winter/Dignes, ''Rom und das Perserreich'', páxs. 177–181; cita: íbid. p.178 (traducción del alemán pa Wikipedia).&lt;/ref&gt;

Finalmente roblóse un tratáu de paz. Les sos clauses taben empobinaes a caltener el ''statu quo ante bellum'': Persia arrenunciaba a toles sos conquistes y devolvía la Vera Cruz, en cuenta de lo cual Heraclio prometía retirase. Sicasí, la retirada de les tropes romanes desenvolver con lentitú, y mentanto Persia fundir nel caos. Kavadh Siroe finó en setiembre de 628, y tolos monarques que-y asocedieron solo fueron capaces de caltenese nel poder mientres unos pocos meses. La Vera Cruz foi restituyida en [[630]] por Shahrabaraz, que tamién naguaba'l tronu sasánida. La ceremonia que solemnizó el regresu de la reliquia supunxo ensin dulda el momentu de mayor rellumanza del reináu de Heraclio. Recibió cartes de felicitación de dellos reinos cristianos y consiguió un enorme prestíu. Persia fuera vencida, colo que l'Imperiu romanu paecía trunfar sobre'l so secular adversariu.

== Roma y Persia: Un balance ==
[[Ficheru:Califate 750.jpg|thumb|250px|right|La espansión islámica hasta 750.&lt;br /&gt;Del ''Historical Atles'' de William R. Shepherd, 1923.]]
Heraclio solo pudo allegrase de la so victoria mientres unos pocos años. Poco dempués del so trunfu sobre los perses, empezó la [[Espansión del Islam|espansión islámica]]. En [[636]], les tropes romanes fueron ganaes polos [[pueblu árabe|árabes]] [[Islam|musulmanes]] na [[batalla de Yarmuk]]: tres la llarga guerra contra Persia, nun esistíen recursos abondos pa oponer resistencia. En [[642]] l'Imperiu romanu d'Oriente perdiera toles sos provincies orientales, y dellos años dempués cayeríen tamién les del norte d'África. Nos Balcanes, mentanto, folaes de pueblos eslavos internar en territoriu romanu, onde s'asitiaron de forma estable. L'Imperiu quedó amenorgáu a [[Asia Menor]], siempres sometida a los ataques de los árabes; la capital y la so contorna; y delles islles y llugares fortificaos de [[Grecia]]. Tamién camudaron l'estáu y la sociedá del Imperiu: so Heraclio aumentó la helenización de l'alministración y del exércitu y el [[llatín]] dexó de ser la llingua oficial yá dende la dómina de la guerra con Persia. Pa munchu historiadores, esto supón el final del baxu Imperiu romanu y l'empiezu de la hestoria del [[Imperiu bizantín]] [[Edá Media|medieval]], que caltendría la so identidá grecorromana y cristiana hasta [[1453]].

L'Imperiu sasánida, otra manera, sumió por completu en [[651]]. Tres la derrota de la [[batalla de Kadesia|Kadesia]], en [[636]] (ó [[637]]), los árabes aniquilaron al exércitu persa en 642 na [[Batalla de Nihavand]]. El postreru gran rei, [[Yazdegerd III]], tuvo un final ignominioso: en 651 foi asesináu nel estremu nororiental del so desfechu imperiu por un gobernador llocal (o por un molineru). Anque l'heriedu cultural de los sasánidas dexó'l so calquier duraderu nel mundu árabe, cola cayida del so imperiu terminó la última fase de la historia antigua del Próximu Oriente.

Mientres cuatrocientos años, Roma y Persia fueren los dos principales potencies del mundu antiguu. Anque de cutiu fueron contrarios ente sigo, y con frecuencia engardir nuna llucha despiadada, los dos estaos profesáronse siempres un mutuu respetu. Ente los dos hubos tamién influencies culturales recíproques.,&lt;ref&gt;Nina Garsoïan, ''Byzantium and the Sasanians'', en Ehsan Yarshater (ed.):''The Cambridge History of Iran. Vol 3'', Cambridge 1983, páxs. 568–592.&lt;/ref&gt; pero, na so última etapa, les rellaciones mutues resolviéronse sobremanera por aciu los conflictos militares, marcaos pola llucha pola supremacía nel [[Próximu Oriente]].

A la fin, los dos imperios atopábense tan escosaos tres dellos sieglos d'enfrentamientos que fueron fácilmente vencíos polos árabes. Puede llegase a la conclusión de que les dómines más granibles nes rellaciones ente dambos imperios fueron les fases de convivencia pacífica, principalmente ente [[387]] y [[502]]. Sicasí, una solución permanente yera imposible por causa de la llucha pol poder y la visión que dambes potencies teníen de sigo mesmes.

== Cronoloxía de les guerres romanu-sasánidas ==
* 224: Surde'l [[Imperiu sasánida]].
* Dende 230: [[Ardashir I]] invade territorios del Imperiu romanu.
* 242–44: Campaña persa de [[Gordianu III]]; tres los primeres éxistos ye vencíu en Mesiche (Misik) y muerre pocu dempués. [[Sapor I]] conclúi un tratáu de paz con Roma.
* 252: Sapor I conquista [[Armenia]]. Nos años que siguen invade tamién Siria.
* 260: [[Valeriano]] ye fechu prisioneru nel cursu de la so guerra con Persia. Esbarrúmbase'l sistema defensivu romanu n'Oriente, lo que ye aprovecháu por [[Palmira]], que la so reina [[Zenobia]], intenta crear el so propiu imperiu.
* 283: Campaña persa de [[Caru]].
* Dende 296: El rei persa [[Narsés d'Armenia|Narsés]] invade territoriu romanu. [[Galerio]] vencer, en sufriendo un primer revés, na batalla de Karrhai.
* 298: Paz de [[Nísibis]]. L'emperador romanu [[Diocleciano]] conquista territorios en [[Mesopotamia]] y cinco provincies al otru llau del [[Tigris]].
* 338: Empieza una guerra ente Roma y Mesopotamia que va durar delles décades. Nin [[Sapor II]] nin [[Constancio II]] llogren resultaos decisives. Los cristianos son escorríos en Persia.
* 359: Sapor II invade Mesopotamia al mandu d'un gran exércitu. La importante ciudá de Amida cai en poder de Persia tres un llargu asediu.
* 363: Campaña persa de [[Xulianu l'Apóstata|Xulianu]]. L'exércitu romanu llega a les puertes de [[Ctesifonte]], pero vese obligáu a recular. Tres la muerte de Xulianu, Roma y Persia roblen un tratáu de paz. Los territorios conquistaos por Diocleciano son devueltos a Persia.
* Escontra 387: División d'Armenia nuna parte controlada per Persia (Armenia persa) y otra por Roma.
* 395: Muerte de [[Teodosio I]] y división del Imperiu romanu.
* 410: Déxase llibertá de cultu a los cristianos perses nel Sínodu de Seleucia-Ctesifonte.
* 421/22: Guerra ente Roma y Persia. Esti conflictu, al igual que'l más acutáu que tuvo llugar en 440/41, foi un episodiu aislláu nuna dómina marcada pola convivencia pacífica ente los dos imperios.
* 476: Destitución del postreru (según la numberación tradicional) emperador romanu d'Occidente, [[Rómulo Augústulo]]. Final del Imperiu d'Occidente.
* 484: La [[Ilesia Asiria d'Oriente]] dixébrase definitivamente de la Ilesia Imperial de Constantinopla.
* 502: Empieza una nueva guerra ente Roma y Persia. Tres una tregua en 506 volver# a entamar les guerres en 526.
* 532: &quot;Paz Duradera&quot; ente Roma y Persia. L'emperador [[Justiniano I]] entama'l so ''Restauratio Imperii'' n'Occidente.
* 540: [[Cosroes I]] ruempe'l tratáu. Saquéu d'[[Antioquía]] y otres ciudaes romanes. La guerra conclúi en 562.
* 572: [[Justino II]] fuercia una nueva guerra con Persia, que va concluyir en 591, mientres el reináu de [[Mauriciu]].
* 603: Empiezu de la postrera y mayor de les guerres romanu-perses. [[Cosroes II]] empecipia la conquista de les provincies orientales del Imperiu romanu d'Oriente y la so integración nel Imperiu sasánida.
* 627: Victoria del emperador [[Heraclio]] na [[batalla de Nínive]]. En 628, el nuevu rei persa, [[Kavadh II]], pide la paz.
* Década de 630: Empieza la [[espansión islámica]]. Bizancio pierde la mayor parte de los sos dominios y sufre importantes tresformamientos políticos y sociales. L'Imperiu sasánida sume, víctima de l'acometida de los árabes.

== Bibliografía ==
=== Fuentes antigües ===
* [[Amiano Marcelino]]: ''Historia'' (''Rerum Gestarum Libri''). Edición de Mª Luisa Fartu Trujillo. Madrid: Akal, 2002. ISBN 84-460-0983-8
* [[Aurelio Víctor]]: ''Llibru de los Césares''. Traducción y notes de Emma Falque. Madrid: Gredos, 1999 (editáu conxuntamente al ''Breviariu'', de Eutropio). ISBN 84-249-1993-9
* [[Dión Casio]]: ''Historia romana''. Edición de Domingo Plácido Suárez, José Mª Candau Morón y Mª Luisa Puertes Castaños. Madrid: Gredos, 2004.
* [[Eutropio]]: ''Breviariu''. Traducción y notes de Emma Falque. Madrid: Gredos, 1999 (editáu conxuntamente al ''Llibru de los Césares'', d'Aurelio Víctor). ISBN 84-249-1993-9
* [[Herodiano]]: ''Historia del Imperiu romanu dempués de Marco Aurelio''. Traducción de Juan José Torres. Madrid: Gredos, 1985. ISBN 84-249-0992-5
* [[Lactancio]]: ''Sobre la muerte de los persiguidores''. Traducción, introducción y notes de Ramón Texa. Madrid: Gredos, 1982. ISBN 84-249-0243-2
* [[Procopio de Cesarea]]: ''Historia de les guerres. Llibros I-II. Guerra persa.'' Edición de Francisco Antonio García Romero. Madrid: Gredos, 2000. ISBN 84-249-2277-8
* [[Zósimo (historiador)|Zósimo]]: ''Nueva Hestoria''. Introducción, traducción y notes de José Mª Candau Morón. Madrid: Gredos, 1992. ISBN 84-249-1605-0.

=== Historiografía actual ===
==== Principales obres de referencia ====
* Dodgeon, Michael H., y Lieu, Samuel N.C.: ''The Roman Eastern Frontier and the Persian Wars (AD 226–363)''. Routledge, Londres y Nueva York, 1991 (delles ediciones posteriores), ISBN 0-415-10317-7.
* Greatrex, Geoffrey B., Lieu, Samuel N.C.: ''The Roman Eastern Frontier and the Persian Wars. Part II AD 363–630. A narrative sourcebook''. Londres y Nueva York, 2002, ISBN 0-415-14687-9.
* Winter, Engelbert, y Dignes, Beate: ''Rom und das Perserreich. Zwei Weltmächte zwischen Konfrontation und Koexistenz''. Akademie Verlag: Berlín 2001, ISBN 3-05-003451-3 (escoyeta de fontes traducíes al alemán).

==== Otres referencies ====
* Blockley, Roger C.: ''East Roman Foreign Policy. Formation and Conduct from Diocletian to Anastasius (ARCA 30)''. Leeds, 1992, ISBN 0-905205-83-9.
* Henning Börm: ''Prokop und die Perser. Untersuchungen zu dean römisch-sasanidischen Kontakten in der ausgehenden Spätantike''. Stuttgart 2007, ISBN 978-3-515-09052-0.
* Cameron, Averil (ed.): ''The Cambridge Ancient History'', vols. 12–14, Cambridge Uni. Press, Cambridge 1998–2005 (estensa visión de conxuntu pa los acontecimientos asocedíos ente 193 y 600).
* Dabrowa, Y. (ed.): ''The Roman and Byzantine Army in the East''. Cracovia, 1994. 
* Beate Dignes - Engelbert Winter: ''Rome and Persia in Late Antiquity. Neighbours and rivals'', Cambridge 2007.
* Greatrex, Geoffrey B.: ''Rome and Persia at War, 502–532''. Cairns, Leeds 1998, ISBN 0-905205-93-6 (amplia presentación de les campañes de la dómina de Kavadh I.).
* Greatrex. Geoffrey B.: ''Byzantium and the East in the Sixth Century'', en : Michael Maas (ed.), ''The Cambridge Companion to the Age of Justinian''. Cambridge Uni. Press, Cambridge 2005, páxs. 477–509, ISBN 0-521-81746-3 (concisa recapitulación de les rellaciones romanu-perses nel sieglu VI, con referencies a bibliografía actualizada).
* Howard-Johnston, James: ''East Rome, Sasanian Persia and the End of Antiquity: Historiographical and Historical Studies (Collected Studies)''. Aldershot 2006, ISBN 0-86078-992-6 (visión de conxuntu, d'interés especial sobre les últimes guerres ente Roma y Persia).
* Kaegi, Walter Y. : ''Heraclius – Emperor of Byzantium''. Cambridge Uni. Press, Cambridge 2003, ISBN 0-521-81459-6 (biografía, que s'estiende enforma tamién alrodiu de la campaña persa de Heraclio).
* Kettenhofen, Erich : ''Die römisch-persischen Kriege des 3. Jahrhunderts. n. Chr. Nach der Inschrift Sāhpuhrs I. an der Ka'be-ye Zartošt (ŠKZ). Beihefte zum [[Tübinger Atles des Vorderen Orients]] B 55''. Wiesbaden 1982.
* Millar, Fergus: ''The Roman Near East, 31 B.C.–A.D. 337''. [[Harvard University Press]], Cambridge/Massachusetts 1993.
* Mitchell, Stephen: ''A History of the Later Roman Empire. AD 284 – 641''. Blackwell: Londres 2006, ISBN 1-4051-0856-8 (visión de conxuntu, con amplia información sobre les guerres con Persia).
* Potter, David S. : ''The Roman Empire at Bay''. Routledge, Londres/Nueva York, 2004, ISBN 0-415-10057-7 (síntesis actualizada pa la dómina ente 180 y 395).
* Schippmann, Klaus : ''Grundzüge der Geschichte des sasanidischen Reiches''. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 1990, ISBN 3-534-07826-8.
* Schottky, Martin: ''Parther- und Perserkriege''. En: ''Der Neue Pauly'', vol. 9 (2000), especialmente páxs. 375–377 (sinopsis concisa).
* Whitby, Michael: ''The Emperor Maurice and his Historien – Theophylact Simocatta on Persian and Balkan Warfare''. Oxford, 1988. 
* Wiesehöfer, Josef: ''Das antike Persien''. Aktual. Neuaufl., Albatros, Düsseldorf 2005, ISBN 3-491-96151-3 (obra de calter xeneral sobre la Persia antigua).

== Notes ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
* [http://web.archive.org/web/http://www.satrapa1.com/articulos/antiguedad/COSROES/imperiu_sassanida.htm L'Imperiu sasánida sol reináu de Cósroes I (Khusrau Anurshirwhan)]
* [http://www.roman-emperors.org/startup.htm ''De Imperatoribus Romanis''] (Biografíes d'emperadores romanos)
* [http://web.archive.org/web/http://www.iranica.com/articlenavigation/index.html ''Encyclopædia Iranica''] 
* [http://www.orientarch.uni-halle.de/sfb586/d3/survey/0211.htm Bibliografía]

{{ORDENAR:Romanosasanidas}}


{{Tradubot|Guerras romano-sasánidas}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Guerres romanu-sasánidas| ]]
[[Categoría:Guerres del sieglu III]]
[[Categoría:Guerres del sieglu IV]]
[[Categoría:Guerres del sieglu V]]
[[Categoría:Guerres del sieglu VI]]
[[Categoría:Guerres del sieglu VII]]
[[Categoría:Asia nel sieglu III]]
[[Categoría:Asia nel sieglu IV]]
[[Categoría:Asia nel sieglu V]]
[[Categoría:Asia nel sieglu VI]]
[[Categoría:Asia nel sieglu VII]]
[[Categoría:Guerres del Imperiu romanu]]
[[Categoría:Guerres del Imperiu bizantín]]
[[Categoría:Historia de Persia]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>2l2iupfg6vpb12541ay4jg01qqe9p2q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Troya</title>
    <ns>0</ns>
    <id>92979</id>
    <revision>
      <id>3714380</id>
      <parentid>3708393</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:25:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="69875" xml:space="preserve">{{otrosusos}}
{{Ficha de Patrimoniu de la Unesco
| Nome = Sitiu arqueolóxicu de Troya 
| Imaxe = Walls of Troy (2).jpg
| Tamañu = 370
| Pie = Muro de la ciudá de Troya.
| mapa_loc = Mármara
| pos_etiqueta_loc = right
| tam_mapa_loc = 270px
| País = {{TUR}}
| Fundación: 3000 a.C
| Tipu = '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460&quot;&gt;Cultural&lt;/span&gt;'''
| Criterios = ii, iii, vi
| ID = 849
| Rexón = [[Patrimoniu de la Humanidá n'Europa y América del Norte|Europa y América del Norte]]
| Añu = 1998 
| Extensión = 
| peligru = 
}}
'''Troya'''&lt;ref&gt;{{DALLA|troyanu}}&lt;/ref&gt;{{Toponimia Bíblica}} (en [[Idioma griegu|griegu]] Τροία —''Troia''—, Ίλιον —''Ilión''—, o Ίλιος —''Ilios''— y en [[idioma turcu|turcu]] Truva){{refn|group=lower-alpha|''Ilios'' ye la forma femenina usada por [[Homero]] na ''[[Ilíada]]'' y la ''[[Odisea]]'', ente que ''Ilión'' ye'l neutru más utilizáu na actualidá que correspuende al romanu ''Ilium''.{{Harvnp|Latacz|2003|p=387, n. 5}}}} ye una antigua ciudá [[anatolia]] asitiada nel allugamientu güei conocíu como la llomba de [[Hisarlik]] (en turcu '[llomba] dotada de fortaleza').{{Harvnp|Latacz|2003|p=387, n. 7}} La pallabra '''Wilusa''', según los estudios de Frank Starke&lt;ref&gt;&quot;Troia im Kontext des historisch-politischen und sprachlichen Umfeldes Kleinasiens im 2. Jahrtausend&quot; na revista Studia Troica,7, 1997, páxs. 447-87.&lt;/ref&gt; en [[1997]], de J. David Hawkins&lt;ref&gt;Páx. 23, fig. 11 de &quot;Tarkasnawa King of Mira: 'Tarkondemos', Bogazköy Sealings and Karabel.&quot; Revista AS -Anatolian Studies- Númberu 48, páxs.1-31.&lt;/ref&gt; en [[1998]] y de W. D. Niemeier&lt;ref&gt;páx. 143 de &quot;Mycenaeans and Hittites in War in Western Asia Minor.&quot; En Polemos: Le contexte guerrier en Égée à l'Âge du Bronze, editáu por R. Laffineur, 141-155. Aegaeum 19. Liexa y Austin1999.&lt;/ref&gt; en 1999, yera la denominación usada n'[[idioma hitita|hitita]] pa la ciudá de Troya.

Nella desenvolvióse la mítica [[guerra de Troya]]. Esta célebre guerra foi descrita, en parte, na ''[[Ilíada]]'', un [[epopeya|poema épicu]] de l'[[Antigua Grecia]] atribuyíu a [[Homero]], quien lo compondría, según la mayoría de la crítica, nel SIEGLU|VIII|a|s}} Homero tamién fai referencia a Troya na ''[[Odisea]]''. La lleenda foi completada por otros autores griegos y [[Lliteratura romana|romanos]], como [[Virgilio]] na ''[[Eneida]]''.

La Troya histórica tuvo habitada dende principios del tercer mileniu&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C. Ta asitiada na actual provincia [[Turquía|turca]] de [[provincia de Çanakkale|Çanakkale]], xuntu al estrechu de los [[Dardanelos]], ente los ríos [[Escamandro]] (o [[Janto (ciudá)#El ríu Janto|Janto]]) y [[Simois]] y ocupa una posición estratéxica nel accesu al [[mar Negru]]. N'el so redolada atopa la cordal del [[Monte Día (Turquía)|Día]] y frente a'l so mariñes acolumbra la cercana islla de [[Bozcaada|Ténedos]]. Les especiales condiciones del estrechu de los Dardanelos, nel qu'hai una corriente constante dende'l [[mar de Mármara]] escontra'l [[mar Exéu]] y onde suel soplar un vientu del nordeste mientres la estación de mayu a ochobre, fai suponer que los barcos que na Antigüedá pretendíen travesar l'estrechu teníen d'esperar de cutiu condiciones más favorables mientres llargues temporaes nel puertu de Troya.&lt;ref&gt;Joaquim Latacz. ''Troya y Homero'', páxina 71.&lt;/ref&gt;

Tres sieglos d'olvidu, les ruines de Troya fueron afayaes nes escavaciones realizaes en 1871 por [[Heinrich Schliemann]], tres unes prospecciones iniciales realizaes a partir de 1863 por [[Frank Calvert]]. En 1998, el [[xacimientu arqueolóxicu|sitiu arqueolóxicu]] de Troya foi declaráu [[Patrimoniu de la Humanidá]] pola [[Unesco]],&lt;ref&gt;http://whc.unesco.org/archive/repcom98.htm#849 (n'inglés) Acta oficial d'inscripción del sitiu arqueolóxicu de Troya como patrimoniu de la Humanidá.&lt;/ref&gt; afirmando que:

{{cita|Tien una inmensa importancia pal entendimientu de la evolución de la civilización europea nun estáu básicu de les sos primeres etapes. Ye, amás, d'una escepcional importancia cultural pola fonda influencia de la ''Ilíada'' de Homero nes artes creatives mientres más de dos milenios.}}
[[Ficheru:Troas-es.svg|thumb|300px|[[Mapa]] de [[Tróade]] na dómina de [[Homero]].]]

== Troya llexendaria ==
=== Fundación ===
Según la [[mitoloxía griega]], la familia real troyana foi empecipiada pola [[Pléyades (mitoloxía)|pléyade]] [[Electra (Pléyade)|Electra]] y [[Zeus]], padres de [[Dárdano]]. Este crució hasta [[Anatolia|Asia Menor]] dende la islla de [[Samotracia]], onde conoció a [[Teucru (rei troyanu)|Teucru]], que lo trató con respetu. Dárdano casóse con [[Batía|Batiea]], fía de Teucru y fundó [[Dardania (Anatolia)|Dardania]], darréu gobernada por [[Eneas]]. Tres la muerte de Dárdano, el reinu pasó al so nietu [[Tros]]. Zeus raptó a unu de los sos fíos, llamáu [[Ganimedes (mitoloxía)|Ganimedes]], por causa de la so gran guapura, pa convertilo en coperu de los [[dioses olímpicos|dioses]]. [[Ilo (fíu de Tros)|Ilo]], otru fíu de Tros, fundó la ciudá de Ilión y pidió a Zeus una señal. De casualidá atopó una estatua conocida como [[Paladiu (mitoloxía)|Paladiu]], que cayera del cielu. Un [[oráculu griegu|oráculu]] dicía que mientres el Paladiu permaneciera na ciudá, esta sería inexpugnable. Depués Ilo construyó'l [[templu griegu|templu]] d'[[Atenea]] na so ciudá, nel mesmu llugar onde cayera.&lt;ref&gt;[[Apolodoro d'Atenes|Apolodoro]]. ''[[Biblioteca mitolóxica]]'' iii.12.1-4.&lt;/ref&gt;&lt;ref group=&quot;lower-alpha&quot;&gt;Sicasí hai otres versiones avera del orixe d'esta estatua sagrada en Troya, en ''Arqueoloxía romana'' i.68.2, de [[Dionisio d'Halicarnasu]].&lt;/ref&gt;

Los habitantes de Troya son denominaos ''teucros'', mientres ''Troya'' y ''Ilión'' son los dos nomes polos que se conocía la ciudá; por tanto Teucru, Tros y Ilo yeren consideraos los sos fundadores [[epónimu|epónimos]]. Los romanos rellacionaron el nome de Ilión col d'[[Ascanio|Iulo]] (en [[llatín]] Iulus), fíu d'[[Eneas]] y antepasáu míticu de la [[gens]] Iulia o Iulii, a la que pertenecía [[Xuliu César]].

{{VT|Fonduxe de Troya}}

=== Espedición de Heracles contra Troya ===
[[Ficheru:Herakles Laomedon MCA Valle Sabbia.jpg|thumb|Heracles a puntu de matar a Laomedonte, frascu de ''[[terra sigillata]]'' de la [[Galia]], final del [[sieglu I]] – principiu del [[sieglu II]].]]

Los dioses [[Poseidón]] y [[Apolo]] construyeron los murios y fortificaciones alredor de Troya para [[Laomedonte]], fíu d'Ilo.&lt;ref&gt;[[Píndaro]], en ''[[Olímpiques]]'' viii.30-47, inclúi al mortal [[Éaco]] tamién como participante na construcción de les muralles.&lt;/ref&gt; Cuando Laomedonte negar a paga-yos el salariu conveníu, Poseidón anubrió la tierra y unvió una bisarma marina que provocó estragos na zona. Como condición por que cesaren los males sobre la ciudá, un [[oráculu griegu|oráculu]] demandó'l sacrificiu de [[Hesíone]], fía del rei, pa ser taramiada pola bisarma, asina que foi encadenada a una roca de la mariña.&lt;ref&gt;[[Ovidio]], ''[[Les metamorfosis]]'' xi.205; [[Higino]], ''Fábules'', 89; [[Diodoro Sículo]], ''[[Biblioteca histórica]]'' iv.42.1-6.&lt;/ref&gt; [[Heracles]], que llegara a Troya, rompió les cadenes de Hesíone y fixo un pactu con Laomedonte: en cuenta de les yegües divines que Zeus apurriera a Tros, güelu de Laomedonte, en compensación pol raptu de [[Ganimedes (mitoloxía)|Ganimedes]], Heracles lliberaría la ciudá de la bisarma.&lt;ref&gt;''Himnu homéricu a Afrodita'' v.210-212&lt;/ref&gt;&lt;ref group=&quot;lower-alpha&quot;&gt;Homero, na ''Ilíada'' v.265-267 diz que les yegües fueron apurríes a Laomedonte.&lt;/ref&gt; Los troyanos y [[Atenea]] construyeron un muriu que tenía de sirvir como abellugu a Heracles.&lt;ref&gt;Homero, ''Ilíada'' xx.146.&lt;/ref&gt; Cuando la bisarma algamó la obra defensiva, abrió los sos enormes quexales, y Heracles refundióse armáu nes fauces de la bisarma. Dempués de tres díes nel so banduyu causando estroces, salió victoriosu y dafechu calvu.&lt;ref&gt;[[Escolio]] de [[Juan Tzetzes|Tzetzes]] a [[Licofrón]] 34; Escolio de la ''Ilíada'' xx.146 basáu en [[Helánico de Lesbos]].&lt;/ref&gt;

N'otres versiones, l'enfrentamientu cola bisarma asitiábase dientro del camín d'ida de la espedición de los [[argonautas]], y la manera en que Heracles mataba a la bisarma yera refundiándo-y una roca nel pescuezu.&lt;ref&gt;[[Valerio Flacu]], ''[[Argonáuticas (Valerio Flacu)|Argonáuticas]]'' ii.451-578.&lt;/ref&gt;

Pero Laomedonte nun cumplió'l so parte del pactu, sustituyendo dos de les yegües inmortales por dos yegües ordinaries y como represalia [[Heracles]], enraxonáu, amenaciólu con atacar Troya y embarcó de vuelta a Grecia.&lt;ref&gt;Apolodoro, ''Biblioteca mitolóxica'' ii.5,9.&lt;/ref&gt; Pasaos unos años, encabezó una espedición de castigu de dieciocho naves, dempués de reclutar en [[Tirinto]] un exércitu de voluntarios ente los que s'atopaben [[Yolao]], Telamón, [[Engarro]], l'[[Argos (Grecia)|argivo]] [[Ecles]] fíu d'[[Antífates]], y [[Deímaco]] el [[Beocia (rexón histórica)|beocio]]. [[Telamón]] tuvo una actuación destacada nel [[asediu na Antigua Grecia|asediu]] de la ciudá al abrir fienda nes muralles de Troya y entrar el primeru. Prindada Troya, Heracles mató a Laomedonte y a los sos fíos, sacante al mozu Podarces.&lt;ref&gt;Apolodoro, ''Biblioteca mitolóxica'' ii.6,4.&lt;/ref&gt;

Hesíone foi apurrida a Telamón como compensa y dexóse-y llevase a unu cualesquier de los prisioneros. Ella escoyó al so hermanu Podarces y Heracles dispunxo qu'antes tenía de faese [[esclavitú na Antigua Grecia|esclavu]] y depués ser rescatáu por ella. Hesíone quitóse'l velu d'oru de la cabeza y dar como rescate. Esto valió-y a Podarces el nome de [[Príamo]] que significa «rescatáu».&lt;ref&gt;Ovidio, ''Les metamorfosis'' xi.215-217; [[Eurípides]], ''[[Andrómaca (obra)|Andrómaca]]'' 796 ss; [[Sófocles]], ''[[Áyax (obra)|Áyax]]'' 1299-1303.&lt;/ref&gt;&lt;ref group=&quot;lower-alpha&quot;&gt;Apolodoro deriva'l nome de Príamo de ''priamai'', «mercar».&lt;/ref&gt; Dempués de quemar la ciudá y afaráu la contorna, Heracles alloñar de la Tróade con [[Glaucia]], fía del dios-río Escamandro, y dexó a Príamo como rei de Troya, en virtú del so sentíu de la xusticia, pos foi l'únicu de los fíos de Laomedonte que s'opunxo al so padre y aconseyólu qu'apurriera les yegües a Heracles.&lt;ref&gt;Diodoro Sículo, ''Biblioteca histórica'' iv.32,5.&lt;/ref&gt;

=== Guerra de Troya ===
{{AP|Guerra de Troya|Caballu de Troya}}
[[Ficheru:Homeric Greece-es.svg|thumb|300px|Mapa cola procedencia de los contingentes que, según la mitoloxía griega, intervinieron na guerra de Troya. Los caudiellos [[aqueos]] tán señalaos en verde y los troyanos y los sos aliaos, en mariellu.]]

Mientres el reináu de Príamo, y pola mor del raptu d'[[Helena (mitoloxía)|Helena]] d'[[Esparta]] pol príncipe troyanu [[Paris de Troya|Paris]], los griegos [[civilización micénica|micénicos]], comandados por [[Agamenón]], tomaron Troya en poniendo sitiu a la ciudá mientres diez años. [[Eratóstenes]] fechó la [[guerra de Troya]] ente'l [[sieglu XII|1194]] y el 1184&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C., el ''[[Crónica de Paros|Marmor Parium]]'' ente'l 1218/7 y el 1209/8&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C., y [[Heródoto]] nel 1250&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.

La mayoría de los héroes de Troya y de los sos aliaos morrieron na guerra, pero dalgunos troyanos, un grupu lideraos por [[Eneas]] y otru por [[Antenor (mitoloxía)|Antenor]], llograron sobrevivir y navegaron hasta llegar los primeres a [[Cartago]] y depués a la [[península itálica]], onde aportaron a los ascendientes de los fundadores de [[Fundación de Roma|Roma]] y los segundos a la mariña septentrional del [[mar Adriáticu]] y tamién se-yos atribuyía la fundación de [[Padua]]. A los primeros asentamientos d'estos sobrevivientes en [[Sicilia]] y n'Italia dióse-yos igualmente'l nome de Troya.&lt;ref&gt;[[Titu Liviu]], ''[[Ab Urbe condita libri|Historia de Roma dende la so fundación]]'' i.1; Virgilio, ''Eneida'' i,242.&lt;/ref&gt; Los barcos troyanos nos que viaxaron fueron tresformaos por [[Cibeles]] en [[náyade]]s, cuando diben ser quemaos por [[Vez]], el rival de Eneas n'Italia.&lt;ref&gt;[[Virgilio]], ''Eneida'' ix; Ovidio, ''Les Metamorfosis'' xiv.&lt;/ref&gt; Según narren [[Tucídides]] y [[Helánico de Lesbos]], otros troyanos sobrevivientes establecer en Sicilia, nes ciudaes d'[[Erice]] y [[Segesta (Sicilia)|Egesta]], recibiendo'l nome d'[[élimos]].&lt;ref&gt;Tucídides, ''[[Historia de la Guerra del Peloponeso]]'' vi,2&lt;/ref&gt; Amás, Heródoto comenta que los [[Mashauash|maxies]] yeren una tribu del oeste de Libia que los sos miembros afirmaben ser descendientes de los homes llegaos dende Troya.&lt;ref&gt;Heródoto, iv,191&lt;/ref&gt;&lt;ref group=&quot;lower-alpha&quot;&gt;Según Carlos Schrader, catedráticu de Filoloxía Griega de la [[Universidá de Zaragoza]], esta presunta descendencia débase quiciabes a una ''[[interpretatio graeca]]'' de tradiciones locales libies.&lt;/ref&gt; Dalgunos d'estos rellatos míticos, dacuando con contradicciones ente sigo, apaecen na ''Ilíada'' y la ''Odisea'', los célebres poemes homéricos, y n'otres obres y fragmentos posteriores.

== Historicidad de la guerra de Troya ==

El problema de l'autenticidá histórica de la guerra de Troya amenó conxetures de too tipu. L'arqueólogu [[Heinrich Schliemann]] almitía que [[Homero]] foi un poeta épicu y non un historiador, y que pudo esaxerar el conflictu n'ares de la llibertá poética, pero non que lo inventara. Poco dempués, el tamién arqueólogu [[Wilhelm Dörpfeld]] defendió que Troya VI foi víctima del expansionismo micénicu. A esta idea sumóse Sperling en 1991. Los estudios de Blegen y el so equipu almitieron qu'una espedición aquea tuvo de ser la causa de la destrucción de Troya VII-A escontra'l [[sieglu XIII e.C.|1250&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] —anguaño suelse afitar el fin d'esta ciudá más cerca de [[sieglu XII e.C.|1200&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]]—, sicasí hasta agora nun se pudo demostrar quién fueron los atacantes de Troya VII-A. Hiller, sicasí, tamién en 1991, señaló que tuvo d'haber dos guerres en Troya que marcaron el fin de Troya VI y Troya VII-A. Mientres, Demetriou, en 1996, aportunó na fecha de 1250&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C. pa una histórica guerra de Troya, nun estudiu nel que se basó en xacimientos xipriotes.
[[Ficheru:Walls of Troy (1).jpg|thumb|Parte de les muralles de Troya.]]
Frente a ellos topa una corriente d'opinión escéptica encabezada por [[Moses Finley]] que niega la presencia d'elementos micénicos nos poemes homéricos y señala l'ausencia de pruebes arqueolóxiques alrodiu de la historicidad del [[mitu]].&lt;ref group=&quot;lower-alpha&quot;&gt;El so llibru ''El mundu de Odiseo'' conclúi cola sentencia: «La homérica guerra de Troya, vamos dicir, ten de ser esaniciada de la historia de la edá del Bronce griego».&lt;/ref&gt; Otros estudiosos destacaos pertenecientes a esta corriente escéptica son l'historiador [[Frank Kolb]] y l'arqueólogu [[Dieter Hertel]]. [[Joachim Latacz]], nun estudiu nel que rellaciona fontes arqueolóxiques, fontes históriques hitites y pasaxes homéricos como'l ''[[Catálogu de les naves]]'' del llibru II de la ''Ilíada'', considera probáu l'orixe [[Civilización micénica#Cronoloxía|micénicu]] de la lleenda pero, con al respeutive de la historicidad de la [[Guerra de Troya|guerra]], amosóse acordáu y namái almitió que ye probable la esistencia d'un sustratu históricu.&lt;ref group=&quot;lower-alpha&quot;&gt;Nun artículu publicáu en 1997, matizáu depués nel so llibru ''Troya y Homero'' señala que «la esistencia d'un sustratu históricu na ''Ilíada'' ye más probable qu'improbable».&lt;/ref&gt;

Tamién se trató d'encontar la historicidad de la lleenda col estudiu de testos históricos contemporáneos a la [[Edá del Bronce#Bronce Final o Tardíu:|edá del Bronce tardío]]. [[Carlos Moreu]] interpretó una inscripción exipcia de [[Medinet Habu]], na que se narra l'ataque sobre Exiptu de los [[Pueblos del Mar|pueblos del mar]], de manera distinta a la interpretación tradicional. Según esta interpretación, los aqueos atacaríen delles rexones d'Anatolia ente les que s'atoparíen Troya y [[Xipre]], y los pueblos atacaos estableceríen un campamentu n'[[Amorreos|Amurru]] y darréu formaríen la coalición que s'enfrentó a [[Ramsés III]] en [[sieglu XII e.C.|1186&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]]&lt;ref&gt;Carlos Moreu, ''La guerra de Troya'', páxs.137-141, 168.&lt;/ref&gt;

== Troya histórica ==
=== Troya nes fontes hitites ===
{{AP|Tratáu Alaksandu|Carta de Manapa-Tarhunta}}
[[Ficheru:Hititas 1300 adC.svg|thumb|250px|Mapa cola situación de Wilusa, al noroeste del Imperiu hitita (sieglu XIV&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.).]]
La ciudá de Troya tuvo habitada dende la primer metá del [[III mileniu e.C.]], pero'l so momentu de mayor rellumanza coincidió cola puxanza del Imperiu hitita. En 1924, pocu dempués del desciframientu de la [[Idioma hitita#Escritura|escritura hitita]], [[Paul Kretschmer]] comparara un [[topónimu]] qu'apaez en fontes hitites, ''Wilusa'', col topónimu griegu ''Ilios'', usáu como nome de Troya. Los eruditos, basándose en pruebes llingüístiques, establecieron que'l nome ''Ilios'' perdiera una [[Ϝ|digamma]] inicial y enantes fuera ''Wilios''. A esto xunía otra comparanza ente un rei de Troya qu'apaez escritu en documentos hitites, denomináu ''[[Alaksandu]]'', y ''[[Paris de Troya|Alejandro]]'', usáu na ''Ilíada'' como nome alternativu de Paris, príncipe troyanu.

Estes propuestes d'identificación de Wilusa con Wilios y de Alaksandu con Alejandro en principiu fueron motivu de discutiniu: yera dudosa la situación xeográfica de Wilusa y en fontes hitites apaez tamién el nome de [[Kukunni]] como rei de Wilusa y padre de Alaksandu ensin aparente rellación cola lleenda d'Alejandro, anque dalgunos señalaron qu'esti nome podría tener el so equivalente en griegu nel nome Κύκνος ([[Cicno, fíu de Poseidón|Cicno]]), otru personaxe del [[ciclu troyanu]]. Sicasí, en 1996, [[Frank Starke]] probó que, efeutivamente, la llocalización de Wilusa tien d'asitiase nel mesmu llugar onde ta la rexón de la [[Tróade]]. Sicasí, dellos arqueólogos como [[Dieter Hertel]] inda se nieguen a aceptar esta identificación ente Wilusa y Ilios. Los principales documentos hitites que menten a Wilusa son:

* El llamáu ''Tratáu Alaksandu'', que foi un pactu ente'l rei hitita [[Muwatalli II]] y Alaksandu, rei de Wilusa, datáu a principios del sieglu XIII&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C. Del testu d'esti tratáu deducióse que Wilusa tenía una rellación de subordinación respeuto del Imperiu hitita.

Ente los dioses que son nomaos nel tratáu como testigos del pactu figuren Apaliunas, que dellos investigadores identificaron con [[Apolo]], y [[Kaskalkur]], que'l so significáu ye 'camín al inframundu'. Sobre Kaskalkur, l'arqueólogu Korfmann indica que:

{{cita|D'esta miente designábense los cursos d'agua que sumíen nel suelu de les rexones [[Karst|cárstiques]] y volvíen surdir al esterior, pero los hitites tamién usaben esti conceutu pa les galeríes d'agua instalaes artificialmente.}}

Esta divinidá foi por ello acomuñada al descubrimientu d'una cueva con un manantial a 200 metros al sur del muriu de l'acrópolis que, n'analizando la piedra caliar de les parés, determinóse que yá esistía a principios del tercer mileniu&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C. y en redol a la cual podríen surdir mitos. Tamién se señaló la coincidencia que supón l'alusión del autor [[Esteban de Bizanciu]] a qu'un tal ''Motylos'', que podría ser una helenización del nome de Muwatalli, emprestó hospitalidá a Alejandro y Helena.

* Una carta escrita pol rei del [[país del ríu Seha]] (estáu vasallu hitita) [[Manapa-Tarhunta]] al rei [[Muwatalli II]], y por tantu datada tamién alredor de [[sieglu XIII e.C.|1295&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]], onde se da información d'un tal [[Piyamaradu]] qu'encabezara una espedición militar contra Wilusa y contra la islla Lazba, identificada polos investigadores con [[Lesbos]].
* Na ''[[Carta de Tawagalawa]]'' (h. [[sieglu XIII e.C.|1250&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]]), xeneralmente atribuyida a [[Hattusili III]],&lt;ref&gt;[[Oliver Gurney]], en &quot;The authorship of the Tawagalawas Letter&quot; (''Silva Anatolica'', 2002, p.&amp;nbsp;133-141), afirma que l'autor foi [[Muwatalli II]] (hermanu mayor de [[Hattusili III]]), y dellos otros hititólogos consideren esta carta obra de [[Mursili II]] y de finales del [[sieglu XIV e.C.]]&lt;/ref&gt; el rei hitita fai referencia a antigües hostilidaes ente los hitites y los [[ahhiyawa]] posiblemente sobre Wilusa, resueltes de manera amistosa nesta carta:&lt;ref group=&quot;lower-alpha&quot;&gt;La pallabra ''Wilusa'' nun ta equí asegurada, cuidao que, por desperfectos na tablilla, namái ye legible parcialmente.&lt;/ref&gt; «Agora ye cuando lleguemos a un alcuerdu nel asuntu de Wilusa respectu al cual tuvimos enemistados».

La última mención de Wilusa caltenida en fontes hitites apaez nun fragmentu de la llamada ''[[Carta de Milawata|Carta de Millawanda]]'', unviada pol rei [[Tudhaliya IV]] (1240-1215&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.), a un destinatario desconocíu. Nella, el rei de los hitites esplica que va usar tolos medios al so algame pa reponer nel tronu de Wilusa a [[Walmu]], un socesor de Alaksandu que fuera destronáu y exiliáu. Sicasí, T.&amp;nbsp;R.&amp;nbsp;Bryce, diz qu'esti fechu ye mentáu con anterioridá, conseñándolo na so reinterpretación de la [[Carta de Tawagalawa]].&lt;ref&gt;T. R. Bryce, ''A reinterpretation of the Tawagalawa Letter in the light of the new join piece'', en ''Anatolian Studies'', Vol. 35 (1985), p. 13-23 [http://links.jstor.org/sici?sici=0066-1546%281985%2935%3C13%3AAROTML%3Y2.0.CO%3B2-J&amp;size=LARGE&amp;origin=JSTOR-enlargePage JSTOR].&lt;/ref&gt; Amás, nos añales del rei [[Tudhaliya I/II]] (sieglu XIV{{esd}}a.{{esd}}C.), este declara que tres una espedición de conquista, una serie de países declaráron-y la guerra, en que la so llista atópense, siguíos: «...el país Wilusiya, el país Taruisa...». Dellos investigadores, como Garstang y Gurney, deducieron que Taruisa podría identificase con Troya; sicasí, esta equivalencia nun cunta entá col respaldu de la mayoría de los hititólogos.

=== Troya nes fontes exipcies ===
[[Ficheru:Seapeople.jpg|thumb|[[Relieve (arte)|Relieve]] de [[Medinet Habu]] qu'amuesa a [[Ramsés III]] ganando a los pueblos del mar.]]
Nun ye segura la mención de Troya nes fontes exipcies de la [[Edá del Bronce]]. Sicasí, dellos eruditos investigaron la rellación que podría tener coles inscripciones de [[Medinet Habu]] que cunten la batalla de los exipcios de la dómina de [[Ramsés III]] contra los [[Pueblos del Mar|pueblos del mar]], qu'intentaron una invasión del so territoriu en [[sieglu XII e.C.|1186&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]]&lt;ref group=&quot;lower-alpha&quot;&gt;Los mashauash, tamién llamaos ma, mashawash, mesheuesh, o maxies, yeren los miembros d'una tribu [[bereberes|bereber]] de l'antigua Libia. Cf. Josep PADRÓ, 1999, ''Historia del Exiptu faraónicu'', p. 271, Alianza Editorial, ISBN 84-206-8190-3&lt;/ref&gt; Según les inscripciones, los exipcios ganaron nuna batalla terrestre y n'otra marítima a una coalición de pueblos d'identificación dudosa. Ente les denominaciones de los pueblos que componíen la coalición figuren los weshesh —que podríen tener rellación con Wilusa— y los tjeker —que se punxeron en rellación colos [[teucru (héroe)|teucru]]s.

=== Troya nes fontes históriques grieges ===

Los primeres [[colonización griega|colonos]] griegos que llegaron al territoriu de la Tróade tuvieron de ser emigrantes [[Eolia|eolios]].&lt;ref&gt;Estrabón XIII,1,3-4.&lt;/ref&gt; L'orixe del santuariu de Atenea de la ciudá podría remontase al añu [[sieglu IX e.C.|900&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] Esplica l'arqueólogu Dieter Hertel que: 
{{cita|Como mui tarde dende 900&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C. foi tamién venerada la diosa griega Atenea, como se deduz del gruesu poso sobre'l revestimiento del pozu del bastión nororiental, que taba dafechu llenu de residuos d'ufriendes.}}

Otru autores, sicasí, sostienen que los griegos nun llegaron a colonizar Troya hasta l'añu [[sieglu VII|700&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] Sía que non, hasta'l [[sieglu&amp;nbsp;III&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] tuvo de ser una entidá pequeña de población, de menor nivel qu'otres colonies mariniegues próximes como [[Sigeo]] y [[Aquileo]].&lt;ref group=&quot;lower-alpha&quot;&gt;Son les actuales [[Yenişehir]] y [[Kumkale]], respeutivamente.&lt;/ref&gt; Troya foi parte del reinu de [[Lidia]], teniendo como capital a la ciudá de [[Sardes]] probablemente dende la dómina d'[[Aliates]], unu de los reis de la [[dinastía Mermnada]], de principios del [[sieglu&amp;nbsp;VI&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] L'últimu rei d'esta dinastía foi [[Creso]], que llegó a reinar sobre casi tolos territorios al oeste del [[Kizil Irmak|ríu Halis]].

Los [[Imperiu aqueménida|perses]], sol mandu de [[Ciro II el Grande]], ganaron a Creso na [[batalla del ríu Halis]] ya invadieron el so reinu, incluyida Troya, en [[sieglu VI e.C.|546&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] Ente [[años 490 e.C.|499&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] y [[años 490 e.C.|496&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]], mientres la [[revuelta xónica]], los [[Eolia|eolios]] sofitaron a los xonios contra los [[exércitu aqueménida|perses]] sol reináu de [[Darío I]], pero la rebelión foi encalorada. [[Himeas]] foi'l xeneral persa que sometió a Ilión nesta revuelta.&lt;ref group=&quot;lower-alpha&quot;&gt;Heródoto, en ''Historia'' v,122 añede que los gergitas yeren lo que restaba de los antiguos teucros.&lt;/ref&gt; Darréu la visita de [[Xerxes I]] a Troya en [[años 480 e.C.|480&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] foi tamién rellatada por [[Heródoto]], que cunta que sacrificó a Atenea mil buey y los [[magu|magos]] ufiertaron [[Llibaciones na Antigua Grecia|llibaciones]] a los héroes.&lt;ref&gt;Heródoto. ''Historia'' vii,43.&lt;/ref&gt; Una de les consecuencies de la firma de la [[Paz de Calias]] ente perses y atenienses foi que Troya, xunto a munchos territorios d'Asia Menor, tuvo so la direición d'[[Antigua Atenes|Atenes]] dende [[años 440 e.C.|449&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]]; depués, a fines d'esi mesmu sieglu pasó a pertenecer a un principáu [[Dardania (Anatolia)|dárdano]] dependiente de Persia; pero pocu dempués, dende [[años 390 e.C.|399&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]], perteneció a [[Esparta]] y nel [[años 380 e.C.|387&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] volvió pasar a control de Persia tres la firma de la [[Paz de Antálcidas]] con Esparta.
[[Ficheru:Troja-Blick-Schliemanngraben.jpg|thumb|left|Vista dende la llomba de [[Hisarlik]] escontra la llanura de Ilión y el [[mar Exéu]].]]

[[Alexandru Magnu]] protexó especialmente la ciudá, a la que llegó en [[años 330 e.C.|334&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] Él mesmu considerábase como un nuevu Aquiles y guardaba como una ayalga un exemplar de la ''Ilíada''. La visita d'Alexandru Magno a Troya ye narrada por [[Plutarcu]] y por [[Estrabón]]:

{{cita|Xubió a Ilión y fixo un sacrificiu a Atenea, según [[Llibaciones na Antigua Grecia|llibaciones]] a los héroes. Na tumba d'Aquiles, en unxéndose d'aceite y correr desnudu xuntu colos sos compañeros, como ye la so costume, depositó corones, llamándolo bonaventuráu, porque en vida tuvo un amigu lleal y tres la so muerte un gran heraldu de la so gloria.&lt;ref&gt;Plutarco, ''[[Vides Paraleles]]'', ''Alejandro'' 15.&lt;/ref&gt;}}

{{cita|Dicen que la ciudá de los actuales ilieos fuera mientres un tiempu una aldega con un pequeñu y humilde santuariu de Atenea, pero que cuando Alejandro llegó ellí dempués de la [[batalla del Gránico]] afató'l santuariu con ufriendes, dio a l'aldega'l títulu de ciudá, ordenó a los encargaos que lu realzaren con edificios y dio-y la llibertá y exención d'impuestos.&lt;ref&gt;[[Estrabón]], ''[[Xeografía d'Estrabón|Xeografía]]'' xii.1.26.&lt;/ref&gt;}}

En ganando a los perses prometió faer de Ilión una gran ciudá, anque foi [[Lisímaco de Tracia]], unu de los sos xenerales, l'artífiz de la mayor parte de les reformes y ampliación de la ciudá.&lt;ref group=&quot;lower-alpha&quot;&gt;Sicasí, hai dellos estudiosos que dulden de que Estrabón referir nel final del pasaxe a Ilión, y cunten que Lisímaco entamó les reformes citaes na ciudá d'[[Alexandría de Tróade]].&lt;/ref&gt;

Ente los años [[años 270 e.C.|275]] y [[años 220 e.C.|228&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]], Troya perteneció al [[Imperiu seléucida]], qu'años tras fuera fundáu por [[Seleuco I Nicátor|Seleuco]], otru de los socesores d'Alejandro. Del [[años 220 e.C.|228&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] al [[años 190 e.C.|197&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]], la ciudá foi independiente, pero con venceyos col [[Reinu de Pérgamo]]. Volvió pertenecer a los seléucidas ente [[años 190 e.C.|197&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] y [[años 190 e.C.|190&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] Mientres toa esta dómina siguió siendo importante'l cultu a [[Atenea]]. Un ritual que se celebraba nel so honor yera'l [[Sacrificios relixosos de l'Antigua Grecia|sacrificiu]] de [[hecatombe|buey]], que se colgar d'una pilastra o un árbol y ellí abrir el gargüelu.
[[Ficheru:Aias Kassandra Louvre G458.jpg|thumb|251px|Áyax el menor abasna a Casandra, garrada al Paladión. Copa [[cerámica ática|ática]] de [[cerámica de figures coloraes|figures coloraes]], [[años 440 e.C.|440]]-[[años 430 e.C.|430&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]]]]

Tamién se celebraba, probablemente dende'l sieglu VIII&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.,&lt;ref&gt;Dieter Hertel, ''Troya'', p.98.&lt;/ref&gt; un costume rellacionada col mitu de la guerra de Troya: según la lleenda, [[Áyax el Menor|Áyax Locrio]] abasnara mientres el saquéu de Troya a la princesa [[Casandra]] mientres ella, pa buscar la proteición divina, garrárase a la estatua de Atenea. Por esta causa, los [[Lócrida|locrios]] fueren obligaos pol [[Oráculu de Delfos]] a unviar cada añu mientres un periodu de mil años a dos o más mochaches d'orixe noble a Troya. Les rapaces, una vegada llegaes a la mariña troyana, trataben d'algamar el templu de Atenea; si consiguir, convertir en sacerdotises del templu, pero los habitantes de Troya trataben de matales nel so trayeutu. Si dalguna morría, los locrios teníen d'unviar otra nel so llugar. La mayoría llograba'l so oxetivu y algamaba el templu de Atenea. Hai discutiniu sobre cuándo dexó de practicase esti costume. Dalgunos señalen que remató tres la [[guerra focidia]], en [[años 340 e.C.|346&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]]; otros creen que se prauticó hasta'l [[sieglu I]].&lt;ref&gt;Apolodoro, ''Epítome'' VI,20; Escolio de Tzetzes sobre Licofrón, 1141; [[Eneas el Tácticu]], ''Poliorcética'' XXXI,24; Estrabón XIII,1,40; Polibio XII,5.&lt;/ref&gt;&lt;ref group=&quot;lower-alpha&quot;&gt;Según el rellatu de Polibio, yeren cien les muyeres que los locrios teníen d'unviar a Troya, y teníen de pertenecer a les denominaes «Cien Cases», que yeren llinaxes aristocráticos de Lócride. Del rellatu de Polibio deducióse qu'esti costume practicábase yá nel sieglu VIII&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C., anque Estrabón indica que les rapaces fueron unviaes cuando los perses taben nel poder, esto ye, a fines del sieglu VI&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.: Estrabón, Xeografía, llibros XI-XIV, p.377, nota 184 de Mª Paz de Hoz García-Bellido, Madrid: Gredos (2003), ISBN 84-249-2373-1.&lt;/ref&gt;

=== Troya nes fontes históriques romanes ===

El prestíu de Troya na dómina romana foi acompañáu de motivaciones ideolóxiques y polítiques amestaes a les mesmes raigaños de la [[fundación de Roma]]. En [[años 190 e.C.|190&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]], les [[exércitu romanu|tropes romanes]] llegaron a la ciudá y n'ufiertando sacrificios a [[Atenea]] punxeron a Ilión so la so proteición. Tres la [[Paz de Apamea]], les ciudaes vecines de [[Gergita]] y [[Retio]] xunir en [[sinecismo]] con Ilión&lt;ref&gt;Titu Liviu XXXVIII,39.&lt;/ref&gt; y la ciudá foi parte de los dominios del [[Reinu de Pérgamo]] ente [[años 180 e.C.|188&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] y [[años 130 e.C.|133&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]], hasta que [[Pérgamo]] cayó sol poder de Roma y Troya pasó a formar parte de la [[Asia (provincia romana)|provincia romana d'Asia]].

Nel añu [[años 80 e.C.|85&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]], el xeneral romanu [[Cayo Flavio Fimbria]] destruyó y escaló Troya mientres la [[Tercer guerra mitridática|guerra]] contra [[Mitrídates VI|Mitrídates]], que combatiera la dominación romana n'Oriente. Darréu'l [[emperador romanu|emperador]] [[César Augusto|Augusto]] reconstruyó'l templu de Atenea. [[Xuliu César]], dempués de la [[batalla de Farsalia]], visitó, nel añu [[años 40 e.C.|48&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]], la ciudá de Ilium, qu'él consideraba patria de los sos antepasaos. Aumentó'l territoriu de la ciudá y lliberar de tributos. Nesa mesma dómina acuñar por vegada primer moneda cola imaxe de Eneas fuxendo de Troya col so padre [[Anquises]] en brazos y el míticu Paladiu. Según cuenta [[Suetonio]], Xuliu César meditaba treslladar la so residencia a Ilium.

L'emperador [[Caracalla]] llegó a Ilium nel añu 214 y consagró ellí a Aquiles una estatua y entamó desfiles militares en redol a la supuesta tumba del guerreru míticu. Por que estos actos asemeyárense más a los xuegos n'honor de [[Patroclo]] tres la so muerte, narraos na Ilíada, mató al so amigu Festo por que representara el papel de Patroclo.

=== El final de Troya ===

Dempués de que l'[[emperador romanu|emperador]] [[Constantín I el Grande|Constantín]] promulgó la llibertá relixosa per mediu del [[Edictu de Milán]] y que cesó cola persecución al cristianismu, l'emperador [[Xulianu l'Apóstata]], partidariu de les antigües creencies, visitó la ciudá en 354-355, pudiendo comprobar que la tumba d'Aquiles siguía ellí y que se siguíen ufiertando sacrificios a Atenea. Sicasí, en 391 prohibiéronse los ritos paganos.

Hacia l'añu 500 asocedió un gran terremotu que provocó'l definitivu derrumbe de los edificios más emblemáticos de Troya. Paez ser que Troya siguió siendo un asentamientu pobláu mientres la dómina del [[Imperiu bizantín]], hasta'l SIEGLU|XIII||s}}, pero apenes se tienen noticies de sucesos asocedíos nella y pocu dempués la mesma esistencia de la ciudá cayó nel olvidu. Tres la [[Cayida de Constantinopla]] en 1453, la llomba sobre la que s'asitiaba Troya foi llamada [[Hisarlik]], que'l so significáu en [[idioma turcu|turcu]] ye 'dotada de fortaleza'.

== Historia de les escavaciones ==

=== El dilema Hisarlik-Bunarbaschi ===
[[Ficheru:Ruinen von Troja Karlsruher Unterhaltungsblatt 1835.jpg|miniatura|Imaxe de 1835 onde figura, en primer planu, el ríu Escamandro; nel centru, el pueblu de Bunarbaschi y tres él, la llomba onde Lechevalier creía que taben les ruines de Troya.]]
Dende empiezos del SIEGLU|XIX||s}} l'afayu d'inscripciones en monedes convenciera a [[Edward Daniel Clarke]] y John Martín Cripps de que na llomba de Hisarlik, a unos 4,5 km de la entrada de los [[Dardanelos]], na provincia turca de [[Çanakkale]], tuvo emplazada la ciudá de Troya siquier cuando esta yera una ciudá grecorromana. Nel so ''Disertación sobre la topografía de la llanura de Troya'', publicada n'[[Edimburgu]] en 1822, l'estudiosu escocés [[Charles MacLaren]] sostuviera la hipótesis de que l'allugamientu de la Nueva Ilión grecorromana coincidía col de la fortaleza cantada por Homero. P'acotalo, realizó un viaxe a la Tróade en 1847 y en 1863 reeditó la so obra na que confirmaba la so hipótesis.&lt;ref&gt;Dieter Hertel, ''Troya'', p.28.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=MOR/&gt;

Sicasí, non tolos investigadores amosábense d'alcuerdu. En 1776, el francés [[Marie-Gabriel-Florent-Auguste de Choiseul-Gouffier|Choiseul-Gouffier]] cuntara que l'antigua Troya taba allugada cerca de l'aldega de [[Bunarbaschi]], a unos 13 quilómetros de los Dardanelos&lt;ref name=MOR/&gt; y esta hipótesis foi popularizada en 1785 por [[Jean-Baptiste Le Chevalier]] que, al visitar la zona, consideró que los restos teníen de tar na llomba denomada Balli Dag. Con éses en 1864, un equipu empobináu pol diplomáticu austriacu [[Johann Georg von Hahn]] realizó escavaciones nesa llomba y atopó restos d'una antigua colonia griega, pero esti asentamientu solo esistiera ente los sieglos VII ya IV&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.&lt;ref&gt;Dieter Hertel, ''Troya'' páxs.24,28.&lt;/ref&gt; y identificóse cola colonia de [[Gentino]].&lt;ref name=HAN&gt;{{cita llibru |autor= [[Mogens Herman Hansen]] &amp; Thomas Heine Nielsen |enllaceautor= |títulu= An inventory of archaic and classical poleis|url= |fechaaccesu= |idioma= inglés|otros= |edición= |añu= 2004|editor= |editorial= [[Oxford University Press]]|allugamientu= Nueva York|isbn= 0-19-814099-1|capítulu= Tróade|páxines= 1008|cita=}}&lt;/ref&gt;

Naquella dómina dambes posibilidaes nun yeren siguíes demasiáu en serio pola mayoría de los académicos.&lt;ref name=MOR&gt;Carlos Moreu, ''La guerra de Troya'', páxs.50-51.&lt;/ref&gt;

=== Heinrich Schliemann ===
[[Ficheru:Ilios; the city and country of the Trojans. The results of researches and discoveries on the site of Troy and throughout the Troad in the years 1871-72-73-78-79, including an autobiography of the (14776640805).jpg|miniatura|La llomba de Hisarlik tres les escavaciones de 1871-73.]]
El primeru que dirixó escavaciones na zona de la llomba de [[Hisarlik]] foi l'inxenieru [[John Brunton]], en 1856, pero'l llugar exactu onde les realizó nun ta claru.&lt;ref&gt;Donald F. Easton, [http://www.academia.edu/8605731/_The_First_Excavations_at_Troy_Brunton_Calvert_and_Schliemann_in_Y._Pernicka_C.B._Rose_P.Jablonka_eds_Troia_1987-2012_Grabungen_und_Forschungen_I_-_Forschungsgeschichte_Methoden_und_Landschaft_Studia_Troica_Monographien_5_2_vols_Bonn_2014_pp.32-103 ''The First Excavations at Troy: Brunton, Calvert and Schliemann''], páxs.32-33, en revista ''Studia Troica'', Monographien 5, Universidá de Tubinga (2014), ISBN 978-3-7749-3902-8&lt;/ref&gt; Dellos años dempués, en 1865, [[Frank Calvert]] entamó escavaciones nes que topó restos del templu de Atenea, de murios y dellos otros fragmentos de cerámica pero tuvo qu'abandonar los trabayos. Cuando l'alemán [[Heinrich Schliemann]] visitó de casualidá a Calvert mientres un curtiu viaxe que fixera a Tróade en 1868, convencer de que l'allugamientu de Troya taba nesa llomba.&lt;ref&gt;Dieter Hertel, ''Troya'', páxs.28-29.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Gustav Gamer, [https://ddd.uab.cat/pub/tda/11349263n2/11349263n2p201.pdf ''Troya a la lluz de les últimes escavaciones''], páxs.202-207, en ''Arqueoloxía Prehistórica del Próximu Oriente'', Universidá Autónoma de Barcelona, 1992.&lt;/ref&gt; Por ello, a partir de [[1870]] l'alemán empecipió ellí les escavaciones a gran escala. La prosecución de los trabayos llevó a Schliemann a estremar siete ciudaes o estadios d'ocupación del llugar, asignando la fase de Troya II a la Troya homérica. Ente los sos más llamativos afayos figura'l llamáu [[Ayalga de Príamo]]. A partir de 1882 volvió escavar nel llugar xuntu con [[Wilhelm Dörpfeld]], que trabayara nes escavaciones alemanes en [[Olimpia]]. Schliemann viose obligáu a reconocer que l'estratu de Troya II yera muncho más antiguu y foi Troya VI la que pasó a ser considerada como la ciudá homérica. Tres la muerte de Schliemann, Dörpfeld volvió escavar ente 1893 y 1894. La resultancia d'estes campañes foi l'afayu de nueve ciudaes construyíes socesivamente les unes sobre les otres.

=== Misiones arqueolóxiques posteriores ===

Ente 1932 y 1938, un equipu estauxunidense volvió escavar nel llugar, so la direición de [[Carl Blegen|Carl William Blegen]], qu'estremó con mayor detalle caúna de les fases de construcción de les ciudaes y propunxo a Troya VII A como la ciudá destruyida polos [[Civilización micénica|griegos micénicos]]. En 1988 volver# a entamar les escavaciones, dirixíes pol alemán [[Manfred Korfmann]], que llogró importantes descubrimientos, como l'afayu d'un gran barriu baxu en Troya VI.

Tres el fallecimientu de Korfmann en 2005, les escavaciones pasaron a ser dirixíes pol austriacu [[Ernst Pernicka]]. En setiembre de 2009 fueron atopaos los restos de dos persones xunto a otros restos de cerámica que poles sos carauterístiques podríen ser d'en redol a 1200 e.C.&lt;ref&gt;{{cita web
 | url = http://lta.reuters.com/article/topNews/idLTASIE58L0ZI20090922
 | títulu = Arqueólogos atopen supuesta pareya troyana de dómina bélica &lt;nowiki&gt;|&lt;/nowiki&gt; Titulares &lt;nowiki&gt;|&lt;/nowiki&gt; Reuters
}}&lt;!--Títulu xeneráu por Muriu Bot--&gt;&lt;/ref&gt; Les resultancies de les escavaciones estudiar na unidá de trabayu llamada Proyeutu Troya, de la [[universidá de Tubinga]] y cada añu publicábase lo más importante na revista ''Studia Troica''.

En 2012 dexó de trabayar en Troya l'equipu d'arqueólogos de la universidá de Tubinga.&lt;ref&gt;{{cita web
| url=http://www.hispanatolia.com/seccion/2/id_cat,9/id,19168/les ruines-de-la-antigua-troya-quedar ensin-arqueologos
| títulu= Les ruines de l'antigua Troya quedar ensin arqueólogos}}&lt;/ref&gt; A partir del 2013, les escavaciones pasaron a depender de la [[Universidá de Çanakkale Onsekiz Mart|Universidá de Çanakkale]] y el direutor de les escavaciones ye [[Rüstem Aslan]].&lt;ref&gt;{{cita web
| url=http://www.gercekgundem.com/bilim-teknoloji/10924/truva-kenti-ilk-kez-turklere-emanet
| títulu=Truva kenti ilk kez Türklere emanet (en turcu)}}&lt;/ref&gt;

Munchos de los oxetos topaos nes escavaciones esponer en museos, como'l [[Muséu Arqueolóxicu de Çanakkale]],&lt;ref&gt;[http://www.canakkale.gov.tr/tr/canakkale-fotograflari/canakkale/canakkale-arkeoloji-muzesi Páxina de la Gobernación de Çanakkale: el muséu arqueolóxicu (en turcu)]&lt;/ref&gt; el [[Muséu Arqueolóxicu d'Istambul]], el [[Muséu Pushkin]] de Moscú,&lt;ref&gt;[http://www.arts-museum.ru/museum/buildings/main/main_first_floor/3_troy/index.php?lang=es Páxina del Muséu Pushkin: L'antigua Troya y les escavaciones de H. Schliemann]&lt;/ref&gt; el [[Muséu del Hermitage]] de San Petersburgu,&lt;ref&gt;[http://www.antic-art.ru/data/troy/ Mediterraneu Antiguu: Ayalgues de Troya, nota nᵘ4.(en rusu)]&lt;/ref&gt; el [[Muséu Británicu]] de Londres&lt;ref&gt;[http://www.britishmuseum.org/research/collection_online/search.aspx?place=39971&amp;plaA=39971-3-1 Páxina del Muséu Británicu (n'inglés)]&lt;/ref&gt; y el [[Muséu de Prehistoria y Protohistoria]] de Berlín.&lt;ref&gt;[http://www.smb.museum/bildung-und-vermittlung/schulen-kindertagesstaetten/detailansich-angebote-fuer-schulen-kindertageseinrichtungen.html?tx_smb_pi1%5BschoolOffer%5D=27382&amp;cHash=174255797837d16b8y2962b6c387d0d2 Páxina de los Museos Estatales de Berlín: les escavaciones de Heinrich Schliemann en Troya (n'alemán)]&lt;/ref&gt;

== Les diez ciudaes ==
[[Ficheru:Plan Troy-Hisarlik-es.svg|miniatura|300px|[[Planu urbanu|Planu]] de los [[estratu|estratos]] de Troya, identificaos nes [[arqueoloxía|escavaciones.]]]]
Arriendes de les distintes escavaciones foi reconstruyida la historia de Troya y estableciéronse diez fases d'ocupación. Los cuatro primeres, dende Troya I a Troya IV, desenvolver mientres l'III mileniu e.&amp;nbsp;C.&lt;ref name=&quot;Eiroa&quot;&gt;{{cita llibru|nome=Jorge Juan|apellíu=Eiroa García|añu=2010|títulu=Prehistoria del mundu|edición=primer|editorial=Sellu Editorial SL|publicación=Barcelona|isbn=978-84-93738-5-0|ignore-isbn-erru=yes|páxines=618-619}}&lt;/ref&gt; habiendo una clara continuidá cultural hasta la Vª. Troya VI da fe d'un segundu florecimientu de la ciudá. Troya VII ye la principal candidata pa identificase cola Troya homérica. Troya VIII y Troya IX cubren la [[Dómina Arcaica|Grecia arcaica]], la [[Grecia Clásica|dómina clásica]], el [[periodu helenísticu]] y [[Grecia Romana|romanu]]. Troya X ye la perteneciente al [[Imperiu bizantín|periodu bizantín]]. Dende'l primer asentamientu hasta Troya VII nun esisten restos de documentación escrita qu'ayuden a la valoración histórico y social del desenvolvimientu de la ciudá.&lt;ref group=&quot;lower-alpha&quot;&gt;Pa la cronoloxía de les capes utilizáronse los datos ufiertaos pol arqueólogu Manfred Korfmann hasta la campaña del añu 2000, recoyíos por Michael Siebler.&lt;/ref&gt;

=== Troya I ===
La ciudadela de Troya I presenta diez fases constructives&lt;ref name=&quot;Eiroa&quot;/&gt; desenvueltes, según [[Carl Blegen]] y otros, a llongura de cinco siglos: ente [[sieglu XXX e.C.|2920]]-[[sieglu XXV e.C.|2500/2450&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]], aprosimao. La so potencia estratigráfica ye de más de cuatro metros y ocupa solo la metá noroccidental de la llomba. Sacada a la lluz por [[Heinrich Schliemann]], taba constituyida por una cortil de [[muralla|muralles]] fortificaes de piedra, de 2,50 m de grosez, probablemente con bastiones cuadrangulares; queden buelgues del oriental, con un altor de 3,50 m y que controlaría la entrada. Taba formada por piedres irregulares y estrechábase pela parte alta. Les viviendes acomuñaes son de planta rectangular y hai restos d'un [[megaron]].&lt;ref name=&quot;Eiroa&quot;/&gt; Apaez, per primer vegada, cerámica decorada con cares humanes esquemáticos. Agospió a una población que la so [[Cultura arqueolóxica|cultura]], llamada de [[Kum Tapín]], ta considerada perteneciente al [[Edá del Bronce|Bronce Antiguo]]. Foi destruyida por una quema, reedificada y dio asina orixe a Troya II.

=== Troya II ===
[[Ficheru:Priam's treasure.jpg|thumb|[[Fotografía]] del [[Ayalga de Príamo]] topáu en Troya II.]]
Anque Troya I foi sópito destruyida, nun esiste interrupción nin cronolóxica nin cultural con Troya II. Esta postrera desenvolver ente [[sieglu XXV e.C.|2500/2450]]-[[sieglu XXIV e.C.|2350/2300&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]], n'ocho fases constructives mientres les que creció hasta ocupar una superficie de nueve mil m². La so muralla, de planta poligonal, taba construyida con [[adobe]]s llevantaos sobre una base pedresa. Tenía dos puertes accesibles por [[rampla|ramples]] de piedra&lt;ref name=&quot;Eiroa&quot;/&gt; y torres cuadraes nos ángulos. Les puertes más grandes tán nel llau suroeste y daben accesu al palaciu real, el [[megaron]], al traviés d'unos pequeños [[Propylea|propileos]]. Esta fase d'ocupación foi afayada por Schliemann y reexaminada por Dörpfeld.

L'edificiu más importante ye'l megaron, orixinalmente de 35-40 m y que la so mayor estancia tien unos 20 x 10 m, onde Dörpfeld atopó los restos d'una plataforma que seique allugara un [[Llar (fueu)|llar]]. Los otros ''megara'' descubiertos por Dörpfeld teníen de ser les residencies privaes de la familia real y l'almacén central colos escedentes. Según Dörpfeld, foi una ciudá bien próspera, como lo probaríen los restos de la gran cortil cercada, la llamada Casa del Rei y los sos más de 600 pozos, onde s'almacenaben provisiones y que polo xeneral conteníen fragmentos de grandes jarras de caltenimientu, probablemente cubiertes de lladriyos, tremaos por tola ciudadela.&lt;ref group=&quot;lower-alpha&quot;&gt;El modelu de palaciu denomináu megaron consiste nuna gran estancia rectangular con un llar nel centru, precedíu d'un antepar abiertu; foi carauterísticu del [[Heládico]] de la [[Grecia continental]]. El sistema de propileo de dimensiones decrecientes, del esterior al interior del conxuntu palatín, atópase tamién en [[Tirinto]], ente que una concepción [[planimetría|planimétrica]] similar repitir na [[Acrópolis d'Atenes]].&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Troy (Ilion), Turkey (7446619288).jpg|thumb|left|Rampla d'entrada a Troya II.]]

La gran cencellez de los edificios del conxuntu del palaciu de Troya II se contrapone a l'arquiteutura oficial contemporánea de [[Mesopotamia]] so los reis d'[[Acad|Akkad]] (2300-2200&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.), de ricu aparatu escénicu, como les residencies y los [[templu|templos]] de los gobernadores de [[Lagash]], y de la dinastía III d'[[Ur]], y a les construcciones monumentales del [[Antiguu Exiptu|Exiptu]] faraónicu de la dómina del [[Imperiu Antiguu d'Exiptu|Imperiu Antiguu]] ([[sieglu XXX e.C.|2950]]-2220&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.) Esta cencellez de los edificios de Troya sospriende al comparalos col mapa y la riqueza de la xoyería y orfebrería de la dómina, atestiguaes pol célebre ayalga que Schliemann atribuyó a Príamo y que Blegen asignó a la fase de Troya II. Ésti ye'l patrimoniu artísticu más ingente y significativu de la Troya del [[III mileniu e.C.|tercer mileniu&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]]

Esta ayalga ta compuestu de pervalibles oxetos de metales preciosos y piedres, que fueron donaos por Schliemann a Alemaña y tres el fin de la [[Segunda Guerra Mundial]] fueron llevaos a [[Moscú]], onde anguaño s'atopen, nel [[Muséu Pushkin]]. De los nueve llotes, los más importantes entienden coleiciones de puñales, instrumentos y ornamientos de les vestidures y munches cacíes d'oru y plata. Ente los oxetos preciosos destaca un discu grande, provistu d'un ''ónfalos'' —lliteralmente 'embelicu', una especie d'abultamientu nel centru del oxetu— y de un llargu mangu esplanáu, que termina con una pequeña serie de discos pequeños. Usar pa espayar l'oru, y ye paecíu a instrumentos topaos en [[Ur]] y en [[Babilonia (ciudá)|Babilonia]], ente finales del tercer mileniu y principios del [[II mileniu e.C.|segundu mileniu&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] Ente les xoyes hai dos [[diadema|diademes]] femenines qu'afataben la frente con una franxa de menudes y tupies cadenes d'oru, terminando caúna d'elles con un colgante de llámines doraes en forma de flor o de fueya. Atopáronse xuntu con una serie de collares y pendientes, nuna jarra grande de plata.

Una quema acaecida escontra'l 2300/2250&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C. provocó la precipitada fuxida de los habitantes y marca el final de Troya II.

=== Troya III-Troya IV-Troya V ===
Col intre del [[III mileniu e.C.|tercer mileniu&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]], una primer fola d'invasiones de [[Proto-indoeuropeos|pueblos indoeuropeos]] marca na área mediterránea sensibles cambeos, rexistraos tamién en Troya nes fases III-V de la vida de la ciudá, que la so vida cultural nun paez atayase, pero sí ralentizase drásticamente. Los restos de los edificios son exiguos y calidable inferior a los de los precedentes y l'imaxe de conxuntu del sitiu respuende más bien a la d'un centru comercial qu'a la próspera ciudá del tercer mileniu&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.

;Troya III

Sobre les ruines de Troya II alzóse Troya III ([[sieglu XXIV e.C.|2350/2300&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]]-[[sieglu XXIII e.C.|2200&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]]), de menor tamañu pero con una muralla de piedra llabrada.&lt;ref name=&quot;Eiroa&quot;/&gt; Lo poco que se conoz tamién taba construyíu casi dafechu de piedra, a diferencia de los edificios precedente que lu fueron d'[[adobe]]. Son carauterísticos de Troya III los vasos [[Antropomorfismu|antropomórficos]], como'l topáu por Schliemann en [[1872]] y que según él representaba a Atenea Ilias.

;Troya IV

Con una superficie de 17.000 m², Troya IV ([[sieglu XXII e.C.|2200]]-[[sieglu XIX e.C.|1900&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]]), amuesa la mesma téunica d'amurallamientu que Troya II y Troya III. Sicasí son nuevos los fornos en cúpula y un tipu de vivienda con cuatro habitaciones.

;Troya V

Troya V ([[sieglu XIX e.C.|1900&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]]-[[sieglu XVII e.C.|1700&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]]) ye una total reconstrucción de Troya IV, sobre la base d'un planu urbanísticu más regular y con cases espacioses, pero ensin una rotura cultural con al respeutive de los asentamientos precedentes. Con ella, remata la fase premicénica de la historia de Troya.

=== Troya VI ===
[[Ficheru:Section Troy-Hisarlik-es.svg|thumb|350px|Gráficu de les capes del [[xacimientu arqueolóxicu]].]]
Troya VI ([[sieglu XVII e.C.|1700]]-[[sieglu XIV e.C.|1300&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] o [[sieglu XIII e.C.|1250&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]]) correspuende al periodu crucial de la historia [[anatolia]] entendida ente'l fin de les colonies comerciales [[asiria|asiries]] de [[Kültepe|Kültepe-Kanish]] —escontra mediaos del [[sieglu XVIII e.C.|sieglu XVIII&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]]— y la formación y l'espansión del [[Hitites|Imperiu hitita]] —hasta la primer metá del sieglu XIII&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.—, cuando probablemente un fuerte terremotu acabó cola ciudá, que resurdiera a una nueva vida, tres la llarga fase precedente de «ciudad mercado».

Foi un llugar prósperu, sede d'un rei, príncipe o gobernador y centru alministrativu que foi progresivamente ampliáu hasta algamar nel [[sieglu XIV e.C.|sieglu XIV&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] la so forma definitiva. Tuvo habitada por inmigrantes d'orixe [[Proto-indoeuropeos|indoeuropéu]] que se dedicaron a nueves actividaes como la cría y adomadura de caballos, imprimieron un gran desenvolvimientu a la teunoloxía del bronce y prauticaron el ritu funerariu de la [[cremación|incineración]]. La mayoría de los fragmentos de cerámica son de la llamada cerámica gris d'Anatolia».&lt;ref group=&quot;lower-alpha&quot;&gt;Antes llamada cerámica gris minia.&lt;/ref&gt; Les [[Civilización micénica#Cerámica|vasíes micéniques]] que tamién fueron topaes son una prueba de la esistencia de rellaciones comerciales ente Troya y la civilización micénica.

Ente les estructures fundamentales de Troya VI destaca la fortaleza, col monumental [[bastión]] de 9 m d'altor y ángulos bien agudos, en posición análoga a la de Troya II, nel [[Edá del Bronce#Bronce Antiguo|Bronce Antiguo]], apoderando'l cursu del [[Escamandro]]. En casu d'asediu, disponía d'una enorme cisterna de 8 m de fondura nel interior del bastión central. El trazáu de les muralles con un diámetru d'unos 200 m —el doble de la cortil más antigua—, desdoblar nun segundu cercu concéntricu al precedente con un altor mediu de 6 m y una grosez de 5 m. Llegar por una puerta principal, controlada por una torre fortificada y por otres trés secundaries, de les que partíen en sentíu radial amplies cais converxentes escontra'l centru septentrional de la ciudá, güei sumíu. Al travesar les puertes atopaben piedres rectangulares, en forma de [[pilastra]], encaxaes caúna n'otru bloque de piedra, del tamañu averáu d'una persona. Esti tipu d'elementos arquiteutónicu ye abondo común nel ámbitu [[Hitites|hitita]]. L'arqueólogu [[Peter Nieve]] cree que podríen tar rellacionaos col cultu a divinidaes proteutores de les puertes, mientres Manfred Korfmann suxure que podríen tar rellacionaes col cultu a [[Apolo]].

La téunica de construcción resulta complexa, cola estructura de base de piedra y la [[Superestructura (inxeniería)|superestructura]] d'[[adobe]]s nun altor de 4-5 m. Nel interior de les muralles entá hai poques viviendes de planta rectangular y provistes d'un [[pórticu]], pero solo caltiénse la planta baxa: ente les ruines más pimpanes de Troya VI hai que señalar la llamada &quot;Casa de les Pilastres&quot;, de forma [[trapezoide|trapezoidal]], de 26 m de llarga y 12 m d'ancha. Ta formada por un recibidor, al este, y una amplia sala central, que termina en trés pequeñes habitaciones posteriores. Trátase d'un edificiu públicu pa les ceremonies oficiales reales.

En Troya VI, la disposición de los edificios y de les exes de circulación afacer a la forma circular de les muralles, que'l so centru debíen de constituyilo'l palaciu y el so templu. N'otra llomba llamada [[Yassitepe]], más cerca del mar, atopóse una [[necrópolis]] de la dómina de la Edá del Bronce con inhumaciones d'homes, muyeres y neños, según [[dote funeraria|dotes funeraries]] formaos polos mesmos tipos de cerámica topaos en Troya VI. Nesti llugar atopáronse tamién dellos restos d'incineraciones.

El gran barriu baxu de la ciudá foi afayáu por Korfmann a partir de 1988, ayudáu por una nueva téunica llamada [[prospección arqueolóxica|prospección magnética]]. Tres esti descubrimientu, atribuyir a la ciudá una superficie de 350&amp;nbsp;000&amp;nbsp;m², esto ye, trece veces más grande que l'[[acrópolis]] yá conocida. Con unes dimensiones tamién considerables, Troya devasaba en superficie a otra gran ciudá de la dómina, [[Ugarit]] (200&amp;nbsp;000&amp;nbsp;m²), y ye de fechu una de les ciudaes más grandes de la [[Edá del Bronce]]. La so población bazcuyaría ente 5&amp;nbsp;000 y 10&amp;nbsp;000 habitantes. En casu d'asediu envalórase que podría allugar 50&amp;nbsp;000 habitantes de tola rexón. Ante él, fueron descubiertos, en 1993 y 1995, dos fosos paralelos de 1 a 2 metros de fondura, que podríen sirvir de defensa contra un ataque perpetáu con [[Carru de guerra|carro de guerra]]. Tamién fueron topaes, en 1995, una puerta de la fortificación del mentáu barriu, l'arranque de la muralla del barriu baxu y una calzada empedrada que dende la llanura del ríu Escamandro dirixir a la puerta occidental de l'acrópolis.

=== Troya VII ===
;Troya VII-A [[Ficheru:Makieta
Troja RB.jpg|thumb|[[Maqueta]] de Troya VII.]]
El complexu palaciegu de Troya VI foi destruyíu probablemente por un violentu terremotu hacia 1300&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C., magar dellos investigadores inclinar por datar la so final escontra [[sieglu XIII e.C.|1250&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]]

La so inmediata reconstrucción na socesiva fase de Troya VII-A plantegó la interrogante de cuál de les dos ciudaes foi la Ilión homérica.&lt;ref group=&quot;lower-alpha&quot;&gt;Cuestión plantegada, ente otros, por Kurt Bittel y Ekrem Akurgal.&lt;/ref&gt; [[Carl Blegen]] refugó la tesis de Dörpfeld qu'apuntaba a la [[civilización micénica#Les fortaleces|fortaleza micénica]] de Troya VI —probablemente destruyida por un terremotu y non por una quema— ya inclinóse pol asentamientu de Troya VII A, onde esiste un trupu [[estratu]] de cenices y restos carbonizaos que puede datase escontra'l [[sieglu XII e.C.|1200&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] Ente les muertes topaes nesti estratu figuren restos de cadarmes, armes, depósitos de quixarros —que podríen tratase de municiones pa disparar con [[fonda (arma)|fonda]]— y, interpretada por dalgunos como bien significativa, la tumba d'una neña, cubierta con una serie de vasíes de provisiones, niciu d'un enterramientu urxente por causa de un asediu.

Amás, la fecha del so fin nun s'alloñar enforma de les dataciones qu'afitaron na Antigüedá Eratóstenes (1184&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.) y [[Timeo]] (1194&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.), ente otros. Por tou ello, dellos eruditos señalen que la ciudá de Príamo» corresponder con Troya VII-A, a pesar de la induldable inferioridá artística y arquitectónica que la estrema de la precedente.

;Troya VII-B-1

Nel socesivu nivel de Troya VII-B-1 (1200 aprox.-[[sieglu XI e.C.|1100&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]]) atopáronse restos d'una cerámica bárbara que nun se faía con [[tornu d'alfareru|tornu]] sinón a mano y con un magre toscu. Por afayos similares que s'atoparon n'otres zones supúnxose que nesta dómina asitió un pueblu estranxeru procedente de los [[Península balcánica|Balcanes]]. Amás, la urbe amuesa una gran acumuladura de terrén quemáu, hasta 1 m, de grandes y repitíes perturbaciones, que nun atayaron la continuidá de la vida na ciudá, onde les muralles y viviendes fueron calteníes. D'ello haise deducíu que mientres esta dómina produciéronse siquier dos quemes y unu d'ellos produció'l final d'esta ciudá.

;Troya VII-B-2
{{Imaxe múltiple | semeya1 =Troja Siegel Luwische Hieroglyphen.jpg | anchu1 = 200px | testu1 =Dibuxu del anverso del sellu con inscripciones en luvita topáu en 1995. | alineación_texto1 = 
 | semeya2 = Troy VIIb hieroglyphic seal reverse.png | anchu2 =200px | testu2 =dibuxu del aviesu | alineación_texto2 = 
}}

El signu más evidente d'un componente nuevu nel orde social y cultural ta representáu nel nivel de Troya VII-B-2 ([[sieglu XII e.C.|1100]]-[[sieglu XI e.C.|1020&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]]) pola cerámica llamada ''[[knobbed ware]]'' (anque tamién apaecieron restos de cerámica similares a la de la etapa anterior ya inclusive unos pocos restos de cerámica micénica) con decorativos bárabos en forma de cuernos, espublizada yá nos [[Península balcánica|Balcanes]] y probablemente heriedu de xentes recién llegaes, infiltradas pacíficamente na rexón o bien productu d'intercambios culturales ente Troya y otres rexones estranxeres. Tamién la téunica de construcción varia sensiblemente con [[muralla|muralles]] reforzaes nes filaes inferiores con monumentales [[ortostatos]].

En 1995 foi topáu un documentu escritu nesti [[estratu]] consistente nun [[Sellu#Historia|sellu]] de bronce onde apaecen signos d'un sistema d'escritura del [[idioma luvita]] denomináu luvioglífico. Foi descifráu nel so sentíu especial, atopando que nuna de les sos cares contién la pallabra ''escriba'', nel aviesu la pallabra ''muyer'' y, a entrambos llaos, el signu ''bonu''. Por tou ello haise supuestu que'l dueñu del sellu tuvo de ser un funcionariu oficial. Troya VII-B-2 cayó por causa de una quema debida probablemente a causes naturales.

;Troya VII-B-3

La diferenciación d'esti estratu col anterior deber al arqueólogu Manfred Korfmann, que defende que tres el fin de l'anterior ciudá hubo de siguío otra colonia que tien d'estremase de l'anterior, carauterizada pol usu de [[Periodu xeométricu|cerámica protogeométrica]] y que sumió en redol a [[sieglu X e.C.|950&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]], quedando de siguío el llugar casi despobláu hasta l'añu [[sieglu VIII e.C.|750&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] o [[sieglu VII e.C.|700&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] Frente a ello, [[Dieter Hertel]] cree que yá los griegos establecer en Troya dende'l fin de Troya VII-B-2.

=== Troya VIII ===
[[Ficheru:Tetradrachm from Troy.jpg|thumb|[[Tetradracma]] de plata de Troya del [[periodu helenísticu]], [[años 180 e.C.|188&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]]–[[años 160 e.C.|160&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] Cabeza d'[[Atenea]] con [[cascu áticu]] nel anverso. Figura femenina nel aviesu y [[Strigiformes|curuxa]] cola inscripción: ΑΘΗΝΑΣ ΙΛΙΑΔΟΣ, ΚΛΕΩΝΟΣ ΙΛΙΟΥ.]]
La historia de Troya na [[Dómina Arcaica|dómina griega antigua]] nun se remonta muncho más allá del [[sieglu&amp;nbsp;VII&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]], igual qu'asocede colos otros numberosos testimonios del área noroccidental del Asia Menor y de la mesma [[Bizanciu]]. Mientres unos 250 años, ente [[sieglu X e.C.|950&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] y el [[sieglu VII e.C.|700&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]], la llomba de Hisarlik tuvo de permanecer casi despoblada, anque dellos autores como'l yá mentáu Dieter Hertel defenden lo contrario.

En Troya VIII apaez una floreciente actividá arquitectónica, sobremanera relixosa: el primer gran edificiu de cultu de la dómina descubiertu, el llamáu ''[[tarreznos]]'' (cortil) cimera, conserva entá nel centru un solemne [[altar]] y otru, de la dómina d'[[César Augusto|Augusto]], nel llau occidental. Sigue'l ''tarreznos'' inferior, con dos altares, quiciabes pa sacrificios a dos divinidad, dambes desconocíes. El [[Santuariu (edificiu)|santuariu]] d'[[Atenea]], que'l so orixe podría remontase al [[sieglu IX e.C.|sieglu IX&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]], foi convertíu nun gran [[templu]], de rigorosu [[orde dóricu]], nel sieglu III&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C. Pa ello, y pa la construcción de la [[stoa]], baltáronse dellos edificios de l'acrópolis de dómines anteriores.

Dellos arqueólogos asitien nel [[sieglu III e.C.|sieglu III&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] l'entamu de Troya IX, en discrepancia cola cronoloxía propuesta por Manfred Korfmann.&lt;ref group=&quot;lower-alpha&quot;&gt;Ente ellos, Dieter Hertel señala que la destrucción de la ciudá del añu 85&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C. por Fimbria foi menor de lo que se supunxo y el cambéu amenáu na ciudá tres la visita d'Alexandru Magno foi muncho más significativu.&lt;/ref&gt;

=== Troya IX ===
[[Ficheru:Hadrianic Odeon in Troy IX (Ilion), Turkey.jpg|thumb|El [[odeón]] romanu de Troya IX, anováu en dómina del emperador [[Adriano]] nel 124 d. C.]]

Troya IX (Ilium Novum, o Nueva Ilión) foi la [[ciudá romana]] surdida tres la destrucción de Troya VIII per parte de [[Cayo Flavio Fimbria|Fimbria]], unu de los homes de [[Cayo Mario]] ([[años 80 e.C.|86&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]]-85&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.) La [[gens]] Iulia, [[Xuliu César]] y, con mayor amplitú, [[César Augusto|Augusto]], arriquecieron la ciudá de Troya con templos y palacios, y ampliaron el templu de Atenea, que foi arrodiáu de monumentales [[columnata|columnates]] (de 80 m de llau), y provistu d'un pimpanu [[propylea|propileo]]. Esti asentamientu romanu estender en parte pola llanura que queda xunto a la llomba, ente que l'[[acrópolis]] caltién el so calter de llugar destináu al cultu col templu de Atenea. D'esta fase caltienen dellos llenzos de muralla, les [[Termes romanes|termes]], el [[bouleterión]], un [[teatru#Teatru romanu|teatru]] y delles viviendes.

=== Troya X ===

Korfmann denominó asina al estratu de los escasos restos que pertenecen al [[Imperiu bizantín|periodu bizantín]], ente los sieglos [[sieglu XIII|XIII]] y [[sieglu XIV|XIV]], nel que Troya foi una pequeña [[sede episcopal]]. Estos fueren yá afayaos por Schliemann y Dörpfeld.

{| class=&quot;wikitable sortable&quot; 
|-
|- style=&quot;background: #cccc99;&quot;
! colspan=&quot;16&quot; style=&quot;background: #fa8072; text-align: center;&quot;|&lt;span style=&quot;font-size:large&quot;&gt;'''Grecia y l'Exéu hasta'l final de la civilización micénica'''&lt;/span&gt;

|- style=&quot;background: #ffcc99;&quot;
!
!Troya
!Cícladas
!Creta !Continente griegu
|- 
style=&quot;background: #ffcc99;&quot;
|'''Bronce&lt;br /&gt;antiguu'''
|Troya I&lt;br /&gt;2920-2450&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.

Troya II&lt;br /&gt;2600-2350&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.

Troya III&lt;br /&gt;2350-2200&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.
|[[cultura Grotta-Pelos|Grotta-Pilos]]&lt;br /&gt;3200-2700&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.

Karos-Siros&lt;br /&gt;2700-2200&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.

[[Cultura Filacopí|Filacopí I]]&lt;br /&gt;2200-2000&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.
|[[Civilización minoica|Minoicu antiguu]] (Prepalacial)&lt;br /&gt;2500-1850&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.
|Heládico antiguu&lt;br /&gt;2700-1850&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.
|- style=&quot;background: #ffcc99;&quot;
|'''Bronce&lt;br /&gt;mediu'''
|Troya IV&lt;br /&gt;2200-1900&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.

Troya V&lt;br /&gt;1900-1700&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.

Troya VI&lt;br /&gt;1700-1300&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.
|Filacopí II&lt;br /&gt;2000-1800&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.
|
Minoicu mediu I-IIIA (Protopalacial)&lt;br /&gt;1850-1550&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.
|Heládico Mediu&lt;br /&gt;1850-1580&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.
|- style=&quot;background: #ffcc99;&quot;
|'''Bronce&lt;br /&gt;tardíu'''
|Troya VII-A&lt;br /&gt;1300-1200&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.

Troya VII-B-1&lt;br /&gt;1200-1100&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.

|
|valign=&quot;top&quot;|Minoicu Mediu IIIB-Minoicu tardíu II (Neopalacial)&lt;br /&gt;1550-1400&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.
Minoicu tardíu III&lt;br /&gt;1400-1100&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.
|Micénicu I&lt;br /&gt;1580-1500&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.

Micénicu II&lt;br /&gt;1500-1425&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.

Micénicu III&lt;br /&gt;1425-1100&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.
|-
|}

== Ver tamién ==
* [[Ilíada]]
* [[Poema de Troya]]
* [[Dardania (Anatolia)|Dardania]]
* [[Assuwa]]
* [[Monte Día (Turquía)|Monte Día]]
* [[Pueblos del Mar#Etnies|Pueblo del Mar]]
* [[Guerra de Troya]]
* [[Tirios y troyanos]]

== Notes ==
{{llistaref|grupu=lower-alpha}}

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==
* [[Alberto Bernabé|{{Versalita|Bernabé}}, Alberto]] y [[Juan Antonio Álvarez-Pedrosa|{{Versalita|Álvarez Pedrosa}}, Juan Antonio]]. ''Historia y lleis de los hitites''. Madrid, Akal, 2004. ISBN 84-460-2253-2.
* [[Luis García Iglesias|{{Versalita|García Iglesias}}, Luis]]: ''Los oríxenes del pueblu griegu''. Madrid: Síntesis, 2000. ISBN 84-7738-520-3.
* [[Pierre Grimal|{{Versalita|Grimal}}, Pierre]]: ''[[Diccionariu de mitoloxía griega y romana]]''. Barcelona: Paidós, 1981. ISBN 84-7509-166-0.
* [[Dieter Hertel|{{Versalita|Hertel}}, Dieter]]: ''Troya''. Madrid: Acentu, 2003. ISBN 84-483-0737-2.
* [[María José Hidalgo de la Vega|{{Versalita|Hidalgo de la Vera}}, María José]], [[Juan José Sayás Abengochea|{{Versalita|Sayás Abengochea}}, Juan José]] y [[José Manuel Roldán Hervás|{{Versalita|Roldán Hervás}}, José Manuel]]: ''Historia de la Grecia antigua''. Salamanca: Universidá de Salamanca, 1998. ISBN 84-7481-889-3. 
*{{cita llibru |apellíu= {{Versalita|Latacz}} |nome= Joachim |enllaceautor= Joachim Latacz |títulu= Troya y Homero: escontra'l resolución d'un enigma |añu= 2003 |editorial= Destino |ubicación= Barcelona |isbn= 84-233-3487-2}}
* [[Carlos Moreu|{{Versalita|Moreu}}, Carlos]] ''La guerra de Troya''. Madrid: Oberón, 2005. ISBN 84-96052-91-5.
* [[Antonio Ruiz d'Elvira|{{Versalita|Ruiz d'Elvira}}, Antonio]]: ''[[Mitoloxía clásica (llibru)|Mitoloxía clásica]]''. Madrid: [[Editorial Gredos|Gredos]], 1982. ISBN 84-249-0204-1.
* [[N. K. Sandars|{{Versalita|Sandars}}, N. K.]]: ''Los Pueblos del Mar''. Madrid: Oberón, 2005. Edición orixinal de 1985. ISBN 84-96052-89-3.
* [[Michael Siebler|{{Versalita|Siebler}}, Michael]]: ''La guerra de Troya. Mitu y realidá.'' Barcelona: Ariel, 2005. ISBN 84-3346773-9.
* ''[http://www.ufg.uni-tuebingen.de/juengere-urgeschichte/forschungsprojekte/aktuelle-forschungsprojekte/troia/publikationen.html Studia Troica]''. Eberhard-Karls-Universität Tübingen/University of Cincinnati. Mainz VON ZABERN, 1.1991ff. {{ISSN|0942-7635}}.

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Troy|Troya}}

* [https://web.archive.org/web/20070929071128/http://www.fundacionmustakis.com/downloads/PDF/03_Troya.pdf Apuntes de la conferencia ''Troya: la ciudá de la Ilíada'', del profesor Nicolás Cruz (3-5-2006)]
* [http://www.salimbeti.com/micenei/war.htm The Greek Age of Bronze-Trojan War] (n'inglés)
* [http://web.archive.org/web/http://www.troiavakfi.com/images/MO_Korfmann_Yayinlar.pdf?menu_item=OK Bibliografía de Korfmann] (n'alemán)
* [http://www.ufg.uni-tuebingen.de/juengere-urgeschichte/forschungsprojekte/aktuelle-forschungsprojekte/troia.html Páxina de la [[Universidá de Tubinga]] sobre'l sitiu arqueolóxicu de Troya (n'alemán)]
* [http://whc.unesco.org/fr/list/849 El sitiu arqueolóxicu de Troya como Patrimoniu de la Humanidá (en francés)]
* [[:m:s:es:Les metamorfosis: Llibru XI#Fundaci.C3.B3n y destrucci.C3.B3n de Troya.3B Laomedonte .28194 - 220.29|Fundación y destrucción de Troya]]; en ''[[Les metamorfosis]]'', d'[[Ovidio]]: Llibru XI, 194 - 220. Testu español en [[Wikisource]].
* [[:m:s:la:Metamorphoses (Ovidius)/Liber XI|''Les metamorfosis''. Llibru XI]]: testu llatín en Wikisource.
* [[:m:s:es:Les metamorfosis: Llibru XIII#La ca.C3.ADda de Troya .28399 - 575.29|La cayida de Troya]]; en ''Les metamorfosis'': Llibru XIII, 399 - 575. Testu español en [[Wikisource]].
* [[:m:s:la:Metamorphoses (Ovidius)/Liber XIII|''Les metamorfosis''. Llibru XIII]]: testu llatín en Wikisource.

{{Tradubot|Troya}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Troya| ]]
[[Categoría:Parques nacionales de Turquía]]
[[Categoría:Árees protexíes establecíes en 1996]]
[[Categoría:Turquía en 1996]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>dgbvfevfzdo8fgu4wkla6ppqpog4kam</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Periodu Heian</title>
    <ns>0</ns>
    <id>93456</id>
    <revision>
      <id>3714357</id>
      <parentid>3705559</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:22:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="26162" xml:space="preserve">El {{Nihongo|'''Periodu Heian'''|平安時代|Heian jidai}} ye l'últimu periodu de la dómina clásica de la [[Historia de Xapón|historia xaponesa]], ente los años [[794]] a [[1185]],&lt;ref&gt;[http://search.eb.com/eb/article-9039814 &quot;Heian period&quot;]. ''[[Encyclopædia Britannica]]'' &lt;small&gt;n'inglés&lt;/small&gt;. Recuperáu'l 24 d'abril de 2007.&lt;/ref&gt; nel que la capital yera [[Kioto]].

Ye'l periodu de la historia xaponesa en que'l [[Confucianismu]] y otres [[Cultura de China|influencies]] algamaron el so puntu máximu. El periodu Heian considérase tamién el cume de la [[Corte Imperial de Kioto|corte imperial]] xaponesa y ye destacáu pola so [[arte xaponés|arte]], cuantimás la [[haikú|poesía]] y la [[lliteratura xaponesa|lliteratura]]. {{Nihongo|''Heian''|平安}} [heːɑɴ] significa &quot;paz y tranquilidá&quot; en xaponés.

== Historia ==
El periodu Heian foi precedíu pol [[periodu Nara]] y empezó en 794 dempués del treslláu de la capital de Xapón a [[Heian-kyō]] (平安京, anguaño [[Kioto]]), pol 50º&amp;nbsp;emperador, [[Emperador Kanmu|Kanmu]]. Considérase-y un puntu altu na cultura xaponesa que les xeneraciones posteriores siempres almiraron. Esti periodu tamién ye notable pola puxanza de la clase de los [[samurái]], que nel so momentu tomen el poder y empecipien el periodu feudal de Xapón.

Nominalmente, la soberanía xaz nel emperador, pero de fechu el poder yera exercíu pola nobleza [[Clan Fujiwara|Fujiwara]]. Sicasí, pa protexer los sos intereses nes provincies, los Fujiwara y otres families nobles riquieron de guardias, policía y soldaos. La clase guerrera llogró continuos beneficios a lo llargo del periodu Heian. Yá en [[939]], [[Taira no Masakado]] amenació l'autoridá del gobiernu central, dirixiendo un llevantamientu na provincia oriental d'[[Provincia de Hitachi|Hitachi]], y casi simultáneamente, Fujiwara no Sumitomo remontar al occidente. Inclusive, tomar militar enllargar por sieglos, cuando bona parte de la fortaleza del gobiernu recayería al interior de los exércitos privaos del shogunato. 

La influencia de la incursión de la clase guerrera na corte foi resultáu de la [[Rebelión Hōxen]]. Nesti momentu [[Taira no Kiyomori]] alicó la tradición Fujiwara asitiando al so nietu nel tronu pa gobernar a Xapón por rexencia. El so clan (el [[clan Taira]]) nun sería espulsáu hasta dempués de la [[Guerra de Gempei|Guerra de Genpei]], que marcó l'entamu del [[shogunato]]. El [[periodu Kamakura]] empezó en 1185 cuando [[Minamoto no Yoritomo]] retuvo'l poder de los emperadores y estableció un ''[[bakufu]]'', el [[shogunato de Kamakura]], en [[Kamakura, Kanagawa|Kamakura]].

=== La Rexencia de Fujiwara ===
[[Ficheru:Byodoin Phoenix Hall Uji 2009.jpg|thumb|left|300px|Salón del Fénix de [[Byōdō-in]], construyíu mientres el Periodu Heian de Xapón.]]

Cuando l'emperador Kanmu treslladó la capital a ''Heian-kyō'' ([[Kioto]], &quot;la capital Heian&quot;), que permaneció como capital imperial mientres los 1000 años siguientes, facer non yá pa fortalecer l'autoridá imperial sinón tamién p'ameyorar xeopolíticamente la so sede de gobiernu. Kioto tenía un bon accesu fluvial al mar y podía ser destín terrestre pa les rutes de les provincies orientales. El '''periodu Heian Incipiente''' ([[784]]-[[967]]) siguió cola cultura Nara; la capital Heian (Kioto) modelar a partir de la capital de la [[dinastía Tang]] de [[China]] en [[Chang'an]], como lo foi Nara, pero a mayor escala. A pesar de la escayencia de les reformes Taika-Taihō, el gobiernu imperial foi robustu mientres el Periodu Heian Incipiente. Por dicir la verdá, la renuencia del emperador Kanmu a una reforma drástica menguó la intensidá de les lluches polítiques, y empezó a reconoce-y -y como unu de los emperadores de Xapón más enérxicos.

Anque Kanmu abandonó'l reclutamiento universal en [[792]], él entamaba entá ofensives militares p'apoderar a los ''[[emishi]]'', posibles descendientes de los movíos [[Periodu Jomon|Jōmon]], qu'habitaron nel norte y oriente de Xapón. Dempués de llograr victories temporales en [[794]], Kanmu designó en [[797]] a un comandante nuevu sol títulu de ''[[shōgun|Seii Taishōgun]]''. Escontra [[801]] el shogun ganara a los ''emishi'' y estendiera los dominios imperiales a la llende oriental de [[Honshū]]. Sicasí, el control imperial sobre les provincies foi tenue, nel meyor de los casos. Nos sieglos IX y X, bona parte de l'autoridá perder nes grandes families, que desoyeron a los sistemes de gravámenes y de terrenes d'estilu [[China|chinu]] impuestos pol gobiernu de Kioto. La estabilidá llegó al Xapón del periodu Heian, pero, entá cuando la socesión taba asegurada pola familia imperial per mediu del heriedu, el poder concentrar de nuevu en manes d'una familia noble, los Fujiwara.

[[Ficheru:Genji emaki TAKEKAWA.jpg|thumb|right|230px|Pintura nun pergamín (alredor de 1130), ilustrando una escena del &quot;Ríu de Bambú&quot; capítulu de la ''[[Novela de Genji]]''.]]
Asocediendo a la muerte del emperador Kanmu en [[806]] y a una llucha pola socesión ente los sos fíos, estableciéronse dos oficines nueves nun esfuerciu por afaer la estructura alministrativa Taika-Taihō. Al traviés de la nueva Oficina Privada del Emperador, él pudo emitir edictos alministrativos más direutamente y con mayor seguridá propia qu'antes. El nuevu Conseyu &lt;!--Board--&gt; de Policía Metropolitana reemplazó a les llargamente ceremonioses unidaes de guardia imperial. Al empar qu'esos dos oficines fortalecieron la posición del emperador temporalmente, llueu elles y otres estructures d'estilu chinu fueron pasaes por altu nel estáu en desenvolvimientu. La influencia china remató efeutivamente cola última misión ordenada pol imperiu a [[China]] de la [[dinastía Tang]] en [[838]]. La China d'esta dinastía taba en decadencia, y los budistes chinos fueron escorríos con severidá, socavando el respetu de los xaponeses poles instituciones chines. Xapón empezó a dar un xiru escontra sigo mesmu.

A midida que el [[clan Soga]] tomara'l control del tronu nel [[sieglu VI]], los [[clan Fujiwara|Fujiwara]] establecieron matrimonios cola [[Casa Imperial de Xapón|familia imperial]] escontra'l [[sieglu IX]], y unu de los sos miembros foi'l primer titular de la Oficina Privada del Emperador. Otru Fujiwara convertir en rexente, ''[[sesshō]]'' pol so nietu, daquella un emperador menor, y otru más foi designáu ''[[kampaku|kanpaku]]''. Escontra'l fin del [[sieglu IX]], dellos emperadores intentaron xixilar a los Fujiwara, pero fallaron. Sicasí por un tiempu, mientres el reináu del emperador [[Emperador Daigo|Daigo]] (897-930), la rexencia Fujiwara foi suspendida como él ordenó direutamente.

Sicasí, los [[clan Fujiwara|Fujiwara]] nun fueron desaposiaos de la so clase por Daigo sinón que de fechu llegaron a fortalecese mientres el so reináu. El control central de Xapón siguía en descensu, y los Fujiwara, xuntu con otres grandes families y fundaciones relixoses, adquirieron entá más amplios ''[[shōen]]'' y mayor riqueza mientres l'entamu del [[sieglu X]]. Escontra'l periodu Heian Incipiente, el ''shōen'' llograra estatus llegal, y los amplios establecimientos relixosos procuraron títulos claros de perpetuidad, arrenunciu d'impuestos, ya inmunidá a la inspeición gubernamental de los ''shōen'' que teníen. Estes persones que trabayaben la tierra atoparon ventaxosu tresferir el títulu a propietarios de ''shōen'' en retribución por compartir la collecha. La xente y les tierres tuvieron progresivamente más allá del control central y los impuestos, un regresu ''de facto'' a condicionar antes de la Reforma Taika.

[[Ficheru:Fujiwara Michinaga.jpg|thumb|right|200px|Semeya de [[Fujiwara Michinaga]], por [[Kikuchi Yōsai]].]]
Dientro de les décades siguientes al fallecimientu de Daigo, los [[clan Fujiwara|Fujiwara]] teníen control absolutu sobre la corte. Hacia l'añu 1000, [[Fujiwara no Michinaga]] podía entronizar y derrocar emperadores a la so voluntá. Dexóse poca autoridá a los oficiales tradicionales y los asuntos de gobiernu fueron remanaos por aciu l'alministración privada de la familia Fujiwara. Los Fujiwara convirtiérense no que l'historiador George B. Sansom llamó &quot;dictadores hereditarios.&quot;

A pesar de la usurpación de l'autoridá imperial, los [[clan Fujiwara|Fujiwara]] gobernaron nun periodu de florecimientu cultural y artísticu na corte imperial y ente l'aristocracia. Hubo gran interés pola grácil poesía y la [[lliteratura vernácula]]. La escritura xaponés dependiera enforma tiempu de los ''[[kanji]]'', pero éstos agora yeren complementaos polos ''[[kana]]'', en dos tipos d'escritura fonético xaponesa: ''[[katakana]]'', un inventu mnemónico qu'usa partes de los [[calteres chinos]], y ''[[hiragana]]'', un silabariu cursivo con un métodu d'escritura distinto que foi genuinamente xaponés. El ''hiragana'' dio espresión escrita a la pallabra falada y, con ella, la puxanza de la famosa lliteratura vernácula de Xapón, en gran parte escrita por cortesanes que nun se-yos enseñó en chinu como a los sos compañeros masculinos. Tres muyeres de finales del [[sieglu X]] y entamos del [[sieglu XI]] presentaron los sos puntos de vista sobre la vida y el namoramientu na corte Heian en &quot;Los Años de la Telaraña&quot; (蜻蛉日記 ''Kagero nikki'') de &quot;la madre de Michitsuna&quot;, &quot;El Llibru de l'Almada&quot; ([[Makura no Sōshi]]) de Sei Shonagon y &quot;La [[Novela de Genji]]&quot; de [[Murasaki Shikibu]]. L'arte autóctono tamién florió so los Fujiwara dempués de sieglos d'asonsañar les formes chines. Pintures del estilu xaponés [[yamato-e]] vivamente coloridas sobre la vida na corte y hestories sobre templos y santuarios volviéronse comunes nos periodos Heian Mediu y Tardíu, estableciendo los modelos del arte xaponés hasta los nuesos díes.

Según florió la cultura, asocedió igual cola descentralización. Ente que la primer fase del desenvolvimientu del ''shōen'' nel periodu Heian Incipiente viera l'apertura de tierres nueves y la concesión del usu d'éstes a los aristócrates y les instituciones relixoses, la segunda fase vio la crecedera de los &quot;gobiernos domésticos&quot; patrimoniales, como nel antiguu sistema de cles. (Ello ye que la forma del antiguu sistema de cles quedara enforma tiempu intacta dientro del gran gobiernu centralizáu antiguu.) Agora precisábense nueves instituciones de cara a los cambeos sociales, económicos y políticos. El [[Códigu Taihō]] caducó, les sos instituciones apostrar a funciones ceremoniales. Les alministraciones familiares volvíense agora instituciones públiques. Siendo la familia más poderosa, los Fujiwara gobernaron Xapón y determinaron los asuntos xenerales d'estáu, como la socesión al tronu. Los asuntos familiares y d'estáu fueron dafechu entemecíos, un patrón siguíu ente otres families, monesterios, ya inclusive na familia imperial. L'alministración de la tierra convertir na ocupación prioritaria de l'aristocracia, non tantu por cuenta de que'l control direutu de la familia imperial o'l gobiernu central menguaren sinón más pola fuerte solidaridá de familia y falta de sentíu sobre Xapón como una sola nación.

=== Puxanza de la clase militar ===
So les primeres cortes, cuando'l [[reclutamiento]] universal controlárase centralizadamente, los asuntos militares esaniciárense de les manes de l'aristocracia provincial. Pero a midida que el sistema derrumbóse dempués de [[792]], los titulares del poder llocal una vegada más se volvieron la fonte primaria de la fuercia militar. Los propietarios de los ''shōen'' teníen accesu a les fuercies de combate &lt;!--manpower--&gt; y, yá que llograron teunoloxía militar ameyorada (tales como los nuevos métodos d'entrenamientu, arcos más potentes, armadures, caballos, y espaes más avanzaes) y enfrentaron condiciones locales en desmejora mientres el sieglu IX, el serviciu militar convertir en parte de la vida de los ''shōen''. Sicasí esto nun se llindó a los ''shōen'' sinón que tamién les instituciones civil y relixosu formaron unidaes de guardia privada pa la so propia proteición. Adulces, la clase alta provincial tresformar nuna nueva élite militar basada nos [[Bushidō|ideales]] de los '''''[[bushi]]''''' (en xaponés: 武士 &quot;guerreru&quot;)&lt;!-- Nota pa los editores: Anguaño, &quot;bushi&quot; redirixir a &quot;samurái&quot;, asina que nun hai ventaya en faer un enllaz pa &quot;bushi&quot;. Si daquién fai un nuevu artículu pa &quot;bushi&quot;, sería bonu enllazalo a ésti. --&gt; o [[samurái]] (en xaponés: 侍, lliteralmente, &quot;servidor&quot;).

Los intereses de los ''bushi'' yeren diversos, dende esaniciar les antigües estructures de poder hasta formar nueves asociaciones nel sieglu X. Los intereses mutuos, los venceyos familiares, y el parentescu fueron consolidaos en grupos militares que se volvieron parte de l'alministración familiar. De la mesma, les amplies families militares rexonales formáronse alredor de miembros de l'aristocracia de la corte que se convirtieren en prominentes figures provinciales. Estes families militares ganaron prestíu a partir de les conexones cola corte imperial y los títulos militares concedíos pola corte, y al accesu a les fuercies de combate. La familia Fujiwara, los clanes Taira y Minamoto figuraron ente les families más prominentes sofitaes pola nuevu clase militar.

L'amenorgamientu na producción d'alimentos, la crecedera de la población, y la competencia por recursos ente les grandes families en total llevaron al decrecimiento gradual del poder de los Fujiwara y anició disturbios militares na última metá del sieglu X y nel sieglu XI. Los miembros de los [[clan Fujiwara|Fujiwara]], [[clan Taira|Taira]], y [[clan Minamoto|Minamoto]] --toles cualos baxaben de la familia imperial --atacáronse mutuamente, reclamando control sobre estensos tramos de tierra conquistada, conformaron réximes rivales, y atayaron la paz de la Tierra del Sol Naciente.

Los Fujiwara controlaron el tronu hasta'l reináu del emperador [[Emperador Go-Sanjō|Go-Sanjō]] (1068-1073), el primer emperador que nun nació d'una madre Fujiwara dende'l sieglu IX. L'emperador Go-Sanjō resolvió restaurar el control imperial por aciu un gobiernu fuertemente personal, implementó reformes pa reprimir la influencia de los Fujiwara. Tamién estableció una oficina p'arrexuntar y validar los rexistros de [[bienes inmuebles]] col fin de reafitar el control central. Munchos ''shōen'' nun fueron certificaos apropiadamente, y los grandes terratenientes, como los Fujiwara, sintiéronse amenaciaos cola perda de les sos tierres. L'emperador Go-Sanjō tamién estableció'l ''Inchō'', o Oficina del Emperador en Claustru, que foi sostenida por una socesión d'emperadores qu'abdicaron pa dedicase al gobiernu &quot;tres bastidores&quot;, o ''[[insei]]'' (&quot;gobiernu en claustru&quot;).

El ''Inchō'' enllenó'l vacíu dexáu pol amenorgamientu del poder de los Fujiwara. En cuenta de ser proscritos, los Fujiwara fueron na so mayoría ratificaos nes sos antigües posiciones de dictador civil y de ministru del centru a midida que yeren reemplazaos &lt;!--&quot;bypassed&quot;--&gt; en tomar de decisiones. De la mesma, munchos de los Fujiwara fueron reemplazaos, principalmente por miembros de la [[clan Minamoto|familia Minamoto]] en puxanza. Ente que los Fujiwara cayeron en disputes ente ellos mesmos y formaron facciones al norte y al sur, el sistema ''insei'' dexó que la llinia paterna de la familia imperial ganara influencia nel tronu. El periodu dende [[1086]] hasta [[1156]] foi la dómina de supremacía del ''Inchō'' y del ascensu de la clase militar en tol país. El gobiernu foi apoderáu más pol poder militar que pola autoridá civil.

[[Ficheru:Battle-of-Akama-Strait-at-Dan-no-Ura-in-Choshu-1185.png|thumb|right|200px|Pintura de la [[Batalla de Dan-non-ura]] el 25 d'abril de 1185, [[Guerra de Gempei|Guerra de Genpei]].]]
Una llucha pola socesión a mediaos del sieglu XII dio a los Fujiwara una oportunidá de recuperar la so poder anterior. [[Fujiwara no Yorinaga]] xunir col emperador en retiru nuna batalla violenta en [[1156]] contra l'aparente herederu, quien yera sofitáu polos Taira y polos Minamoto ([[Rebelión Hōxen]]). Los Fujiwara fueron destruyíos a la fin, l'antiguu sistema de gobiernu foi suplantáu, y el sistema ''insei'' inhabilitáu en cuanto los ''bushi'' tomaron control de los asuntos de la corte, marcando un puntu de xiru na hestoria xaponesa. En [[1159]], los Taira y los Minamoto topetaron ([[Rebelión Heiji]]), y empezó un periodu de venti años d'ascensu de los Taira. Los Taira fueron seducíos pola vida cortesana y desconocieron los problemes nes provincies. Finalmente, [[Minamoto no Yoritomo]] llevantar del so cuartel xeneral na [[rexón de Kantō]] pa ganar a los Taira, y collos al emperador neñu, emperador [[Emperador Antoku|Antoku]] qu'ellos controlaben, na [[Guerra de Gempei|Guerra de Genpei]].

== Cultura Heian ==
=== Desenvolvimientu del Budismu ===
[[Ficheru:Fugen enmei painting.jpg|thumb|right|200px|''Bodhisattva de la Virtú Universal qu'Enllarga la Vida'', pintura en seda del sieglu XII, periodu Heian Tardíu.]]
El [[budismu]] empezó a aprucir en Xapón mientres el periodu Heian, principalmente por dos sectes esotériques, la del [[Tiantai]] 天台 (llamada en xaponés [[Tendaishū]]), cordal chinu que'l so nome significa &quot;Terraza Divina&quot; y el [[Budismu Shingon|Shingon]]. Tendai aniciar en [[China]] y ta basada nel ''[[Sutra del Lotu]]'', unu de los [[sutra (budismu)|sutras]] más importantes del budismu [[mahāyāna|majaiana]]. Shingon ye una secta indíxena bien cercana al budismu [[Historia de la India indiu]], al [[budismu tibetanu|tibetanu]], y al chinu, pensamientu fundáu por [[Kūkai]]. Kūkai impresionó a los emperadores qu'asocedieron al emperador [[Emperador Kanmu|Kanmu]], y tamién a xeneraciones de xaponeses, non yá cola so santidá&lt;!-- &quot;Holiness&quot;, daquién por favor que compruebe la mio traducción &quot;OK&quot;--&gt; sinón tamién cola so poesía, caligrafía, pintura y escultura. El mesmu Kanmu foi un notable líder de la forana secta [[Tendai]], que s'alzó escontra un gran poder polos sieglos siguientes. Desenvolvióse una rellación cercana ente'l complexu del monesteriu Tendai sobre'l [[monte Hiei]] y la corte imperial na so nueva capital na base del monte. De resultes, Tendai enfatizó una gran reverencia pol emperador y la nación.

=== Lliteratura del periodu Heian ===
Anque'l [[idioma chinu|chinu]] escritu ''([[Kanbun]])'' permaneció como la llingua oficial de la corte del Periodu Heian, la introducción y ampliu usu del ''[[kana]]'' evidenció una esplosión na [[lliteratura xaponesa]]. A pesar del establecimientu de dellos xéneros lliterarios nuevos como la [[novela]], la narración ''[[monogatari]]'' (物語) y los ensayos, el [[alfabetismo]] namái yera común na corte y el cleru [[budista]].

La lletra del actual '''himnu nacional''' de Xapón, ''[[Kimi Ga Yo|Kimi ga Yo]]'' (君が代), foi escrita nel periodu Heian. Igual que la ''[[Novela de Genji]]'' (源氏物語 ''Genji Monogatari'') por [[Murasaki Shikibu]], llargamente considerada dacuando la '''primer [[novela]]''' escrita de la historia mundial. Les reveladores observaciones y meditaciones de [[Sei Shōnagon]], la contemporánea y rival de [[Murasaki Shikibu]], como sirviente na corte de la emperatriz fueron rexistraes colectivamente como ''El [[Makura no Sōshi|Llibro de l'Almada]]'' (枕草子 ''Makura no Sōshi'') na década de [[990]]. El famosu poema xaponés conocíu como '''[[Iroha]]''' (いろは) tamién foi escritu mientres el periodu Heian.

=== Guapura ===
Mientres el periodu Heian, la guapura yera lo que-y faía a unu &quot;bona&quot; persona, non la xentileza nin la honradez.

Nos '''homes''' la guapura consistía nuna barba curtio y apuntiao.

Nes '''muyeres''', yera muncho más complicáu, y teníen que:
* empolvoriscase de blancu les sos cares
* empolvoriscase con una plizca de colloráu les mexelles
* pintase finamente los llabios de colloráu (creando la sensación d'una pequeña boca: ''[[ochobo]]'')
* pintase ceyes altes nel centru de la frente *
llucir una llarga melena negra y brillosa

'''Dambos sexos''' ennegrecían curioso los sos dientes con un amiestu de yerbes y vinagre, costume conocida como ''[[ohaguro]]''.

== Economía ==
Ente que per un sitiu el periodu Heian foi en verdá un inusual periodu llargu de paz, tamién puede argumentase qu'esti periodu debilitó económicamente a Xapón y llevar a la probeza pa la mayoría de los sos habitantes. Los beneficiarios aristocráticos de la cultura Heian, los [[Yokibito]] (que significa &quot;Xente Bono&quot;) sumaron cerca de cinco mil nun territoriu de quiciabes cinco millones. Una razón pola que los [[samurái]]s pudieren llegar al poder foi que la nobleza gobernante demostró ser incompetente na alministración de Xapón y de les sos provincies. Hacia l'añu [[1000]] el gobiernu yá nun sabía cómo emitir moneda y el dineru sumía gradualmente. La falta d'un sólidu mediu d'intercambiu económicu ta ilustrada implícitamente nes noveles de la dómina. Por casu, se remuneraba a los mensaxeros con oxetos útiles, como un vieyu [[quimonu]] de seda, en preferencia a paga-y -yos los sos honorarios. Los gobernantes Fujiwara amás fallaron en caltener fuercies policiales apropiaes, que dexaron a los asaltantes aforfugar llibremente a los viaxeros. De nuevu esto ta ilustráu implícitamente nes noveles pol terror qu'inspiraba'l viaxe nocherniegu nos personaxes prinicipales.

== Eventos ==
* 784: l'emperador [[Emperador Kanmu|Kanmu]] tresllada la capital a ''[[Nagaoka-kyō]]'' (Kioto).
* 794: l'Emperador Kanmu tresllada la capital a ''Heian-kyō'' (Kioto).
* 804: el monxu budista [[Saichō]] (Dengyo Daishi) introduz la escuela Tendai.
* 806: el monxu [[Kūkai]] (Kōbō Daishi) introduz la escuela (tántrica) Shingon.
* 819: [[Kūkai]] funda'l monesteriu del [[Monte Koya]], na parte nororiental de l'actual [[Prefeutura de Wakayama]].
* 858: l'emperador [[Emperador Seiwa|Seiwa]] inaugura'l gobiernu del [[clan Fujiwara]].
* 1050: puxanza de la clase militar ([[samurái]]). 
* 1053: el ''[[Byōdō-in]]'' (templu Byōdō, cerca de Kioto) ye inauguráu pol emperador rexente (''[[sesshō]]'') [[Fujiwara no Yorimichi]].
* 1068: l'emperador [[Go-Sanjō]] espulsa al clan Fujiwara.
* 1087: l'emperador [[Emperador Shirakawa|Shirakawa]] abdica y conviértese en monxu budista, el primeru de los &quot;emperadores de claustru&quot; (''[[insei]]'').
* 1156: [[Taira Kiyomori]] derrota al [[clan Minamoto]] y toma el poder, rematando la dómina &quot;''insei''&quot;. 
* 1185: Taira ye vencíu ([[Guerra de Gempei|Guerra de Genpei]]) y [[Minamoto Yoritomo]] del [[clan Hōjō]] toma'l poder, convirtiéndose nel primera shogún de Xapón, ente que l'emperador (o &quot;''[[mikado]]''&quot;) convertir en xefe nominal. 
* 1191: el budismu [[Rinzai Zen]] ye introducíu a Xapón pol monxu [[Eisai]] de Kamakura y apuerta a popular ente los samuráis, la clase dirixente na sociedá xaponesa.

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Bibliografía ==
* {{cita llibru |
autor = [[Sarashina Nikki|Dama Sarashina]]
| títulu = Sueño y ensoñaciones d'una dama de Heian
| añu = 2008
| editorial = Prólogu [[Carlos Rubio (japonólogo)|Carlos Rubio]]. Traducción Akiko Imoto y Carlos Rubio. 168 páxines, 15 ilustraciones, rústica. Coleición Ars Brevis. Vilaür: [[Ediciones Atalanta]]
| id = ISBN 978-84-935763-5-6
}}
* {{cita llibru |
autor = 
| títulu = [[Heike monogatari]]
| añu = 
| editorial = Introducción, traducción al español y notes de [[Carlos Rubio (japonólogo)|Carlos Rubio]] y Rumi Tami Moratalla. Versión direuta del xaponés. Madrid: Gredos, 2009
| id = ISBN 978-84-249-3592-4
}}
* {{cita llibru |
autor = [[Ivan Morris|Morris, Ivan]]
| títulu = El mundu del príncipe resplandorientu |
añu = 2007
| editorial = Prólogu y traducción [[Jordi Fibla]]. Coleición Memoria Mundi. Vilaür: Ediciones Atalanta
| id = ISBN 978-84-935313-9-3
}}
* {{cita llibru |
autor = [[Murasaki Shikibu|Shikibu, Murasaki]]
| títulu = [[Genji Monogatari|La hestoria de Genji]]
| añu = 2005/2006
| editorial = Traducción de [[Jordi Fibla]] de la versión al inglés de Royall Tyler. Vilaür: Ediciones Atalanta
| id = 
}}
# {{cita llibru |
autor = 
| títulu = La hestoria de Genji
| añu = 
| editorial = 4ª Edición, 2010
| id = ISBN 978-84-934625-2-9
}}
# {{cita llibru |
autor = 
| títulu = Los rellatos de Uji
| añu = 
| editorial = 2ª Edición, 2006 
| id = ISBN 978-84-934625-8-1
}}
* {{cita llibru |
autor = —
| títulu = La novela de Genji
| añu = 
| editorial = Traducción de Roca Ferrer de la versión al inglés de Arthur Walley. Barcelona: [[Ediciones Destino]], 2005 [2007]/2006
| id = 
}}
# {{cita llibru |
autor = 
| títulu = Rellumanza |
añu = 
| editorial = 7ª Edición, 2005. Tamién en nueva edición revisada 2007
| id = ISBN 978-84-233-3772-9/ISBN 978-84-233-4011-8
}}
# {{cita llibru |
autor = 
| títulu = Catástrofe |
año = 
| editorial = 2ª Edición, 2006 
| id = ISBN 978-84-233-3830-6
}}
* {{cita llibru |
autor = VV.AA.
| títulu = Diarios de dames de la corte Heian
| añu = 2009
| editorial = Barcelona: Ediciones Destino |
id = ISBN 978-84-233-3971-6
}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Heian period}}
* [http://www.metmuseum.org/TOAH/hd/heia/hd_heia.htm Heian art at the New York Metropolitan Museum of Art]
* {{Enllaz rotu|Heian art and calligraphy at the Tokyo National Museum|http://www.tnm.jp/en/servlet/Con?pageId=Y12&amp;processId=00&amp;ref=2&amp;start=1&amp;Q4=11207_11_____|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [http://www.thebritishmuseum.ac.uk/explore/highlights/article_index/j/japan_heian_period_ad_794-11.aspx Heian art at the British Museum]
* [https://web.archive.org/web/20100602051750/http://www.mnsu.edu/emuseum/prehistory/japan/heian/heian-p.htm Heian period at mnsu.edu]

&lt;div style=&quot;clear: both; text-align: center;&quot;&gt;
&lt;hr noshade size=&quot;4&quot; width=&quot;100%&quot;/&gt;
&amp;lt; [[Periodu Nara]] | [[Historia de Xapón]] | [[Periodu Kamakura]] &amp;gt;
&lt;/div&gt;


{{Tradubot|Período Heian}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Periodu Heian| ]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>7dfvrcy29lb0ja4u1gfc8mcjlowolvc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Jack Williamson</title>
    <ns>0</ns>
    <id>94147</id>
    <revision>
      <id>3714334</id>
      <parentid>3672167</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:19:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5447" xml:space="preserve">{{referencies|t=20170909101521}}
{{persona |Inflúis=
[[Ray Bradbury]], [[Isaac Asimov]], [[Frederik Pohl]]
}}
'''John Stewart Williamson''', más conocíu como '''Jack Williamson''', ([[Bisbee (Arizona)|Bisbee]], [[Arizona]], [[29 d'abril]] de [[1908]]- [[Portales]], [[Nuevu Méxicu]],[[10 de payares]] de [[2006]]) foi un [[escritor]] d'[[Estaos Xuníos]], conocíu como'l «[[Decanu]] de la [[ciencia ficción]]».

A Williamson débese-y el términu de [[terraformación]], qu'apaeció per primer vegada en [[1942]] nuna de les sos hestories publicaes na revista ''[[Astounding Science Fiction]]''.

== Biografía ==
Jack Williamson, nacíu nuna familia de [[Ranchu (vivienda)|rancheros]], pasó'l so niñez en [[Texas]] occidental, hasta qu'en [[1915]] la so familia emigró a Nuevu Méxicu pa volver a Texas al poco tiempu.

Williamson afayó la biblioteca local y utilizar pa educase. Asina afayó la mítica revista ''[[Amazing Stories (revista)|Amazing Stories]]'' y a los 20 años escribió la so primer hestoria.

Metanes nubes emocionales y creyendo que munches de les sos dolencies físiques podíen ser d'orixe sicosomáticu, Williamson someter a evaluación [[psiquiatría|psiquiátrica]] en [[1933]]. Asina consiguió resolver el conflictu qu'acarretaba ente razón y emoción. A partir d'esti periodu, les sos hestories adquieren un tonu más realista. 

Hacia l'añu [[1930]] Williamson yera un autor establecíu dientro del xéneru. Un adolescente [[Isaac Asimov]] recordaría años más tarde la so emoción cuando, en publicando la so primer novela, recibió una postal so felicitándo-y pola so llegada a la [[ciencia ficción]].

En [[1950]] graduar na [[Universidá d'El Portal]], en [[Nuevu Méxicu]].

En [[1975]] la [[SFWA]] nomar ''[[Premiu Gran Maestru Damon Knight Memorial|Gran Maestru]]'', siendo'l segundu autor, dempués de [[Robert A. Heinlein]], en recibir dichu honor.

Morrió'l [[10 de payares]] de [[2006]] a la edá 98 años.

== Obra ==

Williamson foi un escritor dedicáu al subxéneru de la ''[[space opera]]''. Magar ye ciertu qu'esti ye un xéneru menor, de cutiu acomuñáu colos adolescentes y el cine «de palombines», el so calidá lliteraria haber fechu sobresalir hasta ser consideráu unu de los grandes maestros del xéneru.

== Bibliografía ==
* 1933 ''[[Sangre dorao]]''. ''Golden Blood''. Traducida en 1992
* 1934 ''[[La lexón del espaciu]]''. ''The Legion of Space''. Orixinalmente publicada en llibru en 1937. Barcelona, Martínez Roca, 1976
* 1940 ''[[El fíu de la nueche]]''
* 1940 ''[[Más escuru de lo que pensáis]]''. ''Darker than you Think''. Barcelona, Orbis, 1985
* 1947 ''[[Los humanoides]]''. ''The Humanoids''. Méxicu, Novaro, 1966 y Ed. Fantaciencia, Buenos Aires, 1976
* 1951 ''[[La isla del dragón]]''. ''Dragon´s Island''. Barcelona, Martínez Roca, 1985
* 1953 ''[[La cúpula d'América]]''. ''Dome Around America''. Madrid, Vértiz, 1966
* 1954 ''[[Marinia]]'' (xuntu con [[Frederik Pohl]]). ''Undersea Quest''. Méxicu, Novaro, 1966
* 1955 ''[[Ponte ente estrelles]]'' (xuntu con [[James Y. Gunn]])
* 1956 ''[[Aventures sol mar]]'' (xuntu con [[Frederik Pohl]]). ''Undersea Fleet''. Méxicu, Novaro, 1970
* 1958 ''[[Ciudá somorguiada]]'' (xuntu con [[Frederik Pohl]]). ''Undersea City''. Méxicu, Novaro, 1968
* 1962 ''[[La Tierra a prueba]]''. ''The Trial of Terra''. Barcelona, Cenit, 1963
* 1988 ''[[El final de la Tierra]]''. ''Land's end''. Escritu con [[Frederik Pohl]]
* 2001 ''[[Terraformar la Tierra]]''. ''Terraforming Earth''
* 2005 ''[[El misteriu de Stonehenge]]''. ''The Stonehenge Gate''. Madrid, La factoría d'idees, 2008

== Premios ==
* 1975: Nomáu [[Premiu Gran Maestru Damon Knight Memorial|Gran Maestru]] pola Asociación d'Escritores de Ciencia Ficción d'América ([[SFWA]])
* 1985: [[Premiu Skylark]] pola so contribución a la ciencia ficción 
* 1988: [[Premiu Hugo]] de non ficción pola so autobiografía ''Wonder´s Child''
* 1994: Premiu Mundial de Fantasía pol llabor d'una vida *
1996: Incluyíu nel [[Salón de la Fama de la ciencia ficción]]
* 2001: [[Premiu Nébula]] de novela curtia por ''[[Terraformar la Tierra]]''
* 2001: [[Premiu Hugo]] de novela curtia por ''Terraformar la Tierra''
* 2002: [[Premiu John W. Campbell Memorial|John W. Campbell Memorial]] por ''Terraformar la Tierra''
* 2006: [[Premiu Heinlein]] poles sos destacaes obres de [[ciencia ficción dura]] y escritos téunicos sobre la [[esploración espacial]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
* {{sfhof|964|Jack Williamson}}
* Perfil y bibliografía de [http://www.sf-encyclopedia.com/entry/williamson_jack Jack Williamson] en ''[[The Encyclopedia of Science Fiction]]'' {{en}}
* {{isfdb nome}}
* Bibliografía de [http://www.fantasticfiction.co.uk/w/jack-williamson/ Jack Williamson] en ''Fantastic Fiction'' {{en}}
* Bibliografía n'español de [http://www.tercerafundacion.net/biblioteca/ver/persona/296 Jack Williamson] en ''La Tercer Fundación''
* {{gutenberg autor}} {{en}}
* [http://web.archive.org/web/http://orbita.starmedia.com/~conde_vargas/jwill.html El rei del Space Opera]

{{Alt+64}}

{{NF|1908|2006|Williamson, Jack}}


{{Tradubot|Jack Williamson}}

[[Categoría:Escritores d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Autores ganadores del premiu Nébula]]
[[Categoría:Autores ganadores del premiu Hugo]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>d77g16hxv5wzdpat07mj4ozu76p9acd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Talk show</title>
    <ns>0</ns>
    <id>95083</id>
    <revision>
      <id>3714376</id>
      <parentid>3602494</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:24:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16177" xml:space="preserve">{{referencies|t=20100918}}{{Copyedit|t=20170129073501}}
:''Pa la película peruana, vea [[Talk Show (película)]].''
[[Ficheru:Laura Bush on The Tonight Show.jpg|thumb|250px|Imaxe de ''[[The Tonight Show]]'', un programa d'alderique que combina entevistes con humor. Equí, el presentador ([[Jay Leno]]) charra cola ex primera dama estauxunidense, [[Laura Bush]].]]
Ye un programa d'alderique. Tou formatu de programa que s'acople a esta definición cabo, dende les entrevistes hasta los alderiques.
A los programes d'esti tipu que tienen llugar en redol a la medianueche denominar ''[[Late night show|programes del final de la nueche]]''.

== Programa d'entevistes ==
Los programa d'entrevistes son programes nos que los protagonistes, persones comunes y corrientes que nun pertenecen al mundu de la [[televisión]], son entrevistaes pol [[presentador]] con cuenta de dean testimoniu d'esperiencies personales que tán viviendo o vivieron en dalgún momentu de la so vida. Suelen ser temes rellacionaes con problemes sociales, familiares o sexuales que consiguen captar l'atención de los telespectadores porque apellen a los sos sentimientos ya inclusive munchos pueden sentise identificaos con dalgunos de los testimonios.

Nesti tipu de programes, por tanto, hai un contautu inmediatu ente'l presentador y les persones convidaes. Amás, en delles ocasiones tamién intervienen especialistes en diverses árees (psicólogos, abogaos, sociólogos) que pueden participar coles sos opiniones dende una perspeutiva más profesional según la tema tratada. Y a lo último, tantu'l públicu dende'l mesmu plató, como'l telespectadores al traviés del teléfonu, pueden intervenir opinando bien a favor del invitáu o rebatiendo lo qu'ésti diz. (Ésti sueli ser el casu de persones aludíes que caltienen dalgún tipu de rellación col invitáu entrevistáu y nun tán acordies con el so testimoniu).

== Orixe de los programa d'entevistes ==
L'orixe de los programa d'entrevistes remontar a los años 50 cuando n'[[EE. XX.]] apaecieron venceyaos a programar magacinos. Escontra finales de los 60 ''[[El show de Phil Donahue]]'' empezó un nuevu estilu nos medios, que consistía en compartir información interesante, cuestionar y ventilar cuestiones diverses. A finales de los años 70 y mientres los 80, esti enclín mover escontra les confesiones de celebridaes y la destrucción de tabús. Nos 90, lo que predominaba yera revelar secretos que nunca antes se cuntaron a otres persones.

Na actualidá, a cencielles trátase de rellatar vivencies personales dientro d'una temática prefijada que suel camudar en cada emisión del programa. Ente los programa d'entrevistes más esitosos tán ''[[The Oprah Winfrey Show]]'', ''[[The Tonight Show]]'', ''[[The Jerry Springer Show]]'' y ''Geraldo'' con [[Geraldo Rivera]].

== Programa d'entrevistes nel mundu hispanofalante ==

=== Arxentina ===
La diva [[Moria Casán]] destacar nos programes ''Amor y Moria'', ''La Nueche de Moria'' y ''Ente Moria y vos'', magar, históricamente, el programa d'alderique más importante d'esti país foi'l clásicu [[Susana Giménez (programa de televisión)|Susana Giménez]].
Hacia l'añu 2003 sumieron los programa d'entrevistes de la pantalla arxentina pa dar llugar a otros formatos.
&lt;ref&gt;[http://www.clarin.com/diario/2003/09/02/c-00301.htm Diariu Clarín &quot;El programa d'entrevistes dir ensin dicir adiós&quot;]&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Davidlettermannavy.jpg|thumb|200px|left|El presentador de programa d'entrevistes [[David Letterman]].]] En 2011 retorna'l formatu del programa d'alderique pero nesta oportunidá de la mano de l'actriz y presentadora [[Andrea Politti]] na Canal América col ciclu ''Los Unos y los Otros'' que va siguir al aire nel 2013 col so 3ª temporada.
Na actualidá va estrenar n'Arxentina al traviés de la web &quot;The Ian Scarlet Show&quot;.

=== Paraguay ===

La presentadora paraguaya [[Julia Bernabé]], de llarga trayeutoria en diverses emisores de radio y televisión

=== Uruguái ===

La presentadora uruguaya [[Victoria Rodríguez]], de llarga trayeutoria en diversos formatos televisivos, empecipia nel 2008 y con gran ésitu en [[Teledoce]], el ciclu ''Esta Boca ye Mio'', un programa d'alderiques sobre temes y casos d'actualidá nacional ya internacional, con un destacáu panel de figures conocíes nel país y una tribuna en vivu. Dichu programa caltener na actualidá y transita la so 6ª temporada.

=== Chile ===

En Chile esistieron dos programa d'entrevistes qu'algamaron ciertu ésitu: ''Cúntame'' con [[Paulina Nin de Cardona]] en [[Televisión Nacional de Chile|TVN]], nos años 1990, y, más apocayá, ''[[El Diariu d'Eva]]'' con [[Eva Gómez]] en [[Chilevisión]]. Unu que nun tuvo muncha audiencia foi ''[[Fale con Eli]]'' con [[Eli de Casu]] en TVN, n'unu de los múltiples intentos por reformular ''[[Bones Tardes Eli]]''.
Apocayá tuvo'l yá desapaecíu programa d'entrevistes de TVN ''[[Animal Nocherniegu]]'', col difuntu animador [[Felipe Camiroaga]].

=== Colombia ===
Ente los programa d'entrevistes más destacaos en Colombia ta'l Programa humorísticu [[The Suso's Show]] estrenáu pola canal de televisión llocal [[Telemedellín]] quien consiguió alta cuota de pantalla en bien pocu tiempu. Cuota de pantalla que se ve aumentada darréu cuando la Canal Privada [[RCN Televisión]] merca los derechos de tresmisión. Agora esta cola caracol Caracol.

=== España ===

N'[[España]], l'orixe d'esti tipu de programes atopar nos años 70, con programes como [[A xeitu]] (presentáu por [[Joaquín Soler Serrano]]) y más palantre en programes d'entrevistes y entevistes de los años 80 de [[TVE]] como ''[[Pela mañana (1987)|Pela mañana]]'' (del [[periodista]] [[Jesús Hermida]]), o ''[[El Programa de Hermida]]'' (1991-1992, Antena 3). Depués siguiólos ''[[Pasa la vida]]'', emitíu ente 1991 y 1996 y presentáu pola [[periodista]] [[María Teresa Campos]]. ''El Programa d'Ana'' (1994-1996), presentáu por [[Ana García Lozano]] y que llegó a les tardes de [[Tele 5]] nel branu de [[1996]] col títulu de ''Ana''. A esti programa, fuéron-y asocediendo otros similares en distintes cadenes de televisión hasta los que s'emiten anguaño (añu 2012), como podría ser ''[[¡Qué tiempu tan feliz!]]'' en [[Telecinco]].

El [[Late Show|programa del final de la nueche]] más reconocíu n'España foi'l de ''[[Buenafuente]]'', presentáu por [[Andreu Buenafuente]].

[[Na tuya o na mía]] ye un [[programa de televisión]] d'[[Entrevista periodística|entrevista]]s, producíu por [[Proamagna]] para [[La 1]] de [[TVE]]. Estrenóse'l 9 de setiembre de 2015. Emítese los miércoles y ta presentáu por [[Bertín Osborne]].

=== Estaos Xuníos ===

Ensin dala dulda el programa d'entrevistes más relevante del pueblu hispanu ye ''El Show de Cristina'', presentáu pola cubana [[Cristina Saralegui]]. El programa llegó a la so final por Univision dempués de 21 años al aire'l 1 de payares del 2010 pa tornar el 9 d'ochobre del 2011 pola cadena Telemundo con un show totalmente nuevu llamáu &quot;Pa, Lante Con Cristina&quot; el programa sale tolos Domingos por 2 hores a les 7/6c por Telemundo. Tamién los programes d'entrevistes de fala hispana más vistos dempués del ''show de cristina'' son [[Casu zarráu (programa de televisión)|Casu Zarráu]], [[¿Quien tien la Razón?]] y [[casos de familia]].

=== Méxicu ===
El primer programa d'alderique en Llatinoamérica tresmitíu totalmente en direuto ye Coses de la Vida, que n'ochobre del 2010 tornó a [[Tv Azteca]] conducíu por [[Rocío Sánchez Azuara]], el programa emitir de llunes a vienres a la 5 de la tarde por canal 13 y los sábados ufierta programes especiales.

=== Perú ===
El primer programa realizáu nesti formatu foi ''Fueu cruzao'', un programa d'alderique, so la conducción d'Eduardo Guzmán y Mariella Balbi. Magar que'l so oxetivu foi n'aldericar temes polítiques colos [[panel|panelistas]], col tiempu'l programa emplegó temes provocatibles cola farándula; los sos competidores emplegaron lo mesmo, averándose a un programa de [[telerrealidad]].&lt;ref name=&quot;talkshow&quot;&gt;{{cita web |url=http://elcomercio.pe/tvmas/television/yá-son-hestoria-10talk-shows-inolvidables-tv-peruana-noticia-706203 |títulu=Yá son hestoria: los 10 programes d'entrevistes inolvidables de la TV peruana |editorial=El Comerciu}}&lt;/ref&gt;

Nel añu 2000 llegó al so máximu interés, tresmitiendo selmanalmente 83 hores selmanales, de les cualos 34 hores fueron de dos programes de [[Laura Bozzo]]: ''[[Laura n'América]]'' y ''Intimidaes''.&lt;ref name=&quot;librobuendía&quot;&gt;{{Cita Harvard |Cala Buendía |2014 |pp=55-65}}&lt;/ref&gt; Otru conductores tamién dieron espaciu a los talk show; nesi ralu, participaron Mónica Chang, Jorge Henderson, Jaime Lértora, [[Mónica Zevallos]] y Maritza Espinoza. Nos los últimos años, colos espacios de Laura Borlini (2006) y [[Laura Huarcayo]] (2007) la mira nun foi significativa.&lt;ref name=&quot;talkshow&quot;/&gt; Nel 2005, cola presentación de la secuencia &quot;Llíos de vecines&quot; onde condució Huarcayo en ''Lima Llimón'', [[Carlos Alcántara Vilar|Carlos Alcántara]] arrenunció con insultos en plenu actu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://elcomercio.pe/tvmas/television/10-momentos-mas-tirantes-television-peruana-noticia-716511 |títulu=Los 10 momentos más tirantes de la televisión peruana |editorial=El Comerciu |fechaaccesu=30 de xineru de 2015}}&lt;/ref&gt; El regresu de los formatos de los diálogos foi cola emisión d'[[El francotirador (programa de TV)|El francotirador]] en Llatina.

Dempués que [[Vladimiro Montesinos]] alministrara'l poder social de la [[prensa chicha]], tamién pudo xestionar los venceyos de Laura Bozzo p'atender les necesidaes de los televidentes. Nel 2013, el Procurador Anticorrupción de Perú, Julio Arvizu prindó parte de les ganancies sobre'l supuestu alcuerdu espublizáu nos [[vladivideos]]. &quot;[Bozzo] desenvolvió métodos denominaos ‘[[control mental|psicosociales]]’ que funcionen como esviadures d'atención pública sobre los problemes reales d'esi país&quot;, complementu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.zocalo.com.mx/seccion/articulo/rede-de-corrupcion-favorecio-a-bozzo-1380698939 |títulu=Red de corrupción favoreció a Bozzo |editorial=Zócalo |fechaaccesu=30 de xineru de 2015}}&lt;/ref&gt; La periodista Carmen Aristegui, quien s'encargó de entevistar col Procurador, comparó como &quot;hestoria criminal&quot; de la presentadora qu'afaló la indignación cola llegada del formatu a tierres mexicanes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://laprensa.peru.com/espectaculos/noticia-carmen-aristegui-recuérdalu-laura-bozzo-la so-relacion-vladimiro-montesinos-13436 |títulu=Carmen Aristegui recuérdalu a Laura Bozzo la so rellación con Vladimiro Montesinos |editorial=La Prensa Perú |fechaaccesu=30 de xineru de 2015}}&lt;/ref&gt;

=== Nicaragua ===

Nel añu 2001 naz en Nicaragua el programa ''Margarita te voi cuntar'' cola molición d'Alejandro y Margarita Pasos d'utilizar la so esperiencia en comunicación y producción pa crear un espaciu entreteníu en Nicaragua, qu'al empar tuviera un altu valor moral y emocional y que coles mesmes llograra motivar a les persones a ser meyores acaldía.

L'añu 2007 rompió les llendes xeográfiques pal programa, y Margarita Te Voi Cuntar llegó a la televisión hispana de los Estaos Xuníos, siendo tresmitíu nes ciudaes de Miami, Nueva York y Puertu Ricu al traviés de CaribeVisión, el nuevu y ambiciosa canal de televisión abierta que promete ser una refrescante nueva alternativa pa los hispanos nos Estaos Xuníos.

Nel añu 2010 foi premiáu en Nicaragua, como meyor programa del añu, el programa foi tresmitíu en países como Nicaragua por Canal 10, n'EEXX por CentroamericaTV y Vasallu Vision y en Panamá por RCM Television Canal 21.

El programa llegó a la so final nel añu 2012, anguaño en Nicaragua nun esisten programes con esti formatu.

=== Panamá ===

En Panamá na década de los 90 empezar a producir los primeros espacios d'esti tipu de conteníu. Unu de los primeres foi &quot;ENTE NÓS&quot; que conducía la periodista Maribel Cuervu de Parés nes pantalles de TVN Canal 2. Foi emitíu ente 1991 y 1992 toles tardes. Tratábense gran variedá de temes que diben dende maltratu domésticu, apaiciones de la virxe, y tou tipu de conteníos qu'afectaren a la sociedá. A pesar de ser bastante popular sale del aire por diferencies ente la periodista Cuervu y la canal.

Depués siguiéronse produciendo programes d'entevistes pero non diarios. TVN produció por casi una década'l programa &quot;MOCEDÁ&quot; so la conducción del periodista Ricardo Samaniego. El formatu yera'l típicu programa d'entrevistes sobre temes xenerales y entevistes a artistes tantu nacionales como internacionales. La variante yera que'l so conductor Ricardo non escontra les entrugues nin cuestionaba a los sos invitaos sinón el públicu qu'asistía a les distintes emisiones, que taba conformáu por mozu, convidar a universidaes y escueles pa participar. N'ocasiones especiales el programa tresmitióse totalmente en direuto n'esteriores dende barrios de la capital o ciudaes del interior del país. Tamién la so tresmisión nun foi diaria. Solamente tresmitíase una vegada al mes. Sale del aire en 1999 cuando'l so presentador Samaniego foi atopáu muertu nel so apartamentu. Nunca s'esclariaron les causes de la so muerte, presumir suicidiu. Foi una de les noticies más atanantes de 1,999 nel país.

En 1996 Telemetro llanza al aire'l popular programa &quot;DE MUYERES&quot;. Yera tamién un programa d'entrevistes que tocaba temes variaes. A pesar del títulu trataba tou tipu de temes qu'interesaben tantu a muyeres como a homes. Foi conducíu nos sos entamos poles presentadores: Cercu Villarreal, Minghtoy Giro, Lucy Molinar y Cibeles de Freitas. Depués nuna segunda etapa quédase solamente Estella Villarreal y entra a acompañala'l periodista Carlos Arosemena. Ye equí onde se-y camuda'l nome a “DE MUYERES Y DE TOO”. Col pasu de los años llegó a conducir el programa la reconocida periodista Jenya Nenzen, y na so última etapa la presentadora Karen Chalmers y nel so últimu añu integrar xunto a Karen el periodista Ángel Sierra. El programa caltener al aire hasta l'añu 2004. La so emisión namái foi selmanal y nel 2004 convertir a una edición mensual.

En 1997 TVN saca pa competir contra “DE MUYERES” el programa ¿QUÈ OPINES? Esti formatu permaneció al aire hasta l'añu 2000. La so emisión foi tamién selmanal, y presentar la periodista Lucy Molinar al abandonar la so competencia en Telemetro. Foi un programa bastante polémicu poles crítiques escontra la manera de conducción de Molinar qu'en repitíes ocasiones nun dexaba falar a les sos panelistas y ella opinaba sobre la tema a tratar y mandaba a callar a los invitaos. Los sos críticos dicíen que'l programa deber de llamar ¿QUÈ OPINA LUCY?

Cola salida del aire en Telemetro del programa “DE MUYERES” nel 2004, dexar de producir programes d'entrevistes nel país. Nun foi hasta'l 10 de mayu del 2010 cuando sale al aire la emisión llamada &quot;EN DIRECTU CON KAREN&quot; conducíu pola ex-presentadora de &quot;DE MUYERES&quot;: Karen Chalmers, quien hasta entós yera co-presentadora de la revista matutina: &quot;LA TO MAÑANA&quot;. El programa tresmitir en direuto a les 4:00 de la tarde, pa depués ser camudáu d'horariu a les 11:00 de la mañana tamién en vivu. Cola llegada del 2011 dexar de producir y &quot;EN DIRECTU CON KAREN&quot; tresformar nun segmentu de &quot;LA TO MAÑANA&quot; tornando Karen a la edición mañanera.

=== Venezuela ===

En Venezuela, estrenáronse dellos programes d'entrevistes, tales como ''¿Cuál ye la solución?'', ''Muyeres con hestories'' y ''Homes tamién'', toes elles producciones de la canal Venevisión, canal que produció programes similares pa Univision nos Estaos Xuníos, como ''¿Quien tien la razón?'', 'Casos de familia'', ''Marta Susana y veredictu final'' los cualos son tresmitíu por Venevisión Plus.

Depués, [[Televen]] llanza'l 14 de febreru'l programa d'entrevistes ''[[Díxose]]'' a les 18:00 conducíu por Monica Fernandez.


== Referencies ==
{{llistaref}}


{{Tradubot|Talk show}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Televisión]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>aew0eao6msd7lpvy93j621eh179tz7x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Orquesta</title>
    <ns>0</ns>
    <id>95165</id>
    <revision>
      <id>3714354</id>
      <parentid>3617620</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:21:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6567" xml:space="preserve">{{referencies|t=20120503|grupu musical}}
[[Ficheru:Orchestra.jpg|thumb|Orquesta]]
La pallabra '''orquesta''' procede del [[idioma griegu|griegu]] ορχήστρα, ''orchestra'' y significa ''llugar pa danzar''.

Esta definición remóntase alredor del [[sieglu V e.C.|sieglu V&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]], cuando les representaciones efectuar en [[teatros]] al campu, onde en Roma llamábense [[anfiteatros]]. Frente del área principal d'actuación había un espaciu pa los [[cantantes]], [[Baillarín|baillarinos]] y [[instrumentu musical|instrumentos]]. Esti espaciu yera llamáu ''orquesta''. Anguaño, el términu referir a un conxuntu de instrumentos musicales y de los músicos que los toquen o executen, sía cual seya'l xéneru musical qu'interpreten (clásica, tropical, moderna, etc.).

== Desenvolvimientu de la orquesta ==
Primeramente taba alcordáu que la orquesta taría formada por: 
* ''[[Instrumentu de cuerda Cuerdes]]:'' ocho [[violín|violinos]], trés [[viola|violes]], dos [[violonchelu|violonchelos]], un [[contrabaxu]] y un [[clavecín]] opcional.
* ''[[Instrumentu de vientu madera|Vientu-madera]]:'' dos [[flauta traversa|flautes]], dos [[oboe]]s y un [[fagó]]. Los oboes y flautes yeren tocaos polos mesmos músicos, polo que nun había coesistencia sonora de los cuatro voces. 
* ''[[Instrumentu de vientu-metal|Vientu-metal]]:'' dos [[trompeta|trompetes]] y dos [[trompa (instrumentu musical)|trompes]].
* ''[[Instrumentu de percusión|Percusión]]:'' dos [[timbal de concierto|timbales]].

[[Mozart]] y [[Haydn]] fixeron cambeos na estructura de la orquesta: la introducción de dos clarinetes por influencia de [[Johann Stamitz]] en viendo la Orquesta de [[Mannheim]], la introducción d'un segundu fagó o, en Don Giovanni de [[Mozart]], un trombón, que yera tocáu pel segundu trompa (esto ye, nun coesistíen los dos trompes xuntu col trombón).

Hacia l'añu [[1800]] la orquesta creció y dispúnxose de la siguiente forma:
* ''[[Instrumentu de cuerda Cuerdes]]:'' venti [[violín|violinos]], ocho [[viola|violes]], ocho [[violonchelu|violonchelos]], cuatro [[contrabaxu|contrabaxos]].
* ''[[Instrumentu de vientu madera|Vientu-madera]]:'' dos [[flauta traversa|flautes]], dos [[oboe]]s, dos [[clarinete]]s y dos [[fagó]]es.
* ''[[Instrumentu de vientu-metal|Vientu-metal]]:'' dos [[trompeta|trompetes]], y cuatro [[trompa (instrumentu musical)|trompes]]. Los trombones añediríense pasu ente pasu con Beethoven, que llegó a usar trés nes Sinfoníes N° 5, N° 6 y N° 9.
* ''[[Instrumentu de percusión|Percusión]]:'' dos [[timbal de concierto|timbales]].

Mientres el [[sieglu XIX]] la orquesta espandióse descomanadamente, [[Beethoven]] foi quien siguió esta meyora na crecedera orquestal. En ''Cuerdes'' aumentando'l númberu de tolos instrumentos, en ''Maderes'' introduciendo'l [[flautín]], el [[contrafagot]], n'ocasiones un [[corno inglés]] y delles variantes de clarinete, en ''Metales'' afitó definitivamente l'usu de [[trompeta|trompetes]], empezó a utilizar [[trombón|trombones]] y encamentó l'usu de la [[tuba]] y en ''Percusión'' amplió'l númberu de los dos [[timbal de concierto|timbales]] clasicistes a cuatro o hasta cinco, ya introdució el [[bombu]], los [[platillos|platos]] y el [[triángulu (instrumentu musical)|triángulu]] ([[Haydn]] yá introduxera estos dos últimos, [[platillos|platos]], [[triángulu (instrumentu musical)|triángulu]], y el [[contrafagot]], en poques ocasiones). A mediaos del sieglu, desenvolvióse'l siguiente agrupamientu:
* ''[[seición de cuerdes Cuerdes]]:'' trenta [[violín|violinos]], dolce [[viola|violes]], diez [[violonchelu|violonchelos]], ocho [[contrabaxu|contrabaxos]], un [[pianu]] y un [[arpa]].
* ''[[Instrumentu de vientu madera|Vientu-madera]]:'' un [[flautín]], dos [[flauta traversa|flautes]], dos [[oboe]]s, un [[corno inglés]], dos [[clarinete]]s, un [[clarinete baxu]], dos [[fagó]]es y un [[contrafagot]].
* ''[[Instrumentu de vientu-metal|Vientu-metal]]:'' trés [[trompeta|trompetes]], cuatro [[trompa (instrumentu musical)|trompes]], trés [[trombón|trombones]] y una [[tuba]].
* ''[[Instrumentu de percusión|Percusión]]:'' cuatro [[timbal de concierto|timbales]] y otros [[instrumentos de percusión]], dependiendo de la composición.

[[Richard Wagner]] añedió la [[tuba Wagner|tuba wagneriana]] (de soníu similar al de la trompa pero con una octava más baxa).

Nel [[sieglu XX]], el compositores escribieron pa orquestes d'inmensu tamañu, incluyendo seis timbales, ocho trompes, cuatro trompetes, cuatro trombones, dos tubas, dos arpes, presencia extra de maderes, [[celesta]], más percusión y más cuerdes, pa permediar la totalidá del conxuntu tímbrico.

== Tipos d'orquesta ==
Mientres esti sieglu, la orquesta de cámara esperimentó un creciente impulsu anovada.
Hai distintos tipos d'orquestes.
* [[Orquesta sinfónica]] 
* [[Orquesta de cámara]]
* Orquesta nueva: Ye aquella na que los integrantes son estudiantes de la carrera de música nel Conservatoriu o n'academies privaes. Suel haber una en cada capital de provincia importante o nes rexones. En munches ocasiones, estes orquestes sirven, pa los sos miembros, d'antoxana a una orquesta sinfónica profesional.
* Orquesta qu'utiliza una familia de instrumentos: [[orquesta de cuerdes]], orquesta de vientos, orquesta de metales, orquesta de percusión.
* Orquesta qu'utiliza delles families de instrumentos: [[Banda de música|orquesta de vientu y percusión]] (o ''banda de música''), [[Banda sinfónica|orquesta de vientu, percusión y dellos instrumentos de cuerda]] (o ''banda sinfónica'').

Tamién se denomina ''orquesta'' a otros conxuntos instrumentales de música popular, de baille, de jazz, siempres que tengan un númberu considerable de miembros.

== Ver tamién ==
* [[Orquestación]]
* [[Foso d'orquesta]]

== Bibliografía ==
* Marcello Sorce Keller. «L'orchestra come metafora: riflessioni (anche un po' divaganti) a partire da Gino Bartali» en ''Musica/Realtà, 92'':67-88, Luglio 2010.

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commons|nome=Category:Concerts in art|etiqueta=Conciertos nel arte}}
{{commons|nome=Category:Chamber concerts|etiqueta=Conciertos de música de cámara}}
{{commons|nome=Category:Classical concerts|etiqueta=Conciertos de música clásica}}
* [http://www.el-atril.com/orquesta/La%20orquesta.htm La orquesta]
* [http://jonde.mcu.es/ Nueva Orquesta Nacional d'España]

{{Tradubot|Orquesta}}
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Orquestes|Orquestes]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>pp5g8bbdhhj80olq1eb90o3rjxamwok</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Helicópteru</title>
    <ns>0</ns>
    <id>95327</id>
    <revision>
      <id>3714305</id>
      <parentid>3706543</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:15:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35194" xml:space="preserve">{{referencies adicionales|t=20161016155135}}
{{Vehículu}}
Un '''helicópteru''' ye una [[aeronave]] que ye [[sustentación|sofitada]] y [[propulsión|propulsada]] por unu o más [[rotor d'helicópteru|rotores]] [[horizontal]]es, cada unu formáu por dos o más palas. Los helicópteros tán clasificaos como [[aeronave de nales xiratories|aeronaves de nales xiratories]], pa estremalos de les [[aeronave de nala fixa|aeronaves de nala fixa]], porque los helicópteros crean sustentación coles palas que rotan alredor d'una exa vertical. La pallabra «helicópteru» deriva del términu [[idioma francés|francés]] ''hélicoptère'', acuñáu pol pioneru de l'aviación [[Gustave Ponton d'Amécourt]] en [[1863]] a partir de les pallabra [[idioma griegu|griega]] ελικόπτερος, ''helix/helik-'' ([[héliz (dispositivu)|héliz]]) y ''pteron'' ([[Nala (aeronáutica)|nala]]).&lt;ref&gt;[http://www.etymonline.com/index.php?term=helicopter «helicopter.»] ''Online Etymology Dictionary''. Consultáu'l 28 de payares de 2007.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Cottez 1980, p. 181.&lt;/ref&gt;

La principal ventaya de los helicópteros vien dada pol rotor, qu'apurre sustentación ensin que l'aeronave tea moviéndose. Esto dexa realizar [[despegue]]s y [[aterrizaxe]]s verticales ensin necesidá de pista. Por esta razón, los helicópteros úsense de cutiu en zones congestionadas o aisllaes onde los aviones nun pueden desapegar o aterrizar. La sustentación del rotor tamién fai posible que l'helicópteru pueda caltenese volando nuna zona de forma muncho más eficiente de la que podría otra aeronave [[VTOL]] (de despegue y aterrizaxe verticales), y pudiendo realizar xeres qu'una aeronave de nala fixa nun podría.

El primer despegue y aterrizaxe vertical controláu ye méritu del inventor arxentín [[Raúl Pateres de Pescara]], quien, el 21 de febreru de 1920, patentó n'España'l so diseñu d'helicópteru con palas contrarrotativas. Foi'l primera autogiro capaz de ser controláu en vuelu, a diferencia de los sos antecesores que nun tuvieron utilidá práutica por sufrir de vibraciones y xiros desafranaos a pocu de desapegar. [[Raúl Pateres de Pescara]] foi tamién pioneru nel usu de l'[[autorrotación]] p'aterrizaxes seguros ante una avería del helicópteru.

Darréu la primer aeronave capaz de desapegar, con prelanzador y téunica de saltu, casi en vertical y dende un portaviones foi'l [[autogiro]], inventáu pol inxenieru de caminos [[España|español]] [[Juan de la Cierva]], polo que'l autogiro foi l'embrión o l'eslabón necesariu hasta llegar al helicópteru y la tresmisión del motor y control coleutivu de palas escurríu por Igor Sikorsky. Los primeros helicópteros pagaron patente y derechos d'usu del rotor articuláu, orixinal del inxenieru español. Tamién se tomaron idees del xeniu [[Italia|italianu]] [[Leonardo da Vinci]], pero l'inventor del primer helicópteru pilotáu y motorizado foi'l [[Eslovaquia|eslovacu]] [[Jan Bahyl]]. El primer aparatu controlable totalmente en vuelu y producíu en cadena foi fabricáu por [[Igor Sikorsky]] en [[1942]].

Comparáu con otros tipos d'aeronave como l'avión, l'helicópteru ye muncho más complexu, tien un mayor costu de fabricación, usu y caltenimientu, ye relativamente lentu, tien menos autonomía de vuelu y menor capacidá de carga. Sicasí, toes estes desventaxes vense compensaes por otres de les sos carauterístiques, como'l so gran maniobrabilidad y la capacidá de caltenese estáticu nel aire, xirar sobre sí mesmu y desapegar y aterrizar verticalmente. Si nun se consideren aspeutos tales como la posibilidá de repostaxe o les llimitaciones de carga y d'altitú, un helicópteru puede viaxar a cualquier llugar y aterrizar en cualquier sitiu que tenga l'abonda superficie (dos veces la ocupada pol aparatu).

== Historia ==
=== Los oríxenes ===
[[Ficheru:Leonardo helicopter.JPG|thumb|Máquina voladora de [[Leonardo da Vinci]].]]

Cerca del añu 400 e.C. , los chinos diseñaron un «[[Taketombo|trompu volador]]», xuguete que consistía nuna vara con una héliz acoplada a un estremu que s'alzaba al ser xirada rápido ente les manes; sería'l primer antecedente del fundamentu del helicópteru.

Hacia l'añu [[1490]], [[Leonardo da Vinci]] foi la primer persona que diseñó y dibuxó nunos bocetos un artefautu volador con un rotor helicoidal, pero hasta la invención del avión motorizado nel sieglu XX nun s'empecipiaron los esfuercios empobinaos a llograr una aeronave d'esti tipu. El primer vuelu d'un helicópteru medianamente controlable foi realizáu pol [[Arxentina|arxentín]] [[Raúl Pateres de Pescara]] en [[1916]] en [[Buenos Aires]], [[Arxentina]].&lt;ref&gt;[http://rotored.arc.nasa.gov/timeline/longAgo.html Rotorcraft timeline: ''A Long Time Ago''.] [[National Aeronautics and Space Administration]] (NASA). Consultáu'l 16 d'ochobre de 2016. &lt;/ref&gt; Persones como [[Jan Bahyl]], [[Enrico Forlanini]], [[Oszkár Asbóth]], [[Etienne Oehmichen]], [[Louis Charles Breguet|Louis Breguet]], [[Paul Cornu]], [[Emile Berliner]], [[Ogneslav Kostovic]], [[Federico Canteru Villamil|Federico Canteru]], [[Angel Luciano Contreras]], [[Stepanovic Sikorsky|Stepanovic]] y [[Igor Sikorsky]] desenvolvieron esti tipu d'aparatu, a partir del autogiro de [[Juan de la Cierva y Codorníu|Juan de la Cierva]], inventáu en [[1923]]. En 1931 los inxenieros aeronáuticos [[URSS|soviéticos]] Boris Yuriev y Alexei Cheremukhin empezaron los sos esperimentos col helicópteru TsAGI 1-EA, el primer aparatu conocíu con un rotor simple, que algamó una altitú de 605 metros el [[14 d'agostu]] de [[1932]], con Cheremukhin nos controles.

=== Primeros tiempos ===
[[Ficheru:Elicottero sperimentale Enrico Forlanini 1877 Museo scienza e tecnologia Milano.jpg|thumb|Helicópteru esperimental d'[[Enrico Forlanini]] de 1877, exhibíu nel [[Muséu Nacional de la Ciencia y la Teunoloxía Leonardo da Vinci]] de Milán.]]

[[Ficheru:Oemichen2.jpg|thumb|Oehmichen N°2 1922.]]
[[Ficheru:Bits &amp; Pieces - BP374 - Test flight of Pescara's helicopter - 1922 - EYE FLM7760 - OB105716.ogv|thumb|Cine mudu. Prueba en vuelodes d'un helicópteru Pescara 2R de y para [[Raúl Pateres Pescara]] nel aeropuertu [[Issy-les-Moulineaux]], París, 1922. [[EYE Film Institute Netherlands]].]]
[[Ficheru:Flettner 282 airborne.jpg|thumb|left|[[Flettner FL 282 Kolibri]].]]

L'[[Alemaña nazi]] usó l'helicópteru a pequeña escala mientres la [[Segunda Guerra Mundial]]. Modelos como'l [[Flettner FL 282 Kolibri]] fueron usaos nel [[Mar Mediterraneu]]. La producción en masa del [[Sikorsky XR-4]] empezó en mayu de [[1942]] gracies a l'[[armada de los Estaos Xuníos]]. L'aparatu foi usáu pa operaciones de rescate en [[Birmania]]. Tamién foi utilizáu pola [[Royal Air Force]]. La primer unidá británica en ser fornida con helicópteros foi la escuela d'entrenamientu pa Helicópteros (''Helicopter Training School'', n'[[idioma inglés|inglés]]) constituyida en xineru de [[1945]] en Andover, con nueve helicópteros [[Sikorsky R-4B Hoverfly I]].

El [[Bell 47]], diseñáu por [[Arthur Young]], convertir nel primer helicópteru en ser autorizáu pa usu civil (mayu de [[1946]]) nos Estaos Xuníos y venti años más tarde el [[Bell 206]] aportó a el más esitosu helicópteru comercial fabricáu y el que más récores industriales estableció y rompió.

Los helicópteros capaces de realizar un entamo estable de forma fiable fueron desenvueltos décades más tarde que l'[[avión de nales fixes]]. Esto debió en gran parte a la mayor necesidá de potencia nel motor de los primeres al respeutive de los segundos (Sikorsky, por casu, retrasó les sos investigaciones nos helicópteros a la espera de qu'hubiera meyores motores disponibles nel mercáu). Les meyores en combustibles y motores mientres la primer metá del sieglu XX fueron un factor decisivu nel desenvolvimientu de los helicópteros. L'apaición de los motores de turboeje na segunda metá del sieglu XX condució al desenvolvimientu d'helicópteros más rápidos, mayores y capaces de volar a mayor altor. Estos motores usar na gran mayoría de los helicópteros sacante, dacuando, en modelos pequeños o con un costu de fabricación bien baxu.

== Usos ==
Por cuenta de les carauterístiques operatives del helicópteru —capacidá pa desapegar y aterrizar verticalmente, caltenese volando nun mesmu sitiu por llargos periodos de tiempu, según les capacidaes de manexu en condiciones a baxes [[velocidá aérodinámica|velocidaes]]— foi escoyíu pa llevar a cabo tarea qu'enantes nun yera posible realizales con otres aeronaves, o que faelo dende tierra resultaba bien lentu, complicáu y costosu. Anguaño, los principales usos del helicópteru inclúin [[tresporte]], [[grúa volante|construcción]], [[Llucha aérea contra'l fueu|llucha contra'l fueu]], [[busca y rescate]], [[helicópteru militar|usos militares]] o vixilancia.

&lt;center&gt;&lt;gallery perrow=6&gt;
Bell 47-OH-13 inflight bw.jpg|[[Bell 47]].
Ficheru:Sikorsky Skycrane carrying house bw.jpg|[[Grúa volante]] [[Sikorsky S-64]] tresportando una casa prefabricada.
Ficheru:Kfd-205-N408KC-050428-26cr.jpg|[[Bell 204/205|Bell 205]] d'un departamentu de quemes de [[California]] llanzando enagua sobre un fueu.
Ficheru:westland apache wah-64d longbow zj206 arp.jpg|[[Helicópteru d'ataque]] [[Westland WAH-64 Apache]].
Ficheru:HH-65C Dolphin.jpg|Helicópteru [[HH-65 Dolphin]] faciendo una demostración de [[busca y rescate|rescate]].
Ficheru:REGA-openphotonet PICT2049.jpg|[[Eurocopter EC 145]] d'evacuación médica.
&lt;/gallery&gt;&lt;/center&gt;

Dalgunos de los otros usos de los helicópteros son:

* [[Fotografía aérea]];
* [[Videu|Videografía aérea]];
* [[Captación electrónica de noticies]];
* [[Sismoloxía de reflexón]];
* [[Turismu]] o [[Diversión|recreación]].

== Carauterístiques de diseñu ==

=== Rotor ===
{{AP|Rotor d'helicópteru}}
{{VT|Rotor de cola}}

[[Ficheru:RAN squirrel helicopter at melb GP 08.jpg|thumb|[[Eurocopter Ecureuil|Ecureuil]], un helicópteru cola típica configuración [[rotor principal]] y [[rotor de cola]].]]
[[Ficheru:Spanish Army Chinook.jpg|thumb|[[CH-47 Chinook]], un helicópteru con [[rotor en tándem]].]]
[[Ficheru:KamowK32A.jpg|thumb|[[Kamov Ka-32]], un helicópteru de [[rotor coaxial]].]]

A estos inxenios tamién los conoz como aeronaves de nales xiratories, yá que les palas del rotor tienen una forma aerodinámica igual que les [[Nala (aeronáutica)|nales]] d'un avión, esto ye, curvadas formando una elevación na parte cimera, y llises o inclusive daqué cóncaves na parte inferior ([[perfil alar]]). Esta forma fai que cuando la nala corta l'aire xenérese [[sustentación]] por aciu la diferencia de presión atmosférica, al provocar esa combadura un vacíu na parte inferior. El fluyíu bástiase sobre la parte inferior de la nala xiratoria y realiza fuercia d'emburrie escontra riba. Dicha fuercia treslladar por a lo llargo del planu, que alza al helicópteru. La velocidá del rotor principal ye constante, de normal ronda les 100 revoluciones per minutu na mayoría de los modelos. Lo que fai qu'un helicópteru xuba o baxe ye la variación nel [[ángulu d'ataque]] que se da a les palas del rotor: a mayor enclín, mayor sustentación y viceversa. Y lo que dexa'l so movimientu llateral, modificar esi ángulu d'ataque en ciertos sectores del discu según vaigan pasando les palas por él.

Una vegada nel aire, l'helicópteru tiende a dar vueltes sobre la so exa vertical en sentíu contrariu al xiru del rotor principal gracies al efeuto [[par motor]]. Pol principiu d'aición-reaición, yá que el rotor xira escontra un determináu sentíu, va provocar que'l fuselaje xire en direición opuesta en cuando dexe de tocar el suelu. Esi ye'l motivu pol que munches aeronaves de nales xiratories lleven na so parte posterior un pequeñu rotor, denomináu [[rotor de cola]] o rotor antipar. Esta pequeña héliz disponer de forma vertical, ye propulsada por aciu tresmisión mecánica polos motores, y compensa col so emburrie l'enclín a xirar del fuselaje en direición contraria a la so rotor, mantieniéndolo estable. Dichu rotor de cola asitiar nel estremu d'un llargueru de dellos metros de llargor, pa compensar el so pequeñu tamañu col efeutu &quot;brazu de [[palanca]]&quot;, qu'aumenta la fuercia qu'exerz sobre'l fuselaje al alloñar el puntu de fuercia (rotor antipar) y el fulcru (raigañu del botalón o llargueru de cola).

Otru sistema d'última xeneración pa estes aeronaves denominar [[NOTAR]], acrónimu del inglés NON TAil Rotor, o ensin rotor de cola. Esti sistema foi escurríu en reparando la peligrosa delicadeza del rotor antipar, yá que cualquier dañu que recibiera causaría la perda de l'aeronave. Por casu, el rotor principal d'un helicópteru d'ataque puede soportar grandes cantidaes de dañu, baltar árboles pequeños, o inclusive cables, pero'l rotor de cola ye bien delicáu. Tamién asocedieron numberosos accidentes al cutilo con estructures en maniobres en llugares zarraos.

Con esto en mente, pa esaniciar el rotor convencional de cola y el so delicáu pero esencial funcionamientu, escurrióse'l sistema NOTAR. Los motores faen xirar de forma mecánica una turbina o compresor, qu'absuerbe aire por unes ranuras dispuestes nel raigañu del llargueru de cola. Dichu aire ye espulsáu a presión por unes ranuras llaterales del botalón de cola, qu'aprovechen por aciu l'efeutu Coanda la corriente descendiente que provién del rotor principal pa xenerar cierta fuercia antipar, y pol mesmu estremu del llargueru, por un difusor d'aire a presión. Al igual qu'antes, esti difusor aprovecha tamién l'efeutu brazu de [[palanca]] pa multiplicar la so fuercia impulsora antipar.

Non toos siguen esta configuración, yá que hai helicópteros que nun tienen rotor de cola. Estos tienen dos rotores principales, dispuestos de forma [[rotores coaxiales|coaxial]], [[rotores en tándem|en tándem]] o [[rotores enxareyaos|enxareyaos]]. Nesti casu, dambos rotores xiren en direiciones opuestes, de forma que la fuercia de par xenerada per caúnu compénsase, resalvando'l rotor de cola.

=== Movimientu ===
El rotor principal non solo sirve pa caltener l'helicópteru nel aire (estacionariu), según p'alzalo o baxar, sinón tamién pa impulsalo escontra alantre o escontra tras, escontra los llaos o en cualesquier otra direición. Esto consíguese por aciu un mecanismu complexu que fai variar l'ángulu d'incidencia (enclín) de les palas del rotor principal dependiendo de la so posición.

Imaxinemos un rotor, que xira a la derecha con velocidá constante. Si toles palas tienen el mesmu ángulu d'incidencia (30º por casu), l'helicópteru empieza a xubir hasta que se queda n'estacionariu. Les palas tienen mientres tol percorríu de los 360°, el mesmu ángulu y l'helicópteru caltener nel mesmu sitiu.

Si faemos que les palas, namái al pasar pol sector 0º a 180° aumenten llixeramente'l so ángulu d'incidencia y depués vuelvan al so enclín orixinal, l'emburrie del rotor va ser mayor nel sector de 0º a 180° y l'helicópteru en cuenta de caltenese paráu, tiende a inclinase escontra alantre, yá que por efeutu giroscópico la resultante apaez aplicada 90° escontra'l sentíu de rotación produciendo asina que l'emburrie total realizar de manera inclinada pudiendo mover n'aparatu en función del cosenu del ángulu del vector de la traición de les palas del helicópteru. Si les palas aumenten l'ángulu d'incidencia nel sector de 270º a 90º, l'emburrie va ser mayor pela parte trasera y l'helicópteru tiende a inclinase escontra la derecha, al igual que nel casu anterior por efeutu giroscópico.

Nestes aeronaves, el pilotu tien control sobre tres mandos principales, o cuatro nes más antigües, que son:

Mandu Coleutivu: ye una palanca con forma de frenu de mano d'automóvil, asitiada a la izquierda del pilotu y remanada con esa mano. Esti control aumenta l'ángulu d'ataque de les nales, toes coles mesmes, faciendo que la sustentación aumente, dexando al helicópteru movese nel planu vertical.

Mandu Cíclicu: ye una palanca d'aviación que'l pilotu remana cola so mano derecha, y como s'esplica darréu con más detalle, camuda de forma cíclica l'ángulu d'ataque de les palas según na zona de camín del rotor nel que s'atopen, dexando a l'aeronave movese en toes direiciones del planu horizontal.

Pedales: los pedales controlen el rotor de cola, dexando a l'aeronave xirar 360° cuando ta estáticu. Esti pequeñu rotor compensa l'efeutu antipar del rotor principal, calteniendo estable la máquina.

Palanca de gases: ye un mandu asitiáu na palanca del cíclicu que la so función ye acelerar los motores, p'aumentar la potencia cuando ye necesaria, como cuando s'aumentar el coleutivu (incide más aire, y al haber más esfregadura ríquese más potencia pa caltener les revoluciones nel discu). Nos helicópteros actuales esta función afaise automáticamente, calteniendo'l rotor a unes 100 revoluciones per minutu de forma constante.

Pilotar estos inxenios puede resultar s'agotador, por cuenta de que tolos controles tópense rellacionaos, riquiendo constante concentración en maniobres difíciles. Esti fechu ye la causa de que les aeronaves de combate lleven dos persones de tripulación, pilotu y artilleru, por cuenta de que sería imposible pal primeru realizar toles xeres de forma simultanea.

Un exemplu: pa desapegar, el pilotu aumenta'l coleutivu, teniendo de meter pedal por que cuando la nave álcese nun xire desafranada pol efeutu antipar. Una vegada en vuelu estáticu, pa movese mueve'l cíclicu allá onde quiera dir. Si inclinar escontra alantre, el morru baxa debíu al menor pasu cíclicu del rotor nesa parte, perdiendo sustentación. La nave avanza y pierde altor, teniendo de ser compensáu con más coleutivu, pa nun perder altor, y más pedal pa nun xirar. Y asina de forma constante, resultando estresante pa los pilotos en condiciones difíciles.

[[Ficheru:Hubschrauber-Steuerknueppel 01 KMJ.jpg|thumb|90px|left|[[Palanca de control]] cíclicu d'un helicópteru.]]
Los helicópteros nun varien la velocidá de les palas nin inclinen la exa del rotor pa movese. Lo que faen ye variar llixeramente y de forma cíclica'l pasu (enclín) de les palas con respectu al que yá tienen toes (el coleutivu de les palas). Esi aumentu cíclicu nun sector, fai que l'helicópteru mover escontra'l llau opuestu. Agora va entendese meyor por qué'l mandu de direición d'un helicópteru llámase ''cíclicu'' y el mandu de potencia llámase ''coleutivu''. Para, por casu, movese escontra alantre, el pilotu inclina'l cíclicu escontra alantre. Entós, de forma mecánica menguar l'ángulu de camín de les palas cuando xiren sobre la parte frontera del aparatu, menguando ende la sustentación. La mayor sustentación de la parte posterior fai que l'inxeniu vaya acelerando en dicha direición, pero perdiendo altor a cambéu, yá que el vector d'emburrie yá nun ye vertical, si non diagonal.

Cuando l'ángulu d'ataque de les palas aumenta pa xenerar sustentación, l'aire cada vez fai más resistencia, teniendo d'acelerar los motores pa evitar que'l rotor pierda velocidá. Nes aeronaves más antigües esto faía por aciu un botón asitiáu sobre la palanca del cíclicu, que'l pilotu remanaba col so pulgar cuando aumentaba'l coletivo (aumentaba l'ángulu d'ataque), teniendo de controlar un cuartu mandu, y afaelo ante cualquier cambéu nos demás. Sicasí nes aeronaves modernes esta llabor realizar la electrónica de l'aeronave, acelerando o decelerando los motores según la configuración del restu de controles, y otres variables.

Amás d'estos controles de vuelu, l'helicópteru usa los pedales pa xirar cuando ta n'estacionariu. Esto llógrase aumentando o menguando'l pasu de les palas del rotor de cola, colo que se consigue que'l rotor de cola tenga más o menos emburrie y faiga xirar al helicópteru escontra un llau o otru. El rotor de cola asitiar nun llargueru, de dellos metros de llargor, que por aciu l'efeutu &quot;brazu de palanca&quot; compensa'l so pequeñu tamañu pa caltener estable l'aeronave.

Una de les principales desventaxes de los helicópteros ye la so poca velocidá máxima (nun suelen pasar de 300km/h). Esto debe a la [[disimetría de la sustentación]], denomada comúnmente &quot;perda del rotor en retrocesu&quot;. Esti efeutu produzse cuando l'aeronave mover a gran velocidá. Si tenemos en cuenta que, por casu, el rotor xira en sentíu antihorario, cuando l'helicópteru mover escontra alantre, la metá derecha del discu del rotor que s'enfrenta al aire que vien de cara, y esa velocidá traslacional aumenta la efectividá del ángulu d'ataque, xenerando mayor fuercia sustentadora, pero solu nesi llau del discu. Sicasí, la metá izquierda del rotor atopar cola corriente d'aire traslacional pero mientres recula nel so xiru, lo que causa qu'esa metá xenere menor fuercia sustentadora, al faese menos efectivu l'ángulu d'ataque (el cantu d'ataque de la pala tien de cortar l'aire que &quot;recula&quot; al movese por él.

Esti interesáu efeutu aerodinámicu traslacional provoca que la metá del rotor qu'avanza xenere mayor sustentación y viceversa, produciendo una peligrosa inestabilidá a grandes velocidaes, qu'en casos estremos causaría'l choque del helicópteru, quebra de les nales xiratories, o averíes mecániques.

Esti efeutu puede combatise con meyores materiales pa les palas, controles electrónicos y estudiada aerodinámica, pero l'apaición d'esti efeutu ye inevitable mientres se riquir la nala xiratoria pa volar.

Los helicópteros tamién pueden entamar, en casu de necesidá p'aterrizar en casu d'emerxencia. Les palas del rotor asitiar n'ángulos bien baxos y el rotor pórtase como una cometa: l'helicópteru tresformar nun [[autogiro]].
Pa ello, al soceder una supuesta avería na propulsión mecánica, el pilotu tien de menguar de momentu l'ángulu d'ataque de les palas, pa dexar que mientres el descensu'l fluxu d'aire faiga xirar a les palas como si d'un molín tratárase, atropando enerxía cinética nel discu, anque nun tien de menguar lo de forma drástica y perder el control aerodinámicu corriendo'l riesgu d'estrellase, nin tampoco'l casu contrariu, caltener demasiao altu dichu ángulu d'ataque, pos el discu del rotor dexaría de xirar por cuenta de la resistencia aerodinámica (yá que nun hai emburrie mecánicu) y l'aeronave cayería a plombu.

Una vegada a cierta distancia del suelu'l pilotu tien d'aprovechar esa enerxía acumulada nel discu pa xenerar un últimu momentu de sustentación y asina menguar la velocidá de descensu. A esti fenómenu llámase-y [[autorrotación]].
Al llegar cerca del suelu'l pilotu vuelve aumentar el pasu de les palas, que tienen enerxía aprovechada pol fluxu d'aire ascendente mientres la cayida, y menguando la velocidá de descensu pa dexar un aterrizaxe nidio y controlao. Obviamente ye vital conocer la distancia máxima a la que se puede &quot;recoyer&quot; (tirar del cíclicu pa frenar); una distancia bien grande va causar que la máquina esbarrumbar dende esi altor, al perder tola enerxía de forma prematura. Sicasí, una distancia demasiáu curtia provocaría que nun avagara tresferir toa esa enerxía pa frenar lo suficiente y cutiera el suelu a más velocidá de la fayadiza.

Los pilotos suelen entrenar con frecuencia esti efeutu p'asemeyar les condiciones d'una avería de los motores en plenu vuelu, adquiriendo la esperiencia pa poder realizalo en casu de ser una avería real. Obviamente nun apaguen los motores p'asemeyalo, si non qu'usen la función de desconexón de la tresmisión, que la so finalidá ye desengranar el rotor principal de la exa secundaria proveniente del propulsor, equivalente a poner neutru nun automóvil. Ello dexa que'l motor siga funcionando pero non arrastre al discu, dexando la simulación en condiciones de seguridá.

=== Vuelu ===
Hai dos condiciones básiques de vuelu pa un helicópteru: el vuelu estacionariu, y el vuelu traslacional.

'''Estacionariu''': El vuelu estacionariu (''hovering'' n'inglés) ye la parte más griespa de volar un helicópteru. Al contrariu de lo que pudiera paecer, ye realmente difícil aprender a realizar un vuelu estáticu. 

El vuelu estáticu rique más enerxía de los motores pa poder caltenelo, yá que nun hai nengún otru tipu de fuercia de sustentación, que sí hai cuando se tresllada. El pilotu tien de realizar munches correiciones pa caltener l'aparatu estable, y recordemos qu'un axuste nun mandu va riquir del axuste nos otros trés. A pesar d'esto, los controles en vuelu estacionariu son teóricamente simples: el cíclicu utilizar pa esaniciar el movimientu nel planu horizontal y quedase nun puntu fixu ensin movese, el coleutivu usar pa caltener l'altitú, y los pedales pa controlar la direición del aparatu. La interaición d'estos controles fai difícil el vuelu estacionariu, una y bones un axuste en cualquier control rique un axuste de los otros dos, creando un ciclu de correición constante y que rique gran maña.

'''Vuelu de traslación''' o vuelu traslacional: A midida que l'helicópteru empieza a movese horizontalmente, nun principiu rique más potencia y coleutivu pa nun perder altor. Sicasí, a cierta velocidá que varia col diseñu de cada aeronave, va riquiéndose cada vegada menos potencia y coleutivu, debíu al efeuto aerodinámicu de la &quot;sustentación traslacional&quot;. El mesmu fuselaje puede apurrir cierta fuercia sustentadora al movese pol fluyíu, anque se considera marxinal. La mayor parte d'esta fuercia la causa'l fluxu del aire que va travesando'l mesmu rotor principal, que va apurrir sustentación extra ensin necesidá de más potencia. En cierta forma, el discu enteru pórtase como una sola nala. Ye por esto qu'en vuelu con velocidá un helicópteru tiende a ser más estable y polo tanto más bono de remanar, y los controles pórtense como los d'una aeronave de nala fixa. El desplazamientu escontra alantre del cíclicu va faer que'l morru baxe, con consiguiente aumentu en velocidá y perda d'altitú. Tirando del cíclicu va faer que'l morru cabecie escontra riba, menguando la velocidá del helicópteru y faciendo que xuba. Al emburriar el cíclicu escontra la izquierda o derecha va faer que l'helicópteru delladie escontra'l respeutivu llau. L'aumentu de coleutivu mientres se caltién una velocidá constante va provocar un ascensu ente que'l so amenorgamientu va provocar el descensu.

La coordinación d'estos dos movimientos, xubir el coleutivu y emburriar el cíclicu o baxar el coleutivu y tirar del cíclicu, va provocar que s'aumentar la velocidá o s'amenorgue respeutivamente, pero calteniendo un altor constante. Los pedales tienen la mesma función, tantu nun helicópteru que nun avión de nala fixa, pa caltener el vuelu equilibráu. Esto realízase por aciu l'aplicación d'una entrada de pedal na direición que ye necesaria pa centrar l'indicador de viraje.

Una fuercia a considerar nestes aeronaves de nales xiratories ye'l [[efeutu suelo]], causáu pola corriente d'aire descendente proyeutada pol rotor principal. Esta fuercia provócalo el remolín d'aire que, a cierta distancia del suelu (de normal similar al diámetru del discu del rotor, rebota sobre la superficie y álzase de nuevu escontra'l fuselaje y les nales, formando un colchón d'aire so l'aeronave.

Esto afecta al vuelu estacionariu en que, a esi altor, va riquise menos potencia y coleutivu qu'a más altor, teniendo de tenelo en cuenta al aterrizar, pos de primeres de la maniobra la máquina va tener cierta resistencia a baxar, teniendo de vencer esta fuercia con cuidáu si nun se desea un aterrizaxe sópitu.

En vuelu traslacional, peligrosu a poco altor pero posible, ye necesaria menos potencia y coleutivu qu'a más altor dando mayor seguridá al pilotu. Sicasí, los accidentes del terrén, cambeos na superficie, vientu y otres variables faen que l'efeutu suelo mengüe, polo qu'un pilotu prudente solo va valise del efeutu suelo en determinaes maniobres.

Los helicópteros pueden movese lateralmente, pero a una velocidá bien inferior a la de cruceru qu'algamen escontra alantre. Esto ye por cuenta de la estructura de la cola y el mesmu fuselaje, que la so resistencia aerodinámica causa que, nun vuelu llateral a gran velocidá, la cola empiece a faer xirar l'aeronave causando una inestabilidá peligrosa si nun se corrixe frenando. De la mesma, el desplazamientu escontra tras ye posible, pero a velocidaes menores que la máxima velocidá de desplazamientu llateral, por cuenta de que la aerodinámica de la cola fuercia a xirar a la máquina, con mayor fuercia cuanto mayor seya la velocidá, pudiendo llegar a causar un xiru incontrolao y peligroso del fuselaje.

=== Motores ===
[[Ficheru:Alouette 3 1.jpg|thumb|Un motor [[turboeje]] nun helicópteru [[Alouette III]].]]

El tipu, potencia y númberu de motores que s'usen nun helicópteru determina'l tamañu, función y capacidá del diseñu d'esi helicópteru.

Los motores de los helicópteros más primitivos yeren dispositivos mecánicos simples, como bandes de goma o exes, que llindaben el tamañu de los helicópteros a pequeñu modelos y xuguetes. Mientres mediu sieglu primero que volara'l primera [[aeroplanu]], usábense les [[Máquina de vapor|máquines de vapor]] pa estudiar y desenvolver l'aerodinámica del helicópteru, pero la baxa potencia d'estos motores nun dexaba'l vuelu tripuláu. L'apaición del [[motor de combustión interna]] al rematar el [[sieglu XIX]] supunxo un finxu pal desenvolvimientu del helicópteru, empezar a desenvolver y producir motores con potencia abonda como pa faer posible la creación d'helicópteros capaces de tresportar persones.

Los primeros helicópteros utilizaron motores fechos d'encargu o [[motor rotativu|motores rotativos]] orixinalmente diseñaos p'aeroplanos, llueu fueron reemplazaos por motores d'[[automóvil]] más potentes y [[motor radial|motores radiales]]. La gran llimitación nel desenvolvimientu de los helicópteros mientres la primer metá del [[sieglu XX]] yera que nun esistíen motores que la so cantidá de potencia producida fuera capaz de superar llargamente'l pesu de la mesma aeronave en vuelu vertical. Esti factor yera vencíu nos primeros helicópteros que volaron con ésitu usando motores del menor tamañu posible. Col compactu [[motor bóxer]], la industria del helicópteru atopó un motor llixeru fácilmente adaptable a los helicópteros pequeños, anque los motores radiales siguieron siendo usaos nos helicópteros de mayor tamañu.

La llegada de los motores de [[turbina de gas|turbina]] revolucionó la industria de l'[[aviación]], y cola apaición a principios de los [[años 1950]] del [[turboeje]] por fin foi posible apurrir a los helicópteros un motor con una gran potencia y pocu pesu. El 26 de marzu de 1954 voló per primer vegada un helicópteru de turbina, foi'l [[Kaman HTK-1]] de rotores enxareyaos. Sicasí'l primer modelu producíu con turbina foi'l [[Aérospatiale Alouette II]]. El motor turboeje dexó aumentar el tamañu de los helicópteros que taben siendo diseñaos. Anguaño tolos helicópteros, menos los más llixeros, son propulsados por motores de turbina.

Dalgunos [[helicópteru radiocontrolado|helicópteros radiocontrolados]] (xuguetes) y los [[vehículu aereu non tripuláu|vehículos aéreos non tripulaos]] (UAV) más pequeños de tipu helicópteru, como'l [[Rotomotion SR20]], usen [[motor llétricu|motores llétricos]].&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20090326020446/http://rotomotion.com/datasheets/SR20_uav_sheet.pdf Rotomotion SR20 fact sheet], Rotomotion.&lt;/ref&gt; Los helicópteros radiocontrolados tamién pueden tener pequeños [[motor d'esplosión motores d'esplosión]] que funcionen con combustibles distintos de la gasolina, como'l [[nitrometano]].

== Modelos ==
[[Ficheru:Kachina-b212-N212KA-030909-02cr.jpg|thumb|left|[[Bell 212]].]]

Esisten numberosos modelos d'helicópteros, de tamañu pequeñu, medianu y grande, pa unos 25 pasaxeros. Tamién esisten versiones pa carga y otres funciones especiales, en distintos tamaños, según pa la policía y militares. Estos postreros tán anguaño forníos cola más moderna teunoloxía y armamentu. 

[[Ficheru:P1010525x.jpg|thumb|[[Mil Mi-26]], l'helicópteru de producción en serie más grande del mundu.]]
Cabo señalar que la fábrica d'helicópteros de [[Rusia]], [[Fábrica d'helicóptero Mil de Moscú|Mil]] creó l'helicópteru más grande y potente d'esti tipu del mundu, conocíu como'l [[El mio-26]]. Coles mesmes la empresa rusa [[Kamov]], creó l'eficiente helicópteru d'ataque [[Ka-50]], conocíu como ''Tiburón Negru'', que cunta con un sistema de proteición pal o los tripulantes, que consiste nun modernu asientu eyectable siendo únicu nel mundu; cabo faer mención, qu'esti helicópteru aventaya a los sos similares en maniobrabilidad, por cuenta de los sos dos rotores del tipu contrarrotativo coaxial con palas realizaes en polímeros. Esta solución facer# posible realizar delles maniobres práuticamente imposibles p'aparatos tradicionales, destacando'l viraje al planu con grandes ángulos de resbalamientu (hasta ±180°) a cualquier velocidá del vuelu, fechu qu'entaína la puntería d'armes d'a bordu fixes. Un viraje al planu dexa desapegar y aterrizar en pistes bien amenorgaes, independientemente de la direición y la fuercia del vientu. Un helicópteru coaxial ye capaz d'arrincar en vuelu estacionariu con una mayor aceleración. Puede realizar, amás, maniobra curvillinia horizontal llamada (viraje llateral), mientres la cual l'helicópteru xira alredor del oxetivu a velocidaes 100-180&amp;nbsp;km/hora y a un altor invariable.

== Fabricantes ==
Les principales empreses dedicaes a la producción d'helicópteros, tanto civiles como militares, son les estauxunidenses [[Sikorsky Aircraft|Sikorsky]], [[Boeing]], [[Bell Helicopter|Bell]] y [[MD Helicopters]]; les europees [[Eurocopter]] y [[AgustaWestland]]; les ruses [[Fábrica d'helicóptero Mil de Moscú|Mil]] y [[Kamov]]. Tamién puede destacar la [[Robinson Helicopters|Robinson]] y la [[Brasil|brasilana]] [[Helibrás]].

== Ver tamién ==
* [[Helicópteru militar]]
* [[Autogiro]]
* [[Juan de la Cierva y Codorníu]]
* [[Convertiplano]]
* [[Helipuertu]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Bibliografía ==
* Cottez, Henri. ''Dictionnaire des structures du vocabulaire savant''. París: les Usuels du Robert. 1980. ISBN 0-85177-827-5.

== Enllaces esternos ==
{{commons|helicopter}}
* [http://ocw.upm.es/ingenieria-aeroespacial/helicopteros/material-de clase Material d'estudiu de l'asignatura d'''Helicópteros'' n'Inxeniería Téunica Aeronáutica pola Universidá Politéunica de Madrid]
* [http://www.laverdad.es/anueva/investigacion/20130712/helicoptero-aerovelo-humanu-201307121803-rc.html Desapiega'l primer helicópteru de propulsión humana]
* [http://www.elrelojdearena.com/leonardo-da-vinci/inventos/02-helicoptero.htm L'helicópteru de Leonardo da Vinci]


{{Tradubot|Helicóptero}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Helicópteros| ]]
[[Categoría:Inventos de Francia| ]]
[[Categoría:Ciencia de 1924]]
[[Categoría:Francia en 1924]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>iugxkdv2mv4le3bi5kyk2b3l7rxxgx9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Salzburgu</title>
    <ns>0</ns>
    <id>95350</id>
    <revision>
      <id>3714369</id>
      <parentid>3705722</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:23:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12969" xml:space="preserve">{{Llocalidá}}

'''Salzburgu''' (n'[[Idioma alemán|alemán]]: ''Salzburg'' {{Audiu|Salzburg.ogg|/ˈzalt͡sbʊɐ̯k/}}, 'ciudad/castillo [de la] sal') ye la cuarta ciudá más poblada d'[[Austria]], con 150.269 habitantes (2012), capital del estáu federáu ([[Organización territorial d'Austria|Bundesland]]) de [[Salzburgu (estáu)|Salzburg]] y de la rexón homónima, una de los nueve en que s'estrema esti país. El so nome provién de les barques que tresportaben sal nel [[sieglu VIII]] y que teníen de pagar un impuestu, usu bien común en munchos ríos d'[[Europa]]. Ye mundialmente famosa por ser la ciudá natal de [[Wolfgang Amadeus Mozart]] y polos [[Festival de Salzburgu|festivales musicales]] que se celebren cada branu na llocalidá.
Nes proximidaes de Salzburgu atópense les oficines centrales y la fábrica de [[Red Bull]].

== Situación xeográfica ==
Salzburgu atópase a 150 km al este de [[Múnich]], n'[[Alemaña]], y a 300 km al oeste de [[Viena]]. La ciudá estiéndese por dambes veres del ríu [[Salzach]], a 25 km de les estribaciones septentrionales de los [[Alpes]]. El calter montascosu del sur de la rexón de Salzburgu oldea coles nidies ondulaciones de la so parte norte. El visu alpín más cercanu ye'l [[Untersberg]] (1.853 m), que s'atopa a tan solo unos pocos quilómetros al sudoeste de la ciudá. El centru de la ciudá ta arrodiáu por dos elevaciones pedreses, el Mönchsberg y el Kapuzinerberg, que los sos montes constitúin el pulmón verde de la ciudá.

== Historia ==
=== Edaes Antigua y Media ===
Atopáronse traces d'establecimientos que daten de tiempos bien antiguos. Particularmente, na llomba de [[Rainberg]] esisten nicios d'una ocupación siguida dende'l [[Neolíticu]] hasta la conquista romana en tiempos del emperador [[Augustu]]. Na llomba del castiellu y nel Kapuzinerberg afayáronse restos de fortificaciones de lo que na [[Edá del Fierro]] foi con toa probabilidá'l centru más importante del pueblu [[celta]] de los ''[[ambisontes|ambisontii]]''.

Los romanos arrexuntaron les pequeñes comunidaes agrícoles nuna única urbe, ''Juvavum'', nel añu [[15 e.C.|15&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] Ye probable que'l nome nun provenga d'una divinidá romana, sinón que fora l'adaptación d'un anterior nome celta (''Iuvavo''). La urbe convertir en ''[[municipium]]'' nel añu [[45]] dC sol emperador [[Claudio]] (''Municipium Claudium Juvavum''), aportando a unu de los más importantes de la provincia de ''[[Noricum]]''. El cayente de ''Juvavum'' dempués del colapsu de la frontera de ''[[Noricum]]'' foi bien rápido, de tala forma que nel [[sieglu VII]] taba nun estáu práuticamente ruinosu.

Hacia l'añu [[700]] [[Ruperto (santu)|San Ruperto]] fundó una nueva población na cortil del antiguu ''Iuvavum'' [[Imperiu romanu|romanu]], na so busca por establecer una basílica, y convirtió nel añu [[739]] la población en sede d'un [[obispáu]] y en [[798]], [[Arno (Salzburgu)|Arno]], en sede d'un arzobispáu.

Salzburgu foi gobernada por un [[Príncipe]]-[[Arzobispu]] hasta principios del [[sieglu XIX]]. El so últimu Príncipe-Arzobispu foi [[Hieronymus von Colloredo]].

{{VT|Arzobispáu de Salzburgu}}

== Clima ==
&lt;br /&gt;
&lt;!--Empiezu de plantiya--&gt;
{{Clima |llugar
 = Salzburgu
|Xin record high C = 20.1
|Feb record high C = 21.7
|Mar record high C = 24.9
|Abr record high C = 27.9
|May record high C = 32.2
|Xun record high C = 35.6
|Xnt record high C = 38.6
|Ago record high C = 35.6
|Set record high C = 32.1
|Och record high C = 28.2
|Pay record high C = 23.5
|Avi record high C = 18.6
|year record high C = 38.6
|Xin high C = 3.2
|Feb high C = 5.6
|Mar high C = 10.4
|Abr high C = 14.3
|May high C = 19.9
|Xun high C = 22.2
|Xnt high C = 24.4
|Ago high C = 24.2
|Set high C = 20.1
|Och high C = 14.8
|Pay high C = 7.8
|Avi high C = 4.0
|year high C = 14.2
|Xin mean C = -0.8
|Feb mean C = 0.7
|Mar mean C = 4.8
|Abr mean C = 8.5
|May mean C = 13.8
|Xun mean C = 16.5
|Xnt mean C = 18.6
|Ago mean C = 18.3
|Set mean C = 14.3
|Och mean C = 9.3
|Pay mean C = 3.6
|Avi mean C = 0.4
|year mean C = 9.0
|Xin low C = -4.0
|Feb low C = -2.9
|Mar low C = 0.7
|Abr low C = 3.8
|May low C = 8.4
|Xun low C = 11.5
|Xnt low C = 13.5
|Ago low C = 13.5
|Set low C = 10.1
|Och low C = 5.5
|Pay low C = 0.6
|Avi low C = -2.5
|year low C = 4.9
|Xin record low C = -25.4
|Feb record low C = -21.8
|Mar record low C = -21.6
|Abr record low C = -3.9
|May record low C = -2.1
|Xun record low C = 2.0
|Xnt record low C = 3.7
|Ago record low C = 4.3
|Set record low C = -1.6
|Och record low C = -8.0
|Pay record low C = -17.8
|Avi record low C = -26.8
|year record low C = -26.8
|Xin precipitation mm = 59.9
|Feb precipitation mm = 54.7
|Mar precipitation mm = 78.7
|Abr precipitation mm = 83.1
|May precipitation mm = 114.5
|Xun precipitation mm = 154.8
|Xnt precipitation mm = 157.5
|Ago precipitation mm = 151.3
|Set precipitation mm = 101.3
|Och precipitation mm = 72.6
|Pay precipitation mm = 83.0
|Avi precipitation mm = 72.8
|year precipitation mm = 1184.2
|Xin snow cm = 24.0
|Feb snow cm = 23.9
|Mar snow cm = 21.7
|Abr snow cm = 2.9
|May snow cm = 0.1
|Xun snow cm = 0
|Xnt snow cm = 0
|Ago snow cm = 0
|Set snow cm = 0
|Och snow cm = 0
|Pay snow cm = 12.1
|Avi snow cm = 27.8
|year snow cm = 112.5
|unit precipitation days = 1.0 mm
|Xin precipitation days = 10.1
|Feb precipitation days = 9.5
|Mar precipitation days = 11.9
|Abr precipitation days = 11.8
|May precipitation days = 12.1
|Xun precipitation days = 15.0
|Xnt precipitation days = 14.4
|Ago precipitation days = 13.2
|Set precipitation days = 10.8
|Och precipitation days = 9.3
|Pay precipitation days = 10.8
|Avi precipitation days = 11.8
|year precipitation days = 140.7
|unit snow days = 1.0 cm
|Xin snow days = 15.4
|Feb snow days = 11.7
|Mar snow days = 6.1
|Abr snow days = 1.4
|May snow days = 0
|Xun snow days = 0
|Xnt snow days = 0
|Ago snow days = 0
|Set snow days = 0
|Och snow days = 0.1
|Pay snow days = 5.1
|Avi snow days = 13.1
|year snow days = 52.9
|Xin sun = 67.0
|Feb sun = 91.9
|Mar sun = 130.0
|Abr sun = 152.6
|May sun = 196.4
|Xun sun = 193.9
|Xnt sun = 221.1
|Ago sun = 202.8
|Set sun = 167.7
|Och sun = 129.7
|Pay sun = 81.2
|Avi sun = 62.8
|year sun = 1697.1
|source 1 = [[Central Institute for Meteorology and Geodynamics]]&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.zamg.ac.at/fix/klima/oe71-00/klima2000/klimadaten_oesterreich_1971_frame1.htm |títulu=Klimadaten von Österreich 1971 - 2000 - Salzburg-Flughafen|fechaaccesu=14 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt;
|date=August 2010
}}

== Tresporte ==
{| {{tablaguapa}}
|-
!
!Aeropuertu !Códigu IATA

!Códigu OACI
|-
|[[Ficheru:Salzburg Airport from the air.jpg|150px]]
|[[Aeropuertu de Salzburgu]]
|'''SZG'''
|'''LOWS'''
|}
*[[Salzburg Hauptbahnhof]]

== Educación ==

{| {{tablaguapa}}
|-
!
!Universidá !Fundación

!Acrónimu
!Tipu
|- 
|[[Ficheru:Uni Salzburg NaWi Rückeingang.jpg|150px]]
|[[Universidá de Salzburgu]]
|[[1622]]
|
|Universidá pública
|- 
|[[Ficheru:Salzburg Mozarteum Saal.jpg|150px]]
|[[Mozarteum|Universität Mozarteum Salzburg]]
|[[1841]]
|
|Universidá pública
|- 
|[[Ficheru:Paracelsus PMU.jpg|150px]]
|[[Paracelsus Medizinische Privatuniversität Salzburg]]
|[[2003]]
|PMU
|Universidá privada
|- 
|
|[[Fachhochschule Salzburg]]
|[[1995]]
|FHS
|Universidá pública
|}


== Cultura ==
{| {{tablaguapa}} border=&quot;1&quot; align=&quot;right&quot; width=&quot;35%&quot;
|+ '''Eventos periódicos de la ciudá'''
|-
| &lt;center&gt;'''[[Festival de Salzburgu]]'''&lt;center&gt;
|}

=== Llugares d'interés ===
{{Ficha de Patrimoniu de la Humanidá |
Nome = Centru históricu de la ciudá de Salzburgu
| Imaxe = SalzburgerAltstadt02.JPG
| Tamañu = 300px
| Pie = Vista de la ciudá vieya.
| País = {{AUT}}
| Coordenaes = Non
| Tipu = '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460&quot;&gt;Cultural&lt;/span&gt;'''
| Criterios = ii, iv, vi |
ID = 784
| Rexón = [[Patrimoniu de la Humanidá n'Europa y América del Norte|Europa y América del Norte]]
| Añu = 1996
| Extensión = 
| Peligru = 
}}

El '''centru antiguu''' de la ciudá, que foi declaráu pola [[Unesco]] como [[Patrimoniu Cultural de la Humanidá]] en [[1996]], ye notable por:
* La [[Catedral de Salzburgu|Catedral]]
* L'[[Abadía de Nonnberg|abadía de Nonnberg o de San Pedro]]
* El [[Abadía de San Pedro (Salzburgu)|Monesteriu de San Pedro]] (Das Kloster St. Peter)
* [[Campusantu de San Pedro]] (Petersfriedhof)
* [[Catacumbes de la roca del Mönchsberg]]
* [[Ilesia franciscana de Salzburgu|Ilesia franciscana]] y conxuntu d'ilesies barroques de la ciudá *
[[Residencia de Salzburgu|Palacio-residencia del arzobispu]] cola ''[[Residenzgalerie]]''
* [[Fortaleza de Hohensalzburg]]
* [[Getreidegasse]] (''Cai del Granu''), cola [[Casa natal de Mozart|casa onde naciera W. A. Mozart]]

'''Fora del centru históricu''' destaquen:
* Los [[palaciu|palacios]] más importantes son: el [[palaciu de Mirabell]], el [[palaciu de Leopoldskron]] y el [[palaciu de Hellbrunn]].
* [[Campusantu de San Sebastián (Salzburgu)|Campusantu de San Sebastián]] (Sebastiansfriedhof)

Salzburgu tamién tien importantes museos:
* [[Rupertinum]] (''Muséu d'Arte Moderno'')
* [[Haus der Natur Salzburg]] (''Casa de la Naturaleza'')
* [[Stille Nacht Museum]] (''Muséu de la Nueche de Paz'')
* [[Salzburger Freilichtmuseum]] (''Muséu al campu'')
* [[Dommuseum Salzburg]] (''Museo Catedral'')
* [[Museum der Moderne]] (''Muséu de Modernidá'')

=== Cinematografía ===
La película musical de 1965 ''[[The Sound of Music]]'' (''The Sound of Music'' n'España y ''The Sound of Music'' en Llatinoamérica) foi rodada en Salzburgu y la so aición asocede en Salzburgu.

== Salzburgueses pernomaos ==
=== Persones nacíes en Salzburgu ===
* [[Wolfgang Amadeus Mozart]], *
[[Leopold Mozart]], padre del enantes mentáu Wolfgang Amadeus, ye principalmente conocíu pola ayuda qu'emprestó al so pernomáu fíu en delles etapes de la so vida.
* [[Herbert von Karajan]]
* [[Georg Trakl]]
* [[Christian Doppler]]
* [[Paul Hofhaimer]]
* [[Hans Makart]]
* [[Alexander Dracul]]
* [[Joseph Messner]]
* [[Sigismund von Neukomen]]
* [[Bartholomäeus Riedl]]
* [[Mönch von Salzburg]]
* [[Johann Stadlmann]]
* [[Nicolás Kasanzew]]
* [[Roland Ratzenberger]]
* [[Felix Baumgartner]]

=== Residentes célebres ===
* [[Paracelso]], médicu.
* [[Johann Michael Haydn]], compositor, hermanu del compositor [[Joseph Haydn]].
* [[Stefan Zweig]], escritor.

== Deportes ==
Salzburgu foi sede de la [[Eurocopa 2008]].

Amás presentóse como ciudá candidata pa entamar los [[Xuegos Olímpicos d'iviernu]] en dos oportunidad, siendo ganada primero por [[Vancouver]] pa los xuegos de [[Xuegos Olímpicos de Vancouver 2010|2010]] y por [[Sochi]] pa los de [[Xuegos Olímpicos de Sochi 2014|2014]].

{| {{tablaguapa}}
|-
!Equipu !Deporte !Competición


!Estadiu !Creación

|-
|[[Red Bull Salzburg]]
|[[Ficheru:Football pictogram.svg|20px]] [[Fútbol]]
|[[Bundesliga (Austria)]]
|[[Red Bull Arena (Salzburgu)]]
|1933
|-
|[[SV Austria Salzburg]]
|[[Ficheru:Football pictogram.svg|20px]] [[Fútbol]]
|[[Regionalliga West]]
|[[ASKÖ-Anlage]]
|2005
|}

== Especialidaes culinaries ==
* [[Mozartkugel]]
* [[Salzburger Nockerln]]
* [[Spätzle|Kasnockn]]

== Ciudaes hermanaes ==
{| {{tablaguapa}} border=&quot;1&quot; align=&quot;right&quot; width=&quot;35%&quot;
|+ '''Organizaciones internacionales con sede en Salzburgu'''
|-
| &lt;center&gt;'''[[Unión Internacional de Biatlón]]'''&lt;center&gt;
|}
* {{bandera|USA}} [[Atlanta, Georgia|Atlanta]]
* {{bandera|SUI}} [[Berna]]
* {{bandera|DEU}} [[Dresde]]&lt;ref name=&quot;Dresde&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.dresden.de/en/02/11/c_03.php|títulu=''Dresden - Partner Cities''|editorial=[[copyright|©]] 2008 Landeshauptstadt Dresden|fechaaccesu=29 d'avientu de 2008|urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.dresden.de/en/02/11/c_03.php|fechaarchivu=23 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt;
* {{bandera|JAP}} [[Kawasaki, Kanagawa|Kawasaki]]
* {{bandera|NIC}} [[León (Nicaragua)|León]]
* {{bandera|ITA}} [[Merano]]
* {{bandera|FRA}} [[Reims]]
* {{bandera|POR}} [[São João da Madeira]]
* {{bandera|CHN}} [[Shanghai]]
* {{bandera|ITA}} [[Verona]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{Commonscat}}
* [http://www.salzburg.info/es/ Salzburg Information - Información turística de la ciudá de Salzburgu]
* [http://www.guiadeviena.es/salzburgo.php Salzburgu a xeitu.] {{N'idioma|es}}
* [http://www.swissinfo.ch/spa/busca/Result.html?siteSect=882&amp;ty=st&amp;sid=8981055 '''&quot;Salzburgu, paraísu incomparable d'arte y cultura&quot;.''' Artículu y Galería de semeyes]
* [http://www.visit-salzburg.net/ Extensive Information on Salzburg] (n'inglés)
* [http://www.salzburg-night.at/multilingual.php?lan=ye Restorán, chigre y discoteca en Salzburgu]
* [http://www.theeuropeanlibrary.org/portal/?lang=en&amp;coll=collections:a0000&amp;q=(%22Salzburg%22) online objects of Salzburg] displayed via [[The European Library]]
* [http://www.city-guide-salzburg.com/ye City Guide Salzburgu]

{{Tradubot|Salzburgo}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Llocalidaes d'Austria]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>bimo3lsghpzp9bvugcxohsie1quda9u</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Micenes</title>
    <ns>0</ns>
    <id>95399</id>
    <revision>
      <id>3714346</id>
      <parentid>3701067</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:20:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20387" xml:space="preserve">{{Ficha de Patrimoniu de la Humanidá |Nome =
 Sitios arqueolóxicos de Micenes y [[Tirinto]]
|Imaxe = Lions-Gate-Mycenae.jpg
|Tamañu = 270
|Pie = Puerta de los Lleones
{{Mapa de llocalización
 |Grecia |etiqueta =
 Sitiu arqueolóxicu de Micenes
 |tamañu_etiqueta = 100
 |alt = 
 |posición = right
 |fondu = 
 |lon_dir=Y |lat_dir=N 
 
 |lat_gra = 37
 |lat_min = 43
 |lat_seg = 51
 |lon_gra = 22
 |lon_min = 45
 |lon_seg = 22
 |long = 
 |marca = 
 |tamañu_marca = 6
 |border = none
 |pie = 
 |alineación = center
 |anchu = 270px 
}}
|País = {{GRE}}
|Tipu = '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460&quot;&gt;Cultural&lt;/span&gt;'''
|Criterios = i, ii, iii, iv, vi |ID =
 941
|Rexón = [[Patrimoniu de la Humanidá n'Europa y América del Norte|Europa y América del Norte]]
| Añu = 1999
| Extensión = 
| Peligru = 
}}
[[Ficheru:Lion Gate Mykene with Wilhelm Dörpfeld 1891.jpg|thumb|Puerta de los Lleones (''[[Circa|ca.]]'' 1885)]]
'''Micenes'''{{Toponimia Bíblica}} (Μυκῆναι ''Mykênai'', en [[griegu antiguu]]) ye un xacimientu arqueolóxicu asitiáu na península del Peloponeso. Utilizóse'l nome de Micenes pa nomar al periodu d'historia griega entendíu ente'l [[1600 e.C.|1600]] y el [[1100 e.C.|1100&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] que se denomina históricamente [[Civilización micénica|micénicu]] cuidao que, tres los descubrimientos de [[Heinrich Schliemann]], pensábase que Micenes ocupaba una posición de lideralgu, pero otros estudios posteriores indiquen que probablemente la civilización componer d'una serie de reinos independientes. 

El [[xacimientu arqueolóxicu]] ta asitiáu a 90 km al sudoeste d'[[Atenes]], nel nordeste de la península del [[Peloponeso]] y ente los sos restos más visibles cúntense los murios ciclópeos de les ruines de l'acrópolis y les construcciones funeraries, como'l llamáu [[Ayalga de Atreo]]. Foi declaráu, xuntu col xacimientu arqueolóxicu de [[Tirinto]], [[Patrimoniu de la Humanidá]] pola [[Unesco]] en [[1999]].&lt;ref&gt;{{cita web|títulu=Archaeological Sites of Mycenae and Tiryns|url=http://whc.unesco.org/en/list/941|editorial=UNESCO Culture Sector |fechaaccesu=8 de marzu de 2015|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

== Mitu ==
Según la [[mitoloxía griega]], Micenes foi fundada por [[Perseo]], de siguío de la muerte accidental d'[[Acrisio]], rei d'[[Argos (Grecia)|Argos]].&lt;ref name=&quot;Paus&quot;&gt;[[Pausanias (xeógrafu)|Pausanias]], ''[[Descripción de Grecia]]'' II.16&lt;/ref&gt; Cuando la ciudá retornó-y lexítimamente, Perseo prefirió vencela a Megapentes, sobrín del difuntu, y partió a fundar una nueva ciudá, que llamó «Micenes», n'alusión al pomo del so [[espada]] o al fungu qu'atopó nel llugar.&lt;ref name=&quot;Paus&quot;/&gt;&lt;ref&gt;Del griegu antiguu μὐκης/''múkês'', escrecencia en forma de xampiñón. Sicasí, Pierre Chantraine (''Dictionnaire étymologique de la langue grecque'', París, Klincksieck, 1999. ISBN 2-252-03277-4, nel artículu Μυκῆναι) cunta que esta etimoloxía ye inverosímil.&lt;/ref&gt; Les tradiciones concurrentes recuerden una [[Micenes (mitoloxía)|Micenes]],&lt;ref&gt;[[Homero]], ''[[Odisea]]'' II,120.&lt;/ref&gt; fía d'[[Ínaco]],&lt;ref name&gt;Pausanias, ''[[op. cit.]]'' II,16,4, citando'l ''[[Catálogu de muyeres]]''.&lt;/ref&gt; o inclusive de [[Miceneo]], nietu de [[Foroneo]].&lt;ref&gt;Pausanias, II.16.4, que pon en dulda la tradición. Cf. [[Eustacio de Tesalónica]], comentariu del [[versu]] II, 569 de la ''[[Ilíada]]'', l'[[escolio]] al versu 1239 de ''[[Orestes (Eurípides)|Orestes]]'' d'[[Eurípides]] y [[Esteban de Bizancio]] nel artículu Μυκῆναι.&lt;/ref&gt;

Micenes yera'l reinu del héroe [[Homero|homéricu]] [[Agamenón]], xefe de los [[aqueo (pueblu)|aqueos]] mientres la [[Guerra de Troya]].&lt;ref&gt;Homero, ''Ilíada'' II, 569-576&lt;/ref&gt; Homero describir como querida de [[Hera]],&lt;ref&gt;''Ilíada'' IV,51-52&lt;/ref&gt; y «rica n'oru».&lt;ref&gt;«πολυχρὐσοιο» en ''Odisea'' III,305; vease tamién ''Ilíada'' VII,180 y XI,46&lt;/ref&gt; La riqueza de la ciudá yera proverbial na Antigüedá.&lt;ref&gt;Bryan Hainsworth (éd.), ''The Iliad: a Commentary, vol. III : Chants IX-XII'', Cambridge, [[Cambridge University Press]], 1993. ISBN 0-521-28173-3, comentariu del versu XI,46&lt;/ref&gt;

== Historia ==
{{AP|Civilización micénica}} 
Los primeros signos d'asentamientos permanentes en Micenes fechar hacia 3000-2500&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.&lt;ref&gt;[http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=13361 Páxina del Ministeriu de Cultura de Grecia: Los murios ciclópeos (Micenes)]&lt;/ref&gt; 
Les primeres viviendes que se toparon na zona de Micenes fueron construyíes escontra'l 3000&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C. anque'l pobláu más importante de la rexón naquella dómina yera [[Lerna]], pero quedó abandonáu escontra'l 2200&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C. Dellos sieglos más tarde, en redol a 1900&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C., los restos de [[cerámica minia]] indiquen que s'empezar a producir la llegada de les tribus griegues a la rexón.&lt;ref&gt;Carlos Delles García, ''[http://www.tdx.cat/bitstream/handle/10803/5550/cvg12de13.pdf?sequence=12 Los documentos en llinial B de Micenes. Ensayu d'interpretación global]'', páxs.460-461, tesis doctoral (1993), Universidá Autónoma de Barcelona, ISBN 9788469132081.&lt;/ref&gt;
 
Nos sieglos XVII-XVI&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C. suelen fechase les más antigües tumbes en fuesa topaes en Micenes, y que se considera que se correspuenden con una estructura monárquica que se topaba yá en Micenes nesti periodu, onde s'alvierte una importante presencia d'elementos [[civilización minoica|minoicos]].&lt;ref name=GAR&gt;Luis García Iglesias, ''Los oríxenes del pueblu griegu'', páxs.73-76.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=B&gt;[http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=13301 Páxina del Ministeriu de Cultura de Grecia: el círculu de tumbes B (Micenes)]&lt;/ref&gt; 

En fontes del [[Antiguu Exiptu]], Micenes apaez mentada como perteneciente al país de ''Danaya'', xunto a otros llugares griegos como [[Tebas (Grecia)|Tebas]], [[Nauplia]], [[Mesenia]], [[Citera]] y [[Élide]], nuna inscripción de la base d'una estatua del templu funerariu d'[[Amenhotep III]].&lt;ref&gt;Carlos Moreu, ''La guerra de Troya'', páxina 92. Madrid: Oberón (2005). ISBN 84-96052-91-5.&lt;/ref&gt;

Ente 1350 y 1200&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C. desenvolvióse la dómina de mayor prosperidá de Micenes y ye la dómina de la que mayor númberu de restos arqueolóxicos caltener ente los que destaquen les muralles ciclópeas y el palaciu real. Ta documentáu en Micenes l'usu del sistema d'escritura conocíu como [[llinial B]], y por tantu falábase una forma arcaica del griegu, como n'otres ciudaes como [[Pilos]], [[Tebas (Grecia)|Tebas]] o [[Cnoso]]. Sicasí, nun ye posible precisar cuál yera la estensión del territoriu controláu por Micenes nin determinar si los otros principaos taben o non subordinaos a ella. Inclusive s'alderica si la cercana [[Tirinto]] yera dependiente de Micenes.&lt;ref&gt;Luis García Iglesias, ''Los oríxenes del pueblu griegu'', páxs.95-96, 165.&lt;/ref&gt; 

Sicasí, escontra [[1200 e.C.|1200]] o 1150&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C., los testimonios arqueolóxicos indiquen que'l palaciu sufrió una destrucción que supunxo'l fin de la hexemonía de Micenes. Les causes d'esti cayente son oxetu de bancia ente los historiadores: tradicionalmente atribuyéronse a una supuesta invasión de los [[dorios]] pero tamién se remanaron otres teoríes como la invasión de los [[Pueblos del Mar]], revueltes internes, o terremotos.&lt;ref&gt;Luis García Iglesias, ''Los oríxenes del pueblu griegu'', páxs.182-192. Barcelona:Síntesis (2000), ISBN 84-7738-520-3.&lt;/ref&gt; Hacia l'añu 1100&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C. la ciudadela sufrió otra destrucción y foi abandonada.&lt;ref name=EL MIO2/&gt;

L'alcordanza del [[Civilización micénica|poder micénicu]] permaneció na mente de los griegos mientres los siguientes sieglos y, tres la [[Edá Escura]], los poemes épicos atribuyíos a [[Homero]], la ''[[Ilíada]]'' y la ''[[Odisea]]'', caltuvieron la memoria del periodu micénicu. Nellos, rellátense sucesos asocedíos en redol a la [[Guerra de Troya]], na qu'una coalición de principaos griegos lideraos pol rei [[Agamenón]] de Micenes atacaría y destruyiría [[Troya]] y que, según la tradición, desenvolveríase en redol al añu 1200&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C., pero la so realidá histórica, que ye coherente col contestu históricu previu a la fin de los palacios micénicos, nun foi probada.&lt;ref&gt;Luis García Iglesias, ''Los oríxenes del pueblu griegu'', páxs.172-177.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Homero, ''Ilíada'' II,569-580.&lt;/ref&gt; 

A principios del periodu clásicu, Micenes foi habitada de nuevu, anque nun llegó a recuperar la so importancia anterior. Micenes lluchó nes batalles de les [[batalla de les Termópilas|Termópilas]] y de [[batalla de Platea|Platea]] mientres les [[Guerres Médiques]].&lt;ref&gt;Heródoto VII,202; IX, 28. La cantidá de combatientes qu'apurrió, sicasí, yera modesta en comparanza con otres ciudaes: 80 nes Termópilas y 400, conxuntamente con [[Tirinto]], en Platea.&lt;/ref&gt; En [[468 e.C.|468&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]], les tropes d'[[Argos (Grecia)|Argos]], por medrana a que los de Micenes apostáren-yos la supremacía na rexón, atacaron la ciudá. En siendo ganaos nuna batalla, los miceneos abelugar tres los sos murios y aguantaron mientres un tiempu. Finalmente, ante la superioridá de les fuercies de los argivos y cuidao que nun fueron socorríos polos [[Esparta|lacedemonios]], los sos habitantes, vencíos pol fame, tuvieron qu'abandonar la ciudá. Dalgunos fueron esclavizados polos argivos y otros pudieron abelugase en [[Cleonas]], [[Cerinea]] o [[Reinu de Macedonia|Macedonia]].&lt;ref&gt;Diodoro Sículo XI,65.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Pausanias VII,25,6.&lt;/ref&gt; 

Darréu, nel [[periodu helenísticu]] hubo una población en Micenes que debió de ser pequeña pero llegó a cuntar con un teatru, del que queden restos xunto a la llamada «Balta de Clitemnestra». Nel sieglu II, cuando la visitó [[Pausanias (xeógrafu)|Pausanias]], el llugar taba yá en ruines.&lt;ref name=EL MIO2/&gt;

== Arqueoloxía ==

=== Escavaciones arqueolóxiques ===
Les primeres escavaciones en Micenes realizar l'arqueólogu griegu [[Kyriakos Pittakis]] en [[1841]], qu'atopó y reconstruyó la [[Puerta de los Lleones (Micenes)|Puerta de los Lleones]]. En [[1874]], [[Heinrich Schliemann|Schliemann]] llegó al llugar y llevó a cabu una escavación más completa onde afayó'l [[Círculu de tumbes A]]. El trabayu de Schliemann foi supervisáu por [[Panayotis Stamatakis]], que depués realizó más escavaciones na zona en 1876-1877. Les siguientes campañes d'escavaciones fueron realizaes ente 1884 y 1902 por [[Christos Tsountas]]. Más tarde fueron la [[Escuela Británica d'Atenes]] y la [[Sociedá Arqueolóxica d'Atenes]] quien coordinaron otres temporaes d'escavaciones. [[Alan Wace]] dirixó los trabayos qu'ente otros afayos, afayaron la mayoría de les tablillas con inscripciones en [[llinial B]]. Paralelamente, en 1951, [[Ioannis Papadimitriou]] afayó'l [[Círculu de tumbes B]]. Tres la muerte d'estos, fueron relevaos al mandu de les escavaciones por [[William Taylor]] y [[George Mylonas]]. En 1998 llanzóse un nuevu proyeutu arqueolóxicu pa Micenes empobináu pol Ministeriu de Cultura de Grecia.&lt;ref name=EL MIO2&gt;[http://odysseus.culture.gr/h/3/gh351.jsp?obj_id=2573 Páxina del Ministeriu de Cultura de Grecia: Micenes (en griegu)]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Leonard Cottrell, ''El toru de Minos'', páxs.263-269, Méxicu D.F: Fondu de cultura económica (1958), ISBN 968-16-0750-3.&lt;/ref&gt; 

=== Restos arqueolóxicos ===
[[Ficheru:Mykene.JPG|thumb|Maqueta de l'acrópolis de Micenes]]
[[Ficheru:Treasury of Atreus Mycenae.jpg|thumb|Dromos y puerta de la llamada Ayalga o Tumba de Atreo.]]
[[Ficheru:Pottery soldiers 12 c BC, NAMA 1246 080859.jpg|thumb|Detalle del [[Vasu de los guerreros]], topáu nuna casa al sur del Círculu de tumbes A. Sieglu XII&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.)]]
[[Ficheru:Myken M 091011.jpg|thumb|Pintura topada na Casa de la ciudadela» de Micenes que quiciabes represente una divinidá.]] 
*El [[Círculu de tumbes B]] (1650-1550&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.) ye un conxuntu de tumbes asitiáu al oeste de l'acrópolis de Micenes onde amás fueron topaos dotes funeraries. Componer de delles [[tumba de fuesa|baltes en fuesa]] y otra serie de tumbes pequeñes de forma rectangular escavaes na roca. En total son ventiséis baltes que se denominen coles lletres del alfabetu griegu. La más antigua ye la tumba ''Heta'', en forma de [[cista]]. Nesti complexu funerariu influyir cretense ye pocu marcada.

*El [[Círculu de tumbes A]] (sieglu XVI&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.) tópase dientro de les muralles, xunto a la Puerta de los Lleones. Contién seis baltes en fuesa onde fueron topaos dotes funeraries más ricos que nel Círculu B y con influencia cretense más marcada.

*Nel esterior de l'acrópolis hai delles [[tumbes de cúpula]] que tán formaes por un corredor abiertu ([[dromos]]), una puerta y una cámara onde les cúpules son de planta circular y alzáu elípticu. Ente elles, pertenecen al sieglu XVI&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C. la Tumba Ciclópea, la de Epano Furno y la de Egisto; al sieglu XV&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C. la de Panayía, la de Kato Furno y la del Llión; y al sieglu XIII&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C. la de los Démones, la de [[Tumba de Clitemnestra|Clitemnestra]] y la de Atreo. Destaca la ''[[Ayalga de Atreo|Balta de Atreo]]'' (1250&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.), asitiada na llomba Panayitsa, a unos 40 m. al suroeste de l'acrópolis, que foi escalada na Antigüedá.

*El palaciu real (1350-1330&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.) componer d'un gran patiu central arrodiáu por una serie d'edificios. Aportar a él al traviés d'un [[propileo]]. Na nala este del palaciu tán el Taller de los Artistes», onde se supón que teníen de vivir y trabayar los artesanos y artistes venceyaos al palaciu, y la Casa de les Columnes».

*Les muralles construyir nun estilu conocíu como ''ciclópeo'', por cuenta de que los bloques de piedra usaos yeren tan enormes qu'en dómines posteriores pensóse que yeren frutu del trabayu de los xigantes d'un solu güeyu llamaos [[Cíclope]]s. Los buecos qu'hai ente les grandes piedres rellenar con piedres pequeñes. Una primer fase de les muralles construyóse faía [[Años 1350 e.C.|1350&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]], que fueron ampliaes hacia 1250&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C., y nuevamente hacia 1200&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C. Teníen dos puertes: la de los lleones y la puerta norte. 

*La [[Puerta de los Lleones (Micenes)|Puerta de los Lleones]] (1250&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.), formada por grandes bloques de piedra y que'l so dintel calcúlase que pesa unes 20 tonelaes, ye la execución arquitectónica más carauterística y conocida de Micenes. Na superficie triangular que ta sobre ella represéntase en relieve a dos felinos coles pates delanteres sofitaes nel altar d'una columna minoica.

*Al sur del ''Círculu de tumbes A'' hai trés cases con espacios pa vivienda y d'almacenaxe: son la Casa de la cratera de los guerreros», onde foi topáu'l célebre [[Vasu de los guerreros]], la Casa de la rampla»&lt;ref group=&quot;Nota&quot;&gt;Llamada asina por tar a lo llargo d'una rampla.&lt;/ref&gt; y Casar sur».

*El [[Centru de Cultu de Micenes]] (fines del sieglu XIV-mediaos del sieglu XIII&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.) ta asitiáu en partir suroeste de l'acrópolis. llamóse-y tamién «Casa de la Ciudadela», y depués «Casa de los Ídolos». Consta d'un santuariu oriental, al que se llamó «Templu», onde se toparon estauínes antropomorfas de terracota y de culiebres enroscaes que se supón que yeren asitiaes en palos y exhibíes nes ceremonies; un megaron o habitación; un santuariu occidental, llamáu «Habitación de los Frescos», que se cree que se dedicaba a una diosa de la fecundidá y onde s'atoparon fragmentos de pintures al frescu; y parte de la Casa de Tsountas», que se topa más al sur y compónse d'almacenes, d'un [[megaron]] y de un santuariu dedicáu probablemente a una divinidá de la guerra. 

*Caltiénense los restos de delles viviendes micéniques nel esterior de l'acrópolis. Tamién nel esterior hai un grupu de cuatro cases, al sur del Círculu de tumbes B, que se conocen como «Casa oeste», «Casa de les Esfinxes» —onde s'atoparon plaques de marfil con esfinxes tallaes—, «Casa del comerciante d'aceite»&lt;ref group=&quot;Nota&quot;&gt;Llamóse asina pola presencia d'un ideograma del aceite d'oliva nuna tablilla de llinial B que se rellacionó coles jarras topaes na casa.&lt;/ref&gt; —onde se toparon jarras asitiaes sobre unes bases onde podía faese fueu y tablillas con testos en [[llinial B]]— y «Casa de los Escudos» —onde se toparon tallaos escudos en forma d'ocho. Créese qu'estos cuatro cases yeren talleres d'ellaboración d'arumes. 

*Una cisterna soterraña (sieglu XIII&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.) de 18 m de fondura, asitiada dientro de la muralla, podía apurrir agua a l'acrópolis en casu d'asediu. 

Los oxetos más pervalibles topaos nes dotes funeraries esponer nel [[Muséu Arqueolóxicu Nacional d'Atenes]] y dalgunos nel [[Muséu de Naupliu]] mientres el [[Muséu Arqueolóxicu de Micenes]] alluga otros afayos, maquetes y testos esplicativos de la hestoria de les escavaciones y de los llogros y la forma de vida de los micénicos.&lt;ref name=B/&gt;&lt;ref name=GAR/&gt;&lt;ref name=FUR&gt;Furio Durando. ''Guía d'arqueoloxía. Grecia.'', páxs. 130-138. Madrid, Libsa, 2005. ISBN 84-662-1106-3.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=ELI&gt;Elisavet Spazari y Kelli Petropolu, ''Corinto-Micenes-Nauplión-Tirinto-Epidauro''&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=13341 Páxina del Ministeriu de Cultura de Grecia: el Centru de Cultu de Micenes]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Carlos Delles García, ''[http://www.tdx.cat/bitstream/handle/10803/5550/cvg10de13.pdf?sequence=10 Los documentos en llinial B de Micenes. Ensayu d'interpretación global]'', páxs.358-359.&lt;/ref&gt;

=== Inscripciones en llinial B ===
[[Ficheru:Linear B (Mycenaean Greek) NAMA Tablette 7671.jpg|thumb|Tablilla de magre de Micenes (MY Oe 106) escrita en llinial B procedente de la &quot;Casa del comerciante d'aceite&quot;. La tablilla rexistra asignaciones de pequeñes cantidaes de llana a trés persones, que podríen ser trabayadores testiles. L'aviesu tien grabada una figura masculina. Datada en redol a 1250&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C. [[Muséu Arqueolóxicu Nacional d'Atenes]].]]
En Micenes atopáronse 65 [[Tablilla de folla|tablillas]] con inscripciones en [[llinial B]], amás d'ocho nódulos: 31 na Casa del comerciante d'aceite», 10 na Casa de les Esfinxes» (amás de siete nódulos), 12 en Casar oeste», 8 na Casa de la ciudadela» (amás d'un nódulu), 1 na Casa de los Escudos», 1 na Casa de les Columnes», 1 nel noroeste de l'acrópolis y 1 cerca de la Tumba del Llión. Toos ellos tán fechaos ente 1250 y 1200&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.&lt;ref group=&quot;Nota&quot;&gt;Les topaes nel esterior de la ciudadela fechar en 1250&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C. y les topaes nel interior, en 1200&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.&lt;/ref&gt; Estes inscripciones contienen rexistros de llana, d'aceite, de vasíes, de especies o de plantes arumoses, ente otros y dalgunos d'ellos hanse interpretáu como documentos fiscales. Nuna tablilla asígnense cames a distintes muyeres.&lt;ref group=&quot;Nota&quot;&gt;Trátase de la tablilla MY V 659.&lt;/ref&gt; A diferencia d'otros centros de la civilización micénica, nun apaecen documentados títulos d'altos cargos y apaez solo una divinidá (''si-to po-ti-nin-ja'',&lt;ref group=&quot;Nota&quot;&gt;Na tablilla MY Oi 701.&lt;/ref&gt; la ''Señora de les mieses''). Los estudiosos estremaron quince escribas distintos de los documentos en llinial B de Micenes.&lt;ref&gt;Carlos Delles García, ''[http://www.tdx.cat/bitstream/handle/10803/5550/cvg12de13.pdf?sequence=12 Los documentos en llinial B de Micenes. Ensayu d'interpretación global]'', páxs.469-473.&lt;/ref&gt; Tamién hai documentadas numberoses inscripciones en llinial B en recipientes de cerámica, que na mayor parte de los casos identifica'l nome de la persona que fixo'l vasu o que lo unvió.&lt;ref&gt;Carlos Delles García, ''[http://www.tdx.cat/bitstream/10803/5550/1/cvg01de13.pdf Los documentos en llinial B de Micenes. Ensayu d'interpretación global]'', páxs.7-8,10,258.&lt;/ref&gt;

== Ver tamién ==
* [[Cerámica micénica]]
* [[Reis de Micenes]]

== Notes ==
{{llistaref|grupu=&quot;Nota&quot;}}

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Mycenae}}

{{Tradubot|Micenes}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Xacimientos arqueolóxicos de Grecia]]
[[Categoría:Patrimoniu de la Humanidá en Grecia]]
[[Categoría:Guerra de Troya]]
[[Categoría:Llugares de la Ilíada]]
[[Categoría:Llugares de la Odisea]]
[[Categoría:Micenes]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>2s2qdyn5gdy865auo4jk666b32bwg7t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Califatu omeya</title>
    <ns>0</ns>
    <id>95929</id>
    <revision>
      <id>3714267</id>
      <parentid>3703795</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:10:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19107" xml:space="preserve">{{Tradubot|Califato Omeya}}
{{Ficha d'estáu desapaecíu}}
El '''Califatu Omeya''' o '''Califatu de los Omeyes''' (en [[llingua árabe]]: بنو أمية ''banū umayya'' o الأمويون ''al-umawiyyūn''; en [[farsi|persa]]: امویان ''omaviyân''; en [[idioma turcu|turcu]]: ''emevi'') foi un '''llinaxe''' [[pueblu árabe|árabe]] qu'exerció'l poder de [[califa]], primero n'Oriente, con capital en [[Damascu]], y depués en [[al-Ándalus]], con capital en [[provincia de Córdoba (España)|Córdoba (España)]]. El términu Omeya provién d'un antepasáu de la familia, Umayya. Puramente falando, la dinastía empieza con Mu‘awiya ibn Abi Sufián I, y termina con Marwán II, nel 750&amp;nbsp;d.&amp;nbsp;C.

== Introducción ==
El Califatu Omeya (árabe: الخلافة الأموية, [[Treslliteración|tresllit.]] Al-Ḫilāfa al-ʾumawiyya) foi'l segundu de los cuatro principales califatos islámicos establecíos dempués de la muerte de [[Mahoma]]. El califatu centrar na dinastía Omeya (árabe: الأمويون, al-ʾUmawiyyūn y بنو أمية, Banū ʾUmayya, &quot;Fíos de Umayya&quot;). La familia omeya, dende'l miembru más antiguu, Ummayah Al-Akbar ibn 'Abd Shams Banu 'Abd Shams, nacíu en 533&amp;nbsp;d.C., llegara primero al poder sol tercer califa, Uzmán (Uthman ibn Affan) (r.&amp;nbsp;644–656), pero la dinastía omeya foi fundada por Mu‘awiya (Mu‘awiya ibn Abi Sufyan), antiguu gobernador de Siria con Uzmán, cola finalización de la primer Guerra Civil musulmana en 661&amp;nbsp;d.C./41&amp;nbsp;AH. Siria va siguir siendo la principal base del poder de los Omeyes y Damascu la so capital. Los Omeyes siguieron les conquistes musulmanes, incorporando'l [[Cáucasu]], [[Transoxiana]], [[Sind]], el [[Magreb]] y la [[península ibérica]] ([[Al-Ándalus]]) nel mundu musulmán. Na so mayor estensión, el Califatu Omeya tenía unos 15&amp;nbsp;000&amp;nbsp;000&amp;nbsp;km², l'imperiu más grande que viera'l mundu hasta la fecha y el quintu más grande de los qu'esistieron.

Coles mesmes, los tributos omeyes y les práutiques alministratives fueron llargamente percibíes como absolutistes, opresivas ya inxustes. Xuntu coles rivalidaes ente les tribus árabes, el so gobiernu viose afeutáu por disturbios nes provincies fora de Siria, especialmente mientres la [[Segunda Fitna|Segunda Guerra Civil musulmana]] de 680–692&amp;nbsp;d.C. y la Rebelión Bereber de 740–743&amp;nbsp;d.C.. Mientres la segunda Guerra Civil, el lideralgu del clan omeya pasó de la caña sufyánida de la familia a la caña [[Marwan I|marwánida]]. Como les constantes campañes militares escosaron los recursos y la mano d'obra del estáu, los Omeyes, debilitaos pola [[Batalla del Gran Zab|Tercer Guerra Civil musulmana]] de 744–747&amp;nbsp;d.C., fueron finalmente derrocaos pola Revolución [[Abásida]] en 750&amp;nbsp;d.C./132&amp;nbsp;AH. Una caña de la familia fuxó al traviés del norte d'África escontra Al-Ándalus, onde fundaron el [[Califatu de Córdoba]], que duró hasta 1031 antes de cayer pola [[Fitna d'Al-Ándalus]].

== Oríxenes y ascensu al califatu ==
[[Ficheru:Califato omeya.jpg|thumb|[[Monedes]] de [[plata]] del califatu Omeya nel Muséu d'Arqueoloxía de [[Samsun]].]]
Los Omeyes yeren un [[clan]] de la tribu [[quraysh]], de [[La Meca]], a la que pertenecía [[Mahoma]]. L'antepasáu que da nome a la familia, [[Umayya ibn Abd Shams]], yera sobrín de [[Háshim]], bisagüelu de Mahoma que da nome a los [[hashimíes]] o [[hachemíes]].

El primer venceyu de los Omeyes col califatu produzse cuando un miembru del clan, [[Uthman ibn Affan]], ricu comerciante de La Meca y maríu socesivu de dos fíos de Mahoma, ye escoyíu socesor del califa [[Umar ibn al-Jattab|Omar]] a la muerte d'este nel añu 644, convirtiéndose d'esta miente nel terceru de los llamaos [[califes bien empuestos]]. La eleición de los califes entra en conflictu, cada vez que se produz, coles reivindicaciones del llamáu Partíu de Alí, qu'afirma que [[Ali ibn Abi Tálib]], primu y xenru del profeta, ye quien tien d'ocupar el cargu por cuenta de la so estrecha proximidá con Mahoma. Uthman ye asesináu nel añu 656 y Alí ye escoyíu califa. Sicasí, esta eleición ye contestada por otru miembru del clan Omeya, [[Muawiya ibn Abi Sufyan|Muawiya I]], coles mesmes gobernador de [[Siria]]. Mu‘awiya acusa a Alí de complicidá nel asesinatu del so predecesor y llevántase n'armes contra él. Dambos exércitos enfrentar na [[batalla de Siffin]], acontecimientu de gran importancia pos ye'l que marca l'orixe de los trés grandes divisiones doctrinales del islam. Alí ye derrotáu y retírase a la so plaza fuerte de [[Kufa]] ([[Iraq]]), ente que Mu‘awiya proclámase califa en [[Damascu]], treslladando d'esta miente la capitalidad del Estáu islámicu dende [[Medina]], nel [[Hiyaz]] (na actual [[Arabia Saudita]]), a la urbe siria.

=== El califatu de Damascu (661-750 aproximao) ===
{{AP|Califatu Omeya de Damascu}}
Los omeyes taben estremaos en dos rama familiaresː los sufyánidas, descendientes d'[[Abu Sufyan ibn Harb]] que gobernaron ente 661 y 684, empezando por [[Muawiya ibn Abi Sufyan]] y terminando con [[Muawiya II]], y los marwánidas de [[Marwan ibn al-Hakam]] y los sos descendientes, que gobernaron ente 684 y 750 con [[Marwan II]].&lt;ref&gt;{{cita llibru | autor= | títulu=Umayyad dynasty | editorial= [[Encyclopaedia Britannica]]| editor= | ubicación= | añu= | isbn= | páxina= |idioma = |url=http://global.britannica.com/topic/Umayyad-dynasty-Islamic-history#ref159973 }}&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Umayads.svg|thumb|600px|center|Árbol xenealóxicu de la familia Omeya. N'azul figura'l califa [[Utman]], unu de los 4 califes ortodoxos. En verde, los califes Omeyes de Damascu. En mariellu, los emires Omeyes de Córdoba. En naranxa, los califes Omeyes de Córdoba (nota: Abderramán III foi emir hasta l'añu 929, en que se proclamó califa). Inclúyese'l parentescu de los Omeyes col profeta Mahoma, señaláu en mayúscules.]]
[[Ficheru:Damascus, Syria, The Umayyad Mosque, Islamic Art.jpg|thumb|250px|right|La [[Mezquita de los Omeyes]] na [[Damascu|capital siria]], unu de los legaos artísticos más importantes del califatu de Damascu.]]
El Califatu Omeya acaba col sistema d'eleición del califa por un conseyu de notables y da pasu a un sistema puramente hereditariu, convirtiéndose d'esta miente los Omeyes en dinastía, desque'l consideráu primer califa omeya, [[Muawiya I|Muauiya]] escoyó al so socesor ente unu de los sos fíos, [[Yazid I]].&lt;ref&gt;{{cita llibru| autor = | títulu = La espansión del islam otros = | idioma = | añu = 2013| allugamientu = | editorial = Historia National Geographic |páxines =42 | isbn = 978-84-473-7612-4}}&lt;/ref&gt;

=== Llista de califes omeyes ===
[[Utman]] (644-656), el terceru de los cuatro primeros califes, pertenecía a la familia omeya, anque nun se-y suel incluyir nesta llista sinón na de los [[Califes ortodoxos]].

* [[Muawiya ibn Abi Sufyan|Mu‘awiyya I]] (661-680)
* [[Yazid I]] (680-683)
* [[Muawiya II|Mu‘awiyya II]] (683-684)
* [[Marwan I]] ibn al-Hakam (684-685)
* [[Abd al-Malik]] (685-705)
* [[Walid I]] (705-715)
* [[Suleimán I]] (715-717)
* [[Umar II]] ibn 'Abd al-'Aziz (717-720)
* [[Yazid II]] (720-724)
* [[Hisham ibn Abd al-Malik|Hisham]] ibn Abd al-Malik (724-743)
* [[Walid II]] (743-744)
* [[Yazid III]] (744)
* [[Ibrahim ibn Al-Walid|Ibrahim]] ibn Al-Walid (744)
* [[Marwan II]] al-Himar (744-750)

De cara al esterior, los Omeyes prosiguieron les conquistes de la dómina precedente. Ye mientres esti periodu cuando se dan les postreres grandes espansiones del Imperiu islámicu: pel oeste conquístase'l [[Magreb]] (fundándose la ciudá de [[Kairuán]]) y la [[península ibérica]]; pel este acabar de someter [[Irán]] y fáense incursiones más allá de les sos llendes, escontra [[Afganistán]] y [[China]], onde ye detenida la conquista.

Nun planu de política interior, los Omeyes tienen munchos enemigos. Los alíes o partidarios d'[[Ali Ibn Abi Talib|Alí]], según la caña de los [[jariyismo|jariyíes]], biforcada de los alíes en [[batalla de Siffin|Siffin]], siguen bien activos en dellos llugares y especialmente n'Iraq: [[Basora]] ye un focu de disidencia jariyí, empeñada en combatir a los que llamen califes ilexítimos, ente que [[Kufa]] sigui siendo bastión de los alíes (más tarde llamaos [[chiismu|xiinos]]). Mu‘awiya llogra apangar la situación llegando a un alcuerdu de paz con [[Hasan ibn Ali|Hasan]], fíu mayor y socesor d'[[Ali ibn Abi Tálib|Alí]], quien morriera nel añu 661, evitando asina una nueva guerra civil. La muerte de Mu‘awiya marca l'entamu d'un nuevu conflictu, pos s'abrir otra vegada la cuestión socesoria. Anque nomara herederu al so fíu [[Yazid I|Yazid]], esta tresmisión familiar del cargu ye contestada y munchos vuelven los sos güeyos escontra [[Husayn ibn Ali|Husayn]], fíu menor de Alí. Husayn y el pequeñu exércitu que lu acompañaba ye masacrado poles tropes del nuevu califa na [[batalla de Kerbala]] (680), cuando se dirixía a [[Kufa]] a ponese a la cabeza d'una rebelión. La muerte de Husayn, personaxe respetáu por tolos musulmanes, causa gran conmoción y añede material a les acusaciones de impiedad y falta d'escupulicios que dende'l principiu remanar contra los Omeyes. Cola muerte de Husayn queda establecida definitivamente la llinia socesoria, que va ser reconocida pola mayoría de los musulmanes. Alíes y jariyíes van siguir sicasí'l so llabor d'oposición y a la llarga van contribuyir a la cayida de los Omeyes.

En términos xenerales, podría dicise que los Omeyes entamaron la xera d'entamar alministrativamente un territoriu considerablemente mayor que'l que controlaron los sos predecesores, y con una población mayoritariamente non árabe, formada por non musulmanes o por persones acabante convertir al islam, carauterístiques que nun va tener cuando pase a manes de los sos socesores [[abasí]]es un sieglu más tarde. Los califes Omeyes tuvieron enclín a actuar más como reis, esto ye, a esmolecese de l'alministración, que como líderes relixosos. La conversión al islam nun foi aguiyada, pos podía suponer una mengua nos ingresos del Estáu debíu al mayor volume d'impuestos pagu polos cristianos y xudíos, ya inclusive se llegó a prohibir en delles ocasiones. D'ende l'acusación de ser malos musulmanes que los sos enemigos llanzaron contra ellos. A pesar de los munchos problemes plantegaos pola complexidá social del territoriu que gobernaben y de la oposición incesante de alíes y jariyíes, mientres la dómina omeya nun se rexistraron nin grandes problemes ''nacionales'' (esto ye, ente les distintes etnies del imperiu, y especialmente ente los árabes y les demás) nin tampoco choques ente comunidaes relixoses nin ente los non musulmanes y el poder central.
[[Ficheru:Conquête de l'Islam à la chute des Omeyyades-es.svg|Espansión del islam hasta la cayida de los Omeyes.|miniatura|upright=1.6]]
Hacia l'añu 740 el Califatu Omeya topábase debilitáu debíu, per un sitiu, a les lluches intestinas nel senu de la mesma familia Omeya. Por otru, a la presión constante de jariyíes y alíes. Fueron estos postreros quien empecipiaron una revuelta n'[[Irán]] que pretendía ''restituyir'' el poder califal al clan de los [[hashimí]]es (al que pertenecieren Mahoma y Alí). A la cabeza de la revuelta, nel últimu momentu y ensin que los historiadores consiguieren esplicar bien cómo, púnxose [[As-Saffah|Abu l-Abbas]] (tamién conocíu como As-Saffah), xefe de los [[abasí]]es, una caña secundaria de los hashimíes. El so exércitu d'estandartes negros (los de los omeyes yeren blancos) entró en [[Kufa]] , un importante centru musulmán nel sur d'Iraq, nel añu 749 y declaróse califa. La so primer prioridá yera esaniciar al so rival omeya, el califa [[Marwan II]]. Esti postreru foi ganáu en febreru de 750 na [[batalla del Gran Zab]], nel [[ríu Zab]], al norte de Bagdag, terminando claramente'l gran Califatu omeya, que gobernara dende 661 DC.

El califa omeya, [[Marwan II]], fuxó a [[Exiptu]] y Abu l-Abbas convertir en califa, inaugurando asina'l [[califatu abasí]]. Tolos omeyes fueron asesinaos; inclusive se sacó a los muertos omeyes de les sos tumbes, pa borrar d'esta miente los rastros de la familia. Namái unu llogró escapar a la matanza, y col tiempu va remanecer nel otru estremu del mundu islámicu, n'[[Al-Ándalus]].

==Al-Ándalus==
=== L'emiratu independiente de Córdoba (756-929) ===
{{AP|Emiratu de Córdoba|l1=Emiratu Omeya de Córdoba}}
L'únicu sobreviviente de los Omeyes, [[Abderramán I|Abd al-Rahman]], se exilia al [[Magreb]], zona daquella abellugu de toles disidencies por cuenta del so alloñamientu de les capitales califales. Güéspede de tribus bereberes xunto a un puñáu d'aliaos, Abd al-Rahman axencia sofitos ente les tropes siries d'[[Al-Ándalus]], hasta qu'en setiembre del añu 755 desembarca en [[Almuñécar]].

Col sofitu del ''yund'' o exércitu siriu d'Al-Andalus, vence al gobiernu de los [[abbasí]]es na [[Batalla d'Alamea|batalla d'A el-Musara]] (756) y ye nomáu [[emir]] polos sos partidarios. Abd al-Rahman, llamáu ''Al-Muhāyir'' («l'emigrante»), va gobernar a la defensiva, esto ye, pendiente de les combalechadures de los partidarios de los abbasíes y otros grupos, particularmente los [[Etnia bereber|bereberes]] y los [[yemenín]]es, que se van remontar delles vegaes ente los años 766 y 776. Abd al-Rahman sofitar nel exércitu, que ye aumentáu n'efectivos, y noma pa los cargos de l'alministración a persones del so enfotu. Arródiase tamién d'una guardia personal.

[[Al-Ándalus]] faise asina políticamente independiente, anque Abd al-Rahman va evitar faer esplícitu la so non reconocencia del califa de [[Bagdag]] pa caltener l'apariencia d'unidá na ''[[umma (Islam)|umma]]'' o comunidá de musulmanes. A la so muerte, Al-Ándalus ye un Estáu totalmente estructurado. Asocederán-y otros cuatro emires primero que'l país independícese tamién nel planu relixosu, dando llugar al [[califatu de Córdoba]].

=== El califatu de Córdoba (929-1031) ===
{{AP|Califatu de Córdoba|l1=Califatu Omeya de Córdoba}}

[[Ficheru:Mosque Cordoba.jpg|thumb|250px|left|La mezquita de Córdoba, el monumentu más conocíu de los Omeyes d'occidente.]]Va Ser l'[[emir]] [[Abd al-Rahman III]], ''an-Nāsir'', quien consume la rotura con oriente proclamándose califa nel añu 929, yá que de toes formes la ''[[Umma (Islam)|umma]]'' había quedáu biforcada pola creación, en [[Tunicia]], del califatu [[xiín]] de los [[fatimí]]es. Proclamóse califa basándose en distintos argumentos que dieron solidez a la so decisión. Per un sitiu la familia yera procedente de la tribu Quraysh, a la que pertenecía Mahoma y frenara los intentos de los cristianos del norte de reconquistar al Ándalus. Con ello, los Omeyes consoliden la so posición de poder y coles mesmes consoliden la posición del país nel esterior.

Tres la ocupación de [[Melilla]] en 927, a mediaos del sieglu X, los Omeyes controlaben el triángulu formáu por [[Arxelia]], [[Siyilmasa]] y l'océanu [[Océanu Atlánticu|Atlánticu]]. El poder del califatu estendíase, coles mesmes, escontra'l norte y nel 950 el [[Sacru Imperiu Romanu Xermánicu]] intercambiaba embaxadores con Córdoba. Nel norte de la península ibérica los pequeños reinos cristianos pasen a pagar tributu al Califatu, soportando toa clase d'imposiciones en cuenta de la paz.

Esta ye la etapa política de mayor rellumanza, na península ibérica, de la presencia islámica, anque la mesma va durar pocu tiempu yá que, na práutica, el so apoxéu acaba nel 1010. Oficialmente, el califatu siguió esistiendo hasta'l 1031, añu nel que foi abolíu de resultes de la ''[[Fitna d'al-Ándalus|fitna]]'' (guerra civil) provocada pola posesión del tronu ente los partidarios del últimu califa lexítimu, [[Hisham II]] y el socesores del so primer ministru o ''[[hayib]]'', [[Almanzor]]. El final del califatu dio pasu a la fragmentación d'Al-Andalus en diversos reinos conocíos como reinos de [[Taifas]], y que foi causa del so cayente favoreciendo la espansión de los territorios cristianos a les sos espenses.

=== Sobrevivencia de los Omeyes ===
Tres la desintegración del califatu de Córdoba, el llinaxe de los Omeyes esléese amodo na población d'Al-Andalus.

A finales del sieglu XVI, el [[moriscu]] [[Reinu de Granada (Corona de Castiella)|granadín]] [[Abén Humeya|Fernando de Córdoba y Válor]], descendiente de los Omeyes, va ser escoyíu rei de los moriscos mientres la llamada [[guerra de les Alpujarras]], camudando'l so nome cristianu pol árabe Muhammad Ibn Umayya, que va pasar a les cróniques como [[Abén Humeya]]. Muertu este por traición, asocedió-y el so primu [[Abén Aboo]] quien foi ganáu por D. [[Juan d'Austria]]. Una vegada derrotaos instalar na rexón valenciana onde entá se-yos dexaba prauticar l'islam, prueba d'esto ye que la espulsión que tuvo llugar en 1609 foi materializada pola salida del puertu d'Alicante de más d'un millón de persones. Ye bien probable que dalgunos Omeyes de la llinia de Muhammad ibn Umayya esistan entá n'España baxu apellíos acastellanaos como Omeya, Benjumea o Alomía.

Dellos xenealoxistes y arabistes piensen que l'apellíu castellanu [[Benjumea]] y les sos variantes (Benhumea, Benjumea, Benhumeda, Benumeya, Alomía, etc.) procede del árabe Ibn Umayya y por tantu los sos portadores podríen ser descendientes de los Omeyes. Sicasí, por cuenta de la obligación de cristianizarse de los moriscos que quedaron n'España a partir de la espulsión de 1609, podríamos contemplar delles posibilidaes en delles variantes cristianizadas del apellíu Omeya. Calteniendo intacta'l raigañu triconsonántica árabe ' m y, resalvando la primera ' que nun tien equivalente en castellán o catalán podríamos asistir a variantes consonántiques como &quot;m-y&quot; &quot;m-ll&quot; o &quot;m-y-r&quot; &quot;m-ll-r&quot; o delles otres.{{ensin referencies}}

L'estandarte Omeya yera'l blancu.

== Ver tamién ==
* [[Batalla de Kerbala]]
* [[Banu Hashim]] y [[hachemí]]
* [[Emir]]
* [[Fitna]]
* [[Mawali]]
* [[Quraysh]]
* [[Uthman Ibn Affan]]
* [[Tercer Fitna]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}
* [http://revistaorientalia.blogspot.com/2007/07/afayar-mosaicu-datáu-en-la-epoca.html Mosaicu de la dómina omeya.]
* {{cita web|url=http://www.happy-books.co.uk/muhammad-ibn-abdullah-lineage-and-family-tree/timeline-of-islamic-caliphate-including-all-muslim-rulers-and-khilafah-from-muhammad-to-khulafaa-rashidah-and-banu-umayyah-abbas-and-ottoman-empire.php |autor= |títulu=Timeline of Muslim Rulers (Khulafaa') |editor=Happy Books|añu=|páxina=|idioma= inglés|fechaaccesu=27 de marzu de 2016}}

{{Socesión
| predecesor = [[Califes bien empuestos]]
| títulu = Califatu Omeya 
| socesor = [[Califatu Abasí]]
| periodu = 660–750
}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Historia d'Oriente Mediu]]
[[Categoría:Estaos de la Edá Media]]
[[Categoría:Dinastíes d'Al-Ándalus]]
[[Categoría:Historia d'Al-Ándalus]]
[[Categoría:Califatu Omeya]]
[[Categoría:Guerres civiles musulmanes]]</text>
      <sha1>chzaqejujnyyb4snxfub0px7bnke0sa</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Assam</title>
    <ns>0</ns>
    <id>99675</id>
    <revision>
      <id>3714261</id>
      <parentid>3664576</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:10:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5320" xml:space="preserve">{{Tradubot|Assam}}
{{rexón}}
[[Ficheru:A group of 'Husori' for the occasion of Assamese 'Bohag Bihu' in their traditional attire.png|thumb|Grupu de 'Husori' d'Assam participando nel [[Bohag Bihu]] col so paxellu tradicional.]]
'''Assam''' ye unu de los ventinueve [[Estaos de la India|estaos]] que, xuntu colos siete [[territorios de la Xunión]], formen la [[República de la India]]. La so capital ye [[Dispur]] y la so capital comercial, [[Guwahati]]. Alcuéntrase al nordeste del país y llenda al norte con [[Bután]] y [[Arunachal Pradesh]], al sur con [[Nagaland]], [[Manipur]], [[Mizorán]], [[Tripura]] y [[Megalaya]], al suroeste con [[Bangladex]] y al este con [[Bengala Occidental]]. Con 397 hab/km² ye'l novenu estáu más [[Densidá de población|densamente pobláu]], por detrás de [[Bihar]], [[Bengala Occidental]], [[Kerala]], [[Uttar Pradesh]], [[Haryana]], [[Tamil Nadu]], [[Punyab (India)|Punyab]] y [[Jharkhand]].

== Historia ==
=== Antes de la colonización ===
La primer referencia a Assam mentar como reinu de [[Kamrup]]. Hacia l'añu [[640]], un viaxeru [[China|chinu]] llegó a la corte del rei [[Bhaskar Barman]], aliáu de [[Harsha Vardhana]], soberanu de la India del Norte. Nel [[sieglu XIII]] el reinu entró en descomposición al estazase en jeferías tribales y dominios de rajahs hindús llamaos [[bhuyan]]s.

La tribu de los [[ahom]], d'orixe [[shan]], llegó nesta dómina dende [[Birmania]] ([[1228]]) y establecióse na rexón absorbiendo los reinos de [[Chutiya]] y [[Kachari]], sometiendo a les tribus montañeses cercanes ya integrando a los bhuyans nel aparatu alministrativu feudal del estáu. 

Nel [[sieglu XVI]] y nel [[sieglu XVII]], los ahom refugaron les invasiones de los [[Imperiu mogol|mogoles]] y una porción del [[reinu de Koch|Koch]], vecín de los ahom, foi ocupáu ([[1682]]). Sol rei [[Rudra Xingha]] (1696-1714) los ahom algamaron el so cenit. En [[1769]] una parte de la población remontar so la direición de los [[mahanta|mahantes]] (líderes relixosos). L'altu Assam quedó afaráu. 

Ramakata consiguió la victoria y coronóse rei. El rei ahom, [[Gaurinath Xingha]] (1780-95) pidió ayuda a los británicos que restauraron l'orde nel Reinu. Pero la llucha civil caltúvose y en [[1817]] los birmanos invadieron el país cola collaboración de [[Badan Chandra]], gobernador traidor de [[Bar Phukan]]. Estes guerres provocaron la muerte d'un terciu de la población. Finalmente los británicos ganaron a los birmanos y anexonaron Ahom en 1826.

=== Dominiu británicu ya independencia ===

El país foi estremáu en dos comisionarías: Alto Assam y So Assam y en 1832 en cuatro distritos: Goalpara, Kamrup, Darrang y Nagaon. En 1836 el bengalí foi declaráu llingua oficial. En [[1873]] l'[[idioma asamés]] foi restablecíu como llingua. 

En 1951 una zona fronteriza foi vencida a [[Bután]]. La oposición de diversos grupos a un gran Assam llevó a la creación de dellos estaos: Nagaland en [[1963]], [[Meghalaya]], [[Manipur]] y [[Tripura]] en 1972, y [[Arunachal Pradesh]] —antes ''NEFA territory'' dende 1972— y [[Mizoram]] —territoriu dende 1972— en 1987.

En [[1971]] unos dos millones de bengalíes emigraron a Assam, tres la guerra ente India y [[Paquistán]]. Estos bengalíes sofitaben al Partíu del Congresu, nel poder en [[Delhi]], y por tantu'l so establecimientu foi toleráu. La oposición a la emigración creció ente los asameses. En 1983 producióse la masacre de 500 bengalíes en Nellie. Finalmente'l [[15 d'agostu]] de [[1985]] establecióse un tratáu que torgaba l'establecimientu de nuevos emigrantes, que de fechu nun tuvo muncha aplicación. 

En 1989 empezó la oposición de los [[bodos]] (nel nortedel estáu) al gobiernu asamés al que se quexaben de nun respetar la tierra y cultura de los bodos. A finales de [[1999]] una organización [[Islam|musulmana]] empecipió les sos actividaes reclamando un estáu separáu pa los musulmanes d'Assam.

== Movimientos armaos ==

* United Liberation Front of Assam (ULFA)
* [[Bodoland Liberation Tigers Force]] (BLTF)
* [[National Democratic Front of Bodoland]] (NDFB)
* Tiwa National Revolutionary Force (TNRF) 
* Bircha Commando Force (BCF) 
* Bengali Tiger Force (BTF) 
* Adivasi Security Force (ASF) 
* All Assam Adivasi Suraksha Samiti (AAASS) 
* Gorkha Tiger Force (GTF) 
* Barak Valley Youth Liberation Front (BVYLF) 
* Muslim United Liberation Tigers of Assam (MULTA) 
* Muslim United Liberation Front of Assam (MULFA) 
* Muslim Security Council of Assam (MSCA) 
* United Liberation Militia of Assam (ULMA) 
* Islamic Liberation Army of Assam (ILAA) 
* Muslim Volunteer Force (MVF) 
* Muslim Liberation Army (MLA) 
* Muslim Security Force (MSF) 
* Islamic Sevak Sangh (ISS) 
* Islamic United Reformation Protest of India (IURPI) 
* United Muslim Liberation Front of Assam (UMLFA) 
* Revolutionary Muslim Commandos (RMC) 
* Muslim Tiger Force (MTF) 
* People’s United Liberation Front (PULF) 
* Adam Sena (AS) 
* Harkat-ul-Mujahideen 
* Harkat-ul-Jehad 
* [[United People's Democratic Solidarity]] (UPDS)

== Ver tamién ==
* [[Ciudaes del estáu d'Assam por población]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Estaos de la India|Assam]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>rpe9xwd87uwctgx5x45kilk9alk9yi8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Caen</title>
    <ns>0</ns>
    <id>99915</id>
    <revision>
      <id>3714393</id>
      <parentid>3687565</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T18:01:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>86.241.77.242</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15802" xml:space="preserve">{{Llocalidá}}
'''Caen''' (/kɑ̃ː/) ye una ciudá del oeste de [[Francia]] asitiada na rexón de [[Normandía (Francia)|Normandía]]. Ye la prefeutura del departamentu de [[Calvados]]; y dende el 1 de xineru de 2016, sede del Conseyu Rexonal de [[Normandía (Francia)|Normandía]].démonte centre de guidance cmpp acsea 4rue de la varende 14000caen allumé extincteurs sécurité incendie rouge pompiers brûlé centre de guidance cmpp acsea 4rue de la varende 14000caen enlève ça covid France Normandie Calvados caen la guerre feux d'artifice sauté 2022.copie collez température collez tempête collez viré centre de guidance cmpp acsea 4rue de la varende 14000caen copie collez journal ouest France 2022 collez

== Historia ==
=== Dómina romana ===
Dende la dómina [[Galia|galu]]-[[Antigua Roma|romana]] esiste yá una forma de vida en redol a l'actual Abadía de los Homes (''Abbaye aux Hommes''), una ilesia dedicada a San Martín y un campusantu. Dempués de la invasión [[Viquingu|viquinga]], en redol a [[1020]], fórmase un burgu con delles ilesies y un mercáu.
=== Edá Media ===
Na primer metá del sieglu XI, frutu de la rellación de [[Roberto I de Normandía|Roberto'l Magníficu]] y [[Arlette de Falaise]], una de los sos amantes, nació [[Guillermu I d'Inglaterra|Guillermo'l Conquistador]], quien en [[1035]] heredó del so padre'l títulu de duque de Normandía con tan solu ocho años. Con ventitrés años casóse con [[Matilde de Flandes]], a lo cual opúnxose la Ilesia y el papa [[Lleón IX]] una y bones ella yera la so prima en quintu grau. Gracies a la mediación del so conseyeru [[Lanfranc]] de Pavía, la Ilesia dio por válidu'l matrimoniu en cuenta de que cada unu construyera una [[abadía]] y la so ilesia correspondiente, la resultancia ye l'actual [[Abadía de los Homes]] xuntu cola so ilesia Saint-Étienne mandada construyir en 1063 por Guillermo y l'[[Abadía de les Dames]] xuntu cola so ilesia de la Trinidá mandada construyir tamién en 1063 por Matilde.

Dende [[1965]] l'Abadía de los Homes alluga'l Conceyu y dende [[1983]] l'Abadía de les Dames el Conseyu Rexonal de la Baxa Normandía. Los restos de Guillermo y Matilde reposen nes sos respeutives ilesies.

Tres la [[batalla de Val-ès-Dunes]], en redol a [[1047]], Guillermo decide instalar la so residencia principal en '''Caen''', pa ello manda construyir les muralles, el [[foso]] y el castiellu sobre una llomba predresa que equidista ente los dos abadíes. En [[1100]] [[Enrique I d'Inglaterra|Enrique I Beauclerc]], cuartu fíu varón de Guillermo, convertir en Rei d'Inglaterra y manda construyir la ''Salle de l'Échiquier'' (que'l so nome vien de la semeyanza del suelu a un tableru d'axedrez) y el [[Torrexón (construcción)|torrexón]], que foi cuasi totalmente destruyíu mientres la [[Revolución francesa]].

El [[1204]] el Ducáu ([[Alta Normandía]] y Baxa Normandía) ye conquistáu y anexonáu al Reinu de Francia pol Rei [[Felipe II de Francia|Felipe II Augusto]], que manda construyir en [[1210]] dos torres más (''Puchot'' y ''Mathilde''), reforzar el torrexón y crear la ''Porte des Champs'' pa dar accesu al castiellu pel este.

=== Renacimientu ===
En [[1417]] mientres la [[Guerra de los Cien Años]], el castiellu foi fuertemente asediado polos ingleses hasta la so rindición el 21 de setiembre, dempués de tomar la ciudá, [[Enrique V d'Inglaterra|Enrique V]] ordenó la muerte de tolos varones civiles. Mientres los trenta y tres años d'ocupación inglesa estos construyeron la [[barbacana]] del castiellu y fundaron en [[1432]] la [[Universidá de Caen]], onde s'impartiríen en [[llatín]] clases de derechu, lletres y teoloxía.
=== Edá Moderna ===
Mientres la [[Batalla de Normandía|Batalla del desembarcu de Normandía]] el [[6 de xunu]] de [[1944]] y los díes posteriores la ciudá sufrió un tarrecible bombardéu que causó la muerte de miles de persones y la destrucción del 70 % de la ciudá.

La so reconstrucción duró oficialmente de [[1948]] a [[1962]] creándose una media de 1500 viviendes per añu, dando llugar a una ciudá con grandes aveníes rectillinies bordiaes por edificios d'unos cinco plantes construyíos cola [[piedra de Caen]], pa da-y un toque tradicional dellos edificios con teyáu planu fueron modificaos por que tuvieren un teyáu en pendiente.
[[Ficheru:Abbaye-aux-hommes.jpg|300px|thumb|[[Abadía de los Homes]].]]
La universidá foi igualmente destruyida pol bombardéu, pa'l so reconstrucción escoyó un nuevu allugamientu al norte del castiellu ducal. Les obres dieron empiezu en [[1956]] siguiendo'l modelu de campus americanu: bien ventiláu y con munches zones verdes. Escoyóse'l [[Fénix|ave fénix]] como símbolu de la renacencia de la universidá en siendo fecha cenices, la estatua ta allugada na esplanada principal pero tendrá de ser restaurada tres los vandalismos sufiertos mientres les manifestaciones contra'l [[Llei de Contratu del Primer Emplegu (Francia)|C.P.E.]].

Nos años sesenta produz el desenvolvimientu industrial y cultural de la ciudá cola llegada de grandes empreses como [[Renault]] o la construcción del teatru, la biblioteca municipal y los museos.

Nos setenta desenvolviéronse los barrios periféricos, en '''Caen''' produzse la mayor crecedera demográfica nacional, desenvuélvense los tresportes públicos con delles llinies d'autobuses y constrúyese la carretera de circunvalación, según el viaductu de Calix.
Ye la dómina tamién de la investigación científico y tecnolóxico, por ello constrúyese [[G.A.N.I.L.]] (Grand Accélérateur National d'Ions Lourds) un gran acelerador d'iones pesaos, preséu fundamental pa la investigación en física nuclear.
En [[1975]] construyóse'l C.H.O., anguaño esti hospital universitariu ye la mayor fonte d'emplegu de la ciudá.

El 6 de xunu de [[1984]] conmemoróse'l 40º aniversariu del desembarcu.

El 6 de xunu de [[1986]] inauguróse'l [[Tresbordador|ferry]] ''Duc de Normandie'' y la llinia regular ente Caen-[[Ouistreham]] y [[Portsmouth]] cola cual [[Brittany Ferries]] tresformó la noción de travesar el [[Canal de la Mancha]]. En principiu dalgunos duldaron y pensaron que sería un fracasu daes les llinies esistentes ente [[Inglaterra]] y [[Arrondissement de Cherbourg-Octeville|Cherbourg]], sicasí l'ésitu foi atayante y trés años más tarde les resultaos superaron les previsiones más optimistes con un rexistru de 837.000 pasaxeros y 54.000 camiones añales. Dada la gran demanda en [[1992]] constrúyese una nueva pasarela p'acoyer al ferry ''Normandie'' y en [[2003]] al ''Mont-Saint-Michel''. Dende [[2005]] reciben pel branu el refuerzu del navío rápidu ''Normandie Express'' pa les fines de selmana, este cubre la distancia en tan solo 3 hores y 45 minutos. Caen-Ouistreham convirtióse nel puertu de [[París]] pa dir a Inglaterra, rexistrando un tránsitu añal de 1.000.000 de pasaxeros y 110.000 camiones. Dende la so inauguración son más de 18 millones de pasaxeros los qu'usaron esti mediu de tresporte.
Esta llinia supón 1.000 emplegos direutos y 5.000 indireutos, xenera los trés cuartes partes de l'actividá del puertu y en [[2005]] envalorar en 60 millones d'euros el gastu de los turistes británicos (representen el 85 % de los pasaxeros) n'agospiamientos, restauración y compres diverses na Baxa Normandía.

El 6 de xunu de [[1988]] [[François Mitterrand]] inauguró'l muséu Memorial de la Paz, un gran muséu sobre les guerres y eventos cruciales del sieglu XX como la [[Segunda Guerra Mundial]] o la cayida del [[Muriu de Berlín]]. Sirve d'observatoriu de la paz y los derechos del home.

== Clima ==

&lt;!--Empiezu de plantiya--&gt;
{{Clima |llugar
 = Caen, Baxa Normandía
|metric first = yes
|single line = yes
|Xin high C = 8.0
|Feb high C = 8.6
|Mar high C = 11.5
|Abr high C = 13.6
|May high C = 17.1
|Xun high C = 20.1
|Xnt high C = 22.6
|Ago high C = 22.8
|Set high C = 20.1
|Och high C = 16.1
|Pay high C = 11.5
|Avi high C = 8.3
|year high C =
|Xin low C = 2.6
|Feb low C = 2.4
|Mar low C = 4.2
|Abr low C = 5.3
|May low C = 8.5
|Xun low C = 11.0
|Xnt low C = 13.1
|Ago low C = 13.2
|Set low C = 11.1
|Och low C = 8.7
|Pay low C = 5.3
|Avi low C = 3.0
|year low C =
|Xin precipitation mm = 66.1
|Feb precipitation mm = 52.4
|Mar precipitation mm = 55.6
|Abr precipitation mm = 50.4
|May precipitation mm = 62.6
|Xun precipitation mm = 57.9
|Xnt precipitation mm = 52.6
|Ago precipitation mm = 51.2
|Set precipitation mm = 60.8
|Och precipitation mm = 77.6
|Pay precipitation mm = 74.6
|Avi precipitation mm = 78.1
|year precipitation mm =
|Xin precipitation days = 12.0
|Feb precipitation days = 11.0
|Mar precipitation days = 11.8
|Abr precipitation days = 9.8
|May precipitation days = 10.5
|Xun precipitation days = 7.9
|Xnt precipitation days = 6.8
|Ago precipitation days = 7.8
|Set precipitation days = 9.2
|Och precipitation days = 10.4
|Pay precipitation days = 13.8
|Avi precipitation days = 12.3
|Xin sun = 69.6
|Feb sun = 84.3
|Mar sun = 125.6
|Abr sun = 167.3
|May sun = 193.7
|Xun sun = 213.5
|Xnt sun = 207.1
|Ago sun = 204.4
|Set sun = 167.2
|Och sun = 117.8
|Pay sun = 79.4
|Avi sun = 61.4
|year sun = 
|source 1 = [http://www.meteofrance.com/climat/france/cayen/14137001/normales Météo-France]
}}

== Demografía ==
{{Evolución demográfica |1793=34
805|1800=30 923|1806=36 231|1821=36 644|1831=39 140|1836=41 310|1831=43 079|1846=44 087|1851=45 280|1856=41 394|1861=43 740|1866=41 564|1872=41 210|1876=41 181|1881=41 508|1886=43 809|1891=45 201|1896=45 380|1901=44 794|1906=44 442|1911=46 934|1921=53 743|1926=54 128|1931=57 528|1936=61 334|1946=51 445|1954=67 851|1962=91 336|1968=110 262|1975=119 640|1982=114 068|1990=112 846|1999=113 987|2006=109 200|2007=109 630
|fonte=INSEE-fr}}

== Turismu ==
[[Ficheru:Caen Hôtel de Ville.JPG|thumb|300px|Conceyu de Caen]]
[[Ficheru:Caen rue saintpierre 54 1er-etage fenetre detail 3.jpg|miniaturadeimagen|detalle de la fachada de la 54 rue Saint-Pierre]]
'''Caen''' cuenta con un númberu importante de monumentos históricos, siendo los más importantes:

* l'[[abadía de los Homes]] (''Abbaye aux Hommes''), anguaño'l Conceyu, y la so ilesia de San Esteban (''Saint-Etienne'') onde reposen los restos de Guillermo'l Conquistador y Duque de Normandía. Daten del sieglu XI, pero fueron restauraos nel XVIII y tres los bombardeos de [[1944]], apiguren armoniosamente estilos [[Arquiteutura románica|románicu]], [[arquiteutura gótica|góticu]] y clásicu. L'abadía tien una importante coleición de pintures del sieglu XVII, XVIII y XIX, y unes estancies decoraes con paneles de madera de carbayu del sieglu XVIII de estilu Lluis XV y Lluis XVI.
* l'[[abadía de les Dames]] (''Abbaye aux Dames'') y la so ilesia de la Trinidá (''Trinité'') onde reposen los restos de Matilde de Flandes, esposa de Guillermo'l Conquistador. Ye una obra maestra de l'arquiteutura románica normanda, a destacar el [[claustru]], la gran escalera, la [[cripta]] y la tumba de Matilde. Anguaño alluga'l Conseyu Rexonal de la Baxa Normandía y xunto a él allúgase'l Parque ''Michel d'Ornano'', antiguu Parque ''Saint-Louis'', d'estilu francés del sieglu XVIII entiende 5,5 hectárees y ufierta una bella vista panorámica de la ciudá.
* la [[Ilesia de San Pedro (Caen)|ilesia de San Pedro]] (''Saint-Pierre''), frente al Castiellu Ducal atópase anguaño en restauración.
* la [[Ilesia de San Juan (Caen)|ilesia de San Juan]] (''Saint-Jean''), presentó desordes dende los entamos de la so construcción al allugase sobre antiguos terrenes pantanosos, lo que favoreció'l cese de la construcción de la torre central nel sieglu XVI.
* el [[Castillo de Caen|Castiellu Ducal de Guillermo'l Conquistador]], alluga na so cortil varios museos y la ilesia de ''Saint-Georges'' que foi tresformada en sala d'esposiciones temporales. Delles muralles tán siendo restauraes y reconstruyíes, les escavaciones arqueolóxiques atoparon un antiguu pasadizo de salida pel oeste y cases de la dómina medieval.
* el [[Muséu de Belles Artes de Caen|Muséu de Belles Artes]] que recueye creaciones dende'l sieglu XV hasta l'actualidá.
* el [[Muséu de Normandía]], tien coleiciones arqueolóxiques y etnolóxiques qu'ilustren el desenvolvimientu cultural de la rexón dende dómines remotes hasta l'actualidá.
* la [[Universidá de Caen|Universidá]], fundada en 1432 por [[Enrique VI d'Inglaterra]] siguiendo'l modelu d'[[Universidá d'Oxford|Oxford]] y [[Universidá de Cambridge|Cambridge]]. Tres los bombardeos de [[1944]] foi reconstruyida nun nuevu allugamientu siguiendo'l modelu americanu, tien unos 25.000 estudiantes y ye una de les más antigües de Francia.
* la [[Casa de los Quatrans]], casa tradicional del Sieglu XIV.
* el Muséu Postal y de les Comunicaciones (''Musée del poste''), recueye la hestoria del serviciu postal y alluga esposiciones temporales. Ta allugáu nun edificiu del Sieglu XVI.
* [[Memorial de Caen]]. Gran muséu dedicáu a la [[Batalla de Caen]] y a la so lliberación nel llamáu ''[[Día D]]'', col [[desembarcu de Normandía]] mientres la [[II Guerra Mundial]].

Nos múltiples restoranes de la ciudá pueden tastiase los productos y platos típicos de la rexón como son:

* Bébores alcohóliques: el ''Calvados'', el ''Pommeau'', la [[sidra]] ''Pays d'Puxanza''.
* Quesos: [[Camembert (Quesu)|Camembert]], [[Livarot (Quesu)|Livarot]] y [[Pont l'Eveque (Quesu)|Pont l'Evêque]] ente otros.
* Platos: Dureces a la manera de Caen, la ''Andouille'' de [[Vire]], [[ostra|ostres]], pexes y mariscos.

Tamién pueden adquirise toos estos productos y munchos más nos múltiples mercaos caleyeros, siendo los más importantes el mercáu de ''Saint-Sauveur'' que se celebra los vienres y cuenta con más de 220 comerciantes y el mercáu de ''Saint-Pierre'' los domingos, que cunta con más de 400 comerciantes.
[[Ficheru:Château Caen Panoramique.jpg|thumb|center|800px|Panorámica del castiellu de Caen.]]

== Tresportes ==

Los tresportes públicos tán constituyíos por una rede d'autobuses y dos llinies de [[trolebús]]. Son xestionaos por CTAC (''Compagnie des Transports de l'Agglomération Caennaise'') y comercializaos so la marca Twisto.

Caen dispón d'un aeropuertu allugáu na comuña de Carpiquet, por númberu de pasaxeros ye'l más importante de Normandía. Dispón d'una llinia regular con [[Lyon]] que dexa la correspondencia col restu d'[[Europa]]. Mientres la dómina braniza opera una llinia direuta ente '''Caen''' y [[Málaga]], que facilita a los sos ciudadanos la posibilidá de dir a la [[Costa del Sol]].

Per autopista coneuta con París al traviés de l'A13, con [[Bretaña]] pola A84 y llueu con [[Maine-et-Loire|Maine]] pola A88.

Per vía ferrial tien una magnífica situación xeográfica interconectando [[Rennes]], [[Cherburgu]], [[Rouen]] y París.

Brittany Ferries coneuta los puertos de Caen-Ouistreham y Portsmouth con tres trayectos d'ida y vuelta diarios.

Pa los aficionaos al ciclismu la ciudá dispón de más de 30 [[km]] de carril bici qu'inclusive dexen llegar a la mariña bordiando'l ríu.

== Personaxes pernomaos ==

* [[François de Malherbe]] (1555-1628), poeta llíricu.
* [[Jean Regnault de Segrais]] (1624-1701), poeta.
* [[Jean-Baptiste Belin]] (1653-1715), pintor.
* [[Maurice Pignet]] (1871-1935), médicu y ciruxanu, creador del índiz de Pignet.
* [[Michel Onfray]] (1959-), filósofu.

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commons|Caen|Caen}}
* [http://www.recensement.insee.fr/RP99/rp99/co_navigation.co_page?nivgeo=C&amp;codgeo=14118&amp;theme=ALL&amp;typeprod=ALL&amp;quelcas=LISTE INSEE] 
* [http://www.interieur.gouv.fr/sections/a_votre_service/resultats-elections/MN2008/014/014118.html Eleiciones municipales de 2008]


{{Tradubot|Caen}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Comuñes de Calvados| ]]</text>
      <sha1>2jx1wlahw1k5k44e3nsgac0ogrmojx2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Pueblu wayú</title>
    <ns>0</ns>
    <id>100094</id>
    <revision>
      <id>3714362</id>
      <parentid>3676197</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:22:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23501" xml:space="preserve">{{otros usos|Idioma wayú|l'idioma}}
{{Ficha de grupu étnicu |
grupu = Wayúu
| otros nomes = Guajiros o Goajiros &lt;small&gt;''(en [[Idioma español]])''&lt;/small&gt;
| imaxe = Guajiran_artisans.jpg
| imaxe_tamañu = 150px
| descripción = Guajiras artesanes
| allugamientu = '''[[Península de la Guajira]]:'''&lt;br /&gt;{{COL}} &lt;small&gt;([[Ficheru:Flag of La Guajira.svg|10px|cantu]] [[La Guajira]])&lt;/small&gt;&lt;br /&gt;{{VEN}} &lt;small&gt;([[Ficheru:Flag of Zulia State.svg|10px|cantu]] [[Zulia]])&lt;/small&gt; 
| población = 600&amp;nbsp;000 habitantes&lt;br /&gt;'''Venezuela''': 415&amp;nbsp;498&amp;nbsp;hab. (censu 2011)&lt;ref name=inepre&gt;INE (2013) &quot;[https://web.archive.org/web/20130308174632/http://www.ine.gov.ve/documentos/Demografia/CensodePoblacionyVivienda/pdf/PrimerosResultadosIndigena.pdf Primeros Resultaos Censu Nacional 2011: Población Indíxena de Venezuela]. Consultáu'l 22 de febreru de 2013. Los wayú son el 57,3&amp;nbsp;% de la población indíxena censada en Venezuela, un total de 725&amp;nbsp;128 persones.&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;'''Colombia''': 270&amp;nbsp;413&amp;nbsp;hab. (censu 2005)&lt;ref&gt;Ministeriu de Cultura República de Colombia (2010) [http://www.mincultura.gov.co/index.php?idcategoria=41794 Wayuu, xente d'arena sol y vientu]. Bogotá.&lt;/ref&gt;
| religión =
| asentamiento1 = 
| población1 = 
| ref1 = 
| asentamientu2 = 
| población2 = 
| ref2 = 
| asentamientu3 = 
| población3 = 
| idioma = [[Idioma wayú|Wayuunaiki]]&lt;br /&gt;o guajiro &lt;small&gt;''(en [[Idioma español|castellán]])''&lt;/small&gt;
| relixón = 
| rellacionaos = Cocines &lt;br /&gt;Paraujanos &lt;br /&gt;Guanebucanes
}}
Los '''wayúu''' ([[autónimo]] ''wayuu'' {{IPA|['wajuː]}}), '''wayúu''' o '''guajiros''' (del [[arahuaco]] ''guajiro'', 'señor, home poderosu'{{ensin referencies}}),&lt;ref&gt;[http://buscon.rae.es/draeI/SrvltGUIBusUsual?TIPU_HTML=2&amp;TIPU_BUS=3&amp;LEMA=guajiro Guajiro,ra según la RAE].&lt;/ref&gt; son aboríxenes de la [[península de la Guajira]], sobre'l [[mar Caribe]], qu'habiten territorios de [[Colombia]] y [[Venezuela]], ensin tener en cuenta les fronteres ente estos dos países suramericanos.

== Xeografía ==
[[Ficheru:Wayuumap.png|border|left|thumb|200x200px|Allugamientu de la etnia.]]
Ocupen un [[Territorios indíxenes|territoriu]] de 15&amp;nbsp;300&amp;nbsp;km² dientro del departamentu de la Guajira, [[Colombia]], y 12&amp;nbsp;000&amp;nbsp;km² dientro del estáu [[Zulia]], [[Venezuela]]. El clima de la [[sabana]] [[xerófila]] al sur y occidente (Baxa Guajira) y d'[[estepa]] greba o semiárida al norte y oriente (Alta Guajira), ye templáu y secu, la lluviosidad d'esta rexón ye bien amenorgada y namái hai agües nel ''Juyapu'', ente setiembre y avientu. Na Alta Guajira ta'l denomináu ''Macizu Guajiro''&lt;ref&gt;Chaves, Milciades (1953) «La Guajira: una rexón y una cultura de Colombia.» ''Revista Colombiana d'Antropoloxía'' 1: 123-195. Bogotá.&lt;/ref&gt; conformáu poles serranías [[Serranía de Macuira|Macuira]], ''Jala'la'', Chiare, Cojoro y Cocines y el cuetu Epitsú, qu'algamen hasta 900&amp;nbsp;msnm. Al sur de la baxa Guajira cuerren, escontra l'occidente'l ríu Ranchería y el ríu Limón escontra l'oriente.

Los Wayús habiten la greba península de la Guajira al norte de Colombia y noroeste de Venezuela, sobre'l mar Caribe. Ye una rexón con un clima templáu, secu y inhóspito, bañada pelos ríos Ranchería (Colombia) y El Limón (Venezuela). Presenta unes estaciones climátiques marcaes por una primer temporada d'agües, denomada ''Juyapu'', que se desenvuelve mientres los meses de setiembre a avientu, siguida d'una dómina de seca, conocida como ''Jemial'', que va dende avientu hasta abril. Darréu, vien la segunda temporada d'agües, llamada ''Iwa'', pa terminar con una llarga temporada de seca que va dende mayu a setiembre.

== Población == 
[[Ficheru:Majayut con vestido tradicional.jpg|thumb|Chica vistida con una wayuushein, vistimienta típica, portando un susu, bolsu tradicional texíu poles muyeres wayuu.]]
Los wayú son el pueblu indíxena más numberosu de [[Venezuela]] y de [[Colombia]]; representen cerca del 11&amp;nbsp;% de la población del estáu [[Zulia]] y cerca del 45% de la población del departamentu de [[La Guajira]].&lt;ref&gt;DANE Censu nacional de Población 2005; resultancies preliminares.&lt;/ref&gt; El 97&amp;nbsp;% de la población fala'l so idioma tradicional que ye'l ''wayuunaiki'', el 32&amp;nbsp;% fala'l castellán. Un 66&amp;nbsp;% nun recibió nengún tipu d'educación formal. La población wayú en Colombia, según el censu de 2005, ye de 270&amp;nbsp;413 persones, que representen el 20&amp;nbsp;% de la población indíxena del país, siendo'l grupu más numberosu en Colombia. Según el censu de 2011 en Venezuela los wayu son 415&amp;nbsp;498. Yá enantes, según los datos estimativos de Venezuela, la población conxunta de los dos países superaba los 400&amp;nbsp;000 wayús.&lt;ref name=&quot;Leyda21&quot;&gt;Yandira Guerreiro, Leyda Alviárez &amp; Ana Carolina Sánchez. &quot;[http://redalyc.uaemex.mx/redalyc/pdf/904/90415596004.pdf Un aproximamientu al estudiu de les construcciones interrogatives en wayuunaiki/guajiro]&quot;. ''Multiciencias''. Vol. 10, núm. 1, xineru-abril 2010, páxs. 21-28. Universidá del Zulia, Puntu Fixu. Vease páxs. 21.&lt;/ref&gt; La organización social ye carauterizada por [[clan|clanes]].&lt;ref&gt;Palaciu Coronado, Pepe (1996) ''La Guajira, realidá máxica'': 96. Editorial Antilles.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Perrin, Michel (1979) ''Sukuipa Wayuu. Los guajiros, la pallabra y el vivir'': 190. Monografía '''25'''; Caracas: Fundación La Salle.&lt;/ref&gt;

== Historia ==
El pueblu wayú ye unu de los pueblos [[Arahuaco|arawak]] que, como una gran corriente migratoria, moviéronse tantu pola [[Amazonia]], como escontra les [[Antilles]], a onde llegaron escontra'l 150&amp;nbsp;e.C.

Faíen parte de les sos costumes ancestrales, la [[caza]], [[pesca]] y recueya, según la [[horticultura]], onde ella yera posible, al sur de la península o n'otros llugares con un ambiente menos desértico que l'actual. La vivienda yera comunal, en forma de [[maloca]].

Los habitantes d'estes tribus teníen nomes bien peculiares, dalgunos d'ellos yeren: 

:Aramaipuro: perteneciente a la tribu de los mariches
:Chacumbele: Berriz
:Conopaima: Caribes
:Simarai: Cumanagotos
:Tamanaco: Mariches y Quiriquires
:Yaracuy: Guadabacoa
:Y el más reconocíu Cacique Guaicaipuro: Caracas y Teques

Anque'l contautu colos conquistadores europeos data del [[sieglu XVI]], los wayús nun fueron conquistaos sinón hasta la independencia de Colombia y Venezuela. Nesto influyó tanto la resistencia indíxena, como les dures condiciones ambientales del desiertu, que sirvió como abellugu a los wayús. Hacia l'añu [[1800]] envalorábase que la población d'indíxenes ensin someter (llamaos ''xabaces'') de La Guajira yera de 10&amp;nbsp;000 ente [[motilones]] (ellos 1800),&lt;ref&gt;Fernando Arellano (1987). ''[https://books.googlecl/books?id=lNjCxxWTEOoC&amp;printsec=frontcover&amp;hl=es#v=onepage&amp;q&amp;f=false Una introducción a la Venezuela prehispánica: cultures de les naciones indíxenes venezolanes]''. Caracas: Universidá Católica Andrés Bello, páxs. 398, ISBN 980-244-006-X.&lt;/ref&gt; [[chimila|chimiles]], goagiros, [[pemones|archuacos]], [[Hestoria de Valledupar#Dómina precolombina|tupes]] y cocines.&lt;ref&gt;Pilar García Xordán &amp; Miquel Izard (1992). ''[https://books.googlecl/books?id=Hy2vS-WGWLAC&amp;printsec=frontcover&amp;hl=es#v=onepage&amp;q&amp;f=false Conquista y resistencia na historia d'América]''. Barcelona: Edicions Universitat Barcelona, páxs. 130, ISBN 84-475-0073-X.&lt;/ref&gt; En [[1812]] envalorar en 40&amp;nbsp;000 almes, d'ellos 1500 llances coles qu'atacaben pueblos fronterizos.&lt;ref&gt;Marie Laure Rieu-Millán (1990). ''[https://books.googlecl/books?id=eztuMiP22bwC&amp;printsec=frontcover&amp;hl=es#v=onepage&amp;q&amp;f=false Los Diputaos Americanos en Les Cortes de Cádiz: Igualdá o Independencia]''. Madrid: CSIC, páxs. 140. ISBN 84-00-07091-7.&lt;/ref&gt; Ocupaben el territoriu ente [[Maracaibo]] y [[Riohacha]] y yeren conocíos genéricamente como los ''guajiros'', d'estos los más numberosos ya importantes yeren los wayús. Mientres el [[sieglu XIX]] los gobiernos de dambes repúbliques empezaron a faer planes pa sometelos, en [[1841]] yeren 18&amp;nbsp;000 xentes de los que 3000 seríen guerreros, conocíos pola so ferocidá.&lt;ref name=&quot;Paz&quot;&gt;Carmen Laura Paz Reverol. [http://redalyc.uaemex.mx/pdf/280/28060305.pdf «La sociedá wayuú ante les midíes del estáu venezolanu (1840-1850).»] ''Revista de Ciencies Sociales''. Setiembre-avientu de 2000, vol. VI, n° 3, [[Maracaibo]]: [[Universidá de Zulia]], páxs. 399-415.&lt;/ref&gt; Los guajiros yeren ente 90&amp;nbsp;000 y 150&amp;nbsp;000 a mediaos del sieglu, en [[1858]] yeren 35&amp;nbsp;000 a 40&amp;nbsp;000 wayú.&lt;ref name=&quot;Real&quot;&gt;Carmen Paz Reverol, Morelva Real Xerez &amp; Johny Alarcón Pontes. [http://redalyc.uaemex.mx/pdf/310/31004801.pdf &quot;Identidá-alteridad wayuu. Imáxenes de lo diverso na prensa del Sieglu XIX&quot;]. ''Opción''. Maracaibo: Universidá de Zulia. Avientu de 2005, vol. 21, n°48, páxs. 9-33.&lt;/ref&gt; Les primeres campañes del gobiernu venezolanu empezaron en [[1830]], siguiendo cola construcción de dellos fuertes y llinies de [[trinchera|trincheres]] que fixeron avanzar la frontera cada vez más al norte, escontra [[1893]] habíen quedáu sometíos y amenorgaos.&lt;ref name=&quot;Paz&quot; /&gt; Lo mesmo fixo'l gobiernu de Colombia, terminando per partir se'l territoriu.&lt;ref name=&quot;Real&quot; /&gt; 

La intervención europea supunxo, sicasí, la perda de tierres agrícoles y árees de caza, que los wayús compensaron col llendo d'especies introducíes, especialmente les cabres y, en menor midida, bovinos. Conflictos frecuentes asocedieron pola política de los europeos de controlar la pesca de [[perlla|perlles]]. Depués, aprovechando los enfrentamientos ente españoles, holandeses ya ingleses, fueron capaces de desenvolver una actividá comercial intensa, qu'ampliaron mientres el periodu republicanu.

A pesar de la espansión de los dos Repúbliques sobre'l so territoriu, los wayús caltuvieron una amplia autonomía extralegal que namái apocayá reconocieron constitucionalmente dambos estaos y que se caracteriza pola aplicación del [[Derechu consuetudinario|derechu propiu]]&lt;ref&gt;Perrin, Michel (1985) &quot;La Llei Guajira’. Xusticia y vengación ente los guajiros&quot;; ''Revista Cenipec'' 9: 83-118. Mérida, Venezuela.&lt;/ref&gt; en tol [[Territorios indíxenes|territoriu propiu]].

== Economía ==
[[Ficheru:CAMELLON_Y_MOCHILAS.JPG|left|thumb|Artesaníes wayú en [[Riohacha]].]]
El pueblu wayú ta dedicáu especialmente al llendo&lt;ref&gt;Vergara Gozález, Otto (1990) &quot;Los Wayuu: homes del desiertu&quot;; ''Introducción a la Colombia Amerindia'': 27-38. Bogotá: ICAN.&lt;/ref&gt; que se fixo bien importante mientres los sieglos XVI y XVII, motivando a partir de la segunda centuria la espansión y sometimientu de pueblos vecinos que tamién vivíen na península.&lt;ref&gt;[http://luiseduardoavila.com/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=55:los-wayuu-una etnia-ancestral&amp;catid=34:articulos&amp;Itemid=71 LOS WAYUU UNA ETNIA ANCESTRAL]&lt;/ref&gt; Los [[bovín|bovinos]] considérense'l mayor valor, pero la so crianza ye llindada poles condiciones ambientales, ye por ello qu'anguaño'l so principal bien de valor son les carrocetes tritones, utilizaes pal contrabandu de gasolina ente Colombia y Venezuela y apocayá el tresporte informal al traviés de trochas.&lt;ref&gt;{{Obra citada|títulu=trocha maicao maracaibo|apellíos=leumir gomez|url=https://www.youtube.com/watch?v=HJ3QQspXJ5s|fechaaccesu=9 de mayu de 2017|fecha=9 d'abril de 2012}}&lt;/ref&gt; Cada cla tien una marca de fierro, una y bones el ganáu ye marcáu col símbolu clanil. Les [[cabra|cabres]] (''kaa'ulaa'') o '''''chivos''''', rexistren el mayor númberu de cabeces y son curiaos en fataos de 100 a 150 animales y dacuando de munchos más. Enantes criábense munchos [[caballu|caballos]], [[pollín]]s y [[Mula (animal)|mules]], pero nos últimos años les epidemies abrasaron estes especies.

Ente los wayús, enantes el ganáu yera la principal riqueza y amás el principal motivu de prestíu y ganancia. Anque se comerciaba con él, intercambiar de manera non comercial: pa sellar una alianza matrimonial, como derechu sobre una descendencia o pa compensar daños o delitos (anque estos nun tean rexíos por nenguna llei nin xurisdicción) y solucionar conflictos. Amás, el [[pastor]] acomuñaba'l so ganáu a los rituales que marcaben el so ciclu vital. Onde ye posible, tien una pequeña güerta llamada ''apain'', onde semen [[maíz]], [[fríjol]], [[Manihot esculenta|yuca]], [[pepinu]], [[auyama]], [[melón]] y [[sandía]], ensin que puedan rotar nin variar de cultivos, debíu al clima. 

La economía ye mista pos se riquir tamién d'otru tipu d'actividaes económiques como la pesca, el comerciu, la producción testil tradicional, la cerámica y el trabayu asalariáu en [[facienda|faciendes]], nes mines de [[carbón]] d'[[Cerrejón|El Cerrejón]] (en manes de la [[ExxonMobil|Exxon]] y la [[Glencore]]) y ''[[El Guasare]]'', nes esplotaciones de [[talcu]] y [[Caesalpinia coriaria|dividivi]] y tamién cunta cola ''Cooperativa Ayatawacoop'' so control indíxena, la comercialización de combustibles y derivaos del petroleu onde son aprosimao 1200 asociaos a la cooperativa y el 80&amp;nbsp;% son indíxenes o nel sector de servicios. 

La esplotación de la [[Sal (condimento)|sal]] marina en [[Manaure (La Guajira)|Manaure]] yera realizada dende antes de la llegada de los europeos. Primero la Corona española y depués l'estáu colombianu esplotaron les salines y dellos wayú fixéronse asalariaos, anque otros caltuvieron esplotaciones artesanales. En [[2005]], dempués d'una llarga llucha, transitoriamente la esplotación del sal tuvo de nuevu en manes de los indíxenes,&lt;ref&gt;Diariu El Tiempu. [http://www.presidencia.gov.co/sne/2004/avientu/21/01212004.htm Gobiernu apurre esplotación del sal de manaure a los wayuú]. Consultáu'l 29 d'avientu de 2010.&lt;/ref&gt; pero una sentencia desaposiar nuevamente.

== Organización y cultura ==
{{Ficha de Patrimoniu de la Unesco |Nome =
 El sistema normativu de los wayús, aplicáu pol pütchipü’üi (“palabreru”)
|Imaxe = Mision robinson wayuu by Franklin Reyes.png
|Tamañu = 250
|Pie = 
|Coor = 

|Tipu = C
|Criterios = 
|ID = 00435
|Rexón = [[América Llatina|América Llatina y Caribe]]
|Añu = 2010
| Extensión = 
|Peligru = 
|Tipu_patrimoniu = Inmaterial
}}
Sociedá entamada en cles ''y'iruku''. Ente'l pueblu wayú esiste inda l'autoridá tradicional y un sistema autóctonu de l'alministración de la xusticia na cual destácase'l ''pütchipü'' o ''pütche'ejachi'', esto ye, el portador de la pallabra o &quot;[[palabreru]]&quot;, quien resuelve los conflictos ente les distintos clanes. No que se refier a la familia estensa matrilineal &quot;según el sangre&quot; o ''apüshi'', el ''alaula'' tíu maternu mayor ye quien exerz l'autoridá. Los parientes per llinia paterna, &quot;según el sangre&quot;, reconócense como ''oupayu'',&lt;ref&gt;Goulet, Jean-Guy (1977) &quot;El parentescu guajiro de los Apüshi y de los Oupayu&quot;; ''Montalbán'' 6: 775-796. Caracas: UCAB.&lt;/ref&gt; aliaos con quien s'espera solidaridá ''yana'ma''' o trabayu conxuntu.

Esisten a lo menos 30 cles, ente los cualos tán los Ulewana, Epieyú, Uriana, Ipuana, Pushaina, Epinayú, Jasayú, Arpushana, Jarariyú, Wouriyú, Urariyú, Sapuana, Jinnu, Sijona, Pausayú, Uchayar'o, Uriyú, Warpushana, Worworiyú, Pipishana y Toctouyú. El mayor
porcentaxe de población atópase nes cles Epieyú, Uriana y Ipuana.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20141021040638/http://www.anla.gov.co/documentos/res_1547_290807.pdf Resolvimientu 1547 de 2007 “Pola cual certifícase'l cumplimientu de la función ecolóxica de la propiedá pa l'ampliación del Resguardu Indíxena Wayúu d'Una'puchón”]. Ministeriu d'Ambiente, Vivienda y Desenvolvimientu Territorial. Bogotá, Colombia.&lt;/ref&gt;

L'home puede tener delles muyeres. Antes del matrimoniu'l noviu tien de llegar a un alcuerdu colos padres de la novia nuna xunta denomada ''ápajá'' y apurrir a ellos la cantidá de ganáu y xoyes qu'alcuerden. La muyer permanez nel llar y ye símbolu de respetu y unidá. Habiten en rancherías (''piichipala'' o ''miichipala''), pequeñes comunidaes distantes unes d'otres, conformaes por agrupaciones de parientes cercanes al clan. El llendo ye l'actividá más importante. El númberu de cabres, reses, caballos y mules son el símbolu de riqueza y poderíu. El texíu ye un llabor que combinen coles demás actividaes cotidianes, nos ratos llibres, nes visites y cuando van de viaxe. 

Un personaxe de gran importancia en cada comunidá ye'l ''piachi''', quien adquirió poder espiritual por aciu la so esperiencia visionaria y les virtúes daes mientres suaños o trances que s'interpreten como la incorporación d'un espíritu proteutor ''Seyuu'', polo que ye llamáu pa curar. Los espíritos comunicar colos humanos vivos nos suaños. ''Maleiea'' ye'l creador; ''Pulowi'' muyer primixenia; ''Juyá'' l'agua; ''Shanceta, ''Acaracuy'' y Kéerraria'' espíritos de llugares especiales; ''Yoruja'' los espíritos errantes de muertos. El wayú cree que tres la muerte va a ''Jepirá'',&lt;ref&gt;Perrin, Michael (1980) ''El camín de los indios muertos: mitos y símbolos guajiros''. Traducción de Fernando Núñez. Caracs: Monte Avila Editores,&lt;/ref&gt; el [[Cabu de la Vela]], llugar de felicidá onde se fuelga hasta que tres el segundu velorio, cuando los restos son desaterraos pa llevalos un sitiu definitivu, l'espíritu del muertu toma'l camín escontra la eternidá.

Les conocencies reteníes na memoria pasaron d'una xeneración a otra p'afigurase con manes wayú nuna tremera d'oxetos texíos de singular guapura y funcionalidad, ellaboraos en diversidá de téuniques, formes y colores. Enantes los wayú valir de materiales naturales del so mediu ambiente pa ellaborar y tinturar los filos de los sos texíos; esti antiguu tresformamientu foi reemplazada poles materies primes procesaes industrialmente, cuantimás finos filos d'algodón mercerizado, filaces y fibres acríliques en vistosos colores.

Les distintes actividaes cotidianes, les festividaes y los rituales impliquen llargamente l'usu de la música tradicional. Los llabores de llendo acompañar con música producida por flautes o canutillas, los pitos fechos d'elementos del mediu como'l llimón secu usar n'actividaes de ganadería. La danza autóctona ''yocna'' o ''yonna'' (conocida como chicha maya), usar nes celebraciones rellacionaes col desenvolvimientu de la muyer ya implica pasos onde ella avanza desafiando al home, que recula tratando de nun cayer.&lt;ref&gt;[http://wayuuatodopulmon.blogspot.com.br/2012/11/chichamaya-yonna-o-danza-wayuu.html Chichamaya, Yonna o Danza Wayuú]; ''Cultura Wayuú'', 2 de payares de 2012.&lt;/ref&gt; Los preseos principales que s'usen son flautes, pitos y tambores.

== Llingua ==
{{AP|Idioma wayú}}
La llingua falada pol pueblu wayú denominar ''wayuunaiki''. Pertenez a la familia llingüística [[Llingües arawakanas|arawak]].&lt;ref&gt;Mansen, Richard y David Captain (2000) &quot;L'idioma wayuu (o guajiro)&quot;; María Stella González de Pérez y Mª L. Rodríguez de Montes (eds.) ''Llingües indíxenes de Colombia: una visión descriptiva'': 795-810. Bogotá: Institutu Caro y Cuervo.&lt;/ref&gt; Ye una [[llingua aglutinante]].&lt;ref&gt;Pimiento Prieto, Margarita y F.J. Pérez Van-Leeden (1997) [https://web.archive.org/web/20061123215003/http://celia.cnrs.fr/FichExt/Am/A_22_12.htm La traducción d'apartes de la Constitución política de Colombia al wayuunaiki : dellos aspeutos y problemes] ''Amerindia'' 22: 151-176. Paris&lt;/ref&gt; Rexistra seis vocales y 16 consonantes.&lt;ref&gt;Goulet J.G. y Miguel Angel Jusayu (1978) ''L'idioma guajiro; los sos fonemes, la so ortografía, la so morfoloxía''. Caracas: Universidá Católica Andrés Bello.&lt;/ref&gt;

'''Vocales'''
{| {{tablaguapa}}
|
! [[Vocal anterior|Anteriores]]
! [[Vocal central|Centrales]]
! [[Vocal posterior|Posteriores]]
|-
! [[Vocal zarrada|Zarraes]]
| align=&quot;left&quot; | i
| align=&quot;center&quot; | +
| align=&quot;center&quot; | o
|- 
! [[Vocal media|Medies]]
| align=&quot;center&quot; | y |
align=&quot;center&quot; |
| align=&quot;center&quot; | o
|- 
! [[Vocal abierta|Abiertes]]
| align=&quot;center&quot; |
| align=&quot;center&quot; | a |
align=&quot;center&quot; |
|}

'''Consonantes'''
{| {{tablaguapa}}
|
! [[consonante alveolar|llabial]]
! [[consonante alveolar|alveolar]]
! [[consonante palatal|palatal]]
! [[consonante velar|velar]]
! [[consonante glotal|glotal]]
|-
! align=&quot;left&quot; | [[oclusiva|oclusives]] [[consonante sorda|sordes]]
| align=&quot;center&quot; | p
| align=&quot;center&quot; | t
| align=&quot;center&quot; | ĉ
| align=&quot;center&quot; | k
| align=&quot;center&quot; | '
|-
! align=&quot;left&quot; | [[consonante nasal|nasales]]
| align=&quot;center&quot; | m
| align=&quot;center&quot; | n
| align=&quot;center&quot; | ñ
| align=&quot;center&quot; |
| align=&quot;center&quot; |
|-
! align=&quot;left&quot; | [[fricativa|fricatives]] [[consonante sorda|sordes]]
| align=&quot;center&quot; |
| align=&quot;center&quot; | s
| align=&quot;center&quot; | ŝ
| align=&quot;center&quot; |
| align=&quot;center&quot; | h
|-
! align=&quot;left&quot; | [[vibrante]]s
| align=&quot;center&quot; |
| align=&quot;center&quot; | † 
| align=&quot;center&quot; |
| align=&quot;center&quot; |
| align=&quot;center&quot; |
|-
! align=&quot;left&quot; | [[vibrante doble]]
| align=&quot;center&quot; |
| align=&quot;center&quot; | rr
| align=&quot;center&quot; |
| align=&quot;center&quot; |
| align=&quot;center&quot; |
|-
! align=&quot;left&quot; | [[aproximante]]s
| align=&quot;center&quot; | w
| align=&quot;center&quot; |
| align=&quot;center&quot; | y |
align=&quot;center&quot; |
| align=&quot;center&quot; |
|} 

† ye una vibrante llateral que se pronuncia cola llingua un pocu más llateral y más tras que la &quot;r&quot; del castellán.

== Designación ==
La pallabra ''wayuu'' ye la autodesignación usada polos indíxenes, y significa persona polo xeneral, indíxena de la mesma etnia, aliáu y tamién la pareya (el mio maríu o la mio esposa). Oponer al términu &quot;arijuna&quot;, persona estraña, posible enemigu, conquistador, que nun respeta les normes wayú. ''Kusina'' ye la denominación pa otros indíxenes, sacante los [[añu|años]], a quien llamen ''paraujano''.&lt;ref&gt;Vergara González, Otto op. cit. páxs. 28-29&lt;/ref&gt; 

La designación de los wayús como &quot;[[guajiros]]&quot; ye usada polos non indíxenes. La pallabra &quot;guajiro&quot; emprestar a tracamundiu porque de normal ye usada polos wayús pa designar a los non indíxenes habitantes de la Guajira y nesi casu significa &quot;colonu&quot;. Tamién se llama &quot;guajiro&quot; en [[Cuba]] y les [[Antilles]], a los [[llabrador|llabradores]], a la población que vive nes zones rurales y polo xeneral a aquel que cultiva la tierra o curia de los plantíos agrícoles.

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
* {{commonscat|Wayuu}}
* [https://www.miawayuu.com/ mochiles 100% wayuu]
* [https://wiki.ubuntu.com/UbuntuInWayuunaiki Ubuntu Linux in Wayuunaiki] - proyeutu pa tener soporte de Wayuunaiki n'Ubuntu Linux
* [https://web.archive.org/web/20051219014106/http://www.wayuu.pueblosindigenas.org.ve/docs/Constitucion.pdf Constitución de la República Bolivariana de Venezuela en Wayuu]
* [http://ramonmodus.tripod.com/id12.htm Los Wayúu]
* [http://www.lablaa.org/blaavirtual/geografia/geograf2/wayuu1.htm Los Wayuu- Biblioteca Luis Angel Arango]
* [http://www.senderos.gov.co/expedicion/?s=Wayuu Información sobre la cultura Wayuu xenerada nes biblioteques públiques de La Guajira nel marcu del proyeutu “Sumir a la Espedición Botánica” ]
* [http://www.rupestreweb.info/wayuu.html La blasonería y l'arte rupestre Wayuu]

{{Tradubot|Pueblo wayú}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Patrimoniu Cultural Inmaterial de la Humanidá en Colombia]]
[[Categoría:Nomadismu]]
[[Categoría:Conceyu Guajira]]
[[Categoría:Pueblu wayú|Pueblu wayú]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Artículos con referencies a la RAE]]</text>
      <sha1>oapjlsxk4yq014sg09av9mgb7ojuy4f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Nórdicu antiguu</title>
    <ns>0</ns>
    <id>100818</id>
    <revision>
      <id>3714353</id>
      <parentid>3677788</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:21:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="34274" xml:space="preserve">{{referencies adicionales|t=20130608204452}}
{{Ficha d'idioma |familia madre =
Lengua indoeuropees
|nativu=''dǫnsk tunga'', ''dansk tunga'', ''norrœnt mál''&lt;br/&gt;ᛏᚢᚾᛋᚴ ᛏᚢᚾᚴᛅ&lt;br/&gt;ᛏᛅᚾᛋᚴ ᛏᚢᚾᚴᛅ
|nome = Nórdicu antiguu |países
= [[Escandinavia]] &lt;br /&gt;{{ISL}} &lt;br /&gt;{{GRL}} &lt;br /&gt;{{FRO}} &lt;br /&gt;[[islles Britániques]] &lt;br /&gt;[[Vinlandia]] &lt;br /&gt;[[Rexón del Volga|Cuenca del ríu Volga]] &lt;br /&gt;Mariñes del [[norte d'Alemaña]] &lt;br /&gt;[[Países Baxos]]&lt;br /&gt;[[Flandes]]
|oficial = estinguíu
|falantes = nengunu, estinguíu dende'l [[sieglu XIV]]
|familia = Indoeuropéu&lt;br /&gt;
&amp;nbsp;[[Llingües xermániques|Xermánicu]]&lt;br /&gt;
&amp;nbsp;&amp;nbsp;[[Llingües xermániques septentrionales|Escandinavu]]&lt;br /&gt;
&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;'''Nórdicu antiguu'''
|escritura = [[Futhark nueva]]&lt;br /&gt;[[Alfabetu llatín]]
|mapa = [[Archivu:Old norse, ca 900.PNG|280px]]
|mapa_leyenda = Dialeutos del nórdicu antiguu:
{{Columnes}}
{{Leyenda|#ff0000|'''Nórdicu antiguu occidental'''}}
{{Lleenda|#ff8040|'''Nórdicu antiguu oriental'''}}
{{Final columnes}}
|iso2=non|iso3=non}}
El '''nórdicu antiguu''' yera la [[llingües xermániques|llingua xermánica]] falada polos habitantes d'[[Escandinavia]] y les sos colonies d'ultramar dende los entamos de la [[dómina viquinga]] hasta l'añu [[1300]] aprosimao.&lt;ref&gt;Ole J. Benedictow (2011), ''La Peste Negro, 1346-1353: La historia completa'', José Luis Gil Aristu (trad.), Ediciones AKAL, ISBN 8446029995 p. 44.&lt;/ref&gt; Esta llingua surdió del [[idioma protonórdico|protonórdico]] mientres el [[sieglu VIII]] y, al evolucionar, acabó dando llugar a toles [[llingües escandinaves]].

Por cuenta de que la mayoría de los testos que sobrevivieron provienen del [[idioma islandés|islandés]] medieval, la variante estándar ''de facto'' d'esta llingua ye'l dialeutu occidental, esto ye, el [[idioma noruegu|noruegu]] ya islandés antiguos. Esti fechu fai que, dacuando, en cuenta de nórdicu antiguu falar d'islandés antiguu o de [[noruegu antiguu]].

Sicasí, tamién esistía la variante oriental d'esta llingua, que falábase nos asentamientos viquingos de les actuales [[Suecia]] y [[Dinamarca]]. Nun había una separación xeográfica demasiáu clara ente los dos dialeutos. Ello ye que pueden atopase restos del nórdicu antiguu oriental al este de Noruega y traces del nórdicu antiguu occidental al oeste de Suecia. Amás, había un dialeutu denomináu [[gútnico antiguu]], que s'inclúi dientro'l nórdicu antiguu oriental porque ye'l menos conocíu de los trés dialeutos.

Los falantes d'estos trés dialeutos consideraben que toos falaben una mesma llingua y denominar ''dansk tunga'' ([[Nórdicu antiguu#Nórdicu antiguu oriental|NAOr]]) o ''dǫnsk tunga'' ([[Nórdicu antiguu#Nórdicu antiguu occidental|NAOc]]) hasta'l [[sieglu XIII]].

El nórdicu antiguu yera [[intelixible]] polos falantes d'inglés antiguu, de [[saxón antiguu]] y de [[baxu alemán]], faláu al norte de l'actual [[Alemaña]]. Esta llingua foi evolucionando hasta estremase y convertise nes llingües [[Idioma noruegu|noruega]], [[Idioma islandés|islandesa]], [[Idioma suecu|sueca]] y [[Idioma danés|danesa]].

L'islandés modernu ye la llingua que menos evolucionó a partir del nórdicu antiguu. El [[idioma feroés|feroés]] tamién caltién munches semeyances, pero la influencia danesa fai que nun sía tan conservador como l'islandés. Anque les otres llingües evolucionaron más, los falantes de suecu, noruegu y danés entá s'entienden ente sigo gracies a el gran heriedu común del nórdicu antiguu.

== Gramática ==
{| {{tablaguapa}} align=&quot;right&quot;
|-----
! vocales anteriores
! valor
|-----
| i 
| [i]
|-----
| í || i llarga [iː]
|-----
| y || vocal llabial anterior [y]
|-----
| ý || vocal llabial anterior llarga [yː]
|-----
| o || [o]
|-----
| ú || o llarga [oː]
|-----
| '''vocales posteriores'''
| '''valor'''
|-----
| y |
{{IPA|[ɛ]}}
|-----
| é || y llarga [yː]
|-----
| ø || y llabial [ø]
|-----
| œ || y llabial llarga [œː]
|-----
| o || o abierta {{IPA|[ɔ]}}
|-----
| ó || o abierta llarga [oː]
|-----
| æ || è llarga {{IPA|[ɛː]}}
|-----
| a || [a]
|-----
| á || a llarga [aː], o media {{IPA|[ɑː]}}
|-----
| {{IPA|ǫ}} || o llabial {{IPA|[ɒ]}}
|}

=== Sistema fonolóxicu ===
==== La escritura y el so valor fonéticu ====
El nórdicu antiguu emplegó dos sistemes d'escritura:

* L'[[Runa (escritura)|alfabetu rúnicu]], na so versión conocida como [[futhark nueva]].
* y l'[[alfabetu llatín]], que introducióse cola llegada del cristianismu, tres l'añu 1000.

Foi necesariu introducir nuevos signos nel alfabetu llatín pa representar tolos soníos del nórdicu antiguu. Na tabla (''a la derecha'') tán toles vocales del nórdicu antiguu n'alfabetu llatín.

Los símbolos ''{{IPA|ǫ}}'', ''ę'' (que nun apaecen na tabla) y ''[[ø]]'' (una à, orixinalmente, sobre la cual se superpusieron ''o'' o ''y'') nun apaecen en testos hasta'l [[sieglu XII]]. Fueron creaos pa la ortografía del islandés antiguu pol autor del so primer tratáu gramatical. El dígrafu ''[[æ]]'' emplegar nel nórdicu antiguu (y anguaño, nel danés y noruegu modernos); ''[[Æ]]'' utilizar en [[inglés antiguu]]. El nórdicu antiguu, amás, tien trés [[diptongu|diptongos]]: ''æi'', ''ǫo'' y ''æy''. Estos diptongos, de normal, apaecen como digramas nos manuscritos.

Nes consonantes, emplegábense los [[grafema|grafemes]] ''[[þ]]'' (soníu ''z'', como ''&lt;o&gt;z&lt;/o&gt;apato'' del dialeutu español [[castellán]], trescritu davezu como ''th'') y ''[[ð]]'' (soníu ''d'' nidiu, como &quot;na&lt;o&gt;d&lt;/o&gt;a&quot; en castellán o ''&lt;o&gt;th&lt;/o&gt;y'' n'inglés, trescritu davezu como ''dh''). El símbolu ''y'' usar pa trescribir el soníu vocálicu llabial anterior; esti símbolu con esti valor tamién lu utilizaba'l [[anglosaxón]].

==== Acentuación ====
El nórdicu antiguu estremaba les [[sílaba|sílabes]] acentuaes y non acentuaes. L'acentu emplegábase, non pa marcar sílabes tóniques, sinón pa estremar les vocales llargues, acentuaes, de les curties, que nun llevaben acentu. L'acentu asitiábase, de normal, nel [[lexema]] de la pallabra, lo cual faía que la mayoría de les vegaes esti apaeciera na primera sílaba de la pallabra. Sicasí, en dellos casos el prefixu llevaba l'acentu y el radical perder. Nos nomes compuestos, cada unu de los elementos llevaba'l so propiu acentu.

=== Morfoloxía ===
==== Los sustantivos ====
Los sustantivos, en nórdicu antiguu, clasifíquense siguiendo dos criterios:

# Pol so [[lexema]].
# Pol so [[xéneru gramatical|xéneru]].

===== Lexemes fuertes y lexemes débiles =====
Hai dos posibilidad:

* Si'l [[lexema]] acentuáu acaba coles vocales '''a''', '''o llarga''', '''i''' o '''o''', entós el nome pertenez a la '''[[Declinación (gramática)|declinación]] fuerte'''.

* Si'l [[lexema]] acentuáu acaba coles secuencies '''an''', '''on''' o '''in''', entós el nome pertenez a la '''declinación débil'''.

El restu de los nomes que nun cumplen les regles de la declinación fuerte tamién pertenecen a la declinación débil. Coles mesmes fai falta dicir que los nomes que presenten pequeñes alteraciones na so pronunciación, por cuenta de la dificultá que supón pronunciar ciertes combinaciones consonántiques, por casu nos que'l lexema acaba con ''l'' o ''r'', pertenecen igualmente a la declinación débil, a pesar de les alteraciones que presenten na so declinación.

===== El xéneru nominal =====
El nórdicu antiguu tenía trés [[xéneru gramatical|xéneros]]: '''masculín''', '''femenín''' y '''neutru'''. El xéneru depende, de normal, de la terminación del [[lexema]] del nome. Xeneralmente:

* los lexemes qu'acaben con '''-a''' pertenecen al xéneru masculín o femenín;
* los lexemes qu'acaben con '''-o llarga''' pertenecen al xéneru femenín;
* los lexemes qu'acaben con '''-o''' pertenecen al xéneru masculín;
* los lexemes qu'acaben con '''-n''', '''-nd''' o '''-r''' pertenecen a los xéneros masculín o femenín.

===== El númberu =====
Orixinalmente, había trés [[númberu gramatical|númberos gramaticales]] en nórdicu antiguu: el singular, el dual y el plural, como en [[Griegu clásicu|griegu antiguu]]. Sicasí, na dómina clásica'l dual fundiérase col plural, lo cual fai que podamos falar, en nórdicu antiguu clásicu, de solu dos númberos.

===== Les declinaciones nominales =====
El nórdicu antiguu tenía cuatro [[Casu (gramática)|casos]], los mesmos qu'hai n'[[Idioma alemán|alemán]] modernu, esto ye, [[nominativu]], [[acusativu]], [[xenitivu]] y [[dativu]].

'''Exemplu de la declinación fuerte:'''
{| {{tablaguapa}}
|--
! width=&quot;30%&quot; | casu
!width=&quot;30%&quot; | singular
! width=&quot;30%&quot; | plural
|--
| nominativu |*armaz
&gt; armr
|*armōr &gt; armar
|--
| acusativu |*arma &gt;
arm
|*armanz &gt; arma |--

| xenitivu |*armes
&gt; arms
|*armō &gt; arma |--

| dativu |*armē
&gt; armi
|*armumz &gt; ǫrmum
|}

(Les formes reconstruyíes del protonórdico tán precedíes por un [[asteriscu]] y, al so llau, atópense les formes en nórdicu antiguu clásicu)

'''Exemplu de la declinación débil:'''
{| {{tablaguapa}}
|--
! width=&quot;30%&quot; | casu
!width=&quot;30%&quot; | singular
! width=&quot;30%&quot; | plural
|--
| nominativu |
granni
| grannar
|--
| acusativu |
granna
| granna
|--
| xenitivu |
granna
| granna
|--
| dativu |
granna
| grǫnnum
|}

==== Los axetivos ====
De primeres, los [[axetivu|axetivos]] tornábense como los nomes. Sicasí, yá en [[llingües xermániques|protoxermánicu]] adoptáronse delles formes pronominales, lo que fizo qu'apaeciera la declinación propia de los axetivos, frutu del amiestu de les declinaciones nominal y pronominal. Les formes que tienen un orixe pronominal son:

{| {{tablaguapa}}
|-----
! casu
!colspan=&quot;3&quot; | singular
! colspan=&quot;3&quot; | plural
|-----
||
||masculín
||femenín
||neutru ||masculín

||femenín
||neutru
|- 
|| nominativu ||
-
|| -
|| t
|| dir
|| -
|| -
|-
|| acusativu ||
(a)n
|| a ||
t
|| -
|| -
|| -
|-
|| xenitivu ||
-
|| rar
|| -
|| ra
|| ra
|| ra
|-
|| dativu ||
um
|| ri
|| o ||
-
|| -
|| -
|}

Les otres formes empleguen:
* terminación en '''-a''' pal masculín y el neutru;
* y la terminación '''-o''' pal femenín.

Esta declinación úsase cuando un axetivu fai la función de [[predicáu (gramática)|predicáu]] o modifica un [[sintagma nominal]] indefiníu. A esta declinación conocer col nome de declinación fuerte.

Pa los sintagmes nominales definíos, úsase la declinación débil. Les sos carauterístiques son:

* terminación '''-an''' pal masculín y el neutru singulares;
* terminación '''-ō ''' pal femenín singular;
* terminación '''-um''' pal dativu plural de tolos xéneros y '''-o''' pal restu de los casos en plural.

===== Comparativu y superlativu =====
Hai dos maneres de faer el [[Comparanza (gramática)|comparativu]] y el [[superlativu]] en nórdicu antiguu:
* la mayoría de los axetivos empleguen el sufixu '''-ar''' pa formar el comparativu y '''-ast''' pa faer el superlativu; asina tenemos que: ''ríkr'' → '''comparativu:''' ''ríkari'' → '''superlativu:''' ''ríkastr''.
* pero un pequeñu grupu d'axetivos faen el comparativu y el superlativu colos sufixos '''-r''' y '''-st''', provenientes estos dos d'un ''[[umlaut]]'' que tien el so orixe na desapaición d'una ''i'' final. Siguiendo esta regla, tenemos que'l comparativu y el superlativu d'estos axetivos queda asina: ''langr'' → '''comparativu:''' ''lengri'' → '''superlativu:''' ''lengstr''.

==== Los pronomes ====
Los [[pronome]]s, en nórdicu antiguu, empleguen ocho sistemes morfolóxicos distintos:
* los pronomes personales
* los pronomes personales de tercer persona *
los demostrativos
* los posesivos
* los interrogativos
* los reflexivos
* los relativos
* los indefiníos

Estos ocho tipos de pronomes tienen formes distintes.

===== Los pronomes personales =====
Entamar en tres números (singular, plural y dual) y cuatro casos, pero nun faen diferencies ente xéneros. Estos solu son los pronomes de primera y segunda persona, y el reflexivu de la tercera.

El dual emplégase cuando se fala d'aiciones nes qu'actúen solo 2 individuos.

'''Tabla de los pronomes personales:'''
{| {{tablaguapa}}
|-----
! width=&quot;25%&quot; | casu
!width=&quot;25%&quot; colspan=&quot;3&quot; | singular
! width=&quot;25%&quot; colspan=&quot;2&quot; | dual
! width=&quot;25%&quot; colspan=&quot;2&quot; | plural
|--
|| nominativu ||
ek
|| þú
|| -
|| vit
|| it
|| vér
|| ér
|-
|| acusativu ||
mik
|| þik
|| sik
|| okkr
|| ykkr
|| oss
|| yðr
|-
|| xenitivu ||
mín
|| þín
|| sín
|| okkar
|| ykkar
|| vár
|| yðar
|-
|| dativu ||
mér
|| þér
|| sér
|| okkr
|| ykkr
|| oss
|| yðr
|}

===== Los pronomes personales de tercer persona =====
Los pronomes personales de tercer persona, a diferencia de los pronomes de primera y segunda, estremen ente los xéneros masculín, femenín y neutru y correspuenden a un [[radical (llingüística)|radical]] [[llingües xermániques|xermánicu]] carauterizáu pol prefixu ''h-''. En nórdicu antiguu, esti sistema solo emplégase nel singular de los xéneros masculín y femenín. El xenitivu, en plural, utiliza la mesma declinación pa los axetivos y pa los pronomes.

'''Declinación de los pronomes de tercer persona :'''
{| {{tablaguapa}}
|--
! casu
!masculín
! femenín
|--
|| nominativu ||
hann
|| hon
|- 
|| acusativu ||
hann
|| hana
|- 
|| xenitivu ||
hans
|| hennar
|- 
|| dativu ||
honum
|| henni
|}

===== Los pronomes demostrativos =====
En nórdicu antiguu hai dos tipos de pronomes demostrativos:

* los demostrativos de ''alloña'', que son formaos por dos paradigmes, son ''sa'' (que solo s'usa pal nominativu singular de xéneros masculín y femenín) y ''þa'':

{| {{tablaguapa}}
|--
! casu
!colspan=&quot;3&quot; | singular
! colspan=&quot;3&quot; | plural
|--
||
|| masculín
|| femenín
|| neutru ||
masculín
|| femenín
|| neutru
|- 
|| nominativu ||
sá 
|| sú
|| þat
|| þeir
|| þær
|| þau
|-
|| acusativu ||
þann
|| þá
|| þat
|| þá
|| þær
|| þau
|-
|| xenitivu ||
þess
|| þeirrar
|| þess
|| þeirra
|| þeirra
|| þeirra
|-
|| dativu ||
þeim
|| þeirra
|| því
|| þeim
|| þeim
|| þeim
|}

* y los pronomes demostrativos de ''proximidá''. Estos postreros tienen el so orixe nos demostrativos de ''alloña'', pero añeden los sufixos '''-si''' y '''-a''', quedando estos como los demostrativos del protonórdico como, por casu, ''þansi''. Por cuenta de l'amestadura d'estos sufixos, los radicales varien enforma como resultáu de l'apaición de les constonantes subxacentes, lo cual fai que la declinación d'esti tipu de pronomes sía bien irregular.

==== Los verbos ====
El nórdicu antiguu, de la mesma que'l restu de les [[llingües xermániques]], fai la distinción ente los verbos fuerte y débil.

Los '''verbos débiles''' son aquellos que, na so conxugación, el lexema nun amuesa la menor alteración y los [[Tiempu (gramática)|tiempos verbales]] formar por aciu la suma de los sufixos y prefixos necesarios.

Los '''verbos fuertes''', sicasí, son aquellos que presenten una alteración de tipu vocálicu nel so lexema en determinaos tiempos verbales.

El sistema temporal del nórdicu antiguu basar nes formes del pasáu pa formar el restu de los tiempos. Esti sistema de formación de los tiempos verbales puede atopase n'otres llingües, especialmente nes [[llingües semítiques|semítiques]], como'l [[idioma árabe|árabe]].

== Distribución xeográfica ==
[[Archivu:Jelling kl Stein 2.JPG|thumb|200px|left|[[futhark nuevu|Runes]] grabando un testu en nórdicu antiguu nuna de les [[piedres de Jelling]].]]
L'islandés antiguu yera casi idénticu al [[Idioma noruegu|noruegu antiguu]] y dambos formaben el dialeutu occidental del nórdicu antiguu. El dialeutu oriental falar en [[Suecia]] y [[Dinamarca]] y n'asentamientos [[viquingu|viquingos]] de [[Rusia]], [[Inglaterra]] y [[Normandía]]. El [[gútnico antiguu]] falar na [[islla de Gotland]] y en dellos asentamientos al este del [[mar Bálticu]]. Nel [[sieglu XI]], el nórdicu antiguu yera la llingua más falada n'[[Europa]]. Estender dende [[Vinland]] hasta'l [[Volga]]. El llugar de [[Rusia]] onde sobrevivió más tiempu foi en [[Nóvgorod]], d'onde sumió nel [[sieglu XIII]].

== Descendientes actuales ==
Los descendentes del nórdicu antiguu occidental son les llingües [[idioma islandés|islandesa]], [[idioma noruegu|noruega (nynorsk)]] y [[idioma feroés|feroesa]] y l'escastada [[idioma norn|llingua norn]], falada nes islles [[islles Orcadas|Orcadas]] y [[islles Shetland|Shetland]]. Del nórdicu antiguu oriental baxen les llingües [[idioma suecu|sueca]], [[idioma danés|danesa]] y [[idioma noruegu|noruega (bokmål)]]. El noruegu (bokmål) nun principiu pertenecía al dialeutu occidental, pero recibió una gran influencia oriental.

Ente estes llingües, la islandesa y gran parte de la llingua feroesa esperimentaron cambeos mínimos mientres toos estos sieglos, anque la pertenencia a [[Dinamarca]] de les [[islles Feroe]] fixo que'l feroés careciera una gran influencia del danés. El nórdicu antiguu influyó dellos dialeutos del [[idioma inglés|inglés]], especialmente'l [[Escocés (llingua xermánica)|escocés]], que tien un gran númberu de [[préstamu léxicu|préstamos]] del nórdicu antiguu. Tamién foi una llingua decisiva nel desenvolvimientu del [[Normandía|normandu]].

== Testos y dialeutos ==
[[Archivu:Old norse, ca 900.PNG|right|250px|thumb|Dominiu averáu del nórdicu antiguu escontra'l 900. En colloráu'l dialeutu occidental, en naranxa'l dialeutu oriental, n'azul el [[góticu de Crimea]], en violeta'l [[gútnico antiguu]], en mariellu'l [[Idioma anglosaxón|antiguu anglosaxón]] y en verde'l restu de les [[llingües xermániques]].]]
Les primeres inscripciones en nórdicu antiguu que se caltienen son en [[Runa (escritura)|rúnicu]] del [[sieglu VIII]] (entá cuando hai unes 200 inscripciones rúniques en protonórdico, la más antigua de les cualos ye del [[sieglu II]]). Les runes siguieron utilizándose munchos sieglos dempués, inclusive tres la muerte de la llingua. Sicasí, los testos lliterarios más importantes tán escritos en [[alfabetu llatín]], como les [[Saga (lliteratura)|sagues]] o les [[edda|eddes]] de la [[Islandia]] medieval.

El protonórdico evolucionó hasta'l nórdicu antiguu nel [[sieglu VIII]], colo que l'efectu de les ''umlaut'' variaba según la rexón. Les ''umlaut'' típiques (p. ex. ''fylla'' de *''fullian'') yeren más marcaes nes árees onde se falaba'l dialeutu occidental, ente que na área del dialeutu oriental estes evolucionaron escontra una [[diéresis]] (p. ex. ''hiarta'' de ''herto''). Esta diferencia foi la razón principal de la dialeutalización de la llingua mientres los [[sieglu IX|sieglos IX]] y [[sieglu X|X]].

Otra diferencia ente los distintos dialeutos foi que los diptongos del dialeutu occidental evolucionaron a monoptongos nel dialeutu oriental. Asina tenemos qu'en dialeutu occidental llámase ''steinn'', ente que nel oriental primero díxose ''stain'', pero depués pasó a ''sten''. Nos dialeutos occidental y gútnico caltiénse'l diptongu ''au'' de ''auga'', en cuantes que el oriental evolucionar y convertir en ''ø'', como na pallabra ''øgha''. Aun así, el dialeutu occidental tien el diptongu ''ey'' de pallabres como ''heyra'', ente que l'oriental convertir en ''ø'', como en ''høra'', y en gútnico antiguu ye ''oy'', como en ''hoyra''.

{| {{tablaguapa}}
| '''Español'''
| '''Inglés'''
| '''Alemán'''
| '''NA occidental'''
| ''' gútnico antiguu '''
| '''NA oriental'''
|- 
| güeyu
| eye
| Puxanza |
auga
| auga
| øgha
|- 
| piedra |
stone
| Stein
| stein
| stain
| sten
|- 
| oyer
| hear
| hören
| heyra
| hoyra
| høra
|}

Una tercer diferencia ye que'l dialeutu occidental perdió delles combinaciones de consonantes. Les combinaciones -''mp''-, -''nt''- y -''nk''- asimilar nel dialeutu occidental con -''pp''-, -''tt''- y -''kk''-. Esti fenómenu foi llindáu nel dialeutu oriental.

{| {{tablaguapa}}
| '''Español'''
| '''Inglés'''
| '''Alemán'''
| '''NA occidental'''
| '''NA oriental'''
|- 
| cogorda |
mushroom
| Pilz
| sopp
| svamp
|- 
| derribadoriu |
precipice
| Felshang
| bratt
| brant
|- 
| viuda |
widow
| Witwe
| ekkia
| ænkia
|}

Sicasí, estes diferencies yeren una esceición. Los dialeutos asemeyábense enforma y, ello ye que los falantes de los trés dialeutos consideraben que falaben solo una llingua, una llingua qu'ellos denominaben llingua danesa (''dansk tunga''), como por casu: ''Móðdir Dyggva var Drótt, dóttir Danps konungs, sonar Rígs er fyrstr var konungr kallaðr á danska tungu'' ([[Snorri Sturluson]], [[Saga de los Ynglings]]). Traducción: ''La madre de [[Dyggvi|Dyggve]] yera [[Drott]], fía del rei Danp, fíu de [[Ríg]], que foi'l primeru en ser denomináu rei en llingua danesa''.

Equí hai una comparanza ente los dialeutos oriental y occidental. Ye una trescripción d'una de les inscripciones rúniques sobre piedra de [[Funbo]] (O 990) que significa: ''Vienðr y Thane y Gunnar llevantaron esta piedra dempués de Harusa, el so padre. Dios ayude a la so alma'':
 
:''Veðr ok Þegn ok Gunnarr reistu stein þenna at Haursa, föður sinn. Guð hjalpi önd hans.'' (ANOc)

:''Veðr ok Þegn ok Gunnarr ræistu stæin þenna at Haursa, faður sinn. Guð hialpi and hans.'' (ANOr)

=== Nórdicu antiguu occidental ===
La mayoría de los cambeos respeuto al protonórdico apaecen en tola zona del nórdicu antiguu, pero dalgunos llindar a una área xeográfica específica y crearon la diferencia dialeutal ente los dialeutos occidental y oriental. Una diferencia yera que'l dialeutu occidental non monoptonguizaba los diptongos del protonórdico. Asina, la evolución del nórdicu antiguu occidental nun foi la que camudó los diptongos ''æy''/''ei'' por ''y'' nin ''øy''/''ey'' por ''ø'' nin ''au'' por ''ø''. Una de les primeres diferencies foi que, mientres el dialeutu occidental tenía les formes ''bu'' (vivienda), ''ku'' (vaca) y ''tru'' (fe), l'oriental tenía ''bo'', ''ko'' y ''tro''. El dialeutu occidental tamién se caracterizaba pola o-umlaut, que faía que +''tanþunu'' pronunciárase ''tönn'' y non ''tand'', como nel oriental. Amás, había asimilaciones nasales como na pallabra ''bekkr'', que vien del proto-nórdicu ''bankiaz''.

Los primeros testos apaecen n'inscripciones rúniques y en poemes escritos por [[Þjóðólfur úr Hvini]] del añu [[900]] aprosimao. Los primeros manuscritos son del periodu que toma dende [[1150]] al [[1200]] y traten tantu de temes llegales como relixosos o históricos. Mientres los [[sieglu XII|sieglos XII]] y [[sieglu XIII|XIII]] [[Trøndelag]] y [[Vestlandet]] yeren les rexones más importantes del reinu de [[Noruega]] y nelles formó'l dialeutu occidental, carauterizáu poles sos formes arcaizantes y les sos abondoses declinaciones. Tal que nos amuesen los testos escritos hasta [[1300]] aprosimao, el dialeutu occidental yera un dialeutu uniforme, y de cutiu ye difícil saber si un testu foi escritu n'islandés antiguu o en noruegu antiguu. Esti dialeutu recibía'l nome de ''norrœ tunga'' (llingua nórdica).

El [[idioma noruegu|noruegu antiguu]] estremóse llueu del [[idioma islandés|islandés antiguu]] pola perda de la consonante ''h'' en posición inicial antes de ''l'', ''n'' y ''r''. Esto quier dicir que mientres n'islandés antiguu tenemos la forma ''hnefi'' (puñu), en noruegu antiguu tenemos les formes ''nieve'' o ''nævien''.

Hacia l'añu [[1300]], la corte noruega mover escontra'l sudeste de [[Noruega]] y esto implicó que l'antiguu estándar d'escritura sumiera, al ser consideráu demasiáu arcaicu. Tres la unión con [[Suecia]], el [[idioma suecu|suecu antiguu]] empezó a influyir nel noruegu antiguu. Esta influencia del dialeutu oriental reforzar cola unión a [[Dinamarca]].

La [[peste negro]], qu'azotó la [[península escandinava]] ente [[1350]] y [[1351]], y les sos consecuencies traxeron el fin de l'antigua tradición lliteraria del dialeutu occidental. N'[[Islandia]] esta tradición perduró daqué más, pero foise escastando a midida que llegaben novedaes dende'l continente.

==== Exemplu ====
El siguiente testu foi estrayíu de la [[Saga de Egil Skallagrímson]]. El manuscritu ye'l más antiguu que se caltién d'esta [[Saga (lliteratura)|saga]], ye'l denomináu ''fragmentu-θ'' del [[sieglu XIII]]. El testu amuesa claramente la escasa evolución estructural del islandés. La última versión ta escrita n'islandés contemporaneu, y vese que solo se camudó la pronunciación. El testu tamién nos dexa imaxinar que, sicasí, el llector islandés contemporaneu tien munches dificultaes pa entender el manuscritu orixinal, por non mentar el cambéu que sufrió la caligrafía del [[alfabetu llatín]] dende entós.

{| {{tablaguapa}}
! bgcolor=&quot;ffdead&quot; | Testu orixinal
! bgcolor=&quot;ffdead&quot; | El mesmu testu n'islandés antiguu normalizáu
!bgcolor=&quot;ffdead&quot; | El mesmu testu n'islandés contemporaneu
|- 
| bgcolor=&quot;#efefef&quot; | 
{{unicode|ÞgeiR blundr systor s egils v þar aþingino &amp; hafði 
gengit hart at liþueizlo við þst. h bað egil &amp; þa þstein
coma ser t staðfesto ut þangat a myrar
h bio aðr fyr suNan huit a fyr neþan blundz vatn
Egill toc uel aþui. oc fysti þst at þr leti h þangat fa
ra. Egill setti þorgeir blund ninðr at ana brecko
En stein fǫrði bustað ensin ut yf lang á. &amp; settiz ninðr
at leiro lǫk. En egill reið hei el soðr anes ept þingit
m flocc ensin. &amp; skilðoz þr feðgar m kęrleic}}
| bgcolor=&quot;#efefef&quot; | 
Þorgeirr blundr, systursonr Egils, var þar á þinginu ok hafði
gengit hart at liðveizlu við Þorstein. Hann bað Egil ok þá
Þorstein koma sér til staðfestu út þangat á Mýrar;
hann bjó áðr fyrir sunnan Hvítá, fyrir neðan Blundsvatn.
Egill tók vel á því ok fýsti Þorstein, at þeir léti hann þangat fara.
Egill setti Þorgeir blund ninðr at Ánabrekku, en
Steinarr fœrði bústað sinn út yfir Langá ok settisk ninðr
at Leirulæk. En Egill reið heim el soðr á Nes eptir þingit
með flokk sinn, ok skildusk þeir feðgar með kærleik.
| bgcolor=&quot;#efefef&quot; | 
Þorgeir blundur, systursonur Egils, var þar á þinginu og hafði
gengið hart að liðveislu við Þorstein. Hann bað Egil og þá
Þorstein koma sér til staðfestu út þangað á Mýrar;
hann bjó áður fyrir sunnan Hvítá, fyrir neðan Blundsvatn.
Egill tók vel á því og fýsti Þorstein, að þeir létu hann þangað fara.
Egill setti Þorgeir blund ninður að Ánabrekku, en
Steinar færði bústað sinn út yfir Langá og settist ninður
að Leirulæk. En Egill reið heim el soður á Nes eftir þingið
með flokk sinn, og skildust þeir feðgar með kærleik.
|}

=== Nórdicu antiguu oriental ===
El dialeutu oriental, que se faló más o menos ente los años [[800]] y [[1100]], recibía'l nome, en [[Suecia]], de ''suecu rúnicu'', y en [[Dinamarca]], de ''danés rúnicu'', pero fai falta tener claro que l'usu de les pallabres ''suecu'' y ''danés'' nun se debe a causes llingüístiques. Dambos recibíen el nome de rúnicu porque los testos escritos nesti dialeutu apaecen, mayoritariamente, escritos n'[[Runa (escritura)|alfabetu rúnicu]]. A diferencia del protonórdico, que escribíase col [[Runa (escritura)|futhark]] vieyu, el dialeutu oriental del nórdicu antiguu escribir col futhark nuevu, que solo tenía 16 lletres. Debíu al númberu llindáu de [[runa|runes]], la runa que s'emplegaba pa representar la vocal ''o'' usábase tamién pa representar los soníos ''o'', ''ø'' y ''y'', y la runa que s'utiliza pa ''i'' tamién equival a ''y''.

El cambéu más importante que se dio nel dialeutu oriental foi'l cambéu de ''æi'' (en dialeutu occidental ''ei'') por ''y'', como pasa cola pallabra ''stæin'', qu'evolucionó escontra ''sten''. Esti fechu reflexar nes inscripciones rúniques, ente que nes vieyes puede lleese ''stain'', nes más nueves lléese ''stin''. Tamién había'l cambéu de ''au'' de ''dauðr'' a ''ø'', quedando en ''døðr''. Esti cambéu alviértese coles mesmes nes inscripciones rúniques porque, onde antes se lleía ''tauþr'', les últimes inscripciones amuesen ''el toþr''. Amás, el diptongu ''øy'' (l'equivalente al diptongu ''ey'' del dialeutu occidental) evolucionó escontra ''ø'', como bien puede vese na pallabra que'l nórdicu antiguu emplegaba pa dicir ''[[islla]]''.

Hasta principios del [[sieglu XII]], el dialeutu oriental yera un dialeutu uniforme. En Dinamarca apaecieron les primeres diferencies locales, qu'acabaríen marcando la diferencia ente'l danés antiguu y el suecu antiguu. Estos cambeos estender escontra'l norte, creando asina [[isoglosa|isogloses]] que tomaben dende [[Selandia]] hasta [[Svealand]].

Les vocales a final de pallabra -''a'', -''o'' y -''y'' empezaron a fundise en -''y''. Al empar, les consonantes oclusives sordes, esto ye, ''p'', ''t'' y ''k'', volviéronse sonores ya inclusive fricatives. Estos cambeos fixeron que'l danés contemporaneu tenga les pallabres ''kage'', ''bide'' y ''gabe'' mientres el suecu tien les pallabres ''kaka'', ''bita'' y ''gapa''.

Amás, el danés tuvo la perda del acentu zarráu que podemos atopar tantu en suecu como en noruegu contemporáneos, sustituyéndolo por un acentu abiertu con una oclusiva gutural añedida.

==== Testu d'exemplu ====
Esti testu ta estrayíu del ''[[Västgötalagen]]''. Ye'l testu escritu más antiguu que se caltién en suecu y data del [[sieglu XIII]]. Ye contemporaneu de los testos más importantes de la lliteratura medieval islandesa. De normal, tómase esti testu como l'entamu del suecu antiguu.

:''Dræpær maþar svænskan man eller smalenskæn, innan konongsrikis man, eigh væstgøskan, bøte firi atta ørtogher ok þrettan markær ok ænga ætar bot. [...] Dræpar maþær danskan man allæ noræn man, bøte niv markum. Dræpær maþær vtlænskan man, eigh ma frid flyia or landi sinu oc j æth hans. Dræpær maþær vtlænskæn prest, bøte sva mykit firi sum hærlænskan man. Præstær skal i bondalaghum væræ. Varþær el soþærman dræpin ællær ænskær maþær, ta skal bøta firi marchum fiurum þem sakinæ søkir, ok tvar colar konongi.'' 

Traducción:
:''Si daquién mata a un suecu o un smålandés, un home del reino pero non un [[godu]], l'asesín va tener que pagar ocho örtugar y trece marcos, pero non [[wergeld]]. El rei va tener nueve marcos del asesín pol asesinatu de cualquier persona. Si daquién mata a un danés o a un noruegu, l'asesín va tener que pagar nueve marcos. Si daquién mata a un estranxeru, nun va ser desterráu sinón que va tener que dexar el so [[aett|cla]]. Si daquién mata a un clérigu estranxeru, va pagar tanto como pol asesinatu d'un estranxeru cualesquier. Un cura cunta como un home llibre. Si daquién mata a un alemán o a un inglés, l'asesín va tener que pagar cuatro marcos al demandante y dos marcos al rei.''

=== Gútnico antiguu ===
La [[Gutasaga]] ye'l testu más llargu que se caltién en [[gútnico antiguu]]. Foi escritu nel [[sieglu XIII]] y ta entemecíu cola hestoria temprana de la [[isla de Gotland]]. Esti estractu narra l'alcuerdu al cual llegaron los gotlandeses col rei de [[Suecia]], poco antes del [[sieglu IX]]:

:''So gingu gutar sielfs wiliandi vndir suia kunung þy at þair mattin frir Oc frelsir sykia suiariki j huerium staþ. vtan tull oc allar utgiftir. So aigu oc suiar sykia gutland firir vtan cornband ellar annur forbuþ. hegnan oc hielp sculdi kunungur gutum at waita. En þair wiþr þorftin. oc kallaþin. sendimen al oc kunungr oc ierl samulaiþ a gutnal þing sienda. Oc latta þar taka scatt sinn. þair sendibuþar aighu friþ lysa gutum allá steþi til sykia yfir haf sum upsala kunungi til hoyrir. Oc so þair sum þan wegin aigu hinget sykia.''

Traducción:
:''Poro, pola so propia voluntá, los [[gotlandeses]] convertir en súbditos del rei de Suecia y, por esto, pueden viaxar llibremente y ensin riesgu a cualquier puntu del reinu de Suecia ensin pagar peaxe nin otros impuestos. Amás, los suecos tienen el derechu de dir a la islla de Gotland ensin restricción nel granu nin otra prohibición. El rei hai d'ufiertar proteición y ayuda siempres que la precisen y pidir. El rei y los [[jarl]]s van haber d'unviar emisarios al [[thing de tolos gautas|Þing gútnico]] pa recibir el dineru de los impuestos. Estos emisarios van haber de proclamar pasaxe llibre pa tolos gotlandeses a tolos puntos del mar del rei en [[Upsala]] y lo mesmo pa tou aquel que quiera viaxar escontra la islla de Gotland.''

Delles carauterístiques importantes del gútnico antiguu pueden vese nesti testu. La primera ye que, a diferencia del dialeutu oriental, el gútnico antiguu caltién tolos diptongos. Y la segunda, que'l diptongu ''ai'' de ''aigu'', ''þair'' y ''waita'' nun sufrieron l'apaición d'un ''umlaut'' como pasa col diptongu equivalente nel dialeutu occidental, esto ye, ''ei'' de les pallabres ''eigu'', ''þeir'' y ''veita''.

== Ver tamién ==
* [[Noruegu antiguu]]

=== Información dialeutal ===
* [[Noruegu antiguu]]
* [[Hestoria del idioma danés]]
* [[Nórdicu groenlandés]]
* [[Gútnico antiguu]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Bibliografía ==
=== N'inglés ===
* Gordon, Eric V. and A. R. Taylor. ''Introduction to Old Norse''. Segunda edición, Oxford: Clarenden Press, 1981.

=== N'alemán ===
* Adolf Noreen: ''Altisländische und altnorwegische Grammatik, unter Berücksichtigung des Urnordischen''. Halle, Max Niemeyer, 1903. [http://www.ling.upenn.edu/~kurisuto/germanic/oi_noreen_about.html (facsímil n'Internet)]
* Robert Nedoma: ''Kleine Grammatik des Altisländischen''. Heidelberg, Winter, 2001. ISBN 3-8253-1152-X

== Enllaces esternos ==
{{Incubator|code= non}}
* [http://www.proel.org/mundo/antiguonor.htm Información del antiguu nórdicu]
* [http://www.ling.upenn.edu/~kurisuto/germanic/language_resources.html Indo-European Language Resources] Los recursos son, esencialmente, xermánicos. Hai dos diccionarios y dos gramátiques d'islandés antiguu (n'inglés y alemán) y una gramática del suecu antiguu (n'alemán).
* [http://www.hi.is/~haukurth/norse/sounds/ragn1_2b.mp3 Amuesa oral de la llingua]
* [http://www.hi.is/~haukurth/norse/ Curso de nórdicu antiguu] (n'inglés)

{{ORDENAR:Nordico antiguu}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Nórdicu antiguu| ]]
[[Categoría:Viquingos]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>1ods4oz43kqm6yazjopuec0mejlogof</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Neferura</title>
    <ns>0</ns>
    <id>101715</id>
    <revision>
      <id>3714350</id>
      <parentid>3521759</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:21:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3463" xml:space="preserve">{{persona}}

'''Neferura''' foi una princesa de la corte exipcia mientres la [[dinastía XVIII|XVIII Dinastía]]. Contemporánea a la dómina de [[correxencia]] ente [[Hatshepsut]] y [[Thutmose III]].

Neferura foi la primoxénita de la reina [[Hatshepsut]]. Anque munchos piensen que naciera del romance adúlteru ente Hatshepsut y el so favoritu [[Senenmut]], nun hai nada que confirme esto, y suelse coincidir na idea de que'l so padre yera'l faraón [[Thutmose II]].&lt;ref name=&quot;DH&quot;&gt;Aidan Dodson &amp; Dyan Hilton: The Complete Royal Families of Ancient Egypt. Thames &amp; Hudson, 2004, ISBN 0-500-05128-3, páxs. 130-141&lt;/ref&gt;

Al morrer Thutmose II, Hatshepsut entornó toles sos esperances y ambiciones alredor de la figura de la so amada fía (entá bien pequeña), y esmolecióse d'apurri-y una infancia sele y bien cuidada, tutelada por dalgunos de los sos conseyeros d'enfotu, primero [[Ahmose Pen-Nekhebet]], y depués Senenmut.&lt;ref name=&quot;YT&quot;&gt;Tyldesley, Joyce. Hatchepsut: the female pharaoh. Viking, 1996. páxs. 101-103 ISBN 0-670-85976-1&lt;/ref&gt; Les principales muertes históriques, tantu de la princesa como del noble, provienen d'unes interesaes escultures «cúbiques» na que dambos son representaos n'actitú firme pero cariñosa.

El propósitu de Hatshepsut yera acomuñar a Neferura al tronu, fundando una nueva dinastía de reis femeninos a la so imaxe y semeyanza. Por ello, nun duldar en nomala '''Heredera única''' al tronu y presentala en numberoses ocasiones como la so socesora, magar que reinar-faraón taba compartiendo'l tronu col so sobrín-fiyascu Thutmose III. Les rellaciones ente dambos gobernantes sigue siendo un misteriu, pero quiciabes fuera tirante: resumides cuentes, Thutmose III nunca dexaría de ver a la so tía como una usurpadora. Por cuenta de esto, nun ye d'estrañar que se propunxera un matrimoniu ente Thutmose III y Neferura que cerrara la fienda familiar.

Sicasí, esi matrimoniu nun llegó a producise, o siquier nun hai datos d'ello. Al contrariu, ye posible que Hatshepsut evitara comoquier que la so querida fía casóse col so oponente, al que consideraba un bastardu indignu de casase con una descendiente d'[[Ahmose-Nefertari]]. Los títulos que la madre concedió a la so fía yeren tan importantes qu'acabó per ser una [[Gran Esposa Real]] ensin home, pos llegó inclusive a ocupar el cargu d'[[Esposa del dios]].

Hacia l'añu 16 del so reináu, les mires de Hatshepsut esmoreceríense súbita y dolorosamente col decesu de Neferura. La moza nun tenía de llegar entá a la ventena, polo que les causes d'una muerte tan temprana nel senu de la familia real nun dexen de ser estrañes, y más ante'l fechu de que la princesa morrió al empar que los otros dos sofitos de Hatshepsut: el sumu sacerdote [[Hapuseneb]] y Senenmut. Asina, nun ye d'estrañar qu'esistan rumores de que toes aquelles muertes fueron orquestadas pol bandu de Thutmose III con un atayante ésitu: al sumir la socesora y la neña de los güeyos de la gran reina, ésta nun volvió llevantar cabeza y la so estrella empezó a tornar a favor de la del so nuevu sobrín.

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Neferure}}

== Referencies ==
{{llistaref}}

{{Tradubot|Neferura}}

{{NF|?|?}}

[[Categoría:Dinastía XVIII]]
[[Categoría:Grandes Esposes Reales]]
[[Categoría:Persones del Antiguu Exiptu]]
[[Categoría:Muyeres]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>7k7lm769pi3frls92wvhp177elsco3r</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Pompeya Plotina</title>
    <ns>0</ns>
    <id>101782</id>
    <revision>
      <id>3714360</id>
      <parentid>3357522</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:22:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2582" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Pompeya Plotina''' (en [[llatín]]: ''Pompeia Plotina'', m. h. [[121]]-[[122]]), esposa de [[Traxanu]], con quien se casó muncho primero del so ascensu al tronu imperial, acompañó por tantu al emperador cuando fixo la so entrada triunfal en [[Roma]]. Emperatriz qu'añedió a les virtúes de [[Traxanu]] (modestia y nobleza d'espíritu) les suyes propies, pos yera atenta, intelectual y benevolente.&lt;ref&gt;{{cita llibru|títulu=L'Image et le Pouvoir.-y Siècle des Antonins|editor=Musée Saint-Raymond, musée des Antiques de Toulouse, p.28}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Plinio el Mozu]], ''[[Panexíricu del emperador Traxanu]]'', 83.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=DC5&gt;[[Dion Casio]], ''Hestoria romana'', llibru LXVIII, 5.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Julian Bennett, ''Trajan. Optimus Princeps'', Routledge, 1997, p.59.&lt;/ref&gt;

Vivió en perfecta harmonía y entrañable amistá con [[Marciana]] (la hermana del emperador) y dambes recibieron del Senáu'l títulu y los honores d'[[Augusta (títulu)|Augusta]], alredor del 105&amp;nbsp;d.&amp;nbsp;C. Nun tuvo descendencia, pero influyó na decisión de Traxanu -poco primero de morrer- d'adoptar como herederu a [[Adriano]], por quien Plotina sentía una gran estimación. Plotina, qu'acompañara al so maríu na so última espedición contra los [[partos]], tornó a [[Roma]] con una urna d'oru conteniendo les sos cenices y los imperiales restos fueron depositaos na [[Columna Trajana]]. Hacia l'añu 121-122 finó de forma natural, y entós l'emperador [[Adriano]], amás d'alzar una basílica nel so honor cerca de ''Nemausus'', l'actual [[Nîmes]] (lo que dio pie a la idea bien tradicional, pero carente de pruebes, de qu'ella yera gala y natural de dicha ciudá) dispunxo que se-y rindieren honores divinos, pasando a ser denomada ''Diva Plotina'' y cuntando coles sos propies sacerdotises (''flaminica Divae Plotinae'').

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Plotina}}

== Referencies ==
{{llistaref}}

{| {{tablaguapa}} border=1 align=&quot;center&quot; width=95%
|-
|width=&quot;30%&quot; align=&quot;center&quot;|Precedíu por:&lt;br /&gt;'''[[Domicia Longina]]'''
|width=&quot;40%&quot; align=&quot;center&quot;|'''[[Emperatriz de Roma]]'''&lt;br /&gt;[[98]]-[[117]]&lt;/td&gt;
|width=&quot;30%&quot; align=&quot;center&quot;|Asocedíu por:&lt;br /&gt;'''[[Vibia Sabina]]'''
|}


{{NF|el sieglu I|129|Pompeya Plotina}}


{{Tradubot|Pompeya Plotina}}

[[Categoría:Nobles de la Roma antigua]]
[[Categoría:Emperatrices de la Roma antigua]]
[[Categoría:Epicureísmu]]
[[Categoría:Persones de la Roma antigua]]
[[Categoría:Gens Pompeya]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>1kfmaiw6q1q9hwri7jr0pu6dk5q9dq0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Reims</title>
    <ns>0</ns>
    <id>103861</id>
    <revision>
      <id>3714363</id>
      <parentid>3714156</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:22:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7558" xml:space="preserve">{{llocalidá}}

'''Reims''' ([[Alfabetu Fonéticu Internacional|pronunciáu]]: {{AFI|/ʁɛ̃s/}}; o ''Rheims'', n'escritura medieval) ye una ciudá del nordeste de [[Francia]] asitiada a unos 129&amp;nbsp;km al este de [[París]]. Ye la mayor ciudá de l'antigua rexón de [[Gran Este]], anque nun ye capital del so departamentu, [[Marne]] (51).

Ta asitiada nuna llanura na ribera derecha del [[Vesla]], afluente del [[Aisne]], y sobre la canal que conduz el Aisne al [[Marne (ríu)|Marne]]. Al sur y al oeste álzase'l [[Monte de Reims]], y nesa mesma direición atopen los viñeos de [[xampán|Champaña]]. 

Los principales llugares de Reims son la ''Place Drouet d'Erlon'' (Place d'Erlon), la ''Place Royale'', nel centru, onde s'atopa una estatua de [[Lluis XV]], y la ''place du Parvis'', onde hai una estatua de [[Xuana d'Arcu]]. La ''Rue de Vesle'', l'arteria más importante, traviesa la ciudá de suroeste a nordés. La superficie de la ciudá ye de 47,02&amp;nbsp;km² y la so población en [[2008]] yera de 188&amp;nbsp;078 habitantes.

== Historia ==
En [[254]] cayó'l ''[[limes]]'' de la [[Germania Cimera]], y hacia l'añu 259 producióse la llegada d'importantes contingentes bárbaros en [[Gallia Belgica|Bélxica]]. Ente [[268]] y [[278]] l'interior de la [[Galia]] foi escaláu y dellos grupos llegaron hasta [[Hispania]]. Hacia l'añu 278, la frontera foi restablecida pol emperador [[Probo]].&lt;ref&gt;[[Thierry Dutour|D&lt;small&gt;UTOUR&lt;/small&gt;, Thierry]] (2003): ''La ciudá medieval. Oríxenes y trunfu de la Europa urbana''. — Paidós, Buenos Aires, 2005, páx. 82. ISBN 950-12-5043-1&lt;/ref&gt;

Foi nesi contestu, a finales del sieglu III o principios del IV, cuando se constrúin les [[muralla|muralles]] alredor de Reims, sofitaes nos cuatro [[Arcu de triunfo|arco triunfales]] construyíos nel ''[[Cardu (cai)|cardu]]'' y el ''[[Decumano|decumanus]]'', arcos qu'asina se ven convertíos en puertes de la muralla. D'estes caltiénse anguaño la [[puerta de Marte]] (''porte de Mars'' o ''porte Mars''), asina llamada por atopar se allugada cerca d'un templu de [[Marte (mitoloxía)|Marte]]. Les muralles taben reforzaes por un [[turria (inxeniería)|turria]] d'unos 10 metros d'anchu y un [[foso]]. La construcción d'asemeyáu sistema defensivu riquió'l valtamientu de dellos edificios, tantu p'abrir espaciu como pa llograr materiales.&lt;ref name=ref_duplicada_1&gt;D&lt;small&gt;UTOUR&lt;/small&gt;, Thierry (2003), páx. 87.&lt;/ref&gt;

L'obispu [[Nicasio de Reims|Nicasio]] construyó una primer catedral na primer metá del sieglu V sobre les antigües [[termes]] galu-romanes. Esti edificiu yá taba dedicáu a la [[María (madre de Xesús)|Santa Virxe]], y foi onde tuvo llugar nel añu 498 el [[bautismu]] de [[Clodoveo I]] pol obispu [[Remigio]].

Escontra los sieglos VI y VII les muralles de la ciudá protexíen una superficie de 60 [[hectárees]].&lt;ref&gt;D&lt;small&gt;UTOUR&lt;/small&gt;, Thierry (2003), páx. 40.&lt;/ref&gt;

En [[816]] [[Ludovico Pío]], fíu de [[Carlomagno]], escoyó Reims pa la so consagración como emperador. La importancia qu'esto da a la ciudá lleva al [[arzobispu de Reims|arzobispu]] [[Ebón]] (816-835) a empecipiar nesi mesmu 816 les obres d'una nueva catedral pa reemplazar l'edificiu del sieglu V. Pa la construcción utilizaron piedres de les muralles, demostrando la sensación de seguridá qu'había na dómina. Foi siguida pol arzobispu [[Hincmaro de Reims|Hincmaro]] (845-882) y consagrada en 862. [[Flodoardo]] describir como un edificiu pimpanu, con [[pavimentu]] de [[mármol]], [[bóveda|bóvedes]] pintaes, vidreres, un frontón afatáu con [[mosaicu|mosaicos]] y techu de plomu.&lt;ref name=ref_duplicada_1 /&gt;&lt;ref&gt;[[Kenneth John Conant|C&lt;small&gt;ONANT&lt;/small&gt;, Kenneth John]] (1959): ''Arquiteutura carolinxa y románica, 800-1200''. — Cátedra, Madrid, 2001, páx. 46. ISBN 84-376-0647-0&lt;/ref&gt;

Pero los ataques [[normandos]] obliguen a restaurar les muralles ente los años 883 y 887, pa lo cual emplegar tamién les piedres d'una ilesia destruyida polos normandos. La cortil fortificada siguía cubriendo unes 60 hectárees.&lt;ref&gt;D&lt;small&gt;UTOUR&lt;/small&gt;, Thierry (2003), páxs. 87 y 127.&lt;/ref&gt; En Reims naz el 30 d'abril de 1651 el santu [[San Xuan Bautista de la Salle]], fundador de los [[Hermanos de les Escueles Cristianes]].

Mientres la [[Primer Guerra Mundial]], Reims foi bombardeada y más tarde ocupada por tropes del [[Imperiu alemán]]. Gran parte de la catedral foi destruyida polos aviones alemanes, pero gracies al esfuerciu de los ciudadanos, foi reconstruyida, abrir de nuevu en [[1938]], gracies en gran parte poles donaciones de la [[familia Rockefeller]].

== Tresportes ==
La ciudá de Reims ye accesible pela autopista A4 procedente de [[París]] al oeste, de [[Metz]] y d'[[Estrasburgu]] al este, pela autopista A26 procedente de [[Lille]] y de [[Calais (Francia)|Calais]] nel norte, de [[Troyes]] y de [[Lyon]] nel sur y per l'autopista A34 procedente de [[Charleville-Mézières]] y de [[Bélxica]] pel norte.

== Monumentos ==

Reims quedó gravemente estropiada polos bombardeos de la [[Primer Guerra Mundial]]; aun así, la ciudá caltién destacaos edificios, monumentos ya ilesies. Ente ellos, los más destacables son:

* La [[Catedral Notre-Dame de Reims]], famosa por ser la de la consagración de los Reis de [[Francia]]
* La [[Basílica de Saint-Remi]]
* El [[Palaciu de Tau]]
* El Castiellu del Conde

Estos trés edificios fueron nomaos [[Patrimoniu de la Humanidá]] pola [[Unesco]] en [[1991]].
&lt;gallery perrow=4&gt;
Palais du Tau arrière.jpg|[[Palaciu de Tau]]
Reims cathedral.jpg|[[Catedral Notre-Dame de Reims|Catedral de Reims]]
Basilique St Rémi de Reims-Façade.jpg|[[Basílica de Saint-Remi]]
&lt;/gallery&gt;

== Demografía == 
{{Evolución demográfica |1793=32&amp;nbsp;334|1800=30&amp;nbsp;225|1806=31&amp;nbsp;779|1821=31&amp;nbsp;080|1831=40&amp;nbsp;776|1836=38&amp;nbsp;959|1846=43&amp;nbsp;905|1851=45&amp;nbsp;754|1856=48&amp;nbsp;350|1861=52&amp;nbsp;394|1866=58&amp;nbsp;905|1872=70&amp;nbsp;434|1876=81&amp;nbsp;328|1881=93&amp;nbsp;823|1886=97&amp;nbsp;903|1891=104&amp;nbsp;186|1896=107&amp;nbsp;963|1901=108&amp;nbsp;385|fonte=INSEE-fr}}

{{Evolución demográfica|1906=109&amp;nbsp;859|1911=115&amp;nbsp;178|1921=76&amp;nbsp;645|1926=100&amp;nbsp;998|1931=112&amp;nbsp;820|1936=116&amp;nbsp;687|1946=110&amp;nbsp;749|1954=121&amp;nbsp;145|1962=133&amp;nbsp;914|1968=152&amp;nbsp;967|1975=178&amp;nbsp;381|1982=177&amp;nbsp;234|1990=180&amp;nbsp;620|1999=187&amp;nbsp;206|2006=183&amp;nbsp;837|2013=182&amp;nbsp;592&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Commune de Reims (51454) - Résumé statistique|url=http://www.insee.fr/fr/themes/comparateur.asp?codgeo=COM-51454#resume |editorial=INSEE |fechaaccesu=8 d'ochobre de 2016|idioma=francés }}&lt;/ref&gt;|fonte=INSEE-fr}}

== Ciudaes hermanaes ==
* {{bandera|Italia}} {{bandera|Toscana}} '''[[Florencia]]''', [[Toscana]], [[Italia]]
* {{bandera|El Congu}} '''[[Brazzaville]]''', [[República del Congo]]
* {{bandera|Reinu Xuníu}} {{bandera|Inglaterra}} '''[[Canterbury]]''', [[Inglaterra]], [[Reinu Xuníu]]
* {{bandera|Austria}} '''[[Salzburgu]]''', [[Salzburgu (estáu)]], [[Austria]]
* {{bandera|Alemaña}} {{bandera|Renania del Norte-Westfalia}} '''[[Aquisgrán]]''', [[Renania del Norte-Westfalia]], [[Alemaña]]
* {{bandera|Estaos Xuníos}} {{bandera|Virxinia}} '''[[Condáu de Arlington]]''', [[Virxinia]], [[Estaos Xuníos]]
* {{bandera|República Checa}} '''[[Kutná Hora]]''', [[rexón de Bohemia Central]], [[República Checa]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commons|Reims}}
* [http://www.reims-web.com/ Reims-web]


{{Tradubot|Reims}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Comuñes de Marne| ]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>22q0hb6z3rrzt01bvznnzqtkghjd1lr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ríu Loira</title>
    <ns>0</ns>
    <id>104175</id>
    <revision>
      <id>3714368</id>
      <parentid>3711962</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:23:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="98844" xml:space="preserve">{{Tradubot|Río Loira}}
{{xeografía}}
El '''ríu Loira''' ({{lang-fr|Loire}}, {{lang-br|Liger}}, {{lang-oc|Léger o Leir}}) ye un llargu [[ríu]] européu de l'[[océanu Atlánticu|aguada atlántica]] qu'escurre namái por [[Francia]]. Con un llargor de cuasi {{unidá|1006|km}}&lt;ref name=sandre&gt;{{cita web |url=http://services.sandre.eaufrance.fr/Courdo/Fiche/client/fiche_courdo.php?CdSandre=----0000
|títulu=Fiche fleuve la loire (----000-)
|autor=[[Service d'administration nationale des données et référentiels sur l'eau]]
|fechaaccesu=18 d'ochobre de 2008.}}&lt;/ref&gt; ye'l más llargu del país.&lt;ref&gt;El ríu Rin ye más llargu que'l Loira, pero'l so cursu ye compartíu ente dellos países y per Francia nun escurre más que parcialmente, principalmente como frontera con Alemaña. Nin la fonte nin la boca s'atopen en Francia.&lt;/ref&gt; La so cuenca tien una superficie de {{unidá|117000|km²}} y drena más d'una quinta parte del territoriu francés.&lt;ref name=&quot;eaufrance&quot;&gt;[http://www.hydro.eaufrance.fr/selection.php Banque Hydro – Code station M8420010 - La Loire à Saint-Nazaire (option Synthèse)]. La [http://www.hydro.eaufrance.fr Banque Hydro] est un service du Ministère de l'Écologie et du Développement durable qui réunit les informations fournies par des services de l'État, les directions régionales de l'Environnement, Les services de prévision des [[crue]]s, les direutions départementales de l'agriculture et de la forêt, les agences de l'eau, Électricité de France, des organismes de recherche (CEMAGREF, universités…), Les compagnies d'aménagement (la Compagnie d'aménagement des coteaux de Gascogne, la Compagnie nationale du Rhône, la Société du canal de Provence, la Compagnie d'aménagement du Bas-Rhône-Languedoc, etc.).&lt;/ref&gt; Tien les sos fontes en dellos manantiales del [[monte Gerbier de Jonc]], nel [[Macizu Central]], nel departamentu d'[[Ardèche|Ardeche]] y acaba desaguando nun ampliu estuariu nel [[océanu Atlánticu]], nel departamentu del [[Loira Atlánticu]], al oeste de la rexón occidental de los [[Países de Loira]] y del [[Ducáu d'Anjou|Anjou]].

Alministrativamente, percuerre cinco rexones franceses —[[Ródanu-Alpes]], [[Auvernia]], [[Borgoña]], [[Centro-Valle de Loira]] y [[Países del Loira]]— y doce departamentos —[[Ardèche]], [[Altu Loira]], [[Loira (departamentu)|Loira]], [[Saona y Loira]], [[Allier]], [[Nièvre]], [[Cher (departamentu)|Cher]], [[Loiret]], [[Loir y Cher]], [[Indre y Loira]], [[Maine y Loira]] y [[Loira Atlánticu]]—, de los que seis lleven el so nome. Traviesa delles grandes ciudaes —[[Orleans]], [[Tours]], [[Nantes]] y [[Saint-Nazaire]]—, otres de gran tradición histórico-artística —[[Montsoreau]], [[Nevers]], [[Saumur]], [[Amboise]] y [[Blois]]—, amás d'otres más pequeñes, como [[Saint-Just-Saint-Rambert]], [[Feurs]], [[Roanne]], [[Digoin]], [[Cosne]], [[Gien]], [[Châteauneuf-sur-Loire]], [[Beaugency]], [[Montlouis-sur-Loire]], [[Saint-Pierre-des-Corps]] y [[Chalonnes-sur-Loire]].

Hidrográficamente, la so cuenca estrema en delles socuenques socesives:&lt;ref&gt;[http://terresdeloire.net/paysages/basse_loire/etude/lettre_region.htm Association Patrimoine culturel Loire]&lt;/ref&gt;
* «Altu Loira» o «Loira cimeru», hasta [[Bec d'Allier]], en [[Cuffy]], onde s'atopa la confluencia col más importante de tolos sos afluentes, el [[ríu Allier]];
* «Mediu Loira», dende Bec d'Allier a Bec de Vienne, na comuña de [[Candes-Saint-Martin]] (Indre-et-Loire), na confluencia col [[ríu Vienne]];
* «Baxu Loira» o «Loira inferior», dende Bec de Vienne al estuariu. La parte del baxu Loira que va dende [[Ingrandes (Maine y Loira)|Ingrandes]] a [[Nantes]] llámase «Valle de Bretaña» (''Val de Bretagne'').&lt;ref&gt;''Guide des Oiseaux'', Sélection du Reader's Digest, 1982, páx. 450.&lt;/ref&gt; y la que va dende [[-y Fresne-sur-Loire|Fresne-sur-Loire]] hasta la boca del estuariu, «Loira bretón» (''Loire bretonne'').&lt;ref name=Ingrandes&gt;''La Loire bretonne, d'Ingrandes à Nantes'', de Christian Voi Querer. les iconu guides, 1993, Ouest-France.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;''Pêcheurs de Loire ente Bretagne et Anjou'', de Jacques Boislevé. Éd. Siloë, 2005, 140.&lt;/ref&gt;

Hasta mediaos del sieglu XIX, el Loira foi la vía principal al traviés de la cual transitaben les mercancíes del interior del país hasta'l puertu de Nantes. La llegada del ferrocarril, que conectó [[París]] con Saint-Nazaire al traviés de [[Le Mans]], camudó esa situación.

El valle ye bien conocíu porque nes sos riberes tópense numberosos [[Castiellos del Loira|castiellos y palacios]] de los [[Sieglu XVI|sieglos XVI]] al [[Sieglu XVII|XVII]] francés, conocíos nel so conxuntu como «[[Castiellos del Loira]]». Dende la {{fecha|30|11|2000}}, un tramu del ríu foi nomáu [[Patrimoniu de la humanidá]] pola [[Unesco]], col nome de «[[Valle del Loira|El Valle del Loira ente Sully-sur-Loire y Chalonnes-sur-Loire]]». En [[2002]] fundóse ''Val De Loire'' pa xestionar esti legáu natural.

== Etimoloxía ==
El nome de Loira (''Loire'') apaez escritu nos testos en forma de ''Liger'' que deriva probablemente del [[idioma galu|galu]] *''amiesta'', salíu d'un vieyu *''manda'', que designa'l floreru o'l llimón.&lt;ref&gt;[[Xavier Delamarre]], ''Dictionnaire de la langue gauloise'', Errance, 2003, páx. 201.&lt;/ref&gt; Esti términu galu pasó a otres llingües romances so la forma del galu-romance &lt;small&gt;*LIA&lt;/small&gt; ([[lenición]] de [g] intervocálica) y ye l'orixe del vocablu «lie» ([[fieces de vinu]]).

== Historia ==
[[Ficheru:Loire River Blois.jpg|thumb|El ríu que flúi al traviés de [[Blois]].]]

=== Periodu prehistóricu ===
Estudios paleogeográficos de la rexón suxuren que'l paleo-Loira fluyía escontra'l norte y taba xuníu al Sena,&lt;ref&gt;J. Tourenq and C. Pomerol, &quot;Mise en évidence, par la présence d'augite du Massif Central, de l'existence d'une pré-Loire-pré-Seine coulant vers enllordiar&quot;, ''Comptes Rendus de l'Académie des Sciences'', '''320''', 1995:1163–1169; Pierre Antoine, Jean Pierre Lautridou and Michel Laurent, &quot;Long-term fluvial archives in NW France: response of the Seine and Somme rivers to tectonic movements, climatic variations and sea-level changes&quot;, ''Geomorphology'' '''33'''.3–4, (June 2000:183–207).&lt;/ref&gt; ente que'l Baxu Loira, que tenía la so fonte enagües enriba d'[[Orléans]] na rexón de [[Gien]], fluyía escontra l'oeste a lo llargo del presente curso. Nun momentu dau mientres la llarga historia de la elevación na [[cuenca parisina]], el Baxu Loira atlánticu prindó'l paleo-Loira o ''Loira séquanaise'' («Loira-Sena»&quot;), produciendo l'actual ríu. L'antiguu calce del ''Loira séquanaise'' foi ocupáu pol actual [[ríu Loing]].

El valle del Loira tuvo habitáu dende'l periodu Paleolíticu Mediu ente {{unidá|40-90000|años}}.&lt;ref name=Lonely/&gt;{{rp|11}} Homes de [[Neanderthal]] pudieron faer embarcaciones de tueros d'árboles y ferramientes de piedra y saleáu el ríu.{{ensin referencies |fecha=Mayu de 2011}} L'home modernu habitó'l valle del Loira dende hai unos {{unidá|30000|años}}.&lt;ref name=Lonely/&gt;{{rp|11}} Ente {{unidá|5000}}-[[4000 e.C.|4000&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] empezaron baltar de montes a lo llargo de les veres de los ríos y el cultivu de les tierres y cría de ganáu.&lt;ref name=Lonely/&gt;{{rp|11}} Construyeron [[megalitos]] pa honrar a los muertos, especialmente alredor de [[3500 e.C.|3500&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]]. Los galos llegaron al valle ente {{unidá|1500}}-[[500 e.C.|500&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] y los [[carnutos]] establecer en [[Cénabo|Cenabum]], no que güei Orléans, y construyeron una ponte sobre'l ríu.&lt;ref name=Lonely/&gt;{{rp|11}} Hacia l'añu [[600 e.C.|600&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] el Loira yá se convirtiera nuna ruta comercial bien importante ente los [[celtes]] y los [[griegos]] y convertiríase nuna de les grandes ''carreteres'' de Francia dende hai más de {{unidá|2000|años}}.&lt;ref name=Lonely&gt;{{cita llibru |author1=Nicola Williams|author2=Virginie Boone|títulu=The Loire |páxines=9–12, 14, 16–17, 19, 21–22, 24, 26, 27–36, 40–54| url=https://books.googleco.uk/books?id=PASIo7gR7Q4C&amp;printsec=frontcover&amp;dq=Loire&amp;hl=en&amp;ei=4hejTanCOoWg8QOk-omoAw&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CDgQ6AEwAA#v=onepage&amp;q&amp;f=false|fechaaccesu=13 d'abril de 2011 |fecha=1 de mayu de 2002 |publicación=Lonely Planet|isbn=978-1-86450-358-6}}&lt;/ref&gt; Los [[fenicios]] y los antiguos griegos utilizaron caballos de carga pal tresporte de mercancíes dende Lyon hasta'l Loira pa llegar dende la cuenca del Mediterraneu a la mariña atlántica.

=== Roma antigua y los viquingos ===
[[Ficheru:BNF 6465, fol. 154v.jpg|thumb|right|Los viquingos invadieron la rexón en 879]]

Mientres la dómina romana, éstos sometieron con ésitu a los galos nel [[52 e.C.|52&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] y empezaron a desenvolver Cenabum, qu'ellos llamaron [[Aurelianis]], y tamién empezaron la construcción de la ciudá de [[Caesarodunum]], agora [[Tours]], dende {{DC|1}}&lt;ref name=Lonely/&gt;{{rp|11}} Los romanos utilizaron el Loira hasta [[Roanne]], a apenes {{unidá|150|km}} de la fonte. Dempués de {{DC|16}}, el valle del ríu Loira convertir en parte de la [[Galia Aquitania|provincia romana d'Aquitania]], cola so capital n'[[Avárico|Avaricum]].&lt;ref name=Lonely/&gt;{{rp|11}} Dende'l sieglu III, el cristianismu estendióse al traviés de la cuenca del ríu y munches figures relixoses empezaron a cultivar viñeos nes sos riberes.&lt;ref name=Lonely/&gt;{{rp|11}} Nel sieglu V, l'[[Imperiu romanu]] tornó y los [[pueblu francu|francos]] y los [[alamanes]] llegaron a la zona dende l'este.

Dempués d'esto hubo una belixerancia permanente ente los francos y los [[visigodos]].&lt;ref name=Lonely/&gt;{{rp|12}} Nel sieglu IX, los [[viquingos]] empezaron la invasión de la mariña oeste de Francia y utilizaron llargos barcos pa navegar pol Loira. En 853 arruinaron Tours y la so famosa abadía, y dempués afararon [[Angers]], en 854 y 872.&lt;ref name=Lonely/&gt;{{rp|12}} En 877 [[Carlos el Calvo]] morrió, marcando'l fin de la dinastía carolinxa. Dempués d'un considerable conflictu na rexón, en 898 [[Fulco I d'Anjou|Foulques -y Roux]] d'[[Casa d'Anjou|Anjou]] ganó poder.&lt;ref name=Lonely/&gt;{{rp|14}}

=== Periodu medieval ===
Mientres la [[Guerra de los Cien Años]], de 1337 a 1453, el ríu Loira marcaba la frontera ente los franceses y los ingleses. Una tercer parte de los habitantes morrieron por causa de la [[peste negro]] de 1348–1349.&lt;ref name=Lonely/&gt;{{rp|14}} Los ingleses ganaron a los franceses en 1356 y [[Aquitania]] convertir n'inglesa en 1360. En 1429, [[Xuana d'Arcu]] persuadió a [[Carlos VII de Francia|Charles VII]] pa desterrar a los ingleses del país.&lt;ref name=&quot;Bradbury2004&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Bradbury |nome=Jim|títulu=Routledge Companion to Medieval Warfare|url=https://books.google.com/books?id=j6y0Y6YO-oEC&amp;pg=PA213|fechaaccesu=11 d'abril de 2011 |fecha=1 de febreru de 2004 |publicación=Taylor and Francis|isbn=978-0-203-64466-9 |páxina=213}}&lt;/ref&gt; El so ésitu nel [[sitiu d'Orleans]], sobre'l Loira, foi'l puntu d'inflexón de la guerra. En 1477, la primera [[imprenta]] de Francia foi establecida en Angers, y esi momentu construyó'l [[castiellu de Langeais]].&lt;ref name=Lonely/&gt;{{rp|16}} Mientres el reináu de [[Francisco I de Francia|Francisco I]], de 1515 a 1547, el [[Renacimientu italianu]] tuviera un fondu impautu na rexón, y convirtióse en fondamente enraigonáu na arquiteutura y la cultura de la rexón, sobremanera ente la élite y les sos [[château]]s.&lt;ref name=&quot;Vv.2007&quot;&gt;{{cita llibru |autor=AA. VV.|títulu=Châteaux of the Loire|url=https://books.google.com/books?id=GNfauVbBh0EC&amp;pg=PA17|fechaaccesu=11 d'abril de 2011 |fecha=20 de xunu de 2007 |publicación=Casa Editrice Bonechi|isbn=978-88-476-1840-4 |páxina=17}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;MoffettFazio2003&quot;&gt;{{cita llibru |last1=Moffett|first1=Marian|last2=Fazio|first2=Michael W.|last3=Wodehouse|first3=Lawrence|títulu=A world history of architecture|url=https://books.google.com/books?id=IFMohetegAcC&amp;pg=PT330|fechaaccesu=11 d'abril de 2011|añu=2003 |publicación=Laurence King Publishing|isbn=978-1-85669-371-4 |páxina=330}}&lt;/ref&gt; Na década de 1530, les idees de la [[Reforma protestante|Reforma]] llegaron al valle del Loira, y en 1560 los católicos afogaron a dellos cientos de protestantes nel ríu.&lt;ref name=Lonely/&gt;{{rp|16}}&lt;ref name=&quot;Jervis2010&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Jervis |nome=William Henley|títulu=A History of France: From the Earliest Times to the Establishment of the Second Empire in 1852|url=https://books.google.com/books?id=9d7QAAAAMAAJ&amp;pg=PA331|fechaaccesu=11 d'abril de 2011 |fecha=23 de febreru de 2010 |publicación=BiblioLife|isbn=978-1-145-42193-6 |páxina=331}}&lt;/ref&gt; Mientres les [[guerres de relixón]], de 1562 a 1598, Orléans sirvió como un bastión importante de los hugonotes, pero en 1568 la [[catedral d'Orleans]] foi volada polos protestantes.&lt;ref name=&quot;MellershWilliams1999&quot;&gt;{{cita llibru |last1=Mellersh|first1=H. Y. L.|last2=Williams|first2=Neville|títulu=Chronology of world history|url=https://books.google.com/books?id=zIUUAQAAIAAJ|fechaaccesu=11 d'abril de 2011 |fecha=Mayu de 1999 |publicación=ABC-CLIO|isbn=978-1-57607-155-7 |páxina=188}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Finney1999&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Finney |nome=Paul Corby|títulu=Seeing beyond the word: visual arts and the Calvinist tradition|url=https://books.google.com/books?id=C8vYRVoqzf4C&amp;pg=PA181|fechaaccesu=11 d'abril de 2011|añu=1999 |publicación=Wm. B. Eerdmans Publishing|isbn=978-0-8028-3860-5 |páxina=181}}&lt;/ref&gt; En 1572, la [[masacre de San Bartolomé]] vio a unos 3.000 hugonotes asesinaos en París, siguíos pol afogamientu de cientos d'ellos polos católicos nel ríu Loira.&lt;ref name=Lonely/&gt;{{rp|16}}

=== 1600 ===
[[Ficheru:Inexplosibles de la Haute-Loire 1840.jpg|thumb|right|Un cartelu de 1840 anunciando escursiones nel ríu.]]

Mientres sieglos fixeron intentos pa caltener una canal navegable abiertu por aciu l'usu de diques de madera y del dragáu. El tráficu fluvial aumentó gradualmente, siendo utilizáu un sistema de peaxe yá na dómina medieval. Anguaño dalgunos d'estes pontes de peaxe siguen de pies, dataos hai más de 800 años.&lt;ref name=&quot;Smith2002&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Smith |nome=Judy|títulu=Holiday walks in the Loire Valley|url=https://books.google.com/books?id=6lwPRwgyb4oC&amp;pg=PA167|fechaaccesu=11 d'abril de 2011 |fecha=Payares de 2002 |publicación=Sigma Leisure|isbn=978-1-85058-772-9 |páxina=167}}&lt;/ref&gt; Mientres el sieglu XVII, [[Jean-Baptiste Colbert]] instituyó murios de contención de piedra y muelles dende Roanne a [[Nantes]], lo qu'ayudó a que'l ríu fora más fiable,&lt;ref name=&quot;Trout1978&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Trout |nome=Andrew P.|títulu=Jean-Baptiste Colbert|url=https://books.google.com/books?id=beZnAAAAMAAJ|fechaaccesu=11 d'abril de 2011|añu=1978 |publicación=Twayne Publishers|isbn=978-0-8057-7715-4}}&lt;/ref&gt; pero'l navegación detener con frecuencia por hinchentes y seques. En 1707, díxose que los hinchentes afogaríen unes 50.000 persones,&lt;ref name=&quot;EmbletonEmbleton-Hamann1997&quot;&gt;{{cita llibru | last1=Embleton|first1=Clifford| last2=Embleton-Hamann|first2=Christine|títulu=Geomorphological hazards of Europe|url=https://books.google.com/books?id=NxI7k1fsVfIC&amp;pg=PA126|fechaaccesu=11 d'abril de 2011|añu=1997 |publicación=Elsevier|isbn=978-0-444-88824-2 |páxina=126}}&lt;/ref&gt; xubiendo l'agua más de {{unidá|3|m}} en dos hores en Orléans. Un viaxe de pasaxeros típicu dende Orléans a Nantes tomaba ocho díes, y catorce díes si'l viaxe faíase ríu arriba contra la corriente.

Los barcos de pasaxeros a vapor apaecieron pocu dempués del empiezu del sieglu XIX, derrompiendo'l ríu ente Nantes y Orléans; en 1843, {{unidá|70000|pasaxeros}} taben tresportándose añalmente nel Baxu Loira y {{unidá|37000}} nel Altu Loira.&lt;ref name=&quot;BraudelReynolds1992&quot;&gt; {{cita llibru |last1=Braudel|first1=Fernand|last2=Reynolds|first2=Sian|títulu=Identity of France: People and Production|url=https://books.google.com/books?id=dcpnAAAAMAAJ|fechaaccesu=11 d'abril de 2011 |fecha=Abril de 1992 |publicación=HarperPerennial |isbn=978-0-06-092142-2 |páxina=476}}&lt;/ref&gt; Sicasí, cola introducción del ferrocarril na década de 1840, el comerciu nel ríu amenorgar de manera constante y les propuestes pa construyir un ríu totalmente navegable hasta [[Briare]] quedaron en nada. L'apertura del [[canal llateral al Loira]] en 1838 dexó que'l navegación ente [[Digoin]] y Briare siguiera,&lt;ref name=&quot;McKnight2005&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=McKnight |nome=Hugh| títulu=Cruising French Waterways |url=https://books.google.com/books?id=Gm63fwrQ3gsC&amp;pg=PA179|fechaaccesu=11 d'abril de 2011 |fecha=September 2005 |publicación=Sheridan House, Inc.|isbn=978-1-57409-210-3 |páxines=178–179}}&lt;/ref&gt; pero'l pasu a nivel del ríu en Briare siguió siendo un problema hasta la construcción del [[acueductu de Briare]] en 1896, que coles sos {{unidá|662.69|m}} foi la estructura más llarga del mundu mientres bastante tiempu.&lt;ref name=&quot;McKnight2005&quot;/&gt;

El [[canal de Roanne a Digoin]] tamién foi inauguráu en 1838 y tuvo a puntu de cerrar en 1971, pero inda apurre un navegación más arriba nel valle del Loira hasta Digoin.&lt;ref name=&quot;McKnight2005&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;rhodaniennes1971&quot;&gt;{{cita llibru |autor=Université de Lyon. Institut des études rhodaniennes|títulu=Revue de géographie de Lyon|url=https://books.google.com/books?id=ekgsAAAAMAAJ|fechaaccesu=11 d'abril de 2011|añu=1971}}&lt;/ref&gt; Sicasí, les {{unidá|261|km}} del [[canal de Berry]] —una estrecha canal con esclusas de namái {{unidá|2.7|m}} d'anchu, que foi inauguráu na década de 1820 y que conectaba la canal llateral al Loira en [[Marseilles-lès-Aubigny]] col [[ríu Cher]] en [[Noyers-sur-Cher|Noyers]] y de vuelta al Loira cerca de Tours—, foi cerráu en 1955. Güei el ríu ye namái oficialmente navegable hasta [[Bouchemaine]],&lt;ref name=&quot;Liley1975&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Liley |nome=John|títulu=France, the quiet way|url=https://books.google.com/books?id=Ba5HiZn56m8C|fechaaccesu=11 d'abril de 2011 |fecha=6 de marzu de 1975 |publicación=Stanford Maritime|isbn=978-0-540-07140-1 |páxina=130}}&lt;/ref&gt; onde'l [[ríu Maine]] xúnese-y cerca de Angers, xuntu con un curtiu tramu muncho más enriba en [[Decize]], onde un pasu a nivel del ríu crucia dende la canal llateral al Loira pa coneutar col [[canal du Nivernais]].

; Cronoloxía

La monarquía de Francia gobernó nel valle del Loira mientres dellos sieglos, y como resultáu la rexón llogró'l títulu de «El Valle de los Reis». A partir de los galos, siguíos polos romanos, depués la dinastía de los francos que fueron asocedíos polos reis de Francia, que gobernaron dende finales del sieglu XIV hasta la [[Revolución Francesa]], tolos gobernantes fueron responsables del desenvolvimientu del valle. La cronoloxía de los gobernantes presentar na siguiente tabla.&lt;ref name=Lonely/&gt;

{| class=&quot;sortable&quot; border=&quot;0&quot; align=&quot;center&quot; valign=&quot;top&quot; style=&quot;vertical-align:top; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF; font-size:95%&quot;
|+ style=&quot;background:black; color:white&quot; |'''Curtia cronoloxía de la ocupación del valle del Loira''' 
|-bgcolor=#D8D8D8 align=center
! Gobernante
!Periodu de reináu
!Destacable
|-valign=top bgcolor=#f0f0f0
| [[Pueblos galos]] || 1500-[[500 e.C.|500&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] || [[Edá del Fierro]]. Asentamientos en [[Cénabo|Cenabum]] (Orléans) y [[Arabou]]. Comerciu a lo llargo del ríu Loira.
|-valign=top
|[[Imperiu romanu|Romanos]] || [[52 e.C.|52&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]]-Sieglu V || Espardimientu del [[cristianismu]] ente les comunidaes que vivíen a lo llargo de les veres del ríu Loira y el florecimientu de la [[Orde benedictina]].
|-valign=top bgcolor=#f0f0f0
| [[Imperiu francu|Dinastía franca]] y señores feudales || Sieglos V–X || Lluches de poder ente los estaos feudales. [[Carlos Martel]] ganó a los [[moru|moros]] en [[Poitiers]] torgando les incursiones [[musulmanes]]. [[Atila]], líder de los [[hunos]] foi deteníu al entrar na ciudá d'[[Orléans]].

|-valign=top
| [[Xuan II de Francia|Jean II]] || 1350–1364 || Foi ganáu per Inglaterra. Territoriu vencíu a la [[Corona d'Inglaterra|Corona Inglesa]]
|-valign=top bgcolor=#f0f0f0
| [[Carlos VI de Francia|Charles VI]] || 1380–1422 || Gobernante mientres el picu de la [[Guerra de los Cien Años]], foi conocíu como'l rei llocu o 'le fou'. Casó a la so fía con Enrique V, el rei d'Inglaterra, que tamién foi declaráu herederu al tronu de Francia.
|-valign=top
| [[Carlos VII de Francia|Charles VII]] || 1422–1461 || Foi ayudáu pola famosa [[Xuana d'Arcu]] pa xubir al tronu de Francia y gobernó dende [[Chinon]]. Tamién tenía una amiga reconocida oficialmente llamada [[Agnès Sorel]].
|-valign=top bgcolor=#f0f0f0
| [[Lluis XI de Francia|Louis XI]] || 1461–1483 || Un gobernante autoritariu, reinó dende [[Amboise]], y tuvo dos reines.
|-valign=top
| [[Carlos VIII de Francia|Charles VIII]] || 1483–1498 || Tuvo matrimonios estraños, ente ellos con Anne, una novia de cuatro años d'edá, quien se casó col herederu de Carlos VIII dempués de la so muerte.

|-valign=top bgcolor=#f0f0f0
| [[Lluis XII de Francia|Louis XII]] || 1498–1515 || Casáu cola vilba [[Ana de Bretaña]] dempués de divorciase de [[Jeanne de Valois]]. Anne gobernó dende [[Blois]] hasta la so muerte en 1514. Luis morrió en 1515.
|-valign=top
|[[Francisco I de Francia|François I]] || 1515–1547 || Segundu primu de Lluis XII. Actividá centrada en [[Amboise]]. Llogros lliterarios y arquiteutónicos. Influencia de l'[[arquiteutura del Renacimientu]] y de les idees científiques. Les idees seculares prevalecieron sobre ethos relixosu. [[Leonardo da Vinci]] foi patrocináu por que se estableciera en Amboise en 1516. Prindáu na guerra de 1525 colos italianos.
|-valign=top bgcolor=#f0f0f0
| [[Reforma protestante|Yera reformista]], [[guerres de relixón]] || 1530–1572 || Lluches intestinas y asesinatos ente los católicos, protestantes y la Monarquía católica.

|-valign=top
| [[Enrique III de Francia|Henri III]] || 1574–1589 || Fuxó del [[Louvre]]. Abelugar en [[Tours]] y finalmente asesináu por un monxu.
|-valign=top bgcolor=#f0f0f0
|[[Enrique IV de Francia|Henri IV]] || 1553–1610 || Primer rei de la [[dinastía Borbón]], adoptáu la fe católica, decretó'l [[Edictu de Nantes]]. [[Saumur]] establecióse como un centru académicu prominente.
|-valign=top
|[[Lluis XIII de Francia|Louis XIII]] ||1610- || La importancia del Valle del Loira torna
|-valign=top 
bgcolor=#f0f0f0
|[[Revolución francesa]] || de 1789 a güei || Decadencia de la monarquía o gobiernu de los reis. Munchos castiellos del valle del Loira fueron destruyíos y otros munchos fueron convertíos en prisiones y escueles. El [[El Terror reináu del Terror]] ente 1793 y 1794 vio la muerte de los contrarrevolucionarios col fundimientu de los barcos que los tresportaben a encomalo nel ríu Loira.
|}

== Descripción del cursu ==
{{AP|:fr:Liste des communes traversées par la Loire|l1=Comuñes trevesaes pol Loira (en francés)}}
 
Delles constataciones xenerales merecen ser destacada en rellación a tol Loira. El perfil xeneral del so llechu, en toa'l so llargor, ye'l d'una escalera, con rellanos cuasi horizontales que s'asoceden, coneutaos ente sigo, por aciu sópitos desniveles. Por ello'l cursu ta fechu de ''mouilles'' [moyaos], redolaes abondo fondes pa tar siempres somorguiaos, y de ''seuils'' [estragales] pocu fondos, cuasi a puntu de quedar descubiertos en dómina d'agües baxes, onde la corriente ye rápida y los bancos de sable o quixarros son numberosos. Los ''seuils'' son travesaos polos ''jards'', canales más o menos fondes según les estaciones. Estes canales escasamente tán nel mesmu llugar d'un añu a otru: en dómina de crecíes (xeneralmente en febreru y n'ochobre, en dellos periodos d'unos pocos díes cada unu) el Loira ocupa, sinón la totalidá del so calce mayor, siquier una gran parte d'él, remocicándolo en fondura. El fondu del ríu ta asina marcáu por una inestabilidá crónica.&lt;ref name=&quot;Poitrineau&quot;&gt;''La Loire – les peuples du fleuve'', d'Abel Poitrineau. páx. 5-12, ''Une turbulente famille'' y páx. 21-39,'' L'organisation de la navigation''. Éd. Horvath, Saint-Étienne, 1989. ISBN 2-7171-0639-1.&lt;/ref&gt;

El ríu, cargáu d'ábanos na so parte natal montascosa, depositar depués a lo llargo del so cursu, en cuanto la rimada faise más nidia. Acumulaos, esos ábanos aterrazan el so cursu, espulsando al Loira del so propiu calce y alzándolo, y causando infiltraciones nes capes de terrenes permeables. Vese entós que los sos afluentes, menos impetuosos, lleguen a la confluencia nun nivel más baxu que'l Loira; y deben entós siguir en paralelu hasta algamar la so altitú enagües embaxo. Un exemplu ta en [[Touraine]], el país del Véron ente'l Loira y el [[ríu Vienne|Vienne]]; o inclusive nel Loiret, qu'agora se considera una resurgemcia y que se sume n'árees pantanoses antes de la confluencia. Ye tamién la causa de los munchos ''étangs'' (llagunes), carrizales, marismas, ''[[bras mort|boires]]'' (antiguos brazos del Loira), llagunes y otres güelgues que bordien el Loira nun área de gran estensión a entrambos llaos del so cursu.&lt;ref name=Poitrineau/&gt; A lo último, esta configuración ye la responsable de dellos colapsos nel calce mesmu ([[sables moventibles]], causa de munchos afogamientos) o a nivel de les sos veres (''bîmes''). Esti llevantamientu y toles sos consecuencies, empiecen dende la salida del [[Macizu Central]] y persisten hasta que s'atopa'l [[macizu armoricano]].&lt;ref name=Poitrineau/&gt;

=== Les fontes ===
El Loira tien la so fonte a {{unidá|1408|m}} nel [[Vivarais]], al este del [[Macizu Central]], na falda sur del [[monte Gerbier de Jonc]], na comuña d'Ardèche de [[Sainte-Eulalie (Ardèche)|Sainte-Eulalie]] (Ardèche). Nel so orixe nun ye más qu'un simple filo d'agua, y sería más exactu falar de les fontes del Loira, una y bones el ríu, primeramente, nun ye más qu'un ensame de pequeños regueros que converxen gradualmente. La presencia d'agües soterrañes sol monte Gerbier causa la nacencia de múltiples fontes, trés de les cualos, asitiaes a los pies del monte, considérense les fontes del ríu. Los trés regueros xúnense llueu pa formar el Loira, que baxa aína al valle asitiáu al sur del monte travesando'l pueblu de Sainte-Eulalie. Son:

* la fonte xeográfica», qu'arrama nun bebederu en piedra del establu d'una antigua granxa («la ferme de la Loire») nel teyáu de cayueles que reemplazó a un techu de paya;
* la fonte auténtica», la fonte del Loira, simbolizada por un monumentu alzáu en 1938 pol [[Touring club de France]];
* la fonte verdadera» que correspuende a la fonte oficial indicada nel planu catastral nᵘ 87; flúi nuna redolada natural y sale de la tierra nun prau, so una cayuela cola inscripción «ici commence ma course vers l'Océan...» [Equí empieza'l mio viaxe escontra l'Océanu...].

 
&lt;gallery mode=&quot;packed&quot; caption=&quot;Les fontes del Loira&quot;&gt;
Ficheru:Gerbier de jonc 2006 06 14.JPG|El monte Gerbier de Jonc, al pie del que naz el Loira
Ficheru:Loiresourceauthentique.jpg| La fonte auténtica» 
Ficheru:Sourceloire.JPG| La fonte xeográfica»
Ficheru:La « source véritable » de la Loire.jpg| La fonte verdadera»
&lt;/gallery&gt;

=== El Loira cimeru ===
{{AP|Gargüelos del Loira}}

El Loira ye inda un regueru de monte de caudal rápidu cuando s'atopa col so primer afluente, l'[[Aigue Nègre]], que lu enceta pola esquierda dempués de namái {{unidá|2.5|km}} y que podría considerase la fonte verdadera, yá que na confluencia yá percorrió {{unidá|4|km}}. Nes sos primeros {{unidá|10|km}}, el ríu naciente flúi en direición sur, acompañáu nel valle pela carretera departamental D-116. Llueu llega a [[Sainte-Eulalie (Ardèche)|Sainte-Eulalie]] ({{unidá|232|hab.}} en 2008). Llegáu a Rieutord, na comuña d'[[Usclades-et-Rieutord]] ({{unidá|126|hab.}} en 2010&lt;ref&gt;Tolos habitantes de llocalidaes citaes nesti artículu refiérense siempres a los de la comuña homónima y, sacantes se diga otra cosa, a la población del añu 2010.&lt;/ref&gt;), el ríu algama'l so puntu más al sur, a apenes unos 130 km del Mediterraneu, cuando vira escontra l'oeste dispuestu a entamar un cursu de cuasi {{unidá|1000|km}} antes de llegar al [[Océanu Atlánticu|Atlánticu]]. Algama llueu la cola d'un pequeñu banzáu de monte, el del llagu de La Palisse y l'entá pequeñu Loira volver escontra'l noroeste, bordiando pel sur el pequeñu llagu de Issarlès, asitiáu a unes {{unidá|1000|m}} d'altitú. Al pasar al poco pol pueblecinu d'[[Issarlès]] ({{unidá|166|hab.}}) el ríu abandona'l departamentu d'Ardèche y enfusar nel departamentu d'[[Altu Loira]], yá na rexón d'[[Auvernia]].

=== En Auvernia ===
Pasa depués el Loira cerca de [[Lafarre (Altu Loira)|Lafarre]] ({{unidá|66|hab.}} en 2009&lt;ref&gt;Tolos habitantes de llocalidaes del departamentu d'Altu Loira, sacantes se diga otra cosa, referir a les comuñes homónimes y a la población del añu 2009.&lt;/ref&gt;) y [[Salettes (Altu Loira)|Salettes]] ({{unidá|151|hab.}}), pequeñes llocalidaes asitiaes nes fasteres del valle, más altes que'l ríu. Llega dempués a [[Arlempdes]] ({{unidá|133|hab.}} en 2008), consideráu unu de ''[[Les Plus Beaux Villages de France]]'' y onde ta'l primeru de los castiellos construyíos sobre'l ríu y que na parte baxa de los sos cursu darán-y tanta fama. El Loira empónse de siguío en direición xeneral norte pa remontar pela parte oriental el [[Macizu Central]], serpentando a lo llargo de gargüelos y escobios. Nesta primer zona de gargüelos el Loira pasa por [[Goudet]] ({{unidá|63|hab.}}) —onde ta'l [[castiellu de Beaufort]], el so segundu castiellu— y depués cerca de [[Chadron]] ({{unidá|255|hab.}}), onde recibe al curtiu ríu Gazeille ({{unidá|27|km}}). Continua la so avanzar norteño, pasando próximu a [[Cussac-sur-Loire]], onde vira momentáneamente al este describiendo un zarráu meandro p'algamar [[Coubon]] ({{unidá|3054|hab.}}), el primer pueblu d'importancia nel so cursu. Sigue dempués al norte, llegando a [[Brives-Charensac]] ({{unidá|4188|hab.}}), onde'l [[ponte de la Chartreuse|vieya ponte romana de la Chartreuse]] entá lo crucia, y recibir, pola esquierda, al ríu Borne ({{unidá|48|km}}), xusto a los pies de [[Chadrac]] ({{unidá|2666|hab.}}). Prosigue'l so escurrir por un estrechu valle, pasando por [[Lavoûte-sur-Loire]] (725 hab.) —onde se llevanta'l [[castiellu de Lavoûte-Polignac]]— y [[Vorey]] ({{unidá|1434|hab.}}), onde recibe al ríu Arzon ({{unidá|44|km}}).

&lt;gallery mode=packed caption=&quot;El Loira en Auvernia (I)&quot;&gt;
Ficheru:Arlempdes2.jpg| El pueblu d'[[Arlempdes]], sobre unos peñascos, asomándose al ríu Ficheru:Goudet,
Goudet, la Loire et le château de Beaufort.JPG | Goudet y el château de Beaufort
Ficheru:Brives-Charensac (Haute-Loire, Fr), vieux pont sur la Loire.JPG | [[Ponte de la Chartreuse|Ponte romana de la Chartreuse]], en [[Brives-Charensac]]
Ficheru: Lavoûte-sur-Loire - Château de Lavoûte-Polignac -1.jpg |El [[castiellu de Lavoûte-Polignac]]
Ficheru:Le Chambon - Pont -1.jpg | La ponte de Vorey (1897)
&lt;/gallery&gt;

Vuélvese de volao depués el Loira nun curtiu tramu escontra l'este, pasando por [[Chamalières-sur-Loire]] ({{unidá|451|hab.}}) y [[Retournac]] ({{unidá|2639|hab.}}), onde empezaba a ser navegable, anque anguaño la [[presa de Grangent]], construyida na década de 1950 a unes {{unidá|2|km}} agües enriba de [[Saint-Just-Saint-Rambert|Saint-Rambert]], bloquia definitivamente toa navegabilidad de gran percorríu. (A {{unidá|50|km}} agües embaxo de Retignac, cerca de Saint-Rambert, el caudal vuélvese suficiente pa «porter bateau» ['llevar barcu']. Sicasí hasta [[Roanne]] el navegación ye desaxeradamente peligrosa en dellos llugares.&lt;ref name=Poitrineau/&gt;) El Loira reemprende direición norte y recibe, pela marxe derecha, en [[Pont de Lignon]], al ríu Lignon du Velay ({{unidá|82|km}}), y pocu dempués, pola otra mano, al ríu Ance ({{unidá|69|km}}). Tolos ríos que desagüen nel Loira nesti tramu del Macizu Central carauterizar polos escesos de la hidrografía del Velay: son cursos empinaos y de caudales rápidos, con desniveles repentinos ya importantes cascaes d'agua.

Pasa dempués el Loira por [[Bas-en-Basset]] ({{unidá|4126|hab.}}) —onde tán les ruines del Château de Rochebaron—, una llocalidá distante malapenes un par de quilómetros de [[Monistrol-sur-Loire]] ({{unidá|8717|hab.}}), la segunda ciudá n'importancia del Velay y tamién d'Altu Loira. Sigue'l ríu por [[Aurec-sur-Loire]] ({{unidá|5614|hab.}}) y depués recibe, pola derecha, al ríu Semène, na llocalidá homónima, abandonando'l departamentu d'Altu Loira pa entrar nel departamentu de Loira, de nuevu na rexón de [[Ródanu-Alpes]].

&lt;gallery mode=packed caption=&quot;El Loira en Auvernia (II)&quot;&gt;
Ficheru:Chamalières-sur-Loire Vue générale2.JPG | Vista de [[Chamalières-sur-Loire]]
Ficheru:Retournac Vue générale4.JPG | Vista de Retournac
Ficheru:Bas-en-Basset Rochebaron1.JPG | Ruina del Château de Rochebaron
Ficheru:Aurec sur Loire-Remparts-20110406.jpg | Les muralles de Aurec sur Loire
Ficheru:Château de Saint Paul en Cornillon-20110406.jpg | El castiellu de Saint Paul en Cornillon (yá Ródanu-Alpes)
&lt;/gallery&gt;

=== En Ródanu-Alpes ===
El Loira algama aína [[Saint-Paul-en-Cornillon]] ({{unidá|1310|hab.}}) y depués recibe, pola mesma mano derecha, en [[Unieux]] ({{unidá|8643|hab.}}), al ríu Ondaine ({{unidá|18.6|km}}), yá na cola del banzáu de la [[presa de Grangent]], de daqué menos de 20 km.

La presa de Grangent, de 54 m d'altor y alcontrada a una altitú de 420 m, foi construyida en 1955-1957 y tien una superficie de solamente {{unidá|3.65|km²}}, dau lo estrecho del valle. Esta zona ta protexida dende 1988 como parte de la [[Reserva natural rexonal Saint-Étienne - Gorges de la Loire]], que'l so fin ye llindar la crecedera de les zones urbanes escontra los gargüelos del Loira. En estre tramu embalsado atópense tres castillos más: el de Essalois, el de Grangent y el de Saint Victor-sur-Loire.

Pasada la presa'l Loira entra na llanura del [[Forez]], una amplia cuenca que ye la primera de les fueses teutóniques rellenes d'ábanos qu'entecorten el so percorríu nesta parte alta (depués va pasar pola llanura del Puy y la de Roanne, más estenses,&lt;ref name=&quot;gall&quot;&gt;''La Loire'', de L. Gallouédéc. 1910. p. 77.&lt;/ref&gt; y por otres más pequeñes, como la de Emblavès (cuenca de [[Lavoûte-sur-Loire]] y Chalignac, tamién llamada Emblavez) y [[Feurs]]&lt;ref name=&quot;mine&quot;&gt;[https://books.google.com/books?id=OuM6AAAAcAAJ&amp;pg=PA50&amp;lpg=PA50&amp;dq=%22%C3%A9troit+de+Pinay%22&amp;source=bl&amp;ots=S82Ye7lC8l&amp;sig=3w5wLx5vy5PObzxdkeMIgCv1oIQ&amp;hl=en&amp;ei=M-iATqXBDYWh4gShjoHEDg&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=6&amp;ved=0CDEQ6AEwBQ#v=onepage&amp;q&amp;f=false ''Notice géologique sur les mines d'anthracite de Fragny, commune de Bully; et sur le défilé des roches de la Loire, ente les bassins de Feurs et de Roanne''], de [[Louis-Étienne Héricart de Thury]], inspecteur général des mines. Dans ''Annales des mines, ou recueil de mémoires sur l'exploitation des mines et les sciences et les arts qui s'y rapportent''], par les ingénieurs des Mines de Saint-Étienne. 3ª serie, tomu 12. Editor Carilian Gœury, París, 1837. páx. 47-66.&lt;/ref&gt;)

El Loira algama nesta llanura [[Saint-Just-Saint-Rambert]] ({{unidá|14172|hab.}}) y depués, en recibiendo pola mano derecha al ríu Furan ({{unidá|34|km}}), llega a la pequeña ciudá d'[[Andrézieux-Bouthéon]] ({{unidá|9676|hab.}}), onde s'atopa'l [[castiellu de Bouthéon]] y l'[[Aeropuertu de Saint-Étienne - Bouthéon]]. Sigue dempués por [[Saint-Cyprien (Loira)|Saint-Cyprien]] ({{unidá|2337|hab.}}), [[Veauche]] ({{unidá|8507|hab.}}), [[Craintilleux]] ({{unidá|1134|hab.}} en 2008) y [[Montrond-les-Bains]] ({{unidá|4718|hab.}}), onde recibe, primero pola esquierda al ríu Mare ({{unidá|46.6|km}}) y depués pola derecha al ríu Coise ({{unidá|49.6|km}}) y onde ta'l [[Château de Montrond (Montrond-les-Bains)|castiellu de Montrond]]. Sigue'l ríu'l so escurrir en direición norte, algamando llueu la ciudá de [[Feurs]] ({{unidá|7921|hab.}}), verdaderu centru de la llanura del Forez. En toa ta zona'l ríu foi dexáu a entrambos llaos regueros de pequeños étangs que son manifestación de lo cambiante del so cursu. Sigue'l Loira escontra'l norte, y en pasando cerca de [[Balbigny]] ({{unidá|2840|hab.}}) y recibir pola esquierda al ríu Aix ({{unidá|49.0|km}}), sale de la llanura y entra n'otra zona de pequeños montes.

Llega de nuevu a lo cabero d'otru banzáu, esta vegada'l de Villerest, de daqué más de 30 km de llargor y {{unidá|7.70|km²}} de superficie, que somorguió los gargüelos del Loira. Nes fasteres d'esti banzáu caltiénense pequeñes llocalidaes, como [[Saint-Jean-Saint-Maurice-sur-Loire]] ({{unidá|1124|hab.}}), [[Commelle-Vernay]] ({{unidá|2809|hab.}}) y [[Villerest]] ({{unidá|4427|hab.}}), onde ta'l [[castiellu de la Roche]].

==== El Gargüelu de les Roques (escobiu de Neulise), l'estrechu de Pinay y el saltu del Perron ====
Llamada'l gargüelu de les Roques polos inxenieros de mines, esti escobiu selvaxe estiéndese {{unidá|32|km}} dende [[Saint-Priest-la-Roche]], al sur (agües enriba), hasta [[Villerest]], al norte (agües embaxo). Antes de la puesta en serviciu de la presa de Villerest yera la parte más impresionante de los gargüelos del Loira. Foi descrita en 1837 como «estrecha, fonda, severa, con parés serrapatoses y picudes roques avesees, con formes abruptas y acoradaes, amenaciando desprendimientu polos sos grandes quebres». El fondu del gargüelu, dafechu ocupáu pol Loira en munchos llugares estrechos, nun dexa más que dacuando llugar a un estrechu senderu nuna ribera o la otra. El ríu tien equí un fluxu aturbolinao, salvu rares y curties esceiciones. Los dos pasaxes que teníen peor reputación yeren: l'estrechu de [[Pinay]], xustu antes de les {{unidá|12|km}} de pórfido del escobiu de [[Neulise]], ente [[Feurs]] y Roanne; y l'estrechu de Perron (&quot;saltu del Perron&quot;) a la fin del escobiu de Neulise.&lt;ref name=&quot;mine&quot;/&gt;

Nel estrechu de Pinay, grandes roques bloquiaben una parte del calce que provocaben grandes vórtices nun pasaxe de menos de {{unidá|15|m}} d'anchu; nel saltu del Perron (Saint-Jean-Saint-Maurice-sur-Loire), xustu antes de Villerest, el ríu se arremolinaba fuertemente en calce apertada nuna revuelta, con roques a flor d'agua y un aguaxe bien fuerte. Un peñascu plantáu metanes la corriente en Saint-Maurice-du-Dézert, tamién inspiraba enforma mieu a los navegantes.&lt;ref name=Poitrineau/&gt; La presa de Villerest, qu'entró en serviciu en 1985, somorguió la cuasi totalidá del llargor del gargüelu de Neulise.

En dexando tras la presa'l ríu enfusar nuna nueva enllanada, ta vegada la de [[Roanne]] ({{unidá|36806|hab.}}), la ciudá prefeutura que'l Loira algama aína y que ye la mayor nel so percorríu hasta esi momentu. La ciudá cunta con un destacáu puertu fluvial nel que s'ensobien gabarras y embarcaciones deportives. D'equí sale la canal llateral de Roanne a Digoin, una canal con 13 esclusas construyíu ente 1832-1838 p'asegurar el tresporte fluvial y que va siguir al Loira, pela marxe esquierda, mientres un percorríu de {{unidá|55.6|km}}.

Dempués de Roanne la rimada del ríu mengua sensiblemente cuidao que l'altitú baxa. Escava'l so llechu escontra'l norte nuna capa d'escombros y ábanos, de sables y magres. El so cursu modérase y ralentiza, la so velocidá dexa de ser una torga importante pa los navegantes. Cuando sale del Macizu Central, xustu antes del nivernais, dobla escontra'l noroeste y empieza a rellenar el so calce. Este ye'l principiu d'esta particularidá liguriana: la elevación del llechu, que ye la causa direuta de dellos fenómenos particulares nel Loira.&lt;Poitrineau/&gt;

&lt;gallery mode=packed caption=&quot;El Loira en Ródanu-Alpes&quot;&gt;
Ficheru:Grangent-1.JPG | La presa de Grangent
Ficheru:Château de Grangent 01.jpg | Vista del castiellu de Grangent
Ficheru: Tour-st-maurice2.jpg | Torre de Saint-Maurice
Ficheru:Barrage de Villerest -4.JPG | Presa de Villerest
Ficheru:Le Port de Roanne (1).jpg | Vista del puertu de [[Roanne]]
&lt;/gallery&gt;

El Loira sigue'l so pausáu camín pasando cerca de les pequeñes llocalidaes de [[Pouilly-sous-Charlieu]] ({{unidá|2582|hab.}}), [[Briennon]] ({{unidá|1733|hab.}}) y [[Saint-Pierre-la-Noaille]] ({{unidá|367|hab.}}), y en recibiendo al Teysonne ({{unidá|30|km}}), internar nel departamentu de [[Saona y Loira]], na rexón de [[Borgoña]].

=== En Borgoña ===
Continua'l Loira por [[Iguerande]] ({{unidá|1013|hab.}}), [[Artaix]] ({{unidá|404|hab.}}), onde desagua el ríu Arçon ({{unidá|28.8|km}}), [[Chambilly]] ({{unidá|523|hab.}}) y [[Baugy (Saona y Loira)|Baugy]] ({{unidá|505|hab.}}), recibiendo dempués pola esquierda les agües del pequeñu ríu Urbise {{unidá|28.4|km}}. A partir d'equí'l Loira va pasar a ser mientres un bon entamo frontera departamental: a la izquierda, el departamentu auvernés de Allier y, a la derecha, el borgoñón de Saona y Loira. En pasando mui cerca del [[Aeropuertu de Charolais]] recibe al Arconce ({{unidá|99|km}}) y llega depués a la ciudá de [[Digoin]] ({{unidá|8460|hab.}}), onde tamién recibe al Arroux ({{unidá|120|km}}). En Digoin naz otra canal el [[Canal llateral al Loira]] que va xunir col anterior y qu'acompañara de nuevu al río {{unidá|196.1|km}} y que va garantizar un tresporte fluvial fiable.

&lt;gallery mode=packed caption=&quot;El Loira en Borgoña&quot;&gt;
Ficheru:Château de la Roche - Vue.jpg | Vista del Château de la Roche
Ficheru:Digoin vue loire.jpg | El ríu al so pasu por [[Digoin]]
Ficheru:KanalbrueckeDigoin.jpg | Ponte canal en Digoin
Ficheru:Nevers - Vue depuis la rive sud de la Loire.jpg | El Loira al so pasu por Never
&lt;/gallery&gt;

El Loira va volviéndose adulces escontra'l noroeste, recibiendo al Vouzance ({{unidá|41.3|km}}) y pasando por [[Diou (Allier)|Diou]] ({{unidá|1502|hab.}}). Depués encétalu aína'l [[ríu Besbre]] ({{unidá|97|km}}), y en dexando tras [[Saint-Aubin-sur-Loire]] ({{unidá|311|hab.}}), recibe al Somme ({{unidá|46|km}}) y al Engièvre ({{unidá|21.9|km}}), cuasi en [[Saint-Martin-des-Lais]] ({{unidá|145|hab.}}). En siendo mientres un curtiu tramu llende departamental ente Nièvre y Allier (apenes 4,5 km), el Loira entra nel departamentu de Nièvre y torna a la Borgoña. Llega a [[Decize]] ({{unidá|5777|hab.}}) y [[Saint-Léger-des-Vignes]] ({{unidá|2034|hab.}}), onde recibe pola derecha al Aron ({{unidá|105.4|km}}). El Loira yá lleva direición noroeste y n'algamando [[Imphy]] ({{unidá|3739|hab.}}) llega a [[Nevers]] ({{unidá|36762|hab.}}), la capital departamental de Nièvre y la primera gran ciudá del so cursu, emplazada na confluencia col [[ríu Nièvre]] ({{unidá|53|km}}).

Mui cerca de Nevers, en Bec d'Allier (comuña de [[Cuffy]]) atópase la confluencia col más importante de tolos sos afluentes, el [[ríu Allier]] ({{unidá|420.9|km}}), que lu enceta llegando dende'l sur, pela marxe esquierda, y que va dexar al Loira doblar el so tamañu, yá que según los sos caudales respeutivos, el Allier podría inclusive ser el cursu principal y el Loira, el so afluente. Nes {{unidá|280|km}} que siguen a la confluencia col Allier, el Loira solamente va recibir al Cosson y al Beuvron, que'l so pequeñu caudal mediu acumuláu ye de solamente {{unidá|15|m|3|s|-1}}. Va Tener qu'esperar hasta pasáu [[Tours]] pa recibir otros afluentes tan caudalosos como'l Allier. Coles mesmes qu'empieza a rellenar el so calce, el Loira vira escontra'l noroeste.

=== El Mediu Loira ===
Dempués de Bec d'Allier, el Loira reemprende aldu norte y va ser nuevamente mientres un tramu llende departamental, esta vegada ente Nièvre (dcha.) y Cher (izqda). El Loira llega llueu a [[Fourchambault]] ({{unidá|4635|hab.}}) y dempués a [[Marseilles-lès-Aubigny]] ({{unidá|687|hab.}}), onde recibe al Aubois ({{unidá|37.1|km}}). Pasa cerca de [[Germigny-sur-Loire]] ({{unidá|710|hab.}}), [[Beffes]] ({{unidá|721|hab.}}), [[Tronsanges]] ({{unidá|371|hab.}}), [[Colar]] ({{unidá|578|hab.}}) y algama [[La Charité-sur-Loire]] ({{unidá|5179|hab.}}), una de les etapes del Camín de Santiago y una de les [[Villes et pays d'art et d'histoire]] de Francia.

Dende equí empieza un tramu de ríu protexíu, el de la [[Reserva Natural Valle del Loira]], establecida en 1995. Pasa depués por [[Mesves-sur-Loire]] ({{unidá|664|hab.}}) y llega a [[Pouilly-sur-Loire]] ({{unidá|578|hab.}}), que'l so ponte atopar a mediu camín ente la fonte y la boca. Sigue por [[Tracy-sur-Loire]] ({{unidá|970|hab.}}), [[Sancerre]] ({{unidá|1727|hab.}}) y [[Cosne|Cosne-sur-Loire]] ({{unidá|10653|hab.}}), la ciudá prefeutura onde ensin dulda el ríu volver escontra l'oeste. El rellenu del calce acentuar a partir de Cosne.&lt;ref name=Poitrineau/&gt; Sigue por [[Myennes]] ({{unidá|583|hab.}}), [[La Celle-sur-Loire]] ({{unidá|844|hab.}}) y [[Neuvy-sur-Loire]] ({{unidá|1470|hab.}}), onde ta la [[Central nuclear de Bellevile]], construyida ente 1980 y 1989. En recibiendo pela marxe derecha al curtiu [[ríu Vrille]] ({{unidá|33|km}}), remata'l tramu en que'l ríu ye llende departamental ente Nièvre y Cher, para tres un curtiu tramu en que ye llende ente Nièvre y Loiret (d'unes {{unidá|3.5|km}}), entrar nel [[departamentu de Loiret]].

Continua depués por [[Bonny-sur-Loire]] ({{unidá|2049|hab.}}), [[Ousson-sur-Loire]] ({{unidá|743|hab.}}), [[Châtillon-sur-Loire]] ({{unidá|3132|hab.}}), [[Saint-Firmin-sur-Loire]] ({{unidá|502|hab.}}) y [[Briare]] ({{unidá|5710|hab.}}), onde recibe al Trézée ({{unidá|22.4|km}}) y dende onde sale'l [[canal de Briare]], una nueva canal de 57 km, parte de la ruta de canales del Borbonado.

&lt;gallery mode=packed caption=&quot;El Mediu Loira&quot;&gt;
Ficheru:Canal Latéral a la Loire Marseilles les Aubigny.jpg | La canal Llateral en Marseilles les Aubigny
Ficheru: Charite loire.jpg | La ponte de Charite sur Loire
Ficheru: Cosne-Cours-sur-Loire le pont.jpg | a Ponte en Cosne-Cours-sur-Loire
Ficheru:Centrale nucléaire de belleville.jpg | a Central nuclear de Blleville, a veres del Loira
Ficheru:Pont de Bonny-sur-Loire.JPG | Ponte en Bonny-sur-Loire
&lt;/gallery&gt;

Pasa de siguío por [[Saint-Brisson-sur-Loire]] ({{unidá|1029|hab.}}) —onde ta'l [[castiellu de Saint-Brisson]], un castiellu que ye'l primeru de los incluyíos nel [[Valle del Loira ente Sully-sur-Loire y Chalonnes-sur-Loire]] [[patrimoniu de la Humanidá]] dende 2000—, [[Saint-Martin-sur-Ocre (Loiret)|Saint-Martin-sur-Ocre]] ({{unidá|1244|hab.}}) y algama [[Gien]] ({{unidá|14684|hab.}}), onde hai tres puente, unu d'ellos del sieglu XVIII con 12 arcos en mampostería de piedra. Sigue poles pequeñu llocalidá de [[Poilly-lez-Gien]] ({{unidá|2341|hab.}}), [[Saint-Gondon]] ({{unidá|1099|hab.}}) y [[Lion-en-Sullias]] ({{unidá|393|hab.}}), onde ta la segunda central nuclear del so cursu, la de Dampierre, en funconamiento dende 1980.

Dempués algama [[Sully-sur-Loire]] ({{unidá|5443|hab.}}) —onde ta'l [[castiellu de Sully-sur-Loire]]—, [[Saint-Benoît-sur-Loire]] ({{unidá|2057|hab.}}) —onde ta l'abadía benedictina de [[Abadía de Saint-Benoît-sur-Loire|Benoît-sur-Loire]]—, [[Sigloy]] ({{unidá|664|hab.}}), [[Châteauneuf-sur-Loire]] ({{unidá|8005|hab.}}), [[Jargeau]] ({{unidá|4488|hab.}}), [[Bou]] ({{unidá|902|hab.}}) y [[Orleans]] ({{unidá|114167|hab.}}), la ciudá más al norte qu'algamara'l ríu, yá que a partir d'equí empónse al oeste, cada vegada diendo daqué escontra'l sur. Nesta ciudá hai un importante puertu fluvial, yá conocíu dende la dómina de [[Xuliu César]], alcontráu nuna privilexada encruciada: la parte alta de la rexón del Loira, que coneuta col valle del Ródano, dende onde llegaben los productos d'orixe mediterraneu; el so parte inferior que coneuta cola mariña atlántica, d'onde veníen los productos del Atlánticu; y finalmente la carretera natural de tierra escontra'l norte que lu conectaba cola capital, complementáu dende finales del sieglu XVII pol [[canal d'Orleans]].

Nesta zona de piedra caliar sedada, el caudal de estiaje discure na so mayoría so tierra; el ríu Loiret ye, en realidá, nun ye más qu'un [[resurgencia]] del ríu Loira. Otra consecuencia de la elevación constante del calce del Loira Mediu, ye que tien un calce menor o pequeñu Loira (''lit mineur'' o ''petite Loire''), corriendo nel calce mayor o Gran Loira '(''lit majeur'' o ''grande Loire''). La llanura d'hinchente utilizar p'absorber l'escesu d'agua. Ye'l calce menor en que los homes trataron de canaizar por aciu ''duits'' (o ''dhuis''), diques sumergibles paralelos a la corriente. Munchos, llantaos con árboles, tán agora en ruines.&lt;ref name=Poitrineau/&gt;

&lt;gallery mode=packed caption=&quot;El Mediu Loira&quot;&gt;
Ficheru:Loire Loiret Briare1 tango7174.jpg | Puertu deportivu en Briare
Ficheru:Gien.jpg | Ponte en Gien
Ficheru:DampierreNuclearPowerPlant-2.JPG | Central nuclear de Dampierre
Ficheru:Castle sully france.jpg| Castillo de Sully-sur-Loire
Ficheru:Jargeau depuis la rive droite de la Loire.JPG | Jargeau vistu dende'l ríu &lt;/gallery&gt;

==== El valle del Loira ====
{{AP|Valle del Loira}}

Dempués d'Orleans el Loira va percorrer un valle de {{unidá|450|km}}, más o menos empobináu esti oeste, ampliu hasta [[Rochefort-sur-Loire]], a la salida d'Anjou. Ye'l [[valle del Loira]] y como tal inscribir en 2000 na llista del [[Patrimoniu de la Humanidá]] de la [[UNESCO]], una apelación que se refier a la parte del valle del Loira ente [[Sully-sur-Loire]] (nel departamentu de Loiret) y [[Chalonnes-sur-Loire]] (en [[Maine-et-Loire]]). Constitúi un sitiu escepcional pola so diversidá biolóxica, según pol so patrimoniu históricu y cultural (parques, castiellos y ciudaes).

Dempués de la confluencia del [[ríu Loiret]], el Loira repon el caudal qu'esi pseudo-afluente fixéra-y perder. De les {{unidá|365|m|3}} en Blois, el so caudal mediu aumenta hasta les {{unidá|835|m|3}} en [[Montjean-sur-Loire|Montjean]] en Anjou. Pasáu Tours, recibe al [[Cher (ríu)|Cher]], al [[Indre (ríu)|Indre]] y al [[Vienne (ríu)|Vienne]] (reforzáu pol [[Creuse (ríu)|Creuse]]), toos ellos con aportaciones sustanciales. El Indre en réxime regular non drena más qu'una cuenca estrecha na que 9/10 partes son llanures de suelu permeable. Pero'l Cher, que nun s'asela hasta un pocu dempués de [[Montluçon]] y los gargüelos de [[Lavault-Sainte-Anne]], apúrre-y tou la so puxanza.

Ente [[Orléans]] y [[Angers]], el valle tien un anchor de {{unidá|2-5|km}} y de cutiu ta bordiáu por pandos nes que'l calce ta talláu, formando pequeñes cornises y cantiles de [[tuffeau]] y piedra caliar.&lt;ref name=Poitrineau/&gt; Numberosos castros y bancos de sable o de grava chisquen el cursu principal del ríu. La fondura y anchor del calce varien considerablemente d'una estación a otra y d'añu n'añu. Les crecíes del Loira tienen xeneralmente llugar pel hibiernu, anque gracies a la construcción de numberoses preses polo xeneral nun tienen yá graves consecuencies.

===== De Orleans a Tours =====
Nes contornes d'Orleans, nel so área urbana, ta la [[La Chapelle-Saint-Mesmin]] ({{unidá|9658|hab.}}), onde na confluencia col Loiret ({{unidá|12|km}}) protexóse dende 1975 una islla como reserva ornitolóxica, la [[Reserva natural nacional de Saint-Mesmin]], onde viven 226 especies de páxaros, d'elles 65 anidadoras y 190 migrantes. Depués el ríu pasa por [[Saint-Ai]] ({{unidá|3161|hab.}}), [[Meung-sur-Loire]] ({{unidá|6086|hab.}}) —onde ta'l [[castiellu de Meung]]— y [[Beaugency]] ({{unidá|7659|hab.}}), onde ta'l [[castiellu de Beaugency]] y onde se dirimió ente ingleses y franceses, en 1429, la [[batalla de Beaugency]]. Al poco el ríu ye nun curtiu tramu llende departamental (unos {{unidá|5.5|km}}) ente Loiret y [[Loir-et-Cher]], y dempués enfusar nesti postreru.

Sigue dempués el Loira por [[Saint-Laurent-Nouan]] ({{unidá|4190|hab.}}) y [[Avaray]] ({{unidá|730|hab.}}), frente a la que se construyó, nuna islla del ríu, otra central, la [[central nuclear de Saint-Laurent-des-Eaux]], operativa dende 1969. Sigue escontra'l suroeste, pasando por [[Muides-sur-Loire]] ({{unidá|1336|hab.}}), [[Saint-Dyé-sur-Loire]] ({{unidá|1115|hab.}}), [[Cour-sur-Loire]] ({{unidá|280|hab.}}), [[Menars]] ({{unidá|611|hab.}}) —onde ta'l [[castiellu de Menars]]— y [[Saint-Denis-sur-Loire]] ({{unidá|835|hab.}}), p'algamar finalmente [[Blois]] ({{unidá|46492|hab.}}), col so magníficu [[castiellu de Blois|castiellu]].

Llega depués el Loira a [[Chouzy-sur-Cisse]] ({{unidá|1860|hab.}}) y [[Candé-sur-Beuvron]] ({{unidá|1462 |hab.}}), onde recibe al Beuvron ({{unidá|114.9|km}}), qu'acaba de recibir de la mesma al Cosson ({{unidá|96.5|km}}), onde ta'l famosísimo [[castiellu de Chambord]]. Sigue'l ríu por [[Chaumont-sur-Loire]] ({{unidá|1037|hab.}}) —onde ta'l [[castiellu de Chaumont]]—, [[Rilly-sur-Loire]] y [[Veuves]] ({{unidá|220|hab.}}), pasada la cual el Loira entra nel [[departamentu de Indre-et-Loire]].

Sigue por [[Mosnes]] ({{unidá|751|hab.}}), [[Chargé]] ({{unidá|1053|hab.}}) y algama [[Amboise]] ({{unidá|12505|hab.}}), con otru magníficu [[castiellu de Amboise|castiellu]], onde se-y xune'l ríu Amasse ({{unidá|29.2|km}}). En Amboise, que se desenvuelve en dambes marxes del Loira, hai una islla nel centru del ríu, Île d'Or, que ta urbanizada y ocupada pela ciudá y a la que'l xune una ponte que xunen dambes riberes pasando pel estremu occidental de la isla.

Dexa depués tras [[Lussault-sur-Loire]] ({{unidá|792|hab.}}), [[Montlouis-sur-Loire]] ({{unidá|10448|hab.}}), onde recibe al ríu Cisse ({{unidá|81|km}}), y algama l'área metropolitana de Tours, pasando por [[Vouvray]] ({{unidá|3079|hab.}}), [[La Ville-aux-Dames]] ({{unidá|4889|hab.}}), [[Rochecorbon]] ({{unidá|3244|hab.}}), [[Saint-Pierre-des-Corps]] ({{unidá|15227|hab.}}) y finalmente [[Tours]] ({{unidá|134817|hab.}}, con {{unidá|477438|hab.}} na área metropolitana), la capital departamental de Indre-et-Loire, onde en 732 se dirimió ente francos y árabes la famosa [[batalla de Tours]].

&lt;gallery mode=packed caption=&quot;De Orleans a Tours&quot;&gt;
Ficheru:Beaugency view.jpg | Vista de [[Beaugency]]
Ficheru:Blois, vu de la rive gauche (rive sud) de la Loire.jpg | El ríu na ciudá de [[Blois]]
Ficheru:Chambord1.jpg | El [[castiellu de Chambord]], a veres del Cosson
Ficheru:Amboise01.jpg | Vista d'[[Amboise]]
Ficheru:Tourswilson.jpg | Vista de [[Tours]]
&lt;/gallery&gt;

===== De Tours a Angers =====
Sigue'l Loira por [[Saint-Genouph]] ({{unidá|1015|hab.}}), [[Saint-Étienne-de-Chigny]] ({{unidá|1364|hab.}}) y [[Cinq-Mars-la-Pile]] ({{unidá|3175|hab.}}), onde al poco se -y xune pela marxe esquierda'l [[ríu Cher]] ({{unidá|365|km}}) y onde entá permanez de pies una sobeyosa pila funeraria romana, del sieglu II o III, construyida en lladriyu qu'algama los 29.50 m. Pasa por [[La Chapelle-aux-Naux]] ({{unidá|526|hab.}}), [[Langeais]] ({{unidá|3977|hab.}}) —onde ta'l [[castiellu de Langeais]]—, [[Saint-Michel-sur-Loire]] ({{unidá|580|hab.}}), [[Bréhémont]] ({{unidá|809|hab.}}), [[Saint-Patrice]] ({{unidá|681|hab.}}) y [[La Chapelle-sur-Loire]] ({{unidá|1544|hab.}}), pasada la cual vuelve haber nuevamente otra central en mediu del ríu, nuna isla, la [[Central nuclear de Chinon]], operativa dende 1957, xusto na confluencia col [[ríu Indre]] ({{unidá|276|km}}). Na ribera del Indre, non llueñe de la desaguada, ta unu de los más famosos castiellos del Loira, el [[castiellu de Azay-le-Rideau]].

Llega a [[Chouzé-sur-Loire]] ({{unidá|2079|hab.}}) —onde ta'l [[castiellu des Réaux]]— y [[Candes-Saint-Martin]] ({{unidá|222|hab.}}), otru de los pueblecitos consideraos [[Les Plus Beaux Villages de France]], onde'l Loira recibe pola manzorga al caudalosu [[ríu Vienne]] {{unidá|372|km}}) y el Loira internar nel [[departamentu de Maine-et-Loire]], na rexón de [[Países del Loira]].

Dexa tras el ríu [[Montsoreau]] ({{unidá|480|hab.}}), otru pueblecito consideráu ''Beaux Villages'', col [[castiellu de Montsoreau]], [[Varennes-sur-Loire]] ({{unidá|1891|hab.}}), [[Turquant]] ({{unidá|563|hab.}}), [[Parnay (Maine y Loira)|Parnay]] ({{unidá|482|hab.}}), [[Souzay-Champigny]] ({{unidá|753|hab.}}), [[Villebernier]] ({{unidá|1449|hab.}}) y llega a [[Saumur]] ({{unidá|27283 |hab.}}), otra de les ''Villes d'art et d'histoire'' con una islla habitada en mediu del ríu y el sobeyosu [[castiellu de Saumur|castiellu medieval de Saumur]], alzáu ente'l sieglu X y el XIV. Al poco de Saumur, pela marxe esquierda, acométe-y el ríu Thouet ({{unidá|142|km}}).

Sigue por [[Chênehutte-Trèves-Cunault]] ({{unidá|1038|hab.}}), [[Saint-Martin-de Prestar]] ({{unidá|1156|hab.}}), [[Saint-Clément-des-Levées]] ({{unidá|1149|hab.}}), [[Les Rosiers-sur-Loire]] ({{unidá|2357|hab.}}), [[Gennes (Maine y Loira)|Gennes]] ({{unidá|2086|hab.}}), [[-y Thoureil]] ({{unidá|436|hab.}}), [[La Ménitré]] ({{unidá|2194|hab.}}), onde ta l'[[abadía Saint-Maur de Glanfeuil]], [[Saint-Rémy-la-Varenne]] ({{unidá|976|hab.}}), [[Saint-Mathurin-sur-Loire]] ({{unidá|2374|hab.}}), [[La Bohalle]] ({{unidá|1208 |hab.}}), [[La Daguenière]] ({{unidá|1282|hab.}}) y [[Les Ponts-de-Cé]] ({{unidá|11696|hab.}}), yá un suburbiu de Angers ({{unidá|147571|hab.}}, con {{unidá|397435|hab.}} na área metropolitana). En bordiando la capital angevina pel sur, conflúi en [[Saint-Jean-de-la-Croix]] ({{unidá|239|hab.}}), a unos 8 km, col Maine ({{unidá|12|km}}) —formáu pola confluencia del [[ríu Mayenne]] ({{unidá|200|km}}) y el [[ríu Sarthe]] ({{unidá|313|km}})—.

&lt;gallery mode=packed caption=&quot;De Tours a Angers&quot;&gt;
Ficheru:Pont suspendu de langeais.JPG | Ponte colgante de [[Langeais]]
Ficheru:Centrale nucléaire de Chinon 2.JPG | La central de Chinon, nuna islla del ríu Ficheru:Candes09.jpg
| Vista del pueblecito de Candes
Ficheru:Panorama of Saumur.JPG | Vista de Saumur
Ficheru:Angers vue generale.jpg | Vista de Angers asomando al Maine
&lt;/gallery&gt;

=== El Baxu Loira ===
{{AP|:fr:Basse-Loire|l1=So Loira (en francés)}}

Dende la confluencia col Maine, incluyendo los cuasi {{unidá|150|km}} del estuariu, el cursu del Loira alterna ente los abruptos cortes serrapatosos, dacuando impresionante, tallaos nes roques [[Hercínico|hercínianas]] del [[macizu Armoricano]], y los escalonamientos en múltiples brazos chiscaos d'islles y de castros. El sable adulces ye reemplazada gradualmente pola trolla depositáu pol refluxu de les marees, que pueden, con vientu del oeste en delles ocasiones, remontar hasta más allá del [[Mauves (ríu)|Mauves]].&lt;ref name=Poitrineau/&gt; Ente Angers y Nantes les ''[[brazu muertu|boires]]'', brazos muertos, bordien el cursu del ríu. Tán inscritos como [[zona natural d'interés ecolóxicu, faunistico y florístico|zones naturales d'interés ecolóxicu, faunistico y florístico]], cuantimás la [[boire de Champtocé]], en Maine-et-Loire, y la [[boire Torse]] (d'un llargor de {{unidá|17|km}}), en [[Loira Atlánticu]].

==== De Angers a Nantes ====
Sigue'l Loire el so avanzar en direición oeste, pasando por [[Béhuard]] ({{unidá|127|hab.}}), [[Savennières]] ({{unidá|1375 |hab.}}), [[La Possonnière]] ({{unidá|2342 |hab.}}), [[Rochefort-sur-Loire]] ({{unidá|2232|hab.}}) y [[Chalonnes-sur-Loire]] ({{unidá|6492|hab.}}), onde empieza una gran islla despoblada de más de 10 km que remata en [[Montjean-sur-Loire]] ({{unidá|2939 |hab.}}). Llega dempués el ríu a [[Ingrandes
(Maine y Loira)|Ingrandes]] ({{unidá|1645|hab.}}), onde'l Loira vuelve ser llende departamental, esta vegada ente Maine-et-Loire y [[Loira Atlánticu]]. Dende equí'l ríu conozse como «Loira bretón» (''Loire bretonne'').&lt;ref name=Ingrandes /&gt;

Continua'l ríu por [[Varades]] ({{unidá|3514|hab.}}) y [[Saint-Florent-le-Vieil]] ({{unidá|2677|hab.}}), onde recibe al [[ríu Èvre]] ({{unidá|276|km}}) que llega del sur. Equí'l ríu empieza a tener nel so calce grandes islles, como la islla Batailleuse (más de {{unidá|4.0|km}} de llargor) (y más palantre, hasta Nantes, les de Mocquart ({{unidá|2.25|km}}), aux Moines ({{unidá|1.77|km}}), Neuve-Macrière ({{unidá|4.40|km}}) o Dorelle-Moron ({{unidá|4.40|km}}), Buzay ({{unidá|3.45|km}}), de La Chenaie ({{unidá|3.0|km}}) y Heron ({{unidá|2.5|km}})). Depués el ríu sigue por [[-y Marillais]] ({{unidá|1084 |hab.}}), [[Anetz]] ({{unidá|1910|hab.}}) —onde ta'l [[castiellu del Plessis de Vair]]— y [[Ancenis]] ({{unidá|7551|hab.}}) —onde ta'l [[castiellu de Ancenis]]. En Ancenis, a más de {{unidá|150|km}} de la desaguada, yá se siente la variación de la marea, que puede faer camudar el nivel del ríu en más d'un metro. Llega dempués a [[Champtoceaux]]({{unidá|2373|hab.}}), [[Oudon]] ({{unidá|3355|hab.}}), [[La Varenne]] ({{unidá|1762|hab.}}) y [[-y Cellier]] ({{unidá|3713|hab.}}) —onde ta'l [[castiellu de Clermont (Loira Atlánticu)|castiellu de Clermont]] —, pasáu'l cual intérnase'l ríu nel departamentu de Loira Atlánticu.

Sigue'l Loira por [[Mauves-sur-Loire]] ({{unidá|3033|hab.}}) y llega al área metropolitana de Nantes, pasando por [[Thouaré-sur-Loire]] ({{unidá|7674 |hab.}}), [[Sainte-Lluz-sur-Loire]] ({{unidá|11907|hab.}}) —onde ta'l [[castiellu de Chassay]]—, [[Basse-Goulaine]] ({{unidá|8091|hab.}}), [[Saint-Sébastien-sur-Loire]] ({{unidá|25017|hab.}}) y [[Nantes]] ({{unidá|284970|hab.}}), con {{unidá|873133|hab.}} na área metropolitana). En Nantes hai una terminal portuaria —capaz pa cruceros y l'embarque d'automóviles, ceberes, maderes y sables— que forma parte del «Grand port maritime de Nantes-Saint-Nazaire».

Inda na aglomeración nantesa, tán [[Rezé]] ({{unidá|38425|hab.}}) —frente a la [[isla de Nantes]], na confluencia col [[ríu Sèvre nantaise]] ({{unidá|125|km}})—, [[Bouguenais]] ({{unidá|18194|hab.}}), [[Indre (Loira Atlánticu)|Indre]] ({{unidá|4006|hab.}}), [[La Montagne (Loira Atlánticu)|La Montagne]] ({{unidá|5985|hab.}}), [[Couëron]] ({{unidá|18591 |hab.}}), [[Saint-Jean-de-Boiseau]] ({{unidá|5131|hab.}}) y [[Le Pellerin]] ({{unidá|4382 |hab.}}), saliendo yá de l'aglomeración urbana, onde hai una terminal portuaria d'arreglos navales.

&lt;gallery mode=packed caption=&quot;De Angers a Nantes&quot;&gt;
Ficheru:BridgeMontjeanSurLoire.jpg | Ponte colgante de [[Montjean-sur-Loire]]
Ficheru:Ingrandes49.jpg | Vista de Ingrandes
Ficheru:Pont d'Ancenis (1).jpg | Ponte colgante de Ancenis
Ficheru:LoireAChamptoceaux.jpg | La islla de Neuve dende'l paséu de Champalud a Champtoceaux
Ficheru:Ile de Nantes.JPG | Isla de Nantes
&lt;/gallery&gt;

==== L'estuariu ====
{{AP|:fr:Estuaire de la Loire|l1=Estuariu del Loira (en francés)}}

L'estuariu —el llugar onde l'agua marino atopar cola agua duce baxando'l llechu del ríu— va dende Nantes hasta la so desaguada nel [[océanu Atlánticu]]. L'estuariu del Loira compónse de canales, chiscaos d'islles y bordiáu per árees pantanoses. Constitúi unu de les principales güelgues na fachada del océanu Atlánticu y ye un eslabón importante nel ecosistema d'estuariu col [[llagu de Grand-Place]], les [[marismas de Brière]] y les de [[Guérande]]. La onda de la marea estiende agües enriba de Nantes. Los últimos cien quilómetros del Loira tán sometíos a les marees, entemeciéndose a diariu los dos cuerpos d'agua. La diferencia nel nivel d'agua ente la marea baxo y alto mar algama les {{unidá|6|m}}, tantu en Saint-Nazaire como en Nantes, ya inclusive llega a un altor de {{unidá|1|m}} en [[Ancenis]], 50 km agües enriba de Nantes. El caudal mediu del ríu ye de {{unidá|825|m|3|s|-1}}, con un réxime irregular que va de menos de {{unidá|100|m|3|s|-1}} n'estiaxe a más de {{unidá|6000|m|3|s|-1}} na crecida. L'anchu del ríu puede llegar a cuasi un quilómetru ente los dos orielles opuestes.

En dexando tras el puertu de [[Le Pellerin]] , el Loira recibe al Buzay y empieza a enanchase, pasando d'alredor de 300 m hasta los 600 m. Nesti yá'l so últimu tramu pasa por [[Cordemais]] ({{unidá|2938|hab.}}), onde hai una central térmica de carbón d'[[Energias de Portugal|EDP]], [[Lavau-sur-Loire]] ({{unidá|758|hab.}}), [[Paimbœuf]] ({{unidá|3206|hab.}}), [[Corsept]] ({{unidá|2742|hab.}}) y [[Donges]] ({{unidá|6748|hab.}}), onde hai un puertu con refinería de petroleu, bien próxima a les marismas de [[Brière]], que son drenadas pol postreru de los afluentes del Loira: el Brivet. Les marismas tán protexíes como [[parque natural rexonal de Brière]].

Llega finalmente'l Loira al Atlánticu, teniendo na marxe esquierda, a [[Saint-Brevin-les-Pins]] ({{unidá|12248|hab.}}), y na marxe derecha [[Saint-Nazaire]] ({{unidá|67031|hab.}}), col so terminal de cargues pesaes, frigorífica, agroporturaria, frutera, y d'arreglu naval.

El Loira desagua nel océanu al traviés de la boca del estuariu qu'empieza a enanchase a nivel de [[Saint-Nazaire]] (Loira Atlánticu). Nesti estuariu, la presencia d'un castru remanecíu, el «Banc du Billot», allugáu frente al puertu de [[Montoir-de-Bretagne]] enzanca la remontada de los buques en Loira marítima (seición Nantes-Saint-Nazaire) bien delicada. Una canal de {{unidá|13|m}} de fondura caltener de forma permanente.

L'estuariu agospia los famosos [[chantiers de l'Atlantique]], unos estelleros reputaos n'especial na construcción de [[tresatlánticu|tresatlánticos]] (''[[SS Normandie|Normandie]]'', ''[[SS France|France]]''...) y de cruceros (''[[Sovereign of the Seas]]'', ''[[Queen Mary 2]]''...). La [[ponte de Saint-Nazaire]], una [[ponte atirantada]] multicable n'abanicu, traviesa l'estuariu del Loira

&lt;gallery mode=packed caption=&quot;De Nantes a Saint-Nazaire&quot;&gt;
Ficheru:Le Pellerin-port.jpg | Vista del puertu de [[Le Pellerin]]
Ficheru: Pont de Saint-Nazaire depuis Saint-Brévin.jpg | La [[Ponte de Saint-Nazaire]] vistu dende [[Saint-Brevin-les-Pins]]
Ficheru:Saint-Nazaire le pont puis le chantier naval.JPG | La ponte de Saint-Nazaire y l'estelleru naval
Ficheru:Pont-Mindin.jpg | La ponte de Saint-Nazaire
Ficheru:Silver Whisper7.JPG | Cruceru d'escala en Nantes
&lt;/gallery&gt;

== El sistema fluvial del ríu Loira ==
Los principales afluentes del Loira recoyer na tabla que sigue. Los afluentes ordenar xeográficamente, siguiendo'l ríu dende la so nacencia hasta la desaguada, y la direición na que desagüen los afluentes, esquierda-derecha, considérense tamién agües embaxo.

&lt;!-- Alvertencia: Esta tabla ta en procesu de construcción. Puedes ayudar completándola--&gt;

{| class=&quot;sortable&quot; border=0 align=center valign=top style=&quot;vertical-align:top; border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF; font-size:95%&quot;
|+ style=&quot;background:black; color:white&quot; |El ríu Loira y los sos afluentes (primarios y secundarios de más de 50 km)
|-bgcolor=#d8d8d8 align=center valign= bottom
! width=10px| &amp;nbsp;
! width=10px|
! width=10px|
! width=10px|
! width=10px|
! width=10px|
!
! width=120px|
! width=120px|
! width=70px|
! width=80px|
! width=70px|
!
! width=140px|
! width=100px|
! width=60px|
|-bgcolor=#d8d8d8 align=center valign= bottom
| colspan=2|Ramal
| colspan=5| Nome afluente |
Llugar desaguada |
Río desagua |
Llargor&lt;br/&gt; (km)
| Cuenca&lt;br/&gt; (km²)
| Caudal&lt;br/&gt; (m³/s)
| Departamentu (s) por que flúi el ríu
|colspan=2| Tramu alministrativu
|colspan=2| Tramu Hidrográficu
|- valign=top bgcolor=#e3f6ce |
bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 | D || colspan=5| [[Ríu Aigue Nègre]] || || align=right| Loira || align=right| {{formatnum:4}} || align=right| {{formatnum:}} || align=right| {{formatnum:}} || Ardèche || rowspan=2 | [[Ardèche]] || rowspan=2 | {{FRA|V}} || bgcolor=#bed9a6 rowspan=41 | Altu Loira 

|- valign=top bgcolor=#e3f6ce |
bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - ||colspan=5| [[Ríu Padelle]] || || align=right| Loira|| align=right| {{formatnum:12.5}} || align=right| {{formatnum:}} || align=right| {{formatnum:}} || Ardèche

|- valign=top bgcolor=#ddffdd
| bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 | D || colspan=5| [[Ríu Gazeille]] || || align=right| Loira || align=right| {{formatnum:27}} || align=right| {{formatnum:}} || align=right| {{formatnum:}} || || rowspan=6 | [[Altu Loira]] || rowspan=6 | {{FRA|C}}

|- valign=top bgcolor=#ddffdd
| bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - || colspan=5| [[Ríu Borne]] || || align=right| Loira || align=right| {{formatnum:48}} || align=right| {{formatnum:}} || align=right| {{formatnum:}} ||

|- valign=top bgcolor=#ddffdd
| bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - || colspan=5| [[Ríu Arzon]] || || align=right| Loira || align=right| {{formatnum:44}} || align=right| {{formatnum:}} || align=right| {{formatnum:}} ||

|- valign=top bgcolor=#ddffdd
| bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 | D || colspan=5| [[Ríu Lignon du Velay]] || [[Monistrol-sur-Loire]] || align=right| Loira || align=right| {{formatnum:82}} || align=right| {{formatnum:661.3}} || align=right| {{formatnum:9.8}} || Haute-Loire

|- valign=top bgcolor=#ddffdd
| bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - ||colspan=5| [[Ríu Ance]] || [[Bas-en-Basset]] || align=right| Loira|| align=right| {{formatnum:69}} || align=right| {{formatnum:410}} || align=right| {{formatnum:4.34}} || Puy-de-Dôme, Loira y Altu Loira

|- valign=top bgcolor=#ddffdd
| bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 | D || colspan=5| [[Ríu Semène]] || || align=right| Loira|| align=right| {{formatnum:45.8}} || align=right| {{formatnum:155}} || align=right| {{formatnum:1.91}} || Loira y Altu Loira

|- valign=top bgcolor=#e3f6ce |
bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 | D || colspan=5| [[Ríu Ondaine]] || [[Unieux]] || align=right| Loira|| align=right| {{formatnum:18.6}} || align=right| {{formatnum:125}} || align=right| {{formatnum:}} || Loira y Altu Loira || rowspan=16 | Loira || rowspan=16 | {{FRA|V}}

|- valign=top bgcolor=#e3f6ce |
bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - ||colspan=5| [[Ríu Bonson]] || || align=right| Loira|| align=right| {{formatnum:30.1}} || align=right| {{formatnum:104}} || align=right| {{formatnum:0.84}} || Loira

|- valign=top bgcolor=#e3f6ce |
bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 |D || colspan=5| [[Ríu Furan]] || || align=right| Loira|| align=right| {{formatnum:34.2}} || align=right| {{formatnum:178}} || align=right| {{formatnum:2.42}} || Loira

|- valign=top bgcolor=#e3f6ce |
bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - ||colspan=5| [[Ríu Mare]] || [[Montrond-les-Bains]] || align=right| Loira|| align=right| {{formatnum:46.6}} || align=right| {{formatnum:95}} || align=right| {{formatnum:0.86}} || Puy-de-Dôme y Loira

|- valign=top bgcolor=#e3f6ce |
bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 | D || colspan=5| [[Ríu Toranche]] || || align=right| Loira || align=right| {{formatnum:29}} || align=right| {{formatnum:}} || align=right| {{formatnum:}} ||

|- valign=top bgcolor=#e3f6ce |
bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 | D || colspan=5| [[Ríu Coise]] || || align=right| Loira || align=right| {{formatnum:49.6}} || align=right| {{formatnum:}} || align=right| {{formatnum:}} ||

|- valign=top bgcolor=#e3f6ce |
bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - || colspan=5| [[Ríu Lignon du Forez]] || [[Feurs]] || align=right| Loira || align=right| {{formatnum:58}} || align=right| {{formatnum:664}} || align=right| {{formatnum:8.33}} || Loire

|- valign=top bgcolor=#e3f6ce |
bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - || colspan=5| [[Ríu Aix]] || || align=right| Loira || align=right| {{formatnum:49}} || align=right| {{formatnum:}} || align=right| {{formatnum:}} ||

|- valign=top bgcolor=#e3f6ce |
bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - || colspan=5| [[Ríu Lourdon]] || || align=right| Loira || align=right| {{formatnum:7.9}} || align=right| {{formatnum:}} || align=right| {{formatnum:}} ||
|- valign=top bgcolor=#e3f6ce |
bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - || colspan=5| [[Ríu Renaison]] || || align=right| Loira || align=right| {{formatnum:26}} || align=right| {{formatnum:}} || align=right| {{formatnum:}} ||

|- valign=top bgcolor=#e3f6ce |
bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - || colspan=5| [[Ríu Oudan]] || || align=right| Loira || align=right| {{formatnum:17.8}} || align=right| {{formatnum:}} || align=right| {{formatnum:}} ||

|- valign=top bgcolor=#e3f6ce |
bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 | D || colspan=5| [[Ríu Rhins]] || [[Roanne]] || align=right| Loira || align=right| {{formatnum:60}} || align=right| {{formatnum:427}} || align=right| {{formatnum:5.25}} || Loire

|- valign=top bgcolor=#e3f6ce |
bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 | D || colspan=5| [[Ríu Rhodon]] || || align=right| Loira || align=right| {{formatnum:13}} || align=right| {{formatnum:}} || align=right| {{formatnum:}} ||
|- valign=top bgcolor=#e3f6ce |
bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 | D || colspan=5| [[Ríu Jarnossin]] || || align=right| Loira || align=right| {{formatnum:20.9}} || align=right| {{formatnum:}} || align=right| {{formatnum:}} ||

|- valign=top bgcolor=#e3f6ce |
bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 | D || colspan=5| [[Ríu Sornin]] || || align=right| Loira || align=right| {{formatnum:45}} || align=right| {{formatnum:}} || align=right| {{formatnum:}} ||

|- valign=top bgcolor=#e3f6ce |
bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - || colspan=5| [[Ríu Teyssonne]] || || align=right| Loira || align=right| {{formatnum:30}} || align=right| {{formatnum:}} || align=right| {{formatnum:}} ||

|- valign=top bgcolor=#ddffdd
| bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - || colspan=5| [[Ríu Arçon]] || || align=right| Loira || align=right| {{formatnum:28.8}} || align=right| {{formatnum:}} || align=right| {{formatnum:}} || || rowspan=2 | [[Saona y Loira]] || rowspan=2 |
{{FRA|D}}
|- valign=top bgcolor=#ddffdd
| bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - || colspan=5| [[Ríu Urbise]] || || align=right| Loira || align=right| {{formatnum:28.4}} || align=right| {{formatnum:}} || align=right| {{formatnum:}} ||

|- valign=top bgcolor=#e3f6ce |
bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 | D || colspan=5| [[Ríu Arconce]] || [[Varenne-Saint-Germain]] || align=right| Loira || align=right| {{formatnum:99}} || align=right| {{formatnum:599}} || align=right| {{formatnum:5.65}} || || rowspan=9 | Allier / Saona y Loira || rowspan=9 | {{FRA|C}} - {{FRA|D}}
|- valign=top bgcolor=#e3f6ce |
bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 | D || colspan=5| [[Ríu Arroux]] || [[Digoin]] || align=right| Loira || align=right| {{formatnum:132.4}} || align=right| {{formatnum:3174}} || align=right| {{formatnum:34.1}} || Côte-d'Or, Saona y Loira y Morvan

|- valign=top bgcolor=#e3f6ce |
bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#ffffff | - || colspan=4| [[Ríu Bourbine]] || || Arroux || {{formatnum:82.4}} || {{formatnum:845}} || {{formatnum:7.88}} || Saona y Loira

|- valign=top bgcolor=#e3f6ce |
bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#f6f6f6
|- || colspan=2 bgcolor=#ffffff | - || colspan=3| [[Ríu Oudrache]] || || Bourbine || {{formatnum:48.3}} || {{formatnum:178}} || {{formatnum:7.88}} || Saona y Loira

|- valign=top bgcolor=#e3f6ce |
bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - || colspan=5| [[Ríu Vouzance]] || || align=right| Loira || align=right| {{formatnum:41.3}} || align=right| {{formatnum:}} || align=right| {{formatnum:}} ||
|- valign=top bgcolor=#e3f6ce |
bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - || colspan=5| [[Ríu Roudon]] || || align=right| Loira || align=right| {{formatnum:36}} || align=right| {{formatnum:}} || align=right| {{formatnum:}} ||

|- valign=top bgcolor=#e3f6ce |
bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - || colspan=5| [[Ríu Besbre]] || Cerca de [[Dompierre-sur-Besbre]] || align=right| Loira || align=right| {{formatnum:97}} || align=right| {{formatnum:762}} || align=right| {{formatnum:9.23}} || Allier, Loire

|- valign=top bgcolor=#e3f6ce |
bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 | D || colspan=5| [[Ríu Somme (Loira)]] || || align=right| Loira || align=right| {{formatnum:46}} || align=right| {{formatnum:}} || align=right| {{formatnum:}} ||

|- valign=top bgcolor=#e3f6ce |
bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - || colspan=5| [[Ríu Engièvre]] || || align=right| Loira || align=right| {{formatnum:21.9}} || align=right| {{formatnum:}} || align=right| {{formatnum:}} ||

|- valign=top bgcolor=#ddffdd
| bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 | D || colspan=5| [[Ríu Aron]] || [[Saint-Léger-des-Vignes]] || align=right| Loira|| align=right| {{formatnum:105.4}} || align=right| {{formatnum:1600}} || align=right| {{formatnum:17.6}} || Nièvre || rowspan=6 | Nièvre || rowspan=6 | {{FRA|D}}

|- valign=top bgcolor=#ddffdd
| bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#ffffff | - || colspan=4| [[Ríu Alène]] || || Aron || {{formatnum:56}} || {{formatnum:338}} || {{formatnum:4.48}} || Nièvre

|- valign=top bgcolor=#ddffdd
| bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - ||colspan=5| [[Ríu Acolin]] || Cerca de [[Decize]] || align=right| Loira|| align=right| {{formatnum:61.7}} || align=right| {{formatnum:384}} || align=right| {{formatnum:2.5}} || Allier

|- valign=top bgcolor=#ddffdd
| bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 | D || colspan=5| [[Ríu Ixeure]] || || align=right| Loira|| align=right| {{formatnum:27.1}} || align=right| {{formatnum:115}} || align=right| {{formatnum:1.26}} || Nièvre

|- valign=top bgcolor=#ddffdd
| bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - ||colspan=5| [[Ríu Collâtre]] || || align=right| Loira|| align=right| {{formatnum:33.5}} || align=right| {{formatnum:}} || align=right| {{formatnum:}} ||

|- valign=top bgcolor=#ddffdd
| bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 |D || colspan=5| [[Ríu Nièvre]] || [[Nevers]] || align=right| Loira|| align=right| {{formatnum:53}} || align=right| {{formatnum:630}} || align=right| {{formatnum:5}} || Nièvre

|- valign=top bgcolor=#cef6e3
| bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - ||colspan=5| [[Ríu Allier]] || Cerca de [[Nevers]] || align=right| Loira|| align=right| {{formatnum:420.9}} || align=right| {{formatnum:14310}} || align=right| {{formatnum:147}} || Lozère, Ardèche, Altu Loira, Puy-de-Dôme, Allier, Nièvre y Cher || rowspan=14 | Cher / Nièvre || rowspan=14 | {{FRA|D}} - {{FRA|F}} || bgcolor=#AFEDCF rowspan=43 | Mediu Loira 

|-valign=top bgcolor=#cef6e3
| bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#ffffff | - || colspan=4| [[Ríu Sioule]] || Cerca de [[Saint-Pourçain-sur-Sioul]] || Allier || {{formatnum:167}} || {{formatnum:2468}} || {{formatnum:25.5}} || Puy-de-Dôme y Allier

|-valign=top bgcolor=#cef6e3
| bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#f6f6f6
|- || colspan=2 bgcolor=#ffffff | - || colspan=3 | [[Ríu Bouble]] || Cerca de [[Saint-Pourçain-sur-Sioul]] || Sioule || {{formatnum:65}} || {{formatnum:555}} || {{formatnum:3.97}} || Puy-de-Dôme y Allier

|-valign=top bgcolor=#cef6e3
| bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#f6f6f6
|- || colspan=2 bgcolor=#ffffff | - || colspan=3 | [[Ríu Sioulet]] || || Sioule || {{formatnum:45.7}} || {{formatnum:472}} || {{formatnum:6.14}} || Puy-de-Dôme

|-valign=top bgcolor=#cef6e3
| bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#ffffff | - || colspan=4| [[Ríu Morge (Allier)]] || Cerca de [[Maringues]] || Allier || {{formatnum:68.4}} || {{formatnum:713}} || {{formatnum:4.22}} || Puy-de-Dôme

|-valign=top bgcolor=#cef6e3
| bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#ffffff | - || colspan=4| [[Ríu Alagnon]] || || Allier || {{formatnum:86}} || {{formatnum:1042}} || {{formatnum:12.0}} || Cantal, Haute-Loire y Puy-de-Dôme

|-valign=top bgcolor=#cef6e3
| bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#ffffff | - || colspan=4| [[Ríu Senouire]] || [[Fontannes]] || Allier || {{formatnum:63.2}} || {{formatnum:170}} || {{formatnum:1.57}} || Haute-Loire

|-valign=top bgcolor=#cef6e3
| bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#ffffff | - || colspan=4| [[Ríu Chapeauroux]] || [[Saint-Christophe-d'Allier]] || Allier || {{formatnum:56.0}} || {{formatnum:387}} || {{formatnum:3.36}} || Lozère y Haute-Loire

|-valign=top bgcolor=#cef6e3
| bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#ffffff | - || colspan=4| [[Ríu Dore]] || || Allier || {{formatnum:140.4}} || {{formatnum:1523}} || {{formatnum:20.3}} || Puy-de-Dôme

|- valign=top bgcolor=#cef6e3
| bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - ||colspan=5| [[Ríu Aubois]] || || align=right| Loira|| align=right| {{formatnum:37.1}} || align=right| {{formatnum:}} || align=right| {{formatnum:}} || Cher

|- valign=top bgcolor=#cef6e3
| bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - ||colspan=5| [[Ríu Vauvise]] || [[Saint-Satur)]] || align=right| Loira|| align=right| {{formatnum:67.0}} || align=right| {{formatnum:392}} || align=right| {{formatnum:2.84}} || Cher

|- valign=top bgcolor=#cef6e3
| bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 |D || colspan=5| [[Ríu Nohain]] || || align=right| Loira|| align=right| {{formatnum:45}} || align=right| {{formatnum:521}} || align=right| {{formatnum:3.45}} || Nièvre

|- valign=top bgcolor=#cef6e3
| bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 |D || colspan=5| [[Ríu Œuf]] || || align=right| Loira|| align=right| {{formatnum:5.6}} || align=right| {{formatnum:}} || align=right| {{formatnum:}} ||

|- valign=top bgcolor=#cef6e3
| bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 |D || colspan=5| [[Ríu Vrille]] || || align=right| Loira|| align=right| {{formatnum:33}} || align=right| {{formatnum:}} || align=right| {{formatnum:}} ||

|- valign=top bgcolor=#e3f3f5
| bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 |D || colspan=5| [[Ríu Cheuille]] || || align=right| Loira|| align=right| {{formatnum:27.5}} || align=right| {{formatnum:}} || align=right| {{formatnum:}} || || rowspan=9 | Loiret || rowspan=42 | {{FRA|F}}

|- valign=top bgcolor=#e3f3f5
| bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 |D || colspan=5| [[Ríu Trézée]] || || align=right| Loira|| align=right| {{formatnum:22.4}} || align=right| {{formatnum:}} || align=right| {{formatnum:}} || Loiret y Yonne

|- valign=top bgcolor=#e3f3f5
| bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - ||colspan=5| [[Ríu Notreure]] || || align=right| Loira|| align=right| {{formatnum:36.3}} || align=right| {{formatnum:}} || align=right| {{formatnum:}} ||

|- valign=top bgcolor=#e3f3f5
| bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - ||colspan=5| [[Ríu Aquiaulne]] || || align=right| Loira|| align=right| {{formatnum:30.9}} || align=right| {{formatnum:}} || align=right| {{formatnum:}} ||

|- valign=top bgcolor=#e3f3f5
| bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 |D || colspan=5| [[Ríu Bonnée]] || || align=right| Loira|| align=right| {{formatnum:27.4}} || align=right| {{formatnum:}} || align=right| {{formatnum:}} || Loiret

|- valign=top bgcolor=#e3f3f5
| bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 |D || colspan=5| [[Ríu Oussance]] || || align=right| Loira|| align=right| {{formatnum:34.1}} || align=right| {{formatnum:}} || align=right| {{formatnum:}} ||
|- valign=top bgcolor=#e3f3f5
| bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 |D || colspan=5| [[Ríu Bionne]] || || align=right| Loira|| align=right| {{formatnum:6}} || align=right| {{formatnum:}} || align=right| {{formatnum:}} || Loiret
|- valign=top bgcolor=#e3f3f5
| bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - ||colspan=5| [[Ríu Loiret]] || || align=right| Loira|| align=right| {{formatnum:12}} || align=right| {{formatnum:}} || align=right| {{formatnum:}} || Loiret
|- valign=top bgcolor=#e3f3f5
| bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 |D || colspan=5| [[Ríu Mauves]] || || align=right| Loira|| align=right| {{formatnum:17.6}} || align=right| {{formatnum:274}} || align=right| {{formatnum:0.68}} || Loiret

|- valign=top bgcolor=#CFF3F7
| bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - ||colspan=5| [[Ríu Beuvron]] || [[Chaumont-sur-Loire]] || align=right| Loira|| align=right| {{formatnum:114.9}} || align=right| {{formatnum:2193}} || align=right| {{formatnum:11}} || Loiret, Cher y Loir y Cher || rowspan= 2 | [[Loir-et-Cher]]

|-valign=top bgcolor=#CFF3F7
| bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#ffffff | - || colspan=4| [[Ríu Cosson]] || || Beuvron || {{formatnum:96}} || {{formatnum:779}} || {{formatnum:3.97}} || Loiret y Loir-et-Cher

|- valign=top bgcolor=#e3f3f5
| bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 |D || colspan=5| [[Ríu Amasse]] || || align=right| Loira|| align=right| {{formatnum:29.2}} || align=right| {{formatnum:136}} || align=right| {{formatnum:}} || Indre y Loira y Loir y Cher || rowspan= 31 | [[Indre-et-Loire]]

|- valign=top bgcolor=#e3f3f5
| bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 |D || colspan=5| [[Ríu Cisse]] || [[Pocé-sur-Cisse]] || align=right| Loira|| align=right| {{formatnum:81}} || align=right| {{formatnum:1295}} || align=right| {{formatnum:}} || Indre y Loira y Loir y Cher

|-valign=top bgcolor=#e3f3f5
| bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#ffffff | - || colspan=4| [[Ríu Brenne (Cisse)]] || [[Vernou-sur-Brenne]] || Cisse|| {{formatnum:54}} || {{formatnum:263}} || {{formatnum:1.23}} || Indre-et-Loire y Loir-et-Cher

|- valign=top bgcolor=#e3f3f5
| bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 |D || colspan=5| [[Ríu Choisille]] || || align=right| Loira|| align=right| {{formatnum:25.2}} || align=right| {{formatnum:190}} || align=right| {{formatnum:}} || Indre y Loira
|- valign=top bgcolor=#e3f3f5
| bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 |D || colspan=5| [[Ríu Bresme]] || || align=right| Loira|| align=right| {{formatnum:26.9}} || align=right| {{formatnum:}} || align=right| {{formatnum:}} ||

|- valign=top bgcolor=#e3f3f5
| bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - ||colspan=5| [[Ríu Cher]] || [[Villandry]] || align=right| Loira|| align=right| {{formatnum:365}} || align=right| {{formatnum:13920}} || align=right| {{formatnum:95.9}} || Creuse, Puy-de-Dôme, Allier, Cher, Loir y Cher, y Indre y Loira

|-valign=top bgcolor=#e3f3f5
| bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#ffffff | - || colspan=4| [[Ríu Sauldre]] || || Cher || {{formatnum:180.9}} || {{formatnum:2254}} || {{formatnum:15}} || Loir-et-Cher

|-valign=top bgcolor=#e3f3f5
| bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#f6f6f6
|- || colspan=2 bgcolor=#ffffff | - || colspan=3| [[Ríu Rère]] || [[Villeherviers]] || Sauldre ||{{formatnum:53}} || {{formatnum: }} || {{formatnum: }} || Cher y Loir-et-Cher

|-valign=top bgcolor=#e3f3f5
| bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#f6f6f6
|- || colspan=2 bgcolor=#ffffff | - || colspan=3| [[Ríu Petite Sauldre]] || Cerca de [[Salbris]] || Sauldre ||{{formatnum:61.9}} || {{formatnum:360}} || {{formatnum:3.31}} || Cher y Loir-et-Cher

|-valign=top bgcolor=#e3f3f5
| bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#ffffff | - || colspan=4| [[Ríu Arnon]] || Cerca de [[Vierzon]] || Cher || {{formatnum:150.5}} || {{formatnum:2274}} || align= right | {{formatnum:14.4}} ||

|-valign=top bgcolor=#e3f3f5
| bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#ffffff | - || colspan=4| [[Ríu Yèvre]] || Vierzon || Cher ||{{formatnum:80}} || {{formatnum:2220}} || align= right | {{formatnum:15.5}} || Cher

|-valign=top bgcolor=#e3f3f5
| bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#f6f6f6
|- || colspan=2 bgcolor=#ffffff | - || colspan=3| [[Ríu Auron]] || [[Bourges]] || Yèvre || {{formatnum:77}} || {{formatnum:585}} || {{formatnum:3.73}} || Cher y Allier

|-valign=top bgcolor=#e3f3f5
| bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#ffffff | - || colspan=4| [[Ríu Aumance]] || [[Meaulne]] || Cher || {{formatnum:56}} || {{formatnum:986}} || {{formatnum:6.51}} || Allier

|-valign=top bgcolor=#e3f3f5
| bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#ffffff | - || colspan=4| [[Río Tardes]] || Cerca de [[Budelière]] || Cher || {{formatnum:86.5}} || {{formatnum:972}} || align= right | {{formatnum:9.09}} || Cher

|-valign=top bgcolor=#e3f3f5
| bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#f6f6f6
|- || colspan=2 bgcolor=#ffffff | - || colspan=3| [[Ríu Voueize]] || [[Chambon-sur-Voueize]] || Tardes ||{{formatnum:53.1}} || {{formatnum:435}} || {{formatnum: }} || Creuse

|-valign=top bgcolor=#e3f3f5
| bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#ffffff | - || colspan=4| [[Ríu Fouzon]] || [[Châtillon-sur-Cher]] || Cher || {{formatnum:59}} || {{formatnum:1002}} || {{formatnum:5.74}} || Cher, Indre y Loir-et-Cher

|- valign=top bgcolor=#e3f3f5
| bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 |D || colspan=5| [[Ríu Roumer]] || || align=right| Loira || align=right| {{formatnum:27.3}} || align=right| {{formatnum:}} || align=right| {{formatnum:}} || Indre y Loira
|- valign=top bgcolor=#e3f3f5
| bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - || colspan=5| [[Ríu Indre]] || Cerca de [[Candes-Saint-Martin]] || align=right| Loira|| align=right| {{formatnum:276}} || align=right| {{formatnum:3462}} || align=right| {{formatnum:18.7}} || Cher, Indre y Indre y Loira
|- valign=top bgcolor=#e3f3f5
| bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - || colspan=5| [[Ríu Vienne]] || [[Candes-Saint-Martin]] || align=right| Loira|| align=right| {{formatnum:372}} || align=right| {{formatnum:21105}} || align=right| {{formatnum:210}} || Corrèze, Alto Vienne, Charente, Vienne y Indre y Loira || bgcolor=#c3c3f7 rowspan=42 | So Loira 
|-valign=top bgcolor=#e3f3f5
| bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#ffffff | - || colspan=4| [[Ríu Creuse]] || || Vienne || {{formatnum: 255}} || {{formatnum: }} || {{formatnum: }} ||
|-valign=top bgcolor=#e3f3f5
| bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#f6f6f6
|- || colspan=2 bgcolor=#ffffff | - || colspan=3| [[Ríu Gartempe]] || || Creuse || {{formatnum: 205}} || {{formatnum: }} || {{formatnum: }} ||

|-valign=top bgcolor=#e3f3f5
| bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#f6f6f6
|- || colspan=3 bgcolor=#ffffff | - || colspan=2| [[Ríu Anglin]] || || Gartempe || {{formatnum: 91}} || {{formatnum: }} || {{formatnum: }} ||

|-valign=top bgcolor=#e3f3f5
| bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#f6f6f6
|- || colspan=4 bgcolor=#ffffff | - || colspan=1| [[Ríu Benaize]] || || Anglin || {{formatnum: 79}} || {{formatnum: }} || {{formatnum: }} ||
|-valign=top bgcolor=#e3f3f5
| bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#f6f6f6
|- || colspan=2 bgcolor=#ffffff | - || colspan=3| [[Ríu Petite Creuse]] || || Creuse || {{formatnum: 95}} || {{formatnum: }} || {{formatnum: }} ||

|-valign=top bgcolor=#e3f3f5
| bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#f6f6f6
|- || colspan=2 bgcolor=#ffffff | - || colspan=3| [[Ríu Claise]] || || Creuse ||{{formatnum: 87}} || {{formatnum: }} || {{formatnum: }} ||
|-valign=top bgcolor=#e3f3f5
| bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#f6f6f6
|- || colspan=2 bgcolor=#ffffff | - || colspan=3| [[Ríu Bouzanne]] || || Creuse ||{{formatnum: 84}} || {{formatnum: }} || {{formatnum: }} ||
|-valign=top bgcolor=#e3f3f5
| bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#ffffff | - || colspan=4| [[Ríu Clain]] || || Vienne || {{formatnum: 144}} || {{formatnum: }} || {{formatnum: }} ||
|-valign=top bgcolor=#e3f3f5
| bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#f6f6f6
|- || colspan=2 bgcolor=#ffffff | - || colspan=3| [[Ríu Auxances]] || || Clain || {{formatnum: 76}} || {{formatnum: }} || {{formatnum: }} ||
|-valign=top bgcolor=#e3f3f5
| bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#f6f6f6
|- || colspan=2 bgcolor=#ffffff | - || colspan=3| [[Ríu Clouère]] || || Clain || {{formatnum: 76}} || {{formatnum: }} || {{formatnum: }} ||
|-valign=top bgcolor=#e3f3f5
| bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#f6f6f6
|- || colspan=2 bgcolor=#ffffff | - || colspan=3| [[Ríu Vonne]] || || Clain || {{formatnum: 73}} || {{formatnum: }} || {{formatnum: }} ||
|-valign=top bgcolor=#e3f3f5
| bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#ffffff | - || colspan=4| [[Ríu Taurion]] || || Vienne || {{formatnum: 107}} || {{formatnum: }} || {{formatnum: }} ||

|- valign=top bgcolor=#e9e9fa
| bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - ||colspan=5| [[Ríu Thouet]] || [[Saumur]] || align=right| Loira|| align=right| {{formatnum:142}} || align=right| {{formatnum:3396}} || align=right| {{formatnum:17}} || Deux-Sèvres y Maine y Loira || rowspan=18 | [[Maine-et-Loire]] || rowspan=29 | {{FRA|R}}

|-valign=top bgcolor=#e9e9fa
| bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#ffffff | - || colspan=4| [[Ríu Dive]] || || Thouet || {{formatnum: 75}} || {{formatnum: }} || {{formatnum: }} ||
|-valign=top bgcolor=#e9e9fa
| bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#ffffff | - || colspan=4| [[Ríu Argenton]] || || Thouet || {{formatnum: 71}} || {{formatnum: }} || {{formatnum: }} ||
|- valign=top bgcolor=#e9e9fa
| bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 |D || colspan=5| [[Ríu Authion]] || Cerca de [[Sainte-Gemmes-sur-Loire]] || align=right| Loira|| align=right| {{formatnum:85}} || align=right| {{formatnum:1400}} || align=right| {{formatnum:}} || Indre y Loira y Maine y Loira
|- valign=top bgcolor=#e9e9fa
| bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 |D || colspan=5| [[Ríu Maine]] || Cerca d'[[Angers]] || align=right| Loira|| align=right| {{formatnum:12}} || align=right| {{formatnum:}} || align=right| {{formatnum:}} ||
|-valign=top bgcolor=#e9e9fa
| bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#ffffff | - || colspan=4| [[Ríu Sarthe]] || || Maine || {{formatnum:313}} || {{formatnum: }} || {{formatnum:}} ||
|-valign=top bgcolor=#e9e9fa
| bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#f6f6f6
|- || colspan=2 bgcolor=#ffffff | - || colspan=3| [[Ríu Loir]] || || Sarthe || {{formatnum: 317}} || {{formatnum: }} || {{formatnum:}} ||
|-valign=top bgcolor=#e9e9fa
| bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#f6f6f6
|- || colspan=3 bgcolor=#ffffff | - || colspan=2| [[Ríu Braye]] || || Loir || {{formatnum:72}} || {{formatnum: }} || {{formatnum:}} ||
|-valign=top bgcolor=#e9e9fa
| bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#f6f6f6
|- || colspan=2 bgcolor=#ffffff | - || colspan=3| [[Ríu Huisne]] || || Sarthe || {{formatnum:161}} || {{formatnum: }} || {{formatnum:}} ||
|-valign=top bgcolor=#e9e9fa
| bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#f6f6f6
|- || colspan=3 bgcolor=#ffffff | - || colspan=2| [[Ríu Vègre]] || || Sarthe ||{{formatnum: 83}} || {{formatnum: }} || {{formatnum:}} ||
|-valign=top bgcolor=#e9e9fa
| bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#f6f6f6
|- || colspan=3 bgcolor=#ffffff | - || colspan=2| [[Ríu Erve]] || || Sarthe || {{formatnum: 71}} || {{formatnum: }} || {{formatnum:}} ||
|-valign=top bgcolor=#e9e9fa
| bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#ffffff | - || colspan=4| [[Ríu Mayenne]] || || Maine || {{formatnum:200}} || {{formatnum: }} || {{formatnum:}} ||
|-valign=top bgcolor=#e9e9fa
| bgcolor=#f6f6f6
|- || bgcolor=#f6f6f6
|- || colspan=2 bgcolor=#ffffff | - || colspan=3| [[Ríu Oudon]] || || Mayenne ||{{formatnum:103}} || {{formatnum: }} || {{formatnum:}} ||

|- valign=top bgcolor=#e9e9fa
| bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - ||colspan=5| [[Ríu Aubance]] || || align=right| Loira|| align=right| {{formatnum:35.7}} || align=right| {{formatnum:205}} || align=right| {{formatnum:0.65}} || Maine y Loira

|- valign=top bgcolor=#e9e9fa
| bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - || colspan=5| [[Ríu Layon]] || [[Chalonnes-sur-Loire]] || align=right| Loira|| align=right| {{formatnum:90}} || align=right| {{formatnum:950}} || align=right| {{formatnum:4.05}} || Deux-Sèvres y Maine y Loire

|- valign=top bgcolor=#e9e9fa
| bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 | D || colspan=5| [[Ríu Auxence-Romme]] || || align=right| Loira || align=right| {{formatnum:23}} || align=right| {{formatnum:}} || align=right| {{formatnum:}} ||

|- valign=top bgcolor=#e9e9fa
| bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 |D || colspan=5| [[Ríu Boire de Champtocé]] || || align=right| Loira|| align=right| {{formatnum:}} || align=right| {{formatnum:}} || align=right| {{formatnum:}} ||

|- valign=top bgcolor=#e9e9fa
| bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - || colspan=5| [[Ríu Thau]] || || align=right| Loira || align=right| {{formatnum:13}} || align=right| {{formatnum:}} || align=right| {{formatnum:}} ||

|- valign=top bgcolor=#dde6d5
| bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - ||colspan=5| [[Ríu Èvre]] || Cerca de [[Saint-Florent-le-Vieil]] || align=right| Loira|| align=right| {{formatnum:92}} || align=right| {{formatnum:573}} || align=right| {{formatnum:3.38}} || Maine y Loira || rowspan=6 | [[Maine-et-Loire]] / [[Loira Atlánticu]]

|- valign=top bgcolor=#dde6d5
| bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 |D || colspan=5| [[Ríu Boire Torse]] || || align=right| Loira|| align=right| {{formatnum:23.5}} || align=right| {{formatnum:}} || align=right| {{formatnum:}} ||
|- valign=top bgcolor=#dde6d5
| bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 |D || colspan=5| [[Ríu Hâvre]] || || align=right| Loira|| align=right| {{formatnum:28}} || align=right| {{formatnum:}} || align=right| {{formatnum:}} ||
|- valign=top bgcolor=#dde6d5
| bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - ||colspan=5| [[Ríu Divatte]] || || align=right| Loira|| align=right| {{formatnum:28}} || align=right| {{formatnum:105}} || align=right| {{formatnum:0.57}} || Maine y Loira y Loira Atlánticu

|- valign=top bgcolor=#dde6d5
| bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - || colspan=5| [[Ríu Goulaine]] || || align=right| Loira || align=right| {{formatnum:23.9}} || align=right| {{formatnum:}} || align=right| {{formatnum:}} ||

|- valign=top bgcolor=#dde6d5
| bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 | D || colspan=5| [[Ríu Erdre]] || [[Nantes]] || align=right| Loira || align=right| {{formatnum:92}} || align=right| {{formatnum:}} || align=right| {{formatnum:}} ||

|- valign=top bgcolor=#e9e9fa
| bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - || colspan=5| [[Ríu Sèvre nantaise]] || [[Nantes]] || align=right| Loira || align=right| {{formatnum:125}} || align=right| {{formatnum:}} || align=right| {{formatnum:}} || || rowspan=5 | [[Loira Atlánticu]]

|- valign=top bgcolor=#e9e9fa
| bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 | D || colspan=5| [[Ríu Chézine]] || || align=right| Loira || align=right| {{formatnum:21}} || align=right| {{formatnum:}} || align=right| {{formatnum:}} ||

|- valign=top bgcolor=#e9e9fa
| bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - || colspan=5| [[Ríu Acheneau]] || [[Rouans]] || align=right| Loira || align=right| {{formatnum:40}} || align=right| {{formatnum:}} || align=right| {{formatnum:}} ||

|- valign=top bgcolor=#e9e9fa
| bgcolor=#d8d8d8 | - || bgcolor=#d8d8d8 | D || colspan=5| [[Ríu Brivet]] || || align=right| Loira || align=right| {{formatnum:35}} || align=right| {{formatnum:}} || align=right| {{formatnum:}} ||
|- valign=top bgcolor=#e9e9fa
| bgcolor=#d8d8d8 | I || bgcolor=#d8d8d8 | - || colspan=5| [[Ríu Ardoux]] || || align=right| Loira || align=right| {{formatnum:41.7}} || align=right| {{formatnum:}} || align=right| {{formatnum:}} ||
|}

== Notes ==
{{llistaref|2|PROBLEMES DEL RIO=Anguaño, 200.000 persones quedáronse ensin agua pola contaminación del ríu Rio Loira.}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Ríos de Francia|Loira]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con tables frañíes]]</text>
      <sha1>05dd4dpw14b7phj8hxazn3agu6pi599</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Reinu de los francos</title>
    <ns>0</ns>
    <id>104387</id>
    <revision>
      <id>3714365</id>
      <parentid>3714167</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:23:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="39265" xml:space="preserve">{{país|desapaecíu=1}}
'''Reinu de los francos''', '''''Regnum francorum''''' o, menos usualmente ''Francia'' (pallabra [[llatín|llatina]] que nun se refier a l'actual [[Francia]]), son les denominaciones historiográfiques del [[reinu xermánicu]] de los [[Pueblu francu|francos]] que trespasaron el ''llimes'' (frontera) del [[Imperiu romanu]] nel [[sieglu V]] aprovechando la decadencia de l'autoridá romana nes [[Galias]], mientres la denomada [[dómina de les invasiones]].

D'ente toles tribus en que s'estremaben los francos, fueron los [[Francos Salios|salios]], encabezaos por [[Clodoveo I|Clovis o Clodoveo I]], los que llograron esaniciar toa competencia y aseguraron el dominiu de los sos líderes, convertíos en [[dinastía merovinxa]]. Dende'l so establecimientu inicial nel norte de l'actual Francia, estendiéronse sobre la mayor parte de les antigües [[diócesis romana]]s denominaes ''[[Diocesis Viennensis]]'' y ''[[Diocesis Galliarum]]'', primeramente ocupaes polos reinos xermánicos de [[Pueblu visigodu|visigodos]] ([[reinu visigodu de Tolosa]]) y [[Pueblu burgundiu|burgundios]] ([[reinu burgundiu]]), y sobre territoriu de [[Pueblos xermánicos|xermanos]] non romanizados, como [[alamanes]], [[turinxos]] o [[bávaros]]. Esi conxuntu territorial estendíase sobre los actuales [[Bélxica]], [[Luxemburgu]] y [[Suiza]], la casi totalidá de los actuales [[Países Baxos]], [[Francia]] y [[Austria]] y la parte occidental de l'actual [[Alemaña]].

Cola [[dinastía carolinxa]] (que sustitúi a los merovinxos nel sieglu VIII), y especialmente a partir de la coronación imperial de [[Carlomagno]] nel añu 800, la denomación historiográfica habitual del '''reinu francu''' pasa a ser [[Imperiu carolinxu]].

== Clodoveo I ==

[[Clodoveo I]] (466-511) foi rei de los Francos Salios (481-511) na rexón de [[Tournai]]. Empecipió una política d'espansión de la so autoridá sobre les otres tribus franques y d'ampliación de la so ''territorium'' al sur y oeste de la [[Galia]], fechu pol cual ye consideráu como'l fundador de la dinastía Merovinxa, que ye nomada n'honor al so güelu [[Meroveo]], quien tamién fuera rei de los Francos Salios 

Casóse con Santa [[Clotilde (reina)|Clotilde]], fía de [[Chilperico II]] rei de los [[burgundiu|burgundios]]. Clotilde llogra persuadir a Clodoveo por que se convirtiera al [[Catolicismu]], siendo bautizáu solemnemente xunto a toos el xefes del so exércitu por [[san Remigio]], obispu de Reims, poniéndose asina en bonos términos cola poderosa ilesia de Roma y colos sos súbditos galorromanos. 

Mientres el so llargu reináu de trenta años (481-511), [[Clodoveo I]] nun duldar n'esaniciar cualquier torga al so oxetivu d'espansión. Conquistó a la mayoría o a toles tribus franques vecines a lo llargo del [[ríu Rin]] y del [[ríu Meno]] ([[francos ripuarios]]) ya incorporar nel so reinu. Tamién entamó la incorporación de los ''[[laeti]]'' (asentamientos de [[bárbaru|bárbaros]] nel interior del [[Imperiu romanu]]) esvalixaos pola [[Galia]]: los [[Pueblu saxón|saxones]] de [[Bayeux]], los [[alanos]] d'[[Armórica]] y los [[taifal]]es de [[Poitou]], por nomar dalgunos de los más prominentes. Ente les sos principales campañes tán: 

* Conquista nel añu 486 ([[batalla de Soissons]]) los territorios ocupaos pol xeneral romanu [[Siagrio]], quien gobernaba los territorios entendíos ente los ríos [[Somme]] y [[Loira]] con títulu de ''[[Dux (Antigua Roma)|Dux]]''. Los territorios en posesión de Siagrario constituyíen l'últimu apartaz del Imperiu romanu n'occidente

* N'añu (506? 496?) derrota de los Alamanes ([[batalla de Tolbiac]]), grupu de tribus Xermanes establecíes en cantu sur, mediu ya inferior del Elba y a lo llargo del Mein, estableciendo asina la hexemonía Franca sobre esti pueblu.

* Nel añu 507 derrota a los Visigodos ([[batalla de Vouillé]]) quien ocupaben los territorios al sur del Loira espulsándolos hasta más allá de los Pirineos, quedando en poder d'estos la franxa mediterránea de [[Septimania]]) y [[Provenza]]

Escontra'l final de la so vida, [[Clodoveo I]] gobernó tola [[Galia]] sacante la provincia [[Visigodos|visigoda]] de [[Septimania]] y [[ostrogodos|ostrogoda]] de [[Provenza]] y el [[Burgundiu#Segundu reino|reinu de los burgundios]] nel sureste. A partir del añu 507 la capital establecer en París, anque esta era solamente simbólica, una y bones el reinu francu nun tenía nengún tipu d'alministración.

== Les divisiones del ''regnum francorum'' ==

[[Ficheru:La division de la Gaule en 511-es.svg|thumb|350px|left|La división del reinu de los francos a la muerte de Clodoveo I (511), ente los sos fíos herederos. Los reinos nun yeren unidaes xeográfiques porque se formaron siguiendo un criteriu fiscal de recoyida d'impuestos permediada en beneficiu de los sos fíos. La discrepancia de tamaños ente reinos revela la distinta concentración de territorios sometíos al [[Facienda pública|fiscu]] [[Imperiu romanu|romanu]].]]

Los reis [[merovinxos]],Boniciacos siguiendo la tradición xermánica, teníen el costume d'estremar les sos tierres ente los fíos sobrevivientes una y bones escarecíen d'un ampliu sentíu de [[república]] y concebíen el reinu más como una [[propiedá privada]] de grandes dimensiones. Esto dio llugar a divisiones territoriales, segregaciones y redistribuciones, reunificaciones y nueves particiones, nun procesu qu'aniciaba asesinatos y guerres ente les distintes faiciones. Primeramente yeren escoyíos por aclamación, que se realizaba alzando al rei sobre un escudu, acordies con l'antigua práutica xermánica d'escoyer al so líder na guerra mientres una asamblea de guerreros llibres, anque la consagración como reis en Reims cola ''Sagrada Angüeña'' —que se suponía trayida pol Espíritu Santu pa bautizar a Clodoveo—, otorgába-y un calter cimeru a la dinastía merovinxa, simbolizáu pola práutica de dexar el so pelo llargu, ensin cortar.

A la muerte de [[Clodoveo I]], el so reinu foi estremáu territorialmente ente los sos cuatro fíos adultos d'una manera tal, que se concedió a cada fíu una porción comparable de tierra con igual aprovechamientu fiscal (esto ye, de recoyida d'impuestos), lo que probablemente señalaba que la tierra qu'una vegada foi parte del erariu romanu, agora pasara al gobiernu francu.

Los fíos de [[Clodoveo I]] instalaron les capitales de les sos cortes próximes ente sigo, nel corazón del territoriu de los francos salios, nel nordeste de la Galia: [[Teodorico I de Austrasia|Teodorico I]] en [[Reims]], [[Clodomiro]] en [[Orleáns]], [[Childeberto I]] en [[París]] y [[Clotario I]] en [[Soissons]]. Mientres los sos reinaos, los [[turinxos]] (532), los [[burgundiu|burgundios]] (534) y los [[Pueblu saxón|saxones]] y [[frisones]] (escontra 560), fueron incorporaos al territoriu francu. 

Les tribus perifériques más allá del [[Rin]] tuvieron llixeramente suxetes a la soberanía de los francos, y anque pudieren ser forzaes a contribuyir con tropes a los esfuercios militares del imperiu, en tiempos de reis francos débiles yeren incontrolables ya intentaben forzar la so independencia de los soberanos merovinxos. 

El romanizado [[Reinos de los burgundios|reinu burgundiu]], sicasí, foi calteníu nel so territorialidad y convertíu nuna de les sos divisiones primaries (reinos), incorporáu al centru del corazón de la [[Galia]] del reinu de [[Clodomiro]] cola so capital en Orleáns.

Los hermanos soberanos, herederos de [[Clodoveo I|Clodoveo]], amosaron namái signos intermitentes d'amistá fraterna y, más de cutiu pertenecíen en rivalidá política. A la temprana muerte de [[Clodomiro]], el so hermanu [[Clotario I]] asesinó a los nuevos fíos d'esti (los sos sobrinos) y partióse el reinu del so hermanu (acordies con el costume socesoria) col restu de los hermanos sobrevivientes de Clodomiro. 

[[Teodorico I de Austrasia|Teodorico I]] morrió en [[534]], pero'l so fíu adultu [[Teodeberto I]] foi capaz de defender el so heriedu, que formó'l más grande de los reinos francos y foi'l nucleu del reinu darréu llamáu d'[[Austrasia]]. 

[[Teodeberto I|Teodeberto]] foi'l primer rei francu n'asegurar la so independencia política respectu del [[Imperiu bizantín]] (el so güelu [[Clodoveo I|Clodoveo]] foi nomáu ''patricius'' pol emperador [[Anastasio I (Bizancio)|Anastasio I]], con derechu a vistir púrpura), yá que acuñó monedes d'oru cola so propia imaxe nelles y el lema ''magnus rex'' (gran rei), por cuenta del so supuestu protectoráu sobre pueblos tan alloñaos como los que nesa dómina vivíen na [[Panonia]]. Teodeberto interfirió nes [[Guerra Gótica (Italia)|guerres gótiques d'Italia]] (535-554) qu'acabaron col [[Pueblu ostrogodu|reinu ostrogodu]], al llau de [[gépidos]] y [[lombardos]] contra ostrogodos, recibiendo les antigües provincies del [[imperiu romanu]] de [[Retia]], [[Nórico]] y parte de [[Venetia]]. El so fíu y socesor, [[Teodebaldo]], nun pudo calteneles y, a la so muerte, tol so estensu reinu pasó al so tíu güelu [[Clotario I|Clotario]]. En 558, cola muerte de [[Childeberto I]], la totalidá de los reinos francos fueron axuntaos so un solu rei, [[Clotario I]].

[[Ficheru:Le royaume des Francs en 561-es.svg|thumb|350px|right|La división del reinu de los francos a la muerte de Clotario I (561). Anque la segunda división en cuatro partes del ''regnum francorum” produció reinos más unificaos xeográficamente, la complexa repartida de [[Provenza]] anició munchos conflictos a los gobernantes de [[Borgoña]] y [[Austrasia]].]]
Tres años dempués, nel añu 561, [[Clotario I]] morrió y el '''''regnum francorum''''' foi estremáu una segunda vegada, nuna repetición de los acontecimientos de cincuenta años antes, ente los cuatro fíos de Clotario I, formando reinos con capitales nes mesmes ciudaes. El fíu mayor, [[Cariberto I]], heredó'l reinu con capital en [[París]] y gobernó tola Galia occidental. El segundu, [[Gontrán I]], heredó'l vieyu [[Burgundiu#Segundu reino|reinu de Borgoña]], aumentáu coles tierres de Francia central alredor de la vieya capital de Orleáns (que se convirtió na so principal ciudá y capital) y cola mayor parte de [[Provenza]]. El restu de Provenza, [[Auvernia]] y [[Aquitania]] oriental foi asignáu al tercer fíu, [[Sigeberto I]], que tamién heredó [[Austrasia]] coles sos principales ciudaes de [[Reims]] y [[Metz]] (qu'exerció de capital de la so corte). El reinu más pequeñu yera'l de [[Soissons]], que foi al fíu más nuevu, [[Chilperico I]]. El reinu que Chilperico gobernó hasta la so muerte en 584, convertir nel nucleu del reinu que más palantre sería llamáu [[Neustria]].

Esta segunda división cuádruple del reinu francu foi arruinada rápido por guerres fratricides, entamaes en gran parte dempués l'asesinatu de [[Galswinta]], la segunda esposa [[visigodos|visigoda]] de Chilperico, afaláu pol so amante (y tercer esposa) [[Fredegunda]]. La hermana de Galswinta, la esposa de Sigeberto de Austrasia, [[Brunegilda]], afaló al so home a la guerra y el conflictu ente los dos reines siguió envelenando les rellaciones d'[[Austrasia]] y [[Neustria]] hasta'l siguiente sieglu. Gontrán I de Borgoña intentó caltener la paz ente los sos parientes, anque tamién intentó por dos vegaes (campañes de los años 585 y 589) conquistar [[Septimania]] del poder de los [[visigodos]], pero foi ganáu dambes vegaes. Tolos hermanos sobrevivientes beneficiar de la muerte de [[Cariberto I|Cariberto]], ya inclusive [[Chilperico I]] pudo tamién estender la so autoridá hasta los rebeldes bretonos. Dempués de la muerte de Chilperico, Gontrán tuvo que someter otra vegada a los llevantinos bretones. 

Nel añu 587, el [[Tratáu de Andelot]] —en que'l so testu referir explícitamente al '''''regmum francorum''''' por entero como '''''Francia'''''— establecíu ente la reina viuda y rexente d'[[Austrasia]], [[Brunegilda]], y el rei de [[Reinu de Borgoña|Borgoña]], [[Gontrán I]], aseguró la so proteición y la del so nuevu fíu [[Childeberto II]], qu'asocediera al so padre asesináu en 575, [[Sigeberto I]], en [[Austrasia]]. Los territorios de Gontrán y de Childeberto II xuntos yeren más de tres veces más grandes que [[Neustria]], el pequeñu reinu del socesor de [[Chilperico I]], [[Clotario II]]. Mientres esti periodu, el territoriu de los francos adquirió'l calter tripartitu que diba caltener mientres el restu de la so historia, con lluches pola primacía ente [[Austrasia]] y [[Neustria]], y [[Borgoña]] actuando como mediador, como terceru.

[[Ficheru:Les royaumes francs en 587-es.svg|thumb|350px|left|Los reinos merovinxos como resultancia del Tratáu de Andelot (587). Col Tratáu produció la división del reinu de Cariberto ente los sos trés hermanos sobrevivientes: Childeberto recibió la parte de Gontrán col [[Poitou]] y la [[Turena]] en cuenta de les sos estenses tierres nel centru y sur d'[[Aquitania]].]]
Cuando [[Gontrán I|Gontrán]] morrió ensin herederos en 592, [[Reinu de Borgoña|Borgoña]] foi a parar na so totalidá al so socesor, el rei d'[[Austrasia]] [[Childeberto II]], que tamién morrió trés años dempués, en 595. Los sos dos fíos partieron el reinu, col mayor [[Teodeberto II]] tomando Austrasia más la porción que Childeberto II tomara d'Aquitania pal so reinu de Austrasia, ente que'l so hermanu menor [[Teoderico II]] heredó Borgoña y la parte d'Aquitania que consiguió Gontrán I. Xuníos, los hermanos intentaron esaniciar al so primu [[Clotario II]] de Neustria y tuvieron ésitu al conquistar la mayor parte del so reinu, amenorgándolo solamente a delles ciudaes, pero nun pudieron prindalo. En 599 empunxeron les sos fuercies escontra [[Dormelles]] y tomaron el [[ducáu de Dentelin]] (la cuenca del ríu [[Escaldia]], les tierres ancestrales de los [[francos salios]]), pero entós los hermanos resabiaron unu d'otru y el restu del tiempu que pasaron nos sos tronos tuvieron engarrando ente sigo, afalaos de cutiu pola so güela [[Brunegilda]] que, enraxonada pola so espulsión de la corte de Teodeberto, convenció a Teoderico para usurpara'l so puestu como rei de Austrasia y que lo matara. En 612 [[Teoderico II]] venció en [[Toul]] a Teodeberto II y mandar matar al pie del so fíu, y el reinu enteru del so padre [[Childeberto II]] foi gobernáu de nuevu por un solu home. Pero por poco tiempu, pos como'l so padre, morrió na viéspora de preparar una espedición contra [[Clotario II]] en 613, dexando como herederu a un fíu bien nuevu llamáu [[Sigeberto II]]. Mientres los sos reinaos, Teodeberto II y [[Teoderico II]] fixeron campañes contra los [[vasconos]] (esitoses según los sos cronistes) en [[Gascuña]], onde establecieren un [[ducáu de Vasconia]] que sometiera a los vasconos (602). Les cróniques de los sos reinaos señalen qu'estendieron la conquista gascona hasta más allá de los [[Pirineos]], esto ye, no qu'agora son les provincies españoles de [[Guipúzcoa]] y [[Vizcaya]], pero nun consolidaron la so posesión yá que pasaron a manes [[Reinu visigodu de Toledo|visigodes]] en 612. Na otra punta del so reinu, los [[alamanes]] remontar contra'l poder franco y ganaron a Teoderico II mientres los francos afloxaben el so dominiu sobre les tribus de más allá del [[Rin]] ([[saxón|saxones]], [[Turinxos|turinxas]], ente otres). En 610 Teodeberto II arrincó'l [[ducáu d'Alsacia]] del reinu de Teoderico II, empezando un llargu periodu de conflictos sobre qué reinu tenía de tener la rexón d'[[Alsacia]], si [[Reinu de Borgoña|Borgoña]] o [[Austrasia]], periodu que terminó solamente a finales del sieglu VII.

Mientres el curtiu reináu en Austrasia, Borgoña y Aquitania de [[Sigeberto II]] en minoría d'edá, el cargu cortesanu de [[mayordomu de palaciu]], que fuera mientres dalgún tiempu visible nos reinos merovinxos, manifestar en tola so importancia na política interna del reinu, cuando una faición de los nobles de [[Reinu de Borgoña|Borgoña]] y [[Austrasia]] xuniéronse alredor de los [[mayordomu de palaciu mayordomos]] [[Warnacario]], [[Rado]] y [[Pipino de Landen]], pa xunise a [[Neustria]] dando tol poder al so rei [[Clotario II]] y quitar lo a [[Brunegilda]], qu'exercía de [[bisagüela]] [[rexencia (política)|rexente]] de [[Sigeberto II]], al paecer, de forma odiosa pa los nobles rebalbos. Los trés, [[Warnacario]], [[Rado]] y [[Pipino de Landen|Pipino]] fueron compensaos colos cargos de [[mayordomu de palaciu]] de los distintos reinos que conformaben un reinu xuníu de nuevu pol mesmu rei, dempués de que'l golpe de Clotario II tuviera ésitu y mataren a [[Brunegilda]] y al pequeñu rei de diez años Sigeberto II nel añu 613.

Darréu dempués de la so victoria, [[Clotario II]] promulgó'l [[Edictu de Clotario|Edictu de París]] (614), que se vio xeneralmente como concesión a la nobleza, anque esta visión foi revisada so crítiques recién. L'Edictu de Clotario intentó, sobremanera, garantizar el final de la corrupción na xusticia y el gobiernu, pero tamién reforzó les diferencies locales ente los trés reinos merovinxos (Austrasia, Borgoña y Neustria) y probablemente concedió a los nobles más control sobre los xueces (que yeren nomaos pola mesma nobleza local). Hacia l'añu 623 los austrasianos empezaren a solicitar un rei propiu pal so [[Austrasia|reinu]], cuidao que [[Clotario II]] taba bien de cutiu ausente de Austrasia y, por cuenta de la so educación y gobiernu anterior en [[Neustria]], yera consideráu más o menos un foresteru na corte de [[Metz]]. Asina, Clotario II acomuñó al so fíu [[Dagoberto I]] como rei d'[[Austrasia]] y foi debidamente aclamáu polos guerreros austrasianos a la manera tradicional (eleváu sobre los sos escudos). Sicasí, anque Dagoberto exerció una verdadera autoridá nel so reinu, Clotario caltuvo l'últimu control sobre'l tol reinu francu nel so conxuntu.

[[Ficheru:Le royaume des Francs en 628-es.svg|thumb|350px|right|El Reinu Franco d'Aquitania (628). La capital d'Aquitania foi [[Toulouse|Tolosa]]. Incluyía [[Gascuña]] y foi la base del posterior [[Ducáu d'Aquitania]].]]
Mientres el co-reináu de [[Clotario II]] y el so fíu [[Dagoberto I]], que fueron llamaos &quot;los postreros merovinxos gobernantes&quot;, los [[saxones]], qu'habíen estáu amestaos llixeramente a los [[Pueblu francu|francos]] dende finales de la década de 550, remontar al mandu del so xefe militar (o duque) [[Bertoaldo de Saxonia]]. Fueron derrotaos y reincorporaos al reinu pola aición conxunta de padre y fíu. Cuando Clotario II morrió en 628, Dagoberto, acordies con los deseos del so padre, concedió un subreinu al so mediu hermanu [[Cariberto II]]. Esti subreinu, comúnmente llamáu [[Aquitania]], foi una nueva creación que s'añedir a los otros reinos merovinxos: [[Austrasia]], [[Reinu de Borgoña|Borgoña]] y [[Neustria]], y correspondía a la metá meridional de l'antigua provincia romana d'Aquitania, cola so capital en [[Toulouse|Tolosa]]. Otres ciudaes importantes nesti subreinu yeren [[Cahors]], [[Agen]], [[Périgueux]], [[Burdeos]] y [[Saintes]]; el [[ducáu de Vasconia]] yera tamién parte del so territoriu. Cariberto II fixo campaña con ésitu contra los vascos, pero dempués de la so muerte (en 632) remontáronse otra vegada. Coles mesmes, el bretones alzar contra'l protectoráu francu. El líder bretón [[Judicael]] foi aseláu y fixo les paces colos francos y pagó tributu dempués de que Dagoberto amenaciara con llevar a un exércitu contra él (635). Nesi mesmu añu Dagoberto unvió a un exércitu pa someter a los vascos, con ésitu.

Mentanto, [[Dagoberto I]] asesinara al socesor de [[Cariberto II]], el neñu [[Childerico d'Aquitania]] y vueltu a axuntar los territorios francos otra vegada (632) na so persona, anque foi forzáu pola poderosa aristocracia d'[[Austrasia]] a concede-yos al so propiu fíu [[Sigeberto III]] como rei en 633. Esti actu foi bastiáu en gran parte pol deséu de los austrasianos de ser autónomos nuna dómina en que los de [[Neustria]] apoderaben la corte real. [[Clotario II]] fuera rei en París (capital de Neustria) mientres décades antes de convertise en rei tamién en Metz (capital de Austrasia) y la monarquía merovinxa siempres foi dempués d'él una monarquía primeru y sobremanera de Neustria. Ello ye que ye na década de los 640 onde'l vocablu &quot;Neustria&quot; apaez per primer vegada nes cróniques coetanees, y la so posterior apaición frente al tempranu vocablu de &quot;Austrasia&quot; (casi un sieglu anterior, contemporáneamente con [[Gregorio de Tours]]), probablemente fuera debíu al fechu de que los neustrianos (que formaben el principal grupu de cronistes na Francia del so tiempu) llamaben a la so rexón a cencielles '''Francia'''. &quot;Borgoña&quot; (''Burgundia'') definióse tamién n'oposición a &quot;Neustria&quot; aprosimao nesta dómina. Sicasí, fueron los austrasianos, que se vieren a sigo mesmos como un pueblu distintu dientro del reinu dende la dómina de Gregorio de Tours, los que fixeron los movimientos más estridentes escontra la independencia. Dagoberto, nos sos conflictos colos [[saxones]], [[alamanes]] y [[turinxos]], según colos [[eslavos]] de más allá de les fronteres del reinu (sobre los qu'intentó forzar el so sometimientu anque foi ganáu pol so rei [[Samo]] na [[batalla de Wogastisburg]]), fizo que tolos pueblos más orientales a los francos, anque partíen con Austrasia, tuvieren sometíos a la corte de Neustria y non a la de Austrasia. Esto, sobremanera, afaló a los nobles austrasianos a pidir de Dagoberto I un rei propiu de la casa real merovinxa.

== Los reis folgazanes» merovinxos ==

El mozu [[Sigeberto III]] foi apoderáu mientres la so minoría d'edá pol [[mayordomu de palaciu]] de Austrasia [[Grimoaldo I el Viejo]], que convenció al nuevu rei, ensin fíos, por qu'adoptara al so propiu col nome merovinxu de [[Childeberto l'Adoptáu|Childeberto]], como herederu del reinu. Dempués de la muerte de [[Dagoberto I]] en 639, el [[ducáu de Turinxa|duque de Turinxa]] [[Radulfo de Turinxa|Radulfo]], remontóse ya intentó convertise en rei. Ganó a Sigeberto no que foi un seriu revés pa la dinastía gobernante (640). El rei perdió'l sofitu de munchos magnates austrasianos mientres la campaña y la debilidá de les instituciones monárquiques d'esa dómina rescampló pola so incapacidá pa faer con eficacia la guerra ensin l'ayuda de los magnates; ello ye que'l mesmu rei nun pudo siquier disponer de la so propia escolta real ensin l'asistencia lleal de los mayordomos de la corte Grimaldo y [[Adalgiselo]]. Foi por ello recordáu de cutiu como'l primera ''[[reis folgazanes|roi fainéant]]'' «rei folgazán»: non tantu porque yeren reis que «nun faíen nada», sinón polo pocu que llograron faer, por incapacidá o por falta de sofitu de los sos súbditos.

[[Clodoveo II]], el socesor de [[Dagoberto I]] en [[Neustria]] y [[Reinu de Borgoña|Borgoña]], que fueron axuntaos sol mesmu rei anque gobernaos por separáu con distintes cortes, tuvo en minoría d'edá mientres tol so reináu. Tuvo apoderáu pola so madre rexente [[Nantilde]] y el [[mayordomu de palaciu]] del reinu de Neustria [[Erquinoaldo]]. El socesor de Erquinoaldo, [[Ebroín|Ebroino]], apoderó'l reinu mientres los siguientes quince años de casi constante guerra civil. 

A la muerte de [[Sigeberto III]] (656), el [[mayordomu de palaciu]] de Austrasia Grimaldo unvió a [[Irlanda]] exiliáu al fíu de sangre del rei, el futuru [[Dagoberto II]], mientres entronizaba en Austrasia al so propiu fíu, adoptáu por Sigeberto, [[Childeberto l'Adoptáu|Childeberto]]. Ebroino, el mayordomu de palaciu de Neustria, finalmente axuntó los reinos merovinxos pal socesor de [[Clodoveo II]], [[Clotario III]], matando a Grimaldo y al so fíu [[Childeberto l'Adoptáu]] en 661. Sicasí, los austrasianos esixeron de nuevu al rei Clotario III un rei propiu pal so reinu, y Clotario III instaló al so hermanu menor [[Childerico II]]. Mientres el reináu de Clotario III, los francos atacaron el noroeste d'Italia, pero fueron refugaos pol rei de los [[lombardos]] [[Grimoaldo de Benevento|Grimoaldo]] en [[Rivoli]], cerca de [[Turín]].

== L'ascensu de los Arnúlfidas y Carolinxos ==

{{VT|Pipínidas|Carolinxos}}

=== Pipino de Heristal ===

{{AP|Pipino de Heristal}}
[[Ficheru:Francia at the death of Pepin of Heristal, 714.jpg|thumb|350px|left|El reinu francu a la muerte de [[Pipino de Heristal]] (714). Nesa dómina, el vastu [[ducáu d'Aquitania]] (en mariellu) taba venceyáu teóricamente al reinu francu.]]
En 673, [[Clotario III]] morrió y dellos magnates de Neustria y Borgoña convidaron a [[Childerico II]] a que se convirtiera en rei, colo qu'axuntaron de nuevu los territorios sol mesmu rei, pero pocu dempués otros magnates neustrianos cafiantes col so gobiernu asesinar (675). Col reináu de [[Teoderico III]] comprobóse'l final d'una dómina: el poder de los [[Merovinxos]] sumió sustituyíu poles ambiciones de les sos [[Mayordomu (Francos)|mayordomos de palaciu]]. Asina en Austrasia los magnates que consiguieren el regresu de [[Dagoberto II]], fíu de de [[Sigeberto III]], pa evitar que Ebroino, mayordomu de Neustria, entemeter nos asuntos de Austrasia, terminaron asesinándolo; y Teoderico III, rei de tolos reinos merovinxos, con una perspeutiva puramente neustriana, aliar col so mayordomu Berthar y fixo la guerra a los austrasios encabezaos pol so mayordomu [[Pipino de Heristal]],. En 687 los neustrianos fueron ganaos na [[batalla de Tertry]] , y asina Teoderico III foi forzáu a aceptar al [[Pipínidas|Arnúlfida]] Pipino de Heristal como únicu mayordomu de palaciu de tol reinu francu y ''dux et prínceps Francorum'' (&quot;duque y príncipe de los francos&quot;, un títulu que significa, pal desconocíu autor del ''[[Liber historiae Francorum]]'', el principiu del &quot;reinu&quot; de Pipino de Heristal). Dempués d'eso, los monarques merovinxos quedaron apoderaos pol mayordomu de palaciu, quien exercía'l verdaderu poder real.

Mientres el periodu de tracamundiu de les décades de 670 y 680, fixéronse intentos pa reafitar la soberanía feudal franca sobre los [[frisones]], pero en devanéu. En 689, sicasí, Pipino de Heristal punxo en marcha dos años dempués de [[batalla de Tertry|Tertry]] una campaña de conquista de Frisia Occidental (''Frisia Citerior'', al oeste del ríu [[Vlie|Fli]]) y ganó a [[Radbod]], rei de los frisones, na [[batalla de Dorestad]], [[Dorestad]] yera un importante centru comercial na desaguada del [[Rin]]. Tola tierra ente'l ríu [[Escaldia]] y el [[Vlie|Fli]] foi incorporada al reinu francu. Entós, escontra 690, Pipino atacó Frisia central (ente'l ríu [[Vlie|Fli]] y el [[Ems]]) y tomó [[Utrecht]]. En 695 Pipino de Heristal pudo inclusive patrocinar la fundación de la [[Diócesis d'Utrecht]] y l'empiezu de la conversión de los [[frisones]] al [[catolicismu]] por san [[Willibrord]], ''Apóstol de los frisones''. Sicasí, Frisia Oriental (''Frisia Ulterior'', al este del [[Ems]]) quedó fora del protectoráu francu.

Dempués de llograr grandes ésitos contra los [[frisones]] al norte d'[[Austrasia]], Pipino de Heristal volver al sur, a lluchar contra los [[alamanes]]. En 709 llanzó una guerra contra [[Willehari]], duque del [[Ortenau]], probablemente nun esfuerciu pa forzar la socesión de los nuevos fíos del difuntu [[Gotfrido]] nel tronu ducal. Esta interferencia condució a otra guerra en 712 y los alamanes, pel momento, fueron reincorporaos al poder francu. Sicasí, na Galia meridional, que nun taba so la influencia de los [[Pipínidas|Arnúlfidas]], les rexones enterriaben les sos rellaciones de dependencia cola corte real so líderes como por casu l'obispu borgoñón [[Savarico de Auxerre]], [[Antenor de Provenza]] y [[Eudes d'Aquitania]]. 

Los reinaos de [[Clodoveo IV]] y [[Childeberto III]] ente 691 y 711 tuvieron toles carauterístiques de los de los ''rois fainéants'' ([[reis folgazanes]]), anque Childeberto en funciones de xuez supremu del mandatu realizó xuicios en contra de los intereses de los sos supuestos amos, los [[Pipínidas|Arnúlfidas]].

=== Carlos Martel ===

{{AP|Carlos Martel}}
Cuando [[Pipino de Heristal]] morrió en [[714]], sicasí, el reinu fundir nuna [[guerra civil]] y los duques de les provincies perifériques desvenceyar de la influencia de los pipínidas. El socesor designáu de [[Pipino de Heristal|Pipino]] na Mayordomía de Palaciu so la so viuda [[Plectrudis]] foi [[Teudoaldo]], que s'opunxo primeramente a la tentativa del rei [[Dagoberto III]] de designar a [[Ragenfrido]] como'l so mayordomu de palaciu en tolos reinos merovinxos. 

Llueu apaeció un tercer candidatu a la mayordomía d'[[Austrasia]]: el fíu adultu ya ilexítimu de [[Pipino de Heristal]], [[Carlos Martel]] (Carlos, el ''Martiellu''). Dempués de la derrota de Plectrudis y Teudoaldo a manes del rei merovinxu (agora [[Chilperico II]]) y del so mayordomu Ragenfrido, Carlos Martel alzó de volao al so propiu rei merovinxu, [[Clotario IV]], pa oponese a Chilperico. Finalmente, na [[batalla de Soissons (718)]], [[Carlos Martel|Carlos]] ganó a los sos rivales y forzar definitivamente a resignar tolos sos cargos, aceptando l'eventual regresu del rei Chilperico a condición de que'l mesmu Carlos recibiera les dignidaes del so padre [[Pipino de Heristal|Pipino]] como mayordomu de tolos reinos. Nun hubo más reis [[merovinxos]] qu'exercieren como tales dempués d'esti puntu, y Carlos Martel y los sos herederos, los [[Carolinxos]], gobernaron a los francos, pero non como reis.

Dempués de 718, [[Carlos Martel]] entamó una serie de guerres pa consolidar la hexemonía de los [[Pueblu francu|francos]] n'Europa occidental. En 718 ganó a los saxones rebalbos, en 719 percorrió Frisia occidental, en 723 reprimió una nueva rebelión saxona otra vegada, y en 724 ganó al anterior mayordomu de [[Neustria]] [[Ragenfrido]] y a los sos neustrianos rebalbos, terminando la fase de guerra civil del so gobiernu. En 720, cuando [[Chilperico II]] morrió, Carlos Martel designó a [[Teoderico IV]] como rei, pero esti últimu monarca merovinxu foi una mera marioneta so. En 724 Carlos Martel condicionó la eleición de [[Hugberto de Baviera]] pa la socesión ducal sobre los [[bávaros]] y forzó a los [[alamanes]] a asisti-y nes sos campañes en Baviera (ente 725 y 726), onde se promulgaron lleis en nome de [[Teoderico IV]]. En 730 [[Alamania]] tuvo que ser apoderada pola espada y el so duque, [[Lantfrido de Baviera|Lantfrido]], foi asesináu. En 734 [[Carlos Martel|Carlos]] combatió contra Frisia oriental y, finalmente, someter.

Na década de 720, peracabárase práuticamente la [[invasión musulmana de la península ibérica]], y empecipiáronse les ''razzias'' sobre les Galias. En [[725]], los árabes tomen [[Carcassonne]] a los visigodos, de forma qu'una vegada sometíos los visigodos en [[Septimania]], na década de [[730]], los árabes empecipiaron meyores escontra'l norte, que fixeron que'l duque [[Eudes d'Aquitania]] pidiera ayuda al mayordomu de los francos [[Carlos Martel]], de forma que los francos pudieron ganar a los árabes en [[Batalla de Poitiers (732)|Poitiers (732)]]. D'esta manera pudo establecer la so poder ya influencia escontra'l sur del reinu. Contra estes aspiraciones, los locales empobinaos pol ''dux'' Mauronto, favorecen la espansión árabe escontra l'este: nel 735 tomen Arlés y nel 737 apoderar d'Avignon y estienden los sos razzias hasta Lyon y Aquitania; pero a pesar del contrataque del mayordomu francu, en Provenza, dende 739, los sarracenos amenacien a los lombardos. Carlos Martel col sofitu lombardu pudo asegurase'l control de la rexón, anque de manera duldosa, yá que nun foi'l [[759]], cuando'l so socesor, yá rei, [[Pipino el Curtiu]] apoderar de Narbona. 

Poco primero de morrer n'ochobre del 741, Carlos estremó'l reinu ente los sos dos fíos cola so primer esposa como si fuera rei, marxinando al so fíu menor [[Grifón]], quien recibió una pequeña porción (desconozse esautamente cual). Anque nun había rei dende la muerte de [[Teodorico IV]] en 737, los fíos de Carlos, [[Pipino el Curtiu]] y [[Carloman, fíu de Carlos Martel|Carloman]] siguíen siendo solu mayordomos de palaciu, pero asumiendo'l estatus real y como tal que fixeren los reis merovinxos, estremáronse'l territoriu, Carlomán llogró Austrasia, [[Alemannia]], y [[Thuringia]], y Pipino, Neustria, Provenza, y Borgoña. Ye indicativu de l'autonomía ''de facto'' de los ducaos d'Aquitania (baxu [[Hunaldo d'Aquitania|Hunaldo]]) y Baviera (baxu [[Odilón I de Baviera|Odilón]]) el fechu de que nun fueren incluyíos na división del ''regnum''.

{{Imaxe múltiple |
 posición_tabla = center
 | títulu = Mapes estáticu y animáu de la espansión de los francos.| posición_título = left 
 | semeya1 = Frankish Empire 481 to 814-es.svg
 | anchu1 = 250
 | testu1 = Ente 481 y 814 | alineación_texto1 = center
 | semeya2 = Franks expansion.gif
 | anchu2 = 275
 | testu2 = Ente 481 y 870 | alineación_texto2 = center}}

== La vida cotidiana en dómina merovinxa ==

En ''Francia'', siguiendo la decadencia urbana de los últimos tiempos romanos, la base de la [[pirámide de población]] yera rural, habitantes de granxes que producíen lo necesario pa la sobrevivencia. En munches árees nun había ciudaes, namái granxes qu'ocupaben los restos menguaos d'antigües [[villa romana|villes romanes]], separaes unes d'otres y asitiaes en llugares estratéxicos con terrenal cultivable y accesu a l'agua, como por casu nos valles de los ríos de les zones más romanizadas ([[Provenza]] y [[Borgoña]] nel valle del sistema [[Ródano]]-[[Saona]], [[Austrasia]] y [[Helvecia]] nel sistema [[Rin]]-[[Aar]], el [[Loira]] y el [[Sena]] en [[Neustria]] o'l [[Garona]] en [[Aquitania]]). Les antigües ciudaes romanes o romanizadas primero se despoblaron, colos sos ciudadanos fuxendo al campu, escapando de los sitíos y saqueos de los [[bárbaros|pueblos bárbaros]], convirtiéndose dempués (sobremanera si mientres la dómina [[Imperiu romanu|imperial]] yeren focos de [[Cristianismu|cristianización]]), en centros alministrativos (''civitates'') d'[[obispu|obispos]] o [[conde]]s (esto ye, pañadores d'impuestos, más que &quot;compañeros&quot; -''comites''- de los soberanos). Sobre la base amplia, en términos numbéricos, de xente de baxa condición social, asitiábase una capa delgada de nobles y eclesiásticos, pocos numbéricamente pero los únicos mentaos nes cróniques coetanees.

La manera de vida habitual de la población rural consistía en pasar tola vida na mesma aldega, trabayando diariamente de la salida a la puesta del sol, sacante los preceptivos de domingu y festividaes de la [[cristiandá]]. Si llegaben al maduror, casábense y producíen fíos casi añalmente (pos la [[tasa de mortalidá infantil]] yera bien alta). Pa los neños que consiguíen sobrevivir a los sos primeros meses, la esperanza de vida yera substancialmente más baxa que na actualidá (50 años yera un valor típicu pa la esposa d'un granxeru, por casu).

La conocencia que la mayoría de los seres humanos tenía del mundu más allá de la so ilesia yera escasu: conocíen el camín hasta la so ilesia más próxima y a los llugares circundantes de la so aldega o granxa solamente. De los sucesos qu'asocedíen a distancies más grandes, la mayoría nun tenía nenguna noción, pos una torga adicional yera l'ausencia de caminos transitables, sacante los que fueren puestos antes polos romanos, qu'adulces se fueron escaeciendo por falta de caltenimientu y tránsitu. Amás, la población simple nun sabía lleer nin escribir, polo que nun pudieron producir nengún documentu nin aprehenderlo (cola conocencia de tales documentos la población llana podría esperimentar lo qu'asocedía nel so mundu). El trabayu que los granxeros realizaben sobre'l terrén facer de la mesma manera que como los sos padres, primero que ellos, facer. Nun había otra escuela pa los granxeros que'l trabayu realizáu antes polos sos padres.

Les cifres exactes sobre'l númberu d'habitantes nesta dómina de l'[[Alta Edá Media]], nun son bien sabíes pos nun hubo [[Censu de población|censo]] hasta muncho más tarde, de cuenta que los historiadores dependen de valoraciones. Estes dan llugar (hacia l'añu [[800]], nel momentu de máxima rellumanza y antes de les divisiones carolinxes) a un númberu averáu d'ente 12-13 millones d'habitantes en tol territoriu francu (les cortiles de l'actual [[Francia]], el [[Benelux]], [[Suiza]], l'antigua [[Alemaña Occidental]] y la metá norte d'[[Italia]]), con una densidá media d'aprosimao 8 habitantes per quilómetru cuadráu, magar había zones escasamente poblaes: a diferencia d'Italia o Provenza, que taben intensamente romanizadas, la zona de [[idioma alemán|llingua alemana]] (parte de [[Suiza]] y l'antigua [[Alemaña Occidental]] de güei, [[Países Baxos|Holanda]] y [[Luxemburgu]]) taba escasamente poblada, con unos dos millones d'habitantes y una densidá averada de cuatro a cinco habitantes per quilómetru cuadráu.

== Ver tamién ==

* [[Historia de Francia]]
* [[Francia na Edá Media]]
* [[Pueblu francu]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

=== Bibliografía ===

*[[Bernard Bachrach|Bachrach, Bernard S.]] ''Merovingian Military Organization, 481–751''. Minneapolis: University of Minnesota Press, 1971. ISBN 0-8166-0621-8
*Collins, Roger. ''La Europa de l'Alta Edá Media: 300-1000''. Madrid: Akal, 2000.
*Fouracre, Paul. &quot;The Origins of the Nobility in Francia.&quot; ''Nobles and Nobility in Medieval Europe: Concepts, Origins, Transformations'', ed. Anne J. Duggan. Woodbridge: The Boydell Press, 2000. ISBN 0-85115-769-6.
*Geary, Patrick J. ''Before France and Germany: the Creation and Transformation of the Merovingian World.'' New York: [[Oxford University Press]], 1988. ISBN 0-19-504458-4
*[[Edward James (historien)|James, Edward]]. ''The Franks''. (Peoples of Europe series) Basil Blackwell, 1988. ISBN 0-631-17936-4
*[[Archibald R. Lewis|Lewis, Archibald R.]] &quot;[http://links.jstor.org/sici?sici=0038-7134%28197607%2951%3A3%3C381%3ATDITRF%3Y2.0.CO%3B2-8 The Dukes in the Regnum Francorum, A.D. 550–751.]&quot; ''Speculum'', Vol. 51, Non 3 (July 1976), pp 381–410.
*McKitterick, Rosamond. ''The Frankish Kingdoms under the Carolingians, 751–987''. London: Longman, 1983. ISBN 0-582-49005-7.
*Murray, Archibald C. y [[Walter A. Goffart|Goffart, Walter A.]] ''After Rome's Fall: Narrators and Sources of Early Medieval History''. 1999.
*Nixon, C. Y. V. y Rodgers, Barbara. ''In Praise of Later Roman Emperors''. Berkeley, 1994.
*Schutz, Herbert. ''The Germanic Realms in Pre-Carolingian Central Europe, 400–750''. American University Studies, Series IX: History, Vol. 196. New York: Peter Lang, 2000.
*[[John Michael Wallace-Hadrill|Wallace-Hadrill, J. M.]] ''The Long-Haired Kings''. London: Butler &amp; tanner Ltd, 1962.
*[[John Michael Wallace-Hadrill|Wallace-Hadrill, J. M.]] ''The Barbarian West''. London: Hutchinson, 1970.


{{Tradubot|Reino de los francos en la época merovingia}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Estaos y territorios fundaos en 481]]
[[Categoría:Reinos antiguos d'Europa|francos]]
[[Categoría:Historia de Francia]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>oi2aoll9semvi2rsvham1bemwxt69mc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Reinos xermánicos</title>
    <ns>0</ns>
    <id>104388</id>
    <revision>
      <id>3714364</id>
      <parentid>3714158</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:23:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="42730" xml:space="preserve">{{Tradubot|Reinos germánicos}}
{{ficha xenérica}}
Los '''reinos xermánicos''' fueron los [[estáu|estaos]] que s'establecieron a partir de finales del [[sieglu IV]] hasta bien entrada la [[Edá Media]], por los [[pueblos xermánicos]] procedentes de la Europa del Norte y del Este. Les sos instituciones polítiques peculiares, en concretu l'asamblea de guerreros llibres (''[[thing]]'') y la figura del [[Monarca|rei]] (en [[protoxermánicu]] ''kuningaz'', que da en [[anglo-saxón]] ''cyning'', n'[[idioma inglés|inglés]] ''king'', n'[[idioma alemán|alemán]] ''König'' y nes [[llingües nórdiques]] ''kung'' o ''konge''), recibieron la influencia de les tradiciones institucionales del Imperiu y la [[civilización grecorromana]], y fuéronse afaciendo a les circunstancies del so asentamientu nos nuevos territorios.

Los modernos estaos-nación y estos reinos nun tienen nenguna conexón sacantes la nominal, el estao-nación ye un conceutu surdíu del [[tratáu de Westfalia]] de [[1648]].

[[Ficheru:Germanic kingdoms 526CE.png|thumb|Situación de los reinos xermánicos hacia l'añu [[526]]. El [[reinu suevu de Braga]] nel noroeste de Hispania, el [[reinu de los francos]] que movió a los visigodos al sur, convertíu en [[Reinu visigodu de Toledo]], pero entá nun absorbió a los [[burgundios]]; ente que el [[Reinu Ostrogodu d'Italia|reino de los ostrogodos]] y el [[Vándalos|reinu de los vándalos]] entá nun sumieron pola espansión del Imperiu bizantín de [[Justiniano I]]. En Gran Bretaña los [[anglos]] y [[saxones]] movieron a los [[britanos]] al oeste, y entá nun se produció la llegada de los [[daneses]].]]

== Los distintos reinos ==
Les [[invasiones bárbares]] dende'l [[sieglu III]] demostraren la permeabilidá del ''[[limes]]'' romanu n'Europa, afitáu nel [[Rin]] y el [[Danubiu]]. La división del Imperiu n'Oriente y Occidente, y la mayor fortaleza del imperiu oriental o [[bizantín]], determinó que fuera namái na metá occidental onde se produció l'asentamientu d'estos pueblos y el so institucionalización política como reinos.

Fueron los [[visigodos]], primero como [[Reinu de Tolosa]] y depués como [[Reinu visigodu de Toledo|Reinu de Toledo]], los primeres n'efectuar esa institucionalización, valiéndose de la so condición de federaos, col llogru d'un ''[[foedus]]'' col Imperiu, que-yos encargó la pacificación de les provincies de [[Galia]] y [[Hispania]], que'l so control taba perdíu na práutica tres les invasiones del [[410]] por [[suevos]], [[vándalos]] y [[alanos]]. D'éstos, namái los suevos llograron l'asentamientu definitivu nuna zona: el [[Reinu de Braga]], ente que los vándalos establecer nel norte d'África y les islles del Mediterraneu Occidental, pero fueron al sieglu siguiente esaniciaos polos bizantinos mientres la gran espansión territorial de [[Justiniano I]] (campañes de los xenerales [[Belisario]], del [[533]] al [[544]], y [[Narsés (xeneral bizantín)|Narsés]], hasta'l [[554]]). Simultáneamente los [[ostrogodos]] consiguieron instalase n'Italia espulsando a los [[hérulos]], qu'espulsaren de la mesma de Roma al últimu emperador d'Occidente. El [[Reinu Ostrogodu]] sumió tamién frente a la presión bizantina de Justiniano I.

Un segundu grupu de pueblos xermánicos instalar n'Europa Occidental nel [[sieglu VI]], d'ente los que destaca'l [[Reinu francu]] de [[Clodoveo I]] y los sos socesores [[merovinxos]], que mueve a los visigodos de les Galias, forzándolos a treslladar la so capital de [[Toulouse|Tolosa]] a [[Toledo]]. Tamién ganaron a [[burgundios]] y [[alamanes]], absorbiendo los sos reinos. Daqué más tarde los [[lombardos]] establecer n'Italia (568-9), pero van ser ganaos a finales del [[sieglu VIII]] polos mesmos francos, que reinstaurarán l'Imperiu con [[Carlomagno]] (añu [[800]]).

En Gran Bretaña instalaránse los [[anglos]], [[saxones]] y [[xutos]], (vease [[Invasión anglosaxona de Gran Bretaña]]) que van crear una serie de reinos rivales, unificaos finalmente polos [[daneses]] (un pueblu [[nórdicu]]) no que terminará per ser el reinu d'[[Inglaterra]].

=== Los godos ===
{{AP|Pueblu godu}}
[[Ficheru:Mausoleum of Theoderic.JPG|thumb|220px|El [[Mausoléu de Teodoricu]] en [[Rávena]], el más significativu de los pocos exemplos d'arquiteutura de los godos.]]
Los godos teníen una fuerte organización dinástica que-yos dexó adquirir una capacidá de choque y una penetración mayor que les demás tribus xermániques de la dómina, invadieron [[Dacia]] y asitiáronse nella a pesar de ser ganaos nel [[214]] pol Emperador [[Caracalla]].

El contautu col Imperiu romanu prontamente introdució cierta civilización nes tribus gótiques, sobremanera nes orientales (ostrogodos), munchos de que los sos miembros decidieron integrase nes lexones imperiales como voluntarios.

Sicasí, la presión contraria nes llendes del imperiu fíxose cada vez más fuerte por obra de los visigodos, siendo una de les sos causes l'esplosivu aumentu poblacional de los bárbaros y el simultáneu ocaso de la capacidá militar del imperiu. Hacia l'añu [[247]], los visigodos completaron la ocupación y conquista de Dacia, venciendo y asesinando al emperador [[Decio]] na [[batalla de Attrio]]. Coles mesmes empezaron cola invasión de los [[Balcanes]] escontra [[Bizanciu]], per una parte, y la d'[[Italia]] y [[Panonia]], por otra.

Contra ellos llucharon los emperadores [[Claudio II]] (llamáu ''El Góticu'') y [[Lucio Domicio Aureliano]], llogrando contener les sos invasiones y por casi dos sieglos retrasaron la so emburrie escontra [[Occidente]]. Más palantre aliáronse con [[Constantino II (emperador)|Constantino]] y convirtiéronse al [[cristianismu]] por obra del obispu [[Ulfilas]], que tradució la Biblia a la so llingua.

Les guerres entablaes ente los emperadores romanos y los gobernantes godos a lo llargo de casi un sieglu afararon la rexón de los Balcanes y los territorios del nordés del [[Mediterraneu]]. Otres tribus xunir a los godos y sol gran rei [[Hermanarico]] establecieron nel [[sieglu IV]] ([[350]]) un reinu que s'estendía dende'l mar Bálticu hasta'l mar Negru, teniendo como súbditos a [[eslavos]], [[ugrofineses]] y [[iranios]].

==== El reinu visigodu ====
{{AP|Visigodu}}
{{AP|Reinu visigodu}}
{{AP|Reinu visigodu de Tolosa}}
{{AP|Reinu visigodu de Toledo}}

En [[401]] d.&amp;nbsp;C., el rei visigodu [[Alaricu I]] coló contra [[Italia]] pero foi vencíu cerca de [[Pollentia]] ([[6 d'abril]] de [[402]]) y dempués en [[Verona]]. Probablemente'l xeneral romanu [[Estilicón]] axustó con Alarico la so ayuda contra otros bárbaros como [[Radagaiso]], y créese que-y foi ufiertada la confirmación como ''[[Magister Militum]]'' y gobernador d'[[Iliria]], con unes llendes qu'entraben en contradicción coles reivindicaciones territoriales d'[[Imperiu romanu d'Oriente|Oriente]].

El partíu nacionalista romanu, seique socatráu pol gobiernu de [[Constantinopla]], acusó a Estilicón de preparar la entrega del Imperiu a Alarico y urdió una intriga. Españó una revuelta de tropes qu'obligó a Estilicón a abelugase nuna ilesia, siendo asesináu nel momentu de salir (en prometiéndose-y que salvaría la vida si salía) por [[Olimpo]], so órdenes del Emperador [[Flavio Honorio|Honorio]] (23 d'agostu de 408). Alarico tornó a Italia y llogró nueves concesiones de Honorio que s'estableciera en Rávena, pero una vegada retiráronse los visigodos, Honorio nun caltuvo les sos promeses. Los visigodos colaron escontra [[Roma]] y sofitaron la proclamación d'un usurpador llamáu [[Prisco Atalo]] ([[409]]), que yera d'orixe [[xoniu]] y probablemente arrianu, que concedió a Alarico el títulu de ''Magister Militum''.

Pero Atalo nun quixo o nun pudo cumplir les sos promeses y el rei visigodu tornó a Roma, depunxo al usurpador ([[14 d'agostu]] de [[410]]) y los sos homes escalaron la Ciudá Eterna mientres tres díes, dempués de lo que abandonar llevándose con ellos a Atalo y a [[Gala Placidia]], hermana de Honorio. De Roma pasaron al sur afarando [[Campania]], [[Apulia]] y [[Calabria]]. Alarico morrió nel sitiu de [[Cosenza]] ([[410]]) y asocedió-y el so cuñáu [[Ataúlfo]]. Ésti apautó con Honorio la salida d'Italia en cuenta de la concesión del gobiernu de les Galias (territorios qu'escapaben del control de Roma, pos se sometieren a Constantino).

Los visigodos so Ataúlfo dexaron Italia ([[412]]) y fueron al sur de la [[Galia]] y el norte de [[Hispania]].

Les llargues y complexes lluches de Ataúlfo p'apoderar el sur de les Galias ocupáron-y dellos años ([[411]] a [[414]]). Nel [[414]] el rei Ataúlfo, que tres una alianza con [[Flavio Honorio|Honorio]] y col ''Magister Militum'' [[Constancio III|Constancio]], volviera actuar pola so cuenta, casóse con Gala Placidia, hermana de Honorio. Constancio foi unviáu a la zona y los visigodos fueron ganaos en [[Narbona]]. Constancio llogró esviar a Ataúlfo escontra Hispania (lo que-y dexaba caltener el sur de la Galia), y los visigodos entraron na [[Tarraconense]] el [[415]]. Nel [[416]] Ataúlfo propunxo una alianza col [[Imperiu romanu]], en nome del cual encargaríase de combatir a los [[suevos]], [[alanos]], [[vándalos]] asdingos y silingos qu'ocupaben les provincies de Hispania. Con tal motivu Ataúlfo treslladar a [[Hestoria de Barcelona#Barcelona_romana|Barcino]] (415 o 416), pero ellí foi asesináu pol esclavu [[Dubius]], a quien se supón socatráu pol so socesor [[Sigerico]] o bien pol noble [[Barnolfo]], supuestu amigu de Gala Placidia.

[[Ficheru:Reino de los visigodos.svg|thumb|Territoriu del reinu visigodu sol mandu de Alaricu II.]]

El cumal del poder visigodu foi algamada mientres el reináu d'[[Euricu]] ([[466]]–84), quien completó la conquista de Hispania. En [[507]], [[Alaricu II]] foi ganáu en [[Batalla de Vouillé|Vouillé]] polos [[Pueblu francu|francos]] baxu [[Clodoveo I]], quien perdió toles sos posesiones (sacante la Septimania) al norte de los Pirineos. [[Toledo]] foi declarada la nueva capital visigótica, y la hestoria de los visigodos convirtióse esencialmente na hestoria de Hispania. Pa mayores referencies, puede consultase la páxina de la [[Hispania visigoda]].

El Reinu Visigodu foi debilitáu poles guerres colos francos y los [[vascos]] y la penetración bizantina nel sur de l'actual España. El reinu repunxo la so puxanza a la fin de la sesta centuria so Leovigildo y Recaredo. La conversión d'estos dos reis al catolicismu facilitó la fusión de les poblaciones visigoda y hispanorromana. El rei [[Recesvinto]] impunxo (escontra [[654]]) la llei visigótica común a dambos súbditos godos y romanos, qu'hasta entós vivieren so distintos códigos llegales (ver lleis Xermániques). Los Concilios de Toledo convertir na fuercia principal del estáu visigodu, de resultes del debilitamientu de la monarquía.

El rei [[Wamba (rei)|Wamba]], socesor de Recesvinto, foi depuestu por una guerra civil, que depués se tornó nuna guerra xeneralizada a tol reinu. Cuando l'últimu rei, [[Roderico]], algamó'l tronu, los sos rivales se avocaron al líder musulmán [[Táriq Ibn Ziyad]], quien, cola so victoria ([[711]]) nuna batalla cerca de [[Medina Sidonia]], terminó col Reinu Visigodu ya inaugura el periodu islámicu na historia d'España.

==== El reinu ostrogodu ====
{{AP|Pueblu ostrogodu}}
[[Ficheru:Ostrogothic Kingdom.png|thumb|Reinu ostrogodu n'Italia.]]
El reinu ostrogodu foi fundáu por [[Teodoricu'l Grande|Teodoricu]] na actual [[Italia]] dempués de la so victoria contra [[Odoacru]]. Teodoricu entamó'l Reinu ostrogodu pola so fuercia militar, la so habilidá política y pola so sabia prudencia con qu'interpretó la situación de los demás reinos.

Nel [[488]], Teodoricu conquista la [[península Itálica]] por orde del emperador d'oriente [[Zenón I]], de manera de saca-y lo de les cercaníes de [[Constantinopla]] onde les sos tropes yá amosaren la so fuercia. Na península gobernaba Odoacru, quien en [[476]] destronara al postreru [[emperador romanu]] d'Occidente, [[Rómulo Augústulo]]. En 493, Teodoricu conquistó [[Rávena]] llugar onde morrió Odoacru en manes de Teodoricu en persona. El poderíu de los ostrogodos taba nesi momentu nel so visu n'Italia, [[Sicilia]], [[Dalmacia]] y nes tierres al norte d'Italia. Al momentu d'esta reconquista, los ostrogodos y los visigodos empezaron a collaborar y esa collaboración estrechar col tiempu faciendo d'ostrogodos y visigodos una sola nación. El poder de Teodoricu estendióse sobre gran parte de [[Galia]] y [[Hispania]] al convertise en rexente del [[reinu visigodu de Tolosa]].

Cola muerte del rei visigodu [[Alaricu II]], xenru de Teodoricu, na [[batalla de Vouillé]] contra los [[pueblu francu|francos]] de [[Clodoveo I]], el rei Ostrogodu asume la tutoría del so nietu [[Amalarico]] y acútase el dominiu sobre la totalidá de Hispania y sobre una parte de Galia. Tolosa pasa a manes de los francos, pero los godos apoderen [[Narbona]] y la [[Septimania]]: esta rexón foi la última parte de Galia onde inda los Godos apoderaron y mientres munchos años ella foi conocida como Gotia. Nel 526, ostrogodos y visigodos biforcáronse una vegada más. Dellos exemplos nos cualos inda ver que vienen de alcuerdu referir a asuntos espaciados y ensin importancia real. Amalarico heredó'l reinu visigodu en [[Hispania]] y en Septimania. Amestóse la Provenza al dominiu del nuevu rei ostrogodu, [[Atalaricu]], nietu de Teodoricu per parte de la so madre [[Amalasunta]].

Nengún de los dos soberanos pudo liquidar los conflictos que sobrevinieron nel senu de les élites godes. [[Teodatu]], primu de Amalasunda y sobrín de Teodoricu per parte de la hermana d'esti postreru, asocedió-y depués d'asesinalos cruelmente. Sicasí, esta usurpación desencadenaría mayores matances entá. Tres rey godos asoceder nel tronu nel espaciu de cinco años.
La debilidá de la posición de los ostrogodos n'Italia amosóse entós con toa evidencia. L'emperador bizantín [[Justiniano I]] siempres s'esforciara, na midida de lo posible, por restaurar el poder imperial sobre la totalidá de la estensión del [[Mediterraneu]]; nun dexó escapar esta ocasión p'actuar.

En 535, encargó al so meyor xeneral y amigo y amigu, [[Belisario]], atacar a los ostrogodos. Ésti invadió [[Sicilia]] rápido y desembarcó n'Italia, onde tomó [[Nápoles]], y depués [[Roma]] en 536. Depués coló escontra'l norte y tomó ''Mediolanum'' ([[Milán]]) y [[Rávena]], la capital de los ostrogodos, en 540. Ye entós cuando Justiniano I ufiertó a los godos un arrogante alcuerdu —daqué demasiáu arrogante a güeyos de [[Belisario]]—: el derechu a caltener un reinu independiente nel noroeste d'Italia, pero a condición de que lo compensaren con un tributu consistente na metá de la so ayalga pal Imperiu. Los ostrogodos aceptar.

Dempués d'una [[Guerres Romanu-Sasánidas#Cosroes I Anushirvan – L'Imperiu romanu d'Oriente a la defensiva|invasión persa]] al Imperiu bizantín, Belisario pudo tornar a Italia y atopóse con una situación considerablemente camudada: [[Erarico]] fuera asesináu y la facción pro-romana de la élite goda, baltada.

[[Ficheru:Totila fa dstruggere la città di Firenze.jpg|thumb|[[Totila]] destruyendo les muralles de [[Florencia]].]]

En 541, los ostrogodos escoyeron como nuevu xefe a [[Totila]]; esti godu nacionalista», brillante xeneral, recuperara tola Italia del Norte y espulsáu a los bizantinos fora de Roma.
Belisario entós volvió tomar la ofensiva: engañó a Totila pa retomar Roma, pero perdió de nuevu la ciudá depués de que Justiniano I, celosu y medrosu del so poder, cortó-y el suministru y los refuerzos. El xeneral, aveyuscáu, viose entós obligáu a asegurar la defensa pelos sos propios medios.
En 548, Justiniano I reemplazar pol xeneral eunucu [[Narsés (xeneral bizantín)|Narsés]], en quien tenía mayor enfotu. Narsés nun decepcionó a Justiniano I.
Totila foi xabazmente asesináu depués de la [[batalla de Busta Gallorum]] (Gualdo Tadino) en xunetu de 552, y los sos partidarios [[Teya]], [[Aligerno]], [[Escipuarno]] y [[Gibal]] fueron muertos o se rindieron depués de la [[batalla del Monte Lactario]] n'ochobre de 552 o 553.

[[Widhin]], el postreru xefe de que tenemos testimoniu de l'armada gótica remontar a finales de los años 550s con una ayuda militar mínima de francos y [[alamanes]]. La sulevación nun tuvo consecuencies: los ostrogodos sulevar en Verona y en Brescia, pero la revuelta terminó cola captura del so xefe, en 561. Finalmente, Widhin foi conducíu pa ser executáu ellí en 561 o 562. Una minoría, sumisa a los bizantinos y convertida al cristianismu, sobrevivió en Rávena.

=== Reinu lombardu ===
{{AP|Reinu lombardu}}
Nel [[568]], a trés años de la muerte de [[Justiniano I]], una nueva folada de xermanos provenientes de [[Panonia]], los [[lombardos]], arrobinar por [[Italia]] septentrional. So la conducción d'[[Alboino]], conquistaron [[Aquilea (UD)|Aquilea]], [[Verona]], [[Milán]] y [[Pavía]] para depués avanzar sobre [[Spoleto]] y [[Benevento]]. Dempués de la muerte de Alboino nel [[572]], asesináu pol so socesor [[Clefi]], siguió un periodu d'anarquía que concluyó cola eleición del fíu de Clefi, [[Aulariu]], que s'esforció por someter a los duques lombardos a la so autoridá y realizar nueves conquistes. Les sos obres fueron siguíes polos sos descendientes, hasta que con [[Liutprando]] los lombardos llegaron a les puertes de [[Roma]]. Más tarde, el rei [[Astolfo]] decidió invadir los [[Estaos Pontificios]]. Pero'l Papa [[Esteban II]] pidió ayuda al rei francu [[Pipino el Curtiu]], que baxó a Italia y obligó a Astolfo a abandonar los sos planes expansionistas. [[Carlomagno]], el fíu de Pipino, acabó col reinu lombardu en venciendo a [[Desiderio]] en Pavía el [[774]].

=== El reinu suevu de Braga ===
{{AP|Suevos}}

=== Vándalos ===
{{AP|Vándalos}}
{{VT|Asdingos|Silingos}}

=== Inglaterra anglosaxona ===
{{AP|Inglaterra anglosaxona}}
{{VT|Anglos|Saxones|Xutos}}
{{VT|Heptarquía Anglosaxona|Kent|Sussex|Wessex|Essex|Northumbria|Anglia Oriental|Mercia}}

=== Francia en dómina merovinxa ===
{{AP|Francia en dómina merovinxa}}
{{VT|Francos|Francos salios|Francos ripuarios|Pueblu alamán|Batalla de Tolbiac|Batalla de Vouillé|Neustria|Austrasia|Aquitania|Burgundia}}
Francia como términu en [[llatín]], designa'l territoriu xeográficu de los [[pueblu francu|francos]], qu'establecíos nel ''llimes'' del Imperiu romanu, aprovecharon la decadencia de l'autoridá romana mientres el sieglu V, pa espandise na [[Galia]] romana. D'ente tolos pueblos francos, los [[merovinxos]] encabezaos por [[Clodoveo I]] llograron esaniciar toa competencia y aseguraron el dominiu del so [[dinastía]] sobre los territorios de los francos non romanizados, sobre les romanes ''Dioecesis Viennensis'' y ''Dioecesis Galliarum'', ocupando los territorios de los [[visigodos]] y [[burgundios]], y sobre parte de territorios xermanos non romanizados como Alemaña, Turinxa o Baviera. De cuenta que s'estableceríen sobre los territorios d'actuales países como Francia, Bélxica, Holanda, Luxemburgu, Alemaña Occidental y Suiza.

=== Rus de Kiev ===
{{AP|Rus de Kiev}}
{{VT|Varegos}}
Foi una [[federación]] de tribus&lt;ref name=&quot;channon&quot;&gt;John Channon &amp; Robert Hudson, ''Penguin Historical Atlas of Russia'' (Penguin, 1995), p.16.&lt;/ref&gt; dende finales del sieglu IX hasta mediaos del sieglu XIII,&lt;ref name=&quot;Kievan&quot;&gt;[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/317574/Kievan-Rus Kievan Rus], Encyclopædia Britannica Online.&lt;/ref&gt; sol reináu de la [[dinastía Rúrika]]. Los pueblos modernos de [[Bielorrusia]], [[Ucraína]] y [[Rusia]] reivindiquen a la Rus de Kiev como l'orixe del so legáu cultural.&lt;ref name=&quot;Plokhy2006&quot;&gt;{{cita llibru |títulu=The Origins of the Slavic Nations: Premodern Identities in Russia, Ukraine, and Belarus |apellíos=Plokhy |nome=Serhii |enllaceautor=Serhii Plokhy|añu=2006 |editorial=[[Cambridge University Press]]|allugamientu=New York |isbn=978-0-521-86403-9 |páxines=10–15 |url=http://assets.cambridge.org/97805218/64039/excerpt/9780521864039_excerpt.pdf |cita=For all the salient differences between these three post-Soviet nations, they have much in common when it comes to their culture and history, which goes back to Kievan Rus', the medieval East Slavic state based in the capital of present-day Ukraine. |fechaaccesu=27 d'abril de 2010}}&lt;/ref&gt; Algamó la so mayor estensión a mediaos del sieglu XI, yá que s'estendía dende'l [[mar Bálticu]] nel norte hasta'l [[mar Negru]] nel sur, y dende les cabeceres del [[Vístula]] nel oeste hasta la [[península de Tamán]] nel este,&lt;ref&gt;[http://www.encyclopediaofukraine.com/display.asp?linkpath=pages\K\Y\KyivanRushDA.htm Kyivan Rus'], Encyclopedia of Ukraine, vol. 2 (1988), Canadian Institute of Ukrainian Studies.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;''See'' [http://izbornyk.org.ua/litop/map_980_1054.htm Historical map of Kievan Rus' from 980 to 1054].&lt;/ref&gt; xuniendo la mayoría de les tribus eslaves orientales.&lt;ref name=channon /&gt;

La Rus de Kiev empezó col reináu del [[Oleg de Nóvgorod|príncipe Oleg]] (r. 882–912), quien estendió'l so control de [[Veliki Nóvgorod|Nóvgorod la Grande]] al valle del [[ríu Dniéper]] col fin de protexer el comerciu de les incursiones [[jázaro|jázaras]] nel este y treslladó la so capital a la más estratéxica [[Kiev]].&lt;ref name=channon /&gt; [[Sviatoslav I de Kiev|Sviatoslav I]] (?-972) consiguió la primera gran espansión del control territorial de la Rus de Kiev. [[Vladimiro I de Kiev|Vladimiro el Grande]] (980–1015) [[Cristianización de la Rus de Kiev|introdució el cristianismu]] col so propiu bautismu y, por decretu, a tolos habitantes de Kiev y más allá. La Rus de Kiev algamó la so mayor estensión baxu [[Yaroslav I el Sabiu|Yaroslav I]] (1019–1054); los sos fíos prepararon y publicaron el primer códigu llegal escritu, la ''[[Xusticia de la Rus]] (Rúskaya Pravda)'', pocu dempués de la so muerte.&lt;ref name=concise&gt;Bushkovitch, Paul. ''A Concise History of Russia.'' Cambridge University Press. 2011.&lt;/ref&gt;

El cayente del Estáu empezó a finales del sieglu XI y mientres el sieglu XII, desintegrándose en dellos poderes rexonales rivales.&lt;ref&gt;[[Paul Robert Magocsi]], ''Historical Atlas of East Central Europe'' (1993), p.15.&lt;/ref&gt; Debilitóse entá más por factores económicos, tales como'l colapsu de los llazos comerciales de la Rus con [[Bizanciu]] por cuenta de la decadencia de [[Constantinopla]]&lt;ref name=&quot;occawlonline.pearsoned.com&quot;&gt;{{cita web|url=http://occawlonline.pearsoned.com/bookbind/pubbooks/stearns_awl/chapter15/objectives/deluxe-content.html|títulu=Civilization in Eastern Europe Byzantium and Orthodox Europe|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100122074001/http://occawlonline.pearsoned.com/bookbind/pubbooks/stearns_awl/chapter15/objectives/deluxe-content.html|fechaarchivu=22 de xineru de 2010}}&lt;/ref&gt; y el subsiguiente amenorgamientu de les [[Ruta comercial de los varegos a los griegos|rutes comerciales]] nel so territoriu. L'Estáu cayó finalmente cola [[Invasión mongola de Rusia|invasión mongola]] de 1240.

== Bárbaros ==
{{cita|Los bárbaros esparnar furiosos... y l'azote de la peste nun causa menos estragos, el tiránicu exactor roba y el soldáu escala les riqueces y les vituallas escondíes nes ciudaes; reina un fame tan espantible, qu'obligáu por ella, el xéneru humanu taramia carne humano, y hasta les madres maten a los sos fíos y cuecen los sos cuerpos p'alimentase con ellos. Les fieres aficionaes a los cadabres de los muertos pola espada, pol fame y pola peste, estrocen hasta a los homes más fuertes, y cebar nos sos miembros, se encarnizan cada vez más pa destrucción del xéneru humanu. D'esta suerte, exacerbadas en tol orbe los cuatro plagues: el fierro, la fame, la peste y les fieres, cúmplense les predicciones que fixo'l Señor per boca de los sos Profetes.
&lt;br /&gt;
Afaraes les provincies... pol referíu encruelecimiento de les plagues, los bárbaros, resueltos pola misericordia del Señor a faer la paz, partir a suertes les rexones de les provincies pa establecese nelles.|[[Hidacio]], ''Chronicon'' (escontra 468).&lt;ref&gt;Testu escoyíu por [[Claudio Sánchez Albornoz]] y [[Aurelio Viñes]] (1929) ''Llectures d'Historia d'España'', Madrid, [http://www.cervantesvirtual.com/historia/testos/medieval/alta_edá_media1.shtml p. 24], citáu en Cervantesvirtual.&lt;/ref&gt;}}

El testu refierse concretamente a Hispania y les sos provincies, y los bárbaros citaos son específicamente los [[suevos]], [[vándalos]] y [[alanos]], que nel 406 cruciaren el ''[[limes]]'' del [[Rin]] (inhabitualmente xeláu) al altor de Maguncia y en redol al 409 llegaren a la península ibérica; pero la imaxe ye equivalente n'otros momentos y llugares que'l mesmu autor narra, del periodu ente 379 y 468.

Mientres los xermanos percibíen con almiración a los romanos, de la mesma yeren percibíos por éstos con un amiestu de despreciu, medrana y esperanza (retrospectivamente afiguraos nel influyente poema ''Esperando a los bárbaros'' de [[Constantino Cavafis]]),&lt;ref&gt;[http://www.ciudadseva.com/testos/poesia/euru/cavafis/esperen.htm Testu del poema]. La tema foi convertíu en novela por [[John Maxwell Coetzee]]. ''Esperando a los bárbaros'' (traducción de Concha Manella y Luis Martínez Victorio), Debolsillo: Barcelona, 2004 [https://web.archive.org/web/20080106151510/http://www.cafedeartistas.com/estanteria/y_barbaros.htm Comentariu de la novela].&lt;/ref&gt; ya inclusive se-yos atribuyó un papel xusticieru (anque involuntariu) dende un puntu de vista [[providencialista]] per parte de los autores cristianos romanos (Orosio y San Agustín). La denominación de ''bárbaros'' (βάρβαρος) provién de la onomatopeya ''chigre-chigre'' cola que los griegos burllar de los estranxeros non helénicos, y que los romanos bárbaros ellos mesmos, anque helenizados— utilizaron dende la so propia perspeutiva. La denominación ''invasiones bárbares'' foi refugada polos historiadores alemanes del sieglu XIX, momentu nel que'l términu [[barbarie]] designaba pa les nacientes ciencies sociales un estadiu de [[desenvolvimientu cultural]] inferior a la [[civilización]] y superior al [[xabacismu]]. Prefirieron acuñar un nuevu términu: ''Völkerwanderung'' ('Migración de pueblos'), menos violentu que ''invasiones'', al suxurir el desplazamientu completu d'un pueblu coles sos instituciones y cultura, y más xeneral inclusive que ''invasiones xermániques'', al incluyir a hunos, eslavos y otros.

== Los tresformamientos nel mundu romanu ==
[[Ficheru:Galla Placidia (rechts) und ihre Kinder.jpg|thumb|[[Gala Placidia]] y los sos fíos, [[Valentiniano III]] y [[Xusta Prestosa Honoria]].]]

L'Imperiu romanu pasara por invasiones esternes y [[Guerres Civiles de la República de Roma|guerres civiles tarrecibles nel pasáu]], pero a finales del [[sieglu IV]], aparentemente, la situación taba baxu control. Diba escasu tiempu que [[Teodosio I el Grande|Teodosio]] llograra nuevamente unificar so un solu centru dambes metaes del Imperiu ([[392]]) y establecíu una nueva relixón d'Estáu, el [[Concilio de Nicea I|Cristianismu niceno]] ([[Edictu de Tesalónica]], [[380]]), cola consiguiente persecución de los tradicionales cultos paganos y les [[heterodoxa|heterodoxes]] cristianes. El [[cleru]] cristianu, convertíu nuna xerarquía de poder, xustificaba ideológicamente a un ''Imperium Romanum Christianum'' y a la [[dinastía Teodosiana]] como empezara a faer yá cola [[Dinastía Constantiniana|Constantiniana]] dende'l [[Edictu de Milán]] ([[313]]).

El gobiernu de Teodosio había enriáu los enfotos de protagonismu políticu de los más ricos ya influyentes senadores romanos y de les provincies occidentales. Amás, la dinastía había sabíu encauzar alcuerdos cola poderosa aristocracia militar, na que se enrolaban nobles xermanos qu'allegaben al serviciu del Imperiu al mandu de soldaos xuníos por llazos de fidelidá escontra ellos. Al morrer en [[395]], Teodosio confió'l gobiernu d'Occidente y la proteición del so mozu herederu [[Flavio Honorio|Honorio]] al xeneral [[Estilicón]], primoxénitu d'un noble oficial vándalu que contraxera matrimoniu con [[Flavia Sele]], sobrina del propiu Teodosio. Sicasí, cuando nel [[455]] morrió asesináu [[Valentiniano III]], nietu de Teodosio, una bona parte de los descendientes d'aquellos nobles occidentales (''nobilissimus, clarissimus'') que tanto confiaren nos destinos del Imperiu paecieron yá resabiar del mesmu, sobremanera cuando nel cursu de dos decenios pudiérense dar cuenta de que'l gobiernu imperial recluyíu en [[Rávena]] yera cada vez más presa de los esclusivos intereses ya intrigues d'un pequeñu grupu d'altos oficiales del exércitu itálicu. Munchos d'éstos yeren d'orixe [[pueblos xermánicos|xermánicu]] y cada vez confiaben más nes fuercies de los sos séquitos armaos de soldaos convencionales y nos pactos y aliances familiares que pudieren tener con otru xefes xermánicos instalaos en suelu imperial xuntu colos sos propios pueblos, que desenvolvíen cada vez más una política autónoma. La necesidá d'afaese a la nueva situación quedó evidenciada col destín de [[Gala Placidia]], princesa imperial rehén de los mesmos saquiadores de Roma (el visigodu [[Alaricu I]] y el so primu [[Ataúlfo]], con quien finalmente se casó); o col de [[Honoria]], fía de l'anterior (en segundes nupcias col emperador [[Constancio III]]) qu'optó por ufiertar se como esposa al propiu [[Atila]] enfrentándose al so propiu hermanu Valentiniano.
[[Ficheru:Anneau sigillaire Alaric II.jpg|thumb|left|155px|''Alaricus rex gothorum'', [[sellu]] d'[[Alaricu II]].]]
Precisaos de caltener una posición de predominiu social y económicu nes sos rexones d'orixe, amenorgaos los sos patrimonios fundiarios a dimensiones provinciales, y naguando un protagonismu políticu propiu del so llinaxe y de la so cultura, los ''[[honestior]]es'' (honestos), representantes de les [[aristocracia|aristocracies]] tardorromanas occidentales acabaríen por aceptar les ventayes d'almitir la llexitimidá del gobiernu de dichos reis xermánicos, yá bien romanizados, asitiaos nes sos provincies. A lo último, éstos, al mandu de los sos soldaos, podíen ufierta-yos abondo mayor seguridá que l'exércitu de los emperadores de Rávena. Amás, el avituallamiento de diches tropes resultaba abondo menos gravoso que'l de les imperiales, por basase en bona midida en séquitos armaos dependientes de la nobleza xermánico y alimentar con cargu al patrimoniu fundiario provincial de la qu'ésta yá diba tiempu habíase apropiáu. Menos gravoso tantu pa los aristócrates provinciales como tamién pa los grupos de ''[[humilior]]es'' (humildes) que s'arrexuntaben jerárquicamente en redol a dichos aristócrates, y que, a última hora, yeren los qu'habíen veníu soportando'l máximu pesu de la dura fiscalidá tardorromana. Les nueves [[monarquía|monarquíes]], más débiles y descentralizaes que'l vieyu poder imperial, taben tamién más dispuestes a compartir el poder coles aristocracies provinciales, máxime cuando'l poder d'estos monarques taba bien llindáu nel senu mesmu de les sos xentes por una nobleza basada nos sos séquitos armaos, dende'l so non bien alloñáu orixe nes asamblees de guerreros llibres, de los que nun dexaben de ser ''[[primus inter pares]]''.

Pero esta metamorfosis del Occidente romanu en romanu xermanu, nun fuera consecuencia d'una inevitabilidad claramente evidenciada dende un principiu; otra manera, el camín fuera duru, zigzagueante, con ensayos d'otres soluciones, y con momentos en que paecía que tou podía volver ser como antes. Asina asocedió mientres tol [[sieglu V]], y en delles rexones tamién nel [[sieglu VI]] de resultes, ente otres coses, de la llamada ''[[Recuperatio Imperii]]'' o Reconquista de Justiniano.

== Les instituciones ==
[[Ficheru:Bréviaire d'Alaric (Clermont).jpg|thumb|[[Breviariu de Alarico]], nun manuscritu del sieglu X.]]
La monarquía xermánica yera n'orixe una institución puramente temporal, venceyada estrechamente al prestíu personal del rei, que nun pasaba de ser un ''[[primus inter pares]]'' (primero ente iguales), que l'asamblea de guerreros llibres elixía ([[monarquía electiva]]), de normal pa una [[espedición militar]] concreta o pa una misión específica. Les migraciones a que se vieron sometíos los pueblos xermánicos dende'l [[sieglu III]] hasta'l [[sieglu V]] (encajonados ente la presión de los [[hunos]] al este y la resistencia del ''llimes'' romanu al sur y oeste) foi fortaleciendo la figura del rei, de la que s'entraba en contautu cada vez mayor coles instituciones polítiques romanes, qu'acostumaben a la idea d'un poder político muncho más centralizáu y concentráu na persona del [[Emperador romanu]]. La monarquía venceyar a les persones de los reis de forma vitalicia, y l'enclín yera a faese [[monarquía hereditaria]], cuidao que los reis (al igual que fixeren los emperadores romanos) procuraben asegurase la eleición del so socesor, la mayor parte de les vegaes entá en vida y acomuñar al tronu. El que'l candidatu fuera'l primoxénitu varón nun yera una necesidá, pero terminó imponiéndose como una consecuencia obvia, lo que tamién yera asonsañáu poles demás families de guerreros, arriquecíos pola posesión de tierres y convertíos en llinaxes nobiliarios que se emparentaban cola antigua nobleza romana, nun procesu que puede denominase [[feudalización]]. Col tiempu, la monarquía patrimonializóse, dexando inclusive la división del reinu ente los fíos del rei.

El respetu a la figura del rei reforzar por aciu la [[sacralización]] de la so toma de posesión ([[unción]] colos [[sagraos olios]] per parte de les autoridaes relixoses y usu d'elementos distintivos como [[orbe (xoya)|orbe]], [[cetru]] y [[corona (tocáu)|corona]], nel intre d'una ellaborada ceremonia: la [[coronación]]) y la adición de funciones relixoses (presidencia de [[concilios]] nacionales, como los [[Concilios de Toledo]]) y [[taumatúrxica|taumatúrxiques]] ([[toque real]] de los reis de Francia pa la cura de la [[escrófula]]). El problema amenábase cuando llegaba'l momentu de xustificar la deposición d'un rei y la so sustitución por otru que nun fuera'l so socesor natural. Los postreros [[merovinxos]] nun gobernaben por sigo mesmos, sinón por aciu los cargos de la so corte, ente los que destacaba'l [[mayordomu de palaciu]]. Namái tres la victoria contra los invasores musulmanes na [[batalla de Poitiers (732)|batalla de Poitiers]] el mayordomu [[Carlos Martel]] viose xustificáu p'argumentar que la [[llexitimidá d'exerciciu]] dába-y méritos abondos pa fundar él mesmu la so propia dinastía: la [[carolinxa]]. N'otres ocasiones recurrir a soluciones más imaxinatives (como forzar la [[tonsura]] -corte eclesiásticu del pelo- del rei visigodu [[Wamba (rei)|Wamba]] para incapacitarle).

Los problemes de convivencia ente les minoríes xermanes y les mayoríes locales (hispanu-romanes, galu-romanes, etc.) fueron solucionaos con más eficacia polos reinos con más proyeición nel tiempu (visigodos y francos) al traviés de la fusión, dexando los matrimonios mistos, unificando la llexislación y realizando la conversión al [[catolicismu]] frente a la relixón orixinaria, qu'en munchos casos yá nun yera'l [[paganismu]] tradicional xermánicu, sinón el cristianismu [[arrianismu|arriano]] adquiríu nel so pasu pol Imperiu Oriental.

Delles carauterístiques propies de les instituciones xermanes caltuviéronse: una d'elles el predominiu del [[derechu consuetudinario]] sobre'l [[derechu escritu]] propiu del [[Derechu romanu]]. Sicasí los reinos xermánicos realizaron delles codificaciones llexislatives, con mayor o menor influencia del derechu romanu o de les tradiciones xermániques, redactaes en llatín a partir del sieglu V ([[lleis teodoricianas]], [[edictu de Teodoricu]], [[Códigu d'Euricu]], [[Breviariu de Alarico]]). El primer códigu escritu en llingua xermánica foi'l del rei [[Ethelberto de Kent]], el primeru de los anglosaxones en convertise al cristianismu (empiezos del sieglu VI). El visigóticu ''Liber Iudicorum'' ([[Recesvinto]], 654) y la franca ''[[Llei Sálica]]'' ([[Clodoveo]], 507-511) caltuvieron una vixencia bien enllargada pola so considerancia como [[fontes del derechu]] nes monarquíes medievales y del Antiguu Réxime.

{{VT|Derechu xermánicu|Derechu visigodu}}

=== La cristiandá llatina y los bárbaros ===
[[Ficheru:KellsFol124rTuncCrucixerant.jpg|thumb|[[Llibru de Kells]] o Evangelario de [[San Columba]], arte envierno-saxón o irlando-saxón.]]

La espansión del [[cristianismu]] ente los bárbaros, l'asentamientu de l'autoridá episcopal nes ciudaes y del monacato nos ámbitos rurales, constituyó una poderosa fuercia fusionadora de cultures y ayudó a asegurar que munches traces de la [[civilización clásica]], como'l [[derechu romanu]] y el [[llatín]], pervivieran na metá occidental del Imperiu, ya inclusive s'espandiera por [[Europa Central]] y [[Europa del Norte septentrional]]. Los [[pueblu francu|francos]] convertir al catolicismu mientres el reináu de [[Clodoveo I]] (496 o 499) y, a partir d'entós, espandieron el cristianismu ente los xermanos del otru llau del [[Rin]]. Los [[suevos]], que se fixeren cristianos arrianos con [[Remismundo]] (459-469), convertir al catolicismu con [[Teodomiro (suevu)|Teodomiro]] (559-570) poles predicaciones de [[San Martín de Dumio]]. Nesi procesu adelantrárense a los mesmos [[visigodos]], que fueren cristianizados primeramente n'Oriente na versión arriana (nel sieglu IV), y caltuvieron mientres sieglu y mediu la diferencia relixosa colos católicos hispanu-romanos inclusive con lluches internes dientro de la clase dominante goda, como demostró la rebelión y muerte de [[San Hermenegildo]] (581-585), fíu del rei [[Leovigildo]]). La conversión al catolicismu de [[Recaredo]] (589) marcó l'empiezu de la fusión de dambes sociedaes, y de la proteición regia al cleru católicu, visualizada nos [[Concilios de Toledo]] (presidíos por el mesmu rei). Los años siguientes vieron un verdaderu ''[[renacencia visigoda]]''&lt;ref&gt;Jean Daniélou y otros (1982) ''Nueva historia de la Ilesia'' Ediciones Cristiandad, ISBN 84-7057-038-2 [https://books.google.es/books?id=j1pn_4kuliYC&amp;pg=PA542&amp;lpg=PA542&amp;dq=%22renacencia+visigoda%22&amp;source=web&amp;ots=dQrBY5Dw5M&amp;sig=-yQ7Q_LGdplB_JsCJRyRwCQtwYU&amp;hl=es&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;resnum=9&amp;ct=result pg. 542]. ''Nel ámbitu hispánicu resulten yá clásicos los estudios de [[Manuel Díaz y Díaz]] referíos a los tresformamientos na educación de les elites y a la renacencia visigoda'' (en Gerardo Rodríguez, [http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&amp;pid=S0327-50942005000100015 reseña de] Rosamond McKitterick (ed.) (2002) ''L'alta Edá Media. Europa 400-1000'', Barcelona, Crítica; en Temes Mediev. v.13 n.1 Buenos Aires ene./dic. 2005.&lt;/ref&gt; con figures de la influencia d'[[Isidoro de Sevilla]] y los sos hermanos [[Leandro de Sevilla|Leandro]], [[Fulgencio de Écija|Fulgencio]] y [[Florentina de Cartaxena|Florentina]], los ''cuatro santos de Cartaxena'', de gran repercusión nel restu d'Europa y nos futuros reinos cristianos de Reconquistar (''vease [[cristianismu n'España]], [[monesteriu n'España]], [[monesteriu hispanu]] y [[lliturxa hispánica]]''). Los [[ostrogodos]], sicasí, nun dispunxeron de tiempu abondu pa realizar la mesma evolución en Itialia. Sicasí, del grau de convivencia col papáu y los intelectuales católicos foi amuesa que los reis ostrogodos alzar a los cargos de mayor enfotu ([[Boecio]] y [[Casiodoro]], dambos ''[[magister officiorum]]'' con [[Teodoricu'l Grande]]), anque tamién de lo vulnerable de la so situación (executáu'l primeru —523— y estremáu polos bizantinos el segundu —538—). Los sos socesores nel dominiu d'Italia, los tamién arrianos [[lombardos]], tampoco llegaron a esperimentar la integración cola población católica sometida, y la so divisiones internes fixeron que la conversión al catolicismu del rei [[Agilulfo]] (603) nun llegara a tener mayores consecuencies.

El cristianismu foi lleváu a [[Irlanda]] por [[Patriciu d'Irlanda|San Patriciu]] a principios del sieglu V, y dende ellí estendióse a [[Escocia]], dende onde un sieglu más tarde tornó pela zona norte a una Inglaterra abandonada polos cristianos [[britones]] a los paganos pictu y escotu (procedentes del norte de Gran Bretaña) y a los tamién paganos xermanos procedentes del continente (anglos, saxones y xutos). A finales del [[sieglu VI]], col papa [[Gregorio Magno]], tamién Roma unvió misioneros a Inglaterra dende'l sur, colo que se consiguió que nel intre d'un sieglu Inglaterra volviera ser cristiana.

De la mesma, los britones empecipiaren una emigración per vía marítima escontra la península de [[Bretaña]], llegando inclusive hasta llugares tan alloñaos como la mariña cantábrica ente Galicia y Asturies, onde fundaron la [[diócesis de Britonia]]. Esta tradición cristiana estremar pol usu de la [[tonsura céltica]] o escocesa, que tosquilaba la parte frontera del pelo en cuenta de la ''coroniella''.

La sobrevivencia n'Irlanda d'una comunidá cristiana aisllada d'Europa pola barrera pagana de los anglosaxones, provocó una evolución distinta al cristianismu continental, lo que se denominó [[cristianismu celta]]. Caltuvieron enforma de l'antigua tradición llatina, que tuvieron en condiciones de compartir con Europa continental malapenes la folada invasora s'hubo aseláu temporalmente. Tres la so estensión a Ingalterra nel sieglu VI, los irlandeses fundaron nel sieglu VII monesterios en Francia, en Suiza ([[Saint Gall]]), ya inclusive n'[[Italia]], destacar los nomes de [[Columba]] y [[Columbano de Luxeuil|Columbano]]. Les Islles Britániques fueron mientres unos trés sieglos el viveru d'importantes nomes pa la cultura: l'historiador [[Beda el Venerable]], el [[misioneru]] [[Bonifacio d'Alemaña]], l'educador [[Alcuino de York]], o'l teólogu [[Juan Escotu Erígena]], ente otros. Tal influencia llega hasta l'atribución de lleendes como la d'[[Úrsula (lleenda)|Santa Úrsula y los Once Mil Vírxenes]], bretona qu'efectuaría un estraordinariu viaxe ente Britania y Roma p'acabar martirizada en Colonia.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20080803220121/http://ec.aciprensa.com/s/sanursu.htm Santa Úrsula y los Once Mil Vírxenes]&lt;/ref&gt;

== Ver tamién ==
* [[Tradition und Leben]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Edá Media]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>qxrkciwl8964giag08m49vd31ubv7f5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Anglosaxones</title>
    <ns>0</ns>
    <id>104415</id>
    <revision>
      <id>3714257</id>
      <parentid>3713849</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:09:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="29420" xml:space="preserve">[[Ficheru:Britain peoples circa 600-v2-es.svg|thumb|250px|Los pueblos de Britania nel añu [[600]].]]

'''Anglosaxón''' ye un términu que designa a los [[pueblos xermánicos]] qu'[[Invasión anglosaxona de Gran Bretaña|invadieron]] el sur y l'este de la [[Gran Bretaña]], dende principios del [[sieglu V]] hasta la [[invasión normanda d'Inglaterra|conquista normanda]] nel añu [[1066]]. La era anglosaxona denota el periodu de la historia inglesa ente aproximao l'añu [[550]] y la conquista normanda.&lt;ref&gt;Frank M. Stenton, ''The Oxford history of England: Anglu-saxon England: Volume 2: 550-1087'' (3rd ed. 1971)&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.bbc.co.uk/history/ancient/anglo_saxons/ BBC - History - Anglo-Saxons]&lt;/ref&gt; Amás, el términu ye utilizáu pa denominar al idioma agora llamáu (n'inglés) ''[[Idioma anglosaxón|Old English]]'', faláu y escritu polos anglosaxones y los sos descendientes en gran parte de lo qu'agora ye Inglaterra y partir sureste d'[[Escocia]] ente mediaos del sieglu V y mediaos del [[sieglu XII]].&lt;ref&gt;Richard M. Hogg, ed. ''The Cambridge History of the English Language el anglosaxones estremar en partes 
:d'eso sacamos una gran parte haci l'usu de que Vol 1: the Beginnings to 1066'' (1992)&lt;/ref&gt; 

El monxu [[Orde de San Benitu|benedictín]] [[Beda]] escribió a principios del [[sieglu VIII]] identificando a los ingleses como descendientes de tres tribus xermániques:&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/wales/2076470.stm English and Welsh are races apart]&lt;/ref&gt;
* Los [[anglos]], que proveníen d'[[Angeln|Anglia]] (na [[Alemaña]] moderna); Beda escribió que la so nación íntegra llegaría a Gran Bretaña,&lt;ref&gt;Bede's Ecclesiastical History of England [http://www.ccel.org/ccel/bede/history.v.i.xiv.html Chap XV]&lt;/ref&gt; dexando les sos anteriores tierres vacíes. El nome ''[[Inglaterra|England]]'' (del anglosaxón ''Engla land'' o ''Ængla land'') aniciar a partir del nome d'esta tribu.&lt;ref&gt;[http://www.channel4.com/history/microsites/M/monarchy/extract.html The Monarchy of England: Volume I – The Beginnings] by David Starkey (extract at Channel 4 programme 'Monarchy')&lt;/ref&gt;
* Los [[pueblu saxón|saxones]], que proveníen de la [[Baxa Saxonia]] (na Alemaña moderna; {{lang-de|Niedersachsen}}) y de los [[Países Baxos]].
* Los [[xutos]], posiblemente de [[Península de Xutlandia|Xutlandia]] (na [[Dinamarca]] moderna; {{lang-da|Jylland}}).

El so idioma deriva del dialeutu [[llingües xermániques occidentales|xermánicu occidental]] «[[ingvaeonico]]» y evolucionó a partir del [[sieglu XI]] al [[inglés mediu]]. L'anglosaxón estremar en cuatro dialeutos principales: el [[saxón occidental]], el [[dialeutu mercio]], el [[dialeutu northumbrio]] y el [[kéntico]].

== Etimoloxía ==
El términu anglosaxón» provién en primer instancia del inglés ''Anglo-Saxon'' y ésti de dellos escritos del tiempu del rei [[Alfredo'l Grande]] quien al paecer frecuentemente utilizaba'l títulu ''Rex Anglorum Saxonum'' o ''rex Angul-Saxonum'' (Rei de los Saxones Ingleses).&lt;ref&gt;[http://mcllibrary.org/KingAlfred/part1.html The Life of King Alfred]&lt;/ref&gt; Amás, el términu tenía tamién un significáu políticu que denotaba a los pueblos Saxono y Anglo so un mesmu lideralgu (el d'Alfredo).&lt;ref&gt;[https://books.google.com.ar/books?id=f65VUNvxQjkC&amp;pg=PA170&amp;dq=Angelcynn&amp;hl=es&amp;ei=HKr_Tcj4FofqgQfVlJXeCw&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=6&amp;ved=0CEQQ6AEwBQ#v=onepage&amp;q=Angelcynn&amp;f=false Lapidge, Michael. The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England. p.38]&lt;/ref&gt;

Les pallabres del [[idioma anglosaxón]] ''ænglisc'' y ''Angelcynn'' (''Angle-kin'', ''gens Anglorum'') cuando fueron identificaes per vegada primera perdieren yá'l so sentíu orixinal de referise a los Anglos, estremándolos de los Saxones.

Los nativos británicos, qu'escribíen tantu en llatín como en galés, referir a los invasores y vecinos como ''Saxones'' o ''Saeson''.&lt;ref&gt;[https://books.google.com.ar/books?id=f65VUNvxQjkC&amp;pg=PA170&amp;dq=Angelcynn&amp;hl=es&amp;ei=HKr_Tcj4FofqgQfVlJXeCw&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=6&amp;ved=0CEQQ6AEwBQ#v=onepage&amp;q=Angelcynn&amp;f=false Lapidge, Michael. The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England. p. 170]&lt;/ref&gt; La última denominación (''Saeson'') ye entá anguaño utilizada na pallabra [[idioma galés|galesa]] que denota al pueblu [[Inglés (pueblu)|inglés]];&lt;ref&gt;The History of Wales, John Davies, Penguin Books, 1990. ISBN01.2570 1&lt;/ref&gt; na pallabra [[gaélicu escocés|gaélica]] d'Escocia ''saesonach'' y na pallabra irlandesa ''Sasanach''.

Depués, el términu ''Angli Saxones'' paez ser usáu antes nel continente que na isla, aproximao un sieglu antes del usu del Rei Alfredo, por [[Pablo'l Diáconu]],&lt;ref&gt;Hines, John. ''The Anglo-Saxons from the Migration period to the eighth century''. p.21&lt;/ref&gt; historiador de los [[Lombardos]], probablemente al envís d'estremar los Saxones ingleses de los Saxones continentales (''Ealdseaxe'', lliteralmente &quot;vieyos saxones&quot;).&lt;ref&gt;Smith, Jeremy J. ''Essentials of early English''. p.233&lt;/ref&gt;

Los anglos (del anglosaxón ''Engle'', ''Angle'') probablemente tomaren el so nome del so anterior llugar d'orixe en , ''Angul'' (anguaño [[Anglia]]), una rexón con forma de gabitu (compárese coles pallabres anglosaxones ''angel'', ''angul'' &quot;anzuelu&quot; y ''anga'' &quot;gabitu&quot;){{ensin referencies}}.

== Historia ==
{{AP|Inglaterra anglosaxona|l1=Historia de los anglosaxones}}

La historia de la Inglaterra anglosaxona abarca la Inglaterra medieval dende'l fin del dominiu romanu y l'establecimientu de los reinos anglosaxones nel sieglu V hasta la [[conquista normanda d'Inglaterra]] nel añu [[1066]].

=== Oríxenes (400-600 DC) ===
{{AP|Britania posromana#La migración anglosaxona|Migración anglosaxona|Ingaevones|Invasión anglosaxona de Gran Bretaña}}

La migración de los pueblos xermanos escontra la [[Britania]] dende'l norte d'[[Alemaña]], [[Holanda]] y el sur d'[[Escandinavia]] ye rexistrada dende'l sieglu V. En base al ''Historia ecclesiastica gentis Anglorum'' de Beda, la población invasora yera compuesta por Anglos, Saxones y Xutos. Sicasí, evidencies posteriores indiquen la presencia de [[Frisones]] y [[Pueblu francu|Francos]]. Amás, otros de los primeros rexistros de tales migraciones puede vese na ''[[Crónica anglosaxona]]''.

=== La cristianización de Gran Bretaña ===
{{AP|Cristianización d'Inglaterra anglosaxona}}
[[Ficheru:Sutton Hoo helmet 2016.png|thumb|242px|right|Cascu de [[Sutton Hoo]], del añu 625.]]
Los britanos celtes, según los [[Escocia|escoceses]] y [[Irlanda|irlandeses]], permanecieron fieles al [[cristianismu]]. Tres la [[evanxelización d'Irlanda]], la [[ilesia celta]] da un gran impulsu al cristianismu unviando a [[Columba (santu)|San Columba]] a [[Escocia]], quien convierte a los [[pictos]] nel añu [[563]] y funda un [[Abadía de Iona|monesteriu]] na islla d'[[Iona]].

En [[597]], el Papa [[Gregorio I|Gregorio I el Grande]] unvia a [[Agustín de Canterbury]] a [[Reinu de Kent|Kent]] con cuarenta [[monxu|monxos]] [[benedictín]]s romanos col oxetivu mayor de convertir a los anglosaxones nun fechu conocíu como la [[Misión gregoriana]]. El rei [[Ethelberto de Kent]] ([[560]]-[[616]]), casáu con una reina [[pueblu francu|franca]] cristiana, convertir al cristianismu: San Adalberto. San Agustín funda un monesteriu en [[Canterbury]], onde ye coronáu [[obispu]] en [[601]], y recibe poderes pa nomar obispos. Dende entós Canterbury ye la sede oficial de la [[Ilesia Romana]] en [[Gran Bretaña]]. Poco dempués empecípiase la construcción de les [[catedral]]es de [[Rochester (Kent)|Rochester]] y [[Londres]] (la [[Catedral de San Pablo de Londres|Catedral de San Pablo]]).

En [[633]], el rei cristianu [[Oswaldo de Bernicia|San Oswaldo]] unifica [[Northumbria]] y llapada a [[San Aidan]] y a los monxos de [[Dowe]] pa entamar la conversión de los súbditos del reinu. San Aidan funda'l monesteriu de la islla de [[Lindisfarne]].

Darréu, [[Oswy]], nuevu rei de Northumbria ([[641]]-[[670]]), derrota a los [[Mercia|mercios]] en [[655]] ya impon-yos el cristianismu. Aquel día, los britanos celtes, qu'evanxelizaben a les clases baxes, rompieren la so rellación con Roma. El rei Oswy convoca'l [[Sínodu de Whitby]] y unifica la Ilesia sol primáu del grecoparlante [[Teodoro de Tarsu]], arzobispu de Canterbury. Teodoro funda monesterios y crea una estructura diocesana que va permanecer hasta la [[Edá Media]].

La unidá eclesiástica llograda xune a los distintos pueblos ingleses, con una llingua común, y resurde la vida urbana en redol a les principales ilesies. Amás introduzse la cultura escrita, de la que como únicu testimoniu del [[sieglu VIII]] llegónos el [[poema épicu]] n'inglés antiguu [[Beowulf]].

=== Heptarquía (600–800) ===
{{AP|Heptarquía anglosaxona}}

[[Ficheru:Britain peoples circa 600-es.svg|thumb|350px|right|Allugamientu xeneral de los pueblos anglosaxones hacia l'añu [[600]] DC]]

La evanxelización de los anglosaxones empezó nel añu [[597]] y foi completada teóricamente hacia l'añu [[686]]. Al traviés de los sieglos VII y VIII, el poder foi trespasándose ente los reinos más grandes. Beda rexistra a [[Ethelberto de Kent]] como'l más dominante escontra fines del sieglu VI, pero depués el poder paez treslladase al norte, escontra'l [[Reinu de Mercia]] y el [[Reinu de Northumbria]].

Ethelberto como otros reis foi reconocíu polos reis vecinos como ''[[Bretwalda]]'' (líder britanu). La llamada 'Supremacía Mercia' dominó mientres el sieglu VIII anque nun foi bien constante. [[Ethelbaldo de Mercia|Ethelbaldo]] y [[Offa de Mercia|Offa]], los dos reis más poderosos, algamaron un prestíu eleváu. [[Offa de Mercia|Offa]], rei de Mercia ([[757]]-[[796]]), llega a apoderar tolos reinos sacante'l de Northumbria, Wessex y les tierres al norte del [[Humber]]. Offa ye'l primeru en llamase rei de los ingleses. Abarganó a los británicos de Gales cola [[muralla de Offa]], una barrera defensiva de 240 km de llargor. Esti periodu ye descritu como la &quot;heptarquía&quot;, anque tal términu ta perdiendo anguaño'l so usu nel ámbitu académicu. 

La pallabra surde en función de que los siete reinos de Northumbria, Mercia, [[Reinu de Kent|Kent]], [[Anglia Oriental]], [[Reinu d'Essex|Essex]], [[Reinu de Sussex|Sussex]] y el de [[Reinu de Wessex|Wessex]] fueron los gobiernos más importantes del sur de Britania. Estudios recién demostraron que les teoríes de la 'heptarquía' nun tán basaes realmente n'evidencia confiable y ye más probable que'l poder bazcuyara ente munchos más 'reinos'. Otros 'reinos' políticamente importantes mientres esti periodu fueron: [[Reinu de Hwicce|Hwicce]], [[Magonsaete]], [[Reinu de Lindsey|Lindsey]] y el d'[[Anglos medios]].

=== La dómina viquinga y la conquista normanda (800-1066) ===
{{AP|Dómina Viquinga|Danelaw|Conquista normanda d'Inglaterra}}

Va Ser [[Egberto]], rei de Wessex ([[802]]-[[839]]), quien venza a los mercios. Invade [[Kent]] y llogra apoderar Inglaterra. Ye l'añu [[827]].

Les primeres incursiones de los [[viquingos]] daneses asoceden en [[789]]. La so finalidá yera'l pillaje. Pero ente [[830]] y [[860]], flotes de cientos de barcos internar pol [[estuariu del Támesis]] y fáense con territorios. En [[865]], una gran [[armada]] viquinga danesa desembarca en [[East Anglia]] y toma [[York]] en [[867]]. En [[869]], facer con Northumbria y [[East Anglia]] y en [[870]] deciden invadir Wessex, pero agora atopen una fuerte resistencia per parte del rei [[Etelredo I]].

[[Alfredo'l Grande]], hermanu d'[[Etelredo I]] y el so socesor ([[871]]-[[899]]), axusta colos viquingos y llogra qu'éstos respeten el so reinu mientres conquisten [[Mercia]]. Pero nel [[878]] ataquen [[Wessex]] de nuevu, y Alfredo busca abellugu nes [[marisma|marismes]] de [[Somerset]], onde recluta un [[exércitu]] que va vencer n'[[Batalla de Ethandun|Edington]]. Pol [[tratáu de Wedmore]] ([[878]]), Alfredo acepta que los viquingos daneses ocupen gran parte d'Inglaterra. El rei viquingu [[Guthrum I de Estanglia|Guthrum]] ye bautizáu y coronáu como monarca de [[Danelaw]].

La estratexa d'Alfredo yera ganar tiempu p'asitiar les bases d'una nación unificada y formar un exércitu y una armada eficaces. Del pulsu del rei Alfredo naz el [[feudalismu]] inglés. En [[866]] toma [[Londres]], constrúi trenta [[ciudá|ciudaes]] fortificaes, con fines defensivos y comerciales, y conquista parte de [[Mercia]]. La victoria d'Alfredo'l Grande n'[[Batalla de Ethandun|Edington]], Wiltshire nel añu [[878]] llevó daqué de paz a los reinos. D'esta manera llogra qu'a partir de [[890]] los daneses apenes acosen el so reinu. Pero al tener [[Jorvik]], los daneses teníen un importante puntu estratéxicu de sofitu n'Inglaterra. 

Un fechu importante mientres el sieglu IX foi l'ascensión del Reinu de Wessex, a finales del reináu d'Alfredo'l Grande, el mesmu foi reconocíu como xefe supremu por otros reinaos sureños. Darréu, el so nietu [[Athelstan]], ye consideráu como'l primer rei de facto sobre lo que güei consideramos como Inglaterra. 

Escontra fines del [[sieglu X]] empezó a surdir un interés anováu de los escandinavos per Inglaterra, coles conquistes de [[Svend I de Dinamarca|Svend I]] y el so fíu [[Canutu II de Dinamarca|Canutu'l Grande]]. Hacia l'añu [[1066]] esistieron trés ''lords'' que reclamaben el tronu inglés, llevando esto a dos invasiones y a les batalles de [[Batalla de Stamford Bridge|Stamford Bridge]] y a la [[Batalla de Hastings]]. Esta postrera anunciaba l'entamu de la conquista normanda, que terminaría col derrocamientu de la política y forma de gobiernu anglosaxona y el so reemplazu coles lleis [[Normandos|normandes]].

=== Dempués de la conquista Normanda ===
Dempués de la conquista, la nobleza anglosaxona habíase o bien exiliáu o pasara a les files de los llabradores.&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos= Bartlett|nome=Robert|títulu=England Under the Norman and Angevin Kings 1075 -1225|añu=2000| editor= 
J.M.Roberts|editorial=OUP|allugamientu=London|isbn=9780199251018}}, p.1&lt;/ref&gt; Foi envaloráu qu'alredor de solo'l 8 per cientu de les tierres atopar so dominiu anglosaxón hacia l'añu [[1087]].&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=Wood|nome=Michael|añu=2005|títulu=In Search of the Dark Ages|editorial=BBC|allugamientu=London|isbn=9780563522768}}p.248-249&lt;/ref&gt; Munchos nobles anglosaxones fuxeron a Escocia, Irlanda y Escandinavia.&lt;ref name= Daniell&gt;[https://books.google.co.uk/books?id=irUdMNNvlakC&amp;pg=PA13&amp;dq=anglo-saxons+fled+scotland+norman+conquest&amp;hl=en&amp;ei=p4fTTemMItC38gP_oLj2Cg&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;sqi=2&amp;ved=0CCsQ6AEwAA#v=onepage&amp;q&amp;f=false From Norman Conquest to Magna Carta: England, 1066-1215, páxs.13,14], Christopher Daniell, 2003, ISBN 0-415-22216-8&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://books.google.co.uk/books?id=RWJGynaKSkkC&amp;pg=PA385&amp;dq=anglu-saxon+refugees+after+norman+conquest&amp;hl=en&amp;ei=HvbSTentNMyo8QOW-NT-Cg&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=5&amp;ved=0CD0Q6AEwBDge#v=onepage&amp;q&amp;f=false Slaves and warriors in medieval Britain and Ireland, 800-1200, p.385], David R. Wyatt, 2009, ISBN 978-90-04-17533-4&lt;/ref&gt; L'[[Imperiu Bizantín]] convertir nun destín avezáu de los soldaos anglosaxones una y bones los bizantinos precisaben de mercenarios.&lt;ref name= Byzantium&gt;[https://books.google.co.uk/books?id=V2o0EkM-tYYC&amp;pg=PA140&amp;dq=Anglu-saxon+refugees+norman+scotland&amp;hl=en&amp;ei=AQDTTYHtE8SW8QOTz7zdCg&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=3&amp;ved=0CDUQ6AEwAjgK#v=onepage&amp;q=Anglu-saxon%20refugees%20norman%20scotland&amp;f=false Western travellers to Constantinople: the West and Byzantium, 962-1204, páxs. 140,141], Krijna Nelly Ciggaar, 1996, ISBN 90-04-10637-5&lt;/ref&gt; Los mesmos tornáronse parte importante de la [[Guardia varega]], hasta esi momentu, principalmente compuesta por escandinavos.&lt;ref&gt;&quot;Byzantine Armies AD 1118-1461&quot;, p.23, Ian Heath, Osprey Publishing, 1995, ISBN 978-1-85532-347-6&lt;/ref&gt; Sicasí, la población d'Inglaterra caltener na so mayoría d'ascendencia anglosaxona; pa ellos, el cambéu inmediatu foi pequeñu, namái camudaren un ''lord'' anglosaxón per unu Normandu.&lt;ref&gt;&quot;The Norman conquest: England after William the Conqueror&quot;, p.98, Hugh M. Thomas, 2008, ISBN 978-0-7425-3840-5&lt;/ref&gt;

=== Fin del dominiu danés ===
Nel añu [[991]] produzse una nueva invasión danesa, que vence na [[batalla de Maldon]]. Ante'l nuevu ataque, el rei [[Etelredo II l'Indecisu|Etelredo II]] ([[968]]-[[1016]]) casar en [[1001]] cola fía del duque de Normandía p'asegurase'l so sofitu. Pero los ataques viquingos arrecian y el rei danés [[Svend I de Dinamarca|Svend Forkbeard]] invadi Inglaterra nel 1013 con ánimu de conquista, faciéndose con [[Oxford]] y [[Londres]]. Ethelred fuxe a [[Normandía]].

Al poco tiempu, en [[1014]], muerre Sveyn, y los daneses d'Inglaterra acepten como rei al so fíu Knut –[[Canutu II de Dinamarca|Canutu'l Grande]]-, quien en [[1016]] vence a [[Edmundo II d'Inglaterra|Edmund Ironside]], fíu de Ethelred. Canutu casóse cola vilba de Edmund, convertir al cristianismu y ye proclamáu rei d'Inglaterra ([[1016]]-[[1035]]). Canutu convoca una gran asamblea en [[1018]] y llogra la conciliación d'ingleses y daneses, xurando respetar les lleis y tradiciones anglosaxones.

En [[Dinamarca]] muerre'l rei [[Harald II de Dinamarca]], hermanu de Canutu, colo qu'ésti asume la corona danesa y desábrrese progresivamente d'Inglaterra. Conquista [[Noruega]] y recibe homenaxe del rei d'[[Escocia]]. La llinia de socesión danesa n'Inglaterra escastar definitivamente en [[1042]].

Cuando los daneses desparecieron de les [[Islles Britániques]], restáurase la dinastía de Wessex nun fíu de Ethelred, [[Eduardo'l Confesor]] (1042-1066), qu'introduz definitivamente'l [[feudalismu]] n'Inglaterra. Asina, el [[Witan]] -formáu por nobles, obispos y homes influyentes- escueye al [[Monarca|rei]] y aconseyar. El territoriu articular en [[condáu|condaos]], que la so alministración correspuende a un [[tribunal]] y [[xérif]], en representación del rei. Tamién s'enllanta'l [[catastru]] como eficaz sistema de [[recaldación]] de [[tributu|tributos]] y [[impuestu|impuestos]].

A pesar de qu'Eduardo fixera votu de [[castidá]], contrái matrimoniu cola fía de [[Godwin de Wessex|Godwin]], conde de Wessex y Kent. Tresllada la Corte a [[Londres]] y arródiase de conseyeros normandos –Eduardo educárase en [[Normandía]]-, designando a unu d'ellos, [[Roberto de Jumieges]], como Arzobispu de Canterbury. Eduardo ye espacháu pol [[Papa]] del so votu de [[pelegrinación|pelegrinar]] a [[Roma]] en cuenta de la construcción de l'[[abadía de Westminster]], nes cercaníes de [[palaciu]]. 

El rei Eduardo goció de gran popularidá ente'l so pueblu, quien convirtió la so memoria nel símbolu de la Inglaterra independiente.

Eduardo muerre ensin descendencia. A partir de [[1050]] lluchen pol poder [[Godwin de Wessex|Godwin]] y los sos fíos [[Sveynd]], [[Haroldo II d'Inglaterra|Haroldo]] y [[Tostig Godwinson|Tostig]], el rei [[Magnus I de Noruega]] y el so fíu [[Harald III de Noruega|Harald Haardrade]], según [[Guillermu I d'Inglaterra|Guillermo]], fíu bastardu del [[duque]] [[Roberto I de Normandía]]. Va Ser precisamente'l postreru, [[Guillermu I d'Inglaterra|Guillermo]], quien, en venciendo na batalla de [[Hastings]] el 14 d'ochobre de [[1066]], seya coronáu na abadía de Westminster como nuevu rei'l día de [[Navidá]] d'esi mesmu añu.

== Cultures ==
=== Arquiteutura ===
{{AP|Arquiteutura anglosaxona}}

Les primeres estructures topaes na Britania yeren na so mayoría simples, nun predominaba l'usu de [[mampostería]], sacante pa los [[cimientu|cimientos]], y utilizábase madera con [[teyaos de paya]]. Preferíen nun asitiase nes antigües ciudaes romanes sinón que construyíen pequeños pueblos cercanos a los sos centros agrícoles, nel [[vau]] de los ríos o allugaos de tala forma que sirvieren de puertos. 

Queden solo unos pocos restos de l'arquiteutura anglosaxona. Siquier unes cincuenta ilesies son d'orixe anglosaxón. Anque na mayoría de los casos l'arquiteutura anglosaxona ocupa solo una porción de les estructures o s'atopen bien alteriaes. Toles ilesies que persisten, sacante una de madera, fueron construyíes con piedres o lladriyos y en dellos casos evidencian reutilizar materiales y trabayos romanos.

Les carauterístiques arquiteutóniques de les construcciones relixoses anglosaxones tomen dende influyencies celtes nes primeres construcciones; [[basílica|basíliques]] influyíes pola [[arquiteutura románica]]; al periodu anglosaxón tardíu con una arquiteutura que se caracterizaba por tener [[pilastra|pilastres]] ensin [[capitel]], [[arcada ciega|arcaes ciegues]], formes de [[balustre]] y abertures de forma triangular.

=== Arte ===
{{AP|Arte anglosaxono}}

[[Ficheru:Alfred Jewel.jpg|thumb|150px|Xoyería anglosaxona]]

[[Ficheru:Pentney hoard.jpg|thumb|150px|L'ayalga Pentney]]

L'arte anglosaxono anterior a la d'Alfredo el Grande (871-899) ye na so mayoría d'estilu [[Arte insular|Envierno-Saxón]] o [[Arte insular|insular]], un amiestu de téuniques y motivos anglosaxones y [[arte celta|celtes]]. L'ayalga de [[Sutton Hoo]] ye un exemplu de [[trabayu del metal]] y [[xoyería]] de les dómines tempranes de la cultura anglosaxona. El periodu que va dende'l reináu d'Alfredo'l grande hasta la conquista normanda, cola reanimación de la economía inglesa y la so cultura depués del fin de les incursiones viquingues lleva a un estilu distintu nel arte anglosaxono al haber contautu colos enclinos del continente.

L'arte anglosaxono ye principalmente conocíu anguaño al traviés de los [[manuscritu ilustráu|manuscritos ilustraos]], como'l &quot;[[Benediccional de San Ethelwold]]&quot; ([[Biblioteca Británica]]) y el &quot;[[Misal de Leofric]]&quot; (''Oxford Bodleian Library, MS Bodl, 579''). Dambes pieces de referencia del &quot;Estilu ''Winchester''&quot; tardíu, que recuerda al arte Envierno-Saxón, al [[arte carolinxo]] y al [[arte bizantino|bizantín]] pol estilu y la [[iconografía]] combinando les tradiciones ornamentales del norte coles tradiciones figuratives del Mediterraneu. Por casu, el [[Salteriu de Hartley]] foi una copia del [[Salteriu d'Utrecht]] [[Dinastía Carolinxa|carolinxu]] — el cual foi una importante influyencia na creación del estilu anglosaxón de [[dibuxo|dibuxu a pluma]].

Los manuscritos nun fueron la única forma d'arte anglosaxono, sicasí son los que perduraron en mayor cantidá frente a otros oxetos. Aquellos contemporáneos d'Europa envaloraron a la [[orfebrería]] y al [[bordáu]] anglosaxón (''[[Opus anglicanum]]'') como de muncha calidá. Quiciabes, la pieza meyor conocida del arte anglosaxono ye'l &quot;[[Tapiz de Bayeux]]&quot;, que foi encargáu por un veceru normandu a artistes ingleses que trabayaben según el tradicional estilu anglosaxón. L'exemplu más popular del arte anglosaxono atópase nes monedes, con miles d'exemplares esistentes. Los artistes anglosaxones tamién trabayaron el [[frescu]], el [[marfil]], la [[escultura#materiales|escultura en piedra]], el metal y l'[[esmalte]]; pero solo unes poques pieces d'elles llograron sobrevivir.

=== Llingua ===
{{AP|Idioma anglosaxón}}

L'idioma anglosaxón, o inglés antiguu, foi aquel faláu na dómina d'[[Alfredo'l Grande]] y siguió siendo l'idioma más común d'Inglaterra (non nel [[Danelaw]]) hasta la conquista normanda de [[1066]], cuando so la influyencia del idioma [[Anglo-normandu]] faláu pola clase dominante l'anglosaxón empezó a evolucionar escontra'l [[Inglés mediu]] nun periodu que toma dende [[1150]] hasta [[1500]].

L'anglosaxón ye una llingua muncho más cercana a les [[llingües xermániques]] que l'inglés mediu. Ye una llingua muncho menos llatinizada y retién munches carauterístiques morfolóxiques (como la [[flexón (llingüística)|flexón]] nominal y verbal) que se perdieron mientres los sieglos XII a XIV. Los idiomes qu'anguaño son más cercanos al anglosaxón son los [[Idioma frisón|frisios]], que son falaos por dellos habitantes del norte d'Alemaña, Holanda y otres partes de Dinamarca.

Primero que l'alfabetización anglosaxona o llatina espandiérase, utilizar nes inscripciones un [[alfabetu rúnicu]], el ''[[Futhorc]]''. Pero cuando l'alfabetización foi más amplia, impúnxose'l [[alfabetu llatín anglosaxón]] con delles poques lletres derivaes del ''futhorc'': '[[Thorn]]' ‹þ› y '[[wynn]]' ‹ƿ› (reemplazada xeneralmente con una &lt;w&gt; nes reproducciones modernes).

Les tipografíes usualmente utilizaes ya impreses nos testos editaos del anglosaxón son les siguientes: 
* ''a [[æ]] b c d [[ð]] y f g h i l m n o p r s t [[Thorn|þ]] o w x y''
con solo esporádiques apaiciones de ''j'', ''k'', ''q'', ''v'' y ''z''.

=== Derechu ===
{{AP|Derechu Anglosaxón antiguu}}

=== Lliteratura ===
{{AP|Lliteratura anglosaxona}}

[[Ficheru:Beowulf.firstpage.jpeg|thumb|100px|right|Primer páxina del ''[[Beowulf]]'']]

Los trabayos lliterarios anglosaxones cultivaron xéneros como'l de la [[epopeya]], la [[haxografía]], el [[sermón]], traducciones [[Biblia|bíbliques]], trabayos llegales, [[crónica|cróniques]], [[cosadiella|cosadielles]] y otros. Y en toos aquellos xéneros esisten alredor de 400 manuscritos que sobrevivieron hasta los nuesos díes. 

Los trabayos más famosos inclúin el poema &quot;''[[Beowulf]]''&quot;; la &quot;[[Crónica anglosaxona]]&quot; (una coleición d'historia inglesa antigua) y el ''[[Caedmon|Cædmon's Hymn]]'' del [[sieglu VII]] ye'l testu lliterariu inglés más antiguu del cual tiense conocencia.

=== Relixón ===
{{AP|Paganismu anglosaxón|Cristianismu anglosaxón}}

Les creencies de los nativos pre-cristianos yeren una forma [[mitoloxía xermana|paganismu xermánicu]] y polo tanto bien cercanu al [[paganismu nórdicu|nórdicu]] como a otres cultures xermániques pre-cristianes.

El cristianismu foi moviendo gradualmente les relixones natives de los ingleses ente los sieglos VII y VIII. El [[cristianismu celta]] foi introducíu en Northumbria y Mercia per mediu de [[monacato|monxos]] dend'[[Irlanda]]; pero depués, el [[Sínodu de Whitby]] estableció la opción pol [[ritu romanu]]. Por cuenta de que los nuevos clérigos fueron los cronistes ya historiadores, l'antigua relixón perdióse parcialmente antes de ser rexistrada. Anguaño, la conocencia que se tien d'ella básase principalmente en costumes, folclor, testos, nexos etimolóxicos y afayos arqueolóxicos. 

Una de les poques referencies rexistraes ye la d'un Rei de Kent qu'afirmaba que solamente s'axuntaría col misioneru [[Agustín de Canterbury]] a cielu abiertu, onde taría so la proteición del dios de los cielos, [[Wōdean]]. Amás, les prohibiciones cristianes escrites sobre actos paganos son unes de les fontes principales d'información pa los historiadores alrodiu de les creencies pre-cristianes.

A pesar de tales prohibiciones, numberosos elementos de la cultura pre-cristiana de los anglosaxones sobrevivieron al procesu de cristianización. Por casu, los nomes ingleses de los díes de la selmana.

* ''[[Tyr|Tiw]]'', ye l'equivalente anglosaxón de Tyr: ''Tuesday'' (martes)
* ''[[Wōdean]]'', l'equivalente anglosaxón d'[[Odín]]: ''Wednesday'' (miércoles)
* ''[[Thor|Þunor]]'', equivalente de [[Thor]]: ''Thursday'' (xueves)
* ''*Fríge'', l'equivalente anglosaxón de [[Frigg]]: ''Friday'' (vienres)

== Ver tamién ==
* [[Anglu-celta]]
* [[Heptarquía anglosaxona]]
* [[Idioma anglosaxón]]
* [[Inglaterra anglosaxona]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Fuentes ==
* D. Whitelock, ed. ''English Historical Documents c.500–1042'', (London: Eyre and Spottiswoode, 1955).
* Bede, ''Ecclesiastical History of the English People'', trans. L. Sherly-Price, (London: Penguin, 1990).
* Oppenheimer, Stephen. ''The Origins of the British''(2006). Constable and Robinson, London. ISBN 1-84529-158-1.
* Lapidge, Michael. ''The Blackwell Encyclopaedia of Anglo-Saxon England''. Padstow, Cornwall. England. Blackwell publishing. 2003. ISBN 0-631-22492-0.
* Hines, John. ''The Anglo-Saxons from the Migration period to the eighth century''. San Marín. The Boydell Press. 2003. ISBN 0-85115-479-4.
* Smith, Jeremy J. ''Essentials of early English''. London. Routledge. 1999. ISBN 0-415-18742-7.

== Enllaces esternos ==
* [http://www.news-antique.com/?id=788686&amp;keys=Anglo-Saxon-Hoard-Gold Photos of over 600 items found in the Anglo-Saxon Hoard in Staffordshire Sept. 2009]
* [http://www.telegraph.co.uk/news/uknews/6225975/Anglo-Saxon-gold-largest-ever-hoard-officially-declared-treasure.html Anglo-Saxon gold hoard September 2009: largest ever hoard officially declared treasure]
* [http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/england/staffordshire/8272058.stm Huge Anglo-Saxon gold hoard found], BBC News, with photos.
* [http://www.medievalhistory.net/page0003.htm Fides Angliarum Regum: the faith of the English kings]
* [https://books.google.cat/books/intellect?id=D3GPUqysfoAC&amp;lpg=PA3&amp;dq=anglu-saxon&amp;pg=PA9#v=onepage&amp;q=anglu-saxon&amp;f=false Anglo-Saxon Origins: The Reality of the Myth] by [[Malcolm Todd]]
* [http://www.bosworthtoller.com ''An Anglo-Saxon Dictionary'']
* [https://web.archive.org/web/20060115185134/http://www.wmich.edu/medieval/research/rawl/keynesbib/ Simon Keynes' bibliography of Anglo-Saxon topics]

{{Tradubot|Anglosajones}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Pueblos xermánicos]]
[[Categoría:Anglosaxones]]
[[Categoría:Historia del Reinu Xuníu]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>2p375i24dj7le5cwickvmwgi237h0bw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Imperiu selyúcida</title>
    <ns>0</ns>
    <id>104539</id>
    <revision>
      <id>3714330</id>
      <parentid>3635927</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:18:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5221" xml:space="preserve">{{Ficha d'estáu desapaecíu |nome_oficial
= سلجوقيان / ''Salcūkiyān'' &lt;br/&gt;السلاجقة / ''al Salācike''
|nome_completu =Imperiu selyúcida
|forma_de_gobiernu = Imperiu |status_text
= 
|imperio = 
|religión = [[Islam]] 
|yera = 
|añu_entamu = 1037 
|añu_fin = 1157 
|p1 = Dinastía búyida
|bandera_p1 = Buyids 970.png
|p2 = Oğuz
|bandera_p2 =
|p3 = Thema Armeniaco
|bandera_p3 = Asia Minor ca 780 AD-es.svg
|s1 =Sultanatu de Rum
|bandera_s1 = SultanadoSelyúcidaDeRum1190Map-es.svg
|s2 =Jorezmitas
|bandera_s2 = Khwarezmian Empire 1190 - 1220 (AD).PNG
|imaxe_bandera = 
|imaxe_escudo =
|mapa = Seljuk Empire locator map-es.svg
|aclaración_mapa = L'Imperiu selyúcida nel so apoxéu ([[1092]]) 
|lema_nacional = 
|capital = [[Nishapur]]
|idioma = [[persa mediu]] &lt;small&gt;(oficial y llingua de la corte; ''lingua franca'')&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{cita llibru |editor-last=Savory |editor-first=R. M. |títulu=Introduction to Islamic Civilisation |allugamientu= |editorial=[[Cambridge University Press]] |añu=1976 |páxina=82 |isbn=0-521-20777-0 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Black |nome=Edwin |títulu=Banking on Baghdad: Inside Iraq's 7,000-year History of War, Profit and Conflict |allugamientu= |editorial=John Wiley and Sons |añu=2004 |isbn=0-471-67186-X |páxina=38 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Bosworth&quot;&gt;C.Y. Bosworth, &quot;Turkish Expansion towards the west&quot; in ''UNESCO History of Humanity'', Volume IV, titled &quot;From the Seventh to the Sixteenth Century&quot;, UNESCO Publishing / Routledge, p. 391: &quot;While the Arabic language retained its primacy in such spheres as law, theology and science, the culture of the Seljuk court and secular literature within the sultanate became largely Persianized; this is seen in the early adoption of Persian epic names by the Seljuk rulers (Qubād, Kay Khusraw and so on) and in the use of Persian as a literary language (Turkish must have been essentially a vehicle for everyday speech at this time).&quot;&lt;/ref&gt;&lt;/small&gt;&lt;br /&gt;
[[Llingües túrquicas suroccidentales|Túrquico oghuz]]&lt;ref name=&quot;Bosworth&quot; /&gt;&lt;ref&gt;''Concise Encyclopedia of Languages of the World'', Ed. Keith Brown, Sarah Ogilvie, (Elsevier Ltd., 2009), 1110; &quot;Oghuz Turkic is first represented by Old Anatolian Turkish which was a subordinate written medium until the end of the Seljuk rule.&quot;&lt;/ref&gt; {{small|(llingua dinástica y del exércitu)}}&lt;br /&gt;
[[árabe clásicu]] &lt;small&gt;(llingua d'instrucción y de la lliturxa relixosa&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Bosworth&quot; /&gt;)&lt;/small&gt;
|títulu_líder = [[selyúcidas|Sultán]] 
|líder1 = El toğrul Beg 
|añu_líder1 = 1037 a 1063 
|líder2 = Ahmed Sanjar 
|añu_líder2 = 1118 a 1153 
|notes = 
}}{{estremar|Imperiu seléucida}}
L''''Imperiu selyúcida''' foi un estáu [[Turcos|turcu]] y estendióse polos actuales [[Irán]], [[Iraq]] y [[Anatolia]] ente los sieglos [[sieglu XI|XI]] y [[sieglu XIII|XIII]].

Los selyúcidas yeren orixinarios del norte del [[mar d'Aral]]. Nel [[sieglu X]] se islamizan adoptando la caña del [[sunismu]] d'esta relixón. El so primer xefe llamábase [[Selyuq]], d'onde provién el nome del imperiu, y empecipiaron un periodu de conquistes militares primeru pola rexón persa del [[Jorasán]]. A partir d'esi momentu adoptaron la llingua y les costumes perses. [[Tugrïl Beg|Togrul]], nietu de Selyuq, tomó [[Bagdag]] nel añu [[1055]] otorgándose'l títulu de «Sultán y rei d'oriente y occidente». El so socesor [[Alp Arslan]] estableció la capital imperial a l'actual [[Teḥrán]] ente otres victories conquistó [[Alepo]] y [[Armenia]] y venció l'emperador [[Romanu IV Diógenes|Romanu IV]], del [[Imperiu bizantín]], l'añu [[1071]] na [[batalla de Manzikert]], lo que significó l'entamu del poder turcu en [[Anatolia]].

Los territorios bizantinos formaron la llamada caña ''Rum'' del imperiu, el [[Sultanatu de Rüm]]. L'apoxéu del imperiu foi con [[Malik Shah]] que gobernó tamién sobre [[Xerusalén]] y [[Asia Menor]].

L'imperiu selyúcida tenía un poderosu exércitu y una alministración civil bien eficiente. Les escueles fomentaben el [[sunismu]].

A partir de [[1243]], les incursiones [[Imperiu mongol|mongoles]] afararon el sultanatu que se fraccionó en munchos emiratos turcomanos vasallos de los mongoles. Hacia l'añu [[1276]] los selyúcidas del Rüm perdieron tol so poder anque nominalmente l'imperiu caltener hasta [[1307]].

== Ver tamién ==
* [[Dinastía selyúcida]]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

[[Categoría:Historia medieval d'Azerbaixán]]


{{Tradubot|Imperio selyúcida}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Estaos y territorios fundaos en 1037]]
[[Categoría:Estaos y territorios sumíos en 1157]]
[[Categoría:Antiguos imperios d'Asia]]
[[Categoría:Estaos desapaecíos d'Asia]]
[[Categoría:Estaos desapaecíos d'Oriente Mediu]]
[[Categoría:Estaos y territorios desapaecíos de Turquía]]
[[Categoría:Dinastía selyúcida]]
[[Categoría:Azerbaixán medieval]]
[[Categoría:Armenia medieval]]
[[Categoría:Historia medieval de Siria]]
[[Categoría:Historia d'Iraq]]
[[Categoría:Historia d'Irán]]
[[Categoría:Anatolia medieval]]

[[be-x-old:Сэльджукі]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>bsfm9rh5j94ybih58fcm2tahs6rorhf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>República de Venecia</title>
    <ns>0</ns>
    <id>104565</id>
    <revision>
      <id>3714366</id>
      <parentid>3673395</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:23:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="43044" xml:space="preserve">{{Ficha d'estáu desapaecíu |nome_oficial
 = ''Serenìsima Repùblica Vèneta''&lt;br /&gt;''Serenissima Repubblica di Venezia''
|nome_completu = Serenísima República de Venecia
|nome_común = República de Venecia
|continente = Europa |país
 = Italia |forma_de_gobierno =
República |títulu_líder
 = Dux
|añu_entamu = 697
|añu_fin = 1797
|fecha_fin = 16 de mayu |p1
 = Exarcado de Rávena
|bandera_p1 = Rotari's Italy-es.svg
|s1 = Provincia Véneta (1797-1805)
|bandera_s1 = Flag of the Habsburg Monarchy.svg
|imaxe_bandera =
|imaxe_escudo = Coat of Arms of the Republic of Venice.svg
|mapa = Republic_of_Venice_1789.svg
|aclaración_mapa = República de Venecia, 1789
|capital = Venecia
|relixón = [[Ilesia católica|Católica]]
|idioma_principal = [[idioma vénetu|Vénetu]] y [[llatín]]
|idioma_non_oficial = [[idioma dalmáticu|Dalmáticu]], [[Idioma istrorrumano|istrorrumano]], [[griegu medieval]]
}}

La '''Serenísima República de Venecia''' foi una [[ciudá-estáu]] asitiada nel [[Italia septentrional|norte d'Italia]], a veres del [[mar Adriáticu]], y que depués axuntó sol so dominiu a tolos vénetos del [[Triveneto]], [[Istria]] y [[Dalmacia]]. La so capital foi la ciudá de [[Venecia]]. Esistió como [[Estáu]] independiente dende'l [[sieglu IX]] hasta [[1797]]. Tamién recibe'l nome de '''''Serenissima Repubblica di San Marco''''', pos [[Marcos l'Evanxelista|San Marcos]] ye'l so [[Santu patrón|santu patronu]].

La ''Serenissima'' constituyóse progresivamente como Estáu mientres la [[Edá Media]] y convirtióse nuna de les principales potencies económiques del mundu, ocupando un llugar preponderante nos intercambios comerciales ente'l [[Mediterraneu occidental]] y [[Mediterraneu oriental|oriental]]. Amás, coles sos instituciones [[Oligarquía|oligárquiques]] notablemente estables mientres casi un mileniu, representó un papel políticu esencial.

A partir del [[sieglu XVI]] esperimentó una fase de cayente políticu y territorial, anque disimuláu en parte por un estraordinariu desenvolvimientu artísticu, hasta que sumió en [[1797]], vencida por [[Napoleón Bonaparte|Napoleón]], pasando darréu a ser apoderada pol [[Imperiu austriacu]] y el [[Reinu d'Italia (1861-1946)|Reinu d'Italia]].

== Historia ==
=== Oríxenes ===
Tiense como fecha de la fundación de la ciudá de Venecia l'añu [[421]] en plena decadencia del [[Imperiu romanu d'Occidente]], cuando los habitantes de la rexón, ante l'amenaza de les invasiones de [[Lombardos|longobardos]] y [[hunos]] que destruyeren la capital del ''Vénetu romanu'', [[Aquilea (Italia)|Aquilea]], abelugar nes [[marisma|marismes]] de la desaguada del ríu [[Po]], na [[llaguna]] asitiada nel golfu, ente la [[península itálica]] y la [[península balcánica|balcánica]], llamáu más tarde precisamente [[golfu de Venecia]].

Les construcciones d'esta primer dómina yeren simples edificaciones [[llacustre]]s, alzaes sobre [[palafitu|palafitos]] y asitiaes sobre [[castru|castros]] asitiaos na [[llaguna de Venecia]]. En razón d'esta estratéxica carauterística xeográfica, Venecia tuvo dende entós una gran independencia al respeutive de los sos vecinos gracies a la barrera natural de les marismas del Po, a la cual siguía una cadena d'islles nuna llaguna fonda, lo que torgaba un ataque de [[caballería]] o [[infantería]], más inda nuna dómina cuando l'arte de la [[construcción naval]] taba en plenu retrocesu n'[[Europa]].

=== Dependencia del Imperiu bizantín ===
Cuando'l xeneral [[Belisario]] conquistó pal [[Imperiu bizantín]] gran parte d'[[Italia]] nel [[sieglu VI]], Venecia pasó a formar parte del dominiu de dichu imperiu, dependiendo alministrativamente de la ciudá de [[Rávena]], sede del poder imperial na península itálica, y tando gobernada por un oficial militar, el ''[[magister militum]]'',&lt;ref&gt;{{cita llibru |
 apellíos= Nicol
 | nome= Donald M. 
 | títulu= Byzantium and Venice: A Study in Diplomatic and Cultural Relations
 | url= https://books.google.es/books?id=rymIUITIYdwC&amp;lpg=PA5&amp;dq=&amp;hl=es&amp;pg=PA5#v=onepage&amp;q=&amp;f=false
 | editorial= [[Cambridge University Press]]
 | añu= 1992
 | páxina= 5
 | volume= 
 | isbn= 9780521428941
 | idioma= inglés
}}&lt;/ref&gt; y subordináu a este, taben los ''[[tribunu|tribunos]]'' qu'exercíen l'autoridá política nos sos distritos.&lt;ref&gt;{{cita llibru |
 apellíos= Nicol
 | nome= Donald M. 
 | títulu= Byzantium and Venice: A Study in Diplomatic and Cultural Relations
 | url= https://books.google.es/books?id=rymIUITIYdwC&amp;lpg=PA9&amp;dq=&amp;hl=es&amp;pg=PA9#v=onepage&amp;q=&amp;f=false
 | editorial= Cambridge University Press
 | añu= 1992
 | páxina= 9
 | volume= 
 | isbn= 9780521428941
 | idioma= inglés
}}&lt;/ref&gt; La hestoria llexendaria establez que pa reemplazar a estos tribunos [[Paolo Lucio Anafesto]] foi escoyíu como'l primera ''[[Dux de Venecia|dux]]'' nel añu [[697]], ensin que se comprobara la so identidá. Sicasí, el primer ''dux'' históricu surde de la revuelta nel [[Exarcado de Rávena]] contra la [[iconoclasia]] del emperador bizantín, y contra el ''magister militum'', nesa circunstancia ye escoyíu'l venecianu [[Orso Ipato]] como ''dux'' nel [[727]]. Cola revuelta de Rávena suprimida, l'emperador bizantín reconoció al ''dux'' y concedió-y el títulu de ''[[Hypatus|hypatos]]'' (cónsul). Sicasí, Venecia siguió siendo una provincia del Exarcado de Rávena, y siguióse nomando al ''magister militum''. Sicasí, cola conquista [[Reinu lombardu|lombarda]] del Exarcado de Rávena, la provincia de Venecia permaneció en solitariu sol gobiernu del ''dux'' [[Orso Ipato]], en calidá de gobernante autónomu calteniendo la fidelidá al Imperiu bizantín.&lt;ref&gt;{{cita llibru |
 apellíos= Nicol
 | nome= Donald M.
 | títulu= Byzantium and Venice: A Study in Diplomatic and Cultural Relations
 | url= https://books.google.es/books?id=rymIUITIYdwC&amp;lpg=PA11&amp;dq=&amp;hl=es&amp;pg=PA11#v=onepage&amp;q=&amp;f=false
 | editorial= Cambridge University Press
 | añu= 1992
 | páxines= 10-11
 | volume= 
 | isbn= 9780521428941
 | idioma= inglés
}}&lt;/ref&gt;

=== Independencia y espansión ===
[[Ficheru:Repubblica di Venezia.png|thumb|upright=1.7|Máxima espansión de la República de Venecia; en coloráu territoriu venecianu (escuru orixinal, claro temporal) (n'italianu).]]

La conquista lombarda de Rávena nun tomó a Venecia, por cuenta de que la situación xeográfica veneciana enzancaba enforma un ataque lombardu; otra manera, lombardos y bizantinos aprovecharon l'allugamientu de Venecia como focu primariu de [[comerciu]]. La decadencia del poder bizantín y lombardu nel [[sieglu IX]] foi aprovechada por Venecia p'actuar de forma cada vez más independiente colos [[Pueblu francu|francos]] del nuevu [[Imperiu carolinxu]] y colos [[Pueblos eslavos|eslavos]] ensin siguir por completu los dictaos de Bizancio. Cola recuperación de la iniciativa bizantina n'Italia en dómina de [[Basilio I]], este concedió al ''dux'' venecianu'l títulu de ''[[Protospatario|protospatharios]]'', oldeándolo a la familia imperial.&lt;ref&gt;{{cita llibru |
 apellíos= Nicol
 | nome= Donald M. 
 | títulu= Byzantium and Venice: A Study in Diplomatic and Cultural Relations
 | url= https://books.google.es/books?id=rymIUITIYdwC&amp;lpg=PA33&amp;dq=&amp;hl=es&amp;pg=PA33#v=onepage&amp;q=&amp;f=false
 | editorial= Cambridge University Press
 | añu= 1992
 | páxina= 33
 | volume= 
 | isbn= 9780521428941
 | idioma= inglés
}}&lt;/ref&gt; 

L'allugamientu de Venecia nuna llaguna natural faía difícil y arriesgáu l'intentu de conquistala, en tantu l'arte naval européu na [[Baxa Edá Media]] taba bien pocu desenvueltu. Precisamente, fueron los marinos venecianos quien collaboraron col desenvolvimientu de la construcción naval n'Europa por razones de necesidá primordiales: Venecia tenía un territoriu continental bien pequeñu, polo cual la so fonte principal de subsistencia foi'l comerciu nel Adriáticu, y ante ello l'estímulu a la [[navegación marítimu]] tresformárase nuna necesidá y, al empar, en fonte de poder políticu y financieru. 

Per otru llau, la creciente debilidá bizantina faía difícil a los emperadores de [[Constantinopla]] controlar efeutivamente a la remota Venecia, polo cual Bizancio reconocíalu 039;'[[de facto]]'' como estáu independiente dende fines del sieglu IX, ente que los sos vecinos de la [[Reinu d'Italia (Alta Edá Media)|Italia carolinxa]] nun se topaben en condiciones d'impone-y el so dominiu.

Na [[Alta Edá Media]] Venecia espolletó como nunca antes gracies al control del comerciu con [[Oriente]] y a los beneficios qu'esto suponía, espandiéndose pel mar Adriáticu, aprosimao dende [[991]] col reináu del ''dux'' [[Pietro II Orseolo]], so que'l so réxime empezó la espansión veneciana poles mariñes de [[Dalmacia]], espulsando d'ellí a [[pueblu árabe|árabes]] y dálmates en diverses espediciones guerreres, y controlando puntos estratéxicos del Adriáticu que sirvieren como puertos o fortaleces.

El fechu de que bien pocos estaos de la dómina tuvieren les conocencies navales de los venecianos favoreció a éstos nel desenvolvimientu d'una flota [[Marina mercante|comercial]] y [[Armada|militar]] bien estensa pa la so dómina, que los sirvió pa instalar puestos comerciales en cada rincón del Mediterraneu oriental, contactando colos árabes [[aglabí]]es del [[África del Norte|norte d'África]] con ostensibles planes de comerciu y non de conquista, lo cual dexó a los mercaderes venecianos aportar a los mercaos norteafricanos.

En realidá, como la espansión políticu-militar del Imperiu bizantín concentrar nes rutes de tierra firme, la corte de Constantinopla dexaba fácilmente les islles mediterránees a l'ambición mercantil de los venecianos, que les aprovechaben como avanzaes comerciales escontra [[Anatolia|Asia Menor]] y el norte d'África. La espansión territorial veneciana foi tan esitosa al puntu qu'a mediaos del [[sieglu XI]] una [[bulda|bulda papal]] reconoció la soberanía de Venecia sobre tou la mariña oriental del Adriáticu.

L'allugamientu de Venecia nel mediu del [[mar Mediterraneu]] dexába-y un activu rol mercantil ente Bizancio y el restu d'Europa, amás el so allugamientu nel estremu norte del Adriáticu defender d'ataques marítimos por cuenta del so dominiu militar sobre Dalmacia; tales circunstancies aumentaron el poderíu venecianu nuna dómina cuando les flotes comerciales nel Mediterraneu (tantu [[Cristianismu|cristianes]] como [[Musulmán|musulmanes]]) yeren inda bien poques. Sicasí, otres [[repúbliques marítimes]] d'Italia empezaron a competir abiertamente con Venecia, como foi'l casu de [[República de Pisa|Pisa]], [[República amalfitana|Amalfi]] y [[República de Xénova|Xénova]].

Los venecianos sostuvieron especialmente una fuerte rivalidá comercial y militar cola República de Xénova, asitiada nel estremu noroeste d'Italia, y que pasu ente pasu aumentó la so influencia comercial nel Mediterraneu Oriental y nel [[mar Negru]]. Pese al aumentu del poderíu xenovés ente los [[sieglu XIV|sieglos XIV]] y [[sieglu XV|XV]], Venecia pudo caltener la so hexemonía comercial sobre Xénova al llargu plazu.

Otru factor clave del ésitu comercial venecianu foi la [[tolerancia relixosa]] y social de la República Veneciana escontra los [[Pueblu xudíu|xudíos]] y musulmanes, de fechu esta tolerancia de los venecianos en materia relixoso dexó-yos comerciar llibremente colos estaos [[Islam|islámicos]] del norte d'África, sirviendo de pervalibles intermediarios ente éstos y Europa, ensin que les diferencies relixoses fueren torga dalguna pa les rellaciones comerciales. Coles mesmes, Venecia amosaba preferir la espansión comercial primero que la política, y gracies a ello tres la cayida de los [[aglabí]]es en [[909]], los mercaderes venecianos caltuvieron contautu colos sos socesores del [[Califatu fatimí]].

Paralelamente, una política similar yera siguida escontra'l [[xudaísmu]] pos se dexaba llibremente l'asentamientu de mercaderes xudíos en territoriu venecianu, dexando a éstos exercer el comerciu y la [[industria]] llibremente, amás de beneficiar a Venecia por da-y a ésta un accesu privilexáu a les redes de contactos financieros que les comunidaes xudíes de toa Europa consiguieren caltener.

De la mesma, la [[Reforma protestante]] d'entamos del [[sieglu XVI]] nun tuvo mayor acoyida relixosa ente la población de Venecia pero ello nun torgar que los venecianos caltuvieren escelentes rellaciones comerciales con países del [[Europa septentrional|norte d'Europa]] qu'abrazaren el [[protestantismu]], magar les presiones de los [[Estaos Pontificios]] y d'[[España]] mientres la [[Contrarreforma]]. A pesar que dende entamos del [[sieglu XVI]] la [[Santa Sede]] intentara que Venecia enllantara nos sos dominios el [[Inquisición|Tribunal de la Inquisición]], los gobernantes venecianos refugaron aplicar na práutica toa midida que-yos quitara de les sos rellaciones comerciales colos non [[Ilesia católica|católicos]], calteniendo los sos contactos financieros col [[Reinu d'Inglaterra]] y les ciudaes protestantes del [[norte d'Alemaña]].

=== Apoxéu de la República ===
[[Ficheru:Venezianische Kolonien-es.svg|thumb|upright=1.7|La República de Venecia (naranxa) y los sos territorios nos sieglos XV y XVI.]]

Dempués del añu [[1100]], Venecia yera yá una gran potencia mediterránea nos planos económicu, políticu y militar, al puntu que podía ufiertar los sos servicios como flota naval al propiu Imperiu bizantín y ganar gracies a ello privilexos comerciales escepcionales en Constantinopla, el mayor centru comercial d'Europa nesos años, emplegando pa esti fin una combinación de [[diplomacia]] y poderíu mercantil.

El rol intermediariu de los venecianos dexó-yos exercer un control casi completu sobre los intercambios comerciales europeos col [[Oriente Mediu]], ente que los reinos musulmanes del Mediterraneu recurríen tamién a Venecia como intercesor comercial col restu d'Europa. La República Veneciana, más comenenciuda na preservación del [[comerciu internacional]] que na espansión relixosa o militar, apaecía como l'intermediariu mercantil ideal pa los reinos mediterráneos de cualquier relixón a partir del [[sieglu XII]], lo cual dexó-y a Venecia atropar grandes riqueces y ganar ventayes comerciales.

La flota veneciana, pol so poderíu y gran tamañu, foi determinante pa realizar el [[Sitiu de Constantinopla (1204)|saquéu de Constantinopla]] na [[Cuarta Cruzada]] en [[1204]], acelerando con esti fechu la decadencia del Imperiu bizantín. De resultes de la severa debilidá bizantina, Venecia llogró anexonase [[Creta]] y [[Eubea]] a entamos del [[sieglu XIII]], espandiendo entá más el so poder y riqueza, llegando les flotes comerciales venecianes a instalar bases comerciales inclusive nes veres del mar Negru, específicamente na actual mariña de [[Crimea]]. Esta espansión escontra territorios de la [[Rus de Kiev]] dexó-y a los comerciantes venecianos instalase nos puntos más occidentales del comerciu asiáticu, ganando con ello un accesu importante a los pervalibles productos traficados pola [[Ruta de la seda]] dende [[Imperiu chinu|China]]. Esta perimportante ventaya comercial, inesistente pa otros estaos europeos de la dómina, foi esplotada escelentemente polos venecianos.

En [[1380]] Venecia ganó en combate a la recién competencia comercial de la República de Xénova, ciudá que llindó entós la so espansión al Mediterraneu occidental, anque se caltuvo como competidor comercial de los venecianos por dellos sieglos más na zona del mar Negru. Hacia l'añu [[1400]] el mar Adriáticu convertir nel «''Mare veneziano''», dende [[Corfú]] ([[Islles Xóniques so dominiu venecianu]]) hasta'l ríu Po, mientres les posesiones del «''[[Stato da Mar]]''» algamaben les islles de Creta ([[Reinu de Candía]]) y Eubea ([[Triarquía de Negroponte]]), delles islles del [[mar Exéu]] y numberosos enclaves nos Balcanes ([[Albania veneciana]]), mientres les flotes venecianes calteníen activu comerciu con tol Mediterraneu, estendiendo la so rede de contactos mercantiles por toa Europa y Mediu Oriente, incluyendo zones tan alloñaes como [[Transilvania]], [[Polonia]] o [[Siria]], contactando nel norte d'Europa cola [[Lliga Hanseática]]. En tantu la República tenía los primeres [[bancu|bancos]] de la Europa medieval, gracies a les [[Lletra de cambio|letra de cambéu]] los comerciantes venecianos calteníen venceyos financieros dend'[[Inglaterra]] hasta [[Exiptu]]. La mesma ciudá de Venecia, capital de la República, cuntaba con 180,000 habitantes y yera la segunda ciudá más poblada d'Europa, solo superada por [[París]], y yera una de les urbes más riques del mundu; había cerca de 2,1 millones de súbditos partíos nes posesiones venecianes.

[[Ficheru:Accademia - Procession in piazza San Marco by Gentile Bellini.jpg|thumb|''Procesión na plaza de San Marcos'' de [[Gentile Bellini]] (1496), [[Galería de l'Academia de Venecia]].]]

Más tarde, en [[1416]] Venecia ganó a los [[turcos|turcos otomanos]] en [[Galípoli (ciudá)|Galípoli]] asegurando por un sieglu'l so dominiu marítimu nel Mediterraneu oriental magar la espansión terrestre del [[Imperiu otomanu]].

L'apoxéu de Venecia algamó'l so cenit na primer metá del sieglu XV, cuando los venecianos empezaron la so espansión terrestre per Italia, como respuesta a l'amenazadora meyora de [[Gian Galeazzo Visconti]], l'ambiciosu [[Ducáu de Milán|duque de Milán]]. En [[1410]], Venecia controlaba la mayor parte del [[Vénetu]], incluyendo sol so dominiu ciudaes como [[Verona]], [[Padua]] y [[Údine]] y más tarde [[Rovigo]], [[Brescia]] y [[Bérgamo]], formando un territoriu denomináu colectivamente el «''[[Domini di Terraferma]]''», y controlando una flota de 300 naves de guerra, más unos 3.000 navíos comerciales aparcaos dende entamos del sieglu XII nel [[Arsenal de Venecia]], un [[Estelleru naval|estelleru]] y [[base naval]] que constituyía un puntu medular del poderíu náuticu venecianu onde trabayaben hasta 17,000 obreros.

[[Ficheru:Ca' d'Oro facciata.jpg|thumb|La [[Ca' d'Oru]], palaciu nel [[Gran Canal de Venecia|Gran Canal]], construyíu ente 1421–1442.]]

La [[Cayida de Constantinopla|toma de Constantinopla]] polos turcos en [[1453]] marcó l'entamu de problemes financieros y políticos pa Venecia. La espansión naval de [[Portugal]] pola mariña atlántica africana y el [[descubrimientu d'América]] per España movieron l'atención de les grandes corrientes comerciales del Mediterraneu al [[océanu Atlánticu]] de cuenta que'l tráficu comercial venecianu empezó a perder importancia n'Europa de manera lenta pero inevitable. Amás Venecia viose obligada a sostener una llucha agotadora contra'l nuevu Imperiu otomanu tresformáu yá en potencia mundial. Anque nun entamu los mercaderes venecianos caltuvieron ante l'Imperiu otomanu los privilexos daos polos bizantinos, la guerra fíxose inevitable por cuenta de la espansión terrestre otomana dende [[1470]], qu'amenaciaba los enclaves comerciales de Venecia. En [[1489]], Venecia conquistó l'estáu cruciáu de [[Reinu de Xipre|Xipre]], pero ello significó más un intentu de bloquiar el poder otomano que d'aumentar les conquistes propies.

La espansión n'Italia enfrentó-yos col [[papa]] pol control de la [[Romaña]]. Pa compensar a la República de Venecia, el papa Xuliu II axuntó a la [[Lliga de Cambrai]] en [[1508]]. Nella atopábense [[Lluis XII de Francia]], l'emperador [[Maximiliano I de Habsburgu|Maximiliano I d'Austria]], y [[Fernandu II d'Aragón|Fernandu II el Católicu]]. Venecia sufrió una gran derrota en mayu de [[1509]] na [[batalla de Agnadello]], que detuvo pa siempres tou intentu venecianu d'espansión na península itálica. De toa forma, Venecia consiguió ganar la [[Guerra de la Lliga de Cambrai]] en [[1516]] , calteniendo la mayoría de los sos dominios terrestre y marítimu.

=== Amenorgamientu del poder venecianu ===
[[Ficheru:Eastern Mediterranean 1450 es.svg|right|thumb|upright=1.7|Territorios venecianos en Grecia en 1450.]]

Dende [[1470]] la espansión del Imperiu otomanu nos Balcanes empezó a esmolecer a los venecianos; en [[1499]]-[[1503]] una costosa [[Guerra turcu-veneciana (1499-1503)|guerra contra los turcos]] (quien dende [[1480]] habíen yá llegáu a les mariñes del Adriáticu) solo terminó cuando Venecia dexó territorios mediterráneos al Imperiu otomanu. En [[1538]] los venecianos fueron de nuevu vencíos en combate pola flota otomana en Preveza y ello confirmó'l predominiu naval de Turquía nel Mediterraneu oriental, coincidiendo col apoxéu del Imperiu otomanu. En [[1570]], Xipre sufrió la invasión turca, y un añu dempués los venecianos abandonaben la isla, al nun poder detener l'ataque otomanu. L'alianza de les flotes veneciana, papal y española, anque venció a los turcos na [[batalla de Lepanto]] de [[1571]], nun llogró recuperar estos territorios, en parte porque magar España vía un potencial aliáu mediterraneu en Venecia, nun taba dispuesta a sostener con tropes españoles una nueva espansión colonial veneciana.

Habiendo yá aceptáu la supremacía naval turca, Venecia esforciar en caltener la so actividá comercial a lo llargo del [[sieglu XVII]], reparando una cuidadosa [[neutralidá]] escontra los sos vecinos más poderosos: España, l'Imperiu otomanu, y [[Francia]]. El comerciu portugués d'[[especie|especies]] dende la [[India]] a partir del sieglu XVI afectó duramente al centenariu monopoliu venecianu del comerciu de especies n'Europa, más inda pola [[Imperiu portugués|espansión colonial portuguesa]] a zones d'[[África]] y [[Asia]] que yeren inaccesibles pa los venecianos. Venecia quedó tamién clisada económicamente pola riqueza d'España y la so [[Imperiu español|imperiu virreinal]], según pola gran [[Imperiu británicu|espansión comercial ultramarina d'Inglaterra]] y [[Imperiu neerlandés|Holanda]], basada nes rutes del océanu Atlánticu que mengüen grandemente la influencia comercial de Venecia, amenorgada a un Mediterraneu menos ricu y onde tien d'andar# a la tema con otros grandes poderes.

[[Ficheru:Venitian ford at Navlion.jpg|thumb|left|Fortaleza veneciana en [[Nauplia]], [[Grecia]]. Ye unu de los numberosos fuertes venecianos establecíos na ruta comercial del mediterraneu oriental.]]

La debilidá veneciana confírmase cuando los otomanos empecipien el so [[Guerra de Candía|invasión de la isla de Creta]] en [[1645]], amenaciando la postrera gran colonia veneciana. Tropes otomanes terminen de conquistar Creta en [[1669]] tres una costosa guerra de 25 años (carauterizada pol llargu [[sitiu de Candía]]) onde Venecia solo caltién en posesión pequeños enclaves cretenses y balcánicos, como'l [[Principáu de Omis]], que al mandu del príncipe [[Marko Srdanovic]] aguantó l'asediu turcu nel añu [[1624]].

En [[1684]] Venecia llanzar a una nueva [[Guerra de Morea|guerra contra l'Imperiu otomanu]], aliada con [[Austria]] y [[Rusia]], intentando recuperar les posesiones perdíes; en tal situación tropes venecianes espulsen a los turcos de Dalmacia, conquisten el [[Peloponeso]] y llogren tomar [[Atenes]] a los otomanos. La guerra termina en [[1699]] col [[Paz de Karlowitz|Tratáu de Karlowitz]] que favorez llargamente a Austria y Rusia en perxuiciu del Imperiu Otomanu y reconoz les conquistes de Venecia pero nun-y da a ésta los puertos mediterráneos tan necesarios pal so comerciu.

La situación veneciana complicar de nuevu al españar otra [[Guerra turcu-veneciana (1714-1718)|guerra contra los otomanos]] en [[1714]]; esta vegada l'alianza bélica con Austria nun torgar que tres el [[Tratáu de Passarowitz]] de [[1718]] Venecia tenga de devolver el Peloponeso a los otomanos y apurri-yos los sos últimos enclaves de Creta, calteniendo agora namái les [[Islles Xóniques]] y los enclaves de [[Préveza]] y [[Arta]] na mariña del [[Epiru]].

Escontra'l [[sieglu XVIII]], la Serenísima República nun yera más qu'una pálida solombra de la so antigua potencia, el comerciu nel Mediterraneu yera agora compartíu con Xénova y [[Livorno]] (que se topaben so proteición española y taben por ello menos espuestes a ataques otomanos), ente qu'en [[1719]] Austria declaraba la so posesión de [[Trieste]] como [[puertu llibre]] y asina evitaba la intermediación mercantil veneciana; tanta competencia comercial amenorgó entá más les fontes de riqueza de la República.

=== Decadencia del sieglu XVIII ===
[[Ficheru:Boston, Museum of Fine Art - Il bacino di San Marco c.1738 - Canaletto.jpg|thumb|Venecia por [[Canaletto]], 1738-40.]]

Venecia entró nuna abierta decadencia política y financiera a entamos del [[sieglu XVIII]] mientres l'[[aristocracia]] veneciana caltener nel gobiernu como un nucleu zarráu que torgaba a la [[burguesía]] l'ascensu social, inclusive prohibiendo la compra de la calidá de ''[[nobleza veneciana|patriciu]]'': nesta dómina la política topábase dafechu apoderada por families antigües de l'aristocracia como los Bragadin, Dandolo y [[Familia Mocenigo|Mocenigo]].

Mentanto aumenta'l númberu de los aristócrates aprobetaos (los «''barnaboti''») con derechos políticos na República y que se converten nuna costosa carga financiera pal gobiernu en tantu reciben una pensión estatal pa subsistir. Esto asocedía porque nel sieglu XVIII Venecia nun tien comerciu internacional relevante nin espansión colonial notable onde tales aristócrates puedan crear riqueza dalguna, entá ye más cuando tales aristócrates refalguen trabayar n'ocupaciones de los burgueses y la [[burocracia]] local tópase yá sobrepoblada. Sicasí la decadencia acelerada na economía y la política dexa pasu a la vitalidá cultural que sí remanez con el burgueses [[Antonio Vivaldi]] (música), [[Giovanni Battista Tiepolo]] (pintura) y [[Carlo Goldoni]] (teatru).

Ensin poder enfrentase exitosamente a los sos nuevos competidores nel comerciu del Mediterraneu (y nel mesmu Adriáticu), ensin industries de gran tamañu, y ensin colonies riques que sostengan l'Estáu, la República topa un nuevu filón de riqueza na [[llotería]] y los [[xuegos d'azar]], según na [[prostitución]] oficialmente tolerada, atrayendo a Venecia visitantes abarataos de toa Europa, según espectáculos d'[[ópera]], [[teatru]], y otres diversiones destinaes a los estranxeros. En [[1797]] lleguen a cuntase hasta 176 [[Casinu de xuegu|casinos]] llegales na capital, y les festividaes públiques (incluyendo'l [[antroxu de Venecia]]) asoceder a lo llargo del añu casi ensin fuelgu, mientres los aristócrates venecianos contraten dende tolos puntos d'Europa a cantantes d'ópera, actores y músicos, pa los espectáculos.

En paralelu, el ''Domini di Terraferma'' queda arreyáu a una [[agricultura]] de poca relevancia que-y torga atender a les necesidaes fiscales, amás de convertise en [[mercáu]] pa productos d'Austria qu'esanicien la competencia veneciana. Pela so parte, les escases posesiones del ''Stato da Mar'' namái atienden un menospreciáu comerciu con territorios balcánicos baxu control otomanu, atendiendo un mercáu carente de gran riqueza.

Na práutica les ''[[Turismu|atraiciones turístiques]]'' del xuegu y el meretricio yeren la fonte principal d'ingresos que percibía'l [[Facienda pública|fiscu]] venecianu pa sostenese dende [[1750]], amás de depender de les concesiones de cargos públicos a una aristocracia de menguante riqueza. En contraste, la flota comercial veneciana taba formada en [[1792]] solo por 309 navíos, casi la décima parte de lo que yera nel so apoxéu tres siglos antes.

A pesar del rápidu empobrecimiento de la población y el deterioru de la [[economía]], Venecia siguía apoderando parte de la mariña adriática y dalgunes de les islles Xóniques, pero tales posesiones yeren minúscules comparaes col antiguu poderíu venecianu, agora bien amenorgáu frente a Austria. Los intentos de reforma política en [[1760]] y [[1774]] fracasaron pola oposición de la oligarquía a dexar la renovación de los sos cuadros o abrir les sos puertes a burgueses adineraos que pudieren salvar la situación; inclusive en [[1784]] el ''patriciu'' Andrea Tron llamentaba que «''el capital ye usáu en sofitar estravagancies, espectáculos, vicios y diversiones en llugar de sofitar el comerciu...''».

L'últimu ésitu naval de Venecia foi'l bombardéu de [[Túnez (ciudá)|Túnez]] realizáu en [[1785]] y [[1786]] pola flota de 25 naves al mandu del [[almirante]] [[Ángelo Emo]] (1731-1792) contra los [[corsariu|corsarios]] tunecinos, pero posteriores intentos de reformar y modernizar la flota fracasaron por decisión del ''dux'' [[Paolo Renier]]. El postreru ''dux'', [[Ludovico Manin]], foi escoyíu en [[1789]] magar ser de nobleza recién en tantu yera unu de los escasos aristócrates qu'entá podía dar [[dineru]] al estáu p'arreglar los más urxentes gastos oficiales.

=== Estinción de la República ===
En marzu de [[1797]] mientres les [[Guerres Napoleóniques]], el territoriu de Venecia, que permanecía neutral pero que fuera travesáu pol exércitu austriacu, foi invadíu poles tropes del xeneral [[Napoleón Bonaparte]], tantu per tierra como per mar. Les ciudaes del ''Domini di Terraferma'' (la parte continental) rindiéronse rápido ante la superioridá numbérica francesa, ente que la mesma llexa de guerra veneciana taba formada por namái 11 barcos útiles, pero incapaces d'aguantar. El gobiernu encaró n'abril un ultimátum de Napoleón Bonaparte mientres a entamos de mayu les tropes franceses terminaben d'ocupar el ''Domini di Terraferma'' casi ensin llucha, faltando tan solo ocupar la capital mesma. El ''Gran Conseyu'' axuntóse finalmente'l [[12 de mayu]] pa eslleise ya instaurar un gobiernu representativu» (Municipalidá Provisoria) siguiendo'l modelu francés, pero cuatro díes dempués tropes franceses tomaron la urbe ensin que les tropes venecianes opunxeren la menor resistencia, escastando definitivamente la República. Selmanes dempués les posesiones del ''Stato da Mar'' siguíen l'exemplu de la capital y rindíense ante'l franceses.

Tres la firma del [[Tratáu de Campu Formio]] el [[17 d'ochobre]] del mesmu añu, partióse'l territoriu de Venecia ente Austria, que se quedó con Vénetu, Istria, Dalmacia y les [[Boques de Kotor|boques de Cattaro]]; Francia, que se quedó coles islles Xóniques; y la [[República Cisalpina]] («[[república hermana]]» de Francia) na que s'integraron Bérgamo y Brescia. Posteriores victories franceses nes guerres napoleóniques llevaron a que tol antiguu dominiu venecianu quedara en manes de Napoleón.

Tres la cayida de Napoleón y el [[Congresu de Viena]], el territoriu vénetu de la república integrar nel [[Reinu lombardu-vénetu]], estáu dependiente del [[Imperiu austrohúngaru]], que se fixo tamién col restu, sacante les islles Xóniques que quedaron sol [[Colonies y protectoraos de Gran Bretaña|protectoráu británicu]]. En [[1866]], tres la [[Tercer Guerra de la Independencia Italiana|tercer guerra d'independencia]], el Vénetu, y con él Venecia, incorporar al [[Reinu d'Italia (1861-1946)|Reinu d'Italia]].

== Influencia de la República de Venecia ==
Anque la vitalidá económica de la República Veneciana empezara a tornar dende'l sieglu XVI debíu al movimientu del comerciu internacional escontra l'Atlánticu, el so réxime políticu inda apaecía nel sieglu XVIII como un modelu pa los filósofos de la [[ilustración]] por cuenta de les carauterístiques d'esta república oligárquica» n'años cuando'l [[absolutismu]] espandir por Europa.

Ello ye que la esistencia d'un sistema políticu basáu en [[Derechos civiles y políticos|llibertaes civiles]] pa los ciudadanos (magar que la [[Ciudadanu#Ciudadanía|ciudadanía]] fuera accesible para bien pocos), el sistema de controles mutuos ente'l ''Conseyu Mayor'' y el ''dux'', el fechu que los controles mutuos nun debilitaren l'autoridá central nin la so capacidá represiva (amosada nel [[Conseyu de los Diez]]), y los cuidos de la élite por que los principales cargos de l'[[alministración pública]] nun fueren atropaos, motivaron l'interés de los escritores de la Ilustración pola República de Venecia.

De fechu [[Jean-Jacques Rousseau]] tuvo trabayando en [[1743]] na República de Venecia como asistente del embaxador francés y pudo conocer personalmente'l sistema venecianu de gobiernu, esta curtia esperiencia inspirar pa escribir al retornar a París, la so obra cume ''[[El contratu social]]'' en 1762.

== La economía de la República ==
{{AP|Hestoria económica de la República de Venecia}}

== El gobiernu de la República ==
[[Ficheru:Francesco Guardi 034.jpg|thumb|''Audiencia dada pol Dogo na Sala del Collegio nel Palaciu del Dogo'', por [[Francesco Guardi]], 1775–80.]]

Dende'l primer momentu la organización de la República de Venecia, esforciar por evitar qu'un solu home axuntara tol poder político. D'esta miente, la función suprema qu'asumía'l ''[[dux de Venecia|dux]]'' quedó aína sometida a la vixilancia de dellos conseyos. El «''[[Maggior Consiglio]]''» (Conseyu Mayor o Gran Conseyu) ellaboraba les lleis, el [[Senáu]] encargar de la [[política esterior]] y de los asuntos militares y [[política económica|económicos]]. Otru organismu, el «[[Conseyu de los Diez]]» garantizaba la seguridá del estáu y disponía d'un cuerpu de [[policía]] lo mesmo que de facultaes peramplies en materia d'investigaciones y castigos xudiciales.

La organización política republicana foise faciendo más complexa a midida que crecía la influencia económica y política de Venecia nel mar Mediterraneu y tenía qu'enfrentase a otres potencies comerciales. Nos primeros años de la República'l [[sistema políticu]] de gobiernu taba constituyíu por una [[autocracia]], col ''dux'' como [[dictador]] casi absolutu. Esti títulu empezó a utilizase cuando la ciudá de Venecia taba suxeta a la soberanía del Imperiu bizantín, faciéndose permanente dempués de que la ciudá algamara la so independencia respeuto de Constantinopla.

Acordies cola tradición veneciana, el primer ''dux'' foi Paolo Lucio Anafesto, escoyíu como tal nel añu [[697]]. El ''dux'' yera escoyíu pa tola vida pal cargu, al traviés d'un complicáu sistema d'inspiración bizantina. Tradicionalmente dende [[697]] cada ''dux'' acomuñara a les funciones de gobiernu a un fíu o otru familiar, pero rápido tal costume foi prohibida por llei; en [[1172]] establecióse la eleición del ''dux'' por un conxuntu de 40 (dempués 41) ciudadanos, escoyíos al azar.

En [[1268]] afitóse'l [[sistema eleutoral]] vixente hasta la estinción de la República en 1797 que consistía nuna serie de cuatro eleiciones, caúna d'elles yera siguida d'un [[sortéu]] ente los ciudadanos escoyíos, esaniciando socesivamente eleutores y designando otros nuevos, hasta que nel cuartu sortéu formábase'l grupu de 41 patricios que finalmente escoyíen al ''dux''. Tan complexu sistema buscaba evitar la influencia de les families más adineraes y torgar que dalguna d'elles (anque xixilada de cerca por otres families d'igual poder y riqueza) intentara acopar el gobiernu o crear una [[dinastía]].

Dende [[1148]] los poderes del ''dux'' fueron llindaos pola «''Promissione Ducale''», un compromisu asumíu pol ''dux'' nel momentu del so nomamientu. Como resultáu d'ello'l poder foi compartíu col Conseyu Mayor, compuestu de 480 miembros escoyíos de determinaes families de l'aristocracia, col declaráu propósitu que «''El dux nada pueda faer ensin el Conseyu Mayor y el Conseyu Mayor nada pueda faer ensin el dux''».

Nel [[sieglu XII]], les families aristocrátiques del [[Rialto]] menguaron de manera entá más drástica'l poder del ''dux'' col establecimientu del Conseyu menor» (creáu en [[1175]]), compuestu por seis miembros asesores del ''dux'' y la «''Quarantia''» (creada en [[1179]]) como [[Corte Suprema|Tribunal Supremu]].

En [[1223]] estes dos instituciones combinar na «''[[Signoria]]''», que taba formada pol ''dux'', el Conseyu Menor y los trés dirixentes de la ''Quarantia''. La ''Signoria'' yera l'órganu central de gobiernu, que representaba la continuidá de la República, como s'amuesa na espresión: «''si è morto il Doge, ma non la Signoria''» («morrióse'l ''dux'', pero non la ''Signoria''»).

Tamién se crearon dos órganos llamaos «''[[sapientes]]''» que se convertiríen darréu en seis. La combinación de ''sapientes'' y dellos otros grupos foi llamáu un «''collegio''», que formaba un [[poder executivu]].

En [[1229]], se instituyó el «''[[Consiglio dei Pregadi]]''» comúnmente denomináu'l Senáu, compuestu por 60 miembros escoyíos pol Conseyu Mayor dende'l que se dirixía la política esterior y l'eleición d'embaxadores. Estos acontecimientos, dexaron al ''dux'' con un poder personal bien amenorgáu y vio cómo l'autoridá yera exercida básicamente pol Conseyu Mayor, que constituyía un desaxeradamente llindáu [[parllamentu]], nel que namái taben autorizaos a participar los miembros de les grandes families aristocrátiques de la república.

Venecia afirmaba que'l so gobiernu yera una «[[República]] clásica» porque yera la combinación de los trés formes básiques presentes: el poder real nel ''dux'', l'aristocracia nel Senáu, y el poder democrático nel Conseyu Mayor. Sicasí la invistidura del ''dux'' casi siempres recayó nun miembru de les families más adineraes de Venecia, pos la posesión de dichu cargu obligaba al titular a financiar perabondosos gastos (fiestes populares, ceremonies luxoses, fiestes del [[Antroxu de Venecia|Antroxu]], regalos de dineru a aristócrates arruinaos) que namái un home bien ricu podía sostener. [[Nicolás Maquiavelo]] tamién se refier a Venecia como una República, considerándola «escelente ente les repúbliques modernes» (a diferencia de la so nativa [[República de Florencia|Florencia]] apoderada políticamente pola familia [[Médici]]).&lt;ref&gt;[[Nicolás Maquiavelo]], ''[[Discursos sobre la primer década de Titu Liviu]]'', Harvey C. Mansfield y Nathan Tarcov, [[University of Chicago Press]], Chicago, 1996.&lt;/ref&gt;

El [[10 de xunetu]] de [[1310]] establecióse'l Conseyu de los Diez», organización similar a una [[policía secreta]] del Estáu, que se fixo bien poderosu y convirtióse na exa central de la política veneciana. Foi introducíu de forma provisional, como reacción a la rebelión promovida por [[Bajamonte Tiepolo]] contra la clausura del Conseyu Mayor. Fuéron-y asignaos poderes d'emerxencia pa lluchar contra la revuelta y anque orixinalmente establecer pa un periodu de dos meses, la so autoridá foi anovada de forma continua, hasta que se convirtió nun órganu de calter permanente en [[1334]]. Alredor de [[1600]] la so dominación sobre'l Gran Conseyu foi considerada una amenaza y foi amenorgáu la so poder.

En [[1454]], el Tribunal Supremu» de los trés inquisidores foi establecíu pa guardar la seguridá de la República. Per mediu del [[espionaxe]], el [[contraespionaxe]] y una rede d'informadores que xixilaba práuticamente a tolos habitantes de la República, torgó que Venecia cayera sol poder d'un señor absolutu («''signore''»), como otres munches ciudaes italianes de la dómina por cuenta de la mutua vixilancia exercida ente los aristócrates más poderosos. Unu de los inquisidores, popularmente conocíu como ''Il Rosso'' («El colloráu» por causa de la so túnica escarlata), yera escoyíu de los conseyeros del ''dux'', y los otros dos, conocíos popularmente como ''I neri'' («los negros» pola so túnica negra), yeren escoyíos del Conseyu de los Diez. El Tribunal Supremu asumió gradualmente dalgunu de los poderes del Conseyu de los Diez.

Magar el sistema evitaba la creación d'un monarca o d'una dinastía familiar, tamién concentraba'l poder efeutivo en bien poques families adineraes que formaben na práutica una oligarquía como los Contarini, Bragadin, Barbarigo, Giustinian, Mocenigo, Tríen, Cornaro o Loredan, que caltuvieron la so riqueza hasta los últimos díes de la República al par qu'otros aristócrates (los llamaos ''barnaboti'') emprobecíense debíu al cayente del poderíu venecianu, pero calteníen los sos derechos de votu nel Conseyu Mayor que taba de la mesma vedáu a los burgueses más adineraos.

En [[1556]], los «''provveditori ai beni inculti''» fueron tamién creaos col fin d'ameyorar l'agricultura por medría del área de cultivu nes posesiones continentales de Venecia (práuticamente tola actual rexón del Vénetu) y aguiyar les inversiones privaes nel desenvolvimientu agrícola. La xubida de precios del [[Cebera|grano]] mientres el [[sieglu XVI]] aguiyó la tresferencia de capital del comerciu escontra les tierres del Vénetu pa formar grandes [[llatifundiu|llatifundios]] ellí, más inda por cuanto les guerres de Venecia col Imperiu otomanu perxudicaron el comerciu venecianu con Mediu Oriente, mientres el tráficu mercantil más codalosu treslladábase fora de la cuenca del mar Mediterraneu.

== Demografía ==
La población de los territorios sol dominiu venecianu yera en [[1557]]:&lt;ref&gt;Angus Maddison (2007) [2001]. ''[https://books.googlecl/books?id=I242EL00ieAC&amp;printsec=frontcover#v=onepage&amp;q&amp;f=false The world economy: a millennial perspective]''. Nueva Delhi: Academic Foundation, páxs. 55. ISBN 978-81-7188-613-5.&lt;/ref&gt;
{| {{tablaguapa}} border=&quot;1&quot;
!'''Autor'''
!'''[[Venecia]]'''
!'''[[Llaguna de Venecia|Islles de&lt;br /&gt;la llaguna]]'''
!'''[[Istria]]'''
!'''[[Dalmacia]]'''
!'''[[Xonia]]'''
!'''[[Creta]]'''
!'''[[Brescia]]&lt;br /&gt;[[Bérgamo]]'''
!'''Total'''
|-
| '''Beloch (1961)'''
| 158.000
| 50.000
| 52.000
| 93.000
| 52.000
| 194.000
| 1.542.000
| '''2.141.000'''
|}

== Ver tamién ==
* [[Autonomismo vénetu]]
* [[Idioma vénetu]]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}
* [http://www.geschichte-venedigs.de/politik.html Geschichte Venedigs. Politik] (n'alemán)
* {{cita llibru |títulu =
Historia de Venecia
|autor = Norwich, John Julius
|añu = 2009
|ubicación = Madrid
|editorial = Almed Ediciones
|páxines = 
|idioma = 
|isbn = 9788493119478
|cita = 
}}

== Enllaces esternos ==
{{Commonscat|Republic of Venice|preposición=sobre la}}


{{Tradubot|República de Venecia}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:República de Venecia|*]]
[[Categoría:Historia de Dalmacia]]
[[Categoría:Historia de Grecia]]
[[Categoría:Historia de Xipre]]
[[Categoría:Historia de Creta]]
[[Categoría:Estaos y territorios desapaecíos de Grecia]]
[[Categoría:Historia d'Albania]]
[[Categoría:Historia de Croacia]]
[[Categoría:Historia de Yugoslavia]]
[[Categoría:Historia de Montenegru]]
[[Categoría:Historia de los Balcanes]]
[[Categoría:Historia de Crimea]]
[[Categoría:Francocracia]]
[[Categoría:Historia d'El Líbanu]]
[[Categoría:Historia de Siria]]
[[Categoría:Historia de Tunicia]]
[[Categoría:Historia d'Eslovenia]]
[[Categoría:Historia d'Ucraína]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>i9dpp0be97nh1979qc9x94ilum454hs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kaganatu ávaru</title>
    <ns>0</ns>
    <id>104588</id>
    <revision>
      <id>3714337</id>
      <parentid>3678840</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:19:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="33507" xml:space="preserve">{{otros usos|Kanato Avar|el kanato musulmán n'El Cáucasu Norte}}
{{Ficha d'estáu desapaecíu |nome_completu =
Kaganato ávaro
|nome_común = Göktürks
|status = [[Kaganato]] (imperiu)
|yera = Principios de la Edá Media |imperiu =
 
|p1 = Lombardos
|bandera_p1 =
|p2 = Reinu Gepido
|bandera_p2 =
|s1 = Imperiu francu |bandera_s1
 = Frankish Empire 481 to 814-es.svg
|s2 = Primer Imperiu Búlgaru |bandera_s2
 = Monogram on the silver eagle from the Voznesenka treasure.svg
|imaxe_bandera =
|bandera = 
|imaxe_escudo = 
|símbolu = 
|mapa =Historical map of the Balkans around 582-612 AD-es.svg
|aclaración_mapa = El kaganato nos sos primeros años (582-612)
|capital = 
|llexislatura = 
|idioma = 
|idioma_principal =[[llingües tunguses]],&lt;ref&gt;Helimski, Y (2004). &quot;Die Sprache(n) der Awaren: Die mandschu-tungusische Alternative&quot;. Proceedings of the First International Conference on Manchu-Tungus Studies, Vol. II: 59–72&lt;/ref&gt; [[llingües eslaves occidentales|Eslavu occidental]](&lt;small&gt;''llingua franca''&lt;/small&gt;)&lt;ref name=Curta2004&gt;{{cita publicación |apellido1=Curta| nome1=Florin| añu=2004|títulu=The Slavic ''llingua franca'' (Linguistic Notes of an Archeologist Turned Historien)| url=http://www.academia.edu/227792/The_Slavic_lingua_franca_Linguistic_notes_of_an_archaeologist_turned_historien_| formatu=PDF |publicación=East Central Europe/L'Europe du Centre-Est|volume=31|númberu=1|páxines=132}}&lt;/ref&gt; 
 |relixón = 
|moneda = 
|área = 
|forma_de_gobiernu = [[monarquía]]
|títulu_líder = [[kagán]]
|líder1 = [[Bayan I]] 
|líder2 = 
|añu_líder1 = 562-602
|añu_líder2 = 

|eventu_empecipio = |añu_entamu = 567
|eventu1 = |fecha_eventu1 = |añu_eventu1 = 
|eventu2 = |fecha_eventu2 = |añu_eventu2 = 

|eventu_fin = |añu_fin = ca. 804 

|eventu_posterior1 =
|fecha_eventu_posterior1 =
|añu_eventu_posterior1 = 
|güei= {{HUN}}&lt;br/&gt;{{BUL}}&lt;br/&gt;{{ROM}}&lt;br/&gt;{{UKR}}&lt;br/&gt;{{SVK}}&lt;br/&gt;{{CZE}}&lt;br/&gt;{{POL}}&lt;br/&gt;{{AUT}}&lt;br/&gt;{{SER}}

|continente = Europa |rexón
 = [[Europa Central]]
}}
 
El '''Kaganato ávaro''', o de los [[ávaros]], foi un [[kanato]] establecíu na rexón de la [[cuenca de Panonia]] en 567 polos ávaros, un pueblu nómada d'oríxenes y afiliación [[etnollingüística]] inciertes.&lt;ref name=&quot;EB_Avar&quot;&gt;{{cita web |url=http://global.britannica.com/EBchecked/topic/45428/Avar |títulu=Avar |apellíu1= |nome1= |apellíu2= |nome2= |fecha= |website=[[Encyclopædia Britannica Online]] |editorial= [[Encyclopædia Britannica (company)|Encyclopædia Britannica]] |fechaaccesu=14 de mayu de 2015 |cita=Avar, one of a people of undetermined origin and language...}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=WM&gt;{{cita llibru |apellíu=Waldman |nome=Carl |apellíu2=Mason |nome2=Catherine |enllaceautor1= |enllaceautor2= |ref=harv |títulu=Encyclopedia of European Peoples |idioma= |url=https://books.google.no/books?id=kfv6HKXErqAC |fechaaccesu=14 de mayu de 2015 |añu=2006 |editorial=[[Infobase Publishing]] |allugamientu= |isbn=1-4381-2918-1 |páxines=46-49}}&lt;/ref&gt; A midida que l'[[imperiu Göktürk]] espandir escontra l'oeste, el kagán [[Bayan I]] llevó a un grupu de ávaros y [[protobúlgaros]] fuera del so algame, asitiándose finalmente alredor de 568 no qu'antes fuera la provincia romana de [[Panonia]].

== Historia ==

=== Llegada a Europa ===
Los ávaros son mentaos per vegada primera al norte d'[[El Cáucasu]] en [[555]] por fontes siries (el [[pseudo Zacarias Escolásticu]]).&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Glen Warren Bowersock, Peter Robert Lamont Brown, Oleg Grabar| títulu =Late antiquity : a guide to the postclassical world| editorial= [[Harvard University Press]] |añu =1999|isbn =0674511735 |url= https://books.google.fr/books?id=c788wWR_bLwC&amp;pg=PA326}}&lt;/ref&gt; Instalaos nel [[Volga]], unviaron una embaxada empobinada por Kandikh al xeneral bizantín Justin en [[Lazica]] en 557, por intermediación de Saros, rei de los [[osetios|alanos del Cáucasu]]. L'emperador [[Justiniano I]] convidó a la embaxada a [[Constantinopla]], onde llegó en xineru de 558.&lt;ref name=&quot;Stein&quot;&gt;{{cita llibru |autor=Ernst Stein| títulu =Histoire du Bas-Empire : De la disparition de l'Empire d'Occident à la mort de Justinien (476-565)| editorial= A. M. Hakkert |añu =1968|url=https://books.google.fr/books?id=KplpAAAAMAAJ&amp;q=558}}&lt;/ref&gt; Cola autorización del Senáu, l'emperador encargó a los ávaros someter a los nómades de la [[estepa póntica]] (actual Ucrania), ''xentes'' ingobernables como los [[kutrigures]], [[utigures]], [[antes (pueblu)|antes]], [[sabires]], [[zales]] y otros en cuenta de un pagu n'oru y de llograr tierres pa instalase nel Baxu Danubiu.&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Robert Folz| títulu =De l'antiquité au monde médiéval, Volume 5| editorial= Presses universitaires de France |añu =1972 |url=https://books.google.fr/books?id=-b4fAAAAMAAJ&amp;q=%22Antes,+-yos+Outigours+et+-yos+Koutrigours%22#search_anchor}}&lt;/ref&gt;

Alredor de 560, los ávaros vasallearon a los utigures y kutrigures,&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Dimitrina Aslanian | títulu = Histoire de la Bulgarie, de l'antiquité à nos jours =| editorial= Trimontium |añu =2004 |isbn =2951994613 |url=https://books.google.fr/books?id=Ux5pAAAAMAAJ&amp;q=%22vers+560%22}}&lt;/ref&gt; que nomadeaban al noroeste del [[mar d'Azov]] y la desaguada del [[ríu Don]]. Controlaben les estepes dende'l norte del mar Negru y algamaron el Danubiu inferior en [[562]].&lt;ref&gt;[[Walter Pohl]], &quot;Conceptions of Ethnicity in Early Medieval Studies&quot;, ''Debating the Middle Ages: Issues and Readings'', ed. Lester K. Little and Barbara H. Rosenwein, (Blackwell), 1998, pp 13-24) p. 18 ([http://www.kroraina.com/bulgar/pohl_etnicity.html On-line text]).&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Popovic&quot;&gt;{{cita llibru |autor=Vladislav Popovic| títulu = La descente des Koutrigours, des Slaves et des Avars vers la mer Égée : -y témoignage de l'archéologie| editorial= Comptes-rendus des séances de l'Académie des inscriptions et belles-lettres, Volume 12, pp. 596-648 |añu =1978 |url= http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/crai_0065-0536_1978_num_122_3_13511}}&lt;/ref&gt; Unviaron una nueva embaxada a Justiniano pidiendo les tierres al sur del ríu (la rexón de [[Mesia]]), riques tierres de llendo. L'emperador pagólos y ufiertó-yos ocupar el territoriu de los [[hérulos]], en [[Panonia Cimeru]], pero nun s'amosaron comenenciudos&lt;ref name=&quot;Muralt&quot;&gt;{{cita llibru |autor=Eduard von Muralt| títulu =Essai de chronographie byzantine : Pour sirvir à l'exame des annales du bas-empire et particulièrement des chronographes slavons de 395 à 1057| editorial= Eggers| ubicación =San Petersburgo |añu =1855 |url=https://books.google.fr/books?id=-n8BAAAAQAAJ&amp;pg=PA218}}&lt;/ref&gt; y llanzaron entós campañes al noroeste, contra les tribus eslaves (antes, wendos y eslovenos), al oeste (onde entraron en [[Germania]], pero fueron ganaos en [[Regensburgu]] pol rei [[imperiu francu|francu]] d'[[Austrasia]] [[Sigeberto I]] en 562) y escontra el mar Negru (onde afararon [[Escitia Menor]], lo que-yos enfrentó col [[Imperiu bizantín]], yá que se trataba d'una provincia).&lt;ref name=&quot;Grousset&quot;&gt;{{cita web |url= http://classiques.uqac.ca/classiques/grousset_rene/empire_des_steppes/grousset_steppes.pdf {{pdf}}|títulu=L'empire des steppes, Attila, Gengis-Khan, Tamerlan|autor=René Grousset (1885-1952)|editorial=Payot, Paris|añu=quatrième édition : 1965, première édition : 1938}}&lt;/ref&gt; Nel momentu que llegaron a los [[Balcanes]], los ávaros formaben un grupu heteroxéneu de cerca de {{unidá|20000}} homes a caballu.&lt;ref&gt;Curta, Florin. The Making of the Slavs: History and Archaeology of the Lower Danube Region, c. 500–700. Cambridge: [[Cambridge University Press]], 2001. ISBN 0-521-80202-4.&lt;/ref&gt;

Dempués de la muerte de Justiniano, una embaxada ávara volvió ser recibida pol emperador bizantín [[Justino II]] en 565. L'unviáu de los ávaros, Targitès, reclamó [[Sremska Mitrovica|Sirmium]] y el pagu primeramente alcordáu por utigures y kutrigures entós vasallos de los ávaros. Justino refugó, y pa prevenir l'ataque de los ávaros,&lt;ref name=&quot;Muralt&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru | apellíu = Evans| nome = James Allan Stewart| títulu= The Emperor Justinian And The Byzantine Empire| url=https://books.google.com/books?id=xDNv6qZ_I-IC| fechaaccesu = 24 de xineru de 2013| series = Greenwood Guides to Historic Events of the Ancient World| añu= 2005 | editorial= Greenwood Publishing Group| isbn= 9780313325823 | páxina= xxxv| cita= An Avar embassy first appeared in Constantinople in 558, asking for land within the empire and calling for an annual subsidy. Justinian granted them a subsidy, but for land he directed them elsewhere.}}&lt;/ref&gt; usando los sos contactos, convidó a los [[Köktürks|turcos occidentales]] a que cruciaren el Volga conxeláu nel iviernu de 566 a 567 col enfotu de que los sometieren.&lt;ref name=&quot;Pavillon&quot;/&gt; El [[kagán]] («kan de kanes») ávaro Bayan, amenaciáu pel este, volvió la so atención a la [[llanura de los Cárpatos]] y a les defenses naturales qu'apurría.&lt;ref&gt;''History of Transylvania'', Volume I. László Makkai, András Mócsy. [[Columbia University Press]]. 2001&lt;/ref&gt; N'otra espedición de pillaje qu'escaló hasta les veres del [[ríu Elba]] en [[566]]-[[567]] ganó a Sigeberto que foi prindáu y depués puestu en llibertá en cuenta de un rescate.&lt;ref name=&quot;Pavillon&quot;&gt;{{cita llibru |autor=| títulu =L'Or des Avars dans Le bassin des Carpates VIe-VIIIe siècle : Pavillon des arts, 12 février-30 mars 1986| editorial= Association française d'action artistique |añu =1986 |url=https://books.google.fr/books?id=88rkAAAAMAAJ&amp;q=566}}&lt;/ref&gt; Sicasí, la cuenca de los Cárpatos taba entós ocupada polos [[gépidos]]. En 567, los ávaros roblaron una alianza con [[Alboino]], rei de los [[lombardos]] —enemigos de los gépidos— y xuntos destruyeron gran parte del [[gépidos|reinu Gépido]]. Los ávaros persuadieron entós a los lombardos por que se movieren al norte de la [[península itálica]] (fundando ellí'l [[reinu lombardu]], 568-774), una invasión que marcó l'últimu movimientu de mases xermánicu nel [[Invasiones bárbares|periodu de les grandes migraciones]].{{ensin referencies |fecha=Mayu de 2014}}
 
Dempués de la partida de los lombardos a Italia na primavera de 568, Bayan ocupó la parte occidental de la cuenca de los [[Cárpatos]] y tola rexón del Danubiu mediu.&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Denis Sinor| títulu =The Cambridge history of early Inner Asia, Volume 1| editorial= Cambridge University Press |añu =1990|isbn =0521243041 |url=https://books.google.fr/books?id=ST6TRNuWmHsC&amp;pg=PA208}}&lt;/ref&gt; Según l'historiador [[Menandro Proteutor]], Bayan comandó un exércitu de {{unidá|10000}} protobúlgaros kutrigures y escaló [[Dalmacia]] en 568, cortando efeutivamente l'enllaz terrestre bizantín col norte d'Italia y Europa occidental. Exerció asina'l control de la estepa dende'l Volga hasta'l Danubiu y de les poblaciones locales, como eslavos, [[valacos]] y [[protobúlgaros]], esplotando a la población rural sedentaria. Los ávaros avanzaron hasta [[Baviera]] y multiplicaron les incursiones de saquéu nel mundu xermánicu, de cutiu como mercenarios de soberanos d'Europa Occidental y meridional. 

En 569, reclamaron de nuevu al Imperiu bizantín la posesión de Sirmio en Panonia y el tributu. Ante la negativa de los bizantinos, unviaron a los sos aliaos kutrigures a afarar la Dalmacia pel ríu Sava&lt;ref name=&quot;Muralt&quot;/&gt; y llograron en 571 nun tratáu les tierres de los gépidos sacante Sirmium.&lt;ref name=&quot;Bréhier&quot;&gt;{{cita llibru |nome=Louis |apellíu=Bréhier |enllaceautor1=Louis Bréhier | títulu =Vie et mort de Byzance | editorial =Albin Michel | allugamientu =Paris | añu =1946 |postscript =. 596 págs |url=http://classiques.uqac.ca/classiques/brehier_louis/pulgue_byzantin/brehier_vie_et_mort_byzance.pdf}}&lt;/ref&gt;

Siguiendo cola so esitosa política d'enfrentar a los diversos pueblos bárbaros unos contra otros, los bizantinos persuadieron a los ávaros por qu'atacaren a los [[eslavonos]] en [[Escitia Menor]]; la so tierra yera rica en productos y nunca fuera conquistada antes.&lt;ref&gt;Florin Curta. ''The Making of the Slavs''&lt;/ref&gt; Dempués d'afarar gran parte de les tierres de los eslavonos, los ávaros tornaron a Panonia dempués de que munchos de los sometíos pol kagán desertaren al Imperiu bizantín. Hacia l'añu 600, los ávaros yá establecieren un imperiu nómada gobernando sobre un ensame de pueblos, un imperiu que s'estendía dende l'actual Austria, nel oeste, hasta la [[Estepa póntica|estepa pónticu-caspiana]], nel este.{{ensin referencies |fecha=Mayu de 2014}}

=== Periodu Ávaro Tempranu (580-670) ===
[[Image:NE 600ad.jpg|thumb|Mapa qu'amuesa la llocalización del Kaganato ávaro n'Europa, escontra [[600]].]]

Na década de los años 580, el kagán ávaro [[Bayan I]] estableciera la supremacía sobre la mayor parte de les tribus [[Eslavos meridionales|eslaves meridionales]], hunu-protobúlgares y les [[tribus xermániques|xermániques]] que vivíen na Panonia y na cuenca de los Cárpatos.&lt;ref&gt;Pohl 1998:18.&lt;/ref&gt; Cuando l'Imperiu bizantín foi incapaz de pagar subsidios o contratar a los mercenarios ávaros, los ávaros allanaron los sos territorios balcánicos.

Nel branu de 582, Bayan tomó [[Sremska Mitrovica|Sirmium]], una importante fortaleza en Panonia. L'emperador bizantín [[Tiberio II]] pagó-y un enorme tributu pa salvaguardar el restu de los Balcanes y llogró una paz de dos años. Cuando los bizantinos negar a aumentar la cantidá del estipendio conforme a lo solicitao pol fíu de Bayan y el so socesor, [[Bayan II]] (dende 584), los ávaros dieron en prindar [[Singidunum]] y [[Viminacium]]. Bayan, acompañáu por eslavos,&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Ľubomír Lipták, Sabine Bollack| títulu =Petite histoire de la Slovaquie| editorial = Institut d'études slaves |añu =1996|isbn =2720403172 |url=https://books.google.fr/books?id=lo59AAAAMAAJ&amp;q=l'exploitation#search_anchor}}&lt;/ref&gt; volvió cruciar el Danubiu en 585, pero foi ganáu nel branu dempués d'avanzar hasta la [[Muralla Llarga de Tracia]]. Asedió [[Tesalónica]] (22 de setiembre de 586 o 587),&lt;ref name=&quot;Popovic&quot;/&gt; pero foi ganáu polos bizantinos en 587 cerca d'[[Adrianópolis]]. Tornó en 592, tomó Anchialos (güei Pomorje, en Bulgaria) afarando la [[Tracia]], pero sufrieron reveses, sicasí, mientres les campañes balcániques de Mauricio, na década de los años 590. Finalmente'l xeneral bizantín Priscus crució'l Danubiu, atacó-y en Panonia y ganó-y dafechu nes veres del [[ríu Tisza]], matando a cuatro de los sos fíos en 601. Bayan morrió pocu dempués nel [[602]].&lt;ref name=&quot;Grousset&quot;/&gt;

[[Batalles de Viminacium|Dempués de ser derrotaos]] na so tierra natal, dellos ávaros desertaron colos bizantinos nel 602,&lt;ref&gt;Walter Pohl, ''Die Awaren'' (Munich) 2.ed. 2002., páx. 158.&lt;/ref&gt; pero l'[[Mauricio (emperador)|emperador Mauricio]] decidió nun tornar a casa como yera costume. Caltuvo'l so exércitu acampáu más allá del Danubiu mientres tol iviernu, y les dificultaes qu'eso-yos causó provocaron una rebelión del exércitu. Esto dio a los ávaros el respiru que precisaben desesperadamente. La guerra civil que siguió provocó una [[Guerres romanu-sasánidas#La campaña persa de Mauricio|invasión persa]] y dempués de 615, los ávaros esfrutaron de llibertá d'aición nunos Balcanes indefensos.
[[Ficheru:East-Hem 600ad.jpg|thumb|200px|alt=East-Hem 600ad|kanato ávaro alredor de 600]]
A partir de 610, el so socesor volver escontra l'oeste y atacó Italia. [[Cividale]], capital del ducáu lombardu de Friuli, foi tomada. El duque [[Gisulfo II de Friuli|Gisulfo II]] morrió na batalla y la so esposa [[Romilda de Friuli|Romilda]] pasar al enemigu. Los ávaros tomaron Friuli a sangre y fueu y llucharon contra'l rei lombardu [[Agilulfo]].

En 619, mientres una entrevista n'[[Marmara Ereğli|Heraclea de Tracia]] p'axustar, el kagán intentó apoderase de la persona del emperador [[Heraclio]], y dempués llanzaron un ataque por sorpresa a Constantinopla, escalando los suburbios de la ciudá y tomando {{unidá|270000}} cautivos. Fueron, sicasí, incapaces de prindar la ciudá en 617. Los pagos n'oru y bienes algamaron la suma récor de {{unidá|200000}} ''[[Sólidu bizantín|solidi]]'' poco primero de 626.&lt;ref&gt;Walter Pohl, ''Die Awaren'' (Munich) 1.ed.1988.&lt;/ref&gt;

Aliar colos perses [[sasánidas]] na [[guerra contra los bizantinos]], asediando conxuntamente [[Sitiu de Constantinopla (626)|Constantinopla de xunu a xunetu de 626]], con {{unidá|80000}} caballeros ya infantería (cifra ensin dulda esaxerada polos cronistes de la dómina), qu'entendía, amás de ávaros, contingentes eslavos, asiáticos y xermanos. Pero la flota bizantina llogró evitar que los ávaros y los perses coordinaren la so aición y los ávaros fueron refugaos con grandes perdes ({{fecha|4|8|626}}).&lt;ref name=&quot;Grousset&quot;/&gt; Esta grave derrota estropió'l prestíu y el poder de los ávaros y foi la señal pa la revuelta de les tribus eslaves y de les [[poblaciones valacas]] sometíos polos ávaros. Los bizantinos y francos documentan una guerra ente los ávaros y los sos veceros eslavos occidentales, los [[wendos]].&lt;ref&gt;[[Florin Curta|Curta, Florin]]. ''The Making of the Slavs: History and Archaeology of the Lower Danube Region, c. 500&amp;#x2013;700''. Cambridge: Cambridge University Press, 2001. ISBN 0-521-80202-4.&lt;/ref&gt;

A la muerte del kagán vencíu ([[630]]), los protobúlgaros, lleales aliaos hasta entós de los ávaros, pidieron que la dignidá de kagán fora atribuyida a la so kan [[Kubrat]].&lt;ref name=&quot;Grousset&quot;/&gt; Los ávaros reprimirieron esta revuelta, pero tuvieron de dexar a los búlgaros la zona norte del mar Negru, llamada [[Antigua Gran Bulgaria]] ([[632]]).

Nel oeste, el francu [[Samo]] encabezó una revuelta eslava y afirmóse como líder de los territorios lliberaos, [[Moravia]], [[Bohemia]], la [[Baxa Austria]] y la [[Serbia Blanca]] ([[631]]). Na cuenca baxa del Danubiu y los Balcanes, el invasores eslavos formaron los «[[sklavinies]]» pequeños principaos independientes ente sigo, que s'entrepolaron ente los &quot;valacos&quot; y quedaron más o menos dafechu fuera del poder del emperador bizantín. Los eslavos ocuparon asina la rexón ente'l Danubiu y el Sava, qu'escapó a los ávaros. Samo foi asina'l primera gobernante d'una entidá política eslava, conocida históricamente como Unión Tribal de Samo o reinu de Samo, aumentando la so autoridá sobre les tierres al norte y al oeste del kaganato por cuenta de los ávaros, gobernando hasta la so muerte en 658.&lt;ref&gt;The fate of Samo's empire after his death is unclear; it is generally assumed to have disappeared. Archaeological findings show that the Avars returned to their previous territories —at least to southernmost part of present-day [[Slovakia]]— and entered into a symbiotic relationship with the Slavs, whereas to the north of the Avar empire was purely Wends territory. The first specific knowledge of the presence of Slavs and Avars in this area is the existence in the late 8th century of the Moravian and [[Principality of Nitra|Nitrian]] principalities (see [[Great Moravia]]) that were attacking the Avars, and the defeat of the Avars by the Franks under [[Charlemagne]] in 799 or 802&amp;ndash;03.&lt;/ref&gt; Tres la muerte de Samo en 658, el so dominiu se desintegró y los ávaros repunxeron el so dominiu sobre la frontera del Danubiu, pero yá taben en cayente.

Más o menos coetaneu col reinu de Samo, [[Kubrat]] del [[cla Dulo]] lideró un esitosu llevantamientu pa poner fin a l'autoridá ávara sobre la [[llanura de Panonia]]; estableció lo que los bizantinos llamaron [[Patria Onoguria]], «la tierra de los onogures» o [[Antigua Gran Bulgaria]]. La guerra civil, posiblemente, una llucha pola socesión en Onoguria ente les partíes conxuntes ávaro/búlgares kutrigures y les fuercies búlgares utigures de Kubrat, duró dende 631 a 632. El poder de les fuercies ávaro/kutrigures fíxose añicos y los ávaros quedaron sol control de la Patria Onoguria. El cronista [[Fredegario]] rexistró que más de {{unidá|9000}} de los ávaro/protobúlgaros kutrigures buscaron asilu y fuxeron a l'actual Baviera, pero ellí fueron asesinaos pol rei [[Dagoberto I]] de los francos. Dalgunos quedaron en Onoguria y aportaron a conocíos como [[cozarikos]] (inda se supo d'ellos en [[Transilvania]] inclusive hasta'l final de la dómina de la [[Menumorut]] alredor de 895). Tres la muerte del kan Kubrat, llucharíen pol control, lo que llevó a la [[batalla de Ongala]] cuando los utigures fueron forzaos a retirase al sur. Aquellos que quedaron ente Transilvania y Ucraína fueron asimilaos polos jázaros, ente que los cozarikos estendieron el so control escontra'l norte hasta'l ríu Volga, onde remanecería l'estáu de la [[Bulgaria del Volga]].{{ensin referencies |fecha=Mayu de 2014}}

=== Periodos Ávaro Mediu (670-720) y Ávaro Tardíu (720-804) ===
[[Ficheru:Europe around 800.gif|thumb|300px|Los ávaros escontra 800]]

Cola muerte de [[Samo]], delles tribus eslaves quedaron de nuevu baxu dominiu ávaro. El kan Kubrat morrió en 665 y asocedió-y el kan [[Batbayan]] de l'[[Antigua Gran Bulgaria]]. Alredor de 670, los [[jázaros]] rompieren la unidá de la confederación protobúlgara, causando que dalgunos de los protobúlgaros utigures treslladaren la so capital escontra l'oeste. La ''[[Chronicon Pictum|Crónica de Viena]]'' rexistra que nel añu 677, el la tribu «hungar»&quot; (búlgaru onogur) estableciérase de manera definitiva en Panonia. Según los ''[[Milagros de San Demetrio]]'' l'alianza ávaro-eslava al norte de los Cárpatos obligó a los búlgaros a abandonar la Onoguria occidental ([[Sirmio]]) y colar al sur más o menos coles mesmes que tenía llugar la [[batalla de Ongal]] al sur de los Cárpatos orientales. El periodu mediu ávaro-protobúlgaru (670-720) ta marcáu por nuevu elementos étnicos, como les pinces del pelo nes coletes; los sables curvos d'un filu; o los amplios arcos simétricos. Los protobúlgaros onogures, dirixíos por un caudiellu llamáu [[Kuber]], espulsaos del oeste de Onoguria treslladar al sur y estableciéronse na actual rexón de [[Macedonia (rexón)|Macedonia]]. Los protobúlgaros onogures/utigures, mandaos pol [[Asparukh de Bulgaria|kan Asparukh]] —el padre del [[Tervel de Bulgaria|kan Tervel]]—, asitiar de forma permanente a lo llargo del Danubiu (c. 679-681), espandiendo'l [[Primer Imperiu búlgaru]] dende [[Onogur, Bulgaria]]. Anque l'imperiu ávaro había quedáu amenorgáu a la metá del so tamañu orixinal, la nueva alianza ávaro-eslava consolidó'l so dominiu al oeste de les partes centrales de la cuenca media del Danubiu y amplió el so ámbitu d'influencia escontra l'oeste hasta la [[cuenca de Viena]]. Los nuevos centros rexonales, como los que tán cerca d'[[Ozora]] y [[Igar]] —[[Fejér|condáu de Fejér]] n'Hungría— apaecieron. Esto fortaleció la base de poder de los ávaros, anque la mayor parte de los Balcanes permaneció en manes de les tribus eslaves, yá que nin los ávaros nin los bizantinos fueron capaces de recuperar el control.{{ensin referencies |fecha=Mayu de 2014}}

El kaganato nos periodos Medio y Tardío foi un productu de la simbiosis cultural ente elementos eslavos y turquicos con una llingua eslava como [[llingua franca]] o idioma más común.&lt;ref&gt;Curta, Florin (2004), &quot;The Slavic Llingua Franca. Linguistic Notes of an Archaeologist Turned Historien.&quot; (PDF), East Central Europe/L'Europe du Centre-Est 31 (1): 125-148.&lt;/ref&gt;

Nel sieglu {{SIEGLU|VII}}, el Kaganato ávaro abrió una puerta pa la espansión demográfico y llingüístico eslava nes rexones del Adriáticu y del Exéu.

A principios del sieglu {{SIEGLU|VIII}}, apaeció na cuenca de los Cárpatos una nueva [[cultura arqueolóxica]], llamada cultura del grifu y bilortu». Delles teoríes, como la teoría de la «doble conquista» del arqueólogu [[Gyula László]], atribuyir a la llegada de nuevos colonos, como tempranos [[maxares]], pero esto ye entá oxetu d'alderique. Los arqueólogos húngaros [[Laszló Makkai]] y [[András Móczy]] atribúin esta cultura a una evolución interna de los ávaros resultante de la integración de los emigrantes protobúlgaros de la xeneración anterior a los años 670. Según Makkai y Mócsy, «la cultura material —arte, ropa, equipos, armes— de finales del periodu ávaro / protobúlgaru evolucionaron de manera autónoma a partir d'estes nueves bases». Munches rexones que fueren centros importantes del imperiu ávaro perdieren el so significáu, ente que surdieron otres nueves. Anque restos de la cultura material ávara atópase en gran parte de los Balcanes del norte eso puede indicar una presencia ávara esistente, que probablemente representa la presencia d'eslavos independientes qu'adoptaren costumes ávaras.&lt;ref&gt;László Makkai and András Mócsy, editors, 2001. History of Transylvania, II.4, «The period of Avar rule».&lt;/ref&gt;

=== Colapsu ===
[[Ficheru:Avar settlement area.jpg|thumb|right|La zona d'asentamientu de los ávaros dende'l sieglu VII al IX, según Éva Garam]]

El cayente gradual del poder ávaro acelerar hasta una cayida rápida nuna década. Una serie de campañes de los francos na década de los 790, lideraos por [[Carlomagno]], terminó cola conquista del reinu ávaro, tomando la mayor parte de la Panonia hasta'l [[ríu Tisza]]. La ocupación ávara terminóse cuando una fuercia eslavo-croata liderada pol príncipe [[Vojnomir]] y sofitada polos francos llanzó un contraataque nel 791.&lt;ref name=&quot;Denis Sinor&quot;&gt;{{cita llibru | apellíu=Sinor | nome=Denis | páxina=219 | títulu=The Cambridge history of early Inner Asia | editorial=Cambridge University Press | allugamientu=New York | añu=1990 | idioma= | isbn=0-521-24304-1}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Francis Dvornik69&quot;&gt;{{cita llibru | apellíu=Dvornik | nome=Francis | páxina=69 | títulu=The Slavs: their early history and civilization | añu=1959 | editorial=American Academy of Arts and Sciences | isbn=}}&lt;/ref&gt; La ofensiva foi esitosa y los ávaros fueron espulsaos de [[Panonia Croacia]].&lt;ref name=&quot;Francis Dvornik69&quot;/&gt; Carlomagno ganó otra importante victoria contra los ávaros en 796.&lt;ref name=JohnVanAntwerpFinep257&gt;{{cita llibru | apellíu=Fine | nome=John Van Antwerp | páxina=78 | url= | títulu=The early medieval Balkans: a critical survey from the sixth to the late twelfth century | añu=1991 | editorial=University of Michigan Press | isbn=0-472-08149-7&lt;!--9780472081493--&gt;}}&lt;/ref&gt; Unu de los fíos de Carlomagno prindó un gran campamentu fortificáu conocíu como «L'Aniellu», onde taben la mayor parte de los botinos de les anteriores campañes ávaras.&lt;ref&gt;Victor Duruy, The History of the Middle Ages, pg. 446.&lt;/ref&gt;

Según los ''[[Annales Regni Francorum]]'', los ávaros empezaron a sometese a los francos a partir de 796. Entá sobrevive'l cantar ''[[De Pippini regis Victoria Avarica]]'' celebrando la derrota de los ávaros a manes de [[Pipino d'Italia]] en 796. Los francos bautizaron a munchos ávaros ya integrar nel [[Imperiu francu]].&lt;ref&gt;''...(sc. Avaros) autem, qui obediebant fidei et baptismum sunt consecuti...''&lt;/ref&gt; El creciente númberu d'evidencies arqueolóxiques en [[Transdanubia]] tamién presupon una población ávara na cuenca de los Cárpatos nel sieglu IX.&lt;ref name='Olajos'/&gt; En 804, el [[Primer Imperiu búlgaru]] conquistó les tierres ávaras del sudeste de Transilvania y del sureste de Panonia hasta'l ríu Danubiu mediu, y munchos ávaros convertir en súbditos del Imperiu Búlgaru. El [[kagán Theodorus]], un conversu al cristianismu, morrió dempués de pidir ayuda a Carlomagno nel añu 805; foi asocedíu pol [[kagán Abraham]], que foi bautizáu como nuevu vasallu de los francos y nun tien de ser asumíu pol so nome por sigo solo de ser [[Kabar|Khavar]] en llugar de pseudo-ávaro. Abraham foi asocedíu por [[Tudun Isaac]], del que poco se sabe. Los francos incluyeron les tierres de los ávaros sol so control nuna [[marca militar]]. La [[marca de Panonia]] —la metá oriental de la marca ávara— foi entós concedida al príncipe eslavu [[Pribina]], quien estableció'l [[principáu de Balaton]] nel añu 840. Siguió esistiendo nel oeste hasta que foi estremada ente la [[marca de Carintia]] y la la [[marca d'Austria]] en 871.{{ensin referencies |fecha=Mayu de 2014}}

Según Pohl, la presencia ávara en Panonia ye segura en 871, pero a partir d'entós el nome yá nun ye utilizáu polos cronistes: «A cencielles foi imposible caltener una identidá ávara dempués de que les instituciones ávaras y les altes demandes de la so tradición fracasaren».&lt;ref&gt;Pohl 1998:19.&lt;/ref&gt; Anque [[Regino de Prüm|Regino]] escribió sobre ellos nel añu de 889.&lt;ref&gt;&quot;''Et primo quidem Pannoniorum et Avarum solitudines pererrantes''&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref name='Olajos'/&gt; El creciente númberu d'evidencies arqueolóxiques na [[Transdanubia]] tamién supón una población ávara na cuenca de los Cárpatos nel sieglu IX.&lt;ref name='Olajos'/&gt; Los afayos arqueolóxicos suxuren una presencia ávara sustancial, tardida, na gran llanura húngara, anque ye difícil determinar la so cronoloxía fayadiza.&lt;ref name='Olajos'/&gt;

Dellos rexistros bizantinos —como la &quot;''[[Notitia episcopatuumî]]''&quot;, la &quot;''[[Additio patriarchicorum thronorumî]]''&quot; de [[Neilos Doxopatres]], la &quot;''Chronica''&quot; de [[Petrus Alexandrinus]] o la &quot;''[[Notitia patriarchatuum]]''&quot;— menten a los ávaros nel sieglu IX como una de les poblaciones cristianes esistentes.&lt;ref name='Olajos'&gt;OLAJOS , TERÉZ, [http://www.lib.jgytf.u-szeged.hu/folyoiratok/tiszataj/01-11/olajos.pdf Az avar továbbélés kérdésérõl], A 9. SZÁZADI AVAR TÖRTÉNELEM GÖRÖG ÉS LATIN NYELVÛ FORRÁSAI, Tiszatáj, 2001, pp. 50-56.&lt;/ref&gt; Los ávaros yá se tuvieren entemeciendo colos eslavos, más numberosos, mientres xeneraciones, y más tarde llegaron sol dominiu de polítiques esternos, como les de los francos, Bulgaria y la [[Gran Moravia]].&lt;ref&gt;''The early medieval Balkans''. John Fine, Jr.&lt;/ref&gt;{{Page needed |fecha=November 2010}} Los ávaros na rexón conocida como ''solitudo avarorum'' —qu'anguaño se llama'l [[Alföld]]— sumieron nun arcu de tres generación. Adulces fundiéronse colos eslavos pa crear un pueblu billingüe de fala turcu-eslava que fueron sometíos a la dominación de los francos; el invasores maxares atoparon esti pueblu nel sieglu IX.&lt;ref&gt;András Róna-Tas, ''Hungarians and Europe in the early Middle Ages: an introduction to early Hungarian history'', Central European University Press, 1999, p. 264.&lt;/ref&gt; El ''[[D'Alministrando Imperiu]]'', escritu alredor de 950, establez claramente la presencia d'una población ávara na rexón de l'actual [[Croacia]].&lt;ref name='Olajos'/&gt;

== Ver tamién ==
* [[Hunos]]
* [[Xiongnu]]
* [[Hephtalitas]]
* [[Rouran|Kaganato Rouran]]
* [[Llingua romance de Panonia]]
* [[Ayalga de Nagyszentmiklós]]
* [[Székely]]s o siculis

== Notes ==
{{llistaref|2}}

== Referencies ==
{{traducíu ref|en|Avar Khaganate}}
: L'artículu de la Wikipedia n'inglés recueye como referencies:
:* Curta, Florin. The Making of the Slavs: History and Archaeology of the Lower Danube Region, c. 500–700. Cambridge: Cambridge University Press, 2001. ISBN 0-521-80202-4.
:* {{cita llibru | apellíu=Dvornik | nome=Francis | páxina=69 | url= | títulu=The Slavs: their early history and civilization | añu=1959 | editorial=American Academy of Arts and Sciences | isbn=}}
:* {{cita llibru |
apellíu = Evans
| nome = James Allan Stewart
| títulu = The Emperor Justinian And The Byzantine Empire
| url = https://books.google.com/books?id=xDNv6qZ_I-IC
| fechaaccesu = 24 de xineru de 2013
| series = Greenwood Guides to Historic Events of the Ancient World
| añu = 2005
| editorial = Greenwood Publishing Group
| isbn = 9780313325823
| páxina = xxxv
}}
:* {{cita llibru | apellíu=Fine | nome=John Van Antwerp | páxina=78 | url= | títulu=The Early Medieval Balkans: A critical survey from the sixth to the late twelfth century | añu=1991 | editorial=University of Michigan Press | isbn=0-472-08149-7&lt;!--9780472081493--&gt;}}
:* László Makkai &amp; András Mócsy, editors, 2001. ''[http://mek.oszk.hu/03400/03407/html/41.html History of Transylvania'', II.4, &quot;The period of Avar rule&quot;]
:* [[Walter Pohl]], &quot;Conceptions of Ethnicity in Early Medieval Studies&quot;, ''Debating the Middle Ages: Issues and Readings'', ed. Lester K. Little and Barbara H. Rosenwein, (Blackwell), 1998, pp 13-24) p. 18 ([http://www.kroraina.com/bulgar/pohl_etnicity.html On-line text]).
:* András Róna-Tas, ''Hungarians and Europe in the early Middle Ages: an introduction to early Hungarian history'', Central European University Press, 1999.
:* {{cita llibru | apellíu=Sinor | nome=Denis | páxina=219 | títulu=The Cambridge history of early Inner Asia | editorial=Cambridge University Press | allugamientu=New York | añu=1990 | idioma= | isbn=0-521-24304-1}}

== Enllaces esternos ==
{{Commons category|Avar Khaganate}}
* [http://www.rmki.kfki.hu/~lukacs/AVARS.htm For The Memory Of The Avar Khagans]

{{Tradubot|Kaganato ávaro}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Estaos desapaecíos d'Europa]]
[[Categoría:Antiguos imperios d'Europa]]
[[Categoría:Estaos y territorios fundaos nos años 560]]
[[Categoría:Historia d'Hungría]]
[[Categoría:Historia militar n'Europa]]
[[Categoría:Nómades]]
[[Categoría:Kanatos]]
[[Categoría:Historia medieval de Rumanía]]
[[Categoría:Historia medieval de Moldavia]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>t7vwokbta5j836yd3ng0ogf594qba9p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ducáu de Bretaña</title>
    <ns>0</ns>
    <id>104642</id>
    <revision>
      <id>3714284</id>
      <parentid>3704798</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:12:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19067" xml:space="preserve">{{referencies|t=20130711}}
{{Ficha d'estáu desapaecíu |nome_oficial
= ''Dugelezh Breizh&lt;br /&gt;Duchë de Bertaèyn&lt;br /&gt;Ducatus Britanniae Minoris''
|nome_completu = Ducáu de Bretaña |nome_común
= Bretaña |p1
= Reinu de Bretaña |bandera_p1
= 
|añu_entamu = 939
|añu_fin = 1547
|s1 = Antiguu Réxime en Francia |bandera_s1
= Pavillon royal de la France.svg
|imaxe_bandera = Kroaz Du.png
|bandera = Bandera de Bretaña |imaxe_escudo =
 Armoiries Bretagne - Arms of Brittany.svg
|símbolu = 
|mapa = Localisation Duché de Bretagne.svg
|aclaración_mapa = 
|lema_nacional = ''Potius mori quam foedari''&lt;br /&gt;Muerte primero que deshonra |capital
= Nantes (de facto)&lt;br /&gt;
Rennes (de facto)&lt;br /&gt;
Vannes (de facto)
|idioma_principal = [[Idioma bretón|Bretón]], [[Idioma galó|galó]] y [[llatín]]
|idioma_non_oficial = [[Idioma francés|Francés]] y [[Idioma inglés|inglés]]
|relixón = [[Cristianismu]] 
|forma_de_gobiernu = [[Ducáu]]
|status = 
|títulu_líder = Duque de Bretaña |líder1
= [[Alano II de Bretaña|Alano II]]
|añu_líder1 = 938-952
|líder2 = [[Enrique II de Francia|Enrique]]
|añu_líder2 = 1536–1547
|dato_superficie1 = 
|dato_población1 = 
|dato_año1 = 
|yera = [[Edá Media]], [[Renacimientu]]
|eventu_empecipio = Batalla de Trans-la-Fôret
|fecha_entamu = 1 d'agostu |añu_entamu =
939
|eventu_fin = Unión con Francia |fecha_fin
= 13 d'agostu |añu_fin
= 1547
}}

El '''Ducáu de Bretaña''' (en [[idioma francés]], ''Duché de Bretagne''; en [[idioma bretón]], ''Dugaelez Breizh'') foi una entidá política [[feudalismu|feudal]] de la [[Edá Media]], creada polos [[Dinastía Merovinxa|reis merovinxos]] nel [[sieglu VI]] como dependencia del [[pueblu francu|Imperio Franco]], pero suprimida pola fuercia mientres la dinastía [[carolinxu|carolinxa]] para más tarde ser de nuevu reinstaurada, tres la disolución del [[Reinu de Bretaña]], nel [[sieglu X]], nel territoriu averáu de los cuatro departamentos de la [[rexón de Francia|rexón]] [[Francia|francesa]] de [[Bretaña]] y del departamentu de Loira Atlánticu.

== Alta Edá Media: Armórica (s. VI - s. IX) ==

Según la tradición de la [[Dinastía Merovinxa|dinastía merovinxa]] que reinaba sobre'l [[pueblu francu|reinu francu]], l'autoridá real foi delegada. El monxu britanu [[Gildas]] ([[493]]-[[570]]) compunxo ''[[De Excidio Britanniae]]'' (La ruina de Bretaña), onde esplica les causes de la emigración masiva de los celtes y fala de les primeres organizaciones britániques en [[Armórica]]. [[Domnonia]] foi gobernada de bones a primeres por un tal Riwal, tíu de [[San Tudal]]. Tocantes a los sos socesores, poco se sabe que seya realidá y non ficción, como'l so descendiente Judaël y la so esposa Prizel, que tuvieron trés fíos: Judicaël, Josse y Winok, que se partieron el reinu.

[[Judicael]] foi proclamáu rei, pero retiróse llueu a un monesteriu y foi sustituyíu pol so hermanascu Haëloc, home bien sanguinario. Pero Judicaël volvió del monesteriu y destituyir; entós combinó la piedá de les lluches carniceres contra los [[pueblu francu|francos]], cosa que provocó una embaxada d'Eloy, conseyeru del rei [[Dagoberto I]], qu'axustó'l tratáu de Clichy. Finalmente, morrió en [[652]], y nun se sabe quién-y asocedió. 

Hacia l'añu 500 fueron atacaos por [[Clodoveo I]], pero nes sos incursiones de respuesta atacaríen [[Orleans]] y [[Berry]]. Alano I Judual foi nomáu caudiellu de los bretones de [[540]] a [[594]], pero éstos estremábense en diversos condaos independientes, y unu d'ellos, Kanao de Vannes, en [[559]] acoyó a Chramne, fíu de [[Clotario I]]. Ésti enfrentóse al so padre en [[Saint-Malo]], pero foi vencíu y Clotario, como represalia, ocupó tol condáu de [[Vannes]]. Sicasí, en [[577]] el conde [[Waroc'h]] (577-593) de Broërec ([[Morbihan]]) recuperó Vannes, espulsó a los francos de [[Chilperico I]] hasta [[Rennes]] y en [[579]], proclamáu rei, ufiertó una alianza a los francos con pagu de tributu. Pero en [[590]] los francos recuperaron Vannes. 

Dellos caudiellos conocíos d'esti periodu fueron Aldroenus (fl. 510), Bude I (516-556?), Chanau I (fl. 560), fíu de Waroc'h y hermanu de Santa Trifina, rei de Broërec, bien sanguinario que dio asilu a Chramne, fíu rebalbu de Clotario I, razón pola cual matar; Macliau (fl. 570), socesor de Chanau, fuera [[obispu]]; Cunomor el malditu (fl. 550) de Bro Leon, conquistó [[Cornualles (Bretaña)|Cornualles]] y [[Poher]]; Hoel I de Dumnonia (fl. 570), Chanau II (fl. 590), Hoel II (fl. 590) y otros.

Créese que del añu [[594]] al [[612]] gobernó [[Hoel III]], que fizo coincidir l'añu [[600]] col nomamientu del [[irlanda|irlandés]] Similiano como obispu de Nantes, coles mesmes que [[Gradlon]] proclamábase rei de Cornualles (''Kernev''). De [[612]] a [[632]] foi nomáu duque Salaün II, que tres la so muerte foi soterráu na ciudá de Rennes. Los sos socesores, Judhael (de 632 a 638) y [[Alano II ]] (de 638 hasta quiciabes 690) viéronse clisaos pola formación del cuasi míticu [[Domnonia|Reinu de Domnonia]], qu'ocupaba l'actual [[Bretaña]], [[Cornualles]] y [[Devon]], y taba rellacionáu con toles lleendes del círculu [[Rei Arturu|artúrico]] (anque paez qu'Arturo yera anterior y quiciabes yera [[gales|galés]]). Afirmen dalgunos que la capital del reinu, ''Condate'' (Rennes), tamién yera la capital d'Arturo. 

A la muerte de Alano II el ducáu estremar en numberosos condaos independentes, qu'adulces diríen enfrentándose ente ellos y cayeríen so la soberanía [[Dinastía merovinxa|merovinxa]], anque de bones a primeres los francos contentárense namái con un vasallaxe nominal. Dalgunos de los xefes importantes fueron Cunoberto (fl. 680), Bude II (fl. 700), Teodorico II (fl. 720), Rómulo (fl. 740), Daniel Redeye (fl. 760), Arecstan (fl. 780) y Morvan (muertu en 795),

En [[786]] [[Carlomagno]] estableció una [[Marca Bretona|Marca]] nes llendes d'[[Armórica]] (na actual Alta Bretaña, zona galófona), cola cual consiguieron autonomía dientro del reinu francu, pero yá en [[799]] sulevar pa independizase de los francos y fundaríen l'efímeru [[Reinu de Bretaña]].

== Reinu de Bretaña (s. IX- s. X) ==
{{AP|Reinu de Bretaña}}
Los [[carolinxos]] sometieron a los bretones nel [[sieglu VIII]], pero les diverses espediciones entamaes mientres los reinaos de [[Carlomagno]] y [[Ludovico Pío]] amuesen que los bretones permanecieron insumisos. En [[831]], Ludovico Pio camudó d'estratexa: apautó con [[Nominoe]], un noble bretón del condáu de Vannes, y nomólu ''[[missi dominici|missus dominicus]]'' pa los territorios bretonos. Nominoe ye consideráu'l [[Padre de la Patria]] bretona. Los sos socesores hasta la invasión normanda nómense reis de Bretaña. La llista de reis de Bretaña ye la siguiente:

* [[Erispoe]] (851-857)
* [[Salomón I de Bretaña|Salomón I]] (857-874)
* [[Pascweten]] (874-877)
* [[Judicael de Rennes|Judicael]] (877-888)
* [[Alano I de Bretaña|Alano I]] (890-907)
* [[Gurmaelon]] (908-913)

== Ducáu de Bretaña (s. X - s. XVI) ==
[[Ficheru:Kroaz Du.png|thumb|La ''Kroaz Du'' (Cruz Negra), estandarte del ducáu de Bretaña dende'l [[sieglu XIV]].]]

A pesar de la soberanía nominal francesa, el ducáu foi cuasi independiente hasta [[1532]], añu en que foi incorporáu definitivamente a [[Francia]]. Los duques de Bretaña hasta 1532 fueron:
=== La dinastía de Nantes ===
El ducáu naz en [[936]], a la fin de la ocupación normanda de Bretaña. Alano II, nietu del últimu rei de Bretaña, [[Alano I]], llibera al país del xugu normandu y conviértese nel primer duque de Bretaña.
* [[Alano II de Bretaña|Alano II]] (938-952)
* [[Drogo]] (952-958)
* [[Fulco II d'Anjou]] (958-960)
* [[Hoel I]] (960-981)
* [[Guerech]] (981-988)
* [[Alano III]] (988-990)

===La dinastía de Rennes===
* [[Conan I de Bretaña|Conan I]] (990-992)
* [[Godofredo I de Bretaña|Godofredo I]] (992-1008) 
* [[Alano III de Bretaña|Alano III]] (1008-1040)
* [[Conan II de Bretaña|Conan II]] (1040-1066)
* [[Havoise de Bretaña|Havoise]] (1066-1072), fía de Alano III

===La dinastía de Cornualles (1066-1203)===
* [[Hoel de Cornualles]] (1066-1084), casáu con Havoise
* [[Alano IV de Bretaña|Alano IV Fergent]] (1084-1119)
* [[Conan III el Grande]] (1119-1148)
* Bertha (1148-1154)
** [[Eudon II de Porhoet]] (1148-1154), casáu con Berta, rexente (1148-1154)

=== Les dinastíes de Penthièvre, Plantagenet y Thouars ===
* [[Conan IV, duque de Bretaña|Conan IV el Negru]] (1154-1166), fíu de Berta y Alano el Negru, conde de Richmond (1154-1166, abdica)
* [[Constanza de Bretaña]] (1166-1201), fía de Conan IV, nacida alredor 1161
** [[Enrique II d'Inglaterra]] (1166-1181) (rexente)
* [[Godofredo II Plantagenet]] (1181-1186), casáu con Constancia 
* [[Arturo I de Bretaña]] (1196-1203), fíu de Constancia y Godofredo Plantagenet
* Guido de Thouars (1199-1201, y 1203-1213), casáu con Constanza, y despuès rexente pola so fía 
* Adelaida o Alix (1203-1221)
En [[1054]], el conde de Cornualles, Hoel, heredó'l condáu de Nantes y en [[1066]] esposó Havoise, heredera del ducáu de Bretaña. El poder ducal mientres la dinastía de Cornualles nun foi bien fuerte hasta la intervención de los [[Plantagenet]], condes d'Anjou, duques de Normandía y reis d'Inglaterra: en [[1171]], [[Enrique II d'Inglaterra]] entamó'l casoriu del so bien nuevu fíu [[Godofredo II de Bretaña|Godofredo]] (muertu en 1186) cola bien nueva heredera del ducáu, Constance (muerta en 1201). Enrique II, col títulu de ''baillistre'' (rexente) foi'l verdaderu duque de Bretaña de 1166 a 1186, y el rei [[Ricardu I d'Inglaterra]], de 1186 a 1199.

===La dinastía de Dreux (1203-1341)===
* Alix (1203-1221), fía de Constancia y Guido de Thouars (rexente dende 1203), casada con Pedro de Dreux nel 1213
* [[Pedru I Mauclerc]] (1203-1236), casáu con Alix (rexente 1221-1236, arrenunciu) 
* [[Xuan I de Bretaña]] (1236-1286)
* [[Xuan II de Bretaña]] (1286-1305)
* [[Arturo II de Bretaña]] (1305-1312)
* [[Xuan III de Bretaña]] (1312-1341)
La victoria de los reis de [[Francia na Edá Media|Francia]] contra los Plantagenet provocó consecuencies en Bretaña. Dempués de la muerte d'Arturo I, [[Felipe II de Francia|Felipe Augusto]] entamó'l casoriu de la heredera, Alix (fía de Constancia y del so tercer home, Guido de Thouars) con un francés, Pedro de Dreux (Pedru I Mauclerc). 

===La guerra de socesión de Bretaña (1341-1364)===
Dempués de la muerte de [[Xuan III de Bretaña]], ensin descendencia, hubo un conflictu ente [[Juana de Penthièvre]], sobrina de Xuan III, esposa de [[Carlos de Blois]], sofitada pol rei de Francia y [[Juan de Montfort]], hermanascu del duque, sofitáu pol rei d'[[Inglaterra]]. Juan de Montfort morrió en 1345, pero [[Eduardu III d'Inglaterra]] siguió la guerra en Bretaña, dirixida dende'l 1352 por &quot;tenientes xenerales&quot; y capitanes ingleses ([[John Chandos]], por casu).

Esta llarga y devastadora guerra concluyó nel [[1364]] pola victoria en Auray d'un exércitu dirixida por John Chandos y el fíu de Juan de Montfort, tamién Juan. Carlos de Blois morrió mientres esta batalla. Tres el tratáu de Guérande (1365), Juan de Montfort foi reconocíu como duque de Bretaña, vasallu del rei de Francia; Juana de Penthièvre caltuvo'l so dominiu. 

===La dinastía de Montfort (1364-1491)===
* [[Xuan IV de Bretaña]] (1341-1345)
* [[Xuan V de Bretaña]] (IV pa los franceses) (1364-1399)
* [[Xuan VI de Bretaña]] (V pa los franceses) (1399-1442)
* [[Francisco I de Bretaña]] (1442-1450)
* [[Pedru II de Bretaña]] (1450-1457)
* [[Arturo III de Bretaña]] (1457-1458)
* [[Francisco II de Bretaña]] (1458-1488)
* [[Ana de Bretaña]] (1488-1514)
* [[Claudia de Francia, reina de Francia|Claudia de Francia]] (1514-1524)
* [[Francisco III de Bretaña]] (1524-1536)

==Integración nel Reinu de Francia (1491-1532)==
En [[1491]], cuando [[Ana de Bretaña]], qu'heredara'l ducáu, casóse con [[Carlos VIII de Francia]], Bretaña xunióse temporalmente a Francia. La unión foi ratificada por aciu un tratáu en [[1532]], mientres el reináu del soberanu francés [[Francisco I de Francia|Francisco I]], que se casara con Claudia, la fía d'Ana de Bretaña.

En [[1532]] decidióse que tolos infantes herederos al tronu francés tamién fueren duques de Bretaña, y promulgóse el [[Edictu de Plessis-Maze]], pol cual prohibíase'l [[idioma bretón|bretón]] na alministración, que va ser substituido pol [[Idioma francés|francés]] (ello ye que yá s'empecipiara la sustitución cerca d'un sieglu tras). Coles mesmes, los ''Estaos Xenerales'' fueron sitiaos polos franceses en [[Gwened]], ya inclusive esviaron el cursu del ríu [[Nançon]] con tal de prindalos. Nos Estaos enfrentaríense Pierre de Argentre, xefe del ''partíu bretón'' (&quot;nacionalista&quot;), y los Désert, dirixentes del ''partíu profrancés'', y que a la llarga impondríense.

Finalmente, el mesmu 1532 dictaríase'l ''Acta d'Unión de Bretaña'', por cuenta de la cual el ducáu quedaba definitivamente xuníu a la corona francesa a cambéu del caltenimientu de los derechos y privilexos propios del país, como se fixera en [[Provenza]] (el ''Coutumier de Bretagne'' inda yera la fonte de llei). Nun pagaríen los impuestos que nun fueren aprobaos polos estaos bretonos, namái aplicaríense esceiciones na defensa del país, el bretones nun seríen nunca xulgaos fora de la [[Bretaña]] y la nobleza bretona nun sirviría fora de Bretaña si nun yera en casu de necesidá estrema. Sicasí, el rexistru de la secretaría de los Estaos Xenerales sería debida a [[París]], anque caltuvieron la independencia nel derechu fiscal, lleis, milicies y constitución. Coles mesmes, en [[1539]] dictaríase'l [[Edictu de Villiers-Cottêrets]], qu'obligaba que tola documentación de toa Francia, y por tanto, tamién de Bretaña, facer en ''vulgare françois'', confirmando lo que yá s'estableció en 1532.

Como siguiente midida d'asimilación, en [[1552]], la sede del Parllamentu bretón foi treslladada de [[Brest (Francia)|Brest]], en territoriu bretófono, a [[Nantes]], en zona francófona. El duque, que yera'l rei de Francia, sería ayudáu por un ''Procurador Xeneral'' (más tarde ''gouverneur''), que fadría les funciones del mesmu, y por un ''Conseil''. Sieglos más tarde va ser substituido por un ''lieutenant xeneral''. En [[1554]] el Parllamentu bretón foi reformáu, y quedó constituyíu por dieciséis xueces franceses, dieciséis xueces bretonos y un presidente francés. Procuróse'l desenvolvimientu de l'[[agricultura]], la [[ganadería]] y les industries del vinu, la [[pesca]] y la [[Sal (condimento)|sal]], bien importante pal rei de Francia. La burguesía y la nobleza llueu son afrancesaes y van identificase cola burguesía francesa del [[Antiguu Réxime]].

En [[1582]] foi nomáu gobernador de Bretaña los príncipe [[Felipe Manuel de Lorena]], nomáu duque de Mercoeur, que, alegando derechos per parte de la so muyer, que yera heredera direuta de la familia de Penthièvre, proclamóse independiente en Bretaña, a pesar de que nun se consideraba separatista, yá que lo faía pa oponese al futuru [[Enrique IV de Francia|Enrique IV]], que yera [[hugonote]]. Implicó a la Bretaña nes guerres de los hugonotes, y asina en [[1590]] recibiría ayuda [[España|española]] (unos 5.000 soldaos) y el sofitu de la Ilesia y los llabradores, de manera qu'en 1592 venció a los franceses en [[Craon]]. Pero siempres-y fueron contrarios el ''Conseil d'Etat'' de Nantes y el Parllamentu qu'él mesmu había aconceyáu, y pollo en [[1597]] haber de someter a [[Enrique IV de Francia]]. Ello significaría la derrota definitiva del partíu bretón, qu'hasta entós apoderara'l Parllamentu.

A pesar d'ello, los reis franceses respetaron polo xeneral el particularismu bretón, razón pola cual les revueltes de la [[Fronda (sulevación)|Fronda]] nun tuvieron ellí gran importancia, magar el xefe de los protestantes franceses [[Enrique de Rohan]], yera bretón.

==Provincia francesa==
===Sieglu XVII===
En [[1626]], l'entós gobernador de Bretaña, el futuru [[Cardenal Richelieu]], fixo construyir el puertu de Brest, dende onde se desenvolvería un importante comerciu marítimu y que va facilitar l'arriquecimientu de delles families d'armadores y de [[corsariu|corsarios]], pero coles mesmes esquilmaríense los montes bretonos de cara a la consecución de madera pa la construcción de barcos. Dellos marineros bretonos destacaríen na hestoria francesa d'aquellos años: [[Jacques Cartier]] (1491-1557) esploraría per primer vegada les mariñes de [[Canadá]]; [[René Duguay-Trouin]] (1673-1736) llucharía contra los pirates arxelinos y los ingleses en [[Brasil]], y foi corsariu mientres la [[Guerra de Socesión española|Guerra de Socesión]]; y [[Robert Surcouf]] (1773-1827), que llucharía con [[Napoleón I]] contra los ingleses.

Sicasí, dende [[1661]] fueron víctimes de la fuerte política fiscal de [[Jean-Baptiste Colbert]], que-yos aselaría a impuestos y a la llarga, arruinaría a la burguesía bretona y subdesarrollaría el país. Ello provocaría en [[1675]] la ''[[Revuelta del papel selláu]]'', llamada tamién «Revuelta de los bonetes coloraos», causada por unos impuestos instituyíos ensin permisu de los Estaos Bretonos, igual como fixeron coles tases sobre'l tabacu, la cacía de plata y l'estañu, y los derechos d'aduana sobre texíos ingleses qu'arruinaríen a munchos pequeños burgueses bretones.

===Sieglu XVIII===
Mientres el sieglu XVIII tamién se produciríen revueltes y lluches ente'l poder real y el Parllamentu Bretón, por cuenta de la fuerte política antiprovincial de los [[dinastía borbónica|Borbones]]. Este foi'l detonante de la llamada [[Combalechadura de Pontcallec]] del [[15 de setiembre]] de [[1718]]. Tamién una quema destruyó bona parte del centru históricu de la so capital, [[Rennes]] (''Resnn'' en [[Idioma galu|galu]]) en [[1720]], razón pola cual hubo de ser reconstruyida, mientres redolada a [[1750]] [[Nantes]] se convirtía nun importante y prósperu puertu comercial por ser unu de los centros del [[Comerciu triangular|tráficu d'esclavos]].

Una nueva crisis producir en [[1753]], cuando'l comandante en xefe de [[Bretaña]], el [[duque de Aiguillon]], impunxo tases abusives y primió y obligó a exiliase al procurador xeneral del parllamentu, La Chalotais, y trés conseyeros más por opone-y -y. El conflictu acabaría, sicasí, cola destitución de Aiguillon, y el permisu de torna pa los exiliaos en [[1770]]. Per otra parte, en [[1757]] fundaríase la primer Sociedá Agrícola de Bretaña, de carís [[ilustración|ilustráu]].

{{Tradubot|Ducado de Bretaña}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Estaos y territorios fundaos en 939]]
[[Categoría:Estaos y territorios sumíos en 1547]]
[[Categoría:Antiguos ducaos de Francia na Edá Media|Bretaña]]
[[Categoría:Historia de Bretaña]]
[[Categoría:Duques de Bretaña| ]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]]</text>
      <sha1>oh5ifq1zbrouch5176px2kbb3pymeug</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Guadalupe (Cáceres)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>104711</id>
    <revision>
      <id>3714303</id>
      <parentid>3704964</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:15:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24440" xml:space="preserve">{{llocalidá}}

'''Guadalupe''' ye un conceyu [[España|español]] de la [[provincia de Cáceres]], na [[comunidá autónoma]] d'Estremadura. #Asitiar na mancomunidá de Villuercas-Ibores-Jara y nel partíu xudicial de Logrosán. Los pueblos más cercanos per carretera son Cañamero, Alía, Castilblanco, Logrosán y Navalvillar de Ibor. El [[Conceyu d'España|conceyu]] tien {{Propiedá|P1082}} habitantes según l'últimu datu del [[Institutu Nacional d'Estadística (España)|INE]].

Según la tradición un pastor atopó una talla de la virxe María nel ríu Guadalupe a finales del [[sieglu XIII]] o principios del XIV. Cerca del llugar onde s'atopó la imaxe construyó una ermita alredor de la cual surdió l'asentamientu actual col nome de Puebla de Santa María de Guadalupe. Dende la construcción del primer santuariu Guadalupe #convertir nel centru de pelegrinación más importante de la [[Península Ibérica|península ibérica]] dempués de [[Santiago de Compostela]], condición que caltién na actualidá al traviés de la pelegrinación que llega de toa [[España]] pelos caminos de Guadalupe. Esto debe al fechu de que #si Santiago ye'l patrón d'España, la virxe de Guadalupe ye la patrona de toles tierres de fala hispana y ostenta el títulu de reina de les [[España|Españas]] según la tradición católica. L'actual [[Real Monesteriu de Santa María de Guadalupe]] ye consideráu como unu de los mayores símbolos d'Estremadura y la Virxe de Guadalupe ye tamién patrona d'esta rexón. El conceyu cunta con gran cantidá de monumentos amás del monesteriu.

El [[14 d'avientu]] de [[2017]] #condecorar a Guadalupe col títulu de &quot;Primer Maravía Rural 2017&quot;. A esta reconocencia #sumir al certame de Ferrero Rocher &quot;Lluz el to Pueblu&quot; pa escoyer el &quot;'''Pueblu más Guapu y Bonu d'España'''&quot;, dau de manera oficial el [[16 d'avientu]] de [[2017]].,,&lt;ref&gt;[http://www.elperiodicoextremadura.com/noticias/provinciacaceres/guadalupe-alza-titulo-maravilla-rural-2017_1056580.html=el periódico Extremadura «Guadalupe se alza con el título de Maravilla Rural de 2017»]. 15 d'avientu de 2017.{{cita noticia |títulu=Guadalupe se alza con el título de Maravilla Rural de 2017|URL=http://www.elperiodicoextremadura.com/noticias/provinciacaceres/guadalupe-alza-titulo-maravilla-rural-2017_1056580.html=el periódico Extremadura|fecha=15 d'avientu de 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.lavozdegalicia.es/noticia/sociedad/2017/12/13/spoiler-concurso-pueblo-bonito-espana/0003_201712G13P26994.htm=La Voz de Galicia ««Spoiler» en el concurso del pueblo más bonito de España»]. 15 d'avientu de 2017.{{cita noticia |títulu=«Spoiler» en el concurso del pueblo más bonito de España|URL=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/sociedad/2017/12/13/spoiler-concurso-pueblo-bonito-espana/0003_201712G13P26994.htm=La Voz de Galicia|fecha=15 d'avientu de 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.ferrerorocher.es/Pueblos-buenos-y-bellos/4/guadalupe Pueblos Bellos y Buenos - Ferrero Rocher]&lt;/ref&gt;

== Xeografía física ==

=== Llocalización ===
El términu municipal tien les siguientes llendes:&lt;center class=&quot;&quot;&gt;
{| width=&quot;60%&quot; {{tablaguapa}} border=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot;
| width=&quot;35%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Noroeste'': Navezuelas
| width=&quot;30%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Norte'': Alía 
| width=&quot;35%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Nordés'': Alía 
|-
| width=&quot;10%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Oeste'': Cañamero
| width=&quot;35%&quot; align=&quot;center&quot; | [[Ficheru:Rosa_de_los_vientos.svg|50x50px]] 
| width=&quot;30%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Este'': Alía 
|-
| width=&quot;35%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Suroeste'': Cañamero
| width=&quot;30%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Sur'': Alía y Cañamero 
| width=&quot;35%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Sureste'': Alía 
|}
&lt;/center&gt;

=== Clima ===
Guadalupe tien un [[Clima mediterraneu|clima mediterraneu]] de tipu [[Clima mediterraneu|''Csa'']]&lt;ref name=&quot;test23&quot;&gt;[http://www.aemet.es/documentos/es/conocermas/publicaciones/Atlas-climatologico/Atlas.pdf aemet.es], Atlas climático ibérico.&lt;/ref&gt; según la clasificación climática de [[Clasificación climática de Köppen|Köppen]].{{Clima|Feb_MEAN_°C=8.3|Mar_MEAN_°C=10.6|May_MEAN_°C=16.5|Year_MEAN_°C=15.4|feb_precip_mm=111.0|mar_precip_mm=68.6|may_precip_mm=51.3|añal_precip_mm=879.2|source=Ministerio de Agricultura, Alimentación y Medio Ambiente. Datos de precipitación para el periodo 1961-1995 y de temperatura para el periodo 1961-1990 en Guadalupe&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://sig.mapa.es/siga/ |títulu=Promedios mensuales - Guadalupe, ESP |fechaaccesu=20 d'ochobre de 2012}}&lt;/ref&gt; |fechaaccesu=22 d'ochobre de 2012}}

== Historia ==
[[Ficheru:Royal_Monastery_of_Santa_Maria_de_Guadalupe.jpg|miniaturadeimagen|200x200px|Claustru de Guadalupe.]]
Según narra una antigua lleenda l'apaición de la imaxe de la Virxe #producir a finales del [[sieglu XIII]] o principios del [[Sieglu XIV|XIV]] a un pastor de Cáceres, que darréu recibió'l nome de Gil Cordero. Esta efixe, según la mesma lleenda, fuera esculpida per San Lucas, que morrió en Acaya (Asia Menor), foi soterráu cola imaxe de La nuesa Señora. Treslladáu'l so cuerpu a Constantinopla, a mediaos del sieglu cuartu, la imaxe #acompañar.

Escoyíu, nel añu 590 [[Gregorio Magno]], papa, treslladó dicha imaxe al so oratoriu particular. Afeutada [[Roma]] d'una fuerte epidemia, el papa Gregorio, solicitó la proteición de María per mediu d'esta efixe. Llevada en procesión por cais, vio'l pueblu cómo cesaba la peste, mientres apaecía un ánxel, sobre un castiellu, llamáu dende entós Sant´Angelo. Gregorio Magno unvió a San Leandro, arzobispu de [[Sevilla]], al traviés del so hermanu Isidoro, que taba entós en Roma, esta singular imaxe de María, como agasayo. Nel so treslláu dende Roma a Sevilla, la espedición sufrió una fuerte nube n'alta mar, que gracies de nuevu a la proteición de María, llegó sana y salva a Sevilla, onde foi recibida per San Leandro y entronizada na ilesia principal, na que permaneció hasta la [[Conquista musulmana de la Península Ibérica|conquista musulmana]]. 
Hacia l'añu 714,dellos clérigos na so fuxida escontra'l norte de la península, traxeron consigo esta imaxe y delles reliquies de santos, qu'escondieron xuntu al ríu Guadalupe, onde permaneció oculta hasta la so apaición al pastor cacereñu.

En dichu llugar construyó una ermita, alredor de la cual fueron asitiándose los primeros habitantes del nuevu nucleu de población, que tomaría'l so nome del ríu nel que foi atopada la imaxe de la Virxe. Les primeres noticies históriques #referir al otorgamiento de tierres a estos pobladores per parte del rei [[Alfonsu XI de Castiella|Alfonso XI]] en [[1340]], pasando a depender de la ciudá de [[Talavera de la Reina]]. En [[1347]] méntase yá'l nome de ''Puebla de Santa María de Guadalupe.'' En [[1349]], el rei da al prior del santuariu'l títulu de &quot;Señor de #Poblar&quot;, que caltendría hasta [[1820]], fecha en que se constitúi'l primer conceyu. Pueblu originariamente perteneciente a les Tierres de Talavera y a la rexón de Castiella La Nueva, en [[1833]] pasa a formar parte de la provincia de [[Cáceres]] y por tantu a [[Estremadura]].

Nel añu [[1820]], a la cayida del Antiguu Réxime la llocalidá #constituyir en [[Municipiu|conceyu constitucional]], entós conocíu como '''Puebla de Guadalupe''' na rexón d'Estremadura que dende [[1834]] quedó integráu en Partíu Xudicial de&lt;ref&gt;[//es.wikipedia.org/wiki/Instituto_Cervantes Cervantes Virtual] [http://www.cervantesvirtual.com/servlet/SirveObras/hist/12937287558181532976846/022503_006.pdf] &lt;/ref&gt; Logrosánque nel censu de 1842 cuntaba con 700 llares y 3835 vecinos.&lt;ref&gt;Municipio Código [//es.wikipedia.org/wiki/Instituto_Nacional_de_Estad%C3%ADstica_(Espa%C3%B1a) INE] -10.087 [http://www.ine.es/intercensal/intercensal.do?search=1&amp;cmbTipoBusq=0&amp;textoMunicipio=guadalupe&amp;btnBuscarDenom=Consultar+selecci%F3n]&lt;/ref&gt;

En [[1389]] el santuariu ye encamentáu a los padres jerónimos, quedando so la so custodia hasta [[1835]]. A partir de felicidá fecha pasa delles décades abandonáu hasta qu'en [[1908]] los franciscanos fáense cargu del monesteriu.

Nesti pueblu #grabar en 1956 la película ''El pequeñu ruiseñor'', la primer película de Joselito.[cita {{Ensin referencies}}

== Demografía ==
Guadalupe tuvo los siguientes datos de población dende 1900:&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.ine.es/jaxiBD/tabla.do?per=12&amp;type=db&amp;divi=DPOH&amp;idtab=12 |títulu=Poblaciones de hecho desde 1900 hasta 1991. Cifras oficiales de los Censos respeutivos.|editorial=(INE) |fechaaccesu=21 de xunu de 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.ine.es/jaxiBD/tabla.do?per=12&amp;type=db&amp;divi=DPOP&amp;idtab=12 |títulu=Series de población desde 1996. Cifras oficiales de la Revisión anual del Padrón municipal a 1 de xineru de cada año.|editorial=(INE) |fechaaccesu=21 de xunu de 2011}}&lt;/ref&gt;

== Alministración y política ==
Na siguiente tabla amuésense los votos nes eleiciones municipales de Guadalupe, col númberu de conceyales ente paréntesis, nes eleiciones municipales dende 2003:&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.infoelectoral.mir.es/min/|editor=[[Ministerio del Interior de España]] |títulu=Consulta de resultados eleutorales |fechaaccesu=14 de febreru de 2016}}&lt;/ref&gt;
{| {{tablaguapa}} style=&quot;margin-bottom: 10px;&quot;
! colspan=&quot;2&quot; |Añu
! Populares
! Socialistes (PSOE)&lt;br /&gt;
&lt;br /&gt;
! Otra esquierda&lt;br /&gt;
&lt;br /&gt;
! Rexonalistes
! Otros
|-
| style=&quot;background: #E6ECFF; border-right: 1px solid #E6ECFF;&quot; | 2003
| '''[[Partido Popular|PP]]''': 639 (5)
| '''[[Partíu Socialista Obreru Español|PSOE]]''': 656 (5)
| IX-SIEX: 175 (1)
| Nun se presentaron
| Nun hubo más candidatures
|-
| style=&quot;background: #E6ECFF; border-right: 1px solid #E6ECFF;&quot; | 2007
| PP-EU: 549 (5)
| '''[[Partíu Socialista Obreru Español|PSOE]]''': 718 (6)
| SIEX: 77 (0)
| IPEX: 108 (0)
| Nun hubo más candidatures
|-
| style=&quot;background: #E6ECFF; border-right: 1px solid #E6ECFF;&quot; | 2011
| PP-EU: 505 (4)
| '''[[Partíu Socialista Obreru Español|PSOE]]''': 405 (3)
| Nun se presentaron
| '''IPEX''': 469 (4)
| Nun hubo más candidatures
|-
| style=&quot;background: #E6ECFF; border-right: 1px solid #E6ECFF;&quot; | 2015
| '''[[Partido Popular|PP]]''': 470 (4)
| '''[[Partíu Socialista Obreru Español|PSOE]]''': 795 (7)
| Nun se presentaron
| Nun se presentaron
| Nun hubo más candidatures
|}

== Economía ==
La so principal fonte d'ingresos ye debida al turismu. Tien una [[agricultura]] con cultivos de [[Cereal|ceberes]], vide, olivares y hortolices. Tamién destaca'l ganáu [[Ovis orientalis aries|lanar]] y [[Gochu|porcín]].

== Servicios públicos ==

=== Educación ===
El pueblu cunta col so propiu IESO, el IESO Las Villuercas. Tamién cunta con un centru d'Educación Infantil y Primaria, el CEIP Reis Católicos.&lt;ref&gt;[http://fp.educarex.es/fp/pruebas_acceso/ies_extremadura.pdf Rellación de IES e IESO de Extremadura] 
&lt;/ref&gt;

=== Sanidá ===
Guadalupe ye capital d'una zona de salú dientro del área de salú de [[Cáceres]]. Por cuenta de ello, el conceyu tien un centru de salú en #callar Viña Mayor. Na zona de salú de Guadalupe inclúyense les llocalidaes vecines de Alía y La Calera.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20150216012914/http://www.areasaludcaceres.es/modulos/mod_organigrama/pub/ficha_centros.php?id=60&amp;zona=area&amp;color=area Centro de salud de Guadalupe] ''Área de salud de Cáceres''&lt;/ref&gt; Tocantes a los centros sanitarios privaos, en 2013 había nel conceyu una consulta de podoloxía, una consulta de fisioterapia y dos clíniques dentales.&lt;ref name=&quot;recess2013&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.saludextremadura.com/documents/19231/562422/RECESS_2013.pdf|editor=Salud Extremadura |títulu=Registro de Centros Establecimientos y Servicios Sanitarios de Extremadura.Orden 3 de febreru de 2009 (actualizado a 2013) |fechaaccesu=22 de marzu de 2015}}&lt;/ref&gt; El conceyu cunta con una sola farmacia, que coordina les sos veces de guardia coles de Alía, Cañamero y Logrosán.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://cofcaceres.portalfarma.com/guardias.html|editor=Colegio Oficial de Farmacéuticos de Cáceres |títulu=Farmacias de guardia en la provincia de Cáceres |fechaaccesu=22 de marzu de 2015}}&lt;/ref&gt;

== Patrimoniu ==
[[Ficheru:Guadalupe-denoche-DavidDaguerro.JPG|miniaturadeimagen|Guadalupe de nueche.]]

=== Real Monesteriu de Santa María ===
[[Ficheru:Fray Gonzalo de Illescas, obispo de Córdoba (Monasterio de Guadalupe).jpg|miniaturadeimagen|277x277px|#Fray Gonzalo de Illescas ''[[1639]]'' (235 x 290 cm.), Sacristía del monesteriu de Guadalupe.]]
En Guadalupe atópase'l notable '''[[Real Monesteriu de Santa María de Guadalupe|Real Monesteriu de La nuesa Señora de Guadalupe]]''' que foi de jerónimos ([[Sieglu XIV|sieglu]] XIV-XV), con cortil de fortaleza y marcáu acentu mudéxar, construyíu con elementos góticos, renacentistes y [[Arte barrocu|barrocos]]. La [[UNESCO|Unesco]] inscribió'l Monesteriu de Guadalupe na llista del [[Patrimoniu de la Humanidá]] en [[1993]]. Destaquen:
* '''Ilesia de La nuesa Señora''', gótica ([[sieglu XIV]]), de tres naves y bóvedes de crucería. La so decoración ye barroca; [[El Greco|el]] retablu mayor, obra de Juan Gómez de Mora foi esculpíu nel [[sieglu XVII]], doráu y policromado por Giraldo de Merlo y Jorge Manuel Theotocópuli, fíu d'El Greco, enmarca grandes teles de Vicente Carducho y Eugenio Caxés. 
* '''El Camarín de la Virxe''', del [[sieglu XVIII]], contién cuadros de Luca Giordano.
* '''Claustru mudéxar''' de dos pisos y, nel so centru, pequeñu templete góticu mudéxar, de lladriyu, revistíu d'azulexos de Manises. 
* '''Sala Capitular''', del [[sieglu XV]], con importantes pintures gótiques al frescu.
* '''Claustru góticu''', que foi antigua botica y hospital, obra de Covarrubias.
* Sacristía y capiya de San Jerónimo, coles famoses pintures de Zurbarán.
* '''Museos''', de pintura y escultura (que cunta con obres de Juan de Flandes, Zurbarán, [[Francisco de Goya|Goya]], Juan Correa de Vivar, Nicolás Francés, Egas Cueman, Pedro de Mena y [[El Greco]] ente otros), ayalga con frontales bordaos y muséu de grandes llibros de coru miniados (sieglos XV-XVI). 
* '''Comedor de la Hospedería''', obra de Rafael Moneo de 1994.

=== Poblar ===
'''Poblar''', ye un interesante [[Conxuntu Histórico-Artísticu|Conxuntu Históricu-Artísticu]] del sieglu XIV-XVI, con precioses caleyes y cases con portalaes.
Ente los sos monumentos destaquen:
[[Ficheru:Guadalupe1.jpg|miniaturadeimagen|200x200px|Claustru Mudéxar Guadalupe.]]

==== Colexu d'Infantes ====
O ''Colexu de Gramática'', antiguu centru d'enseñanza d'humanidaes y cantar relixoso, onde s'impartía'l [[Artes lliberales|trivium]]. Obra d'Antón Egas (s. XVI), ye un preciosu exemplar del arte mudéxar pol claustru, techos y portaes. Foi convertíu nel Parador Nacional de Zurbarán en 1966.

==== Conxuntu d'hospitales ====
Rede d'antiguos albergues y hospitales (sieglos XIV-XVI) p'atención de pelegrinos y enfermos; caltiénense la Enfermería de Monxos (parte de la Hospedería del monesteriu), y los de San Juan Bautista (o d'Homes, güei dependencia del Parador de Turismu), Nuevu (o de Muyeres), la Pasión y San Sebastián. Nel Hospital de San Juan #prauticar por primer vegada n'España, con autoridá pontificia concedida pol papa Eugenio IV en 1442, la [[ciruxía]] y diseición por #ciruxanu flaires y seglares.
[[Ficheru:Guadalupe_(2014).JPG|miniaturadeimagen|300x300px]]

==== Ilesia de la Santa Trinidá ====
Ilesia Nueva, obra de Barroca de Manuel de Lara Churriguera. Edificiu con portada barroca ye un templu de tres naves con cruceru y cúpula dedicáu a la Trinidá. Foi construyíu nos años 1730-1735 por cuenta del Duque de Veragua, descendiente de [[Cristóbalo Colón|Cristóbal Colón]].

==== Arcos medievales ====
De les antigües cintes de muralles; caltiénense cinco (tres - San Pedro, Sevilla y Remexu Gordu - de la muralla interior, y dos - Yeres y Tinte - de la muralla esterior).
[[Ficheru:Guadalupe-antigua-judería-DavidDaguerro.JPG|miniaturadeimagen|Antigua judería.]]

==== Antigua judería ====
Con cases de los sieglos XIV al XVI. Les cases qu'arredolen la Plazuela de los Trés Remexos y les cais escontra l'oeste preséntense arrexuntaes, con típiques portalaes de madera y balcones floríos, remembrando les antigües costumes de la sierra. 
Tamién tien de mentase'l '''Belén Artesanal de Norberto''', conxuntu con más de 400 pieces de folla cocío, concebíu pola familia #Barba González, y de visita llibre tol añu.

=== Contorna ===
[[Ficheru:Palaciomirabel.jpg|miniaturadeimagen|Capiya de la Madalena na Granxa de Mirabel.]]
* '''La''' '''Granxa de Mirabel''', reedificada escontra [[1486]] pa descansu de los [[Reis Católicos]], con portada del sieglu XVII. Bien d'Interés Cultural.
* '''Granxa de Valdefuentes''', palaciu del primer terciu del [[sieglu XIV]], reedificado pa [[Felipe II d'España|Felipe II]] ente [[1551]] y [[1554]]. [[Bien d'interés cultural|Bien d'Interés Cultural]].
* '''Arca de l'Agua''', monumentu del s. XIV con galeríes escavaes nel monte. Bien d'Interés Cultural.
* '''Ermita del Humilladero''', mudéxar, del sieglu XV. [[Bien d'interés cultural|Bien d'Interés Cultural]].
* '''Molinos''', de los sieglos XIV al XVI, antigües dependencies del monesteriu de Guadalupe. Destaca'l '''molín del estanque''', con proteición de Bien d'Interés Cultural.
* '''Pozu de la Nieve''', antigua construcción del [[sieglu XVI]] nel monte, p'abastecer a los hospitales de Guadalupe.

== Cultura ==

=== Entidaes culturales ===
Les principales [[Muséu|entidaes museístiques]] de la villa son propiedá del Real Monesteriu de Santa María de Guadalupe y xuntos conformen los denominaos Museos del [[Real Monesteriu de Santa María de Guadalupe]].&lt;ref name=&quot;museosmonasterio&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.xn--espaaescultura-tnb.es/es/museos/caceres/museos_del_real_monasterio_de_nuestra_senora_de_guadalupe.html|autor=España es cultura |títulu=Museos del Real Monasterio de Santa María de Guadalupe |fechaaccesu=1 de payares de 2014}}&lt;/ref&gt; Ente ellos destaquen el '''Muséu de Bordaos''', con ropes llitúrxiques d'ente los [[Sieglu XVI|sieglos XVI]] y XIX; el '''Muséu de Llibros Miniados''', onde s'esiben llibros realizaos nel monesteriu ente los [[Sieglu XIV|sieglos XIV]] y [[Sieglu XIX|XIX]]; y el '''Muséu d'Escultures y Pintures''', que cunta con obres de [[Francisco de Goya|Goya]], [[el Greco]], Zurbarán, Hanequin de Bruxeles y Egas Cueman, ente otros.

=== Eventos culturales ===
; Alcuentros étnicu-culturales
Dende l'añu [[1929]] celébrense añalmente en Guadalupe les '''Xornaes de Solidaridá ente los Pueblos Hispanos''', oficiosamente conocíes como Xornaes de la Hispanidá, entamaes pola Real Asociación de Caballeros de Santa María de Guadalupe. Celébrense en redol al [[12 d'ochobre]], Día de la Hispanidá. Una parte de les actividaes #realizar en Guadalupe y otra parte en dalguna otra ciudá estremeña que s'escueye cada añu. Cada convocatoria céntrase sobre un asuntu determináu rellacionáu colos venceyos ente [[España]] y [[América Llatina]] y los desafíos sociales a los que dambes redolaes faen frente na actualidá. Celébrense coloquios, conferencies, [[Esposición|esposiciones]] de [[pintura]] y [[escultura]], cates gastronómiques, feries d'artesanía y festivales de música.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.elperiodicoextremadura.com/noticias/caceres/jornadas-acercamiento-pueblos-hispanos-guadalupe_830516.html|autor=[[El Periódico Extremadura]]|fecha=3 d'ochobre de 2014 |títulu=Jornadas de acercamiento entre pueblos hispanos en Guadalupe |fechaaccesu=1 de payares de 2014}}&lt;/ref&gt; Tamién s'apurren los Premios Guadalupe-Hispanidá, que galardonen a personaxes destacaos de les [[Arte|artes]] y les ciencies #natural y #social que contribuyeron al desenvolvimientu económico y [[Ciencies sociales|social]] y la mutua conocencia de los pueblos hispanos y a la proyeición de la cultura española, estremeña ya hispanoamericana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.hoy.es/extremadura/201410/13/premios-guadalupe-hispanidad-20141013001045-v.html|autor=[[Hoy (Extremadura)|Hoy Extremadura]]|fecha=13 d'ochobre de 2014 |títulu=Premios Guadalupe-Hispanidad |fechaaccesu=1 de payares de 2014}}&lt;/ref&gt; Les xornaes fueron declaraes Fiesta d'Interés Turísticu d'Estremadura.

== Patrimoniu cultural inmaterial ==

=== Festividaes ===
[[Ficheru:Guadalupe12octubre.jpg|miniaturadeimagen|200x200px|Guadalupe el 12 d'ochobre de 2003.]]
* Romería de San Blas, celébrase'l 3 de febreru na ermita de San Blas con procesión del Santu.
* Fiesta de la Cruz, celébrase'l 3 de mayu cola veneración del Santu Cristu de Mirabel y de la Madalena.
* Procesión del Corpus Christi.
* Selmana Santa.
* Toros Tradicionales. Tradicionalmente #celebrar a finales d'agostu.
* Fiesta Patronal n'honor de Santa María de Guadalupe, celébrase'l 8 de setiembre. Dientro de les fiestes patronales desenvuélvense diversos actos relixosos ente los que destaquen: la Ufrienda Floral el día 6 de setiembre pela mañana, entamada pola Asociación de Dames de Santa María de Guadalupe, la Solemne Baxada del Camarín de la Sagrada Imaxe'l día 6 de setiembre pela tarde, la misa de pelegrinos la mañana del día 7 de setiembre, yá'l día 8 de setiembre, celébrase'l Día d'Estremadura, esti día destaquen la misa presidida pol arzobispu de Toledo (cuando, en realidá, nun tendría que ser asina, yá que ye'l día d'Estremadura) con asistencia de los obispos estremeños, y la Procesión de la Virxe pol Claustru Mudéxar y la Basílica. Dientro de los actos #cultural y #festivu, mientres los díes 6, 7, 8 y 9 de setiembre tien llugar la feria de Guadalupe, dientro de la cual destaca la quema de fueos artificiales la nueche del día 7 de setiembre frente la fachada del Monesteriu y el conciertu de la Banda de Música de Guadalupe la nueche del día 8 de setiembre.
* Hispanidá (12 d'ochobre). Celebraes dende'l 12 d'ochobre de 1928, conmemorando la Coronación canónica de la Virxe de Guadalupe como &quot;Patrona de la Hispanidá&quot;. A partir de 1929 celébrense añalmente en Guadalupe les Xornaes de Solidaridá ente los Pueblos Hispanos, conocíes como Xornaes de la Hispanidá. Amás d'un ciclu de conferencies y eventos pa la ocasión, en redol al Muséu de la Hispanidá, según el Conciertu de la Hispanidá, al cargu de la Orquesta d'Estremadura, y l'entrega los tradicionales Premios Fundación Guadalupe-Hispanidá.&lt;ref&gt;[http://www.turismoextremadura.com/viajar/turismo/es/explora/Fiesta-de-la-Hispanidad/ Fiesta de la Hispanidad - Turismo de Extremadura.]&lt;/ref&gt;

=== Tradiciones ===
; Caminos de Guadalupe
Guadalupe ye un importante centru de pelegrinación proveniente de diverses partes d'España. Tres l'entamu de la construcción del [[Real Monesteriu de Santa María de Guadalupe|Monesteriu de Santa María de Guadalupe]] en [[1337]] por orde d'Alfonso XI creóse una rede de caminos que xuníen los principales nucleos de población del centru peninsular ([[Plasencia]], [[Cáceres]], [[Mérida]], [[Ciudad Real|Ciudá Real]], Toledo, Madrid) con Guadalupe. 
[[Ficheru:12_caminos_históricos_de_Guadalupe.png|derecha|miniaturadeimagen|430x430px|Los dolce caminos históricos de Guadalupe]]
Na actualidá conozse y caltién el trazáu de dolce d'estos caminos históricos, qu'actúen como recta final de caminos más llargos que comuniquen tolos estremos de la península cola villa de Guadalupe.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://caminosaguadalupe.com/caminos-a-guadalupe/|autor=CaminosaGuadalupe.com |títulu=Caminos a Guadalupe |fechaaccesu=12 d'agostu de 2014}}&lt;/ref&gt; Los dolce caminos históricos son:
* Camín Real (dende [[Madrid]])
* Camín de los Montes de Toledo (dende [[Toledo]])
* Camín de la Jara
* Camín de Cabañeros
* Camín de Llevante (dende [[Ciudad Real|Ciudá Real]])
* Camín de los Mineros
* Camín Mozárabe
* Camín Romanu (dende [[Mérida]])
* Camín Visigodu
* Camín de los Descubridores (dende [[Cáceres]])
* Camín de Monfragüe (dende [[Plasencia]])
* Camín de los Jerónimos

== Ver tamién ==
* Biografíes de guadalupenses destacaos
* [[Real Monesteriu de Santa María de Guadalupe]]
* Virxe de Guadalupe (Estremadura, España)
* Fiesta de la Hispanidá (Guadalupe)
* Las Villuercas

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
{{Commonscat|nome=Guadalupe (Cáceres)}}
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]]</text>
      <sha1>4b4cfufyooxjt4iywjtjmvnd009ezxq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ilesia d'Inglaterra</title>
    <ns>0</ns>
    <id>104884</id>
    <revision>
      <id>3714325</id>
      <parentid>3634163</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:18:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="29837" xml:space="preserve">{{Organización}}
La '''Ilesia d'Inglaterra''' (n'[[idioma inglés|inglés]]: ''Church of England'') ye la [[ilesia]] [[Cristianismu|cristiana]] mayoritaria n'[[Inglaterra]] y actúa como “madre” y &quot;primer antigüedá&quot; de la [[Comunión Anglicana]]. Ye tamién ilesia-miembru fundadora de la [[Comunión de Porvoo]] y orixe del [[Anglicanismu]].

== Teoloxía y socioloxía ==
[[Ficheru:Canterbury Cathedral - Portal Nave Cross-spire.jpeg|thumb|left|[[Catedral de Canterbury]] dende'l sudoeste. Ye la catedral del Arzobispu de Canterbury, la ilesia matriz de la Diócesis de Canterbury (este de Kent) y de la Ilesia d'Inglaterra, según centru focal de la Comunión Anglicana.]]
[[Ficheru:Westminster Abbey West Door.jpg|thumb|upright|[[Abadía de Westminster]].]]

En creencies y práutiques, la Ilesia d'Inglaterra entemez diverses formes y tradiciones: En delles de les sos congregaciones, l'adoración y la lliturxa son bien paecíes a les que practica'l catolicismu romanu dende'l [[Concilio Vaticanu II|Vaticanu II]] (vease [[High Church]]), pero n'otres ye difícil estremar ente les formes puramente anglicanes y les espresiones d'otros cuerpos [[Ilesies Evanxéliques|evanxélicos]] (vease [[Low Church]]). La constitución anglicana afirma, sicasí, munches creencies teológicamente conservadores, la so espresión [[Lliturxa|llitúrxica]] d'adoración ye tamién bien tradicional y la so organización basar na conveniencia de caltener una xerarquía episcopal histórica d'[[Arzobispo|arzobispo]], [[Obispo|obispo]] y [[diócesis]].

Na opinión de munchos, la Ilesia d'Inglaterra estrémase especialmente por tener como principal heriedu la so amplitú de criteriu y el so liberalidad. Por ello anguaño, les sos creencies y práutiques estrémense cada vez más de les [[Anglu-Catolicismu|Anglu-Católiques]], que siguen acentuando la lliturxa y los [[Sacramentu (relixón)|sacramentos]], y non los servicios centraos na [[Sermón|prédica]], nin aquellos onde s'incorporen testimonios de vida a la manera evanxélica nin menos aquelles xuntes de ''avivamientu'' mesmes de carismáticos y [[Pentecostalismo|pentecostales]]. Pero esta “broad church&quot; d'Inglaterra (Ilesia amplia) fai frente d'esta manera a los emerxentes desafíos doctrinales que'l desenvolvimientu de la sociedá moderna trai consigo, tales como los conflictos con al respeutive de la ordenación sacerdotal de muyeres (aceptada en 1992 y exercida en 1994), o la disputa sobre la situación del cleru [[Homosexualidá|homosexual]] non aceptáu pola gran mayoría anglicana. En xunetu de 2005 esti tipu de divisiones remaneció con más fuercia cuando'l '''Sínodu Xeneral''' votó'l procedimientu pa dexar, a medianu plazu, la consagración de muyeres como obispos, lo que produció qu'en febreru de 2006 el mesmu Sínodu votara de forma apolmonante a favor d'una ''esploración adicional'' que dexara tamién establecer un esquema institucional que facultara a cada [[Parroquia (relixón)|parroquia]] la decisión autónoma de nun aceptar un obispu muyer y optar por un home nel so llugar.&lt;ref&gt;[http://www.ekklesia.co.uk/content/news_syndication/article_060210women.shtml Church votes overwhelmingly for compromise on women bishops - news from ekklesia | Ekklesia&lt;!-- Títulu xeneráu por un bot --&gt;]&lt;/ref&gt;

== Gobiernu y alministración ==
[[Ficheru:Justin Welby.jpg|thumb|180px|El Reverendísimo Justin Welby foi'l centésimu quintu Arzobispu de Canterbury hasta marzu de 2013.]]

La cabeza espiritual de la Ilesia d'Inglaterra ye'l [[Arzobispu de Canterbury]], que ye amás Obispu [[Primáu]] de toa Inglaterra y [[Obispu metropolitanu|Metropolitanu]] de la Provincia de Canterbury. Ye tamién focu d'unidá pa la [[Comunión Anglicana]], fraternidá mundial d'ilesies nacionales y rexonales independientes que lu reconocen como ''primero ente los sos pares''. [[Justin Welby]], un ex executivu de la industria petrolero, foi nomáu'l 9 de payares de 2012 105º Arzobispu de Canterbury.
Pela so parte, el monarca británicu (anguaño [[Sabela II del Reinu Xuníu|Sabela II]]) ostenta'l títulu constitucional de “[[Gobernador Supremu de la Ilesia d'Inglaterra]]”.

La Ilesia d'Inglaterra tien un cuerpu llexislativu, el '''Sínodu Xeneral'''. Los resoluciones del Sínodu tienen de ser aprobaes (pero non enmendadas) pol [[Parllamentu del Reinu Xuníu]] antes de recibir el consentimientu real y convertise en parte de la llei inglesa. La Ilesia tien tamién el so propiu sistema xudicial, conocíu como '''Les Cortes Eclesiástiques''', que formen parte del [[Poder xudicial|sistema xudicial]] británicu y tienen facultaes especiales no referente al cuidu de les ilesies y los sos campusantos y a la disciplina del cleru.

Amás d'Inglaterra puramente tal, la xurisdicción de la Ilesia d'Inglaterra estender a la [[Islla de Man]], les [[Islles de la Canal]] y delles parroquies del condáu [[Gales|galés]] de [[Flintshire]]. N'años recién, congregaciones expatriadas en territoriu continental européu formaron la denomada ''Diócesis n'Europa''.

== Nomamientos Tolos ''rectores y vicarios'' de la Ilesia d'Inglaterra son propuestos por patrocinadores, que pueden ser individuos privaos, cuerpos corporativos (tales como catedrales, universidaes o [[Fideicomiso|fideicomisos]]), por un [[obispu]] o por daquién designáu pola [[Corona (derechu)|Corona]]. Sicasí, nengún clérigu puede ser nomáu nin ser instaláu nuna parroquia ensin emprestar el ''Xuramentu de llealtá a La so maxestá'' (&quot;Oath of Allegiance to Her Majesty&quot;), y el ''Xuramentu d'Obediencia Canónica'' (&quot;Oath of Canonical Obedience&quot;) ''en toles coses llegal y honestu'' al obispu. Depués, sueli ser el [[archidiácono]] quien instala al acabante nomar na posesión del so cargu (incluyendo ilesia y casa clerical). Más embaxo na xerarquía eclesiástica, los curatos son designaos polos rectores y vicarios antes señalaos, pero si trátase solo d'un &quot;sacerdote a cargu&quot;, entós puede facer l'obispu direutamente, tres consultes col patrocinador respeutivu. Dellos clérigos [[Catedral|catedralicios]], sicasí, son designaos pola Corona (dependiendo de la catedral que se trate), otros pol Obispu, pol [[Deán]] o pol Capítulu de la catedral respeutiva.

El procesu de designar a los obispos diocesanos ye democráticu y ye más complexu, y ye supervisáu por un cuerpu llamáu '''Comité de Nomamientos''' (&quot;Crown Nominations Committee&quot;) y pol primer ministru del Reinu Xuníu (qu'actúa en nome de la Corona) pa la so correuta considerancia.

== Historia ==
La Ilesia d'Inglaterra remonta la so hestoria a los primeros sieglos de la Cristiandá, y sabemos que para [[180]] taba yá establecida la diócesis de [[Londres]]. Les evidencies arqueolóxiques demuestren un cristianismu bien ceo, lleváu a les islles Britániques de xuru por esclavos de los asentamientos romanos o por cristianos que fuxíen a les islles Britániques pa lliberar de la persecución, probablemente al traviés de les rutes comerciales del estañu compartíes con Irlanda y España, y esistió independientemente al igual que munches otres comunidaes cristianes d'esa era. Los rexistros señalen la presencia d'obispos británicos qu'asistieron al [[Concilio de Arles]] nel 314 y, muncho más destacable, Gran Bretaña foi'l llar de [[Pelagio]], que les sos enseñances ([[Pelagianismo]]) enfrentáronse y casi ganaron la [[doctrina]] sobre'l [[pecáu orixinal]] desenvuelta por [[Agustín d'Hipona]]. 

De tala forma que cuando llega [[San Agustín de Canterbury]] con una misión de monxos nel añu [[597]], pa &quot;evanxelizar&quot; a los pueblos [[Anglos]], atopar con una ilesia yá establecida, anque totalmente nativa. A esta primer ilesia conózse-y como [[Cristianismu celta|Ilesia Celta]].

Cola ayuda de los cristianos de [[Reinu de Kent|Kent]], el misioneru fundó la so ilesia en Canterbury, antigua capital del reinu (agora ye Maidstone), y foi'l primer arzobispu de la sede.

Simultáneamente, la Ilesia Celta de [[San Columba]] siguió evanxelizando [[Escocia]]. Asina, la Ilesia Celta y la ilesia Continental, trayida por [[San Agustín]], mientres un sieglu trabayaron en forma conxunta, hasta que por cuestiones práutiques fundir nel [[Sínodu de Whitby]] nel añu [[644]]. 

Mientres los sieglos siguientes, el sistema continental introducíu per San Agustín de Canterbury absorbió gradualmente a les ilesies cristianes celtes presistentes.
[[Ficheru:Elizabeth1England.jpg|250px|thumb|Sabela I d'Inglaterra, retratada por Nicholas Hilliard en 1585.]]

La ilesia d'Inglaterra surde de la [[Ilesia Católica]] Romana al dixebrase d'ella en 1534, mientres el reináu d'[[Enrique VIII d'Inglaterra|Enrique VIII]]. Una separación teolóxica venía xestándose metanes la Ilesia británica al traviés de movimientos como'l de los [[Lolardos]], pero la [[Reforma Inglesa]] ganó verdaderu sustentu políticu cuando Enrique VIII quixo &quot;anular&quot; el so matrimoniu con [[Catalina d'Aragón]] (d'alcuerdu al [[Derechu canónicu]]). So presión del sobrín de Catalina, l'emperador del [[Sacru Imperiu Romanu Xermánicu]] [[Carlos I d'España|Carlos V]], el [[Papa]] [[Clemente VII (Papa)|Clemente VII]], primeramente favorable a la solicitú, refugar y, finalmente, el rei Enrique VIII, anque teológicamente un católicu romanu devotu (proclamáu &quot;[[Defensor de la Fe]]&quot; polos sos ataques al [[Luteranismu]]), decidió convertise en [[Xefe Supremu de la Ilesia d'Inglaterra]] p'asegurar l'anulación del so matrimoniu.

Enrique caltuvo una fuerte preferencia pola lliturxa católicu-romana tradicional mientres el so reináu. Los reformadores [[Protestantismu|protestantes]] nun pudieron realizar práuticamente nengún cambéu nes doctrines y práutiques de la Ilesia d'Inglaterra sol so mandatu. Pero mientres el reináu del so fíu, [[Eduardu VI d'Inglaterra|Eduardu VI]] (1547-1553), la ilesia aportó a teológicamente protestante anque fuera solo hasta retornar a la Ilesia Católica Romana mientres el reináu de la reina [[María I d'Inglaterra|María I]] en 1555 (que foi moteyada polos sos detractores como &quot;María la Sanguinaria&quot; - Bloody Mary). L'establecimientu, sol gobiernu d'[[Sabela I d'Inglaterra|Elizabeth I]] (a partir de 1558) d'una Ilesia d'Inglaterra claramente protestante, pero moderada (pos reconocía'l so heriedu [[Catolicidá|católica]] y apostólica), dexó consolidala llegalmente (conforme al Estáu y parte d'él) y dexa-y afaer dientro de la so comunión a una amplia gama de posiciones teolóxiques, lo cual foi, de magar, una de les sos carauterístiques esenciales.

== Asuntos Sociales ==
La Ilesia d'Inglaterra, dende l'añu 1993, ordenó a les muyeres sacerdotises.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://www.churchofengland.org/our-views/women-bishops/the-women-priests-alderique.aspx|títulu=The women priests alderique|fechaaccesu=19 d'abril de 2016|sitiuweb=www.churchofengland.org|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150326121913/https://www.churchofengland.org/our-views/women-bishops/the-women-priests-alderique.aspx|fechaarchivu=26 de marzu de 2015}}&lt;/ref&gt; En 2015, la ilesia aprobó de la consagración de les muyeres obispas y la primera obispa de la denominación ye la Rev. Libby Lane.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.bbc.com/news/uk-politics-30974547|títulu=Libby Lane: First female Church of England bishop consecrated - BBC News|fechaaccesu=19 d'abril de 2016|idioma=en-GB|sitiuweb=BBC News}}&lt;/ref&gt; Tocantes a la sexualidá humana, tamién como na Comunión Anglicana entera, esistió un gran alderique. Oficialmente, la Ilesia d'Inglaterra solamente oficia matrimonios heterosexuales. Sicasí, dende'l 2005 delles congregaciones anglicanes ufiertaron una bendición o una ceremonia d'oración pa les pareyes homosexuales.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.telegraph.co.uk/news/uknews/1506074/Church-blessing-for-homosexual-vicar.html|títulu=Church blessing for homosexual vicar|fechaaccesu=19 d'abril de 2016|apellíu=Correspondent|nome=By Jonathan Petre, Religion|sitiuweb=Telegraph.co.uk}}&lt;/ref&gt; El 2016, la Ilesia d'Inglaterra de nuevu dedicóse a aldericar el matrimoniu nel Sínodu Xeneral.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.telegraph.co.uk/news/religion/12159981/Church-of-Englands-centuries-old-teaching-on-marriage-up-for-discussion.html|títulu=Church of England's centuries-old teaching on marriage 'up for discussion' to accommodate same-sex couples|fechaaccesu=19 d'abril de 2016|sitiuweb=Telegraph.co.uk}}&lt;/ref&gt;

== Iglesias rellacionaes ==
La Ilesia d'Inglaterra tien una ilesia hermana n'[[Irlanda]], la [[Ilesia d'Irlanda]], que tamién esperimentó reformes mientres el sieglu XVI. Pero a diferencia de asoceder n'Inglaterra, la mayor parte de la población nun tuvo acordies con estos cambeos y prefirió xuntase a la Ilesia Católica Romana. Sicasí, la Ilesia d'Irlanda caltuvo la so situación d'ilesia oficial nesa nación hasta 1871. Na actualidá sigue entamándose y considerando a sigo mesma como una ilesia pa toa Irlanda.

N'[[Escocia]], la [[Ilesia d'Escocia]] ye reconocida llegalmente como la &quot;[[ilesia nacional]]&quot; anque la so situación llegal nun funcionar de la mesma manera que'l de la Ilesia d'Inglaterra. La Ilesia d'Escocia tien un sistema de gobiernu de tipu [[Presbiterianu]]. Una pequeña Ilesia Anglicana esiste tamién n'Escocia, denomada [[Ilesia Episcopal Escocesa]], que ta en completa comunión cola Ilesia d'Inglaterra. La so hestoria ye complicada, incluyendo periodos de promoción oficial y tamién de persecución. Por causa de la so asociación col [[Jacobitas|Jacobitismo]] tuvo tamién que funcionar dalgún tiempu de manera clandestina.

Cuando la [[Ilesia Episcopal nos Estaos Xuníos d'América]] independizar de la Ilesia d'Inglaterra tres la [[Guerra de la Independencia de los Estaos Xuníos|Guerra d'Independencia]], los líderes ingleses nun creyeron que fora llegalmente posible la consagración de nuevos obispos anglicanos a quien nun se riquir el xuramentu habitual de llealtá a la corona británica. Poro, fueron los obispos &quot;non juramentados&quot; de la entós non reconocida Ilesia Episcopal Escocesa quien consagraron a los primeros obispos estauxunidenses, hasta qu'una nueva llexislación fixo posible que la Ilesia d'Inglaterra relaxara la so política al respeutu.

La [[Ilesia de Gales]], primeramente una parte de la Ilesia d'Inglaterra, dixebrar d'ella en 1920 y coles mesmes tresformóse en miembru independiente de la [[Comunión Anglicana]].

La Ilesia d'Inglaterra atópase en completa y total comunión con otres ilesies na Comunión Anglicana, y xebradamente colos otros signatarios de la [[Comunión de Porvoo]]. La Ilesia d'Inglaterra tien tamién membresía plena na [[Conferencia d'Ilesies Europees]].
[[Ficheru:Star in Canterbury Cathedral.JPG|thumb|Emblema de la Comunión Anglicana na Catedral de Canterbury.]]

=== Iglesias hermanaes cola Ilesia d'Inglaterra ===
Toes los trenta y ocho provincies de la Comunión anglicana son independientes, caúna col so propiu Obispu o Arzobispu [[Primáu]] y la so propia estructura de gobiernu. Estes provincies pueden tomar la forma d'ilesies nacionales (por casu, en Canadá, Uganda o Xapón) o arrexuntar un ciertu númberu de naciones (tales como Indies Occidentales, África Central, Sudeste d'Asia o Conu Sur d'América). Les provincies de la Comunión anglicana, n'orde alfabéticu, son les siguientes:

* [[Ilesia Anglicana de la Rexón Central d'América]]
* [[Ilesia Anglicana de Méxicu]]
* [[Provincia Anglicana del Conu Sur d'América]]
* Igreja Episcopal Anglicana do Brasil ([[Ilesia Episcopal Anglicana de Brasil]])
* Province de L'Eglise Anglicane Du Congo ([[Provincia de la Ilesia Anglicana del Congo]])
* Sheng Kung Hui ([[Ilesia Episcopal de Hong Kong]])
* The Anglican Church in Aotearoa, New Zealand, and Polynesia ([[Ilesia Anglicana en Aotearoa, Nueva Zelanda y Polinesia]])
* The Anglican Church of Australia ([[Ilesia Anglicana d'Australia]])
* The Anglican Church of Burundi ([[Ilesia Anglicana de Burundi]])
* The Anglican Church of Canada ([[Ilesia Anglicana del Canadá]])
* The Anglican Church of Kenia ([[Ilesia Anglicana de Kenia]])
* The Anglican Church of Korea ([[Ilesia Anglicana de Corea]])
* The Anglican Church of Papua New Guinea ([[Ilesia Anglicana de Papúa Nueva Guinea]])
* The Anglican Church of Southern Africa ([[Ilesia Anglicana d'África Meridional]])
* The Anglican Church of Tanzania ([[Ilesia Episcopal de Tanzania]])
* The Church in the Province of the West Indies ([[Ilesia na Provincia de les Indies Occidentales]])
* The Church in Wales ([[Ilesia en Gales]])
* The Church of Bangladesh ([[Ilesia de Bangladesh]])
* The Church of England ('''Ilesia d'Inglaterra''')
* The Church of Ireland ([[Ilesia d'Irlanda]]) ([[Irlanda del Norte]] + [[República d'Irlanda]])
* The Church of Nixeria ([[Ilesia de Nixeria]])
* The Church of North India ([[Ilesia del Norte de la India]])
* The Church of Pakistan ([[Ilesia de Paquistán]])
* The Church of South India ([[Ilesia del Sur de la India]])
* The Church of the Province of Central Africa ([[Ilesia de la Provincia d'África Central]])
* The Church of the Province of Melanesia ([[Ilesia de la Provincia de Melanesia]])
* The Church of the Province of Myanmar ([[Ilesia de la Provincia de Myanmar]])
* The Church of the Province of Rwanda ([[Ilesia de la Provincia de Ruanda]])
* The Church of the Province of South East Asia ([[Ilesia de la Provincia del Sudeste d'Asia]])
* The Church of the Province of the Indian Ocean ([[Ilesia de la Provincia del Océanu Índicu]])
* The Church of the Province of West Africa ([[Ilesia de la Provincia d'África Occidental]])
* The Church of Uganda ([[Ilesia de Uganda]])
* The Episcopal Church in Xerusalem and the Middle East ([[Ilesia Episcopal en Xerusalén y Mediu Oriente]])
* The Episcopal Church in the United States of America ([[Ilesia Episcopal nos Estaos Xuníos d'América]])
* The Episcopal Church of the Philippines ([[Ilesia Episcopal de les Filipines]])
* The Episcopal Church of the Suden ([[Ilesia Episcopal del Sudán]])
* The Nippon Sei Ko Kai ([[La Comunión Anglicana en Xapón]])
* The Scottish Episcopal Church ([[Ilesia Episcopal Escocesa]])

Amás, hai seis ilesies extraprovinciales, cinco de les cualos tán so l'autoridá del arzobispu de Canterbury como [[Obispu metropolitanu|arzobispu metropolitanu]].

* The Anglican Church of Bermuda ([[Ilesia Anglicana de les Bermudes]])
* [[Ilesia Episcopal de Cuba]] (so un Concilio Metropolitanu)
* The Parish of the Falkland Islands ([[Parroquia de les Islles Malvines]])
* Igreja Lusitana Católica Apostólica Evanxélica ([[Ilesia Lusitana Católica Apostólica Evanxélica]]) (Portugal)
* [[Ilesia Española Reformada Episcopal]]
* The Church of Ceylon ([[Ilesia de Ceilán]]) (Sri Lanka)
* [[Ilesia Filipina Independiente]].

Amás ta acomuñaes les ilesies que pertenecen a la [[Unión d'Utrecht]], que '''non''' tán so l'autoridá del arzobispu de Canterbury como [[Obispu metropolitanu|arzobispu metropolitanu]], pero si reconocen munchos de los alcuerdos de mancomún: 

* [[Ilesia Católica Antigua de los Países Baxos]] (Holanda, Bélxica y Luxemburgu)
* [[Diócesis Católica de vieyos católicos n'Alemaña]] (Alemaña)
* [[Ilesia Católica (Antigua) de Suiza]] (Suiza)
* [[Ilesia Católica Antigua d'Austria]] (Austria)
* [[Ilesia Católica Antigua na República Checa]] (República Checa y Eslovaquia)
* [[Ilesia Católica de Polonia]] (Polonia) (Ilesia Antigua con sede en Polonia, dixebrar de la PNCC)
* [[Ilesia Española Reformada Episcopal]] (España)
* [[Ilesia Lusitana Católica Apostólica Evanxélica]] (Portugal) 
* [[Dependiente de les ilesies y les comunidaes so la xurisdicción de la IBK]]:
** [[Misión Católica Vieille-en-Franc]] (Francia)
** [[Chiesa Cattolica n'Italia-Vetero]] (Italia)
** [[Ilesia Católica Antigua en Suecia y Dinamarca]] (Suecia, Dinamarca, Noruega y Fitlandia)

Tamién tán acomuñaes toles ilesies que pertenecen a la Comunión de Porvoo, salvo les que pertenecen oficialmente a la Comunión Anglicana qu'en cuenta de ser acomuñaes son ilesies de plenu derechu de la Comunión Anglicana:

* La '''Ilesia d'Inglaterra'''
* La [[Ilesia d'Irlanda]]
* La [[Ilesia Episcopal Escocesa]]
* La [[Ilesia en Gales]]
* La [[Ilesia Nacional d'Isllandia]] (Ilesia Evanxélica Luterana d'Isllandia)
* La [[Ilesia de Noruega]]
* La [[Ilesia de Suecia]] (d'antiguo ilesia oficial)
* La [[Ilesia Evanxélica Luterana de Finlandia]]
* La [[Ilesia Evanxélica Luterana Estoniana]]
* La [[Ilesia Evanxélica Luterana de Lituania]]
* La [[Ilesia Lusitana Católica Apostólica Evanxélica]] (Portugal)
* La [[Ilesia Española Reformada Episcopal]]

Otres ilesies que participen como observadores son:
* La [[Ilesia del Pueblu Danés]] (Dinamarca)
* La [[Ilesia Evanxélica Luterana de Letonia]]

=== Emblema de la Comunión Anglicana ===
La [[Comunión Anglicana]] utiliza la [[Rosa de los vientos]] como'l so símbolu o emblema, representando asina'l so algame mundial y naturaleza descentralizada. Sobre ella figura, tal como nun escudu d'armes eclesiásticu, la [[mitra (indumentaria)|mitra]] episcopal; nel centru apaez una [[Cruz de San Jorge]] conmemorando los oríxenes de la Comunión Anglicana na Ilesia d'Inglaterra. El lema en griegu, {{lang|grc|Ἡ ἀλήθεια ἐλευθερώσει ὑμᾶς}} (“La verdá va llibertavos”) ye una cita del Evanxeliu según San Juan 8,32. Esti emblema foi diseñáu por Edward Nason West, canónicu de la catedral de San Juan el Divín na ciudá estauxunidense de Nueva York.

== Situación financiera ==
[[Ficheru:Hereford Cathedral Interior May 2004.jpg|left|250px|thumb|La Catedral de Hereford ye una de los cuarenta y tres catedrales de la Ilesia d'Inglaterra, munches con hestories que daten de sieglos.]]


La Ilesia d'Inglaterra, anque ye la [[ilesia oficial]] d'esi país, nun recibe nengún financiamientu direutu del gobiernu británicu. Les [[Donación|donaciones]] constitúin la so fonte más importante de recursos financieros, anque tamién se sofita fuertemente nes rentes aniciaes poles sos variaes dotaciones históriques. Hacia l'añu 2005, la Ilesia d'Inglaterra envaloró les sos egresos&lt;ref&gt;{{Cita web| |url=http://www.cofe.anglican.org/info/funding/|títulu=Funding the Church of England |editorial=The Church of England Website|urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.cofe.anglican.org/info/funding/|fechaarchivu=1 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt; totales n'alredor 900 millones de [[Llibra esterlina|llibres esterlines]].

Históricamente, les parroquies recaldaron y alministraron individualmente la mayor parte de los recursos de la Ilesia, ye por ello que'l salariu de los clérigos variaba según la bayura financiera de cada parroquia, y dalgunes d'elles fixeron especialmente pruyíes. Delles diócesis tamién alministraron activos considerables: La diócesis de [[Durham]], por casu, tuvo tal bayura de recursos y de poder políticu, que'l so obispu foi conocíu como ''Príncipe-Obispu.'' Dende la segunda metá del sieglu XIX, sicasí, la Ilesia d'Inglaterra fixo esfuercios notables por ''igualar'' la situación financiera de les sos diócesis y parroquies. El cleru, por casu, recibe na actualidá estipendios estándares pagos dende los fondos diocesanos. Mentanto, la Ilesia movió la mayoría de los sos ingresos a la inversión n'activos rentables (nel pasáu a bienes inmobiliarios y tierres, más apocayá al mercáu [[Aición (finances)|accionario]] y financieru) y lliberó dafechu al cleru individual y a los obispos del cuidu d'estos asuntos p'apurrilos a un cuerpu de [[Comisiones de la Ilesia]], qu'utiliza estos recursos p'arreglar tamién una amplia gama de gastos non parroquiales, incluyendo les [[Pensión|pensiones]] del cleru y los costos del caltenimientu de [[Catedral|catedrales]] y [[Palacio|palacio]] episcopales. Estos fondos d'inversiones&lt;ref&gt;{{Cita web| |url=http://www.cofe.anglican.org/about/churchcommissioners/annualreport/|títulu=Annual Report 2005|editorial=The Church of England Website}}&lt;/ref&gt; xuben a casi 4.000 millones de llibres y xeneren rentes por unos 164 millones de llibres cada añu (datos del 2003), alredor d'un quintu de les rentes totales de la Ilesia.

Les '''Comisiones de la Ilesia''' apurren recursos financieros en calidá de ''concesión'' a les parroquies locales, pero la mayor parte de la carga financiera pol caltenimientu de les ilesies y el trabayu parroquial local inda se sostién na parroquia y la diócesis respeutiva, que resuelve les sos necesidaes con donaciones. Les donaciones direutes a la Ilesia (ensin incluyir [[Heriedu (Derechu)|heriedos]]) algamen alredor de 460 millones de llibres per añu, ente que los fondos de reserva de les parroquies y diócesis xeneren otros 100 millones de llibres. Los fondos recaldaos en parroquies locales espliquen casi tou esti dineru donáu, y la mayor parte d'ellos permanecen na parroquia, de cuenta que los recursos disponibles pa les parroquies inda varien descomanadamente, según el monto de donaciones que pueda recaldar.

La mayor parte de les parroquies apurren una parte de los sos ingresos a la diócesis respeutiva a manera de 'cuota', y anque esti pagu nun ye daqué obligatoriu, les diócesis animar fuertemente y planien los sos [[Presupuestu|presupuestos]] incluyéndolos; les parroquies xeneralmente namái s'abstienen de pagar cuando son incapaces de recaldar los fondos abondos o, dacuando, como un actu de protesta específicu. Magar el pagu de los gastos diocesanos cuerre por cuenta de los fondos diocesanos, esos fondos tamién apurren la paga del cleru y los gastos d'agospiamientu (los cualos totalizan alredor de 260 millones de llibres per añu considerando a toles diócesis), lo cual significa que, finalmente, les condiciones de vida del cleru dependen inda, hasta ciertu puntu, del financiamiento específicu de cada parroquia.

[[Ficheru:Coventry cathedral.jpg|thumb|250px|right|La catedrales vieyo y nuevo de Coventry. La catedral nueva foi construyida xunto a les ruines de la vieya, que foi destruyida mientres la [[Segunda Guerra Mundial]].]]

Anque ye rica n'[[Activu fixu|activos fixos]], la Ilesia d'Inglaterra tien qu'ocupase y caltener los sos millares d'ilesies por tola nación -- la ''parte del lleón'' del heriedu arquiteutónicu d'Inglaterra. Como'l númberu de congregantes atópase anguaño deteníu en niveles relativamente baxos y les cuentes de caltenimientu aumenten mientres los edificios fáense cada vez más vieyos, munches d'estes ilesies nun pueden autosustentarse económicamente. A esti problema añede'l fechu de que, pola so importancia histórica y arquitectónica, faise difícil vendeles. Nes últimes décades, les catedrales y otres ilesies famoses resolvieron dalgunos de les sos costos de caltenimientu gracies a concesiones d'organizaciones tales como la '''English Heritage''' (Heriedu inglés); pero la mayoría de les pequeñes ilesies parroquiales dependen dafechu de les sos congregaciones y de les recaldaciones benéfiques locales (el gobiernu, sicasí, apurre una cierta ayuda so la forma de deducciones impositives, por casu, un reembolsu del 100% del [[IVA]] pa los gastos por renovación a los edificios relixosos).

Amás de los edificios consagraos, la Ilesia controla numberosos edificios ancilares xuníos o acomuñaos a les ilesies, incluyendo un bon númberu de residencies clericales, según vicaríes y rectorías. Tamién se deben considerar les residencies episcopales (llamaes ''palacios'') pa cada unu de los 114 obispos de la Ilesia d'Inglaterra. En dellos casos, esti nome ye dafechu conveniente, pos, edificios como'l '''[[Palaciu de Lambeth]]''' del Arzobispu de Canterbury en Londres o'l '''Vieyu Palaciu de Canterbury''' (&quot;Old Palace&quot;) tienen dimensiones verdaderamente palaciegues, al igual qu'otros, como'l '''Castiellu d'Auckland''' del Obispu de Durham, que tien 50 habitaciones, un enorme salón de llacuaes y 12 Has. de xardinos y parques. Sicasí, munchos obispos consideren desavenientes los antiguos palacios pa les necesidaes y formes de vida actuales, y les sos &quot;palacios episcopales&quot; son cases comunes y corrientes de cuatro dormitorios. Munches diócesis que caltuvieron grandes palacios empleguen bona parte del espaciu pa oficines alministratives, mientres los obispos y les sos families viven en departamentos pequeños dientro del palaciu. Nos últimos años, delles diócesis tamién aprovecharon l'espaciu sobrante y el grandor de los sos palacios p'arrendalos como centros de conferencies.

Los trés magníficos palacios episcopales mentaos enantes - Palaciu de Lambeth, Vieyu Palaciu Canterbury y el Castiellu d'Auckland - sirven nel so mayor parte como oficines pa l'alministración de la Ilesia y sales de conferencies, y solo en menor grau pa residencia personal d'un obispu. El tamañu de les cases episcopales viénose contrayendo fuertemente y los sos presupuestos pa personal de serviciu y eventos sociales aportaron a una fraición minúscula del so nivel decimonónicu.

== Referencies n'inglés ==
{{llistaref}}

== Ver tamién ==
* [[Anglicanismu]]
* [[Arzobispu de Canterbury]]
* [[Comunión Anglicana]]
* [[Ilesia Episcopal nos Estaos Xuníos d'América]]
* [[Denominaciones cristianes#Anglicanismu/Episcopalianos|Llista de denominaciones anglicanes y episcopalianas]]

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Anglican}}
* [http://www.cofe.anglican.org/ Sitiu oficial de la Ilesia d'Inglaterra] (n'inglés)
* [http://www.acny.org.uk/ Buscador d'ilesies locales] (n'inglés)
* [http://anglicanhistory.org/england/ Recursos históricos] (n'inglés)
&lt;!-- interwiki --&gt;


{{Tradubot|Iglesia de Inglaterra}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Cristianismu n'Inglaterra]]
[[Categoría:Xurisdicciones eclesiástiques anglicanes]]
[[Categoría:Comunión de Porvoo]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>nk6z0wd37nlclstdjl8s1qice8sg8mn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Hitites</title>
    <ns>0</ns>
    <id>104909</id>
    <revision>
      <id>3714321</id>
      <parentid>3684293</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:17:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="69960" xml:space="preserve">{{Ficha d'estáu desapaecíu |nome_oficial
 = Hatti
&lt;!-- s1, s2, etc. son países socesores --&gt;
|s1 = Reinos luvio-arameos
|añu_s1 = 1160 e.C. 
|s2 = Frigia
|añu_s2 = 1200 e.C. 
|mapa = Hititas 1300 adC.svg
|aclaración_mapa = Mapa del Reinu hitita: en colloráu escuru, hacia 1560 e.C. ; en colloráu claru, la so máxima estensión, antes de la [[batalla de Qadesh]].
|capital = [[Hattusa|Ḫattuša]]
|idioma_principal = [[idioma hitita|Hitita]]
|idioma_non_oficial = [[idioma luvita|Luvita]], [[idioma hatti|Hatti]], etc.
&lt;!-- Gobiernu --&gt;
|forma_de_gobierno = Monarquía absoluta |títulu_líder
 = Primer rei |líder1
 = [[Labarna]]
|títulu_gobernante = Últimu rei |gobernante1
 = [[Suppiluliuma II]]
|añu_entamu = Sieglu&amp;nbsp;XVII e.C. 
|añu_fin = Sieglu&amp;nbsp;XII e.C. 
}}

El '''Hatti''' o '''Imperiu hitita'''&lt;ref&gt;{{DALLA|hitita}}&lt;/ref&gt; foi un Estáu de l'[[Edá Antigua|Antigüedá]] que s'anició ''[[circa]]'' del sieglu XVII e.C. y venció ''circa'' del sieglu XII e.C.&lt;ref name=gerión&gt;{{Cita publicación |url=http://revistas.ucm.es/index.php/GERI/article/view/GERI0303120011A/14181 |títulu=L'Imperiu Hitita. Carauterístiques esenciales y calces de desenvolvimientu d'una organización imperial hexemónica del Oriente Próximu (II mileniu e.C.) |apellíu=González Salazar |nome=Juan Manuel |fecha=2003 |publicación=Gerión. Revista d'Historia Antigua |editorial=Universidá Autónoma de Madrid |volume=21 |númberu=1 |fechaaccesu=11 d'agostu de 2017 |páxina=11 |issn=1698-2444}}&lt;/ref&gt; Fueron un poder dominante en [[Anatolia]], onde s'asitió'l so nucleu políticu central y otros territorios [[Suburbiu|periféricos]].&lt;ref name=gerión/&gt; Mientres los sieglos XIV y XIII e.C. incorporaron un gran númberu de [[vasallos]] anatólicos n'occidente y controlaron estenses zones de [[Siria septentrional]], algamando'l [[ríu Éufrates]].&lt;ref name=gerión/&gt; El so [[organización políticu-militar]] foi complexa.&lt;ref name=gerión/&gt;

La so capital foi [[Hattusa]]. Falaben una [[llingües indoeuropees|llingua indoeuropea]], escrita con [[xeroglíficu|xeroglíficos]] o [[escritura cuneiforme|calteres cuneiformes]] tomaos d'[[Asiria]]. El so reinu axuntó a numberoses ciudaes-estáu de cultures bien distintes ente elles y llegó a crear un influyente imperiu gracies a la so superioridá militar y a la so gran habilidá diplomática, polo que foi la «tercer» potencia n'[[Oriente Próximu]], xuntu con [[Imperiu babilónicu|Babilonia]] y [[Antiguu Exiptu|Exiptu]]. Perfeccionaron el carru de combate llixeru y emplegar con gran ésitu. Atribúyese-yos una de los primeros usos del [[Edá del Fierro|fierro]] n'Oriente Próximu pa ellaborar armes y oxetos de luxu. Tres el so cayente, cayeron nel olvidu hasta'l sieglu XIX.

== Arqueoloxía de los hitites ==
[[Ficheru:Hittite (bull) Rhyton at the Met by Mark Dawson.jpg|thumb|Un [[rhyton]] hitita del [[Muséu Metropolitanu d'Arte]].]]
Gracies a numberoses escavaciones, dalgunes tan importantes como'l descubrimientu de lo que sería similar a un &quot;archivu nacional&quot; en [[Hattusa]], y munches referencies en testos d'orixe asiriu y exipciu, púdose reconstruyir la so hestoria y llegar a descifrar la so escritura.

=== El nome de Hatti ===
Nun se sabe a ciencia cierta cómo se llamaben a sigo mesmos. El nome de Hatti provién de les cróniques [[Asiria|asiries]] que lo identificaben como Khati (el país de Hatti), y per otra parte los exipcios denomináben-yos &quot;Heta&quot;, que ye la trescripción más común del [[xeroglíficu]] &quot;Ht&quot; (la escritura exipcio escarecía de vocales).

N'[[idioma acadiu#Dialeutoloxía y variantes|idioma asiriu]] o acadiu {{transl|akk|&lt;sup&gt;URU&lt;/sup&gt;''Hai-at-ti''}}

Per otra parte, los &quot;hatti&quot; yeren un pueblu non indoeuropéu que vivía na mesma rexón que los hitites, antes del primer imperiu hitita, y que la so conquista per parte de los segundos provocó que los asirios y demás Estaos vecinos siguieren usando'l nome de &quot;hatti&quot; pa denominar a los nuevos ocupantes, pasando a significar &quot;La tierra de la ciudá de Hattusa&quot;.&lt;ref&gt;N'inglés: http://www.historyfiles.co.uk/KingListsMiddEast/AnatoliaHittites.htm&lt;/ref&gt; La [[idioma hatti|llingua hática]] de los hatti siguió siendo usada dacuando y pa ciertos propósitos dientro de les [[idioma hitita|inscripciones n'hitita]].

El términu provién de les referencies [[Biblia|bíbliques]]. Ésti yera llamáu &quot;Hittim&quot;, que [[Lutero]] traduciría al alemán como &quot;Hethiter&quot;, los ingleses convertir en &quot;Hittites&quot;, ente que los franceses denominar primero &quot;Héthéens&quot; p'acabar llamándo-yos de la mesma que los ingleses, &quot;Hittites&quot;. &quot;Hitites&quot; ye'l términu xeneral que s'emplega n'español (tamién s'utilizó'l de &quot;heteos&quot;, pero ye pocu frecuente y ta en desusu). Les referencies na Biblia sobre los hitites atópase en [[Xosué (personaxe bíblicu)|Xosué]] (3,10), [[Xénesis]] (15,19-21), (23,3) [[Númberos (testu sagráu)|Númberos]] (13,29) y Llibru II de los Reis (7,6)''.''

Nel llibru 2 de Samuel (11, 1-21), faise referencia a [[Urías l'hitita]], combatiente de los exércitos del rei [[David]] y maríu de [[Betsabé]]. En tomándola como concubina mientres Urías engarraba colos [[amonita|amonites]], [[David]], dempués d'embarazar a [[Betsabé]], provocó la so muerte.

=== El descubrimientu de los hitites ===
A diferencia de los reinos contemporáneos de [[Imperiu babilónicu|Babilonia]], [[Asiria]] o [[Antiguu Exiptu|Exiptu]], que la so memoria tuvo presente nes socesives civilizaciones, el reinu hitita forma parte de los escaecíos pola [[historia antigua]] d'[[Antiguu Oriente Próximu|Oriente Próximu]]. Al igual que [[Sumeria|sumerios]], [[Imperiu elamita|elamitas]] o [[Urartu|urartianos]], nun dexaron apenes rastru na memoria de los pueblos que darréu ocuparon les sos tierres. Los [[baxorrelieve]]s de los hitites y de los sos vasallos, como'l del pasu de Karabel en [[Kemalpaşa]], son bien conocíos dende la dómina antigua y [[Edá Media|medieval]], pero la so atribución foi problemática hasta finales del s. XIX.&lt;ref&gt;Collins, B. J. (2007) ''The Hittites and their world''. Atlanta, Society of Biblical Literature, coll. «Archaeological and Biblical Series» páxs. 1-4&lt;/ref&gt;

En 1834 [[Charles Texier]] afaya les ruines d'una antigua ciudá cerca de l'aldega turca de Bogazköy (dempués identificada como la so antigua capital, Hattusa). En 1839, nel so llibru ''Description de l'Asie Mineure'' afirma qu'eses ruines pertenecíen a una civilización desconocida. 

En 1822, en ''Viaxes per Siria y Tierra Santa'', [[Johann Ludwig Burckhardt]] fala del alcuentru d'una llábana con xeroglíficos desconocíos, daqué que pasó nel so momentu inalvertíu. Pero en 1863, los estauxunidenses Augustus Johnson y el direutor Jessup siguiríen les buelgues de Burckhardt en Hama hasta realcontrala. 

Ente 1870-80 investíguense diversos restos pol misioneru irlandés [[Willian Wright]], que tresllada delles piedres a [[Istambul]], y H. Skeene y George Smith, qu'afayen [[Karkemish]] y atopen restos de la &quot;escritura desconocío&quot;, la mesma escritura qu'atoparía en 1879 [[Henry Sayce]] en [[Esmirna]].

En 1880, Sayce afirma nuna conferencia ante la Society for Biblical Archaeology que toos esos restos pertenecen a los ''hitites'' que menta la Biblia. Cuatro años más tarde, William Wright apurre nueves pruebes a la tesis de Sayce y publica un polémicu y atrevíu tratáu: ''El gran Imperiu de los Hitites, col desciframientu de les inscripciones hitites pol profesor A. H. Sayce''.

Hacia l'añu 1887 afayar en [[Amarna]] numberosa documentación exipcia de la dómina d'[[Akenatón]], qu'inclúi abondosa correspondencia coles primeres alusiones direutes a los hitites y a los [[jebuseos]]. En 1888, [[Karl Humann]] y [[Felix von Luschan]] dirixen unes escavaciones en Sendjirli y afayen una fortaleza hitita con numberosos baxorrelieves y tonelaes d'escultures y vasíes de folla cocío. Ente 1891 y 1892 [[William Flinders Petrie]] atopa tablillas na mesma &quot;llingua desconocida&quot;, que se-y llamaría de primeres &quot;llingua Arzawa&quot;, por cuenta de les alusiones que se faíen al territoriu de Arzawa. En 1893 l'arqueólogu francés [[Ernest Chantre]] afaya en Bogazköy fragmentos de tablillas na mesma llingua.

Pero'l mayor descubrimientu facer [[Hugo Winckler]] ente 1905 y 1909 nuna espedición a Bogazköy, onde atopa más de 10&amp;nbsp;000 tablillas de lo que paecía ser un &quot;archivu nacional&quot;, ente les cualos había testos billingües, lo que dexa descifrar numberosos documentos. Winckler afirma qu'eses ruines pertenecen a la capital, que acaba denominando Hattusa. A partir d'entós, la investigación ente los años 1911 y 1952 centrar en descifrar la llingua hitita, que les sos mayores aportaciones facer Johannes Friedrich que, en 1946, publica un ''Manual hitita'' y ente 1952 y 1954 un ''Diccionariu de llingua hitita''.

El puntu culminante del descubrimientu de los hitites producir mientres les escavaciones empobinaes por [[Kurt Bittel]] en Bogazköy y les de [[Helmut Bossert]] en Karatepe, onde s'atopen nuevos testos billingües qu'ayudaron a descifrar definitivamente la escritura hitita y la fixación de feches.

== Historia ==
{{AP|Historia de los hitites}}
La hestoria hitita abarca aprosimao quinientos años, dende'l reináu de [[Labarna]] a empiezos del {{esd|sieglu XVII e.C.}} hasta'l colapsu del reinu a finales del {{esd|sieglu XIII e.C.}} o empiezos del {{esd|XII e.C.}} La historia del reinu estremar en dos grandes periodos: Reinu Antiguu (empezando col reináu de Labarna) y Reinu Nuevu (empezando col reináu de {{esd|[[Tudhaliya I/II]]}}). Otres divisiones afaen la hestoria de los hitites al esquema de la historiografía de los reinos del [[Antiguu Oriente Próximu]] y establez tres periodos: antiguu, mediu y nuevu. Sicasí, nesti casu, nun hai unidá pa definir cuándo termina unu y empieza el siguiente.{{Harvnp|Bryce|2001|pp=29-30}}

=== Oríxenes ===
L'orixe de los hitites y los sos «parientes» [[luvita|luvites]] y [[palaíta|palaítes]] —toos falantes de [[llingües indoeuropees]]—, establecíos en [[Anatolia]] nel segundu mileniu antes de Cristu, ye oxetu d'un alderique que se topa xuníu a los oríxenes de los pueblos indoeuropeos. Una hipótesis propón un orixe autóctonu, polo que los hitites yeren un pueblu indíxena d'Anatolia. Sicasí, la opinión predominante ye que l'orixe de los indoeuropeos ta nes estepes del sur de [[Rusia]] d'onde migraron los hitites: cruciaron los [[Balcanes]], travesaron los estrechos que dixebren [[Asia]] d'[[Europa]] y asitiáronse en Anatolia Central. La conocencia actual nun dexa determinar si los hitites, luvitas y palaítas llegaron en folaes socesives o coles mesmes, o si quiciabes un pueblu que sería'l so ancestru común estremar en dellos grupos tres la so llegada a Anatolia. La datación d'estes [[migracion]]es sigui siendo revesosa y dellos estudiosos proponen periodos que se remonten hasta'l tercer mileniu antes de Cristu.{{Sfnm|1a1=Bryce|1y=2001|1pp=34-35|2a1=Freu|2a2=Mazoyer|2y=2007a|2pp=30-32}}

=== Primeros reinos ===
Sía'l que quier el so orixe, los primeros testos hitites conocíos identificar al empiezu del segundu mileniu antes de Cristu nos archivos de los [[mercader]]es asirios d'Anatolia Central onde establecieron delles colonies comerciales. La más importante foi l'asitiada en Kanes (actual [[Kültepe]]) na que s'atoparon la mayoría de les [[Tablilla de folla|tablillas]].&lt;ref name=michelveenhoffeidem/&gt; El so estudiu reveló la presencia de diversos principaos que compartíen Anatolia Central nel {{esd|sieglu XIX e.C.}}: al norte taben Hatti (alredor de [[Hattusa]]) y [[Zalpa]] (cerca del [[mar Negru]]); al sur, Buruskhattum (la [[Purushanda|Puruskhanda]] de los testos hitites posteriores, quiciabes l'actual Acemhöyük), [[Wahsusana]], [[Mama (ciudá hitita)|Mama]] y especialmente Kanes, nuna rexón onde los hitites taben más concentraos.{{Harvnp|Bryce|2001|pp=48-50 y 60-61}} La importancia d'esta última ciudá pa los oríxenes hitites reflexar en que ye a partir del so nome que los hitites llamaben al so propiu [[Idioma hitita|idioma]] (''nesili'', la llingua de Nesa, otru nome de la ciudá de Kanes).{{Harvnp|Bryce|2001|pp=40-42}}

La primer dinastía «hitita» qu'exerz la [[hexemonía]] en Anatolia Central vien de la ciudá de [[Kussara]] —que la so allugamientu desconocer— so la direición de dos reis del {{esd|sieglu XVIII e.C.}}: [[Pithana|Pitkhana]] y [[Anitta]]. Establecieron la so capital en Kanes y sometieron a los principales Estaos anatolios, ente los que s'atopaben Buruskhattum, Hatti y Zalpa.{{Sfnm|1a1=Bryce|1y=2001|1pp=61-66|2a1=Freu|2a2=Mazoyer|2y=2007a|2pp=33-35}} Esta dinastía nun sobrevivió munchos años a Anitta y sumió en circunstancies desconocíes.{{Harvnp|Bryce|2001|pp=67 y 89}}

=== L'apaición del gran reinu hitita ===
[[Ficheru:Moyen Orient 1600 aC-es.svg|thumb|350px|Antiguu Oriente Próximu en tiempos de Hattusili&amp;nbsp;I y Mursili&amp;nbsp;I. La estensión de los reinos y l'allugamientu de delles ciudaes son averaes.]]

El gran reinu hitita, que la so dinastía apoderó ininterrumpidamente gran parte de la península anatólica 
mientres más de cuatro siglos, conformar nes últimes décades del {{esd|sieglu XVII e.C.}} Los sos fundadores probablemante tuvieron emparentaos cola dinastía de Kussara. La naturaleza de la conexón ye inda escura. El fundador de la dinastía paez que se llamó Labarna. Esti nome emplegóse dempués pa referise al monarca, de la mesma manera que los nomes [[César (títulu)|César]] y [[Augusto (títulu)|Augusto]] utilizar pa designar a les funciones más altes del [[Imperiu romanu]].{{Sfnm|1a1=Bryce|1y=2001|1pp=93-95|2a1=Freu|2a2=Mazoyer|2y=2007a|2pp=49-57}} 

El primer rei que los sos fechos son conocíos ye [[Hattusili&amp;nbsp;I]], socesor de Labarna y modelu hitita de rei conquistador. Estableció la so capital en Hattusa y apurre el primer periodu d'espansión territorial al reinu hitita al apoderase de ciudaes nel norte d'Anatolia (Zalpa) y, sobremanera, nel sur, yá que llogró amenaciar les posiciones de Yamhad ([[Alepo]]), el reinu más poderosu de [[Siria (Antigüedá)|Siria]] naquellos díes.{{Sfnm|1a1=Bryce|1y=2001|1pp=98-125|2a1=Freu|2a2=Mazoyer|2y=2007a|2pp=74-105}} 

El so nietu y socesor, [[Mursili&amp;nbsp;I]], siguió con esta dinámica bélica al prindar finalmente Alepo y faer una incursión esitosa hasta [[Babilonia (ciudá)|Babilonia]] en {{esd|1595 e.C.}} Provocó asina la cayida de los dos reinos más importantes de la so dómina nel Antiguu Oriente Próximu, pero fueron ésitos efímeros.{{Sfnm|1a1=Bryce|1y=2001|1pp=127-131|2a1=Freu|2a2=Mazoyer|2y=2007a|2pp=107-122}} Foi asesináu por [[Hantili&amp;nbsp;I]], el so propiu cuñáu, tres el so regresu de la espedición babilónica. Esto foi'l preludiu d'un periodu d'intrigues cortesanes y trestornos fronterizos que conducieron a los hitites a una progresiva retirada territorial.{{Harvnp|Bryce|2001|pp=131-136}}

=== La inestabilidá del reinu ===
El socesores de Mursili&amp;nbsp;I nun llograron estabilizar la corte real, solmenada regularmente por intrigues sangrientes mientres gran parte del {{esd|sieglu XVI e.C.}} La situación foi restaurada por [[Telepinu]] por aciu la proclamación d'un edictu nel que prescribía les regles socesories del reinu —col fin d'evitar más derramamiento de sangre— y p'instruyir a los sos súbditos nes normes de la bona alministración del Estáu. En política esterior robló un tratáu de paz col reinu de [[Kizzuwadna]], frontero con Siria septentrional, que se convirtió na potencia dominante nel sureste d'Anatolia.{{Sfnm|1a1=Bryce|1y=2001|1pp=136-145|2a1=Freu|2a2=Mazoyer|2y=2007a|2pp=133-152}} 

Los siguientes reis esforciar por caltener rellaciones pacífiques con Kizzuwadna, pero esti basculó escontra la órbita de la nueva potencia dominante en Siria: el reinu de [[Mitanni]], gobernáu polos [[hurritas]], que se convirtió en rival de los hitites na hexemonía sobre los reinos d'Anatolia Oriental. Coles mesmes surdió una amenaza pel norte onde les tribus [[kaskas (Anatolia)|kaskas]] ocuparon los montes del [[Ponto]] y dirixeron incursiones devastadoras al corazón de Hatti. Les intrigues cortesanes siguieron hasta finales del {{esd|sieglu XV e.C.}} cuando {{esd|Tudhaliya I/II}} xube al tronu.{{Sfnm|1a1=Bryce|1y=2001|1pp=145-151|2a1=Freu|2a2=Mazoyer|2y=2007a|2pp=153-184}}

[[Ficheru:Moyen Orient Amarna 1-es.svg|thumb|350px|left|Antiguu Oriente Próximu a empiezos del Reinu Nuevu hitita. La estensión de los reinos y l'allugamientu de delles ciudaes son averaes.]]La cronoloxía d'esti periodu llamáu n'ocasiones Reino Mediu—{{Harvnp|Gurney|1995|p=25}} ta mal establecida y el númberu de soberanos qu'ocuparon el tronu sigue aldericándose. De toes formes, el reinu fortaleció frente a los sos oponentes. L'amenaza de los kaskas contener por aciu l'establecimientu d'una zona fronteriza chiscada de guarniciones, dalguna de les cualos conozse bien gracies a les escavaciones y les tablillas que salieron a la lluz (en [[Tapikka]], [[Sapinuwa]], [[Sarissa (ciudá hitita)|Sarissa]]). Al sur, el reinu de Mitanni tuvo en problemes mientres esti periodu pola ofensiva exipciu qu'algamó la so frontera sur. Kizzuwadna salió de la so órbita pa tornar a l'alianza colos hitites. Otros conflictos conducen a los reis hitites al oeste d'Anatolia, onde l'ascensu de los países d'[[Arzawa]] amenaciaba la hexemonía hitita na rexón.{{Sfnm|1a1=Bryce|1y=2001|1pp=151-157|2a1=Freu|2a2=Mazoyer|2y=2007b|2pp=18-102 y 161-188}}

Los reinaos de [[Arnuwanda&amp;nbsp;I]] y [[Tudhaliya&amp;nbsp;III]], mientres la primer metá del {{esd|sieglu XIV e.C.}}, fueron testigos del progresivu agrietamiento de la solidez del reino frente a los sos rivales anatolios.{{Sfnm|1a1=Bryce|1y=2001|1pp=128-145|2a1=Freu|2a2=Mazoyer|2y=2007b|2pp=102-160}} Nel norte, los kaskas asaltaron delles places fuertes antes de tomar y escalar Hattusa, lo qu'obligó a la corte real a retirase a [[Samuha]]. Nel oeste, los hitites nun consiguieron instalar de forma permanente la so autoridá y recularon col tiempu; mientres, el rei de Arzawa buscaba la reconocencia como «gran rei» —que-y asitiaba n'igualdá de rangu col rei hitita— del [[faraón]] [[Amenofis&amp;nbsp;III]], como s'esprende de la correspondencia diplomática de les cartes d'[[Amarna]]. Nel este, los reinos d'[[Isuwa]] y [[Azzi-Hayasa]] amenaciaben a los hitites. A mediaos del {{esd|sieglu XIV e.C.}} les grandes potencies d'Antiguu Oriente Próximu paecíen asistir a la fin del reinu de los hitites.{{Sfnm|1a1=Bryce|1y=2001|1pp=159-195|2a1=Freu|2a2=Mazoyer|2y=2007b|2pp=189-201}}

=== L'imperiu hitita ===
Tudhaliya&amp;nbsp;III designó herederu a un príncipe homónimu, conocíu como [[Tudhaliya el Mozu]]. Foi suplantáu por [[Suppiluliuma&amp;nbsp;I]] {{esd|(h.1350-1322 e.C.)}}, probablemente'l so mediu hermanu. Suppiluliuma&amp;nbsp;I foi un xefe militar de gran valor qu'entamó los primeros esfuercios pa recuperar el reinu hitita de la situación catastrófica na que taba. Recuperó Arzawa y Isuwa y estableció el vasallaxe de Azzi-Hayasa. Los sos ésitos más notables tuvieron llugar en Siria onde estendió considerablemente la so influencia tres infligir dos severes derrotes a Mitanni, dempués fundíu por intrigues socesories. Los vasallos sirios de Mitanni revelar contra la influencia hitita na rexón, pero fueron sometíos y puestos baxu tutelar de virréis hitites. Les capitales d'estos virreinatos fueron Alepo y [[Karkemish]]. Antes d'empezar un conflictu abiertu contra [[Antiguu Exiptu|Exiptu]], atráxose la fidelidá de dellos vasallos del faraón [[Akenatón]] como [[Ugarit]], [[Qadesh]] o [[Amurru (país)|Amurru]]. Sicasí, los prisioneros deportaos a Hatti mientres los primeros enfrentamientos traxeron una epidemia de peste que tuvo, como más conocíes víctimes, al propiu Suppiluliuma&amp;nbsp;I y al so socesor [[Arnuwanda&amp;nbsp;II]].{{Sfnm|1a1=Bryce|1y=2001|1pp=197-235|2a1=Freu|2a2=Mazoyer|2y=2007b|2pp=202-297}}

El mozu [[Mursili&amp;nbsp;II]] {{esd|(h.1321-1295 e.C.)}} tomó'l poder en circunstancies difíciles. Sicasí, tuvo una capacidá militar ensin igual naquel momentu que-y dexó completar el trabayu del so padre, Suppiluliuma&amp;nbsp;I, al someter a los países de Arzawa y apurrilos a dellos vasallos fieles. Combatió contra los kaskas. Dellos [[Estáu vasallu|gobernantes vasallos]] del so padre, tantu d'Anatolia como de Siria, remontar contra la so autoridá, pero fueron derrotaos. Nel casu de los sirios, foi posible gracies a l'actuación de los virréis de Karkemish, establecíos como intermediarios de l'autoridá del gran rei.{{Sfnm|1a1=Bryce|1y=2001|1pp=237-273|2a1=Freu|2a2=Mazoyer|2y=2008|2pp=19-82}}

[[Ficheru:Moyen Orient 13e siècle-es.svg|thumb|350px|Antiguu Oriente Próximu en tiempos de Muwatalli&amp;nbsp;II. La estensión de los reinos y l'allugamientu de delles ciudaes son averaes.]]Les revueltes de los vasallos y la llucha contra Exiptu, qu'esperimenta un nuevu impulsu so los primeros reis de la [[Dinastía XIX d'Exiptu|Dinastía&amp;nbsp;XIX]], fueron les principales esmoliciones militares de [[Muwatalli&amp;nbsp;II]] {{esd|(h.1295-1272 e.C.)}}, el siguiente rei. El choque contra Exiptu producir na [[batalla de Qadesh]] {{esd|(h.1274 e.C.)}} onde les sos tropes y les de [[Ramsés&amp;nbsp;II]] van dir ensin una victoria decisiva pa nenguna de les partes.{{Sfnm|1a1=Bryce|1y=2001|1pp=275-302|2a1=Freu|2a2=Mazoyer|2y=2008|2pp=90-151}}

El socesor designáu por Muwatalli&amp;nbsp;II ye'l so fíu [[Urhi-Tesub]] quien xubió al tronu col nome de Mursili&amp;nbsp;III {{esd|(h.1272-1267 e.C.)}}. La so madre yera una concubina, non la reina titular, polo que la so llexitimidá viose debilitada. El so tíu, [[Hattusili&amp;nbsp;III]], líder brillosu que s'estremó na guerra contra los kaskas, fíxo-y solombra. La llucha pol poder que se desamarró ente los dos bandos favoreció a Hattusili&amp;nbsp;III {{esd|(h.1267-1237 e.C.)}}, que desterró al so sobrín.{{Sfnm|1a1=Bryce|1y=2001|1pp=303-327|2a1=Freu|2a2=Mazoyer|2y=2008|2pp=163-270}} El reináu de Hattusili&amp;nbsp;III tuvo marcáu pola voluntá de reconocer la so plena llexitimidá a los güeyos de los otros reis. Consiguió concluyir la paz con Ramsés&amp;nbsp;II, que se casó con dos de les fíes del hitita. L'oponente más terrible pa los hitites mientres el so reináu foi [[Asiria]] que surdió de los réfugos de Mitanni y asitió sol so dominiu l'[[Mesopotamia cimera|Alta Mesopotamia]] hasta'l [[Éufrates]].{{Sfnm|1a1=Bryce|1y=2001|1pp=329-363|2a1=Freu|2a2=Mazoyer|2y=2008|2pp=19-25}}

El siguiente rei, [[Tudhaliya&amp;nbsp;IV]] {{esd|(h.1237-1209 e.C.)}}, reinó col sofitu de la so madre, la influyente [[Puduhepa]]. Sufrió una dura derrota d'Asiria, anque nun llegó a amenaciar les sos posiciones en Siria yá que Tudhaliya&amp;nbsp;IV caltuvo'l virreinatu de Karkemish. La situación foi más aturbolinada en Anatolia Occidental de la que'l reinu d'[[Alasiya]] (isla de [[Xeografía de Xipre|Xipre]]) foi sometíu. La dinastía gobernante vio la so llexitimidá cuestionada pola presencia d'una caña colateral de la familia real instalada en [[Tarhuntassa]], rexentada por otru fíu secundariu de Muwatalli&amp;nbsp;II, [[Kurunta]], y los sos socesores. Kurunta paez que llegó a faese col tronu hitita. De ser asina, foi movíu por Tudhaliya&amp;nbsp;IV pocu dempués. Los reinaos de Hattusili&amp;nbsp;III y Tudhaliya&amp;nbsp;IV tuvieron tamién marcaos pol embellecimiento de la capital Hattusa, abandonada por Muwatalli&amp;nbsp;II, y pola reforma cultual que llevó una mayor presencia d'elementos hurritas na relixón oficial, ilustrada pola remodelación del [[Arquiteutura rupestre|santuariu rupestre]] de [[Yazılıkaya|Yazilikaya]].{{Sfnm|1a1=Bryce|1y=2001|1pp=365-400|2a1=Freu|2a2=Mazoyer|2y=2010|2pp=1-150}}

=== El colapsu del reinu hitita y de los sos estaos vasallos ===
{{VT|Pueblos del Mar}}
[[Arnuwanda&amp;nbsp;III]] y dempués [[Suppiluliuma&amp;nbsp;II]] asocedieron a Tudhaliya&amp;nbsp;IV. La llinia socesoria de Hattusili&amp;nbsp;III caltúvose de la que se consolidaben les cañes colaterales de Karkemish y Tarhuntassa, seique contribuyendo a un xuegu de fuercies centrífugues que debilitó adulces el poder hitita. Nesti periodu, les principales amenaces esternes apaecieron nel oeste d'Anatolia y nes rexones de la mariña mediterránea onde surdieron grupos de población que los exipcios llamaron [[Pueblos del Mar]]. Les fontes nun dexen restaurar una imaxe clara d'esti periodu, pero ta claro que los primeros años del {{esd|sieglu XII e.C.}} vieron al estáu hitita acorviáu por estes nuevu amenaces. Otros factores pudieron contribuyir a la crisis, como la carestía persistente en Anatolia Central. La mayoría de los sitios d'Anatolia y Siria d'esti periodu amuesen signos de destrucción violenta. Hattusa foi abandonada pola corte real antes de ser destruyida. El destín del últimu rei hitita conocíu, Suppilulliuma&amp;nbsp;II, ye desconocíu. Los responsables de la destrucción nes mariñes de Siria paez que fueron los Pueblos del Mar, pero pa les rexones del interior la incertidume sigue esistiendo. La destrucción de Hattusa atribuyir a los kaskas o a los [[Frigia|frigios]] que se fixeron col llugar pocu dempués. Los descendientes de la dinastía real hitita establecíos en Karkemish y [[Arslantepe]] (la moderna [[Malatya]]) sobrevivieron al colapsu del gran reinu y aseguraron la continuidá de les tradiciones reales hitites.{{Sfnm|1a1=Bryce|1y=2001|1pp=401-422|2a1=Freu|2a2=Mazoyer|2y=2010|2pp=217-265}}

=== Los reinos neohititas ===
{{VT|Reinos luvio-arameos}}
El paisaxe cultural y políticu d'Anatolia y Siria tuvo bien ximelgáu mientres el final del segundu mileniu antes de Cristu y l'empiezu del siguiente. La llingua hitita dexar de falar. Los reinos qu'asocedieron al gran reinu hitita caltuvieron pa les inscripciones oficiales l'usu de xeroglíficos hitites que de fechu trescribíen en luvita. L'antiguu país de Hatti foi ocupáu polos frigios, un pueblu recién llegáu, que seique se pueda identificar colos mushki mentaos nos testos asirios. Estos postreros inda utilizaben el términu Hatti pa referise a los reinos establecíos en Siria y nel sureste d'Anatolia que los modernos estudios denominen neohititas por cuenta de que dieron continuidá a les tradiciones hitites mientres ellaboraben una cultura orixinal propia.{{Harvnp|Collins|2007|pp=85-90}}

Los reinos neohititas tuvieron representaos poles dos cañes descendientes de los reis hitites establecíes en Karkemish y Arlanstepe, según otres dinastíes en [[Gurgum]], [[Kummuhu]], [[Que (país)|Que]], [[Unqi]] o en [[Tabal]] ya inclusive Alepo. La mayor parte de Siria quedó sicasí sol control d'un nuevu grupu semita que remaneció mientres esti periodu de crisis: los [[arameos]], establecíos en [[Samal (Siria)|Samal]], [[Arpad (Siria)|Arpad]], [[Hamat]], [[Damascu]] o [[Til Barsip]]. Por tantu tien de considerase a los reinos neohititas y arameos un mosaicu cultural y políticu que combina elementos arameos y luvitas ente otros. Estos estaos enfrentar a partir del {{esd|sieglu IX e.C.}} a la espansión de la puxante Asiria a la cual trataron d'aguantar solicitando l'ayuda d'[[Urartu]], un nuevu estáu surdíu en Anatolia Oriental. Finalmente, viéronse superaos y anexonaos al Imperiu asiriu mientres la segunda metá del {{esd|sieglu VIII e.C.}}{{Sfnm|1a1=Bryce|1y=2001|1pp=422-431|2a1=Collins|2y=2007|2pp=80-85}}

== Rellaciones esteriores ==
=== Esfera d'influencia: vasallos, virréis y trataos de vasallaxe ===
[[Ficheru:Hattusa Bronze Tablet Cuneiform.JPG|thumb|250px|Tablilla de bronce na que ta inscritu'l tratáu ente [[Tudhaliya&amp;nbsp;IV]] y [[Kurunta]] pol que'l primeru concedía la soberanía de Tarhuntassa al segundu. Ta fecháu en 1235 e.C. ]]Amás de los territorios alministraos direutamente polos hitites, había estaos sometíos la so autoridá que disponíen de la so propia alministración. La so soberanía tenía de ser aprobada pol rei hitita, que s'acutar el derechu a intervenir nos sos negocios. A pesar d'esto, la mayoría de vasallos tenía una autonomía considerable. En [[Anatolia]], los principales vasallos hitites fueron los países d'[[Arzawa]] ([[Mira-Kuwaliya]], [[Hapalla]], el [[país del ríu Seha]]), [[Wilusa]] y [[Lukka]] (la [[Licia]] clásica) al oeste; [[Kizzuwadna]] y [[Tarhuntassa]] al sur; [[Azzi-Hayasa]] y [[Isuwa]] al este; y, mientres ciertos periodos, los [[Kaskas (Anatolia)|kaskas]] al norte. En [[Siria (Antigüedá)|Siria]], tres el reináu de [[Suppiluliuma&amp;nbsp;I]], los hitites teníen dellos estaos vasallos: [[Alepo]], [[Karkemish]], [[Ugarit]], [[Alalakh]], [[Emar]], [[Nuhasse]], [[Qadesh]], [[Amurru (país)|Amurru]] y [[Mitanni]] ente los principales.{{Harvnp|Collins|2007|pp=103-104}} Ente estos reinos, dalgunos teníen un estatus particular porque fueren apurríos a miembros de la dinastía real hitita: Alepo, Karkemish y Tarhuntassa tuvieron les sos propies dinastíes colaterales; otros, como [[Hakpis]], confiáu a [[Hattusili&amp;nbsp;III]] antes del so ascensu al tronu, solo llograron esi estatus temporalmente. La dinastía hitita de Karkemish representó un papel especial mientres los últimos años del reinu. El so soberanu intervieno nos asuntos d'otros estaos sirios pa resolver disputes, xera que de normal recayía nos reis hitites, pero que delegaron nos sos virréis p'allixerar la so carga de xeres.&lt;ref name=beckmanwestbrook756/&gt;

Les rellaciones ente los reis y virréis hitites y los sos vasallos refléxase bien nos archivos descubiertos nes escavaciones de Ugarit y Emar. Les autoridaes hitites teníen que resolver pleitos ente los sos vasallos pa garantizar la paz y cohesión en Siria —problemes fronterizos, matrimoniales, comerciales—, afitar los tributos y supervisar la vixilancia de posibles amenaces esternes. Emitiéronse dellos decretos pa resolver esti tipu de casos.{{Sfnm|1a1=Beckman|1y=1999|1pp=151-169|2a1=Lackenbacher|2y=2002|2pp=43-178}} Los testos de Ugarit y Emar amuesen otros representantes del poder hitita —que son parte del grupu de los fíos del rei», la elite hitita— unviaos cerca de los vasallos.{{Sfnm|1a1=Collins|1y=2007|1p=106|2a1=Lackenbacher|2y=2002|2p=48}}

Pa formalizar les rellaciones colos sos vasallos, los hitites teníen el costume d'otorgar los trataos (n'hitita, ''ishiul-'' y ''lingais-''; en acadiu, ''RIKSU/RIKILTU'' y ''MAMĪEL TO'') y ponelos por escritu, de forma similar a otres instrucciones destinaes a otru servidores del reinu. Delles decenes d'estos trataos atopáronse en [[Hattusa]] na área del palaciu o nel gran templu, onde s'archivaben cerca de les divinidaes que los garantizaben. Caltienen un modelu estable mientres el periodu imperial: un preámbulu nel que se presenta a les partes contratantes siguíu d'un prólogu históricu que reconstrúi les pasaes rellaciones ente ellos y xustifica l'alcuerdu de vasallaxe; de siguío, axústense les obligaciones del vasallu —polo xeneral, la esixencia de llealtá al rei hitita, la obligación d'estraditar a les persones que fuxan de Hatti, delles oblicaciones militares como participar en campañes militares xuntu al rei o la proteición de les guarniciones hitites y, dacuando, la fixación del tributu a pagar o la regulación de los conflictos fronterizos—; les partes finales prescriben el númberu de copies del tratáu y, n'ocasiones, la necesidá d'escribir en [[Tablilla de metal|tablillas de metal]] (plata o bronce) y los llugares onde diba ser depositáu (palacios y templos); sigue una llista de los dioses que garanticen l'alcuerdu y, finalmente, les últimes pallabres son maldiciones contra'l vasallu que viole'l tratáu. Dellos vasallos disponíen d'un estatus honoríficu más altu qu'otros y establecíen trataos llamaos ''kuirwana'', que son formalmente trataos ente iguales, porque estos vasallos yeren descendientes de reis d'estaos que nel pasáu yeren iguales que Hatti: Kizzuwadna, antes de la incorporación al reinu, y Mitanni.&lt;ref name=beckmanwestbrook759/&gt;

=== El rei hitita y los sos «hermanos» ===
[[Ficheru:KadeshTreaty.JPG|thumb|left|250px|Tratáu de Qadesh robláu ente Hattusili&amp;nbsp;I y Ramsés&amp;nbsp;II. Ta fecháu en 1269 e.C. ]]Dende los tiempos d'[[Anitta]] y [[Hattusili&amp;nbsp;I]], los reis hitites tomaron y vieron reconocíu'l títulu de «gran rei» (en acadiu, ''šarru rābu'', la llingua diplomática de la dómina) que-yos asitiaba nel cerradísimo club de les potencies dominantes del [[Antiguu Oriente Próximu]]. Esti rangu reconocer en principiu a los reis que nun teníen señor, que disponíen d'un poderosu exércitu y de numberosos vasallos. Reconociéronse mutuamente como «hermanos», sacante cuando les rellaciones ente ellos yeren especialmente males. Fueron, amás de los reis hitites, los de [[Babilonia (ciudá)|Babilonia]], los d'[[Antiguu Exiptu|Exiptu]] y, en socesives dómines, los de Alepo, Mitanni, [[Asiria]], [[Alasiya]] (a pesar de la so escasa fortaleza) y [[Ahhiyawa]].&lt;ref name=liveranicohenwestbrook15/&gt;

Les rellaciones diplomátiques ente los grandes reis de la segunda metá del segundu mileniu antes de Cristu conocer poles [[cartes de Amarna]] desenterraes nes [[ruines]] de l'antigua capital del [[faraón]] [[Akenatón]]&lt;ref name=lettresamarna/&gt; y la [[correspondencia (Antigüedá)|correspondencia]] de dellos reis hitites atopada en Hattusa.{{Sfnm|1a1=Beckman|1y=1999|1pp=119-143|2a1=Hoffner Jr.|2y=2009|2pp=268-326}}

L'intercambiu de mensaxes facer por aciu embaxadores mensaxeros porque nun esistíen embaxaes permanentes. Sicasí, dellos unviaos podíen tar especializaos nel tratu con una corte concreta y quedase ellí mientres meses o años. Estes misives diben acompañaes xeneralmente d'un [[intercambiu de regalos]] conforme de primeres de la donación y contradonación. Si los mensaxes concerníen a asuntos políticos, munchos trataben de les rellaciones ente los soberanos, que yeren oxetu de tensiones rellacionaes col prestíu ente iguales que podíen perder —en particular sobre la magnificencia y valor de los regalos recibíos o unviaos—, o de les [[Alianza matrimonial|aliances matrimoniales]] que los xuníen. Los reis hitites casáronse delles vegaes con princeses babilonies, yá que tuvieron aliaos llargu tiempu cola dinastía casina que dirixía entós el reinu mesopotámicu. Hattusili&amp;nbsp;III, pela so parte, unvió a dos de les sos fíes por que se casaren con [[Ramsés&amp;nbsp;II]]. Esto reforzó l'alianza ente dambes cortes y foi oxetu de llargues negociaciones. Los [[Tratáu internacional|trataos internacionales]] concluyíos ente grandes reis yeren tamién oxetos d'estenses negociaciones. L'únicu casu bien conocíu foi un tratáu ente Hattusili&amp;nbsp;III y Ramsés&amp;nbsp;II.&lt;ref name=beckmanliveranibryce/&gt;

=== La guerra y l'exércitu pa los hitites ===
La guerra tuvo bien presente en tola hestoria hitita, hasta'l puntu de que ye difícil atopar una ideoloxía de paz nos testos. L'estáu ideal paez que foi'l de l'ausencia de conflictos internos nel reinu y en concretu na corte real, potencialmente bien desestabilizadores y destructivos, primero que la confrontación colos enemigos esternos qu'apaecen como normales. L'enfrentamientu bélicu viose como la recreación d'un xuiciu divín —[[ordalía]]— nel que'l futuru trunfador tenía los poderes divinos del so llau. Nun testu describe un ritual que tenía de cumplir el soberanu antes d'una campaña pa empezala con bonos badagüeyos. Per otra parte, el rei hitita nunca se presenta como l'instigador del conflictu, sinón siempres como l'atacáu que tenía que reaccionar pa restaurar l'orde.{{Harvnp|Bryce|2004|pp=99-101}}

Cuando resultaba ganador del conflictu, el rei hitita establecía rellaciones formales col vencíu por aciu la celebración d'un tratáu escritu, en cuenta de confiar nel terror, lo que se suponía que garantizaría la estabilidá na rexón.{{Harvnp|Collins|2007|pp=108-109}} Esto nun torgar que la guerra siguiera con destrucciones, pillajes y otres espoliaciones según la deportación de prisioneros de guerra y por tantu fuera una manera d'atropar riqueces.{{Sfnm|1a1=Beal|1y=1995|1p=553|2a1=Bryce|2y=2004|2pp=99-101}}

[[Ficheru:Museum of Anatolian Civilizations 1320169 nevit.jpg|thumb|350px|Los soldaos del carru de combate yeren les tropes d'élite del exércitu hitita.]]L'exércitu hitita taba sol mandu supremu del rei, que taba nel centru d'una rede d'asesores que lu informaben de tolos frentes militares activos y potenciales del imperiu. Esta información taba basada nes guarniciones fronterices y les práutiques d'espionaxe.{{Harvnp|Beal|1995|pp=545-546}} El rei podía ponese al mandu de les sos tropes o bien delegar nun xeneral, sobremanera cuando había dellos conflictos simultáneos. Esto yera un privilexu de los príncipes —en primer llugar de los hermanos del rei (el xefe de la guardia real, ''MEŠEDI'') y del fíu mayor—, de los altos dignatarios como'l gran mayordomu y, cada vez más col tiempu, de los virréis, especialmente'l de Karkemish. El rangu inferior taba compuestu polos xefes de los distintos cuerpos de tropes (carros, caballería ya infantería), cargos que s'estremaben ente un xefe de derecha y un xefe d'esquierda.{{Sfnm|1a1=Beal|1y=1995|1pp=546-547|2a1=Bryce|2y=2004|2pp=109-111}} Otru oficiales importantes yeren el xefes de torre de guardia y el supervisores de los heraldos militares, que s'ocupaben de les guarniciones —principalmente les fronterices—, y podíen comandar los cuerpos del exércitu. La xerarquía militar baxaba dende equí a los oficiales que dirixíen les unidaes más pequeñes.&lt;ref name=brycehaase/&gt;

El corazón del exércitu componer de tropes permanentes aparcaes nes guarniciones. Taben calteníes polos suministros recoyíos de los almacenes estatales y, seique tamién, de les concesiones de tierres de serviciu. Según les necesidaes de determinaos conflictos, faíense lleves forzoses de tropes ente la población y los reis vasallos teníen qu'apurrir combatientes.{{Sfnm|1a1=Beal|1y=1995|1p=547|2a1=Bryce|2y=2004|2pp=111-112}} Amás de los testos d'instrucciones del ''MEŠEDI'' y el xefes de torre de guardia, conócense otros testos destinaos a garantizar la competencia y, sobremanera, la llealtá de los soldaos. Tán les instrucciones a los oficiales, anotaes p'asegurase la fiabilidá de los que dirixen les tropes, y un ritual del xuramentu militar que teníen d'emprestar los soldaos y oficiales cuando entraben en serviciu, por aciu el que xuraben fidelidá al rei y nel que se describía en detalle un ritual análogu de maldiciones a les que s'esponíen en casu de deserción o traición a la patria (actos que taben, seya que non, castigaos cola pena de muerte).{{Sfnm|1a1=Beal|1y=1995|1pp=547-548|2a1=Freu|2a2=Mazoyer|2y=2007b|2pp=100-102}}

La mayoría de les tropes del exércitu hitita yeren d'infantería y taben forníes con espaes curties, llances y arcos, según con escudos. Contrariamente a la creencia popular, el metal de les armes hitites yera'l bronce y non el fierro. La infantería acompañaba a les tropes d'élite, los carros de combate, conocíos poles representaciones que fixeron los exipcios de la [[batalla de Qadesh]] nes que s'amuesa la so capacidá d'entamar una ofensiva rápida. Tiraos por dos caballos, estos carros yeren montaos davezu por un conductor y un combatiente armáu con un arcu, pero nes representaciones de Qadesh van acompañaos por un tercer home que porta un escudu. La caballería taba pocu desenvuelta y sirvía quiciabes principalmente pa misiones de vixilancia y correos rápidos.{{Sfnm|1a1=Beal|1y=1995|1pp=548-549|2a1=Bryce|2y=2004|2pp=111-112}} Según los testos exipcios que describen la batalla de Qadesh, les tropes hitites movilizaes naquel momentu —l'apoxéu del imperiu— alzar a 47&amp;nbsp;000&amp;nbsp;soldaos y 7000&amp;nbsp;caballos, cuntando les tropes de los vasallos. Sicasí, la fiabilidá d'estes cifres foi cuestionada.{{Sfnm|1a1=Bryce|1y=2001|1p=292|2a1=Freu|2a2=Mazoyer|2y=2008|2p=144}} Mientres la última fase del reinu, tamién podíen movilizar fuercies navales —en particular pa la invasión de Alasiya—, gracies a los barcos de los sos estaos vasallos costeros como'l reinu de Ugarit.{{Harvnp|Beal|1995|pp=549-550}}

== Xeografía ==
[[Ficheru:Anatolie hittite-es.svg|thumb|350px|Mapa de les principales ciudaes y rexones del mundu hitita. Los nomes en colloráu claro indiquen l'allugamientu más probable o averada.]]El corazón del Imperiu hitita –llamáu comúnmente ''País de Hatti''– taba asitiáu nel recodo del [[ríu Kizil Irmak]] (Marrasantiya en llingua hitita), onde se topaba la capital [[Hattusa]]. Esti nucleu llindaba al norte coles tribus [[kaskas (Anatolia)|kaskas]], al sur con [[Kizzuwadna]], al este con [[Mitanni]] y al oeste con [[Arzawa]]. Nel momentu de máxima espansión hitita, Kizzuwadna, Arzawa y una parte importante del territoriu gasga fueron incorporaos al Imperiu, qu'incluyía, amás, una bona parte (o la totalidá) de [[Xipre]] y diversos territorios en [[Siria]], onde'l reinu hitita llindaba al este con [[Asiria]] y al sur con [[Antiguu Exiptu|Exiptu]]. 

Dalgunes de les principales ciudaes hitites fueron alcontraes, ente elles [[Nesa]] y la capital Hattusa. Entá queden ciudaes por topar, como, por casu, [[Kussara]], [[Nerik]] o [[Tarhuntassa]]. En Siria taben especialmente les ciudaes conquistaes al antiguu reinu de Iamhan d'[[Alepo]], [[Karkemish]] y [[Qadesh]].

== Cultura ==
Ye bien probable qu'a partir de grafismos, los hitites llegaren a desenvolver la so propia escritura basada principalmente en [[pictograma|pictogrames]], pero anque s'atopen pictogrames na zona hitita, entá nun ye vidable rellacionalos direutamente cola cultura hitita nin tampoco ye posible pel momento calificalos como una escritura sistematizada. 

Lo que sí ye corroborable ye que los hitites adoptaron la escritura cuneiforme usada a partir de los [[Sumeria|sumerios]]. Esta escritura sirvió-yos pa'l so comerciu internacional, anque podía tar &quot;dialectizada&quot; acorde al idioma hitita, magar al usala en gran midida d'una manera próxima al de los [[ideograma|ideogrames]] resultaba intelixible pa pueblos vecinos alófonos.

L'arte hitita que llegó a los nuesos díes foi calificáu dende'l tiempu de los griegos clásicos como un &quot;arte ciclópeo&quot; por cuenta de la magnitú de les sos sillerías y a les dimensiones y relativa tosquedá de los sos baxorrelieves y dalgunes poques escultures en bultu. Estes poques escultures en bultu paecen recibir dalguna influencia exipcia, ente que los baxorrelieves evidencian influxos mesopotámicos, anque con un típicu estilu hitita carauterizáu pola ausencia de delicadeces formales. 

Sicasí, l'arte hitita más típicu reparar nos pocos elementos metálicos (especialmente de fierro) que llegaron hasta los nuesos díes. Equí tamién se nota un arte &quot;axatáu&quot; y bastu, anque bien suxestivu por cierta estilización y astraición de índole relixosa, na cual abonden símbolos bastante crípticos.

=== Llingua hitita ===
{{AP|Idioma hitita}}
La llingua hitita, tamién llamada nesita, ye la más importante de la escastada caña anatolia de les [[llingües indoeuropees]], siendo los otros miembros el luvita (especialmente'l luvita xeroglíficu), el [[Idioma palaíta|palaico]], el trepo y el liciu. Unu de los grandes llogros de l'[[arqueoloxía]] y la [[llingüística]] ye'l descifrar esta llingua estinguida, que se considera la más antigua d'ente toles llingües indoeuropees documentadas. Precisamente, al ser la más antigua, resulta interesante polos elementos de los qu'escarez y que se topen presentes en llingües documentadas darréu.

Una de les sos carauterístiques principales ye'l gran númberu de pallabres non indoeuropees que contién, por cuenta de la influencia de cultures d'[[Oriente Próximu]], como la [[Llingües hurrito-urartianes|hurrita]] o la cultura del pueblu de Hatti, siendo especialmente acusada esta influencia nos vocablos d'orixe relixosu. Consta de la mayoría de los [[Declinación (gramática)|casos]] habituales nuna llingua indoeuropea, dos xéneros gramaticales (común y neutru) y dos númberos (singular y plural), según diverses formes verbales. 

Anque paez que los hitites cuntaben con un sistema de [[pictograma|pictogrames]], llueu empezaron a usar tamién l'[[escritura cuneiforme|sistema cuneiforme]].

== Relixón y mitoloxía ==
=== Un panteón abondosu ===
[[Ficheru:Hattusa.temple1.jpg|thumbnail|300px|El gran templu (templu 1) de [[Hattusa]].]]
La relixón hitita aportó a conocida como «la relixón de los mil dioses». Cuntaba con numberoses divinidaes propies y otres importaes d'otres cultures (bien especialmente, de la cultura [[hurrita]]), ente les cualos destacábase [[Tesub]], el dios del truenu y l'agua, que'l so emblema yera un hachu de bronce de doble filu (daqué asemeyáu, anque pue ser casual, reparar na [[civilización minoica]], cola so ''labrix''), y [[Arinna]], la diosa del sol. Otros dioses importantes yeren [[Aserdus]] (diosa de la fertilidá), Naranna, diosa del prestar y la natalidá y el so home [[Elkunirsa]] (creador del universu) y [[Sausga]] (equivalente hitita d'[[Ishtar]]).

=== Templos, cultu y celebraciones ===
El rei yera tratáu como un humanu escoyíu polos dioses y encargábase de los más importantes rituales relixosos, amás de salvaguardar les tradiciones. Si daqué nun diba bien nel país, podía culpáse-y a él si cometiera'l más mínimu error mientres unu d'esos rituales, ya inclusive los mesmos reis participaben d'esta creencia; asina, por casu, [[Mursili II]] atribuyó una gran peste qu'afaró'l reinu hitita a los asesinatos que llevaron al so padre al tronu, y realizó numberosos actos y mortificaciones pa pidir perdón ante los dioses.

=== Rituales de maxa ===
De numberoses tablillas hitites, conocemos unos rituales de tipu máxicu que tienen por oxetivu manipoliar la realidá pa convocar ya influyir nes fuercies invisibles (los dioses y otros). Estos procesos utilizar nuna gran variedá de casos: mientres los ritos de camín (nacencia, mayoría d'edá, muerte); mientres l'establecimientu de venceyos garantizaos poles fuercies divines (compromisu col exércitu, alcuerdos diplomáticos); pa curar o expiar los diversos males, a los que s'atribuyía un orixe sobrenatural (enfermedaes o epidemies que tienen por orixe una falta cometida, conxuros debíos a la malicia d'un bruxu o, más de cutiu, d'una bruxa, pero tamién engarradielles de pareya, impotencia sexual, una derrota militar, etcétera).{{Harvnp|Frantz-Szabó|1995|p=2011}}

Estos rituales movilizaben a munchos especialistes. En primer llugar a les muyeres vieyes» (sumerograma, ''ŠO.GI''; n'hitita, ''hassawa''), que paecen ser les espertes en rituales por excelencia, pero tamién a los especialistes n'aldovinación, que completaben les sos práutiques habituales por aciu rituales máxicos, y a los médicos exorcistas (''A.ZU'', que podría traducise por físicu»). N'efeutu, les práutiques médiques hitites combinaben remedios qu'a güeyos modernos revelaríen medicina científica con otros que yeren d'orde máxicu. Esta diferencia nun yera apreciada pola xente de los tiempos antiguos.{{Sfnm|1a1=Collins|1y=2007|1pp=180-181|2a1=Frantz-Szabó|2y=1995|2pp=2009 y 2011}}

Los rituales máxicos de los hitites podíen siguir delles regles:
* La ''analoxía'' o ''simpatía'' que consistía nel usu d'oxetos colos que se realizaben actividaes que simbolizaben l'efectu de lo que queríen consiguir, de la que se recitaben encantamientos que garantizaren la so eficacia. Por casu, mientres el ritual d'entrada en serviciu de los soldaos, entartallábase la cera pa simbolizar lo que-yos asocedería en casu de deserción; mientres el ritual contra la impotencia sexual, l'home apurría nel ritual un fusu y una rueca, que representaben la feminidad (asimilaos a la impotencia), y dáben-y un arcu y unes fleches que simbolizaben la virilidad realcontrada.
* El ''contautu'' aseguraba la tresferencia d'un mal d'una persona o oxetu a otru oxetu o partes d'un animal sacrificáu. Esto faía con solo tocar o ximelgar l'oxetu que se suponía captaba'l mal alredor de la persona tratada; o faciendo pasar a esti postreru ente les partes d'oxetos y animales que constituyíen una suerte de portal simbólicu que dexara estenar el mal cuando yera trevesáu.
* La ''sustitución'' yera un procesu que dexaba reemplazar la persona receptora del mal por un oxetu (de cutiu una figurilla de folla que lo representaba), un animal o inclusive otra persona nel casu de los reis. El sustitutu yera dempués destruyíu, sacrificáu o exiliáu (práutica del chivu espiatoriu) llevando consigo'l mal.{{Sfnm|1a1=Collins|1y=2007|1pp=182-189|2a1=Frantz-Szabó|2y=1995|2pp=2011-2012}}

=== Aldovinación ===
La voluntá de los dioses yera accesible a los homes por aciu l'aldovinación. Esto dexó a los hitites conocer l'orixe d'una enfermedá o una epidemia, d'una derrota militar o de cualesquier mal. Les informaciones arrexuntaes asina teníen de dexar depués executar los rituales fayadizos. L'aldovinación tamién podía sirvir pa xulgar la oportunidá d'una aición que quixeren realizar (empecipiar una batalla, construyir un edificiu, etc...) en previsión de si teníen el consentimientu divín, de si realizar nun momentu aparente o perxudicial y, sobremanera, pa saber que diba asoceder nel futuru.

Esistieron dellos tipos de práutiques adivinatorias. L'aldovinación por aciu los suaños (oniromancia), que paez ser la más habitual, podía ser de dos tipos: o'l dios dirixíase él mesmu al durmiente, o provocaba'l suañu (incubación). L'astroloxía ta atestiguada en testos atopaos en Hattusa. Los otros procedimientos d'aldovinación oracular más habituales yeren la llectura de les coraes d'oveyes (hepatoscopia), la observación del vuelu de ciertes aves (augures), los movimientos d'una culiebra d'agua nun barreñu y un procesu enigmáticu consistente n'echar a suertes objeto que simbolizaben daqué (la vida, el bienestar d'una persona) supuestamente pa revelar el futuru.

Poro, l'aldovinación podía ser producida nos homes colos rituales precisos, o bien emanar direutamente de los dioses de forma bonal y ser impuesta a los homes que debíen dempués interpretar el mensaxe. En tolos casos foi necesariu apelar a especialistes n'aldovinación. Dalgunos taben especializaos en ciertes práutiques concretes, como'l ''BARU'' en hepatoscopia o'l ''MUŠEN.DÙ'' pa la interpretación de los suaños. La muyer vieya» realizó tamién munchos d'estos rituales.{{Harvnp|Frantz-Szabó|1995|pp=2013-2015}}

=== Mitos ===
{{AP|Mitoloxía hitita}}
Nes ruines de Hattusa desenterráronse dellos rellatos mitolóxicos. L'estáu fragmentariu de la mayoría d'ellos torga conocer el so desenllaz o inclusive'l so desenvolvimientu principal. Sicasí, delles pieces atopar ente les más notables de la mitoloxía del Antiguu Oriente Próximu. La mayoría d'estos mitos nun tienen un orixe hitita: munchos paecen tener un fondu hattiano; otros tienen un orixe hurrita (quiciabes más precisamente de Kizzuwadna).

Ente los mitos del primer grupu, una tema recurrente ye'l del dios sumíu, que'l so exemplu más conocíu ye'l mitu de Telepinu. El dios epónimu sumi poniendo en peligru la prosperidá del país, de la cual yera garante. La esterilidá cute a los campos y animales; les fontes d'agua ensúguense; reinen la fame y el desorde. Los dioses investiguen como faer volver a Telepinu, pero fracasen primero que una pequeña abeya unviada por Hannahanna consiga atopalo y espertalo. El final del testu ta perdíu, pero rescampla que nél se narraben el regresu del dios y de la prosperidá. Conócense otros mitos que narren la desapaición d'otros dioses y que siguen este mesmu patrón. Referir al dios Lluna nel mitu de la lluna que cayó del cielu, a dellos dioses de la nube como'l de Nerik, al dios Sol y munchos más. Con frecuencia solo conócense por hestories fragmentaries o polos rituales nos que se reproduz el desenvolvimientu del mitu y que dexen el regresu del dios y, poro, asegurar la prosperidá del país. Estos mitos tán claramente rellacionaos col ciclu agrícola y la torna de la primavera. Simbolicen el regresu del orde frente a la desorganización, que puede garantizase por aciu l'aplicación de los mitos venceyaos a él.{{Sfnm|1a1=Bryce|1y=2004|1pp=211-215|2a1=Collins|2y=2007|2pp=149-150|3a1=Freu|3a2=Mazoyer|3y=2007a|3pp=193-247|4a1=Freu|4a2=Mazoyer|4y=2007b|4pp=357-362|5a1=Hoffner Jr.|5y=1998|5pp=14-39}}

Otru mitu anatolio importante ye'l de Illuyanka. Conocer por dos versiones y rellata el combate del dios de la nube contra la xigantesca culiebra Illuyanka. La victoria del gran dios producir a pesar de los reveses iniciales y cola ayuda d'otros dioses. Esti mitu inscribir na tema de los mitos que tienen a una deidá soberana enfrentándose a una bisarma que simboliza'l caos —como nel ciclu de Baal de Ugarit, la epopeya babilónica de la creación—. Al igual qu'esti postreru, recitóse y seique representóse mientres una de les grandes celebraciones de primavera (la celebración ''purulli'' ente los hitites).{{Sfnm|1a1=Bryce|1y=2004|1pp=215-219|2a1=Collins|2y=2007|2pp=150-151|3a1=Hoffner Jr.|3y=1998|3pp=10-14}}

El postreru gran mitu, conocíu por unes tablillas de Hattusa, ye'l ciclu de Kumarbi, mitu d'orixe hurrita estremáu en cinco «canciones» (''Sìr'') desigualmente conocíes. Tien por tema la declaración del dios Tesub (el dios hurrita de la nube) ante varios adversarios, en primer llugar Kumarbi que-y suplanta na primer hestoria: el cantar de Kumarbi. La rivalidá ente los dos termina nel cantar de Ullikumi na que Tesub tien de ganar a un xigante niciáu pol so enemigu mortal. Esti ciclu míticu tien un algame más xeneral que los precedentes porque empieza con una narración del orixe de los dioses y esplica la creación de la so xerarquía ysobremanera, la primacía del dios de la nube. Ye tamién el que presenta mayores paralelismos cola mitoloxía griega, una y bones la narración de los conflictos xeneracionales de los dioses ye bien cercana a la de la Teogonía de Hesiodo.&lt;ref name=brycecollinshoffnerlebrun/&gt;

De los mitos puramente hitites que nos llegaron, tenemos a los humanos como personaxes principales, pero implicando tamién a los dioses. El mitu de Appu cunta la hestoria d'una pareya rica ensin fíos que implora al dios Sol por que vaya na so ayuda. Esto, a lo último, déxa-yos tener ximielgos, unu bonu y otru malu, que depués se volverán rivales siguiendo un modelu conocíu n'otres cultures antigües (como Caín y Abel na Biblia). La lleenda de Zalpa introduz un testu historiográficu nel que se rellata tomar d'esta ciudá por Hattusili&amp;nbsp;I y sirve ensin dulda pa presentar l'orixe del conflictu. Rellata como la reina de Kanesh da a lluz a trenta hijos qu'ella escuerre tres la so nacencia y que sobreviven gracies a l'ayuda divina pa crecer en Zalpa. Más tarde, tán a puntu de xunise a los trenta fíes que la reina de Kanesh tuviera de siguío, momentu nel que la hestoria detiense.{{Sfnm|1a1=Bryce|1y=2004|1pp=220-222|2a1=Collins|2y=2007|2pp=147-149|3a1=Hoffner Jr.|3y=1998|3pp=81-89}}

=== La muerte y el más allá ===
Siguiendo les concepciones qu'apaecen en dellos testos atopaos no que foi'l país de Hatti, los hitites estremaron l'universu nel Cielu —el mundu cimeru onde vivíen los grandes dioses— y un conxuntu formáu pola Tierra y l'Infiernu —el mundu soterrañu descritu como «tierra aveseda»—, al que llegaben los difuntos dempués de la muerte. Yera accesible dende la superficie de la tierra al traviés de los cuévanos naturales que conducen escontra les fondures: pozos, banzaos, cascaes, covarones y otros furacos (como los dos cámares de Ninşantepe en Hattusa). Estos llugares podíen sirvir como espacios pa los rituales rellacionaos coles deidaes infernales. Como'l so nome indica, la tierra aveseda víase como un mundu pocu curiosu nel que los muertos llevaben una esistencia lúgubre.

Los testos hitites paecen fuertemente influyíos poles creencia mesopotámiques nel más allá, polo que resulta difícil determinar en que midida reflexen les creencies populares locales. Al igual que los habitantes del país de los dos ríos, los hitites punxeron el inframundu so la proteición de la diosa Sol de la Tierra (la diosa Sol de Arinna) que recueye aspeutos de l'antigua diosa hatti Wurusemu. Esta acomuñóse a Lelwani, otra gran divinidá infernal hatti, y asimilada a les sos equivalentes sumeria y hurrita Ereshkigal y Allani. El mundu infernal anatolio taba pobláu d'otros dioses, sirvientes d'esta reina del Infiernusobremanera por unes dioses que filaben la vida de los homes igual que les moiras de la mitoloxía griega o les parques de la romana.{{Sfnm|1a1=Bryce|1y=2004|1pp=180-182|2a1=Collins|2y=2007|2pp=192-193|3a1=Haas|3y=1995|3pp=2021-2023}}

Les práutiques funeraries conocíes son principalmente aquelles que concernen a los reis y a los miembros de la familia real que se beneficiaron de funerales campanudos y del ancestral cultu a los muertos.{{Harvnp|Haas|1995|pp=2024-2029}} Nun s'afayó nenguna tumba real. Los soberanos y les sos families yeren encenraos y los sos restos yeren ensin dulda depositaos nel so llugar de cultu funerariu llamáu ''hekur''. Quiciabes tengamos un exemplu cola cámara&amp;nbsp;B de Yazilikaya, que sirviría entós pal cultu funerariu de Tudhaliya&amp;nbsp;IV y que los sos baxorrelieves podríen representar a les divinidaes infernales. Ufiertábense sacrificios regulares a los reis y miembros de la familia real difuntos y los sos templos funerarios yeren riques instituciones dotaes de tierres y personal, como nos grandes templos.{{Harvnp|Bryce|2004|pp=182-183}} Esta práutica de cultu a los antepasaos probablemente esistía tamién ente'l pueblu, coles mires d'asegurase de que los muertos nun volvieren p'acoradar a los vivos so la forma de pantasmes (''GIDIM''). Si yera necesariu, podíen ser espulsaos por aciu esconxuros.{{Harvnp|Bryce|2004|p=184}}

Los campusantos anatolios del segundu mileniu antes de Cristu daten principalmente na primer metá d'esti periodu, correspondiente a la dómina de les colonies asiries de mercaderes y al antiguu reinu hitita. Pocos campusantos del periodu del Imperiu hitita sacáronse a la lluz. El más importante ye'l de Osmankayasi asitiáu cerca de Hattusa. Estos campusantos documentan les práutiques funeraries de les clases media y baxa de la sociedá hitita. La inhumación ya incineración coesisten, pero la segunda tiende a aumentar nel intre del periodu. Los enterramientos podíen faese en tumbes de cista (ensin dulda pa los más ricos), en simples fueses o en grandes jarras llamaes cola pallabra griega ''pithos'' (pa los menos ricos). La mayoría de les tumbes conocíes tán asitiaes nes necrópolis, pero dalgunes d'elles atópense nel interior de los murios de les ciudaes, debaxo de la residencia de la familia del difuntu, como tamién ye común en Siria y Mesopotamia.{{Harvnp|Bryce|2004|pp=178-179}}

== Ver tamién ==
* [[Ciudaes hitites]]
* [[Rexones hitites]]
* [[Imperiu asiriu]]
* [[Monarques hitites]]
* [[Urartu]]
* [[Gastronomía hitita]]

== Notes ==
{{llistaref|group=lower-alpha}}

== Referencies ==
{{llistaref|2|refs=
&lt;ref name=michelveenhoffeidem&gt;
Referencies en:
* {{cita llibru |apellíos=Michel |nome=Cécile |títulu=Correspondance des marchands de Kaniš, au début du IIe millénaire avant J.-C. |fecha=2001 |editorial=-yos Éditions du Cerf |isbn=978-2-204-06700-8 |idioma=francés}}
* {{cita llibru |apellíos1=Veenhoff |nome1=Klaas R. |apellíos2=Eidem |nome2=Jesper |títulu=Mesopotamia. The Old Assyrian Period |fecha=2008 |editorial=Vandenhoeck &amp; Ruprecht |isbn=978-3-7278-1623-9 |idioma=inglés}}
&lt;/ref&gt;
&lt;ref name=beckmanwestbrook756&gt;{{cita llibru |apellíos=Beckman |nome=Gary M. |apellíu-editor=Westbrook |nome-editor=Raymond |títulu=A History of Ancient Near Eastern Law |fecha=2003 |editorial=Brill |páxines=756-759 |idioma=inglés |capítulu=International Law in the Second Millennium: Late Bronze Age}}&lt;/ref&gt;
&lt;ref name=beckmanwestbrook759&gt;{{cita llibru |apellíos=Beckman |nome=Gary M. |apellíu-editor=Westbrook |nome-editor=Raymond |títulu=A History of Ancient Near Eastern Law |fecha=2003 |editorial=Brill |páxines=759-762 |idioma=inglés |capítulu=International Law in the Second Millennium: Late Bronze Age}}&lt;/ref&gt;
&lt;ref name=liveranicohenwestbrook15&gt;{{cita llibru |apellíos=Liverani |nome=Mario |apellíu-editor1=Cohen |nome-editor1=Raymond |apellíu-editor2=Westbrook |nome-editor2=Raymond |títulu=Amarna Diplomacy |fecha=2002 |editorial=[[Johns Hopkins University Press]] |páxines=15-24 |idioma=inglés |capítulu=The 'Great Powers' Club |isbn=978-0-8018-7103-0}}&lt;/ref&gt;
&lt;ref name=lettresamarna&gt;{{cita llibru |apellíos=Varios autor |títulu=-yos Lettres d'El-Amarna |fecha=1987 |editorial=-yos Éditions du Cerf |isbn=978-2-204-02645-1 |idioma=francés}}&lt;/ref&gt;
&lt;ref name=beckmanliveranibryce&gt;
Referencies en:
* {{cita llibru |apellíos=Beckman |nome=Gary M. |apellíu-editor=Westbrook |nome-editor=Raymond |títulu=A History of Ancient Near Eastern Law |fecha=2003 |editorial=Brill |páxines=753-774 |idioma=inglés |capítulu=International Law in the Second Millennium: Late Bronze Age}}
* {{cita llibru |apellíos=Liverani |nome=Mario |títulu=Prestige and interest: International relations in the Near East ca. 1600-1100 b.C. |fecha=1990 |editorial=Sargon Editrice Libreria |idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos=Bryce |nome=Trevor |enllaceautor= Trevor Bryce|títulu=Letters of the Great Kings of the Ancient Near East |fecha=2003 |editorial=Routledge |isbn=978- 0-203-50498-4 |idioma=inglés}}
&lt;/ref&gt;
&lt;ref name=brycehaase&gt;
Referencies en:
* {{cita llibru |apellíos=Bryce |nome=Trevor |títulu=Life and Society in the Hittite World |fecha=2004 |editorial=[[Oxford University Press]] |páxines=16-17 y 116-117 |isbn=978-0-199-27588-5 |idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos=Haase |nome=Richard |apellíu-editor=Westbrook |nome-editor=Raymond |títulu=A History of Ancient Near Eastern Law |fecha=2003 |editorial=Brill |páxines=753-774 |idioma=inglés |capítulu=The Hittite Kingdom}}
&lt;/ref&gt;
&lt;ref name=brycecollinshoffnerlebrun&gt;
Referencies en:
* {{cita llibru |apellíos=Bryce |nome=Trevor |títulu=Life and Society in the Hittite World |fecha=2004 |editorial=Oxford University Press |páxines=222-228 |isbn=978-0-199-27588-5 |idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos=Collins |nome=Billie Jean |títulu=The hittites and their world |fecha=2007 |editorial=Society of Biblical Literature |páxines=151-152 |isbn=978-1-58983-296-1 |idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos=Hoffner Jr. |nome=Harry A. |títulu=Hittite Myths |fecha=1998 |editorial=Society of Biblical Literature |páxines=40-65 |isbn=978-0-7885-0488-6 |idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos=LeBrun |nome=René |capítulu=From Hittite Mythology: The Kumarbi Cycle |títulu=Civilizations of the Ancient Near East |editor=Jack M. Sasson |fecha=1995 |editorial=Scribner |isbn=978-0-68419-279-6 |idioma=inglés}}
&lt;/ref&gt;
}}

== Bibliografía ==
* {{cita llibru |apellíos=Beal |nome=Richard H. |capítulu=Hittite Military Organization |títulu=Civilizations of the Ancient Near East |editor=Jack M. Sasson |fecha=1995 |editorial=Scribner |isbn=978-0-68419-279-6 |idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos=Beckman |nome=Gary M. |títulu=Hittite Diplomatic Texts |fecha=1999 |editorial=Society of Biblical Literature |isbn=978-0-7885-0551-5|idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos=Bryce |nome=Trevor |títulu=El reinu de los hitites |fecha=2001 |editorial=Ediciones Cátedra |isbn=978-84-376-1918-1|otros=Traducíu por José Luis Rozas López}}
* {{cita llibru |apellíos=Bryce |nome=Trevor |títulu=Life and Society in the Hittite World |fecha=2004 |editorial=Oxford University Press |isbn=978-0-199-27588-5 |idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos=Bryce |nome=Trevor |títulu=The Routledge handbook of the peoples and places of Ancient Western Asia |fecha=2009 |editorial=Routledge |isbn=978–0–415–39485–7 |idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos=Collins |nome=Billie Jean |títulu=The hittites and their world |fecha=2007 |editorial=Society of Biblical Literature |isbn=978-1-58983-296-1 |idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos=Frantz-Szabó |nome=Gabriella |capítulu=Hittite Witchcraft, Magic, and Divination |títulu=Civilizations of the Ancient Near East |editor=Jack M. Sasson |fecha=1995 |editorial=Scribner |isbn=978-0-68419-279-6 |idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos1=Freu |nome1=Jacques |apellíos2=Mazoyer |nome2=Michel |títulu=Des origines à el fin de l'ancien royaume hittite |fecha=2007a |editorial=Groupe L'Harmattan |isbn=978-2-296-02744-2 |idioma=francés}}
* {{cita llibru |apellíos1=Freu |nome1=Jacques |apellíos2=Mazoyer |nome2=Michel |títulu=Les débuts du nouvel empire hittite |fecha=2007b |editorial=Groupe L'Harmattan |isbn=978-2-296-04392-3 |idioma=francés}}
* {{cita llibru |apellíos1=Freu |nome1=Jacques |apellíos2=Mazoyer |nome2=Michel |títulu=L'apogée du nouvel empire hittite |fecha=2008 |editorial=Groupe L'Harmattan |isbn=978-2-296-06812-4 |idioma=francés}}
* {{cita llibru |apellíos1=Freu |nome1=Jacques |apellíos2=Mazoyer |nome2=Michel |títulu=-y déclin et la chute du nouvel empire hittite |fecha=2010 |editorial=Groupe L'Harmattan |isbn=978-2-296-10529-4 |idioma=francés}}
* {{cita llibru |apellíos=Gurney |nome=Oliver Robert |enllaceautor= Oliver Gurney|títulu=Los hitites |fecha=1995 |editorial=Editorial Laertes |isbn=978-84-7584-274-5|otros=Traducíu por Augusto Herranz}}
* {{cita llibru |apellíos=Haas |nome=Volkert |capítulu=Death and Afterlife in Hittite Thought |títulu=Civilizations of the Ancient Near East |editor=Jack M. Sasson |fecha=1995 |editorial=Scribner |isbn=978-0-68419-279-6 |idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos=Hoffner Jr. |nome=Harry A. |títulu=Hittite Myths |fecha=1998 |editorial=Society of Biblical Literature |isbn=978-0-7885-0488-6 |idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos=Hoffner Jr. |nome=Harry A. |títulu=Letters from the Hittite Kingdom |fecha=2009 |editorial=Society of Biblical Literature |isbn=978-1-58983-212-1 |idioma=inglés}}
* {{cita llibru |apellíos=Lackenbacher |nome=Sylvie |títulu=Textes akkadiens d'Ugarit |fecha=2002 |editorial=Éditions du Cerf |isbn=978-2-204-06701-0 |idioma=francés}}
* {{cita llibru |apellíos=Mazoyer |nome=Michel |títulu=Télipinu, Le dieu au marécage |fecha=2003 |editorial=Groupe L'Harmattan |isbn=978-2-7475-4345-5 |idioma=francés}}

=== Referencia históricu-xeneral ===
* {{cita llibru |
autor = Bittel, Kurt
| títulu = Los Hitites
| añu = 1976
| editorial = traducción por José Gil de Ramales. Madrid: Aguilar
}}
* {{cita llibru |
autor = [[C. W. Ceram|Ceram, C. W.]]
| títulu = El misteriu de los hitites
| añu = 1985
| editorial = Ediciones Destino, S.A |
id = ISBN 978-84-233-0760-9 
}}
* {{cita llibru |
autor = Kuhrt, Amelie
| títulu = L'Oriente próximu na antigüedá, c. 3000-330 e.C. 
| añu = 2001
| editorial = Editorial Crítica |
id = ISBN 978-84-8432-163-7
}}
* {{cita llibru |
autor = Loon, Maurits N. van
| títulu = Anatolia in the second millennium B.C
| añu = 1985
| editorial = Leiden: E.J. Brill 
}}
* {{cita llibru |
autor = Macqueen, J. G.
| títulu = The Hittites : and their contemporaries in Asia Minor
| añu = 1986
| editorial = London: Thames and Hudson
}}
* {{cita llibru |
autor = Sáez Fernández, Pedro |
títulu = Los hitites
| añu = 1988
| editorial = Ediciones Akal, S.A.
| id = ISBN 978-84-7600-335-0
}}

=== Testos hitites ===
* {{cita llibru |
autor = Alp, Sedat
| títulu = Hethitische Briefe aus Masat-Höyük
| añu = 1991
| editorial = Ankara: Türk Tarih Kurumu Basimevi
}}
* {{cita llibru |
autor = Bernabé Payares, A. y Álvarez Pedrosa, J.A.
| títulu = Historia y lleis de los hitites. Testos del Imperiu Antiguu. El Códigu |
añu = 2000
| editorial = Coleición: AKAL/ORIENTE |
id = ISBN 978-84-460-1123-1 
}}
* {{cita llibru |
autor = Bernabé Payares, A. y Álvarez Pedrosa, J.A.
| títulu = Historia y lleis de los hitites. Testos del Imperiu Mediu y del Imperiu Nuevu |
añu = 2004
| editorial = Coleición: AKAL/ORIENTE |
id = ISBN 978-84-460-2253-4 
}}
* {{cita llibru |
autor = Bernabé, Alberto |
títulu = Texto lliterarios hitites
| añu = 1979
| editorial = Madrid: Editora Nacional
}}
* {{cita llibru |
autor = García Trabazo, José Virgilio
| títulu = Texto relixosos hitites. Mitos, plegaries y rituales 
| añu = 2002
| editorial = coleición: Biblioteca de Ciencies Bíbliques y Orientales númberu 6. Edición billingüe crítica. Madrid: [[Editorial Trotta]]
| id = ISBN 978-84-8164-522-4 
}}
* {{cita llibru |
autor = González Salazar, Juan Manuel
| títulu = Rituales hitites. Ente la maxa y el cultu.
| añu = 2010
| editorial = Coleición: AKAL/ORIENTE |
id = ISBN 978-84-460-0945-0 
}}
* {{cita llibru |
autor = Hagenbuchner, Albertine
| títulu = Die Korrespondenz der Hethiter
| añu = 1989
| editorial = Heidelberg: Winter
}}
* {{cita llibru |
autor = Kosak, Silvin
| títulu = Hittite inventory texts: CTH 241-250
| añu = 1982
| editorial = Heildelberg: Winter
}}

=== Novela histórica ===
* {{cita llibru |
autor = Waltari, Mika
| títulu = [[Sinuhé, l'exipciu]]
}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Hittites}}
* [[C. W. Ceram]]: ''El secretu de los hitites'' (''Enge Schlucht und schwarzer Berg'', 1955).
** [https://web.archive.org/web/20121221161358/http://germanicus.com.ar/El misteriu_de_los hitites/index.htm Testu n'español], con índiz electrónicu.
* [http://usaklihoyuk.org/ Oşaklı Höyük]

&lt;!-- nun retirar esta categoría: dambes son categoríes homónimes, una y bones l'artículu refierse tantu al pueblu hitita como al imperiu hitita--&gt;
{{Tradubot|Hatti}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Hatti| ]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>rqenulpc2zkeenyoabmbtjn5e2211qe</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Patrimoniu de la Humanidá en China</title>
    <ns>0</ns>
    <id>110981</id>
    <revision>
      <id>3714355</id>
      <parentid>3705532</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:21:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="158399" xml:space="preserve">{| align=&quot;right&quot;
|[[Ficheru:Flag of UNESCO.svg|border|200 px]]
|[[Ficheru:Flag of the People's Republic of China.svg|border|200 px]]
|}
== Bienes culturales y naturales ==
[[China]] cunta anguaño con 52 declaraciones de [[Patrimoniu de la Humanidá]] per parte de la [[Unesco]], siendo asina unu de los países con más bienes inscritos na llista:

{| {{tablaguapa}}
|bgcolor=gainsboro rowspan=4|[[Ficheru:Taishan (1535).JPG|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Monte Tai]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;mix&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;color:#32CD32;&quot;&gt;to&lt;/span&gt;''' inscritu en [[1987]].
|-
|'''Llocalización''': [[Shandong|Provincia de Shandong]]
|-
|{{cita|Llugar de cultu imperial mientres dos milenios, esti monte sagráu alluga obres maestres de l'arquiteutura y l'arte perfectamente harmonizaes cola so redolada natural. Símbolu de les civilizaciones y creencies de l'antigua China, el Monte Taishan foi siempres una fonte d'inspiración pa los artistes y lletraos d'esti país. (UNESCO/BPI)&lt;ref&gt;[http://whc.unesco.org/es/list/437 Monte Tai]&lt;/ref&gt;}}
|}
{| {{tablaguapa}}
|bgcolor=gainsboro rowspan=4|[[Ficheru:Zhoukoudian Peking Man Site.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''Sitiu del [[Homo erectus pekinensis|Home de Beixín]] en [[Zhoukoudian]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;''' inscritu en 1987.
|-
|'''Llocalización''': [[Beixín]]
|-
|{{cita|Asitiáu a 42 quilómetros al suroeste de Beixín, esti sitiu sigue siendo oxetu d'escavaciones arqueolóxiques y estudios científicos. Equí afayáronse primero los restos del sinanthropus pekinensis que vivió nel Pleistocenu mediu, acompañaos de diversos oxetos. Darréu, topáronse restos de homo sapiens sapiens que se remonten a un periodu entendíu ente los años 18.000 y 11.000 e.C. Esti sitiu apurre un testimoniu escepcional non yá sobre les sociedaes del continente asiáticu en tiempos bien remotos, sinón tamién sobre la evolución del ser humanu. (UNESCO/BPI)&lt;ref&gt;[http://whc.unesco.org/es/list/449 Sitiu del Home de Beixín en Zhoukoudian]&lt;/ref&gt;}}
|}
{| {{tablaguapa}}
|bgcolor=gainsboro rowspan=4|[[Ficheru:Xian guerreros terracota detalle.JPG|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Mausoléu de Qin Shi Huang|Mausoléu del Primer Emperador Qin]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;''' inscritu en 1987.
|-
|'''Llocalización''': [[Shaanxi|Provincia de Shaanxi]]
|-
|{{cita|Nesti sitiu arqueolóxicu, afayáu solamente en 1974, queden ensin dulda miles d'estatues por desenterrar. Equí xacen los réfugos mortales de Qin –primer unificador de China, muertu l'añu 210 e.C.– nel centru d'un conxuntu monumental que reproduz el trazáu urbanísticu de la so capital, Xianyan. L'emperador ta arrodiáu por un exércitu de guerreros de terracota que se fixeron célebres en mundu enteru. Estos personaxes, toos ellos distintos, y los sos caballos, carros de combate y armes, son obres maestres del realismu y constitúin un testimoniu históricu de valor incalculable. (UNESCO/BPI)&lt;ref&gt;[http://whc.unesco.org/es/list/441 Mausoléu del Primer Emperador Qin]&lt;/ref&gt;}}
|}
{| {{tablaguapa}}
|bgcolor=gainsboro rowspan=4|[[Ficheru:Badaling Great Wall.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[La Gran Muralla]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;''' inscritu en 1987.
|-
|'''Llocalización''': Provincies de [[Gansu]], [[Hebei]], [[Henan]], [[Hubei]], [[Hunan]], [[Jilin]], [[Liaoning]], [[Qinghai]], [[Shanxi]], [[Shaanxi]], [[Shandong]] y [[Sichuan]], rexones autónomes de [[Mongolia Interior]], [[Ningxia]] y [[Xinjiang]] y conceyos de [[Beixín]] y [[Tianjin]]
|-
|{{cita|Hacia l'añu 220 e.C., el primer emperador Qin Shin Huang ordenó axuntar los tramos de fortificaciones construyíes enantes, con cuenta de crear un sistema de defensa coherente contra les invasiones de los pueblos del Norte. Los trabayos d'edificación de la Gran Muralla prosiguieron hasta la dinastía de los Ming (1368–1644), dando por resultancia la obra d'inxeniería militar más xigantesca de tolos tiempos. El so gran valor arquiteutónicu ye comparable a la so importancia histórico y estratéxico. (UNESCO/BPI)&lt;ref&gt;[http://whc.unesco.org/es/list/438 La Gran Muralla]&lt;/ref&gt;}}
|}
{| {{tablaguapa}}
|bgcolor=gainsboro rowspan=4|[[Ficheru:Vimalakirti debating Manjusri, Tang Dynasty.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Covarones de Mogao]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;''' inscritu en 1987.
|-
|'''Llocalización''': [[Gansu|Provincia de Gansu]]
|-
|{{cita|Les 429 celdes y santuarios rupestres de Mogao topar nun antiguu llugar estratéxicu de la Ruta de la Seda, que foi la encruciada d'un comerciu prósperu y el puntu d'interseición de diverses corrientes relixoses, culturales ya intelectuales. Los covarones son famoses poles sos estatues y pintures murales representatives d'un mileniu d'arte búdico. (UNESCO/BPI)&lt;ref&gt;[http://whc.unesco.org/es/list/440 Covarones de Mogao]&lt;/ref&gt;}}
|}
{| {{tablaguapa}}
|bgcolor=gainsboro rowspan=4|[[Ficheru:Forbiddencitycornertower.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''Palacios Imperiales de les dinastíes [[Ming]] y [[Qing]] en [[Beixín]] y [[Shenyang]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;''' inscritu en 1987, estensión en [[2004]].
|-
|'''Llocalización''': [[Liaoning|Provincia de Liaoning]] y [[Beixín]]
|-
|{{cita|Palacios imperiales de les dinastíes Ming y Qing en Beijing y Shenyang. Sede del poder supremu mientres más de cinco siglos (1416–1911), la Ciudá Prohibida de Beijing tien xardinos paisaxísticos y unos 10.000 aposentos con muebles y obres d'arte que constitúin un testimoniu inestimable de la civilización china en tiempos de les dinastíes Ming y Qing. El palaciu imperial de los Qing en Shenyang ta integráu por un conxuntu de 114 edificios construyíos ente 1625 y 1783. Cuenta con una gran biblioteca y ye un testimoniu importante de la etapa fundacional de la última dinastía reinante en China, primero qu'estendiera el so dominiu escontra'l centru del país y moviera la so capital a Beijing. Col treslláu de la capital, el sitiu de Shenyang convertir nuna residencia amiesta del palaciu imperial de Beixín. La notable arquiteutura de los sos edificios apurre un testimoniu históricu escepcional non yá sobre la dinastía de los Qing, sinón tamién sobre les tradiciones culturales de los manchúes y otros pueblos del norte de China. (UNESCO/BPI)&lt;ref&gt;[http://whc.unesco.org/es/list/439 Palacios Imperiales de les dinastíes Ming y Qing en Beixín y Shenyang]&lt;/ref&gt;}}
|}
{| {{tablaguapa}}
|bgcolor=gainsboro rowspan=4|[[Ficheru:Huangshan fengjing.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Montes Huang]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;mix&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;color:#32CD32;&quot;&gt;to&lt;/span&gt;''' inscritu en [[1990]].
|-
|'''Llocalización''': [[Anhui|Provincia de Anhui]]
|-
|{{cita|Huangshan, la más bellu monte de China, foi celebrada por artistes y lliteratos mientres gran parte de la historia del país (por casu, nel estilu &quot;monte y agua&quot; del Shanshui, a mediaos del sieglu XVI). El so grandiosu paisaxe de roques y picos graníticos que remanecen d'un mar de nubes sigue exerciendo güei el mesmu poder de fascinación sobre los numberosos viaxeros, poetes, pintores y fotógrafos qu'alleguen en pelegrinación a visitala. (UNESCO/BPI)&lt;ref&gt;[http://whc.unesco.org/es/list/547 Montes Huang]&lt;/ref&gt;}}
|}
{| {{tablaguapa}}
|bgcolor=gainsboro rowspan=4|[[Ficheru:HuangLong 2002-09-12 18.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Huanglong|Rexón d'interés panorámicu y históricu de Huanglong]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#32CD32;&quot;&gt;natural&lt;/span&gt;''' inscritu en [[1992]].
|-
|'''Llocalización''': [[Sichuan|Provincia de Sichuan]]
|-
|{{cita|Rexón d'interés panorámicu y históricu de Huanglong. Asitiada al nordeste de la provincia de Sichuan, la rexón de Huanglong tien un macizu montascosu con cumes cubiertos por nieves perpetues y el glaciar más oriental de China. A los sos bellos paisaxes montascosos vienen añedir ecosistemes forestales bien variaos, formaciones cárstiques espectaculares, cascaes y fontes d'agües termales. La rexón alluga delles especies animales en peligru d'estinción, como'l panda xigante y el monu doráu de ñariz chata. (UNESCO/BPI)&lt;ref&gt;[http://whc.unesco.org/es/list/638 Rexón d'interés panorámicu y históricu en Huanglong]&lt;/ref&gt;}}
|}
{| {{tablaguapa}}
|bgcolor=gainsboro rowspan=4|[[Ficheru:Clear water of Jiuzhaigou Valley.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Jiuzhaigou|Rexón d'interés panorámicu y históricu del Valle de Jiuzhaigou]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#32CD32;&quot;&gt;natural&lt;/span&gt;''' inscritu en 1992.
|-
|'''Llocalización''': [[Sichuan|Provincia de Sichuan]]
|-
|{{cita|El trabancosu Valle de Jiuzhaigou estender por una superficie de 72.000 hectárees nel norte de la provincia de Sichuan. Tien ecosistemes forestales bien variaos, por cuenta de que les sos fasteres algamen dacuando altores cimeros 4.800 metros. Los sos sobeyosos paisaxes carauterizar pola presencia de cadenes de conos cársticos estrechos y cascaes espectaculares. El valle alluga 140 especies de páxaros y delles especies vexetal y animal en peligru d'estinción, como'l panda xigante y el takin de Sichuan.(UNESCO/BPI)&lt;ref&gt;[http://whc.unesco.org/es/list/637 Rexón d'interés panorámicu y históricu del Valle de Jiuzhaigou]&lt;/ref&gt;}}
|}
{| {{tablaguapa}}
|bgcolor=gainsboro rowspan=4|[[Ficheru:Wulingyuan 3.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Wulingyuan|Rexón d'interés panorámicu y históricu de Wulingyuan]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#32CD32;&quot;&gt;natural&lt;/span&gt;''' inscritu en 1992.
|-
|'''Llocalización''': [[Hunan|Provincia de Hunan]]
|-
|{{cita|Esti sitiu de la provincia de Hunan estender por una superficie de más de 26.000 hectárees. Tien más de 3.000 pilastres y picos d'arenisca de cuarzu, munchos de los cualos írgense a más de 200 metros d'altor. Les sos numberoses riegues, ribayos, escobios y grandes remansos d'agua, según la presencia d'unes 40 covarones y dos inmensos pontes naturales, imprimen al paisaxe una guapura estraordinaria. Amás, la rexón alluga numberoses especies vexetales y animales en peligru d'estinción. (UNESCO/BPI)&lt;ref&gt;[http://whc.unesco.org/es/list/640 Rexón d'interés panorámicu y históricu de Wulingyuan]&lt;/ref&gt;}}
|}
{| {{tablaguapa}}
|bgcolor=gainsboro rowspan=4|[[Ficheru:Chengde, China - 006.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Residencia de monte de Chengde|Residencia de monte y templos vecinos en Chengde]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;''' inscritu en [[1994]].
|-
|'''Llocalización''': [[Hebei|Provincia de Hebei]]
|-
|{{cita|Esta residencia de monte, palaciu de branu de la dinastía Qing na provincia de Hebei, foi edificada ente 1703 y 1792. Ye un vastu conxuntu d'edificios palaciegos, alministrativos y ceremoniales, de templos d'arquiteutura bien diversa, y de xardinos imperiales sutilmente harmonizaos con un paisaxe de llagos, praderíes y montes. Amás del so interés estéticu, la residencia de monte de Chengde constitúi un importante testimoniu históricu sobre la última etapa del desenvolvimientu de la sociedá feudal en China. (UNESCO/BPI)&lt;ref&gt;[http://whc.unesco.org/es/list/703 Residencia de monte y templos vecinos en Chengde]&lt;/ref&gt;}}
|}
{| {{tablaguapa}}
|bgcolor=gainsboro rowspan=4|[[Ficheru:Wudangshan pic 2.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Montes Wudang|Conxuntu d'antiguos edificios de los Montes Wudang]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;''' inscritu en 1994.
|-
|'''Llocalización''': [[Hubei|Provincia de Hubei]]
|-
|{{cita|Los palacios y templos que formen el nucleu d'esti conxuntu d'edificios civiles y relixosos son un exemplu escepcional de les realizaciones arquiteutónicu y artísticu de les dinastíes Yuan, Ming et Qing. Les fasteres de los montes de Wudang (provincia du Hubei) y los sos valles panorámicos formen el paisaxe circundante del sitiu, que tien antigües edificaciones taoístes del sieglu VII y foi estructurado como conxuntu monumental en tiempos de la dinastía Ming (sieglos XIV a XVII). Los edificios antiguos de Wudang son representativos del altu grau de perfeición de l'arquiteutura y les artes chines a lo llargo d'un mileniu. (UNESCO/BPI)&lt;ref&gt;[http://whc.unesco.org/es/list/705 Conxuntu d'antiguos edificios de los Montes Wudang]&lt;/ref&gt;}}
|}
{| {{tablaguapa}}
|bgcolor=gainsboro rowspan=4|[[Ficheru:Potala.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Potala|Conxuntu históricu del Palaciu de Potala en Lhasa]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;''' inscritu en 1994, estensiones en [[2000]] y [[2001]].
|-
|'''Llocalización''': [[Tíbet|Rexón Autónoma de Tíbet]]
|-
|{{cita|El palaciu del Potala, residencia d'iviernu del Dalai Lama dende'l sieglu VII, ye un símbolu del budismu tibetanu y del papel desempeñáu por ésti na alministración tradicional del Tíbet. El conxuntu palaciegu –que s'irgue sobre'l Monte Coloráu, nel centru del valle de Lhasa, a 3.700 metros d'altitú– entiende'l Palaciu Blanco, el Palaciu Coloráu y los sos edificios anexos. Formen tamién parte del sitiu'l monesteriu del Templu de Jokhang, un escepcional complexu relixosu budista construyíu tamién nel sieglu VII, y el Palaciu de Norbulingka, residencia de branu del Dalai Lama construyida nel sieglu XVIII y obra maestra del arte tibetano. La guapura y orixinalidá de l'arquiteutura d'estos monumentos, la so rica ornamentación y la so harmonización col almirable paisaxe circundante, vienen añedir al so interés históricu y relixosu. (UNESCO/BPI)&lt;ref&gt;[http://whc.unesco.org/es/list/707 Conxuntu históricu del Palaciu de Potala en Lhasa]&lt;/ref&gt;}}
|}
{| {{tablaguapa}}
|bgcolor=gainsboro rowspan=4|[[Ficheru:Confuciustempleapricotplatform.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Templu y campusantu de Confucio y residencia de la familia Kong en Qufu]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;''' inscritu en 1994.
|-
|'''Llocalización''': [[Shandong|Provincia de Shandong]]
|-
|{{cita|El templu, el campusantu y la casa familiar del gran filósofu, políticu y pedagogu Confucio (sieglu VI a V e.C.) tán asitiaos en Qufu, ciudá de la provincia de Shandong. Destruyíu y reconstruyíu a lo llargo de los sieglos, el templu alzáu na so memoria l'añu 478 e.C. cuenta güei con más cien edificios. El campusantu alluga la tumba del filósofu y los restos de más de 100.000 de los sos descendientes. La casa primitiva de la familia Kong convertir col correr del tiempu nuna casona aristocrática d'enormes proporciones, de la que subsisten 152 edificaciones. Los monumentos de Qufu caltuvieron el so estraordinariu calter artísticu ya históricu gracies a la devoción de los socesivos emperadores qu'exercieron el poder en China a lo llargo de dos milenios. (UNESCO/BPI)&lt;ref&gt;[http://whc.unesco.org/es/list/704 Templu y campusantu de Confucio, la residencia de la familia Kong en Qufu]&lt;/ref&gt;}}
|}
{| {{tablaguapa}}
|bgcolor=gainsboro rowspan=4|[[Ficheru:庐山日出.JPG|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Lu Shan|Parque Nacional de Lu Shan]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;''' inscritu en [[1996]].
|-
|'''Llocalización''': [[Jiangxi|Provincia de Jiangxi]]
|-
|{{cita|Asitiáu na provincia de Jiangxi, el sitiu del Monte Lushan ye una de los trubiecos espirituales de la civilización china. Equí fúndense con un paisaxe d'impresionante guapura numberosos templos budistes y taoístes, según centros importantes del confucianismu onde impartieron enseñanza eminentes maestros. La guapura del paisaxe inspiró a una tremera d'artistes qu'ellaboraron la visión estética de la naturaleza propia de la cultura china. (UNESCO/BPI)&lt;ref&gt;[http://whc.unesco.org/es/list/778 Parque Nacional de Lu Shan]&lt;/ref&gt;}}
|}
{| {{tablaguapa}}
|bgcolor=gainsboro rowspan=4|[[Ficheru:Leshan Buddha Statue View.JPG|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''Paisaxe panorámico del [[Monte Emei]] y [[Gran Buda de Leshan]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;mix&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;color:#32CD32;&quot;&gt;to&lt;/span&gt;''' inscritu en 1996.
|-
|'''Llocalización''': [[Sichuan|Provincia de Sichuan]]
|-
|{{cita|Foi equí, nel bellu paisaxe del monte Emei, na provincia de Sichuan, onde s'edificó nel sieglu I el primer templu budista de China. La multiplicación posterior de templos fixo d'esti sitiu unu de los llugares sagraos más importantes del budismu. Col pasu de los sieglos fuéronse atropando nél les ayalgues culturales. El más impresionante ye'l Gran Buda de Leshan esculpíu nel sieglu VIII. Esta imaxe tallada na fastera d'una llomba, qu'apodera la confluencia de tres ríos dende les sos 71 metros d'altor, ye la mayor estatua de Buda del mundu. El monte Emei estrémase tamién pola gran diversidá de la so flora, que toma dende les plantes típiques de les zones vexetales subtropicales hasta los montes de coníferes subalpinas, onde s'atopen árboles de más de 1.000 años d'edá. (UNESCO/BPI)&lt;ref&gt;[http://whc.unesco.org/es/list/779 Paisaxe panorámico del Monte Emei y el Gran Buda de Leshan]&lt;/ref&gt;}}
|}
{| {{tablaguapa}}
|bgcolor=gainsboro rowspan=4|[[Ficheru:Lijiang-calle-l01.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Lijiang|Ciudá vieya de Lijiang]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;''' inscritu en [[1997]].
|-
|'''Llocalización''': [[Yunnan|Provincia de Yunnan]]
|-
|{{cita|La ciudá vieya de Lijiang, que ta perfectamente afecha a la topografía irregular d'un sitiu importancia comercial y estratéxica, caltuvo un paisaxe urbano históricu de gran calidá y autenticidá. La so notable arquiteutura integra elementos de diverses cultures que se fueron fundiendo a lo llargo de los sieglos. Lijiang tien tamién un antiguu sistema de suministru d'agua, por demás complexu y atélite, que sigue funcionando con eficacia. (UNESCO/BPI)&lt;ref&gt;[http://whc.unesco.org/es/list/811 Ciudá vieya de Lijiang]&lt;/ref&gt;}}
|}
{| {{tablaguapa}}
|bgcolor=gainsboro rowspan=4|[[Ficheru:PingYaoCity.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Pingyao|Ciudá vieya de Pingyao]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;''' inscritu en 1997.
|-
|'''Llocalización''': [[Shanxi|Provincia de Shanxi]]
|-
|{{cita|Fundada nel sieglu XIV, Ping Yao ye un exemplu escepcionalmente bien calteníu de ciudá han tradicional. El so texíu urbano ye por demás representativu de cinco siglos d'evolución de los estilos arquiteutónicos y l'urbanismu na China imperial. Construyíos a finales del sieglu XIX y principios del XX, los sos pimpanos edificios de bancos revisten un especial interés y recuerden que, nesa dómina, Ping Yao foi'l centru bancariu más importante del país. (UNESCO/BPI)&lt;ref&gt;[http://whc.unesco.org/es/list/812 Ciudá vieya de Pingyao]&lt;/ref&gt;}}
|}
{| {{tablaguapa}}
|bgcolor=gainsboro rowspan=4|[[Ficheru:Humble Administrator's Garden1.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Xardinos de Suzhou|Xardinos clásicos de Suzhou]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;''' inscritu en 1997, estensión nel 2000.
|-
|'''Llocalización''': [[Jiangsu|Provincia de Jiangsu]]
|-
|{{cita|L'arte paisaxístico clásicu de China, que trata de recrear paisaxes naturales en miniatura, ta escepcionalmente representáu nos nueve xardinos de la histórica ciudá de Suzhu. Acondicionaos ente los sieglos XI y XIX, estos xardinos son obres maestres del paisaxismu universalmente reconocíes y el so meticuloso diseñu reflexa la trescendencia metafísica que tien la guapura de la naturaleza na cultura china. (UNESCO/BPI)&lt;ref&gt;[http://whc.unesco.org/es/list/813 Xardinos clásicos de Suzhou]&lt;/ref&gt;}}
|}
{| {{tablaguapa}}
|bgcolor=gainsboro rowspan=4|[[Ficheru:Summer Palace, Beijing, China.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Palaciu de Branu]], xardín imperial en Beixín'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;''' inscritu en [[1998]].
|-
|'''Llocalización''': [[Beixín]]
|-
|{{cita|Construyíu en 1750, destruyíu nel so mayor parte mientres la guerra de 1860 y reconstruyíu sobre los sos cimientos en 1886, el palaciu de branu de Beijing ye una obra maestra del arte paisaxístico chinu. Los elementos creaos pol home –pabellones, palacios, aposentos, templos y pontes– afixéronse perfectamente al paisaxe natural de llombes y estanques. Esa adautación dio por resultancia la creación d'un conxuntu monumental harmoniosu y estraordinariu nel planu estéticu. (UNESCO/BPI)&lt;ref&gt;[http://whc.unesco.org/es/list/880 Palaciu de Branu, xardín imperial en Beixín]&lt;/ref&gt;}}
|}
{| {{tablaguapa}}
|bgcolor=gainsboro rowspan=4|[[Ficheru:SA Temple of Heaven.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Templu del Cielu|Templo del Cielu, l'altar imperial de sacrificiu en Beixín]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;''' inscritu en 1998.
|-
|'''Llocalización''': [[Beixín]]
|-
|{{cita|Fundáu na primer metá del sieglu XV, el Templu del Cielu ye un conxuntu maxestosu de santuarios edificaos ente xardinos y arrodiaos de pinares centenarios. El so trazáu xeneral y el de cada unu de los sos edificios simbolicen la rellación ente cielu y tierra, esencia de la cosmogonía china, y la función especial desempeñada polos emperadores nesa rellación. (UNESCO/BPI)&lt;ref&gt;[http://whc.unesco.org/es/list/881 Templu del Cielu, l'altar imperial de sacrificiu en Beixín]&lt;/ref&gt;}}
|}
{| {{tablaguapa}}
|bgcolor=gainsboro rowspan=4|[[Ficheru:Wuyi Mountains Sea of clouds 4.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Monte Wuyi]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;mix&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;color:#32CD32;&quot;&gt;to&lt;/span&gt;''' inscritu en [[1999]].
|-
|'''Llocalización''': [[Fujian|Provincia de Fujian]]
|-
|{{cita|La rexón del Monte Wuyi ye l'área más importante de caltenimientu de la biodiversidá nel sudeste de China, yá que sirve d'abelugu a numberoses especies relictas, munches de les cualos son reinales. La sele guapura de los espectaculares gargüelos del Ríu de los Nueve Coldos colos sos numberosos templos y monesterios –dalgunos d'ellos en ruines– foi l'escenariu de la nacencia del neoconfucianismo. Arrobinada dende equí, esta doctrina exerció una gran influencia nes cultures del Asia Oriental a partir del sieglu XI. Nel sieglu I e.C., la vecina llocalidá de Chengcun foi una importante capital alministrativa de la dinastía Han. La cortil de les sos sólides muralles alluga un sitiu arqueolóxicu de gran importancia. (UNESCO/BPI)&lt;ref&gt;[http://whc.unesco.org/es/list/911 Monte Wuyi]&lt;/ref&gt;}}
|}
{| {{tablaguapa}}
|bgcolor=gainsboro rowspan=4|[[Ficheru:Dazu rock carvings baoding buddhas.JPG|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Escultures rupestres de Dazu]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;''' inscritu en 1999.
|-
|'''Llocalización''': [[Chongqing]]
|-
|{{cita|Les serrapatoses fasteres de la rexón montascosa de Dazu alluguen un conxuntu escepcional d'escultures tallaes na roca, que daten de los sieglos IX a XIII. Estes obres rupestres destaquen pol so valor estéticu, la riqueza de les sos temes relixosu y profanu, y tamién pola lluz que refundien sobre la vida cotidiana na China d'esa dómina. Amás, son un esponente estraordinariu de la síntesis harmoniosa ente'l budismu, el taoísmu y el confucianismu. (UNESCO/BPI)&lt;ref&gt;[http://whc.unesco.org/es/list/912 Escultures rupestres de Dazu]&lt;/ref&gt;}}
|}
{| {{tablaguapa}}
|bgcolor=gainsboro rowspan=4|[[Ficheru:Noel 2005 Pékin tombeaux Ming voie des âmes 18.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Tumbes imperiales de les dinastíes Ming y Qing]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;''' inscritu en 2000, estensiones en [[2003]] y 2004.
|-
|'''Llocalización''': [[Jiangsu|Provincia de Jiansu]] y [[Beixín]]
|-
|{{cita|Esti sitiu amplióse cola adición de trés baltes de la dinastía Qing a les sepulturas de los Ming, yá inscrites na Llista del Patrimoniu Mundial en 2000 y 2003. Los trés baltes imperiales de Yongling, Fuling y Zhaoling, allugaes na provincia de Liaoning, fueron construyíes nel sieglu XVII p'allugar los réfugos mortales de los miembros fundadores de la dinastía Qing y los sos antepasaos. La so construcción rexir polos preceptos de la geomancia tradicional china y la teoría del diseñu de los espacios vitales (fengshui). Tán magníficamente ornadas con estatues de piedra, baxorrelieves y cerámiques con motivos de dragones, qu'ilustren la puxanza de l'arquiteutura funeraria na dómina de los Qing. Nos trés baltes, que formen verdaderos complexos arquiteutónicos coles sos múltiples construcciones, entemécense los elementos tradicionales de les anteriores dinastíes reinantes en China colos nuevos apurras de la civilización manchú. (UNESCO/BPI)&lt;ref&gt;[http://whc.unesco.org/es/list/1004 Tumbes imperiales de les dinastíes Ming y Qing]&lt;/ref&gt;}}
|}
{| {{tablaguapa}}
|bgcolor=gainsboro rowspan=4|[[Ficheru:Chiny Luoyang groty z rzezbami wotywnymi Longmen Shiku - Smoczych Wrot i okolice 06.JPG|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Covarones de Longmen]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;''' inscritu en 2000.
|-
|'''Llocalización''': [[Henan|Provincia de Henan]]
|-
|{{cita|Los covarones y nichos de Longmen alluguen el mayor y más impresionante conxuntu d'obres d'arte de la dinastía de los Wei del Norte y la dinastía Tang (316-907). Inspiraes puramente pola relixón budista, estes obres son una magnífica amuesa del apoxéu del arte de la escultura rupestre en China. (UNESCO/BPI)&lt;ref&gt;[http://whc.unesco.org/es/list/1003 Covarones de Longmen]&lt;/ref&gt;}}
|}
{| {{tablaguapa}}
|bgcolor=gainsboro rowspan=4|[[Ficheru:Hongcun.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''Antiguos poblaos del sur d'[[Anhui]] – [[Xidi]] y [[Hongcun]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;''' inscritu en 2000.
|-
|'''Llocalización''': [[Anhui|Provincia de Anhui]]
|-
|{{cita|Los dos aldegues tradicionales de Xidi y Hongcun caltuvieron l'aspeutu carauterísticu de les poblaciones rurales que, na so mayoría, sumieron o se tresformaron nel últimu sieglu. El trazáu de les cais, la so arquiteutura y ornamentación, según la rede xeneral de suministru d'agua pa les cases, son reliquies del pasáu úniques nel so xéneru. (UNESCO/BPI)&lt;ref&gt;[http://whc.unesco.org/es/list/1002 Antiguos poblaos del sur de Anhui – Xidi y Hongcun]&lt;/ref&gt;}}
|}
{| {{tablaguapa}}
|bgcolor=gainsboro rowspan=4|[[Ficheru:Anlan Suspension Bridge-4.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Monte Qingcheng]] y [[sistema de regación de Dujiangyan]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;''' inscritu en 2000.
|-
|'''Llocalización''': [[Sichuan|Provincia de Sichuan]]
|-
|{{cita|La construcción del sistema de regadío de Dujiangyan empezó nel sieglu III e.C., pero inda sigue regulando les agües del ríu Minjiang y distribuyéndoles poles fértiles llanures de Chengdu. El Monte Qingcheng ye'l trubiecu del taoísmu y tien toa una serie de templos antiguos que conmemoren la nacencia d'esta doctrina. (UNESCO/BPI)&lt;ref&gt;[http://whc.unesco.org/es/list/1001 Monte Qingcheng y sistema de regación de Dujiangyan]&lt;/ref&gt;}}
|}
{| {{tablaguapa}}
|bgcolor=gainsboro rowspan=4|[[Ficheru:Yungang Grottoes 2008.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Covarones de Yungang]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;''' inscritu en 2001.
|-
|'''Llocalización''': [[Shanxi|Provincia de Shanxi]]
|-
|{{cita|Esti sitiu tópase cerca de la ciudá de Datong, na provincia de Shanxi. Los sos 252 covarones, ornadas con 51.000 estatues, representen una realización escepcional del arte rupestre búdico na China de los sieglos V y VI. Les llamaes Cinco Covarones, realizaes por Tan Yao con una rigorosa unidá de trazáu y diseñu, son una obra maestra clásica del primer periodu d'apoxéu del arte budista en China. (UNESCO/BPI)&lt;ref&gt;[http://whc.unesco.org/es/list/1039 Covarones de Yungang]&lt;/ref&gt;}}
|}
{| {{tablaguapa}}
|bgcolor=gainsboro rowspan=4|[[Ficheru:Cn1202-03.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Tres ríos paralelos de Yunnan|Tres ríos paralelos de les árees protexíes de Yunnan]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#32CD32;&quot;&gt;natural&lt;/span&gt;''' inscritu en 2003.
|-
|'''Llocalización''': [[Yunnan|Provincia de Yunnan]]
|-
|{{cita|Asitiáu na parte montascosa del noroeste de la provincia de Yunnan, esti sitiu ta compuestu por ocho grupos de zones protexíes que se topen dientro del Parque Nacional de los Trés Ríos Paralelos. Tien una superficie de 1.700.000 hectárees y toma tramos del cursu cimeru de trés grandes ríos d'Asia: el Yangtsé, el Mekong y el Salwin, qu'escurren por gargüelu d'hasta 3.000 metros de fondura y tán flanqueados per picos de más de 6.000 metros d'altor, coronaos por nieves perpetues. Amás, esti sitiu constitúi un epicentru escepcional de la biodiversidá en China y ye una de les rexones templaes del mundu con mayor diversidá biolóxica. (UNESCO/BPI)&lt;ref&gt;[http://whc.unesco.org/es/list/1083 Tres ríos paralelos de les árees protexíes de Yunnan]&lt;/ref&gt;}}
|}
{| {{tablaguapa}}
|bgcolor=gainsboro rowspan=4|[[Ficheru:5th century tombs of rulers of Koguryŏ.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Capitales y tumbes del antiguu reinu de Koguryo]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;''' inscritu en 2004.
|-
|'''Llocalización''': [[Liaoning|Provincia de Liaoning]], y [[Jilin|Provincia de Jilin]]
|-
|{{cita|Esti sitiu entiende les muertes arqueolóxiques de tres ciudaes –Monte Wunu, Guonei y Monte Wandu– y de 40 tumbes, nes que fueron soterraos 14 soberanos y 26 nobles. Toos estes muertes pertenecen a la cultura koguryo, que recibe'l so nome de la dinastía que reinó dende 277 e.C. hasta 668 d.C. nuna parte del norte de China y na metá septentrional de la Península de Corea. Les escavaciones de la ciudá del Monte Wunu namái s'efeutuaron en parte. La ciudá de Guonei, que los sos restos topar nel perímetru de la moderna ciudá de Ji“™an, desempeñó la función de capital secundaria, dempués de que los Koguryo movieren la so capital principal a Pyongyang. Otra de les capitales del reinu de los Koguryo, la ciudá del Monte Wandu, tien numberoses muertes, ente los que figuren un vastu palaciu y 37 tumbes. Dalgunos d'estos mausoleos tienen cubriciones bien perfeccionaes que se concibieron pa cubrir espacios amplios ensin necesidá de recurrir a columnes, y tamién pa soportar l'enorme pesu de la piedra o del montículo de tierra (túmulu) que se poníen enriba. (UNESCO/BPI)&lt;ref&gt;[http://whc.unesco.org/es/list/1135 Capitales y tumbes del antiguu reinu de Koguryo]&lt;/ref&gt;}}
|}
{| {{tablaguapa}}
|bgcolor=gainsboro rowspan=4|[[Ficheru:StPauls below.JPG|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Centru históricu de Macáu]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;''' inscritu en [[2005]].
|-
|'''Llocalización''': [[Macáu]]
|-
|{{cita|Macáu, prósperu puertu mercantil de gran importancia estratéxica nel comerciu internacional, foi alministráu polos portugueses dende mediaos del sieglu XVI hasta 1999, añu en que China repunxo la so soberanía territorial. La cai principal del centru históricu de Macáu y los edificios residenciales, civiles y relixosos d'estilu portugués y chinu son un testimoniu escepcional del alcuentru ente los enclinos estéticos, culturales, arquiteutóniques y teunolóxiques d'Oriente y Occidente. El sitiu entiende tamién una fortaleza y el faru más antiguu de toa China. El sitiu caltién testimonios d'unu de los alcuentros más antiguos y perdurables ente China y Occidente, favorecíu pol dinámicu florecimientu del comerciu internacional. (UNESCO/BPI)&lt;ref&gt;[http://whc.unesco.org/es/list/1110 Centru históricu de Macáu]&lt;/ref&gt;}}
|}
{| {{tablaguapa}}
|bgcolor=gainsboro rowspan=4|[[Ficheru:Giant Pandas having a snack.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Santuarios del panda xigante de Sichuan]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#32CD32;&quot;&gt;natural&lt;/span&gt;''' inscritu en [[2006]].
|-
|'''Llocalización''': [[Sichuan|Provincia de Sichuan]]
|-
|{{cita|Los santuarios del panda xigante de Sichuan alluguen más del 30% de la población mundial de pandes xigantes, una especie en peligru d'estinción. Estender per superficie de 924.500 hectárees y entienden siete acutes naturales y nueve parques paisaxísticos, asitiaos nes cadenes montascoses de Qionglai y Jiajin. Constitúin la mayor zona allegante d'hábitat d'esta especie, que ye una reliquia de la fauna paleotropical de la Era Terciaria. Coles mesmes, son el viveru más importante de pandes xigantes pa crear poblaciones en cautividá d'esta especie amenazada. Los santuarios alluguen tamién delles especies en peligru de desapaición a nivel mundial, como'l panda nanu, el lleopardu de les nieves y la pantera nebulosa. No que fai a la flora, esta rexón ye unu de los sitios de mayor riqueza botánica del mundu, si sálvense los montes tropicales lluviosos, una y bones el númberu de les sos especies vexetales bazcuya ente 5.000 y 6.000, pertenecientes a más de 1.000 xéneros. (UNESCO/BPI)&lt;ref&gt;[http://whc.unesco.org/es/list/1213 Santuarios del panda xigante de Sichuan]&lt;/ref&gt;}}
|}
{| {{tablaguapa}}
|bgcolor=gainsboro rowspan=4|[[Ficheru:Tomb Fu Hao YinXu.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Yin Xu]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;''' inscritu en 2006.
|-
|'''Llocalización''': [[Henan|Provincia de Henan]]
|-
|{{cita|El sitiu arqueolóxicu de Yin Xu, asitiáu cerca de la ciudá de Anyang, a unos 500&amp;nbsp;km al sur de Beijing, contién les muertes d'una antigua capital de les acabadures de la dinastía de los Shang (1300-1046 e.C.). Yin Xu ye un testimoniu d'apoxéu alcanzáu pola cultura, l'artesanía y les ciencies de la China antigua nun periodu de gran prosperidá de la Edá del Bronce. Mientres les escavaciones desenterráronse delles tumbes y palacios prototípicos de l'arquiteutura china de dómines posteriores. El sitiu entiende'l Palaciu y l'área de los templos ancestrales reales, nos que s'atoparon más de 80 cimientos d'edificios y la Tumba de Fu Hao, que ye la única sepultura topada intacta, hasta agora, d'un miembru de la familia d'unu de los monarques de la dinastía Shang. La bayura y la magnífica factura de los oxetos funerarios atopaos atestigüen el grau d'adelantu alcanzáu pola industria artesanal na dómina de los Shang. Les inscripciones que figuren nos restos óseos vos atopaos en Yin Xu, utilizaos pa los oráculos, apurren un inestimable atestiguo sobre unu de los sistemes d'escritura más antiguu del mundu, según sobre les creencies y sistemes sociales de la dómina. (UNESCO/BPI)&lt;ref&gt;[http://whc.unesco.org/es/list/1114 Yin Xu]&lt;/ref&gt;}}
|}
{| {{tablaguapa}}
|bgcolor=gainsboro rowspan=4|[[Ficheru:Kaiping September 2007.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Diaolou]] y aldegues de Kaiping'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;''' inscritu en [[2007]].
|-
|'''Llocalización''': [[Guangdong|Provincia de Guangdong]]
|-
|{{cita|Les ”diaolou“ son cases fortificaes de dellos pisos construyíes nes aldegues de la rexón de Kaiping. Constitúin un exemplu de fusión complexa y brillante de les formes estructural y decorativu de China coles d'Occidente. Son un esponente del importante papel desempeñáu polos emigraos de Kaiping nel desenvolvimientu de dellos países del Asia Meridional, Australasia y América del Norte a finales del sieglu XIX y principios del XX. Hai cuatro conxuntos de ”diaolou“ y na Llista del Patrimoniu Mundial inscribiéronse les venti más representatives. Los edificios son de tres clases: torres comunales, construyíes conxuntamente por delles families y utilizaes como abelugos temporales; torres residenciales, construyíes por families pudientes y utilizaes como viviendes fortificaes; y torres vigías. Construyíes con piedra, adobe, lladriyu o formigón, estes construcciones son frutu d'una fusión complexa del estilu arquiteutónicu chinu col occidental. Les ”diaolou“, que s'harmonicen perfectamente col paisaxe circundante, son un testimoniu del floreciente periodu final d'una tradición arquitectónica local surdida na dómina de los Ming como reaición al bandolerismo reinante na rexón. (UNESCO/BPI)&lt;ref&gt;[http://whc.unesco.org/es/list/1112 Diaolou y aldegues de Kaiping]&lt;/ref&gt;}}
|}
{| {{tablaguapa}}
|bgcolor=gainsboro rowspan=4|[[Ficheru:Karst peaks and bamboo forest.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Karst de China meridional]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#32CD32;&quot;&gt;natural&lt;/span&gt;''' inscritu en 2007, estensión en [[2014]].
|-
|'''Llocalización''': Provincies de [[Guangxi]], [[Yunnan]] y [[Guizhou]], principalmente.
|-
|{{cita|La rexón cárstica de la China Meridional ocupa una superficie de 500.000 km² y estiéndese principalmente poles provincies de Yunán, Guizhu y Guangxi. Constitúi unu de los exemplos más espectaculares de paisaxes cársticos en condiciones climátiques de mugor tropical y subtropical. Los montes de piedra“ de Shilin considérense un fenómenu natural estraordinariu y una referencia xeolóxica mundial. La so variedá de formaciones en pináculo ye cimera a la de cualesquier otru paisaxe cársticu y tamién ye mayor la so diversidá de formes y colores. Les formaciones cárstiques de Libo, en forma de conos y torres, tamién se consideren una referencia mundial na materia y ufierten un paisaxe de gran guapura, únicu nel so xéneru. El karst de Wulong inscribióse na Llista del Patrimoniu Mundial polos sos dolinas xigantes, les sos pontes naturales y los sos covarones. (UNESCO/BPI)&lt;ref&gt;[http://whc.unesco.org/es/list/1248 Karst de China meridional]&lt;/ref&gt;}}
|}
{| {{tablaguapa}}
|bgcolor=gainsboro rowspan=4|[[Ficheru:Snail pit tulou.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Fujian Tulou|Tulous de Fujian]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;''' inscritu en [[2008]].
|-
|'''Llocalización''': [[Fujian|Provincia de Fujian]]
|-
|{{cita|El sitiu entiende 46 cases de tierra construyíes ente los sieglos XII y XX a lo llargo d'una exa de 120&amp;nbsp;km, nes tierres del interior del estrechu de Taiwán, al sudoeste de la provincia de Fujian. Edificaes metanes arrozales y plantíos de tabacu y té, estes cases de tierra de delles plantes, llamaes tulou, podíen allugar hasta 800 persones. La so construcción, con fines defensivos, facer con arreglu a un trazáu circular o cuadráu en redol a un patiu central con una sola entrada y con bien pocos vanos na fachada esterior. Sirvíen de vivienda a la totalidá de los miembros d'un mesmu y constituyíen pueblos enteros, que solíen llamase “pequeños reinos familiares” o “pequeñes ciudaes prósperes”. Son carauterísticos los sos altos murios d'adobe remataos por teyaos de grandes bistechos. Les construcciones más ellaboraes daten de los sieglos XVII y XVIII. Les edificaciones partíense verticalmente ente delles families, que disponíen caúna de dos o tres habitaciones por planta. L'interior de cada tulou, a diferencia de la so austera fachada, taba diseñáu pa faer alcontradiza la vida de los sos habitantes y con frecuencia tenía riques ornamentaciones. Estos edificios inscribir na Llista del Patrimoniu Mundial pola escepcionalidá de les sos dimensiones, les sos téuniques tradicionales de construcción y les sos funciones. Constitúin un exemplu únicu d'asentamientos humanos basaos nuna vida comuñal y una organización defensiva, n'harmonía col mediu ambiente circundante. (UNESCO/BPI)&lt;ref&gt;[http://whc.unesco.org/es/list/1113 Tulous de Fujian]&lt;/ref&gt;}}
|}
{| {{tablaguapa}}
|bgcolor=gainsboro rowspan=4|[[Ficheru:SanQingShan8.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Monte Sanqinq|Parque Nacional del Monte Sanqinqshan]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#32CD32;&quot;&gt;natural&lt;/span&gt;''' inscritu en 2008.
|-
|'''Llocalización''': [[Jiangxi|Provincia de Jiangxi]]
|-
|{{cita|Esti sitiu estender por una superficie de 22.950 hectárees y tópase nel estremu occidental del macizu montascosu de Huaiyu, al nordeste de la provincia de Jiangxi, asitiada na parte oriental del centru de China. Inscribióse na Llista del Patrimoniu Mundial pola escepcional calidá estética del so paisaxe, nel que destaquen 48 picos y 89 pilastres granítiques, munchos de los cualos aseméyense a figures de seres humanos y animales. La guapura natural del monte Sanqingshan, que remata a 1.817 metros d'altor, vese realzada por eses formaciones granítiques, la vexetación y unes condiciones meteorolóxiques particulares, que crean un paisaxe fascinante y perpetuamente cambiante, con nubes aureoladas de lluz brilloso y arcos iris llunares. Sometíu a les influencies del clima marín y los monzones subtropicales, esti sitiu ye un castru montiegu templáu que s'alza en mediu del paisaxe circundante. El parque entiende tamién montes, llagos, manantiales y cascaes qu'algamen dacuando los 60 metros d'altor. (UNESCO/BPI)&lt;ref&gt;[http://whc.unesco.org/es/list/1292 Parque Nacional del Monte Sanqinqshan]&lt;/ref&gt;}}
|}
{| {{tablaguapa}}
|bgcolor=gainsboro rowspan=4|[[Ficheru:Wutai Shan temple grounds.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Monte Wutai]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;''' inscritu en [[2009]].
|-
|'''Llocalización''': [[Shanxi|Provincia de Shanxi]]
|-
|{{cita|El Monte Wutai ye un cume sagráu del budismu con cinco mesetes planes. El paisaxe cultural inscritu na Llista entiende 53 monesterios, según la gran sala del Templu de Foguang empobinada al este, que ye l'edificiu de madera más importante de los subsistentes de la dómina la dinastía de los Tang. Esti edificiu tien escultures de magre de tamañu natural. El paisaxe cultural abarca tamién el templu de Shuxiang que data de la dinastía de los Ming y cuenta con un gran conxuntu de 500 figures escultóriques “suspendíes” que representen escenes budistes texíes n'imáxenes tridimensionales de montes y agua. Nel so conxuntu, los edificios d'esti sitiu constitúin un verdaderu catálogu del desenvolvimientu de l'arquiteutura budista y de la so influencia na construcción d'edificios palaciegos en China a lo llargo de más d'un mileniu. El Monte Wutai, qu'en chinu significa lliteralmente “el monte de los cinco terraces”, ye'l visu más altu del norte de China. La so morfoloxía ye notable y caracterízase peles sos fasteres cortaes a picu y los sos cinco visos de forma arrondada y ensin árboles. La construcción de templos nesti sitiu estender dende'l sieglu I hasta principios del sieglu XX. (UNESCO/BPI)&lt;ref&gt;[http://whc.unesco.org/es/list/1279 Monte Wutai]&lt;/ref&gt;}}
|}
{| {{tablaguapa}}
|bgcolor=gainsboro rowspan=4|[[Ficheru:Danxiashan yangyuanshi.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Danxia]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#32CD32;&quot;&gt;natural&lt;/span&gt;''' inscritu en [[2010]].
|-
|'''Llocalización''': [[Provincia de Guangdong]]
|-
|{{cita|Danxia (“nubes rosadas”), ye'l nome dau en China a los paisaxes desenvueltos en capes sedimentaries terrígenas coloraes continentales influyíes por fuercies endóxenes (como la elevación) y fuercies exóxenes (como la gastadura y l'erosión). El sitiu inscritu entiende seis árees asitiaes na zona subtropical del suroeste de China. Carauterízase polos sos espectaculares farallones coloraos y por toa una gama de relieves esculpíos pola erosiónsobremanera espectaculares pilastres naturales, ribayos, valles y cascaes. La durez del paisaxe contribuyó al caltenimientu de montes subtropicales sempervirentes latifolios qu'alluguen numberoses especies de flora y fauna, 400 d'elles consideraes rares o amenaciaes. (UNESCO/BPI)&lt;ref&gt;[http://whc.unesco.org/es/list/1335 Danxia]&lt;/ref&gt;}}
|}
{| {{tablaguapa}}
|bgcolor=gainsboro rowspan=4|[[Ficheru:Shaolinsi.JPG|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Dengfeng|Monumentos históricos de Dengfeng nel &quot;centru del cielu y la tierra&quot;]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;''' inscritu en 2010.
|-
|'''Llocalización''': [[Henan|Provincia de Henan]]
|-
|{{cita|Na provincia de Henan, cerca de la ciudá de Dengfeng, irguir a 1.500 metros d'altor el Monte Songshang, consideráu'l más sagráu de China. A los sos pies estiéndense, tremaos nuna superficie de 40&amp;nbsp;km², ocho conxuntos d'edificaciones qu'entienden: los trés puertes Qu'Han, muertes de los edificios relixosos más antiguos del Estáu chinu; dellos templos; la plataforma del reló de sol de Zhougong; y l'observatoriu de Dengfeng. Estes edificaciones, construyíes a lo llargo de nueve dinastíes, espresen de distintes maneres la perceición del centru del cielu y de la tierra, según el poder del monte en cuanto centru de devoción relixosa. Los monumentos históricos de Dengfeng constitúin dalgunos de los meyores exemplos d'edificios antiguos dedicaos a actividaes de calter ritual, científicu, teunolóxicu y educativu. (UNESCO/BPI)&lt;ref&gt;[http://whc.unesco.org/es/list/1305 Monumentos históricos de Dengfeng nel &quot;centru del cielu y la tierra&quot;]&lt;/ref&gt;}}
|}
{| {{tablaguapa}}
|bgcolor=gainsboro rowspan=4|[[Ficheru:China Hangzhou Westlake-8.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Llagu del Oeste|Paisaxe cultural del Llagu del Oeste en Hangzhou]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;''' inscritu en [[2011]].
|-
|'''Llocalización''': [[Zhejiang|Provincia de Zhejiang]]
|-
|{{cita|El Llagu del Oeste de Hangzhou, qu'entiende tantu'l llagu como les llombes qu'arrodien les sos riberes, inspiró a famosos poetes, pensadores y artistes dende'l sieglu IX. Alluga numberosos templos, pagodes, pabellones, xardinos, árboles ornamentales, según un pasu eleváu ya islles artificiales. Estos elementos ameyoraron el paisaxe al oeste de la ciudá de Hangzhou escontra'l sur del ríu Yantsé.

El Llagu del Oeste influyó'l diseñu de xardinos nel restu de China según en Xapón y Corea mientres sieglos y amuesa un escepcional testimoniu de la tradición cultural de la paisaxística creando una serie de vistes que reflexen la fusión idealizada ente l'home y la naturaleza. (UNESCO/BPI)&lt;ref&gt;[http://whc.unesco.org/es/list/1334 Paisaxe cultural del Llagu del Oeste en Hangzhou]&lt;/ref&gt;}}
|}
{| {{tablaguapa}}
|bgcolor=gainsboro rowspan=4|[[Ficheru:Xanadu on Map of Asia.JPG|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Xanadú|Sitiu de Xanadú]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;''' inscritu en [[2012]].
|-
|'''Llocalización''': [[Mongolia Interior]]
|-
|{{cita|Asitiáu al norte de la Gran Muralla de China, esti sitiu estender por una superficie de más de 25.000 hectárees y contién les muertes de la capital llexendaria de Kublai Khan, entamada en 1256 por Liu Bingzhdong, un conseyeru chinu d'esti soberanu mongol. Esti sitiu constitúi un testimoniu escepcional de la tentativa de fusión de la cultura nómada de los mongoles y de la cultura han china. Xanadú foi la base a partir de la cual Kublai Khan estableció la dinastía Yuan, que reinó en China mientres casi un sieglu y dilató les sos fronteres por toa Asia. Tamién foi l'escenariu del diálogu relixosu que tuvo por resultancia l'espardimientu del budismu tibetanu nel nordeste del continente asiáticu. Esta tradición relixoso y cultural sigue inda viva en munches partes. L'allugamientu de Xanadú proyeutar con arreglu a los principios geománticos tradicionales del feng shui, teniendo en cuenta la so situación con respectu al ríu y los montes cercanos. Nel sitiu topen los muertes de la capital del soberanu mongol, qu'entienden palacios, tumbes, campamentos nómades, la canal de Tiefan'gang y otres obres hidráuliques. (UNESCO/BPI)&lt;ref&gt;[http://whc.unesco.org/es/list/1389 Sitiu de Xanadú]&lt;/ref&gt;}}
|}
{| {{tablaguapa}}
|bgcolor=gainsboro rowspan=4|[[Ficheru:Maotianshania-cylindrica.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Chengjiang|Sitiu fosilíferu de Chengjiang]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#32CD32;&quot;&gt;natural&lt;/span&gt;''' inscritu en 2012.
|-
|'''Llocalización''': [[Yunnan|Provincia de Yunnan]]
|-
|{{cita|Asitiáu nuna zona de llombes de la provincia de Yunnan, esti sitiu de 512 hectárees ye tou un archivu fosilíferu completu d'un conxuntu d'especies marines del Cambrianu inferior. La biota del sitiu, escepcionalmente caltenida, amuesa l'anatomía de los texíos duros y blandios d'una gran variedá d'organismos, tanto vertebraos como invertebraos. El sitiu constitúi un testimoniu del remotu establecimientu d'un ecosistema marín complexu. Topáronse nél 16 fila poríferos, toa una serie de grupos enigmáticos y unes 196 especies que constitúin un testimoniu escepcional de la rápida diversificación de la vida na Tierra hai unos 530 millones años, cuando empezaron a apaecer casi tolos grupos importantes d'animales actuales. El sitiu ufierta un panorama paleobiológico de gran importancia pa la investigación científica. (UNESCO/BPI)&lt;ref&gt;[http://whc.unesco.org/es/list/1388 Sitiu fosilíferu de Chengjiang]&lt;/ref&gt;}}
|}
{| {{tablaguapa}}
|bgcolor=gainsboro rowspan=4|[[Ficheru:Kuerdening valley china.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''El [[Tian Shan]] de [[Xinjiang]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#32CD32;&quot;&gt;natural&lt;/span&gt;''' inscritu en [[2013]].
|-
|'''Llocalización''': [[Xinjiang|Provincia de Xinjiang]]
|-
|{{cita|Esti sitiu entiende cuatro componentes –Tomur, Kalajun-Kuerdening, Bayinbukuke y Bogda– que totalizan una superficie de 606.833 hectárees y son parte integrante del sistema orográficu de Tianshan. Asitiáu nel Asia Central, esti sistema forma una de los mayores cordales del mundu. Amás de tener carauterístiques fisioxeográficas úniques nel so xéneru, el sitiu de Tianshan, na provincia de Xinjiang, cuenta con zones de gran guapura paisaxística: montes nevaos, picos remataos por casquetes de xelu, montes y praderíes vírxenes, ríos y llagos d'agües cristalines, y cañones de fondu coloráu. El contraste visual ente estos paisaxes y les vastes estensiones desérticas axacentes ye estelante: zones templaes y fríes, grebes y húmedes, inhóspitas y exuberantes de vexetación. La xeomorfoloxía y los ecosistemes del sitiu caltuviéronse intactos dende'l Pliocenu y ufierten un exemplu notable de procesos biolóxicos y ecolóxicos qu'inda se topen en cursu d'evolución. El territoriu del sitiu estiéndese tamién pol Taklamakán, unu de los desiertos más vastos y altos del mundu, renombráu poles sos vastes formaciones de dunes y les sos xigantesques nubes de sable. Amás, el Tianshan de Xinjiang ye un hábitat de gran importancia pa especies vexetales reinales y arcaiques, dalgunes de les cualos son por demás rares y tópense en peligru d'estinción. (UNESCO/BPI)&lt;ref&gt;[http://whc.unesco.org/es/list/1414 El Tian Shan de Xinjiang]&lt;/ref&gt;}}
|}
{| {{tablaguapa}}
|bgcolor=gainsboro rowspan=4|[[Ficheru:Terrace field yunnan china denoised.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Paisaxe cultural de los arrozales en terraces de los hani de Honghe]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;''' inscritu en 2013.
|-
|'''Llocalización''': [[Yunnan|Provincia de Yunnan]]
|-
|{{cita|Asitiáu al sur de la Provincia de Yunnan, esti sitiu de 16.603 hectárees ye notable poles espectaculares terraces que se gradien dende les fasteres serrapatoses de los Montes Ailao hasta les veres del Ríu Coloráu. A lo llargo de los últimos trelce sieglos, el pueblu hani creó y desenvolvió una rede complexa de canales pa conducir l'agua dende los visos montiegos del sitiu hasta les terraces onde se cultiva l'arroz, según un sistema d'agricultura integrada que combina la cría d'animales –búfalos, bovinos, coríos y anguiles – col cultivu básicu de la rexón: l'arroz colorao. Asitiaos en 82 aldegues asitiaes ente los montes de los visos y los arrozales en terraces, los hani viven en cases tradicionales en forma de cogordes y con techu de paya y rinden cultu al sol, la lluna, los montes, los ríos y los montes, y tamién a fenómenos naturales como'l fueu. El so sistema de xestión del cultivu d'arroz, basáu n'estructures sociales y relixoses bien antigües, demostró ser especialmente resistente al pasu del tiempu y ye una prueba patente de la estraordinaria harmonía, tantu visual como ecolóxica, que puede llegar a reinar ente'l ser humanu y el so mediu ambiente. (UNESCO/BPI)&lt;ref&gt;[http://whc.unesco.org/es/list/1111 Paisaxe cultural de los arrozales en terraces de los hani de Honghe]&lt;/ref&gt;}}
|}
{| {{tablaguapa}}
|bgcolor=gainsboro rowspan=5|[[Ficheru:West Tian Shan mountains.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Ruta de la Seda: Corredor Chang'an-Tian Shan|Rutes de la Seda: rede viaria de la ruta del corredor Chang'an-Tian-shan]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;''' inscritu en 2014.
|-
|'''Llocalización''': [[Shaanxi|Provincia de Shaanxi]]
|-
|''Esti bien ye compartíu con '''{{KAZ}}''' y '''{{KGZ}}'''''
|-
|{{cita| Esti sitiu toma un tramu de 5.000 quilómetros de la gran rede viaria de les Rutes de la Seda que va dende Chang'an/Luoyang, capital principal de China mientres el reináu de les dinastíes Han y Tang, hasta la rexón de Zhetysu, asitiada nel Asia Central. La ruta de Tian-shan, que se configuró ente los sieglos II e.C. ya I d.C., utilizar hasta'l sieglu XVI y sirvió pa establecer un nexu ente numberoses civilizaciones y favorecer intercambios de práutiques comerciales, creencies relixoses, conocencies científiques, innovaciones téuniques, usos culturales y espresiones artístiques. Los 33 componentes del sitiu entienden ciudaes capitales, complexos palatinos de dellos imperios y kanatos, asentamientos mercantiles, templos troglodíticos budistes, antiguos senderos, cases de postas, pasos ente montes, torres de almenaras, tramos de la Gran Muralla, fortificaciones, tumbes y edificios relixosos. (UNESCO/BPI)&lt;ref&gt;[http://whc.unesco.org/es/list/1442 Rutes de la Seda: rede viaria de la ruta del corredor Chang'an-Tian-shan]&lt;/ref&gt;}}
|}
{| {{tablaguapa}}
|bgcolor=gainsboro rowspan=4|[[Ficheru:Guangji Bridge At Ancient Town of Tangqi.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Gran Canal de China|La Gran Canal]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;''' inscritu en 2014.
|-
|'''Llocalización''': [[Beijing]], [[Tianjin]], [[Hebei]], [[Shandong]], [[Jiangsu]], [[Zhejiang]], [[Anhui]] y [[Henan]]
|-
|{{cita|Trátase d'un vastu sistema de conducción d'agües que percuerre les planicies septentrionales y centrales del este de China siguiendo una trayeutoria norte-sur, dende Beijing hasta la provincia meridional de Zhejiang. Construyir por segmentos socesivos a partir del sieglu V e.C. y sol reináu de la dinastía Sui, nel sieglu VII de nuesa yera, proyeutó tresformáselo nun mediu de comunicación y tresporte unificáu pal conxuntu del Imperiu. Esto dio llugar a la realización d'obres xigantesques que fixeron de la Gran Canal la mayor y más vasta obra d'inxeniería del mundu, antes del advenimiento de la Revolución Industrial. Auténticu escayu dorsal del sistema interior de comunicación y tresporte del Imperiu, la canal facilitó non yá la circulación de ceberes y materies primes de gran importancia, sinón tamién el suministru de les poblaciones n'arroz. Nel sieglu XIII entendía yá una rede de víes d'agua artificial de más de 2.000 quilómetros de llargor qu'enllazaben los cinco cuenques fluviales más importantes de China. La Gran Canal desempeñó nel pasáu un importante papel nel fomentu de la prosperidá económica y l'estabilidá del país y sigue siendo, anguaño, unu de los más importantes medios de comunicación y tresporte del interior de China. (UNESCO/BPI)&lt;ref&gt;[http://whc.unesco.org/es/list/1443 La Gran Canal]&lt;/ref&gt;}}
|}
{| {{tablaguapa}}
|bgcolor=gainsboro rowspan=4|[[Ficheru:Piaoqijiangjun Shiyu Longyantun Yanjinbei.png|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Sitios del sistema tusi]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;''' inscritu en [[2015]].
|-
|'''Llocalización''': Provincies de [[Hunan]], [[Hubei]] y [[Guizhou]]
|-
|{{cita|Allugada nes zones montascoses del sudoeste de China, esti llugar toma los restos de dellos dominios tribales que los sos xefes yeren nomaos pol gobiernu central como 'Tusi', gobernantes hereditarios dende'l sieglu XIII a principios del XX. El sistema ''tusi'' surdió a partir de los distemas dinásticos de gobiernu de les minoríes étniques que se remontaben al sieglu III. El so propósitu foi unificar l'alministración nacional, coles mesmes que dexaba a les minoríes étniques caltener les sos costumes y la so forma de vida. Los llugares de Laosicheng, Tangya y fortaleza de Hailongtun que formen el sitiu son un testimoniu escepcional d'esta forma de gobiernu, que deriva de la civilización china de los periodos Yuan y Ming.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://whc.unesco.org/es/list/1474 |títulu=Tusi Sites |fechaaccesu=29 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt;}}
|}
{| {{tablaguapa}}
|bgcolor=gainsboro rowspan=4|[[Ficheru:Rock painting hua mountain 2.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Paisaxe cultural d'arte rupestre de Zuojiang Huashan]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;''' inscritu en [[2016]].
|-
|'''Llocalización''': [[Guangxi|Provincia de Guangxi]]
|-
|{{cita|Formáu por 38 sitios d'arte rupestre qu'ilustren la vida y los ritos del pueblu luoyue, esti paisaxe cultural ta asitiáu na frontera sudoriental de China y estiéndese por un territoriu de farallones abruptos, terrenales cársticos, ríos y pandos. Executaes ente'l sieglu V e.C. y el sieglu II de nuesa yera común, les pintures parietales d'esos sitios amuesen ceremonies que se consideren venceyaes a la cultura de los tambores de bronce, antaño predominante nel sur de China meridional. Esti paisaxe cultural ye hasta agora l'únicu testimoniu que se tener d'esa cultura.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://whc.unesco.org/es/list/1508 |títulu=Zuojiang Huashan Rock Art Cultural Landscape |fechaaccesu=14 de febreru de 2016}}&lt;/ref&gt;}}
|}
{| {{tablaguapa}}
|bgcolor=gainsboro rowspan=4|[[Ficheru:Shennongjia virgin forest.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Shennongjia]] de [[Hubei]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#32CD32;&quot;&gt;natural&lt;/span&gt;''' inscritu en 2016.
|-
|'''Llocalización''': [[Hubei|Provincia de Hubei]]
|-
|{{cita|Asitiáu escontra la parte oriental del centru de China, na Provincia de Hubei, esti sitiu consta de dos zones: Shennongding/Badong, al oeste, y Laojunshan, al este. Nelles atopen los montes primarios más vastos del centru del país, onde tienen el so hábitat numberoses especies animales rares como la sacavera xigante china, el rinopiteco doráu, la pantera nebulosa, l'osu de collar y el lleopardu. El sitiu, que ye unu de los trés centros de diversidá biolóxica esistentes en China, ocupa un puestu destacáu na hestoria de les investigaciones botániques y foi esploráu por espediciones internacionales de recueya de plantes nos sieglos XIX y XX. (UNESCO/BPI)&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://whc.unesco.org/es/list/1509|títulu=Hubei Shennongjia |fechaaccesu=14 de febreru de 2016}}&lt;/ref&gt;}}
|}
{| {{tablaguapa}}
|bgcolor=gainsboro rowspan=4|[[Ficheru:Hoh Xil.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Hoh Xil]] de Qinghai'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#32CD32;&quot;&gt;natural&lt;/span&gt;''' inscritu en [[2017]].
|-
|'''Llocalización''': [[Qinghai|Provincia de Qinghai]]
|-
|{{cita|El Hoh Xil de Qinghai, allugáu nel estremu nordeste de la Mesenta Qinghai-Tíbet, ye'l pandu más grande y más alta del mundu. Esta estensa área de montes alpinos y sistema de estemas ta asitiáu a más de 4.500 metros sobre'l nivel del mar, onde les temperatures medies baxo cero caltiénense mientres tol añu. Les condiciones climáticu y xeográficu del llugar crearon una biodiversidá única. Más d'un terciu de les especies vexetales, y tolos mamíferos herbívoros son reinales d'esti pandu. El bien natural asegura la ruta migratoria completa del antílope tibetanu, unu de los grandes mamíferos amenaciaos reinales de la zona.''. (UNESCO/BPI)&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://whc.unesco.org/es/list/1540|títulu=Hoh Xil de Qinghai |fechaaccesu=8 de xunetu de 2017}}&lt;/ref&gt;}}
|}
{| {{tablaguapa}}
|bgcolor=gainsboro rowspan=4|[[Ficheru:Gulangyu.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Isla Gulangyu|Kulangsu: asentamientu históricu internacional]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;''' inscritu en 2017.
|-
|'''Llocalización''': [[Fujian|Provincia de Fujian]]
|-
|{{cita|Kulangsu ye una diminuta islla allugada nel estuariu del ríu Chiu-lung, en frente de la ciudá de Xiamen. Cola apertura d'un puertu comercial en Xiamen en 1843 y l'establecimientu de la islla como un asentamientu internacional en 1903, la islla más al sur de la mariña del Imperiu Chinu convirtióse de sópitu nuna ventana importante pa los intercambios Sinón-estranxeros. Kulangsu ye un exemplu escepcional de fusión cultural que remaneció d'estos intercambiu, que siguen siendo patentes na so trama urbana. Hai un amiestu de distintos estilos arquiteutónicos incluyendo l'estilu tradicional del sur de Fujian, l'estilu neoclásicu occidental, y l'estilu colonial de Veranda. El testimoniu más escepcional de la fusión de delles influencies estilística ye un nuevu movimientu arquiteutónicu, l'estilu Amoy Decó, que sintetiza l'estilu modernista de principios del sieglu XX y el Art Decó.''. (UNESCO/BPI)&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://whc.unesco.org/es/list/1541|títulu=Kulangsu: asentamientu históricu internacional |fechaaccesu=9 de xunetu de 2017}}&lt;/ref&gt;}}
|}

{|style=&quot;border:1px solid grey;background:#F8F8FF;&quot; cellpadding=&quot;4&quot; cellspacing=&quot;0&quot; align=&quot;center&quot;
|{{Mapa de llocalización+
| China |
border = grey
| float = center
| anchu = 1100
| lugar = 
{{Mapa de llocalización~
|China|label= [[Homo erectus pekinensis|6]]|mark= orange pog.svg|marksize= 10|position= bottom|lat= 39.705596|long= 115.948118}}
{{Mapa de llocalización~
|China|label= [[Mausoléu de Qin Shi Huang|10]]|mark= orange pog.svg|marksize= 10|position= bottom|lat= 34.384066|long= 109.278277}}
{{Mapa de llocalización~
|China|label= [[La Gran Muralla|2]]|mark= orange pog.svg|marksize= 10|position= left|lat= 40.416670|long= 116.083330}}
{{Mapa de llocalización~
|China|label= [[Covarones de Mogao]]|mark= orange pog.svg|marksize= 10|position= bottom|lat= 40.041464|long= 94.808983}}
{{Mapa de llocalización~
|China|label= 7|mark= orange pog.svg|marksize= 10|position= bottom|lat= 40.008102|long= 116.297968}}
{{Mapa de llocalización~
|China|label= [[Residencia de monte de Chengde|1]]|mark= orange pog.svg|marksize= 10|position= left|lat= 40.989765|long= 117.944355}}
{{Mapa de llocalización~
|China|label= [[Montes Wudang]]|mark= orange pog.svg|marksize= 10|position= right|lat= 32.452094|long= 111.112810}}
{{Mapa de llocalización~
|China|label= [[Potala|Palaciu de Potala en Lhasa]]|mark= orange pog.svg|marksize= 10|position= left|lat= 29.655396|long= 91.118236}}
{{Mapa de llocalización~
|China|label= Templu y campusantu de [[Confucio]] en [[Qufu]]|mark= orange pog.svg|marksize= 10|position= right|lat= 35.613532|long= 116.994351}}
{{Mapa de llocalización~
|China|label= [[Lu Shan|PN de Lu Shan]]|mark= orange pog.svg|marksize= 10|position= bottom|lat= 29.433314|long= 115.866496}}
{{Mapa de llocalización~
|China|label= [[Lijiang]]|mark= orange pog.svg|marksize= 10|position= bottom|lat= 26.871444|long= 100.235507}}
{{Mapa de llocalización~
|China|label= [[Pingyao]]|mark= orange pog.svg|marksize= 10|position= left|lat= 37.201390|long= 112.154440}}
{{Mapa de llocalización~
|China|label= [[Xardinos de Suzhou]]|mark= orange pog.svg|marksize= 10|position= right|lat= 31.326595|long= 120.625461}}
{{Mapa de llocalización~
|China|label= [[Palaciu de Branu|4]]|mark= orange pog.svg|marksize= 10|position= right|lat= 39.999953|long= 116.275311}}
{{Mapa de llocalización~
|China|label= [[Templu del Cielu|5]]|mark= orange pog.svg|marksize= 10|position= left|lat= 39.883593|long= 116.412840}}
{{Mapa de llocalización~
|China|label= [[Escultures rupestres de Dazu]]|mark= orange pog.svg|marksize= 10|position= right|lat= 29.703503|long= 105.712210}}
{{Mapa de llocalización~
|China|label= [[Tumbes imperiales de les dinastíes Ming y Qing]]|mark= orange pog.svg|marksize= 10|position= left|lat= 41.707222|long= 124.793889}}
{{Mapa de llocalización~
|China|label= [[Covarones de Longmen|8]]|mark= orange pog.svg|marksize= 10|position= left|lat= 34.559477|long= 112.467706}}
{{Mapa de llocalización~
|China|label= [[Anhui|12]]|mark= orange pog.svg|marksize= 10|position= bottom|lat= 29.904444|long= 117.987500}}
{{Mapa de llocalización~
|China|label= [[Monte Qingcheng]]|mark= orange pog.svg|marksize= 10|position= right|lat= 30.966702|long= 103.515293}}
{{Mapa de llocalización~
|China|label= [[Covarones de Yungang|3]]|mark= orange pog.svg|marksize= 10|position= left|lat= 40.111440|long= 113.132194}}
{{Mapa de llocalización~
|China|label= [[Capitales y tumbes del antiguu reinu de Koguryo]]|mark= orange pog.svg|marksize= 10|position= right|lat= 41.156944|long= 126.187222}}
{{Mapa de llocalización~
|China|label= [[Centru históricu de Macáu|Macáu]]|mark= orange pog.svg|marksize= 10|position= right|lat= 22.152430|long= 113.555550}}
{{Mapa de llocalización~
|China|label= [[Yin Xu]]|mark= orange pog.svg|marksize= 10|position= left|lat= 36.126667|long= 114.313889}}
{{Mapa de llocalización~
|China|label= [[Diaolou]] y aldegues de Kaiping|mark= orange pog.svg|marksize= 10|position= left|lat= 22.286003|long= 112.568032}}
{{Mapa de llocalización~
|China|label= [[Fujian Tulou|Tulous de Fujian]]|mark= orange pog.svg|marksize= 10|position= left|lat= 25.331308|long= 118.290675}}
{{Mapa de llocalización~
|China|label= [[Monte Wutai]]|mark= orange pog.svg|marksize= 10|position= left|lat= 39.007637|long= 113.596110}}
{{Mapa de llocalización~
|China|label= [[Dengfeng|Monumentos históricos de Dengfeng]]|mark= orange pog.svg|marksize= 10|position= right|lat= 34.458747|long= 113.067719}}
{{Mapa de llocalización~
|China|label= [[Llagu del Oeste|PC Llagu del Oeste en Hangzhou]]|mark= orange pog.svg|marksize= 10|position= right|lat= 30.246375|long= 120.148468}}
{{Mapa de llocalización~
|China|label= [[Xanadú]]|mark= orange pog.svg|marksize= 10|position= left|lat= 42.358000|long= 116.185128}}
{{Mapa de llocalización~
|China|label= [[Condáu de Yuanyang (Yunnan)|PC arrozales de Honghe]]|mark= orange pog.svg|marksize= 10|position= right|lat= 23.093278|long= 102.779981}}
{{Mapa de llocalización~
|China|label= [[Ruta de la Seda: Corredor Chang'an-Tian Shan|Rutes de la Seda: Tian-shan]]*|mark= orange pog.svg|marksize= 10|position= left|lat= 34.304444|long= 108.857222}}
{{Mapa de llocalización~
|China|label= [[Gran Canal de China|9]]|mark= orange pog.svg|marksize= 10|position= right|lat= 34.693889|long= 112.468333}}
{{Mapa de llocalización~
|China|label= [[Huanglong]]|mark= green pog.svg|marksize= 10|position= left|lat= 32.753025|long= 103.820736}}
{{Mapa de llocalización~
|China|label= [[Jiuzhaigou|11]]|mark= green pog.svg|marksize= 10|position= top|lat= 29.983244|long= 104.732871}}
{{Mapa de llocalización~
|China|label= [[Wulingyuan]]|mark= green pog.svg|marksize= 10|position= right|lat= 29.338934|long= 110.525224}}
{{Mapa de llocalización~
|China|label= [[Tres ríos paralelos de Yunnan]]|mark= green pog.svg|marksize= 10|position= left|lat= 27.895000|long= 98.406389}}
{{Mapa de llocalización~
|China|label= [[Santuarios del panda xigante de Sichuan]]|mark= green pog.svg|marksize= 10|position= left|lat= 30.833333|long= 103.000000}}
{{Mapa de llocalización~
|China|label= [[Karst de China meridional]]|mark= green pog.svg|marksize= 10|position= left|lat= 24.923333|long= 110.354444}}
{{Mapa de llocalización~
|China|label= [[Monte Sanqinq|PN Monte Sanqinqshan]]|mark= green pog.svg|marksize= 10|position= right|lat= 23.011061|long= 116.043277}}
{{Mapa de llocalización~
|China|label= [[Montes Danxia|Danxia]]|mark= green pog.svg|marksize= 10|position= left|lat= 25.016548|long= 113.748884}}
{{Mapa de llocalización~
|China|label= [[Chengjiang|Sitiu fosilíferu de Chengjiang]]|mark= green pog.svg|marksize= 10|position= left|lat= 24.668889|long= 102.977222}}
{{Mapa de llocalización~
|China|label= El [[Tian Shan]] de [[Xinjiang]]|mark= green pog.svg|marksize= 10|position= bottom|lat= 42.000627|long= 79.990387}}
{{Mapa de llocalización~
|China|label= [[Shennongjia]] de Hubei|mark= green pog.svg|marksize= 10|position= bottom|lat= 31.4697222|long= 110.24388888888889}}
{{Mapa de llocalización~
|China|label= [[Monte Tai]]|mark= greenandorange pog.svg|marksize= 10|position= right|lat= 36.249360|long= 117.114825}}
{{Mapa de llocalización~
|China|label= [[Montes Huang]]|mark= greenandorange pog.svg|marksize= 10|position= top|lat= 30.136615|long= 118.162654}}
{{Mapa de llocalización~
|China|label= [[Monte Emei]] y [[Gran Buda de Leshan]]|mark= greenandorange pog.svg|marksize= 10|position= bottom|lat= 29.544126|long= 103.771280}}
{{Mapa de llocalización~
|China|label= [[Monte Wuyi]]|mark= greenandorange pog.svg|marksize= 10|position= right|lat= 27.716670|long= 117.683330}}
{{Mapa de llocalización~
|China|label= [[Sitios del sistema tusi|Fortaleza tusi de Hailongtun]]|mark= orange pog.svg|marksize= 10|position= right|lat= 27.811667|long= 106.816944}}
{{Mapa de llocalización~
|China|label= [[Zuojiang Huashan]]|mark= orange pog.svg|marksize= 10|position= right|lat= 22.2555556|long= 107.02305555555556}}
{{Mapa de llocalización~
|China|label= [[Hoh Xil|Qinghai Hoh Xil]]|mark= green pog.svg|marksize= 10|position= bottom|lat= 35.430941|long= 91.213178}}
{{Mapa de llocalización~
|China|label= [[Isla Gulangyu|Kulangsu]]|mark= orange pog.svg|marksize= 10|position= right|lat= 24.444798|long= 118.067140}}
}}
|-
|class=&quot;thumbcaption&quot;|&lt;span style=&quot;font-size:smaller&quot;&gt;Llocalización del Patrimoniu de la Humanidá en China.&lt;br /&gt;*''Sitiu compartíu con Kazakstán y Kirguistán''.&lt;br /&gt;''1. Residencia de monte de Chengde – 2. La Gran Muralla – 3. Covarones de Yungang – 4. Palaciu de Branu de Beixín – 5. Templu del Cielu de Beixín – 6. Home de Beixín&lt;br /&gt;7. Palacios Imperiales en Beixín y Shenyang – 8. Covarones de Longmen – 9. La Gran Canal – 10. Mausoléu del Primer Emperador Qin – 11. Jiuzhaigou – 12. Antiguos poblaos del sur de Anhui – Xidi y Hongcun''&lt;/span&gt;
|}

== Llista indicativa ==
La inscripción nesta llista ye la primer etapa pa cualesquier futura candidatura. China, que la so llista indicativa foi revisada per últimu vegada'l 28 de febreru de 2017,&lt;ref&gt;[http://whc.unesco.org/es/tentativelists/state=cn Llista indicativa de China]&lt;/ref&gt; presentó los siguientes sitios:
{| {{tablaguapa}}
|-
|[[Ficheru:Dongzhai Harbour Mangrove Forest.jpg|border|250px]]
|&lt;big&gt;'''Reserva natural del puertu de Dongzhai'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#32CD32;&quot;&gt;natural&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 1996
|-
|[[Ficheru:2011 China-Alligator 0491.JPG|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''Reserva natural del [[Alligator sinensis]]'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#32CD32;&quot;&gt;natural&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 1996
|-
|[[Ficheru:Satelites image of Lake Poyang.png|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''Reserva natural de [[Llagu Poyang|Poyang]]'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#32CD32;&quot;&gt;natural&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 1996
|-
|[[Ficheru:Lijiang.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''Zona pintoresca del [[ríu Lijiang]] en [[Guilin]]'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#32CD32;&quot;&gt;natural&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 1996
|-
|[[Ficheru:Falta imagen UNESCO Material (ancho).svg|border|250px]]
|&lt;big&gt;'''Yalong, Tíbet'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;mix&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;color:#32CD32;&quot;&gt;to&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 2001
|-
|[[Ficheru:The Qutang Gorge along the Yangtze river.JPG|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''Llugar pintorescu de los Gargüelos del [[Yangtsé]]'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;mix&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;color:#32CD32;&quot;&gt;to&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 2001
|-
|[[Ficheru:Mount. Jinfo 1.JPG|border|250px]]
|&lt;big&gt;'''Llugar pintorescu de Jinfushan'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#32CD32;&quot;&gt;natural&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 2001
|-
|[[Ficheru:Falta imagen UNESCO Material (ancho).svg|border|250px]]
|&lt;big&gt;'''Llugar pintorescu de la Mina del Cielu y la so veta'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#32CD32;&quot;&gt;natural&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 2001
|-
|[[Ficheru:Hua Shan.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''Área pintoresca del [[Monte Hua]]'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;mix&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;color:#32CD32;&quot;&gt;to&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 2001
|-
|[[Ficheru:Lingyan.jpg|border|250px]]
|&lt;big&gt;'''Montes Yandang'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;mix&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;color:#32CD32;&quot;&gt;to&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 2001
|-
|[[Ficheru:Falta imagen UNESCO Material (ancho).svg|border|250px]]
|&lt;big&gt;'''Ríu Nanxi'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;mix&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;color:#32CD32;&quot;&gt;to&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 2001
|-
|[[Ficheru:Majishan entire hill 20090226.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''Llugares pintorescos de Maijishan'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;mix&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;color:#32CD32;&quot;&gt;to&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 2001
|-
|[[Ficheru:WudalianchiGeopark.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''Llugares pintorescos de Wudalianchi'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#32CD32;&quot;&gt;natural&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 2001
|-
|[[Ficheru:Falta imagen UNESCO Material (ancho).svg|border|250px]]
|&lt;big&gt;'''Llugares pintorescos de Haitan'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;mix&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;color:#32CD32;&quot;&gt;to&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 2001
|-
|[[Ficheru:Erhai Lake Dali 02.JPG|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''Monte Dali Chanshan y llugar pinturesco del [[llagu Erhai]]'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;mix&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;color:#32CD32;&quot;&gt;to&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 2001
|-
|[[Ficheru:Jugs of distilled rice liquour.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''Sitios de la fabricación del llicor en China'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 2008
|-
|[[Ficheru:Falta imagen UNESCO Material (ancho).svg|border|250px]]
|&lt;big&gt;'''Antigües residencies de les provincies de [[Shanxi]] y [[Shaanxi]]'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 2008
|-
|[[Ficheru:Guofang03.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''Muralles de les dinastíes [[Ming]] y [[Qing]]'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 2008
|-
|[[Ficheru:The Five Pavilion bridge.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''Delgáu llagu del oeste y área urbana histórica de [[Yangzhou]]'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 2008
|-
|[[Ficheru:Zhouzhuang 3.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''Les antigües ciudaes a veres del sur del [[Ríu Yangtsé]]'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 2008
|-
|[[Ficheru:%Y5%9B%BA%Y5%8Y%9F%Y9%A1%BB%Y5%BC%A5%Y5%B1%B1%Y7%9F%B3%Y7%AA%9F%Y7%AC%AC5%Y7%AA%9F%Y5%A4%A7%Y4%BD%9B%Y6%A5%BC.JPG|border|250px]]
|&lt;big&gt;'''Seición china de la [[Ruta de la Seda]]: rutes terrestres nes provincies de [[Henan]], [[Shaanxi]], [[Gansu]] y [[Qinghai]] y les rexones autónomes de [[Ningxia]]n Hui y [[Xinjiang]] Uygur; rutes marítimes na [[Ningbo|ciudá de Ningbo]], [[Zhejiang|provincia de Zhejiang]] y na [[Quanzhou|ciudá de Quanzhou]], [[Fujian|provincia de Fujian]] – dende la [[Dinastía Han]] Occidental a la [[Dinastía Qing]]'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 2008
|-
|[[Ficheru:Fenghuang.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''Ciudá antigua de Fenghuang'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 2008
|-
|[[Ficheru:Falta imagen UNESCO Material (ancho).svg|border|250px]]
|&lt;big&gt;'''Sitiu del reinu de Yue oriental'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 2008
|-
|[[Ficheru:%Y7%99%BD%Y9%B9%A4%Y6%A2%81%Y7%9F%B3%Y9%B1%BC.jpg|border|250px]]
|&lt;big&gt;'''Antigües inscripciones hidrolóxiques de Baiheliang'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 2008
|-
|[[Ficheru:Chine Miao à cornes9252a.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''Aldegues de los [[Miao]] nel sureste de la [[Guizhou|provincia de Guizhou]]: les aldegues de los Miao al pie del monte Leigong nos montes Miao Ling'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 2008
|-
|[[Ficheru:Turpan-karez-museo-d02.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''Pozos Karez'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 2008
|-
|[[Ficheru:Falta imagen UNESCO Material (ancho).svg|border|250px]]
|&lt;big&gt;'''Estensión de les [[Tumbes imperiales de les dinastíes Ming y Qing]]: tumbes del rei Lujian'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 2008
|-
|[[Ficheru:Heng Shan Hanging Monastery Close view.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''Los Cuatro Montes Sagraos como una estensión del [[Monte Tai]]'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;mix&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;color:#32CD32;&quot;&gt;to&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 2008
|-
|[[Ficheru:Taklamakan-d43.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Taklimakan|Ermu de Taklimakan]] – montes de ''[[populus euphratica]]'''''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#32CD32;&quot;&gt;natural&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 2010
|-
|[[Ficheru:Lake Kanas.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''Los [[Macizu de Altái|Altái]] de China'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#32CD32;&quot;&gt;natural&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 2010
|-
|[[Ficheru:Pamir Mountains, Tajikistan, 06-04-2008.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Karakorum]] – [[Cordal del Pamir|Pamir]]'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#32CD32;&quot;&gt;natural&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 2010
|-
|[[Ficheru:The Drum Tower in Beijing.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Beixín|La exa central de Beixín]] (incluyendo Behai)'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 2013
|-
|[[Ficheru:The Fugong Temple Wooden Pagoda.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''Estructures de madera de la dinastía Liao — Pagoda del templu de Fogong y sala principal del monesteriu de Fengguo nel condáu de Yinxian'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 2013
|-
|[[Ficheru:Falta imagen UNESCO Material (ancho).svg|border|250px]]
|&lt;big&gt;'''Sitios de la [[cultura de Hongshan]]: el sitiu arqueolóxicu de Niuheliang, el sitiu arqueolóxicu de Hongshanhou y el sitiu arqueolóxicu de Weijiawopu'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 2013
|-
|[[Ficheru:Falta imagen UNESCO Material (ancho).svg|border|250px]]
|&lt;big&gt;'''Sitiu arqueolóxicu de [[Liangzhu]]'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 2013
|-
|[[Ficheru:Falta imagen UNESCO Material (ancho).svg|border|250px]]
|&lt;big&gt;'''Sitiu de [[kiln]] d'antigua [[porzolana]] en China'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 2013
|-
|[[Ficheru:福州三坊七巷南后街oeotwc - panoramio.jpg|border|250px]]
|&lt;big&gt;'''[[SanFang QiXiang]]'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 2013
|-
|[[Ficheru:Falta imagen UNESCO Material (ancho).svg|border|250px]]
|&lt;big&gt;'''Antiguos plantíos de [[Té Pu-erh|té]] nel monte Jingmai en [[Pu'er]]'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 2013
|-
|[[Ficheru:XiXia Tomb 3 F.jpg|border|250px]]
|&lt;big&gt;'''Tumbes imperiales del Xia occidental'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 2013
|-
|[[Ficheru:Dong style storm bridge 2.jpg|border|250px]]
|&lt;big&gt;'''[[Dong (etnia)|Aldegues Dong]]'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 2013
|-
|[[Ficheru:Lingqu Canal.jpg|border|250px]]
|&lt;big&gt;'''[[Canal de Lingqu]]'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 2013
|-
|[[Ficheru:Qiang folk religion's Silver Turtle Temple at Qiangshan, in Mao, Ngawa, Sichuan.jpg|border|250px]]
|&lt;big&gt;'''[[Diaolou]]s y aldegues de los grupos étnicos [[etnia tibetana|tibetanu]] y [[qiang]]'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 2013
|-
|[[Ficheru:Archaeological Site of Jinsha.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''Sitios arqueolóxicos del [[Shu (reinu)|Antiguu Reinu de Shu]]: sitiu en Jinsha y el conxuntu de tumbes con sepulturas en forma de barcu na ciudá de [[Chengdu]], [[Sichuan|provincia de Sichuan]]; sitiu de [[Sanxingdui]] na ciudá de [[Guang'an]], [[Sichuan|provincia de Sichuan]]; (c. 29 a.C – c. 5 e.C.)'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 2013
|-
|[[Ficheru:Falta imagen UNESCO Material (ancho).svg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Fanjingshan]]'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#32CD32;&quot;&gt;natural&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 2015
|-
|[[Ficheru:Falta imagen UNESCO Material (ancho).svg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Yardang]] de [[Xinjiang]]'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#32CD32;&quot;&gt;natural&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 2015
|-
|[[Ficheru:Falta imagen UNESCO Material (ancho).svg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Yardang]] de [[Dunhuang]]'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#32CD32;&quot;&gt;natural&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 2015
|-
|[[Ficheru:Tianzhu Peak (20170116142019).jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Tianzhushan]]'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#32CD32;&quot;&gt;natural&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 2015
|-
|[[Ficheru:%Y9%9D%A9%Y5%91%BD%Y5%9C%A3%Y5%9C%B0%Y4%BA%95%Y5%86%88%Y5%B1%B1%Y5%95%8A.JPG|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''Jinggangshan – Wuyishan septentrional (estensión del [[Monte Wuyi]])'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#32CD32;&quot;&gt;natural&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 2015
|-
|[[Ficheru:Jianmenguan.JPG|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''Shu Dao'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;mix&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;color:#32CD32;&quot;&gt;to&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 2015
|-
|[[Ficheru:Tsaparang-ruins of ancient capital of Guge Kingdom 03.JPG|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''Árees d'interés históricu y escénicu Tulin-Guge'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;mix&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;color:#32CD32;&quot;&gt;to&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 2015
|-
|[[Ficheru:Kaiyuan Temple - Renshou Pagoda - DSCF8594.JPG|border|250px]]
|&lt;big&gt;'''[[Quanzhou|Monumentos históricos y sitios del antiguu Quanzhou (Zayton)]]'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 2016
|-
|[[Ficheru:Zhangye Dafo Si 2014.01.02 15-33-30.jpg|border|250px]]
|&lt;big&gt;'''[[Ruta de sedar|Seición china de la Ruta de la Seda]]'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;cultural&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 2016
|-
|[[Ficheru:Falta imagen UNESCO Material (ancho).svg|border|250px]]
|&lt;big&gt;'''Monte Guancen – Monte Luya'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#32CD32;&quot;&gt;natural&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 2017
|-
|[[Ficheru:Hulubuir.ovoo.jpg|border|250px]]
|&lt;big&gt;'''[[Hulun Buir|Paisaxe de Hulun Buir]] y [[Xianbei|llugar de nacencia de l'Antigua Minoría]]'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;el mio&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;color:#32CD32;&quot;&gt;xto&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 2017
|-
|[[Ficheru:2005 Chortens and Kailash High reso.jpg|border|250px]]
|&lt;big&gt;'''[[Kailash|Área histórica y escénica de los Montes y Llagos Sagraos]]'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;el mio&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;color:#32CD32;&quot;&gt;xto&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 2017
|-
|[[Ficheru:TaihangMountain2.jpg|border|250px]]
|&lt;big&gt;'''[[Montes Taihang]]'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#F4A460;&quot;&gt;el mio&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;color:#32CD32;&quot;&gt;xto&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 2017
|-
|[[Ficheru:Rocky shore in Dalian.jpg|border|250px]]
|&lt;big&gt;'''La Mariña del [[Mar de Bohai|Golfu de Bohai]] y el [[Mar Mariellu]] de China'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#32CD32;&quot;&gt;natural&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 2017
|-
|[[Ficheru:Baitou Mountain Tianchi.jpg|border|250px]]
|&lt;big&gt;'''[[Montes Changbai|Paisaxe de Vexetación Vertical y Paisaxe Volcánico del Monte Changbai]]'''&lt;/big&gt;
Bien '''&lt;span style=&quot;color:#32CD32;&quot;&gt;natural&lt;/span&gt;'''

Propuestu en 2017
|-
|}

== Patrimoniu cultural inmaterial ==
Anguaño China tien 39 elementos inscritos na llista del [[Patrimoniu Cultural Inmaterial]], convirtiéndose asina nel país que más elementos tien, con muncha diferencia, per delantre de los 21 de [[Xapón]]:
{| {{tablaguapa}}
|bgcolor=gainsboro rowspan=4|[[Ficheru:Falta imagen UNESCO Inmaterial (alto).svg|border|250px]]
|&lt;big&gt;'''El Urtiin duu – cantares llargos tradicionales de los mongoles'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#C71585;&quot;&gt;inmaterial&lt;/span&gt;''' inscritu en 2008.
|-
|''Esti elementu ye compartíu con '''{{MNG}}'''''
|-
|{{cita|El Urtin duu o “cantar llargo” ye una de los dos formes principales de cantares mongoles, l'otru ye'l cantar curtio” (Bogino duu). Ocupa un llugar particular na sociedá mongol y ye oxetu de veneración en cuantes qu'espresión acomuñada a importantes celebraciones y a festividaes. El Urtin duu cantar nes bodes, na inauguración d'un nuevu llar, na nacencia d'un neñu, nel momentu de marcar a los potros col fierro ingriente y por cuenta de otros acontecimientos sociales celebraos poles comunidaes nómades de Mongolia. El Urtin duu puede interpretase tamién nel naadam, una festividá onde hai competiciones de llucha, tiru con arcu y carreres de caballos.

El Urtin duu ye un cantar llírico que se caracteriza pol so ornamentación, el falsetto, una gama vocal desaxeradamente amplia y una forma de composición de forma llibre. La melodía ascendente ye lenta y constante, ente que la melodía descendente atáyase de cutiu con un ritmu animáu. La interpretación y les composiciones de Urtin duu tán estrechamente acomuñaes a la manera de vida ancestral de los nómades mongoles nes sos camperes.

Piénsase que'l Urtin duu apaeció fai 2.000 años. Hai referencies a él n'obres lliteraries que daten del sieglu XIII. Caltúvose hasta güei una rica variedá d'estilos rexonales, y les interpretaciones y composiciones contemporánees siguen desempeñando un papel importante na vida social y cultural de los nómades que viven en Mongolia y na República Autónoma de Mongolia Interior, asitiada al norte de la República Popular de China.

Dende los años cincuenta, la urbanización y la industrialización reemplazaron progresivamente les maneres de vida tradicionales nómades, lo qu'hai entrañado la perda de munches práutiques y espresiones tradicionales. Partes de los praos onde vivíen como nómades los detentadores de la tradición fueron víctima de la desertificación, obligando a munches families a adoptar una manera de vida sedentariu nel que munchos de les temes clásiques del Urtin duu, tales como l'aponderamientu de les virtúes y de les esperiencies de los nómades, pierden el so sentíu. (UNESCO/BPI)}}
|-
|bgcolor=gainsboro rowspan=3|[[Ficheru:Pekinguniversitykunqu6.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Kunqu|La ópera Kunqu]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#C71585;&quot;&gt;inmaterial&lt;/span&gt;''' inscritu en 2008.
|-
|{{cita|La ópera Kun Qu desenvolver so la dinastía Ming (del sieglu XIV al XVII) na ciudá de Kunshan, asitiada na rexón de Suzhou, al Sureste de China. Hai que buscar los sos raigaños nel teatru popular. El repertoriu de cantares foise imponiendo adulces como un arte dramático principal. El Kun Ku ye una de les formes más antigües d'ópera china presentes güei día.

Carauterízase pola so estructura dinámica y la so melodía (kunqiang). Obres como El pabellón de les peoníes o El salón de la llonxevidá aportaron a clásicos del repertoriu. Esti arte combina'l cantar, la recitación y un complexu sistema de téuniques coreográfiques, acrobacies y xestos simbólicos. Na repartida hai un mozu protagonista, un personaxe femenín principal, un vieyu y diversos personaxes risibles, toos vistíos con traxes tradicionales. Una flauta de bambú, un pequeñu tambor, tablillas de madera, gongs y címbalos acompañen los cantares, resaltando les aiciones y les emociones de los personaxes. Reputada pol virtuosismu de les sos pautes rítmiques (changqiang) la ópera Kun Qu exerció una influencia predominante sobre otres formes más recién d'ópera china, como la de Sechuán o la de Beixín.

La ópera Kun Qu entró nun periodu de cayente a partir del sieglu XVIII porque riquía grandes conocencies téuniques per parte del públicu. De les 400 aries que se cantaben regularmente nes representaciones d'ópera a mediaos del sieglu XX, güei día namái queden delles docenes. La ópera Kun Qu sobrevivió gracies a los esfuercios de dellos animosos conocedores y adeptos que traten d'amenar l'interés d'una nueva xeneración d'intérpretes. (UNESCO/BPI)}}
|-
|bgcolor=gainsboro rowspan=3|[[Ficheru:Lian Zhu Shi.jpg|border|125 px]][[Ficheru:Lian Zhu Shi back.jpg|border|125 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Guqin|El guqin y la so música]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#C71585;&quot;&gt;inmaterial&lt;/span&gt;''' inscritu en 2008.
|-
|{{cita|La cítara china, llamada guqin, esiste dende hai 3.000 años y ocupa un llugar primordial ente los preseos musicales solistes de China. Esti preséu secular, que yá apaez atestáu en fontes lliteraries antigües acotaes por descubrimientos arqueolóxicos, ye indisociable de la hestoria de los intelectuales chinos. L'arte de tocar el guqin taba reserváu orixinalmente a una elite y prauticar na intimidá nobles y eruditos. Xuntu cola caligrafía, la pintura y una antigua forma d'axedrez, formaba parte de los cuatro artes que toa persona culta tenía d'apoderar. Según la tradición, precísense unos venti años de práutica pa aportar a un maestru del guqin.

El guqin consta de siete cuerdes y trelce asities que marquen los tonos. Al asitiar les cuerdes de diez maneres distintes, los músicos pueden llograr un conxuntu de cuatro octaves. Hai trés téuniques instrumentales básiques: san (cuerda llibre), an (cuerda fixa) y fan (harmónicos). La san tócase pinzando les cuerdes cola mano derecha una por una o en grupos, lo que dexa emitir soníos fuertes y escamplaes pa les notes importantes. Na téunica fan los deos de la manzorga raspien selemente la cuerda nos puntos qu'indiquen les marques enllastraes, ente que la mano derecha pinza la cuerda, lo que produz un soníu nidio y flotante. Pa la téunica an tamién s'utilicen dambes manes: la derecha pinza la cuerda, ente que un deu de la manzorga exerz una fuerte presión sobre ella y puede esmucise hasta les otres notes o realizar diversos ornamientos musicales y vibratos.

Güei día, queden menos de mil artistes capaces d'apoderar esti preséu y non más de cincuenta maestros en vida. Del repertoriu inicial de dellos miles de composiciones, malapenes un centenar d'obres interprétense regularmente. (UNESCO/BPI)}}
|-
|bgcolor=gainsboro rowspan=3|[[Ficheru:Falta imagen UNESCO Inmaterial (alto).svg|border|250px]]
|&lt;big&gt;'''[[Muqam|El muqam uyghur del Xinjiang]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#C71585;&quot;&gt;inmaterial&lt;/span&gt;''' inscritu en 2008.
|-
|{{cita|El muqam uyghur del Xinjiang ye un términu xeneral pa designar una variedá de práutiques de muqam bien espublizaes ente les comunidaes uyghur, que formen una de les minoríes étniques más grandes de la República Popular de China. Al traviés de la so historia, la rexón del Xinjiang caracterizóse por un altu nivel d'intercambios culturales ente l'este y l'oeste, debíu en particular a la so situación na Ruta de la Seda.

El muqam uyghur del Xinjiang ye un amiestu de cantares, dances, música popular y clásica, y caracterízase pola diversidá del conteníu, de les dances, de los estilos musicales y de los preseos que s'utilicen. Los cantares varien en ritmu y compás y son interpretaos por solistes o por grupos. La lletra de los cantares non solamente contién balaes populares, sinón tamién poemes escritos polos maestros clásicos uyghur. Asina, los cantares reflexen una amplia gama d'estilos tales como poesía, proverbios, narraciones populares, lo que constitúi un testimoniu de la hestoria y la vida contemporánea de la sociedá uyghur. Nos conxuntos de muqam, los preseos principales facer con materiales llocales y varien na so forma (pueden ser de cuerda y arcu, puntiaos o preseos de vientu). Los estilos de danza carauterizar polos pasos, ritmos y formaciones específiques, según poles sos figures (coyer flores cola boca, llevar concos sobre la cabeza) y les sos imitaciones d'animales en bailles interpretaos en solu.

El muqam uyghur del Xinjiang desenvolvió cuatro estilos rexonales principales: Dolce Muqam, Dolan Muqam, Turpan Muqam y Hami Muqam. Güei día, les fiestes llocales como'l meshrep y el bezme, nes cualos toos participen nel muqam, son cada vez menos frecuentes. La responsabilidá de tresmitir la tradición a les nueves xeneraciones recayó sobre los artistes populares y l'interés de los mozos pol muqam ta tornando. Delles obres de muqam dexaron de representasesobremanera elementos del Dolce Muqam”, que consta de más de 300 obres. Estes tóquense en dolce “suites” presees y vocales y pueden durar más de 20 hores. (UNESCO/BPI)}}
|-
|bgcolor=gainsboro rowspan=3|[[Ficheru:Falta imagen UNESCO Inmaterial (alto).svg|border|250px]]
|&lt;big&gt;'''El diseñu y les téuniques tradicionales chines de construcción de pontes con arcaes de madera'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#C71585;&quot;&gt;inmaterial&lt;/span&gt;''' inscritu en 2009 sobre la [[Llista del Patrimoniu Cultural Inmaterial que rique midíes urxentes de salvaguardia]].
|-
|{{cita|A lo llargo de la mariña sudoriental de China pueden atopase pontes con arcaes de madera nes provincies de Fujian y Zhejiang. Nel diseñu y la construcción tradicionales d'eses pontes recurrir al usu de madera y preseos arquiteutónicos ancestrales, a l'artesanía y les téuniques básiques del texíu de vigues” y del ensamblaxe con balobru y espiga, y a carpinteros esperimentaos que conocen les distintes redolaes y sistemes estructurales necesarios. El trabayu de construcción efeutuar carpinteros empobinaos por un maestru nel oficiu. Esti arte tradicional tresmítese oralmente o por aciu demostraciones práutiques, o d'una xeneración a otra por maestros que comuniquen les sos conocencies a aprendices o parientes nel senu d'una cla, con arreglu a normes bien estrictes. Estes cles desempeñen un papel irreemplazable na construcción, caltenimientu y caltenimientu de les pontes. Les pontes con arcaes de madera son vectores d'una artesanía tradicional que cumplen la doble función de preseos y llugares de comunicación. N'efeutu, son sitios importantes de xunta de les poblaciones llocales, onde éstes intercambien información, préstense, recen, estrechen rellaciones y consoliden más la so identidá cultural. L'espaciu cultural creáu poles pontes chinos tradicionales con arcaes de madera favorez la comunicación y l'entendimientu y respetu mutuos ente los seres humanos. La rápida urbanización, la escasez de madera de construcción y la falta d'espaciu abondu pa construyir son tres factores que se conxugaron pa poner en peligru la tresmisión y sobrevivencia d'esti arte tradicional. (UNESCO/BPI)}}
|-
|bgcolor=gainsboro rowspan=3|[[Ficheru:Falta imagen UNESCO Inmaterial (alto).svg|border|250px]]
|&lt;big&gt;'''La fiesta del [[Añu Nuevu]] de los [[qiang]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#C71585;&quot;&gt;inmaterial&lt;/span&gt;''' inscritu en 2009 sobre la [[Llista del Patrimoniu Cultural Inmaterial que rique midíes urxentes de salvaguardia]].
|-
|{{cita|La fiesta d'Añu Nuevu de los qiang, que tien llugar el primer día del décimu mes llunar, representa pa esti pueblu de la provincia china del Sichuan una ocasión pa rindir gracies y homenaxe al cielu, impetrar prosperidá, reafitar la so rellación harmonioso y respetuoso cola naturaleza y promover l'harmonía social y familiar. Engalanaos colos sos más formosos paxellos de fiesta y so la sollerte direición d'un shibi (sacerdote), los aldeanos executen el ritu solemne de sacrificar una cabra al monte. Dempués del sacrificiu, y siempres so la direición del shibi, interpreten músiques con tambores de piel d'oveya y executen les dances llamaes slang. Los festexos celebraos de siguío entienden una declamación cantada de rellatos épicos tradicionales de los qiang a cargu del shibi, interpretaciones de cantares diversos y llibaciones de vinu. A la fin del día, el xefes de familia presiden actos de cultu domésticos nos que s'efectúen ufriendes y sacrificios. Esta festividá non yá dexa que s'anueven y espublicen tradiciones que son fontes de la hestoria de los qiang y mines d'información sobre la so cultura, sinón qu'amás contribúi a reforzar los comportamientos sociales, una y bones la comunidá espresa'l so respetu y veneración por toles criatures, la patria y los antepasaos. Nos últimos años, la participación nesta festividá hai ablayáu por causa de la emigración, del creciente desinterés de los mozos pol patrimoniu cultural qiang y de la influencia de cultures foranes. Amás, habida cuenta de que munches aldegues qiang fueron destruyíes pol terremotu qu'afaró la provincia de Sichuan en 2008, la sobrevivencia de la festividá del Añu Nuevu cuerre grave peligru. (UNESCO/BPI)}}
|-
|bgcolor=gainsboro rowspan=3|[[Ficheru:Falta imagen UNESCO Inmaterial (alto).svg|border|250px]]
|&lt;big&gt;'''Téuniques testiles tradicionales de los [[Li (etnia)|Li]]: filáu, tinte, texíu y bordáu'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#C71585;&quot;&gt;inmaterial&lt;/span&gt;''' inscritu en 2009 sobre la [[Llista del Patrimoniu Cultural Inmaterial que rique midíes urxentes de salvaguardia]].
|-
|{{cita|Les téuniques testiles tradicionales de filáu, tinte, texíu y bordáu del grupu étnicu li, asitiáu na provincia china de Hainan, son utilizaes poles muyeres pa iguar vistíos y otros oxetos d'usu diariu con algodón, cáñamu y otres fibres. Eses téuniques entienden, ente otres, la preparación de la urdimbre llamada ikat, el bordáu por dos cares y el texíu “jacquard” por una cara, y tresmítense de madres a fíes dende la más temprana edá por enseñanza oral y demostración práutica. Les muyeres li diseñen los motivos de los testiles recurriendo puramente a la so imaxinación y les sos conocencies de de los estilos de texíu tradicional. A falta de llingua escrita, esos motivos conseñen la hestoria y lleendes de los li, según distintos aspeutos de los sos cultos relixosos, tabús, creencies, tradiciones y costumes. Al traviés de los motivos pueden estremase tamién los cinco dialeutos principales falaos na islla de Hainan. Pa los li, los testiles son un elementu indispensable en tou acontecimientu social y cultural importante como fiestes o rituales relixosos, y sobremanera nes bodes, pa les cualos les muyeres diseñen los sos propios vistíos. Les téuniques testiles tradicionales de los li son vectores de la cultura d'esti grupu étnicu y, poro, son parte indisociable del so patrimoniu cultural. Sicasí, nos últimos decenios el númberu de muyeres qu'apoderen el texíu y el bordáu tradicionales menguó en proporciones alarmantes y, por eso, esti arte cuerre'l riesgu de sumir y rique ser protexíu urxentemente. (UNESCO/BPI)}}
|-
|bgcolor=gainsboro rowspan=3|[[Ficheru:Potato Stamps-Chinese New Year.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''L'arte chino del grabáu de sellos'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#C71585;&quot;&gt;inmaterial&lt;/span&gt;''' inscritu en 2009.
|-
|{{cita|L'arte del grabáu de sellos ye un elementu de gran importancia nes belles artes chines. Nun principiu, los sellos utilizáronse como robla y símbolu de l'autoridá, pero depués el so usu espublizar ente toles clases sociales y arrobinóse a una gran parte d'Asia. Del caltenimientu d'esti arte encárgase principalmente la Sociedá de Grabadores de Sellos de Xiling –ciudá del centru de China perteneciente a la provincia de Zhejiang– que foi fundada va un sieglu. Tamién participen nel so caltenimientu un centenar d'instituciones especializaes. El diseñu del sellu trázase primero en papel y depués grábase en piedra, al aviesu, con un cuchiellu. Amás del dominiu de la caligrafía tradicional, esti arte rique un gran virtuosismu artísticu per parte del grabador, una y bones ésti namái dispón d'una superficie minúscula na que toles curves y espesures de trazu cunten. Los motivos, bien diversos, son frutu de la imaxinación y cultura del artista. Preséu de caligrafía y pintura, el sellu ye de por sí solo una obra d'arte. Espresa les idees de toa una cultura sobre l'home y la naturaleza. Anguaño, los sellos siguen utilizándose tantu nos documentos oficiales como na correspondencia privada. Magar que la conocencia de los calteres complexos ta menguando, l'arte del grabáu de sellos sigue siendo practicáu por profesionales y aficionaos. (UNESCO/BPI)}}
|-
|bgcolor=gainsboro rowspan=3|[[Ficheru:Zhao cai jin bao papier decoupe chine.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Kirigami|L'arte chino del retayu de papel]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#C71585;&quot;&gt;inmaterial&lt;/span&gt;''' inscritu en 2009.
|-
|{{cita|Presente nel conxuntu de China y en distintos grupos étnicos, l'arte del retayu de papel ye un arte popular de gran importancia na vida cotidiana. Primordialmente femenín, esti arte tresmitir de madres a fíes mientres un periodu enllargáu que da empiezu na infancia. Ta bien estendíu nes contornes rurales. Los meyores artistes gánense'l respetu y l'almiración de toos. Les téuniques utilizaes son múltiples: el papel puede retayase o grabar con un buril, y puédese colorear o non. Cada vez s'utilicen más les teunoloxíes modernes. Bien diversos y con frecuencia diseñaos polos mesmos artistes, los motivos dependen de la rexón d'orixe (nel sur de China, por casu, predominen los motivos finu y delicáu) y del destín que se dea al productu: decoración interior (ventanes, cames, cielorrasos, etc.), fiestes (matrimonios, cumpleaños y ceremonies) o plegaries (impetración de l'agua, conxuración del diañu, etc.). Elementu importante de la vida social en tolos grupos étnicos de China, l'arte del retayu de papel ye un mediu d'espresión de los principios morales, filosofíes ya ideales de quien lo practiquen. Anguaño, sigue siendo un mediu d'espresar emociones y ta esperimentando una nueva puxanza ensin precedentes. (UNESCO/BPI)}}
|-
|bgcolor=gainsboro rowspan=3|[[Ficheru:Falta imagen UNESCO Inmaterial (alto).svg|border|250px]]
|&lt;big&gt;'''El conxuntu de preseos musicales de vientu y percusión de [[Xi'an]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#C71585;&quot;&gt;inmaterial&lt;/span&gt;''' inscritu en 2009.
|-
|{{cita|El conxuntu de preseos musicales de vientu y percusión utilizaos dende hai más d'un mileniu na antigua capital china de Xi'an (provincia de Shaanxi) entiende tambores y preseos de vientu y, en delles ocasiones, un coru masculín. El repertoriu musical guarda esencialmente rellación cola vida y les creencies relixoses llocales, y les interpretaciones musicales tienen llugar sobremanera n'actos de tipu relixosu como feries y funerales celebraos nos templos. La música ye de dos clases: “de cámara” y “de marcha”. Esta postrera entiende la intervención d'un coru. La marcha musical al son de tambores qu'acompañaba n'otres dómines los desplazamientos de los emperadores convirtióse güei en patrimoniu de les poblaciones rurales, que la executen nos campos, al campu. Les bandes de tambores tienen ente trenta y cincuenta músicos, ente los que figuren munchu llabradores, docentes, estudiantes y xubilaos. La música del conxuntu mandóse de xeneración en xeneración per entemediu d'un sistema estrictu de tresmisión de maestros a aprendices. Les partitures tán escrites con un sistema antiguu de notación que data de les dinastíes Tang y Song (sieglos VII a XIII). Tán inventariaes unos trés mil pieces musicales y caltiénense unos cientu cincuenta volumen de partitures manuscrites qu'inda se siguen utilizando. (UNESCO/BPI)}}
|-
|bgcolor=gainsboro rowspan=3|[[Ficheru:Mazu.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''El cultu a Mazu y los sos rituales'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#C71585;&quot;&gt;inmaterial&lt;/span&gt;''' inscritu en 2009.
|-
|{{cita|Mazu, la diosa más influyente del mar, ye'l personaxe central de numberoses creencies y costumessobremanera tradiciones orales, ceremonies relixoses y práutiques folclóriques estendíes por toles rexones costeres de China. Según la tradición, Mazu vivió nel sieglu X na islla de Meizhou dedicada a ayudar a los sos habitantes y morrió cuando intentaba socorrer a los sobrevivientes d'un naufraxu. Los isleños construyeron depués un templu nel so honor y empezaron a venerala como diosa. Mazu ye oxetu de celebraciones dos vegaes al añu nel intre de ceremonies solemnes que tienen llugar nos templos. Los habitantes, llabradores y pescadores de la islla de Meizhou atayen temporalmente les sos xeres pa sacrificar animales marinos, rindir cultu a les estatues de la diosa y gociar d'espectáculos de danza y otres representaciones artístiques. Nos 5.000 templos alzaos n'honor de Mazu nel mundu enteru celébrense ceremonies relixoses a lo llargo de too l'añu. Tamién se rinde cultu domésticu a esta diosa nos llares. Les celebraciones consisten n'ufriendes de flores, cirios ya inciensu, llanzamientos de petardos y procesiones nocherniegues nes que los participantes allumar con “faroles de Mazu”. Los devotos rueguen a la diosa que favoreza la fecundidá de les muyeres, la paz, la solución de problemes y el bienestar xeneral. Fondamente enraigonaes na vida de los habitantes de les mariñes de China y de los sos descendientes, la creencia en Mazu y la celebración del so cultu constitúin un venceyu cultural importante que fomenta l'harmonía familiar, la concordia social y el sentimientu d'identidá social de les comunidaes. (UNESCO/BPI)}}
|-
|bgcolor=gainsboro rowspan=3|[[Ficheru:Dragon boat races at Longjiang.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''El festival del Barcu del Dragón'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#C71585;&quot;&gt;inmaterial&lt;/span&gt;''' inscritu en 2009.
|-
|{{cita|El festival del Barcu del Dragón empieza'l quintu día del quintu mes llunar y ye celebráu por diversu grupos étnicos en China y el mundu enteru, sobremanera nes rexones del cursu mediu y alto del ríu Yangtsé. Anque les festividaes varien d'un sitiu a otru, tienen carauterístiques comunes. La celebración d'una ceremonia conmemorativa consistente na ufrienda de sacrificios a un héroe local va acompañada de competiciones deportives como regatas y paseos en barcos-dragones, o tiru al blancu con cañes de sauce; de comíes a base de boles d'arroz, güevos y vinu tinto azufráu; y d'espectáculos folclóricos nos que s'interpreten óperes y cantares, según les dances del unicorniu. Les personalidaes y héroes aponderaos varien según les rexones: nes provincies de Hubei y Hunán venérase la memoria del románticu poeta Qu Yuan; nel sur de China la de Wu Zixu, un vieyu que, según la lleenda, pereció cuando daba muerte a un dragón na provincia de Guizhou; y na provincia de Yunán la comunidá dai apondera la memoria de Yan Hongwo. Mientres el festival los participantes esconxuren los males bañándose n'agua arumada con flores, vistiéndose con seda de cinco colories, colgando ramos de abrótano y ácoro nel dintel de les puertes de les sos cases, y pegando imáxenes recortaes en papel nes ventanes. El festival del Barcu del Dragón estrecha los llazos familiares y contribúi al establecimientu d'una rellación harmoniosa ente la humanidá y la naturaleza. Coles mesmes, aguiya la espresión de la imaxinación y la creatividá, contribuyendo a alicar el sentimientu d'identidá cultural. (UNESCO/BPI)}}
|-
|bgcolor=gainsboro rowspan=3|[[Ficheru:Ethic Dong Liping Guizhou China.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''El gran cantar del grupu étnicu [[dong (etnia)|dong]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#C71585;&quot;&gt;inmaterial&lt;/span&gt;''' inscritu en 2009.
|-
|{{cita|Un proverbiu del pueblu dong, asitiáu al sur de China, na provincia de Guizhou, diz que “l'arroz alimenta'l cuerpu y los cantares l'alma”. La tradición d'esti grupu étnicu no referente a la tresmisión de la cultura y les conocencies musicales se ejemplifica nel gran cantar de los dong, interpretáu en delles partes y ensin acompañamientu instrumental nin direutor. El repertoriu consta de xéneros diversos como balaes, cantares infantiles y cantares de bienvenida y felicitación, lo mesmo que de cantares d'imitación nes poner a prueba'l virtuosismu de los sos intérpretes pa reproducir soníos emitíos por animales. Enseñáu polos sos maestros a coros de discípulos, el gran cantar execútase solemnemente na torre del tambor –llugar destináu a la celebración de ritos, espectáculos y xuntes nes aldegues dong– o de forma más bonal en llares familiares y llugares públicos. El gran cantar ye una verdadera enciclopedia de los dong que rellata la hestoria d'esti pueblu, epondera la so creencia na unidá del home y la naturaleza, caltién les conocencies científiques, espresa románticos sentimientos amorosos y promueve valores morales como'l respetu por cuenta de vieyos y vecinos. El gran cantar interprétase inda güei y les aldegues arguyecer de cuntar con dellos coros, estremaos por edá y dacuando por sexu. Esta espresión artística non yá ye un elementu d'espardimientu de la manera de vida y la sabiduría de los dong, sinón qu'amás sigue siendo un símbolu esencial de la so identidá étnica y el so patrimoniu cultural. (UNESCO/BPI)}}
|-
|bgcolor=gainsboro rowspan=3|[[Ficheru:Falta imagen UNESCO Inmaterial (alto).svg|border|250px]]
|&lt;big&gt;'''El hua'er'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#C71585;&quot;&gt;inmaterial&lt;/span&gt;''' inscritu en 2009.
|-
|{{cita|Nes provincies de Gansu y Qinghai, según en tol centru-norte de China, los miembros de nueve grupos étnicos distintos comparten la tradición musical denomada hua'er, que emana d'un vastu repertoriu tradicional de melodíes con nomes de grupos étnicos, ciudaes o flores (“ling del pueblu'l to” o “ling de la peonia blanca”, por casu). Les lletres de los cantares son improvisaes, pero afacer a determinaes regles: les estrofes son de trés, cuatro, cinco o seis versos heptasílabos. Les temes referir a los primeros amores, la durez del trabayu y el cansanciu de la vida llabradora, les flaqueces d'homes y muyeres, y l'allegría de cantar. Como los cantantes comenten los cambeos que reparen al so alredor, los sos cantares son tamién un vivu testimoniu de la recién evolución de la sociedá china. Anque dellos cantantes de hua'er apenes tienen instrucción escolar, los nomes de los de más ésitu y más respetaos fixéronse familiares pa toos. Dan conciertos perdayures y crean inclusive los sos propios institutos musicales pa tresmitir les sos conocencies a los aprendices d'esti arte. Cantáu bonalmente pola población de les zones rurales p'acompañar los sos queferes nel campu o los sos desplazamientos, o interpretáu más solemnemente en dalgún de los más de cien festivales tradicionales celebraos añalmente neses provincies, el hua'er non yá constitúi un vector importante de la espresión de sentimientos personales nun contestu social y d'intercambios culturales ente grupos étnicos, sinón qu'amás ye un esparcimientu bien apreciáu poles poblaciones rurales. (UNESCO/BPI)}}
|-
|bgcolor=gainsboro rowspan=3|[[Ficheru:Falta imagen UNESCO Inmaterial (alto).svg|border|250px]]
|&lt;big&gt;'''El khoomei, arte mongol del cantar'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#C71585;&quot;&gt;inmaterial&lt;/span&gt;''' inscritu en 2009.
|-
|{{cita|L'arte mongol denomináu khoomei (“cantar de gargüelu”) o coru hooliin ye una forma de cantar na que l'intérprete emite simultáneamente dos voces, una aguda (harmóniques) y otra grave continua (bordón), produciendo esta postrera col gargüelu. Los cantantes de khoomei actúen solos o en grupu. Esta variedá de cantar prauticar güei nes comunidaes mongoles de diversos países, sobremanera en Mongolia Interior (norte de China), Mongolia y la República de Tuva (Federación de Rusia). Executáu tradicionalmente por cuenta de la celebración de ceremonies rituales, esti cantar ye una espresión de respetu y allabancia de la naturaleza, los antepasaos y los grandes héroes del pueblu mongol. Les manifestaciones d'esta espresión artística acutar pa eventos especiales y actividaes coleutives, por casu carreres de caballos, certámenes d'arqueros, torneos de llucha, llacuaes y ritos sacrificiales. El momentu y l'orde d'execución de los cantares suelen tar puramente reglamentados. El khoomei consideróse mientres enforma tiempu un elementu esencial de la cultura mongol y sigue siendo un símbolu d'identidá nacional o étnica. Esti arte vocal non yá ye una ventana d'apertura a la filosofía y los valores estéticos del pueblu mongol, sinón que tamién desempeña un papel d'emisariu cultural al promover l'entendimientu y l'amistá ente China, Mongolia y Rusia. Amás, el khoomei mereció una atención universal como forma d'espresión musical única nel so xéneru. (UNESCO/BPI)}}
|-
|bgcolor=gainsboro rowspan=3|[[Ficheru:Falta imagen UNESCO Inmaterial (alto).svg|border|250px]]
|&lt;big&gt;'''L'[[Esquites (épica)|Esquites]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#C71585;&quot;&gt;inmaterial&lt;/span&gt;''' inscritu en 2009.
|-
|{{cita|La minoría étnica kirguís, concentrada na rexón de Xinjiang, al oeste de China, arguyecer de ser descendiente d'Esquites, un héroe que la so vida y llinaxe aponderar na epopeya del so mesmu nome, que constitúi unu de los elementos más conocíos de la tradición oral d'esti pueblu. Interpretada tradicionalmente por un manaschi ensin acompañamientu musical, les representaciones d'esta epopeya tienen llugar por cuenta de la celebración d'actos sociales, fiestes comuñales, casamientos, ceremonies aciages y conciertos. Anque les variantes rexonales son numberoses, toes elles caracterícense por tar compuestes de poemes sucintos qu'han trescalando'l llinguaxe diariu actual de la población, lo mesmo que de paráboles de gran viveza y de melodíes afeches a les distintes narraciones y personaxes. Esta llarga epopeya rexistra los eventos históricos de mayor importancia pal pueblu kirguís y cristaliza les sos tradiciones y creencies. Pa los kirguises que viven en China y países vecinos del Asia Central (Kirguistán, Kazajstán y Taxiquistán), la epopeya d'Esquites non yá ye un símbolu esencial de la so identidá cultural, sinón qu'amás constitúi la principal forma cultural d'esparcimientu públicu, de preservación de la hestoria, de tresmisión de conocencies a les xeneraciones nueves y de impetración propiciatoria. Esti poema épicu ye una de los trés epopeyes más importantes de China” y axunta les cualidaes de ser, al empar, una creación artística escepcional y una enciclopedia oral del pueblu kirguís. (UNESCO/BPI)}}
|-
|bgcolor=gainsboro rowspan=3|[[Ficheru:Xiao blowhole.JPG|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''El nanyin'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#C71585;&quot;&gt;inmaterial&lt;/span&gt;''' inscritu en 2009.
|-
|{{cita|El nanyin ye un arte musical fundamental na cultura del pueblu de la rexón de Minnan, asitiada al sur la provincia de Fujian, na mariña sudeste de China, y de les poblaciones d'esa rexón esvalixaes n'otros países del mundu. Les sos melodíes lentes, sencielles y elegantes executar con preseos especiales –la flauta de bambú llamada dongxiao y el llaúd de mástil curvu denomináu pipa, que se toca horizontalmente– y con otros preseos de vientu, cuerda y percusión más corrientes. El nanyin tien trés componentes: el primeru ye puramente instrumental; el segundu entiende la voz ; y el terceru consiste na execución de balaes cantaes en dialeutu quanzhou, con acompañamientu d'un conxuntu musical, ya interpretaes por un solu cantante que toca coles mesmes castañueles, o por un grupu de cuatro cantantes qu'actúen por vez. El ricu repertoriu de cantares y músiques del nanyin dexó caltener la música folclórica y les poesíes antigües y exerció una influencia na ópera, el teatru de marionetes y otros artes escénicos tradicionales. Esti xéneru musical ta fondamente enraigonáu na vida social de la rexón de Minnan. Executáu nes ceremonies de seronda y primavera destinaes a celebrar al dios de la música, Meng Chang, según en casamientos, funerales y fiestes en patios de vecinos, mercaos y cais, el nanyin ye la música de la madre patria pa la población de la rexón de Minnan que vive en China y en tol Asia del Sudeste. (UNESCO/BPI)}}
|-
|bgcolor=gainsboro rowspan=3|[[Ficheru:Brocade loom.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''L'artesanía del brocado yunjin de [[Nanjing]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#C71585;&quot;&gt;inmaterial&lt;/span&gt;''' inscritu en 2009.
|-
|{{cita|Nel arte tradicional chinu de texer el brocado yunjin de Nanjing, dos artesanos manipolien les partes cimera ya inferior d'un gran telar por demás complexu pa fabricar texíos provistos de materiales finos como plumes de pavu real y filos de seda y oru. Utilizada antaño pa iguar los paxellos imperiales –en particular, les togues del dragón y de la corona–, esta téunica sigue usándose pa fabricar vistíos suntuosos y alcordances. Caltiénse esencialmente na provincia de Jiangsu, asitiada al este de China, y entiende más de cien procedimientos que van dende la fabricación de los telares al diseñu de los motivos, pasando pola creación de cartones “jacquard” pa programar el patrones del texíu, pol montaxe de los telares y poles múltiples etapes del texíu puramente dichu. Mientres “dixebren la urdimbre” y “pasen la trama” el texedores canten tonaes mnemotéuniques pa recordar les téuniques qu'utilicen, creando asina nos telares una atmósfera solidario y artístico al empar. Estos artesanos consideren que'l so quefer forma parte d'una misión histórica porque la téunica del brocado yunjin, amás d'utilizase pa iguar texíos d'usu contemporaneu, usar pa reproducir texíos de seda antiguu destinaos a museos y trabayos d'investigación. Renombráu pola rellumanza de los sos texíos similares a les nubes”, l'arte del brocado yunjin gocia d'un apreciu xeneral en tol país. (UNESCO/BPI)}}
|-
|bgcolor=gainsboro rowspan=3|[[Ficheru:Treatise On Calligraphy.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Caligrafía china|La caligrafía china]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#C71585;&quot;&gt;inmaterial&lt;/span&gt;''' inscritu en 2009.
|-
|{{cita|La caligrafía china foi siempres daqué más qu'un meru preséu de comunicación, yá que tien una dimensión artística que valoriza la so práutica, inclusive na era del bolígrafu y l'ordenador. Ello ye que la caligrafía dexó de ser el preséu básicu d'intelectuales y funcionarios pa convertise nun dominiu esclusivu d'artesanos y aficionaos apasionaos. Independientemente de que recurran a los sos pinceles pa conseñar información o executar belles traces, los calígrafos utilicen cinco estilos d'escritura distintu: el del sellu”, el de les escribes”, el “regular”, el “corriente” y el de “yerba”. Esti arte puede practicase en cualquier soporte d'escritura –inclusive en parés predreses de cantiles y farallones–, pero utilízase sobremanera en cartes, rollos de papel, obres lliteraries y abanicos. Anguaño, amás de la formación tradicional maestru-aprendiz, la caligrafía enseñar na escuela. La práutica de la caligrafía non yá ta presente en munches celebraciones d'eventos nacionales y ceremonies relixoses, sinón que tamién exerz una influencia patente nel arte, l'arquiteutura y el diseñu contemporáneos. Na so forma china carauterística, la caligrafía ye un mediu importante pa valorar la cultura tradicional y l'enseñanza artística. Fonte d'arguyu y prestu pal pueblu chinu, l'arte caligráfico encarna aspeutos importantes del patrimoniu intelectual y artístico del país. (UNESCO/BPI)}}
|-
|bgcolor=gainsboro rowspan=3|[[Ficheru:Falta imagen UNESCO Inmaterial (alto).svg|border|250px]]
|&lt;big&gt;'''La danza de los llabradores del [[etnia coreana|grupu étnicu coreanu]] de China'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#C71585;&quot;&gt;inmaterial&lt;/span&gt;''' inscritu en 2009.
|-
|{{cita|Los miembros del grupu étnicu coreanu de la provincia de Jilin y otres provincies del nordeste de China axuntar nos campos y aldegues nel intre de festividaes comuñales pa ofrendar un sacrificiu tradicional al Dios de la Tierra, rindiendo asina homenaxe a la naturaleza y impetrando bona fortuna y colleches abondoses. Este ye l'orixe de la danza de los llabradores del grupu étnicu coreanu de China, una práutica folclórica tradicional que los vieyos de la comunidá tresmiten a les xeneraciones más nueves. Los músicos toquen suonas –preseos paecíos al oboe–, gongs campaniformes y diversos tipos de tambores, ente que los baillarinos, mazcaraos o cola cara al descubiertu, executen movimientos grotescos al son de la música. Esta danza inspirar nos xestos del trabayu de la tierra, por casu la marcha polos caballones”. Dempués de trescender los sos oríxenes llabradores y estendese a los coreanos de toa clase de medios sociales, tantu rurales como urbanos, esti baille tradicional evolucionó considerablemente desque s'introdució en China a finales del sieglu XIX. El conxuntu musical amplióse y agora cunta con dellos preseos de vientu, ente que nel paxellu de los baillarinos puede reparase la influencia exercida poles indumentarias d'otros grupos étnicos de China. Frutu d'una acumuladura de sabiduría y trabayu, la danza de los llabradores sigue siendo una espresión importante del patrimoniu cultural del grupu étnicu coreanu de China. (UNESCO/BPI)}}
|-
|bgcolor=gainsboro rowspan=3|[[Ficheru:Falta imagen UNESCO Inmaterial (alto).svg|border|250px]]
|&lt;big&gt;'''La ópera tibetana'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#C71585;&quot;&gt;inmaterial&lt;/span&gt;''' inscritu en 2009.
|-
|{{cita|En China, la ópera tradicional más popular de los grupos étnicos ye la ópera tibetana, un arte que engloba cantares folclóricos, dances, narraciones, salmodies, acrobacies y ritos relixosos. Bien apreciáu polos habitantes del pandu del Qinghai-Tíbet, asitiada al oeste de China, esti espectáculu empieza con una ceremonia de invocaciones relixoses –qu'entiende una purificación de la escena per parte de cazadores y una bendición impartida polos vieyos– y remata con otra ceremonia de bendiciones. El nucleu central de la ópera ye una obra teatral declamada por un solu narrador y representada por actores acompañaos de grupos de cantores, baillarinos y acróbates. Los actores lleven mázcares tradicionales de formes y colores variaos qu'oldeen cola cencellez del restu del so paxellu. Les óperes executar en places públiques y templos, y tamién en teatros anguaño. El centru del espaciu escénicu ta señaláu por un árbol plantáu en tierra, envolubráu en papel de color y arrodiáu per agua purificada y accesorios teatrales. Enraigonaes nes enseñances del budismu, les narraciones de la ópera tibetana rellaten la victoria del bien y la condenación del mal. D'ende la so función social pedagóxica pa la comunidá. Esta forma variada d'espresión artística non yá ye representativa del arte y el patrimoniu cultural tibetanos, sinón que sirve tamién de venceyu ente los tibetanos de les distintes rexones del país, promoviendo la unidá y l'arguyu étnicu. (UNESCO/BPI)}}
|-
|bgcolor=gainsboro rowspan=3|[[Ficheru:The clothes for Yueju Opera performance.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''La ópera yueju'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#C71585;&quot;&gt;inmaterial&lt;/span&gt;''' inscritu en 2009.
|-
|{{cita|Na ópera tradicional china yueju conflúin el legáu tradicional de la ópera en mandarín y l'usu del dialeutu cantonés. Enraigonada nes provincies de fala cantonesa de Guangdong y Guangxi, asitiaes al sudeste de China, la ópera yueju carauterizar pol so conxuntu de preseos de cuerda y percusión, según pol refinamientu de la indumentaria y el maquillaxe de los sos actores. Les sos representaciones entienden acrobacies y combates con armes reales inspiraos nes artes marciales shaolin. L'importante papel de wen-wu-sheng esixe un gran dominiu del cantar y de les téuniques de combate al empar. La ópera yueju cuenta con un ricu repertoriu d'argumentos, que van dende la epopeya histórica hasta una temática más realista basada en fechos de la vida diaria. Esta clase d'ópera ye oxetu de recreaciones importantes y en delles comunidaes rurales acomuñar a elementos rituales, relixosos y sacrificiales, formando una axuntadura espiritual d'arte y tradiciones que recibe'l nome de shengongxi. La ópera yueju ye bien apreciada pol públicu en toa China y constitúi un venceyu cultural ente los falantes del cantonés, dientro y fora del país. L'ésitu qu'esta espresión artística collecha en tol mundu constitúi pa ellos un motivu d'arguyu y considérenlo un mediu importante pa dar a conocer la so cultura a los estranxeros. Anguaño, esta tradición operística tresmitir a los nuevos artistes n'escueles d'arte dramático y por aciu programes d'aprendizaxe. (UNESCO/BPI)}}
|-
|bgcolor=gainsboro rowspan=3|[[Ficheru:Chiny Shuzhou tkalnia jedwabiu 09.JPG|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''La [[sericultura]] y l'artesanía chinu de la seda'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#C71585;&quot;&gt;inmaterial&lt;/span&gt;''' inscritu en 2009.
|-
|{{cita|La sericultura y l'artesanía de la seda practicaes nes provincies de Zhejiang y Jiangsu, cerca de Shanghai, y na provincia de Sichuan, en Chengdu, tienen una llarga historia. La fabricación de la seda, xera asumida tradicionalmente poles muyeres na economía de les rexones rurales, entiende'l cultivu de moreres, la cría de viermes de seda, l'enduvelláu y filáu de la seda, el diseñu de les teles y la so confección. Les téuniques de la sericultura, tresmitíes de padres a fíos y de maestros a aprendices, arrobináronse tamién de cutiu nel senu de grupos llocales. El ciclu vital del vierme de seda considerábase una representación de la vida, muerte y renacencia del ser humanu. Nos estanques tremaos poles aldegues les deyecciones de los viermes de seda usar p'alimentar a los pexes, ente que'l llimu sirve d'abonu pa les moreres y les fueyes d'éstes sirven de la mesma p'alimentar a los viermes. Cuando s'avera l'empiezu del añu llunar, el criadores de viermes conviden a los artesanos a los sos llares p'alicar la lleenda de la Diosa de los Viermes de Seda, esconxurar los males y impetrar una collecha inchente de brotos de seda. Tolos años, n'abril, mientres el Festival de la Flor del Vierme de Seda”, les sericultoras afatar con flores multicolores de seda y papel y faen ufriendes pa impetrar una bona collecha. La seda ta presente tamién d'una forma más material na vida de les poblaciones rurales de China, yá que na so vida diaria utilicen artículos iguaos con ella: vistíos, edredones, paragües, abanicos y flores. (UNESCO/BPI)}}
|-
|bgcolor=gainsboro rowspan=3|[[Ficheru:Museum für Ostasiatische Kunst Dahlem Berlin Mai 2006 043.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Celadón de Longquan|La téunica de cocción tradicional de la cerámica celadón de Longquan]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#C71585;&quot;&gt;inmaterial&lt;/span&gt;''' inscritu en 2009.
|-
|{{cita|La ciudá de Longquan, asitiada na provincia costera de Zhejian, ye renombrada pola so cerámica celadón y la téunica de cocción tradicional que confier a ésta'l so vidráu carauterísticu. Esti vidráu, que se compón de magre doráu violácea y de un amiestu de feldespatu xamuscáu, caliar, cuarzu y cenices vexetales, preparar con procedimientos que suelen tresmitise de xeneración en xeneración por maestros artesanos o de padres a fíos. El vidráu aplicar a recipientes de cerámica de gres cocíos y depués se recuece con arreglu a un ciclu de seis operaciones de cocción y enfriamientu nos que la precisión de les temperatures ye primordial, yá que cualesquier insuficiencia o escesu na cocción torga llograr l'efeutu deseyáu. Los artistes espertos nel arte de la cerámica celadón controlen minuciosamente cada etapa de la so fabricación utilizando un termómetru y reparando el color de la llapada, que puede algamar temperatures d'hasta 1.310º C. El productu final ye de dos clases: el celadón “hermanu mayor” d'acabáu escuru y con un efeutu de agrietamiento; y l'hermanu menor” d'acabáu gruesu y color gris lavanda y verde ciruela. El color jade subxacente na cerámica celadón fabricada por empreses familiares de Longquan fai que los oxetos realizaos con esta téunica sían apreciaos como obres artístiques calidable escepcional que pueden sirvir tamién pa usos domésticos. La cerámica celadón ye un símbolu del patrimoniu cultural de los artesanos de Longquan y un motivu d'arguyu pa éstos, la so ciudá y tola nación. (UNESCO/BPI)}}
|-
|bgcolor=gainsboro rowspan=3|[[Ficheru:Hqz.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''La téunica [[xilografía|xilográfica]] china'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#C71585;&quot;&gt;inmaterial&lt;/span&gt;''' inscritu en 2009.
|-
|{{cita|La téunica xilográfica tradicionalmente utilizada en China esixe la collaboración de media docena d'artesanos que conozan a la perfeición l'arte de la imprenta, tengan una gran maña manual y tean trescalaos d'un sólidu espíritu de trabayu n'equipu. Los bloques d'imprenta fabricar con madera de granu finu (peral o azufaifo), cortar en planches de dos centímetros de grosez y apolazar con papel de lija, antes de ser grabaos. Execútase un esbozu de les imáxenes que se desea imprimir nun papel por demás finu y esamínase minuciosamente pa detectar los sos posibles errores, antes de tresferir el dibuxu a planchar. Los diseños efeutuaos con tinta sirven de guía al artesanu que graba les imáxenes o esbozos na madera, iguando en relieve los calteres que más tarde van aplicar la tinta al papel. Nuna primer etapa pruébense planchar con tinta colorada y azul socesivamente y efectúense correiciones nel grabáu. A lo último, cuando la plancha ta llista pal so usu, anubrir de tinta y aplícase manualmente sobre'l papel pa imprimir la imaxe definitiva. Esta téunica xilográfica puede usase pa imprimir llibros en distintos estilos tradicionales, crear llibros modernos con encuadernación clásica o reproducir llibros chinos antiguos. Una serie de talleres d'imprenta siguen perpetuando güei esta téunica manual d'impresión gracies a les conocencies teóriques y práuticos d'artesanos especializaos. (UNESCO/BPI)}}
|-
|bgcolor=gainsboro rowspan=3|[[Ficheru:Gesar Gruschke.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''La tradición épica del [[Gesar]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#C71585;&quot;&gt;inmaterial&lt;/span&gt;''' inscritu en 2009.
|-
|{{cita|Les comunidaes étniques tibetanes, les tos y mongoles asitiaes nel oeste y norte de China comparten de mancomún la lleenda del Rei Gesar, un héroe de l'antigüedá unviáu al cielu pa vencer a les bisarmes, derrocar a los poderosos y ayudar a los humildes, coles mesmes qu'unificaba a tribus bien heteroxénees. El cantores y narradores que caltienen la tradición épica del Gesar rellaten, alternando la prosa y el versu, los distintos episodios –llamaos “perlles enartaes”– d'esta vasta narración oral con numberoses variantes rexonales. Los maestros tibetanos lleven espeyos de bronce y recurren a espresiones faciales, efeutos sonoros y xestos pa resaltar el so cantar, ente que los intérpretes mongoles acompañen les sos narraciones cantar y oral con música de violín, chiscándoles de cantares melódicos improvisaes. Les interpretaciones de la epopeya, que de cutiu van xuníes a la celebración de ritos consistentes n'ufriendes y exercicios de meditación, tán enraigonaes na vida relixoso y diario de les comunidaes. Por casu, cuando un neñu naz cántense los pasaxes que rellaten el descensu del Rei Gesar a la tierra. Los centenares de mitos, cuentos populares, balaes y proverbios tresmitíos nel contestu d'esta tradición non yá constitúin una forma importante d'esparcimientu de les comunidaes rurales, sinón qu'amás eduquen a los auditorios inculcándoles costumes y nociones d'hestoria, relixón, moral y ciencia. Fonte d'inspiración constante pa la pintura thangka, la ópera tibetana y otres espresiones artístiques, la epopeya de Gesar imbúi a los sos oyentes, tanto mozos como adultos, un sentimientu d'identidá cultural y continuidá histórica. (UNESCO/BPI)}}
|-
|bgcolor=gainsboro rowspan=3|[[Ficheru:Thangkas.Tongren.JPG|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''Les artes regong'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#C71585;&quot;&gt;inmaterial&lt;/span&gt;''' inscritu en 2009.
|-
|{{cita|Nos monesterios y aldegues de la cuenca del ríu Longwu, asitiada na provincia de Qinghai, al oeste de China, monxos budistes y artistes folclóricos de les etnies tibetana y la to caltienen la tradición de les artes plástiques conocíes pol nome xenéricu de regong: pintures thangka y frescos murales, patchworks barbola y escultures. La influencia d'estes espresiones artístiques estender a les provincies vecines y llega hasta los países d'Asia del Sudeste. El thangka, arte de pintar rollos relixosos n'honor de Buda, consiste n'aplicar con un cepiyu especial colores naturales a texíos con motivos trazaos al carboncillo. Pa la confección de los patchworks barbola, destinaos a ser utilizaos como velos o ornamientos de columnes, utilícense formes de plantes y animales retayaes en seda pa crear nel texíu un efeutu de relieve nidiu. Les escultures regong, executaes en madera, magre, piedra o lladriyu destinar a la ornamentación de vigues, paneles murales, meses pa sirvir el té y armarios de templos y cases particulares. Les téuniques de fabricación tresmitir de padres a fíos, o d'aprendices a maestros, y afáense a les instrucciones de los antiguos llibros de pintura budistes relatives al dibuxu de les llinies y figures, l'harmonía de los colores y el diseñu de los motivos. Carauterístiques de la relixón budista tibetana y esponentes de particularidaes rexonales úniques nel so xéneru, les artes regong encarnen la hestoria espiritual y la cultura tradicional de la rexón y, inda güei, siguen formando parte de la vida artística de la so población. (UNESCO/BPI)}}
|-
|bgcolor=gainsboro rowspan=3|[[Ficheru:Falta imagen UNESCO Inmaterial (alto).svg|border|250px]]
|&lt;big&gt;'''Les téuniques artesanes tradicionales de fabricación del papel xuan'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#C71585;&quot;&gt;inmaterial&lt;/span&gt;''' inscritu en 2009.
|-
|{{cita|La estraordinaria calidá de l'agua y la suavidá del clima del distritu de Jing, asitiáu na provincia de Anhui, al este de China, son dos factores primordiales del arte de fabricación del papel xuan, entá floreciente nesta rexón. Fabricáu a mano con paya d'arroz y la dura corteza del tara wing-celtis, o sándalu azul, el papel xuan ye reputáu pola suavidá y resistencia de la so superficie, pola so capacidá p'absorber l'agua, amugar la tinta y ser dobláu repitíes vegaes ensin sufrir esgarrios. Utilízase enforma en caligrafía, pintura ya imprenta. El procedimientu de fabricación tradicional, tresmitíu oralmente de xeneración en xeneración, sigue reparándose anguaño. Ye puramente manual, dura más de dos años y entiende más de cien etapes d'ellaboración, ente les que figuren el remueyu, la llavadura, la fermentadura, el blanquéu, el llogru de la magaya, l'ensugáu al sol y la corte. La fabricación d'esti papel ancestral” o “papel rei” tien una gran importancia económica pal distritu de Jing, yá que la so industria da emplegu direuta o indireutamente a unu de cada nueve de los sos habitantes. Amás, nes escueles llocales enséñase'l procedimientu del so confección artesanal. Un verdaderu dominiu de la totalidá d'esti procedimientu complexu namái se consigue tres llargos años de ahínco nel trabayu. El papel xuan convirtióse nel símbolu d'esta rexón, onde unes venti empreses artesanales siguen calteniendo viva la so fabricación ancestral. (UNESCO/BPI)}}
|-
|bgcolor=gainsboro rowspan=3|[[Ficheru:Yingzao Fashi 2.JPG|border|250px]]
|&lt;big&gt;'''[[Arquiteutura china|Los oficios artesanales chinos venceyaos a l'arquiteutura tradicional con armazones de madera]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#C71585;&quot;&gt;inmaterial&lt;/span&gt;''' inscritu en 2009.
|-
|{{cita|Símbolos carauterísticos de la cultura arquitectónica china, les construcciones con armazones de madera pueden atopase en tol país. Les sos columnes, vigues, travesales, dinteles y soportes tán xuníos ente sigo por ensamblaxes d'espiga que formen un conxuntu flexible y resistente a los movimientos sísmicos. Estos armazones, que son d'una solidez estelante, pueden instalase rápido nel llugar escoyíu pa les edificaciones ensamblando los sos componentes fabricaos de mano. Amás de la carpintería de los armazones, l'artesanía tradicional venceyada a l'arquiteutura entiende, ente otros, oficios como la ebanistería decorativa, la fabricación de texas, la cantería y la pintura decorativa, que les sos téuniques tresmitir de maestros a aprendices per vía oral y por aciu la práutica. En cada fase del procesu de construcción utilícense práutiques y métodos sistemáticos y únicos nel so xéneru. Exercíos inda güei pa construyir estructures de madera d'estilu tradicional y restaurar edificios antiguos con estructures de madera, los oficios artesanales chinos venceyaos a l'arquiteutura tradicional con armazones de madera non yá encarnen tou un legáu de sabiduría y maña artesanal, sinón qu'amás reflexen la concepción ancestral de la naturaleza y de les rellaciones interpersonales na sociedá china tradicional. Esti estilu arquiteutónicu convirtióse nun componente visual esencial de la identidá china y nun importante elementu representativu de l'arquiteutura asiática, tantu pa los carpinteros y artesanos que lu caltienen como pa toos aquellos que, a lo llargo de xeneraciones, vivieron n'edificios y espacios concebíos en función de los sos criterios. (UNESCO/BPI)}}
|-
|bgcolor=gainsboro rowspan=3|[[Ficheru:五贯宝卷.jpg|250 px]]
|&lt;big&gt;'''La imprenta china de calteres amovibles de madera'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#C71585;&quot;&gt;inmaterial&lt;/span&gt;''' inscritu en 2010 sobre la [[Llista del Patrimoniu Cultural Inmaterial que rique midíes urxentes de salvaguardia]].
|-
|{{cita|Nel distritu de Rui'an, asitiáu na Provincia de Zhejiang, caltiénse una de les más antigües téuniques tipográfiques del mundu –la impresión con calteres amovibles de madera– que s'usa pa imprimir compilaciones de xenealoxíes de cles. Los homes aprienden a trazar y grabar en madera los calteres de la llingua china p'asitialos depués nuna plancha tipográfica ya imprimilos. Esti quefer esixe abondoses conocencies d'hestoria y un gran dominiu de la gramática del chinu antiguu. Dempués de la impresión, les muyeres retayen el papel y dan en la so encuadernación hasta que les xenealoxíes queden acabaes. Los calteres amovibles pueden volvese a utilizar, dempués de desmontalos de planchar d'impresión tipográfica. A lo llargo de too l'añu, los tipógrafos tresporten los xuegos de calteres de madera y el restu del material d'imprenta a les sales de cultu de los antepasaos de les comunidaes llocales. Ellí dan en la compilación ya impresión manuales de la xenealoxía del clan correspondiente. La finalización de la xenealoxía da llugar a la celebración d'una ceremonia y los imprentadores depositar nuna caxa zarrada con llave pa caltenela. Les téuniques d'impresión con calteres amovibles de madera tresmítense memorística y oralmente nel senu de les families. Sicasí, la formación intensiva riquida, los baxos ingresos xeneraos, la vulgarización de les téuniques d'impresión dixital y la menor afición a la ellaboración de xenealoxíes son factores que provocaron un rápidu amenorgamientu del númberu d'imprentadores artesanales. Anguaño, namái queden once persones de más de 50 años capaces d'apoderar el conxuntu de les téuniques d'impresión. Si esti arte tradicional nun se salvaguarda, ta condergáu a sumir en curtiu. (UNESCO/BPI)}}
|-
|bgcolor=gainsboro rowspan=3|[[Ficheru:Falta imagen UNESCO Inmaterial (alto).svg|border|250px]]
|&lt;big&gt;'''El meshrep'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#C71585;&quot;&gt;inmaterial&lt;/span&gt;''' inscritu en 2010 sobre la [[Llista del Patrimoniu Cultural Inmaterial que rique midíes urxentes de salvaguardia]].
|-
|{{cita|El meshrep, xunta festiva local, ye'l vector más importante de les tradiciones culturales del pueblu güigur, concentráu principalmente na Rexón Autónoma Güigur de Xinjiang (China). Un meshrep completu entiende un ricu conxuntu d'espectáculos artísticos y costumes tradicionales: músiques, dances, representaciones teatrales, acrobacies, artes folclóriques, narraciones lliteraries orales, vezos alimenticios y xuegos. La forma artística más peracabada nun meshrep ye'l muqam, qu'integra'l cantar, la danza y l'esparcimientu. El meshrep desempeña tamién una función de “tribunal”, nel que'l anfitrión actúa de mediador en conflictos y de garante de la preservación de les normes morales, y tamién desempeña'l papel de “aula” onde les persones pueden instruyise n'el so costumes tradicionales. Los depositarios y tresmisores de la tradición del meshrep non yá son los anfitriones d'esti tipu de xuntes festives, conocedores de los sos usos y connotaciones culturales, sinón tamién los artistes virtuosos participantes y tol públicu güigur presente. Sicasí, hai numberosos factores que faen apeligrar la so viabilidá, por casu les mutaciones sociales resultantes de la urbanización y la industrialización, les influencies exercíes por otres cultures nacionales y estranxeres, y l'emigración de los mozos güigures a les ciudaes en busca de trabayu. La frecuencia de les xuntes y la cantidá de participantes mengüen progresivamente, y el númberu de tresmisores d'esta tradición que conocen les regles consuetudinarias y la riqueza del so conteníu menguó tremendamente, pasando de dellos centenares a unes poques decenes. (UNESCO/BPI)}}
|-
|bgcolor=gainsboro rowspan=3|[[Ficheru:Ming junk.JPG|250 px]]
|&lt;big&gt;'''La téunica de fabricación de compartimientos estancos de los [[xuncu (embarcación)|xuncos chinos]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#C71585;&quot;&gt;inmaterial&lt;/span&gt;''' inscritu en 2010 sobre la [[Llista del Patrimoniu Cultural Inmaterial que rique midíes urxentes de salvaguardia]].
|-
|{{cita|Practicada na Provincia de Fujian, al sur de China, la téunica de fabricación de compartimientos estancos de los xuncos chinos dexa construyir embarcaciones dotaes de estanqueidad pal navegación n'alta mar. Si nel intre de la travesía unu o más d'esos compartimientos sufren daños por fuercia, l'agua del mar nun puede aprucir nos demás y el xuncu puede siguir llexando. Los xuncos chinos fabríquense sobremanera con madera d'alcanfor, pinu y abetu, y los sos distintos partes se ensamblan con ferramientes de carpintería tradicionales. Construyir con dos téuniques básiques: l'ensamblaxe de planches provistes de ranuras y el calafateado de les ensambladuras con estopa, cal y aceite de tung. Un maestru artesanu dirixe la construcción y supervisa a un gran númberu de carpinteros que trabayen n'estrecha coordinación. Mientres se constrúi'l navío nel estelleru y antes de la so botadura, les comunidaes llocales celebren ceremonies solemnes de impetración de la paz y la seguridá. La esperiencia y los métodos de trabayu rellacionaos cola téunica de fabricación de los compartimientos estancos tresmitir de maestros a aprendices, oralmente. Sicasí, como la demanda de xuncos menguó descomanadamente, por cuenta de que los barcos de madera tán siendo reemplazaos polos de cascu metálicu, yá namái queden trés maestros carpinteros que tienen un perfectu dominiu d'esta téunica. A esto hai qu'añedir que los costos de construcción de los navíos de madera aumentaron de resultes d'una penuria de materies primes. Por tou ello, la tresmisión d'esta téunica tradicional ta esperimentando una regresión y los sos depositarios vense obligaos a buscar emplegos alternativos. (UNESCO/BPI)}}
|-
|bgcolor=gainsboro rowspan=3|[[Ficheru:Hua t08.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''L'[[acupuntura]] y la [[moxibustión]] de la medicina tradicional china'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#C71585;&quot;&gt;inmaterial&lt;/span&gt;''' inscritu en 2010.
|-
|{{cita|L'acupuntura y la moxibustión son modalidaes de la medicina tradicional de China que non yá tán llargamente estendíes nesti país, sinón tamién nel Asia Sudoriental, Europa y América. Les teoríes relatives a l'acupuntura y la moxibustión sostienen que'l cuerpu humanu ye un pequeñu universu xuníu por canales que, por aciu una estimulación física del acupuntor, pueden aguiyar les funciones de autorregulación del organismu y sanar a los pacientes. Esta estimulación efectúase quemando abrótano (moxa) o ensertando aguyes en determinaos puntos d'eses canales pa restablecer l'equilibriu del cuerpu y tratar y prevenir les enfermedaes. Na acupuntura, les aguyes escoyer en función de les condiciones del paciente y úsense pa pinchar los puntos escoyíos y aguiyalos. La moxibustión suel entender dos modalidaes: una direuta, na que s'apliquen conos de abrótano sobre los puntos escoyíos; y otra indireuta, na que se caltién un bastonín de abrótano a una determinada distancia de la superficie del cuerpu pa calecer la zona escoyida. Los conos y bastoninos fabricar con fueyes seques de abrótano. L'aprendizaxe de l'acupuntura y la moxibustión efeutuar por aciu instrucción verbal y demostraciones, y tresmitíense de maestros a discípulos o ente los miembros d'una cla. Anguaño, les téuniques d'acupuntura y moxibustión tresmitir por mediu de la enseñanza formal impartida en centros universitarios. (UNESCO/BPI)}}
|-
|bgcolor=gainsboro rowspan=3|[[Ficheru:Beijing-Opera2.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''La [[ópera de Beixín]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#C71585;&quot;&gt;inmaterial&lt;/span&gt;''' inscritu en 2010.
|-
|{{cita|La ópera de Beixín ye un arte escénico qu'integra'l cantar, la recitación, l'actuación teatral y les artes marciales. Anque se representa en toa China, los centros operísticos principales son Beijing, Tianjin y Shanghai. Los cantares y recitaciones d'esta ópera interprétense principalmente nel dialeutu de Beijing, y la composición de los sos llibretos afacer a regles bien estrictes que valoren sobremanera la rima y el ritmu. Les sos temes, que tán centraos na hestoria, la política, la sociedá y la vida cotidiana, pretenden ser instructivos y risonderos al empar. La música cumple un papel primordial dando ritmu al espectáculu, creando una atmósfera especial, configurando los calteres de los personaxes y sirviendo de guía a la trama teatral. Na música civil” predominen los preseos de cuerda y vientu como'l delicáu jinghu, de sonoridá aguda, y la flauta dizi. Sicasí, la música marcial” executar con preseos de percusión como'l bangu y el daluo. Nes representaciones, caracterizaes por el so estilu simbólicu y ritual, l'actuación de los actores y actrices afacer a una coreografía que rixe los movimientos de los sos güeyos, torsos, manes y pies. Tradicionalmente, los decoraos y accesorios escénicos amenorgar al mínimu. La indumentaria de los actores ye por demás vistosa y el so maquillaxe facial, esaxeráu, recurre a símbolos, colores y motivos concisos pa poner de manifiestu la personalidá ya identidá social de los personaxes que representen. La tradición operística de Beixín tresmítese esencialmente por aciu la enseñanza impartida por maestros a alumnos, gracies a la cual éstos van adquiriendo competencies básiques por conductu de métodos d'instrucción oral, observación ya imitación. La ópera de Beixín ta considerada como una espresión del ideal estéticu del arte operístico na sociedá china tradicional y sigue siendo, anguaño, un elementu del patrimoniu cultural universalmente apreciáu en tol país. (UNESCO/BPI)}}
|-
|bgcolor=gainsboro rowspan=3|[[Ficheru:Schattenspieltheater China EthnM Berlin.jpg|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''El [[Teatru de solombres de China|teatru de solombres]] chinu'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#C71585;&quot;&gt;inmaterial&lt;/span&gt;''' inscritu en 2011.
|-
|{{cita|El teatru de solombres chinu ye un xéneru teatral que s'interpreta con figures de personaxes pintorescos, iguaes con cueru o papel, y que va a acompañáu de música y cantares. Remanes con banielles por marionetistas, los personaxes crean la ilusión d'imáxenes móviles proyeutaes nuna pantalla formada por un texíu tresllúcidu y allumada por detrás. Munchos artistes veteranos d'esti teatru de solombres pueden representar decenes de pieces tradicionales, que se tresmiten oralmente o que pueden atopase en forma escrita. Los artistes apoderen toa una serie de téuniques específiques: cantar improvisáu y en falsete, manexu simultáneu de delles marionetes y capacidá pa tocar diversos preseos musicales. Coles mesmes, munchos d'ellos fabriquen marionetes que pueden tener ente dolce y venticuatro articulaciones móviles. El teatru de solombres executar tantu grandes compañíes de siete a nueve marionetistas como compañíes más pequeñes de dos a cinco artistes, y les sos representaciones tienen llugar fundamentalmente por cuenta de gayoles, celebraciones de rituales relixosos, bodes, funerales y otres ocasiones señalaes. Dellos marionetistas son profesionales y otros son aficionaos que dan representaciones nos periodos d'escasa actividá nes xeres agrícoles. Les competencies que trai esti arte tresmitir nel senu de les families y les compañíes teatrales, lo mesmo que de maestros a alumnos. El teatru de solombres chinu tresmite tamién información sobre la historia cultural, Les creencies sociales, les tradiciones orales y les costumes. Sopelexa conocencies, promueve valores culturales y apurre diversión a les comunidaes, y más concretamente a los mozos. (UNESCO/BPI)}}
|-
|bgcolor=gainsboro rowspan=3|[[Ficheru:Falta imagen UNESCO Inmaterial (alto).svg|border|250px]]
|&lt;big&gt;'''El Yimakan, arte narrativo de los hezhen'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#C71585;&quot;&gt;inmaterial&lt;/span&gt;''' inscritu en 2011 sobre la [[Llista del Patrimoniu Cultural Inmaterial que rique midíes urxentes de salvaguardia]].
|-
|{{cita|L'arte narrativo Yimakan ye un elementu esencial de la cosmogonía y la memoria histórica de la minoría étnica hezhen, que vive nel nordeste de China. Les narraciones del Yimakan, recitaes en versu y prosa na llingua d'esta etnia, traten sobre un gran númberu d'episodios, independientes ente sigo, nos que se describen aliances y batalles tribales, incluyíes les victories de los héroes hezhen contra bisarmes ya invasores. Esti patrimoniu oral pon de relieve la defensa de la identidá ya integridá territorial d'esta etnia y dexa tamién caltener conocencies tradicionales sobre los rituales chamánicos, la pesca y la caza. El narradores improvisen hestories ensin acompañamientu de preseos musicales y alternen los pasaxes falaos colos cantaos, utilizando melodíes distintes pa representar los distintos personaxes y temes. Polo xeneral, l'arte narrativo tresmitir de maestros a aprendices dientro de los clanes y grupos familiares, pero anguaño acéptase cada vez más la iniciación a esti arte de persones que nun formen parte d'ellos. Como los hezhen escarecen d'un sistema d'escritura, el Yimakan desempeña un papel fundamental nel caltenimientu la so llingua materna, relixón, creencies, folclor y costumes. Sicasí, la modernización acelerada de la sociedá y l'estandarización de la educación faen que la llingua de los hezhen cuerra peligru. Anguaño, namái la falen les persones más vieyes d'esta etnia. Esta perda llegó a representar una torga importante pa la promoción y perdurabilidad de la tradición del Yimakan. Solamente cinco narradores esperimentaos son anguaño capaces d'interpretar los episodios, y esta situación vese agravada pola muerte de dellos narradores veteranos y pola emigración a la ciudá de les xeneraciones más nueves en busca de trabayu. (UNESCO/BPI)}}
|-
|bgcolor=gainsboro rowspan=3|[[Ficheru:Zhujiajiao City God Temple abacus.JPG|border|250 px]]
|&lt;big&gt;'''[[Suanpan|El zhusuan chinu]]: conocencies y práutica del cálculu matemáticu con [[ábaco]]'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#C71585;&quot;&gt;inmaterial&lt;/span&gt;''' inscritu en 2013.&lt;ref&gt;{{cita web|títulu=El zhusuan chinu: conocencies y práutica del cálculu matemáticu con ábaco|url=http://www.unesco.org/culture/ich/es/RL/00853
|editorial=UNESCO Culture Sector|fechaaccesu=16 d'agostu de 2014|idioma=español}}&lt;/ref&gt;
|-
|{{cita|El zhusuan chinu ye un antiguu métodu tradicional pa efeutuar cálculos matemáticos con un ábaco. Los sos usuarios pueden efeutuar amiestes, sustraiciones, multiplicaciones simples y esponenciales, divisiones, cálculos de raigaños y ecuaciones más complexes, moviendo les cuentes del ábaco a lo llargo de les banielles en que tán enartaes y ateniéndose a fórmules primeramente establecíes. El zhusuan chinu desempeñó un papel esencial na progresión de los estudios matemáticos, desenvolviendo la práutica de la algoritmia y aguiyando la intelixencia. Les fórmules orales del zhusuan espresar con rimas fáciles d'aprender qu'indiquen les regles de cálculu específiques y resume les operaciones aritmétiques. Los primerizos pueden efeutuar cálculos rápidos col ábaco una vegada qu'adquirieron dellos rudimentos sobre'l so usu, y los usuarios veteranos desenvuelven la so axilidá mental gracies a l'usu continuu d'esti preséu. L'usu del zhusuan ta llargamente estendíu na vida diaria de China y constitúi un símbolu importante de la cultura tradicional que infunde un fuerte sentimientu d'identidá. L'usu del zhusuan tresmitióse de xeneración en xeneración por aciu métodos tradicionales d'enseñanza oral y autoaprendizaje. Envalórase que l'aprendizaxe del cálculu mental con un ábaco ameyora les capacidaes mentales, la concentración y la memoria de los neños. Anguaño, el zhusuan contribúi al progresu de les téuniques de cálculu, los esquemes cognitivos, la psicoloxía pedagóxica y el desenvolvimientu intelectual. Tamién exerz una influencia considerable en diversos ámbitos rellacionaos cola creatividá cultural, como'l costumes populares, l'idioma, la lliteratura, la escultura y l'arquiteutura. (UNESCO/BPI)}}
|-
|bgcolor=gainsboro rowspan=3|[[Ficheru:Falta imagen UNESCO Inmaterial (alto).svg|border|250px]]
|&lt;big&gt;'''Los Venticuatro Periodos Solares – Conocencies sobre'l tiempu adquiríos en China por aciu la observación del movimientu añal del sol y práutiques culturales conexes'''&lt;/big&gt;
|-
|Bien '''&lt;span style=&quot;color:#C71585;&quot;&gt;inmaterial&lt;/span&gt;''' inscritu en 2016.
|-
|{{cita|Los chinos de l'Antigüedá estremaron el movimientu circular añal del Sol en 24 segmentos, asignando a cada unu d'estos periodos solares” un nome específicu. Esti elementu del patrimoniu cultural inmaterial, denomináu “Los Venticuatro Periodos Solares”, tien el so orixe na cuenca del Ríu Mariellu. Los criterios pa determinar esos periodos ellaborar por aciu la observación de los cambeos d'estación, de los astros y d'otros fenómenos naturales nesta rexón de China. Depués, el so usu foise estendiendo pasu ente pasu al conxuntu del país. El ciclu de los distintos periodos empieza col denomináu “Entamu de la Primavera” y remata col llamáu Gran Fríu”. Esti elementu del patrimoniu cultural viénose tresmitiendo de xeneración en xeneración y utilízase tradicionalmente como marcu cronolóxicu pol que se rixen la producción y los queferes de la vida cotidiana. Amás, sigui revistiendo una importancia especial pa los llabradores, a los que sirve de guía pa les xeres agrícoles. Integraos nel calendariu gregorianu, “Los Venticuatro Periodos Solares” non yá úsense de forma xeneralizada nes comunidaes, sinón qu'amás son compartíos por munchos grupos étnicos del país. N'efeutu, delles ceremonies rituales y festividaes celebraes en China guarden una estrecha rellación con esos periodos, por casu la Fiesta de la Rosada Fría” del pueblu zhuang o'l Ritual del Entamu de la Primavera celebráu en Jiuhua. Tamién pueden atopase referencies a los periodos solares en cantares infantiles, balaes y refranes. Toes estes funciones distintes fortalecieron la viabilidá de “Los Venticuatro Periodos Solares” como elementu del patrimoniu cultural inmaterial y sofiten la so contribución a la forxa de la identidá cultural de les comunidaes. Les conocencies sobre esti elementu tresmitir por aciu la educación formal ya informal. (UNESCO/BPI)&lt;ref&gt;{{cita web|títulu=Los Venticuatro Periodos Solares – Conocencies sobre'l tiempu adquiríos en China por aciu la observación del movimientu añal del sol y práutiques culturales conexes|url=http://www.unesco.org/culture/ich/es/RL/los venticuatro-periodos-solares-conocencies-sobre-el tiempu adquiríos-en-china-por aciu-la-observacion-del movimientu añal-del sol-y-practiques-culturales-conexes-00647|editorial=UNESCO Culture Sector |fechaaccesu=6 d'avientu de 2016|idioma=español}}&lt;/ref&gt;}}
|}

=== Meyores práutiques de salvaguardia ===
L'artículu 18 de la convención de la Unesco de 2003 axusta que'l comité intergubernamental escueye dacuando ente les propuestes presentaes polos estaos partes, programes, proyeutos y actividaes de salvaguardia del patrimoniu cultural inmaterial que reflexen meyor los principios y oxetivos de la convención. China cuenta con un proyeutu ente les '''meyores práutiques de salvaguardia''' sol títulu de '''''Estratexa pa formar a les futures xeneraciones de marionetistas de Fujian ''''',&lt;ref&gt;[http://www.unesco.org/culture/ich/index.php?lg=ye&amp;pg=00011&amp;Art18=00624 ''Estratexa pa formar a les futures xeneraciones de marionetistas de Fujian '']&lt;/ref&gt; escoyíu en 2012.

''Ver tamién [[Llista representativa del Patrimoniu Cultural Inmaterial de la Humanidá]]''.

== Referencies ==
{{llistaref|2}}
== Enllaces esternos ==
{{Commons category|World Heritage Sites in China}}
* Unesco [http://whc.unesco.org/es/statesparties/cn/ Patrimoniu de la Humanidá en China] (n'inglés)
* Unesco [http://www.unesco.org/culture/ich/es/estado/china-CN Patrimoniu Cultural Inmaterial de la Humanidá en China] (n'español)

{{Tradubot|Anexo:Patrimonio de la Humanidad en China}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Patrimoniu de la Humanidá en China| ]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>glgdcxcgrnekghs9u90wiqwr4j3j8if</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Gran Canal de China</title>
    <ns>0</ns>
    <id>111004</id>
    <revision>
      <id>3714302</id>
      <parentid>3689191</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:15:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="26995" xml:space="preserve">{{Ficha de Patrimoniu de la Humanidá |
Nome = La Gran Canal
| Imaxe =
| Tamañu = 300 px
| Pie = La Gran Canal al so pasu por [[Suzhou]].
| País = {{CHN}}
| Tipu = &lt;span style=&quot;color:#F4A460&quot;&gt;'''Cultural'''&lt;/span&gt;
| Criterios = i, iii, iv. vi |
ID = 1443
| Rexón = [[Patrimoniu de la Humanidá n'Asia y Oceanía|Asia y Pacíficu]]
| Añu = 2014
}}
El '''Gran Canal de China''' ({{zh|t=大運河|s=大运河|p=Dà Yùnhé}}), conocíu tamién como '''Gran Canal Beixín-Hangzhou''' ({{zh|t=京杭大運河|s=京杭大运河|p=Jīng Háng Dà Yùnhé}}) ye'l [[Canal (vía artificial d'agua)|canal]] o ríu artificial más llargu del mundu.&lt;ref&gt;[http://encyclopedia.farlex.com/Grand+Canal Hutchinson's Encyclopedia], [http://au.encarta.msn.com/encyclopedia_761572005/Grand_Canal_(China).html Encarta]. [http://www.webcitation.org/5kwqBbXes Archived] 2009-10-31.&lt;/ref&gt;

En xunu de [[2014]], la [[Unesco]] escoyó la Gran Canal de China como [[Patrimoniu de la Humanidá]].&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.unesco.org/new/es/media-services/single-view/news/four_new_cultural_sites_inscribed_on_world_heritage_list/#.O9FNRvl_o6Q|títulu= Cuatro nuevos sitios culturales inscritos na Llista del Patrimoniu Mundial|fecha= 22 de xunu de 2013|fechaaccesu= 24 de xunetu de 2014|idioma= español|autor= Unesco|obra= Unesco.org}}&lt;/ref&gt;

Nel añu [[604]], l'emperador [[Yang Guang]] de la [[dinastía Sui]] dexó la capital, [[Chang'an]] (en [[Xian]]) pa treslladase a [[Luoyang]]. En [[605]], l'emperador ordenó la construcción de dos proyeutos: tresferir la capital del país a Luoyang (en [[Henan]]) y escavar la Gran Canal ente [[Beixín]] y [[Hangzhou]].

Nel so orixe tratábase d'una serie de víes hidráuliques na provincia Cheklang, al norte de China, que converxíen cola ciudá de [[Beixín]] y Tianjin, travesando les provincies de Hebeng, Shandong, Jiangsu y Zhejiang. La construcción empezó mientres la dinastía Sui (581-618) y llegó a cubrir pocu más de 1.700 quilómetros. El so nome orixinal yera Da Yunhe, y nel so tiempu constituyó la canal d'agua más llargo del mundu fechu pol home. La so misión yera satisfaer les necesidaes de les ciudaes importantes cola agua de los ríos Yangste y Hual; permaneció n'activu hasta'l sieglu XIX y dempués sufrió una serie de cambeos, qu'en munchos casos remataron en desastrosos hinchentes, y delles seiciones deteriorar hasta quedar separaes del cuerpu principal de la canal. Anguaño ta estremáu en siete subcanales, dalgunos d'ellos bien contaminaos, pal serviciu esclusivu d'agües negres en desusu o con niveles insuficientes pal navegación. Pero los más grandes, como la canal Li y el Jiangnan son utilizaos anguaño pal tresporte de carbón y otros materiales; envalórase qu'añalmente se mueven 100 millones de tonelaes de carga.

[[Ficheru:Grand-Canal.png|thumb|right|300px|El cursu de la Gran Canal]]

== Historia ==

=== Primeros años ===
A finales del periodu de les [[Primaveres y Serondes]] (722-481 e.C. ), [[Fuchai]], l'emperador del [[estáu de Wu]] (actual ciudá de [[Suzhou]]), aventurar al norte pa conquistar el vecín [[estáu de Qi]]. Ordenó que fora construyíu una canal con fines comerciales, según un mediu pa unviar amplios suministros al norte, en casu de que les sos fuercies tuvieren de participar nos estaos del norte de [[Song]] y [[Lu]].&lt;ref name=&quot;needham volume 4 part 3 271 272&quot;&gt;Needham, Volume 4, Part 3, 271–272.&lt;/ref&gt; Esta canal foi conocíu como l'Han Gou (邗沟, &quot;Han-country Conduit&quot;).&lt;ref name=&quot;needham volume 4 part 3 270&quot;&gt;Needham, Volume 4, Part 3, 271.&lt;/ref&gt; Les obres empezaron en 486 e.C. , al sur de [[Yangzhou]] en Jiangsu, y nos siguientes trés años, l'Han Gou conectara'l [[ríu Yangtze]] col [[ríu Huai]] per mediu de cursos d'agua esistente, llagos y banzaos.&lt;ref name=&quot;needham volume 4 part 3 271 272&quot;/&gt;

L'Han Gou (邗沟) ye anguaño conocíu como la segunda seición más antigua del postreru Gran Canal, una y bones el Hong Gou («canal de la cuña» o «alloñada canal Flung») de xuru-y precedió.&lt;ref name=&quot;needham volume 4 part 3 269 270&quot;&gt;Needham, Volume 4, Part 3, 269–270.&lt;/ref&gt; Xunió'l [[ríu Mariellu]], cerca de Kaifeng, colos ríos Sí y Bian y convirtióse nel modelu pa la forma de la Gran Canal nel norte.&lt;ref name=&quot;needham volume 4 part 3 369&quot;&gt;Needham, Volume 4, Part 3, 269.&lt;/ref&gt; La fecha exacta de la construcción d'Han Gou ye incierta; ye mentáu per primer vegada pol diplomáticu El so Qin nel 330 e.C. cuando fala de les fronteres estatales.&lt;ref name=&quot;needham volume 4 part 3 270&quot;&gt;Needham, Volume 4, Part 3, 270.&lt;/ref&gt; L'historiador [[Torca Qian]] (145-90 e.C. ) datar muncho primero del sieglu IV e.C. , atribuyéndolo al llabor del mitolóxicu [[Yu el Grande]]; los modernos eruditos consideren agora que pertenecen al sieglu VI e.C.

=== La Gran Canal na dinastía Sui ===
[[Ficheru:China-Grand canal, Sui and Tang.svg|thumb|right|300px|La Gran Canal, so les dinastíes Sui y Tang.]]
[[Ficheru:Sui Wendi Tang.jpg|thumb|right|L'[[emperador Wen de Sui]], que llanzó'l proyeutu de la Gran Canal, retratáu pol artista Tang [[Yan Liben]] (600–673)]]
[[Ficheru:Sui Yangdi Tang.jpg|thumb|right|L'[[emperador Yang de Sui]], fíu del Emperador Wen, que completó proyeutu, retratáu pol artista Tang [[Yan Liben]] (600–673)]]

La Gran Canal, como se ve agora, foi en gran parte una creación de la [[dinastía Sui]] (581-618), como resultáu de la migración de la rexón del nucleu económico y agrícola de China escontra'l valle del [[ríu Mariellu]] y lo qu'agora son les provincies de Jiangsu y Zhejiang. El so principal papel a lo llargo de la so historia foi'l tresporte de granu a la capital. Sicasí, la institución de la Gran Canal polos Sui tamién evitó la necesidá de que l'exércitu, mientres taba na frontera norte, tuviera que ser autosuficiente a cuenta de los llabradores, una y bones los suministros d'alimentos podríen ser entós fácilmente unviaos pola canal dende'l sur al norte.&lt;ref name=&quot;ebrey cambridge 116&quot;/&gt;

Hacia l'añu 600, depositárense grandes [[sedimentos]] de llimu no fondero de la canal de Hong Gou, apexando'l tránsitu de les barcaces fluvilaes que'l so caláu yera demasiáu fondu pa les sos agües.&lt;ref name=&quot;needham Volume 4, Parte 3 307&quot;/&gt; L'inxenieru xefe de la dinastía Sui, Yuwen Kai, aconseyó'l dragáu d'una nueva canal que corriera paralelu a la canal esistente, diverxendo d'ésti en Chenliu ([[Yanzhou]]).&lt;ref name=&quot;needham Volume 4, Parte 3 307&quot;&gt;Needham, Volume 4, Parte 3, 307.&lt;/ref&gt; La nueva canal nun pasaba por [[Xuzhou]] sinón por [[Suzhou]], pa evitar la conexón col ríu Si, y nel so llugar faer una conexón direuta col [[ríu Huai]] , al oeste de [[llagu Hongze]].&lt;ref name=&quot;needham Volume 4, Parte 3 307&quot;/&gt; Cola mano d'obra rexistrada de cinco millones d'homes y muyeres so la supervisión de Ma Shumou, la principal seición primer de la Gran Canal concluyir nel añu 605 —llamada'l Bian Qu.&lt;ref name=&quot;Volume 4, Parte 3 308&quot;&gt;Needham, Volume 4, Parte 3 308.&lt;/ref&gt; La Gran Canal foi completáu na so totalidá sol segundu emperador Sui, dende los 604 al 609,&lt;ref name=&quot;ebrey cambridge 114&quot;&gt;Ebrey, ''Cambridge Illustrated History of China'', 114: « […] the Grand Canal, dug between 605 and 609 by means of enormous levies of conscripted labour. »&lt;/ref&gt; xuniendo en primer llugar Luoyang hasta Yangzhou (y el valle del Yangtsé), depués espandiéndolo hasta [[Hangzhou]] (sur) y a [[Beixín]] (norte).&lt;ref name=&quot;ebrey cambridge 115&quot;&gt;Ebrey, ''Cambridge Illustrated History of China'', p115&lt;/ref&gt; Esto dexó que la zona sur aproviera de granu a la provincia norteñasobremanera a les tropes aparcaes ellí.&lt;ref name=&quot;ebrey cambridge 115&quot;/&gt; Corriendo xunta y paralela a la canal taba un camín imperial que soportaba los puestos postales sofitando un sistema de mensaxería. El gobiernu tamién llantó una enorme llinia d'árboles.&lt;ref name=&quot;needham Volume 4, Parte 3 308&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;ebrey cambridge 116&quot;/&gt; La hestoria de la construcción de la canal tresmitir nel llibru ''Kaiheji'' («Acta de l'apertura de la Canal»).&lt;ref name=&quot;needham Volume 4, Parte 3 308&quot;/&gt;

El primer proyeutu de construcción de diques nel 587 a lo llargo del ríu Mariellu —supervisáu pol inxenieru Liang Rui— estableció [[esclusa|escluses]] de bloquéu na canal pa regular los niveles d'agua.&lt;ref name=&quot;needham Volume 4, Parte 3 308&quot;/&gt; Instaláronse varaderos dobles tamién pa embarcaciones de distancia cuando la diferencia nos niveles d'agua yera demasiáu grande por que les esclusa d'arramáu funcionaren.&lt;ref name=&quot;needham Volume 4, Parte 3 308&quot;/&gt;

Ente 604 a 609, l'[[emperador Yang Guang]] (o Sui Yangdi) de la dinastía Sui ordenó la escavación d'una serie de canales en forma de «Y», a partir de [[Hangzhou]], nel sur, hasta Termini, en (l'actual) [[Beixín]] y na rexón de la capital a lo llargo del valle del ríu Mariellu. Cuando se terminó la canal conectó los sistemes fluviales del [[ríu Qiantang]], el ríu Yangtze, el ríu Huai, el ríu Mariellu, el [[ríu Wei]] y el [[ríu Hai]]. La so seición sur, corriendo ente Hangzhou y el ríu Yangtze, foi nomada ríu Jiangnan (el ríu «al sur del Yangtsé»). Los tramos centrales de la canal estender dende Yangzhou a [[Luoyang]]; el tramu entendíu ente'l Yangtsé y el Huai siguía hasta'l ríu Shanyang; y la siguiente seición conectaba'l Huai hasta'l ríu Mariellu y foi llamada la canal Tongji. Partir norte, que xune [[Beixín]] y Luoyang, foi llamada la canal Yongji. Esta parte de la canal foi utilizada pa tresportar tropes a la rexón fronteriza, lo que güei ye [[Corea del Norte]], mientres les [[guerres Goguryeo-Sui]] (598-614). Dempués de que la canal fora termináu nel añu 609, l'emperador Yang encabezó una flotilla naval de barcos de 105 km de llargu, dende'l norte baxó a la so capital meridional en Yangzhou.&lt;ref name=&quot;ebrey cambridge 116&quot;&gt;Ebrey, ''Cambridge Illustrated History of China'', 116.&lt;/ref&gt;

Hai que reconocer que la Gran Canal nesi momentu nun yera una canal continua fechu pol home, sinón más bien una coleición de cortes artificiales, de cutiu non allegantes, y la canalización de dellos tramos de ríos naturales.

=== Gran Canal dende Tang a Yuan ===
Anque la capital de la [[dinastía Tang]] (618-907) en [[Chang'an]] foi la más próspera metrópolis de China nel so día, foi la ciudá de [[Yangzhou]], nes proximidaes de la Gran Canal, la que foi'l centru económicu de la era Tang.&lt;ref name=&quot;benn 46&quot;&gt;Benn, 46.&lt;/ref&gt; Amás de ser la sede del gobiernu del [[monopoliu del sal]] y el mayor centru industrial de producción pre-modernu del imperiu, Yangzhou taba tamién nel puntu xeográficu mediu a lo llargo de la exa comercial sur-norte, y asina se convirtió nel principal centru pa les mercancíes unviaes al norte dende'l sur.&lt;ref name=&quot;benn 46&quot;/&gt; Unu de los mayores beneficios del sistema de canales na dinastía Tang —y posteriores dinastíes— foi qu'amenorgó'l costo de la unviada de granu que fuera recoyíu nel [[delta del ríu Yangtze]] al [[norte de China]].&lt;ref&gt;Benn, 7.&lt;/ref&gt; Dalgunes amiestes menores a la canal realizáronse dempués del periodu Sui p'amenorgar el tiempu de viaxe, pero polo xeneral nun esisten diferencies fundamentales ente la Gran Canal de los Sui y la Gran Canal de los Tang.&lt;ref&gt;Needham, Volume 4, Part 3, 309.&lt;/ref&gt;

Nel añu 735, rexistróse qu'alredor 149.685.400 kilogramos (165.000 tonelaes curties) de granu fueron unviaos añalmente a lo llargo de la canal.&lt;ref name=&quot;needham Volume 4, Parte 3 310&quot;/&gt; El gobiernu Tang supervisó la eficiencia de les compuertes de la canal y construyó tenaes a lo llargo de la ruta pal casu de qu'un hinchente o otru desastre torgara la ruta del embarque.&lt;ref name=&quot;needham Volume 4, Parte 3 310&quot;&gt;Needham, Volume 4, Parte 3, 310.&lt;/ref&gt; Con cuenta de garantizar les unviaes de granu, el comisariu de tresporte Liu Yan (n'activu de 763 a 779) tenía barcaces fluviales especiales diseñaes y construyíes p'afaese a les fondures de cada seición por tou la canal.&lt;ref name=&quot;needham Volume 4, Parte 3 311&quot;&gt;Needham, Volume 4, Parte 3, 311.&lt;/ref&gt;

Dempués de la [[rebelión de An Shi]] (755-763), la economía del norte de China foi destruyida y nunca se recuperó por cuenta de les guerres y los hinchentes constantes del ríu Mariellu. Asina asocedió nel añu 858, cuando un enorme hinchente a lo llargo de la Gran Canal anubro miles d'acres de tierres de cultivu anubiertes y mató a decenes de miles de persones na [[Llanura del Norte de China Gran Llanura China]].&lt;ref&gt;Bowman, 105.&lt;/ref&gt; Un fechu tan llamentable podría amenorgar la llexitimidá de la dinastía gobernante, faciendo que les persones atalantaren que perdiera'l [[Mandatu del Cielu]]; esta foi una bona razón por que les autoridaes dinástiques caltuvieren un eficiente sistema de canales.
[[Ficheru:Canallock.png|thumb|left|200px|La invención de les compuertes de cámara nel sieglu X facer en respuesta a la necesidá d'una mayor seguridá pa los viaxes de les barcaces a lo llargo de les agües más aspres de la Gran Canal.]]

La ciudá de [[Kaifeng]] creció hasta convertise nun importante centru de distribución y más tarde convertise na capital de la [[dinastía Song]] (960-1279). Anque los puertos marítimos internacionales —los más grandes de les dinastía Tang y Song fueron [[Guangzhou]] y [[Quanzhou]], respeutivamente— y el comerciu marítimu esterior traxeron comerciantes de gran fortuna, foi la Gran Canal interior de China'l qu'impulsó la mayor cantidá d'actividá económica y el beneficiu comercial.&lt;ref&gt;Fairbank, 89.&lt;/ref&gt; Mientres los Song y los periodos anteriores, les barcaces de xemes en cuando estrellábense y naufragaben a lo llargo de la seición Yundao Shanyang de la Gran Canal al pasar les compuertes de cámara, y bien de cutiu robáben-yos l'impuestu del granu por bandíos locales.&lt;ref name=&quot;needham Volume 4, Parte 3 350 351&quot;&gt;Needham, Volume 4, Part 3, 350–351.&lt;/ref&gt; Esto llevó a Qiao Weiyo, un Comisionado Auxiliar de Tresporte de [[Huainan]], a inventar un sistema de doble compuerta -conocíu como compuerta de cámara— nel añu 984.&lt;ref name=&quot;needham Volume 4, Parte 3 351&quot;&gt;Needham, Volume 4, Part 3, 351.&lt;/ref&gt; Esto dexó a los buques esperar nun espaciu zarráu, mientres l'agua podía ser drenada a los niveles fayadizos; los chinos tamién construyeron hangares techados pa dar mayor proteición a los barcos.&lt;ref name=&quot;needham Volume 4, Parte 3 351&quot;/&gt;

Gran parte de la Gran Canal al sur del ríu Mariellu arruinar mientres dellos años dempués de 1128, cuando Du Chong decidió romper los diques y represas que conteníen les agües del ríu Mariellu col fin d'abrasar a los invasores [[Jurchen]].&lt;ref&gt;Needham, Volume 4, Part 3, 266.&lt;/ref&gt; La [[Dinastía Jin (1115-1234)|dinastía jurchen Jin]] lluchó de cutio colos Song na rexón ente'l ríu Huai y el ríu Mariellu; esta guerra llevó a la dilapidación de la canal hasta que los [[mongoles]] invadieron nel sieglu XIII y empezaron los arreglos necesarios.&lt;ref name=&quot;needham Volume 4, Parte 3 311&quot;/&gt;

Mientres la [[Dinastía Yuan|dinastía mongola Yuan]] (1271-1368) la capital de China treslladar a [[Beixín]], lo qu'esanició la necesidá de que'l brazu de la canal fluyera escontra l'oeste hasta Kaifeng o Luoyang.&lt;ref name=&quot;needham Volume 4, Parte 3 227&quot;&gt;Needham, Volume 4, Part 3, 227.&lt;/ref&gt; Un tramu eleváu escavar nes estribaciones del macizu de Shandong mientres el 1280, encurtiando'l llargor total hasta 700 km (faciendo'l llargor total de 1800 km) y coneutando Hangzhou y Beixín per vía direuta norte-sur, per primer vegada. Como nes eres Song y Jin, la canal cayó en desusu y deterioróse mientres el cayente de la dinastía Yuan.&lt;ref&gt;Brook, 46.&lt;/ref&gt;

=== Restauración de la dinastía Ming ===
[[Ficheru:Yongle-Emperor1.jpg|150px|thumb|left|L'[[emperador Yongle]] (r. 1402–24) restauró la Gran Canal na era Ming.]]

La Gran Canal foi anováu casi na so totalidá ente 1411 y 1415 mientres la [[dinastía Ming]] (1368-1644). Un maxistráu de [[Jining, Shandong]] unvió un memorial al tronu del [[emperador Yongle]] en protesta pola ineficiente actuales medios de tresporte de 4.000.000 dan (428 millones de llitros) de granu al añu per mediu de tresferencia a lo llargo de dellos ríos y canales en distintos tipos de barcos que pasaron de fondes y someres dempués del [[ríu Huai]], y depués tresferíu de vuelta en barcaces de fondura una vegada que'l cargamentu de granu algamó'l [[ríu Mariellu]].&lt;ref name=&quot;brook 46 47&quot;&gt;Brook, 46–47.&lt;/ref&gt; Inxenieros chinos construyeron un [[dique]] pa esviar el [[ríu Wen]] al suroeste col fin d'alimentar a 60% de la so agua al norte na Gran Canal, y el restu escontra'l sur.&lt;ref name=&quot;brook 47&quot;&gt;Brook, 47.&lt;/ref&gt; Cavaron cuatro grandes [[banzáu|banzaos]] en [[Shandong]] pa regular los niveles d'agua, lo que-yos dexó evitar el bombéu d'agua de fontes locales y les capes freátiques.[27] Ente 1411 y 1415 un total de 165.000 trabayadores de dragáu del llechu de la canal en Shandong y construyeron nueves canales, diques y [[esclusas de la canal]].&lt;ref name=&quot;brook 47&quot;/&gt;

L'emperador Yongle treslladó la capital Ming de [[Nankín]] a [[Beixín]] en 1403. Esti movimientu Nanjing privaos de la so condición de principal centru políticu de China. La reapertura de la Gran Canal tamién se benefició de Suzhou en Nanjing yá que el primeru taba nuna meyor posición na arteria principal de la Gran Canal, y asina se fixo mayor centru económicu de Ming de China.[28] La única solución vidable otru contendente con Suzhou nel Jiangnan rexón de Hangzhou, pero atopar a 200 quilómetros (124 milles) más embaxo na Gran Canal y llueñe del delta del principal.[29] Inclusive los náufragos de Corea Choe Bu (1454-1504), mientres el viaxe de cinco meses al traviés de China en 1488-Hangzhou reconoció que nun sirvió como un competidor sinón como un alimentador económica nel mayor mercáu de Suzhou.[29] Poro, la Gran Canal sirvió pa definir el destín económicu de delles ciudaes a lo llargo de la so ruta, y sirvió de sustentu económicu del comerciu indíxena dientro de China.

L'eruditu Gu Yanwu de los primeres [[dinastía Qing]] (1644-1912) envaloró que l'anterior dinastía Ming tuvo qu'emplegar a tiempu completo 47.004 trabayadores contrataos pola lijia [[corvée]] sistema con cuenta de caltener el sistema de canales enteres.[30] Sábese que 121.500 soldaos y oficiales ríquense tan solo pa operar nel gobiernu de granos 11.775 barcaces na 15 ª metá del sieglu.&lt;ref name=&quot;brook 48&quot;/&gt;

Amás de la so función como ruta d'unviada de granos y vena principal del ríu a cargu del comerciu indíxenes en China, la Gran Canal dende hai enforma tiempu un gobiernu que funciona de [[mensaxería]] ruta tamién. Na dinastía Ming, mensaxería aparques oficiales asitiar a intervalos de 35 a 45 km.&lt;ref name=&quot;brook 48&quot;/&gt; Cada estación de serviciu de mensaxería asignóse-y un nome distintu, tou lo cual popularizóse nos cantares de los viaxes de la dómina.&lt;ref&gt;Brook, 48–49.&lt;/ref&gt;

=== Dinastía Jiangsu y el sieglu XX en China ===
Los [[manchú]]es invadieron China na metá del sieglu XVII, siguíos al traviés de los pasos septentrionales pol xeneral chinu [[Wu Sangui]] una vegada que la capital Ming en [[Beixín]] cayera en manes d'un exércitu rebalbu. Los manchúes establecieron la [[dinastía Qing]] (1644-1912), y so la so direición la Gran Canal foi supervisáu y calteníu al igual qu'en dómines anteriores.

En 1855, el ríu Mariellu anubrió y camudó el so cursu, cortando'l cursu de la canal en Shandong. Esto foi previstu por un funcionariu chinu en 1447, quien señaló que los propensión a los hinchentes del ríu Mariellu faíen de la Gran Canal un gargüelu que podía ser fácilmente esgañada (lo que llevó a dellos funcionarios a solicitar reiniciar les unviaes de granu al traviés del [[mar de China Oriental]]).&lt;ref name=&quot;brook 47&quot;/&gt;
Na nueche del [[25 d'agostu]] de [[1931]], l'agua de la Gran Canal abasnó diques cerca del [[llagu Gaoyou]]. Afogáronse unes 200&amp;nbsp;000&amp;nbsp;persones (que taben dormiendo).&lt;ref&gt;David Pietz: ''Engineering the State: the Huai river and reconstruction in nationalist China 1927-1937'' (páx. xvii, 61-70). Routledge, 2002. ISBN 0-415-93388-9.&lt;/ref&gt;
Por causa de diversos factores —la dificultá de cruciar el ríu Mariellu, el desenvolvimientu creciente d'una ruta marítima alternativa pa los buques de granu, y l'apertura del [[ferrocarril Tianjin-Pukou]] y el [[ferrocarril Beixín-Hankou]]— la canal languideció mientres décades, quedando les partes septentrionales y meridionales separaes. Munches de les seiciones de la canal quedaron en mala traza, y delles partes fueron devueltos a los campos planos. Inclusive anguaño, la Gran Canal nun se recuperó d'esti desastre. Dempués de la fundación de la [[República Popular de China]] en 1949, la necesidá del desenvolvimientu económicu llevó a les autoridaes a ordenar trabayos de reconstrucción pesaos.

La importancia económica de la canal probablemente va aumentar por cuenta de que los gobiernos de les provincies de Shandong, Jiangsu y Zhejiang entamen el dragáu que tendría d'aumentar la capacidá de tresporte nun 40 per cientu pa 2012.

=== Seiciones históriques ===
Amás del so cursu actual, los catorce sieglos de la construcción de la canal dexaron la Gran Canal con una serie de seiciones históriques. Dalgunes d'elles sumieron, otres entá tán parcialmente esistentes, y otres formen la base de la canal moderna. Los siguientes son los tramos más importantes, pero nun formen una llista refecha.

==== Canal Jia ====
En 12 e.C. , pa resolver el problema que tenía la Gran Canal al tener qu'utilizar 160 quilómetros del peligrosu cursu del ríu Mariellu nel norte de Jiangsu, un home llamáu Li Hualong abrió la canal de Jia. Llamáu asina pel ríu Jia que'l so cursu sigue, escurre unos 140 km dende Xiazhen (moderna Weishan), na mariña del [[llagu Weishan]], en Shandong, hasta Suqian, en Jiangsu. La construcción de la canal de Jia dexó namái 97 km de navegación fluvial nel ríu Mariellu nel cursu de la Gran Canal, dende Suqian hasta Huai'an, qu'en 1688 foi esaniciáu pola construcción de la canal del Mediu por Jin Fu.

==== Nueva canal Nanyang ====
En 1566, pa escapar de los problemes causaos polos hinchentes del ríu Mariellu en redol a Yutai (agora na vera occidental del llagu Weishan), foi abiertu la nueva canal Nanyang. Funcionó mientres 76 km, dende Nanyang (agora Ciudá Nanyang, nel centru del llagu Weishan) al pequeñu asentamientu de Liucheng (nes proximidaes de la moderna L'Aldea Gaolou, nel condáu Weishan, Shandong) al norte de la ciudá de Xuzhou. Esti cambéu treslladó n'efeutu la Gran Canal dende les zones baxes y inundables al oeste del llagu Weishan, hasta les tierres llixeramente más elevaes del este. Alimentar de los ríos que flúin en direición esti oeste dende la frontera del macizu de Shandong.

==== Canal Huitong ====
Al norte del entamo cume de la canal Jizhou, la canal de Huitong corrió llombes embaxo, alimentáu principalmente pel ríu Wen, pa xunise al ríu Wei na ciudá de Linqing. En 1289, un estudiu xeolóxicu precedió al añu de construcción. La canal de Huitong, construyíu por un inxenieru llamáu Ma Zhizhen, corrió al traviés d'un terrén fuertemente inclináu y con una alta concentración de bloqueos, dar el llamatu ''chahe'' o ''zhahe'', esto ye, «el ríu de les compuertes». El so gran númberu de fontes d'alimentación (ente dos y cuatrocientes, dependiendo del métodu de conteo y de la estación del añu) tamién llevó a que fora llamáu'l ''quanhe'' o «ríu de manantiales».

==== Canal Jizhou ====

==== Duke Huan's Conduit ====

==== Canal Yilou ====
La canal Shanyang desaguaba orixinalmente nel Yangtze a una curtia distancia al sur de [[Yangzhou]]. Cuando la oriella norte del Yangtse pasu ente pasu quedó colmatada, creándose la islla arenosa de Guazhou, fíxose necesariu que los barcos cruciaren dende y escontra la canal Jiangnan pa navegar a lo llargo del cantu oriental de la isla. Dempués d'un encruz particularmente escabroso del Yangtse dende Zhenjiang, el prefeutu local diose cuenta de qu'una canal cavada direutamente al traviés de Guazhou amenorgaría la duración del viaxe y fadría l'encruz más seguru. La canal Yilou foi inauguráu nel añu 738 ya inda esiste, anque non como parte de la moderna ruta de la Gran Canal.

== Cursu modernu ==
[[Ficheru:Gcjiangnan1.JPG|right|200px|thumb|Canal de Jiangnan.]]
[[Ficheru:Gcnanyunhe.JPG|right|200px|thumb|Unión de la Canal Lu y la Canal del Sur.]]

* Canal Jiangnan
* Canal Li
* Canal Zhong
* Canal Lu
* Canal meridional

== Usos ==

=== Tresporte ===
[[Ficheru:Pekin hutong i fragment Wielkiego Kanalu Chinskiego 05.JPG|thumb|right|200px|La Gran Canal nel so términu septentrional en Beixín.]]

== Ver tamién ==
* [[Canal de Lingqu]]
* [[Sistema de regación de Dujiangyan]]
* [[Inxeniería hidráulica]]

== Referencies ==
{{llistaref|3}}

== Referencies ==
* {{1911}}

=== Inglés ===
* Benn, Charles. (2002). ''China's Golden Age: Everyday Life in the Tang Dynasty''. [[Oxford University Press]]. ISBN 0-19-517665-0.
* Bowman, John S. (2000). ''Columbia Chronologies of Asian History and Culture''. Nueva York: [[Columbia University Press]].
* [[Timothy Brook (historien)|Brook, Timothy]]. (1998). ''[[The Confusions of Pleasure: Commerce and Culture in Ming China]]''. Berkeley: [[University of California Press]]. ISBN 0-520-22154-0
* Ebrey, Patricia Buckley (1999). ''The Cambridge Illustrated History of China''. Cambridge: [[Cambridge University Press]]. ISBN 0-521-66991-X (paperback).
* [[John King Fairbank|Fairbank, John King]] and Merle Goldman (1992). ''China: A New History; Second Enlarged Edition'' (2006). Cambridge: MA; London: The Belknap Press of [[Harvard University Press]]. ISBN 0-674-01828-1
* Needham, Joseph. (1986). ''Science and Civilization in China: Volume 4, Physics and Physical Technology, Part 3, Civil Engineering and Nautics''. Taipei: Caves Books, Ltd. ISBN 0-521-07060-0

=== Chinu ===
* 京杭运河史, 姚汉源, 中国水利水电出版社, 北京 1998年; ''A History of the Grand Canal'', Yao Hanyuan, Waterpub, Beixín 1998
* 中国运河, 竞放、杜家驹 主编, 金陵书社 1997年； ''China's Canal'', Jing Fang and Du Jiaju eds, Jinling Book Society, 1997.

== Enllaces esternos ==
{{Commons category|Grand Canal of China}}
* [https://web.archive.org/web/20070311045134/http://encarta.msn.com/map_701512661/Grand_Canal_(China).html Map of the Grand Canal]
* [http://www.nytimes.com/2007/07/24/world/asia/24canal.html?ex=1342929600&amp;en=afc9b18561dd4adf&amp;ei=5088&amp;partner=rssnyt&amp;emc=rss The Reinvigoration of the Grand Canal]

{{Tradubot|Gran Canal de China}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Canales de China]]
[[Categoría:Historia de China]]
[[Categoría:Tresporte de China]]
[[Categoría:Dinastía Sui]]
[[Categoría:Patrimoniu de la Humanidá en China]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>t8prfast3597uuma55vuj74bb8q4ay6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Catedral de Santiago de Compostela</title>
    <ns>0</ns>
    <id>111392</id>
    <revision>
      <id>3714269</id>
      <parentid>3704628</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:11:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="102949" xml:space="preserve">{{edificiu}} 
[[Ficheru:110 Santiago (da Compostela) Westfassade der Kathedrale.jpg|thumb|Fachada del Obradoiro, Fototipia 1889.]]
La '''catedral de Santiago de Compostela''' ye un [[templu]] de cultu [[Catolicismu|católicu]] asitiáu na [[Santiago de Compostela|ciudá homónima]], nel centru de la [[provincia de La Coruña]], en [[Galicia]] ([[España]]). Acueye'l que, según la tradición, ye'l sepulcru del [[Santiago'l Mayor|Apóstol Santiago]], lo cual convirtió al templu n'unu de los principales destinos de [[pelegrinación]] d'[[Europa]] mientres la [[Edá Media]] al traviés del llamáu [[Camín de Santiago]], una ruta iniciática na que se siguía'l cercu de la [[Vía Láctea]] comunicando la [[península ibérica]] col restu del continente. Esto foi determinante por que los reinos hispánicos medievales participaren nos movimientos culturales de la dómina; anguaño sigue siendo un importante destín de pelegrinación. Un privilexu concedíu en [[1122]] pol [[papa]] [[Calixto II]] declaró que seríen «[[Añu Santu Xacobéu|Añu Santu]]» o «Añu Xubilar» en Compostela tolos años en que'l día [[25 de xunetu]], día de Santiago, coincidieren en [[domingu]]; esti privilexu foi confirmáu pol papa [[Alejandro III (papa)|Alejandro III]] nel so [[bulda]] ''Regis aeterni'' en [[1179]].&lt;ref name=&quot;Añu&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.venacompostela.com/anu-santu-compostelanu |títulu=¿Qué ye un Añu Santu Compostelanu?|fechaaccesu=9 d'ochobre de 2010|autor=Santana, José María|editorial=venacompostela.com}}&lt;/ref&gt; 
 
Foi declarada [[Bien d'Interés Cultural (España)|Bien d'Interés Cultural]] en 1896,&lt;ref&gt;{{cita web | url=http://www.mcu.es/bienes/buscarDetalleBienesInmuebles.do?brscgi_DOCN=000014467&amp;language=ye&amp;prev_layout=bienesInmueblesResultado&amp;layout=bienesInmueblesDetalle| títulu=Igrexa Catedral Metropolitana | obra=Patrimoniu Históricu. Base de datos de bienes inmuebles |editorial=Ministeriu de Cultura d'España | fechaaccesu=19 d'abril de 2011}}&lt;/ref&gt; y la ciudá vieya de Santiago de Compostela, que se concentra en redol a la catedral, foi declarada bien cultural [[Patrimoniu de la Humanidá]] pola [[Unesco]] en [[1985]].{{#tag:ref|«''Sede d'unu de los más célebres llugares de pelegrinación de la cristiandá y símbolu de la llucha de los cristianos españoles contra l'Islam, esta ciudá del noroeste d'España foi afarada polos musulmanes a finales del sieglu X. Totalmente reconstruyida nel sieglu siguiente, Santiago de Compostela ye una de les zones urbanes de mayor guapura del mundu, realzada polos sos monumentos románicos, góticos y barrocos. Los más antiguos concéntrense en redol a la catedral, tumba del apóstol San Santiago, a la que s'apuerta pol magníficu Pórticu de la Gloria''».&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Ciudá vieya de Santiago de Compostela (1985) | obra=World Heritage Centre |editorial=Unesco|url=http://whc.unesco.org/es/list/347|fechaaccesu=9 d'ochobre de 2010}}&lt;/ref&gt;|name=&quot;unesco&quot;|group=&quot;N&quot;}}

En 2015, na aprobación pola [[Unesco]] de l'ampliación del Camín de Santiago n'España a «[[Caminos de Santiago de Compostela: Camín francés y Caminos del Norte d'España]]», foi incluyíu como unu de los bienes individuales (nᵘ ref. 669bis-010).&lt;ref&gt;Puede consultase n'en el sitiu oficial de la UNESCO, na entrada «Routes of Santiago de Compostela: Camín Francés and Routes of Northern Spain», nel apartáu Maps, disponible en llinia en: http://whc.unesco.org/es/list/669/multiple=1&amp;unique_number=2055. Consultáu'l 31 de xunetu de 2017.&lt;/ref&gt;

== Historia ==
[[Ficheru:Codex Calixtinus (Liber Sancti Jacobi) F0173k.jpg|thumb|Apóstol Santiago (''[[Codex Calixtinus]]'', foliu 4t).]]
Según la tradición, el [[Apóstol]] [[Santiago'l Mayor]] espublizó'l [[cristianismu]] na [[península ibérica]].&lt;ref&gt;{{cita llibru|títulu=Cristianismu y aculturación en tiempos del imperiu romanu | capítulu=Delles considerancies en redol a los oríxenes cristianos n'España |autor=Orlandis, J. |editorial=Universidá de Murcia |añu=1990 |urlcapítulo=http://revistas.um.es/ayc/article/download/61261/59021 |páxines=63-71}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru| autor = Lligadas, J. | títulu = El llibru de los santos| añu = 2005 | editorial = Centru De Pastoral Liturgic | isbn = 8498050413 |url = https://books.google.com/books?id=qx42o3A-yqEC&amp;pg=PT123#v=onepage&amp;q&amp;f=false}}&lt;/ref&gt; Nel añu [[44]] foi degolláu en [[Xerusalén]] y los sos restos fueron treslladaos darréu a [[Galicia]] nuna barca de piedra.&lt;ref&gt;{{Cita publicación | autor = Franco Maside, R. y Pereira Menaut, G. | títulu = Muerte Y Ritual Funerariu na Historia de Galicia| añu = 2005 | publicación = SEMATA. Ciencies Sociais y Humanidaes | issn = 1137-9669 | editorial = Universidá de Santiago de Compostela | páxines = 35-60 |volume = 17 |url= https://books.google.com/books?id=9ptQQPM0g6oC&amp;pg=PA46#v=onepage&amp;q&amp;f=false |idioma=gallegu}}&lt;/ref&gt; Arriendes de les persecuciones [[Antigua Roma|romanes]] de los [[Cristianismu|cristianos]] de ''[[Hispania]]'', la so tumba foi abandonada nel [[sieglu&amp;nbsp;III]]. Siempres según la lleenda, esta tumba foi afayada en redol al añu [[814]] pol [[ermitañu Pelayo]] (''Pelagius'') dempués de ver unes lluces estrañes nel cielu nocherniegu. L'obispu [[Teodomiro (obispu)|Teodomiro d'Iria]] reconoció esti fechu como un [[milagru]] ya informó al rei [[Alfonsu II d'Asturies]]; el rei ordenó la construcción d'una capiya nel llugar. Diz la lleenda que'l rei convertir nel primer pelegrín nesti santuariu. Esta capiya foi siguida por una primer ilesia l'añu [[829]] y darréu por una [[Arte prerrománico|ilesia prerrománica]] el [[899]], construyida por orde del rei [[Alfonsu III d'Asturies|Alfonsu III]],&lt;ref&gt;[[#Por03|Portela Silva 2003]]: p. 54&lt;/ref&gt; convirtiéndose gradualmente nun importante llugar de [[peregrinación|peregrinaje]].&lt;ref&gt;[[#Gar00|Garrido Torres 2000]]: p. 100&lt;/ref&gt; L'añu [[997]] esta ilesia primitiva foi amenorgada a cenices por [[Almanzor]], comandante del exércitu del [[Hisham II|califa de Córdoba]]. Les puertes y les campanes de la ilesia, portaes a costazos por cautivos cristianos hasta Córdoba, añedir a la mezquita [[aljama]].&lt;ref&gt;[[#Gar00|Garrido Torres 2000]]: p. 101&lt;/ref&gt; Cuando Córdoba foi tomada pol rei [[Fernandu III de Castiella]] en [[1236]], estes mesmes puertes y campanes fueron tresportaes por prisioneros musulmanes a [[Toledo]], ya incluyéronse na [[Catedral de Santa María de Toledo]].

La construcción de l'actual catedral empecipiar en [[1075]] sol reináu d'[[Alfonsu VI de Lleón|Alfonsu VI]] y el patrociniu del obispu [[Diego Peláez]].&lt;ref&gt;{{Cita enciclopedia |títulu=L'arte románico |enciclopedia=Enciclopedia Temática de Galicia. Arte |edición=4ª |volume=5 |llocalización=Barcelona |editorial=Ediciones Nauta |añu=1990 |páxina=26 |isbn=84-278-1210-8}}&lt;/ref&gt; Foi construyida según el mesmu planu que la ilesia de lladriyu monástica de [[Basílica de San Sernín|San Sernín de Toulouse]], probablemente'l mayor edificiu románicu de [[Francia]]. El templu foi construyíu fundamentalmente en [[granitu]]. La construcción detener en distintes ocasiones y, según el ''[[Liber Sancti Iacobi]]'', la última piedra foi asitiada en [[1122]] y la catedral foi consagrada en [[1128]]. Según el ''[[Codex Calixtinus]]'', los arquiteutos fueron «Bernardo el vieyu, un maestru maraviyosu», el so ayudante Galperinus Robertus y, más tarde, posiblemente «[[maestru Esteban|Esteban]], maestru de catedrales». Na última etapa «Bernardo, el mozu» (que posiblemente yera fíu d'Esteban) terminaba l'edificiu,&lt;ref&gt;[[#Gom47|Gómez Moreno 1947]]: p. 121&lt;/ref&gt; ente que Galperinus tuvo al cargu de la coordinación. Tamién construyó una fonte monumental delantre de la portada septentrional en 1122.

La última etapa de construcción empieza en [[1168]] cuando'l [[Capítulu (relixón)|capítulu]] encarga al [[maestru Mateo]] la realización de la [[cripta]] y el [[Pórticu de la Gloria]], y la catedral ye definitivamente consagrada n'abril de [[1211]],{{#tag:ref|Na web del 800 aniversariu de la catedral que se celebró en 2011 establezse como fecha de la consagración el 21 d'abril de 1211,&lt;ref&gt;{{cita web | url=http://www.catedralsantiago800.com/la catedral-de-santiago/ | títulu=La Catedral de Santiago | editorial=800 Aniversariu de la Catedral de Santiago de Compostela | fechaaccesu=21 d'abril de 2011 | urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110518040328/http://www.catedralsantiago800.com/la catedral-de-santiago/ | fechaarchivu=18 de mayu de 2011 }}&lt;/ref&gt; y esiste bibliografía que cita la mesma fecha,&lt;ref&gt;{{cita llibru |títulu=Muerte coronada: el mitu de los reis na Catedral compostelana |autor=Núñez Rodríguez, M. |editorial=Universidá de Santiago de Compostela |añu= 1999 | páxines=10, 24 y 40 |isbn=8481217522 | url=https://books.google.com/books?id=x7SJmXHv5-kC&amp;printsec=frontcover&amp;hl=es#v=onepage&amp;q&amp;f=false}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru | títulu=Historia d'España, Volume 2 |autor=Juan Contreras y López de Ayala Lozoya (marqués de) |editorial=Salvat Editor |añu=1967 |páxina=37 |url=https://books.google.com/books?ei=nyWwTaPeEtS38QOQhvnlCw&amp;ct=result&amp;hl=es&amp;id=eWJpAAAAMAAJ&amp;dq=catedral+de+santiago+%2221+de+abril+de+1211%22&amp;q=%2221+de+abril+de+1211%22#search_anchor}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru | títulu=Recuerdo d'un viaxe á Santiago de Galicia, pol p. F. Fita y. d. A. Fernández-Guerra | autor=Fita y Colomé, F. y Fernández-Guerra y Orbe, A. |añu=1880 |páxina=78| url=https://books.google.com/books?ei=QUiwTdCeCMnO4waNtvySDA&amp;ct=result&amp;hl=es&amp;id=PjABAAAAQAAJ&amp;dq=catedral+de+santiago+%2221+de+abril+de+1211%22&amp;q=xueves%2C+21+de+Abril+de+1211#search_anchor}}&lt;/ref&gt; anque la Pastoral del Arzobispáu de Santiago a raigañu del aniversariu fala del día 3,&lt;ref&gt;{{cita publicación | url=http://campus.archicompostela.es/pluginfile.php/280/mod_resource/content/1/3_2011_marzu.pdf | publicación=Boletín Oficial del Arzobispáu de Santiago | títulu=Carta Pastoral nel VIII centenariu de la consagración de la Catedral | páxina=257 | númberu=3662 | fecha=marzu de 2011 }}&lt;/ref&gt; y otru autores tamién citen esi día como fecha de la so consagración.&lt;ref&gt;{{cita llibru | títulu=Galicia feudal |autor=Armesto, V. |edición=2ª |editorial=Editorial Galaxia |añu=1971 | páxina=188 |url=https://books.google.com/books?id=LBGZ-m7FGJcC&amp;pg=PA188#v=onepage&amp;q&amp;f=false}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru | títulu=Santiago de Compostela | autor=Chamoso Lames, M. | editorial=Editorial Aries |añu=1961 |páxina=71 | url=https://books.google.com/books?ei=_TCwTePzOOfR4wbSnaHtCw&amp;ct=result&amp;hl=es&amp;id=4XDqAAAAMAAJ&amp;dq=catedral+de+santiago+%223+de+abril+de+1211%22&amp;q=%223+de+abril+de+1211%22#search_anchor}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru | títulu=Cuaderno d'estudios gallegos, Volumes 5-6 |autor=Institutu Padre Sarmiento d'Estudios Gallegos |añu=1950 |páxina=44| url=https://books.google.com/books?id=45tCAAAAYAAJ&amp;q=catedral+de+santiago+%223+de+abril+de+1211%22&amp;dq=catedral+de+santiago+%223+de+abril+de+1211%22&amp;hl=es&amp;ei=_TCwTePzOOfR4wbSnaHtCw&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=1&amp;ved=0CC0Q6AEwAA}}&lt;/ref&gt;|name=&quot;lio-feches&quot;|group=&quot;N&quot;}} na mañana del xueves de la segunda selmana de [[Pascua]], pol [[arzobispu]] [[Pedro Muñiz (arzobispu)|Pedro Muñiz]], en presencia del rei [[Alfonsu IX de Lleón|Alfonsu IX]] y el so fíu, amás de numberoses autoridaes eclesiástiques y civiles.&lt;ref name=&quot;Bra235&quot;&gt;[[#Bra99|Bravo Lozano 1999]]: p. 235&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru | títulu=Galicia feudal |autor=Armesto, V. |edición=2ª |editorial=Editorial Galaxia |añu=1971 | páxines=188 y 287 |url=https://books.google.com/books?id=LBGZ-m7FGJcC&amp;printsec=frontcover&amp;hl=es#v=onepage&amp;q&amp;f=false }}&lt;/ref&gt;

La ilesia convertir en [[sede episcopal]] en [[1075]] y, en bona midida gracies a les xestiones del obispu [[Diego Gelmírez]] y a la so creciente importancia como llugar de pelegrinación, [[Calixto II]] consolidar como [[Arzobispu|sede arzobispal]] en [[1120]].&lt;ref&gt;[[#Por03|Portela Silva 2003]]: p. 176&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru|títulu=Grandeza y decadencia do reino de Galicia|autor=González López, Y. |editorial=Editorial Galaxia |añu=1978 |isbn=8471543036| páxines=219-220 |url=https://books.google.com/books?id=iM4x6g715gkC&amp;pg=PA219 |idioma=gallegu}}&lt;/ref&gt; La catedral foi enguapecida y ampliada ente los sieglos&amp;nbsp;[[sieglu XVI|XVI]] y [[sieglu XVIII|XVIII]].

=== Descubrimientu del sepulcru ===
[[Ficheru:Afonso II O Casto Santiago.jpg|thumb|upright|[[Alfonsu II d'Asturies|Alfonsu II]], primer rei que pelegrina a Santiago de Compostela y quien mandó construyir la so primer basílica.]]
Los oríxenes del cultu a Santiago en ''[[Gallaecia]]'' perder nos añales de los tiempos. A finales del [[sieglu&amp;nbsp;VII]] espublizar al noroeste de la [[península ibérica]] la lleenda de que [[Santiago'l Mayor]] fuera soterráu neses tierres, dempués d'evanxelizales. Esta idea ye recoyida na península pol tratáu ''De Ortu et Obitu Patrum'', d'[[Isidoro de Sevilla]], y n'[[Inglaterra]] pol obispu [[Aldhelmo de Sherborne|Aldhelmo de Malmesbury]].&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.religionenlibertad.com/articulo.asp?idarticulo=10022|títulu=Santiago y los oríxenes del cristianismu n'España |fechaaccesu=12 d'ochobre de 2010| autor=Guerra Campos, José |editorial=Historia en llibertá}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.sapiens.ya.com/rojea/camino/18.htm|títulu=Santiago nos testos lliterarios|fechaaccesu=12 d'ochobre de 2010|obra=El camín de Santiago - Anno Iacobi|autor=Ocaña Eiroa, F. J.|añu=1999|editorial=Sapiens ya.com}}&lt;/ref&gt;

L'añu [[813]], ocho siglos dempués de la muerte del Apóstol Santiago, un ermitañu llamáu [[Ermitañu Pelayo|Pelayo]] (o Paio o Pelagio), xuntu con otros fieles, vio unes lluces nes proximidaes d'un llugar conocíu pol nome de Solovio y comunicar a [[Teodomiro (obispu)|Teodomiro]], obispu d'Iria Flavia, (anguaño [[Padrón (La Coruña)|Padrón]]). Dempués de tres díes d'ayunu, l'obispu y los sos acompañantes fueron al llugar y afayaron ente les carbes un monumentu fechu de lloses de mármol, y nun tuvieron nenguna dulda de que se tratara del [[Afayu del sepulcru del apóstol Santiago|sepulcru del Apóstol]] y de los sos dos discípulos, Atanasio y Teodoro. La tumba atopábase dientro del área funeraria d'una pequeña población romana abandonada que, anguaño, considérase que se trataba de la ''[[mansio]]'' d'[[Assegonia]] citada en delles obres clásiques.{{Harvnp|Suárez Otero|Caamaño Xestu|2003|p=31}} L'obispu comunicó l'afayu al rei d'Asturies [[Alfonsu II d'Asturies|Alfonsu II ''el Castu'']], que viaxó cola so corte al llugar y dio les tierres cercanes al sepulcru al obispu, más les sos correspondientes rentes, y mandó construyir una pequeña ilesia ''supra corpus apostoli'' «enriba del cuerpu del Apóstol», xunto a un [[bautisteriu]] y otra ilesia dedicada al Salvador.&lt;ref&gt;{{cita llibru|url=https://books.google.es/books?id=2NIN-AAAAcAAJ&amp;pg=PA64|títulu=España Sagrada: Theatro Geographico-Historico De La Ilesia D'España: Tomu XIX|autor=Flórez, Enrique y Risco, Manuel|añu=1765|editor=Antonio Marín|páxines=64-65|}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;HNG&quot;&gt;{{cita publicación | títulu=Santiago de Compostela. La ciudá del Apóstol | publicación=Historia National Geographic | añu=2010 |númberu=79 | autor=Villanueva, Jesús |páxines=64-78 |issn=1696-7755}}&lt;/ref&gt; Tiempu dempués, nun documentu fecháu'l 4 de setiembre del 834, el rei dicía: 

{{cita|Pos nos nuesos díes foinos reveláu la preciada ayalga del bonaventuráu Apóstol, ye dicir el so santísimu cuerpu. Al tener noticia de lo cual, con gran devoción y espíritu de súplica, entainé a dir adorar y veneré tan preciosa ayalga, acompañáu de la mio corte, y rindímos-y cultu metanes llárimes y oraciones como Patrón y Señor d'España, y por nuesa mesma voluntá, otorgámos-y el pequeñu agasayo antes referíu, y mandamos construyir una ilesia nel so honor.|[[Alfonsu II d'Asturies|Alfonsu II ''el Castu'']], 4 de setiembre del 834.&lt;ref&gt;[[#Bra99|Bravo Lozano 1999]]: p. 5&lt;/ref&gt;}}

=== Ilesia primitiva ===
Nel intre d'unes escavaciones realizaes l'añu [[1879]] sol [[ábside]] de la catedral empobinaes pol historiador [[Antonio López Ferreiro|López Ferreiro]], siendo arzobispu de Compostela [[Miguel Payá y Ricu]], afayáronse los cimientos del sepulcru primitivu, denomináu «''Arca marmarica''»,&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Santiago pelegrín |nome=Helena |apellíu=Carvajal González |publicación=Revista Dixital d'Iconografía Medieval |volume=VII |númberu=14 |añu=2015 |páxines=63-75}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://www.vallenajerilla.com/berceo/santiago/santiago_figura.htm |títulu=Lo imaxinativo y lo real na figura de Santiago |nome=Javier |apellíu=García Turza |publicación=El Camín de Santiago y la Sociedá Medieval |páxines=15-29 |editorial=IER Logroño |añu=2000}}&lt;/ref&gt; con restos d'un altar que constaba d'una llosa llisa sobre un [[fuste]] de piedra tamién llisu. Presentaba una planta d'unos ocho metros per llau, con otru cuerpu central, más pequeñu y rectangular, construyíu con grandes [[sillar]]es de piedra y los murios esteriores taben realizaos en [[mampostería]]. Tenía un [[pórticu]] con [[Columna (arquiteutura)|columnes]] y pavimentu con lloses de [[granitu]]; una orla de [[mosaicu romanu]] arrodiaba la tapa del sepulcru. La ilesia que mandó construyir Alfonsu II respetó l'antigua celda del sepulcru, derrocáronse les columnes y construyóse un muriu cerca de l'arca marmórea en forma de [[Nave (arquiteutura)|nave]] con un pequeñu ábside y finalmente cubrióse tou con una cubrición de madera.&lt;ref&gt;[[#Nav97|Navascués 1997]]: p. 219&lt;/ref&gt;

=== Ilesia prerrománica ===
Mientres el reináu d'[[Alfonsu III d'Asturies|Alfonsu III]], ante'l númberu creciente de pelegrinos y les pequeñes dimensiones de la ilesia, decidióse la construcción d'otra edificación, d'estilu [[Arte prerrománico|prerrománicu]] y más amplia que l'anterior. Realizar con una planta de tres naves, quedando íntegramente na so [[Presbiteriu (arquiteutura)|presbiteriu]] l'antigua ilesia. Nun se tocaron les sepulturas de Santiago y los sos discípulos, na cabecera central asitióse un altar dedicáu a san Salvador y nos [[absidiolos]] llaterales a la derecha asitióse l'altar de san [[Simón Pedro|Pedro]] y a la izquierda el de san [[Xuan l'Apóstol|Juan]]. La consagración, con gran ostentación, tuvo llugar en mayu del añu [[899]] cola asistencia de «la familia real, 17 obispos, 14 nobles y otres personalidaes». Nun llibru de pergamín de la catedral caltién la escritura de donación per parte del rei Alfonsu III d'Asturies.&lt;ref&gt;[[#Nav97|Navascués 1997]]: p. 220&lt;/ref&gt; 

Pel branu del [[997]] Santiago de Compostela foi atacada por [[Almanzor]], l'auténticu dominador del [[Califatu de Córdoba]], dempués de que, tarreciendo les sos intenciones, l'obispu [[Pedro de Mezonzo]] sacupara la ciudá. Almanzor y los sos huestes musulmanes quemaron el templu prerrománicu dedicáu a Santiago, respetando'l sepulcru. Eso dexó la continuidá del [[Camín de Santiago]]. Hacia l'añu [[1000]] volvió reconstruyise pol obispu Pedro de Mezonzo.&lt;ref&gt;[[#Vaq98|Vaqueiru 1998]]: p. 448&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;HNG&quot;/&gt;

=== Ilesia románica ===
[[Ficheru:Santiago de Compostela plan vertical.jpg|thumb|upright|Reconstrucción de la que podría ser la planta de la catedral nel [[Sieglu XII|sieglu&amp;nbsp;XII]]. Darréu esperimentaría múltiples cambeos.]]
El templu del [[sieglu&amp;nbsp;X]] tamién resultó insuficiente p'atender les numberoses pelegrinaciones qu'allegaben a Santiago de Compostela. Sol impulsu del rei [[Alfonsu VI de Lleón|Alfonsu VI]] ''el Bravo'' y del obispu [[Diego Peláez]] empecipiáronse les obres d'una gran catedral [[Arquiteutura románica|románica]] nel añu [[1075]], al cargu de los maestros d'obra Bernardo el Viejo y el so ayudante Galperinus Robertus con mediu centenar de [[cantería|canteros]], según el ''[[Codex Calixtinus]]''. L'obispu Diego Peláez foi destituyíu en 1088, parándose les obres por dalgún tiempu.&lt;ref&gt;[[#Nav97|Navascués 1997]]: p. 221&lt;/ref&gt;

Cinco años más tarde les obres taben en marcha, impulsaes pol acabante nomar alministrador de la diócesis, [[Diego Gelmírez]], col sofitu del nuevu obispu Dalmacio y de [[Raimundo de Borgoña]]. En 1101 abandona la ciudá de Compostela el [[maestru Esteban]] dexando completaes les capiyes del [[Girola|deambulatorio]] y empecipiaes les obres de la [[fachada de les Plateríes]]. Dende esti momentu siguir con regularidá los trabayos, y mientres les dos primeres décades del [[sieglu&amp;nbsp;XII]] rematáronse los trabayos de los brazos del [[Cruceru (arquiteutura)|cruceru]] (en [[1111]]), hasta l'allugamientu de la última piedra, que, si atendemos les indicaciones del ''Codex Calixtinus'', tuvo llugar nel añu [[1122]].&lt;ref name=&quot;Nav97&quot;/&gt; Diego Gelmírez, nomáu obispu en [[1100]] y primer [[arzobispu]] de Compostela en [[1120]], foi la figura más importante na xera d'impulsar l'actividá constructora en Santiago. Anque hubo diverses paraes mientres la so construcción, la gran cantidá de llimosnes consiguíes fixo posible la so vuelta al cultu y la so consagración en [[1128]]. Nel añu 1140 yá s'habíen cubiertu seis tramos de les naves, y el maestru Mateo fixo cargu de la direición d'obres en 1168 cuando empecipió'l [[pórticu de la Gloria]] y, anque siguieron les obres hasta bona parte del [[sieglu&amp;nbsp;XIII]], consagróse definitivamente la catedral l'añu [[1211]].&lt;ref name=&quot;Nav97&quot;&gt;[[#Nav97|Navascués 1997]]: p. 222&lt;/ref&gt;

=== Pelegrinación ===
[[Ficheru:Compostelacertificate.jpg|thumb|upright|La «Compostela», certificáu acreitativu de la conclusión del Camín de Santiago.]]
{{AP|Camín de Santiago}}
Aprosimao dende'l [[813]], col afayu de les [[Reliquies cristianes|reliquies]] del Apóstol y so la proteición del rei Alfonsu II d'Asturies, la noticia estender con rapidez por tola Europa cristiana y los pelegrinos empiecen a llegar al llugar, el denomináu ''Campus Stellae'' (que va dexenerar nel términu Compostela), y que se convirtió progresivamente nun centru de [[pelegrinación]] cola fundación d'un conventu y diversos agospeos na mesma ciudá. L'añu [[850]], [[Gotescalco]], obispu [[Francia|francés]] de [[Le Puy-en-Velay]] pelegrinó hasta'l sepulcru y ta consideráu como'l primer pelegrín estranxeru documentáu.&lt;ref&gt;[[#Bra99|Bravo Lozano 1999]]: p. 6&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;HNG&quot;/&gt;

Relixosos venceyaos a la [[Orde de Cluny]] ellaboraron el ''Codex Calixtinus'' y la ''[[Historia compostelana]]'' pal arzobispu [[Diego Gelmírez]] y los reis peninsulares favorecieron la constitución y proyeición d'una rede de monesterios cluniacenses nel norte de la península y especialmente nes proximidaes del [[Camín de Santiago]], consiguiendo asina grandes edificaciones d'estilu románicu. Concedióse un privilexu, confirmáu pol papa [[Alejandro III (papa)|Alejandro III]], consistente en que l'añu en que'l [[25 de xunetu]], fiesta de [[Santiago'l Mayor]], coincidiera en [[domingu]] podríen ganase na ilesia de Compostela les mesmes gracies que s'otorgaben en [[Roma]] los años xubilares, qu'ellí acostumen a coincidir cada venticinco años. Trátase de la [[bulda]] de concesión más antigua que se caltién, la ''Regis aeterni'', fechada en [[1179]]. Nesta bulda confírmase un privilexu dau pol papa [[Calixto II]].&lt;ref name=&quot;Añu&quot;/&gt;

Mientres el [[sieglu&amp;nbsp;XIV]] produciéronse grandes convulsiones sociales n'Europa qu'esviaron a los pelegrinos escontra otros destinos. Per otra parte, la [[Reconquista]] movió tola atención económico y gubernamental de los reinos españoles escontra'l sur. El [[Cisma d'Occidente]] en [[1378]] estropia y estrema la cristiandá. El [[sieglu&amp;nbsp;XV]] tampoco ayudó al so revitalización, plenu de desagradables acontecimientos nel vieyu continente: guerres, fame, peste y males colleches. Con too y con eso, munchos creyentes siguíen allegando hasta la tumba del Apóstol pa cumplir el so [[penitencia]] pero darréu'l Camín foi cayendo nel olvidu, y dempués de la [[Edá Media]] y [[Edá Moderna|Moderna]] foi perdiendo importancia. Dende l'Añu Santu de [[1993]], el [[Xunta de Galicia|gobierno autónomu gallegu]] decidió potenciar el so valor enfocándolo como un recursu turístico y empobinao a persones col perfil del pelegrín relixosu tradicional; d'esta manera llanzóse una gran campaña publicitaria pa la Compostela d'esi añu: el «''Xacobeo 93''». Gracies a esti plan de potenciación restauráronse tramos de la ruta y les infraestructures pa los pelegrinos y cuntóse cola collaboración de les [[Comunidá autónoma|comunidaes autónomes]] poles que traviesa'l Camín. Ésti atópase indicáu por fleches pintaes de mariellu, conches de [[Pectinidae|vieira]], [[Cruz de Santiago|crucies de Santiago]] y otres señales. En 1993 foi consideráu bien cultural [[Patrimoniu de la Humanidá]] per parte de la [[Unesco]].&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://whc.unesco.org/es/list/669|fechaaccesu=14 d'ochobre de 2010|títulu=Camino de Santiago de Compostela (1993)|obra=World Heritage Centre|editorial=Unesco}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Wegmarkierungen Jakobsweg.jpg|thumb|left|Diversos indicadores del [[Camín de Santiago]].]]
Los tramos son [[Gran Percorríu|senderos de gran percorríu]] (GR) que tienen xeneralmente un llargor de más de cincuenta quilómetros y tán pensaos pa caminaes de más de dos xornaes. Unes marques de pintura blanca y colorada van emponiendo al caminante. Los pelegrinos que lleguen a la catedral tienen qu'amosar la credencial» del Camín, que va demostrar que percorrieron y agospiáronse nos llugares que nella s'amuesen.{{#tag:ref|Esta credencial» ye una pequeña [[:m:commons:File:Pilgrims_credencial_Credencial_de_Pergrinos.jpg|llibreta de papel]] que puede llograse en dellos albergues ya ilesies, que, polo xeneral, ye sellada un par de vegaes al día.|name=&quot;credencial&quot;|group=&quot;N&quot;}} La «Compostela» ye un certificáu expedíu poles autoridaes eclesiástiques y que s'apurre a los pelegrinos cuando acaben el so pelegrinaxe na catedral, y pa llograla precísase percorrer un mínimu de cien quilómetros a cuerpu (doscientos si vase en bicicleta o a caballu). Mientres la [[Edá Media]] la «Compostelana» yera un mediu d'[[indulxencia]], que dexaba amenorgar a la metá'l tiempu d'estancia de l'alma nel [[purgatoriu]], y si ésta fuera llograda nun [[Añu Xubilar|Añu Santu]] compostelanu, llográbase la indulxencia plenaria.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.archicompostela.org/pelegrinos/Espanol/La%20Compostela.htm|títulu=La Compostela y La Credencial|fechaaccesu=15 d'ochobre de 2010|editorial=Portal de la Archidiócesis de Santiago de Compostela}}&lt;/ref&gt;

Son numberoses les rutes de pelegrinación compostelana que se fueron creando a lo llargo de los sieglos. N'España empecipiar nos puertos de [[Somport]] ([[Camín de Arles|Vía Tolosana]]) o de [[Puertu de Roncesvalles|Roncesvalles]] ([[Navarra]]). Anque los caminos polos que lleguen los fieles a Santiago son bien numberosos, unu de los percorríos más conocíu ye'l llamáu [[Camín de Santiago Francés|Camín Francés]]; tratar d'un percorríu de gran riqueza cultural y artística al que van sumándose otres rutes que los nuevos pelegrinos van forxando cada añu, aprovechando los trazaos históricos a los cualos añeden nueves rutes. Los pelegrinos van n'aumentu añu tres d'añu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.archicompostela.org/pelegrinos/Estadisticas/peregrinanos.htm |títulu=Pelegrinos nos últimos años |fechaaccesu=15 d'ochobre de 2010 |editorial=Portal de la Archidiócesis de Santiago de Compostela |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100101094841/http://www.archicompostela.org/pelegrinos/Estadisticas/peregrinanos.htm |fechaarchivu=1 de xineru de 2010 }}&lt;/ref&gt;

== Esterior de la catedral ==
[[Ficheru:2010-Catedral de Santiago de Compostela-Galicia (Spain) 3.jpg|thumb|Vista xeneral del conxuntu catedraliciu.]]
Caúna de les [[fachada|fachaes]] forma coles sos respeutives places magníficos conxuntos urbanísticos. La barroca fachada del Obradoiro foi realizada por Cases Novoa en [[1740]]; tamién barroca ye la de Azabachería, obra de Ferro Caaveiro y Fernández Sarela y modificada por Ventura Rodríguez; la de Plateríes, construyida pol maestru Esteban en [[1103]]; y sobremanera el pórticu de la Gloria, obra primordial de la [[escultura románica]], concluyida pol maestru Mateo en [[1188]].

=== Pórticu de la Gloria ===
{{AP|Pórticu de la Gloria}}
[[Ficheru:The Portico de la Gloira, Santiago de Compostela.jpg|thumb|Reproducción del [[pórticu de la Gloria]] nel [[Muséu de Victoria y Alberto]] de [[Londres]].]]
El [[pórticu de la Gloria]] de la Catedral de Santiago de Compostela ye un [[pórticu]] d'estilu [[escultura románica|románicu]] realizáu pol [[maestru Mateo]] y el so taller por encargu del rei [[Fernandu II de Lleón|Fernandu II]], quien donó a esti efeutu cien [[maravedín|maravedinos]] añales, ente 1168 y 1188, fecha esta postrera que consta inscrita en piedra na catedral como la de la so finalización. El 1 d'abril de 1188 asitiáronse los dinteles del pórticu y la conclusión del conxuntu retrasar hasta l'añu [[1211]], momentu nel que se consagró'l templu cola presencia del rei [[Alfonsu IX de Lleón|Alfonsu IX]].&lt;ref name=&quot;Bra235&quot;/&gt;

El pórticu estremar en trés [[Arco de mediu puntu|arcos de mediu puntu]] que se correspuenden con caúna de los trés naves de la ilesia, sosteníos por gruesos [[pilastra]]es con columnes adosaes. L'arcu central ye'l mayor (el doble que cada unu de los llaterales), ye l'únicu que tien [[Tímpanu (arquiteutura)|tímpanu]] y ta estremáu por una columna central, el [[parteluz]], cola figura de [[Santiago'l Mayor|Santiago]]. Verticalmente, la franxa inferior ta formada poles bases de les columnes, decoraes con animales fantásticos, la franxa media ta formada por columnes que sofiten les estatues adosaes de los [[Apóstol]]es y la cimera polos arcos que coronen los trés puertes. El conxuntu escultóricu pretendi ser una representación [[Iconografía|iconográfica]] de distintos símbolos tomaos del ''[[Apocalipsis]]'' de san [[Xuan l'Apóstol|Juan]] y d'otros testos del [[Antiguu Testamentu]].&lt;ref&gt;[[#Vaz96|Vázquez/Yzquierdo/García/Capo 1996]]: páxs. 76-77&lt;/ref&gt;

==== Tímpanu ====
[[Ficheru:Pantocrator del pórtico de la Gloria en Santiago de Compostela.jpg|thumb|left|[[Pantocrátor]] del [[Tímpanu (arquiteutura)|tímpanu]] del pórticu de la Gloria.]]
La disposición del [[Tímpanu (arquiteutura)|tímpanu]] ta basada na descripción de [[Cristu]] que fai l'evanxelista san Xuan nel ''Apocalipsis'' (Cap. 1,1-18). Nel centru, amuésase'l [[pantocrátor]], cola imaxe de Cristu en Maxestá, amosando nes manes y nos pies les feríes de la [[Crucifixón de Jesús|crucifixón]]. Arrodiando a Cristu, el [[tetramorfos]] coles figures de los cuatro [[Evanxeliu|evanxelistes]] colos sos atributos: a la izquierda, enriba san [[Xuan l'Evanxelista|Juan]] y l'águila y embaxo san [[Lucas l'Evanxelista|Lucas]] col güe; a la derecha, enriba san [[Mateo l'Evanxelista|Mateo]] sobre l'arca del recaldador de tributos y embaxo san [[Marcos l'Evanxelista|Marcos]] y el lleón.&lt;ref name=&quot;arg&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.arteguias.com/porticomateo.htm|fechaaccesu=17 d'ochobre de 2010|títulu=Pórticu de la Gloria y el Maestru Mateo|editorial=Arteguias|obra=Románicu en La Coruña}}&lt;/ref&gt;

A entrambos llaos de los evanxelistes, detrás de san Marcos y san Lucas, apaecen cuatro [[ánxel]]es a cada llau colos preseos de la Pasión de Cristu. Unos lleven, ensin tocalos direutamente, la cruz y la corona d'escayos (a la izquierda) y la llanza y los cuatro clavos (a la derecha), otros la columna na cual foi azotáu y la tinaja cola cual llavóse [[Poncio Pilato]]. Sobre les cabeces d'estos ánxeles, dos numberosos grupos d'almes de los bonaventuraos, cuarenta en total. Na [[arquivolta]] del tímpanu central atópense sentaos los venticuatro vieyos del ''Apocalipsis'', sosteniendo cada unu un instrumentu musical, como preparando un conciertu n'honor de Dios.&lt;ref name=&quot;arg&quot;/&gt;

==== Parteluz ====
[[Ficheru:Parteluz de l pórtico de la Gloria.jpg|thumb|125px|upright|[[Parteluz]] cola figura de Santiago.]]
Nel [[parteluz]] o mainel atópase la figura sedente de Santiago Apóstol con un cayáu de pelegrín, como patrón de la basílica. Santiago apaez con un pergamín onde figura escritu ''Misit em Dominus'' (unvióme'l Señor). La columna acaba sobre la so cabeza con un [[capitel]] onde se representen les [[Tentación de Jesús|tentaciones de Cristu]] en trés de les sos cares; na que mira escontra l'interior del templu, recen dos ánxeles arrodillados. Al pie del santu hai otru capitel coles figures de la [[Dogma de la Santísima Trinidá|Santísima Trinidá]]. Sol Apóstol representa'l [[árbol de Jesé]], nome que recibe l'árbol xenealóxicu de Xesucristu dende [[Jesé]], padre del rei [[David]]; ye la primer vegada que se representa esta tema na iconografía relixosa na península ibérica. La columna reposa sobre una base onde hai una figura con barba hasta'l pechu (quiciabes una imaxe de [[Noé]]) y dos lleones. Al pie d'esta columna central, na parte cimera interior mirando escontra l'altar mayor de la catedral, ta la figura arrodillada del propiu maestru Mateo, sosteniendo un cartelu en que ta escritu ''Architectus''. A esta imaxe conocer popularmente como «Santu dos croques»,&lt;ref&gt;{{cita web | url=http://cvc.cervantes.es/actcult/camino_santiago/decimotercer_etapa/santiago/croques.htm | títulu=El Maestru Mateo o'l Santu dos Croques | editorial=Centru virtual Cervantes | obra=El camín de Santiago | fechaaccesu=17 d'ochobre de 2010 | urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120106164731/http://cvc.cervantes.es/actcult/camino_santiago/decimotercer_etapa/santiago/croques.htm | fechaarchivu=6 de xineru de 2012 }}&lt;/ref&gt; pola antigua tradición de los estudiantes de cutir la so cabeza contra la figura pa recibir sabiduría, tradición que foi adoptada darréu polos pelegrinos, anque se tán tomando midíes pa llindar l'accesu pa intentar frenar el deterioru que por esti motivu sufrió la obra.

==== Jambas ====
[[Ficheru:Apóstoles del Pórtico de la Gloria.jpg|thumb|left|upright|Apóstoles d'una de les [[jamba|jambes]] del pórticu de la Gloria.]]
Nes columnes de la puerta central y nos dos puertes llaterales apaecen representaos apóstoles, profetes y otres figures, colos sos atributos iconográficos. Toes tán coronaes col so respeutivu [[capitel]] onde se representen distintos animales y cabeces humanes con motivos de fueyes. Toles figures taben policromadas y col so nome inscritu nos llibros o pergaminos que sostienen nes sos manes. 

Los cuatro puntales del pórticu sofítense sobre fuertes basamentos onde se representen grupos de diversos animales y cabeces humanes con barba. Pa dellos autores estes figures son imáxenes de [[demoniu|demonios]], y simbolicen que'l pesu de la gloria (el pórticu nesti casu) entartalla al [[pecáu]]. Otres fontes dan-y una interpretación apocalíptica, con guerres, fame y muerte (representaes poles besties), situaciones que namái se pueden salvar gracies a la intelixencia humana (les cabeces de los homes vieyos).

==== Puertes llaterales ====
[[Ficheru:Santiago GDFL catedral 32.JPG|thumb|L'[[arquivolta]] de la puerta derecha representa'l [[Xuiciu Final]].]]
L'arcu de la puerta derecha representa'l [[Xuiciu Final]]. La doble [[arquivolta]] ta estremada en dos partes iguales por dos cabeces. Dellos autores identifiquen estes cabeces coles figures de san [[Arcánxel Miguel|Miguel]] y Cristu, pa otros son Cristu-Xuez y un ánxel, y otres fontes indiquen que representen a Dios Padre y Dios Fíu. A la derecha d'estes cabeces apaez representáu'l [[Infiernu]], con figures de bisarmes ([[demoniu|demonios]]) qu'abasnen y torturen les almes de los condergaos. A la izquierda, el [[Cielu (relixón)|Cielu]] colos escoyíos, con figures d'ánxeles con neños que simbolicen les [[alma|almes]] salvaes.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.archicompostela.org/web/catedral/movie.html|obra=Pórticu de Gloriar|títulu=La Catedral Metropolitana|fechaaccesu=17 d'ochobre de 2010|editorial=Portal de la Archidiócesis de Santiago de Compostela}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.telefonica.net/web2/rinconesdesantiago/Paginas/Portico_esplica.htm|títulu=El Pórticu de la Gloria, Alzáu|editorial=Rincones de Santiago|fechaaccesu=17 d'ochobre de 2010|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100904162712/http://www.telefonica.net/web2/rinconesdesantiago/Paginas/Portico_esplica.htm#67|fechaarchivu=4 de setiembre de 2010}}&lt;/ref&gt;

L'arcu de la puerta izquierda representa escenes del [[Antiguu Testamentu]], colos xustos qu'esperen la llegada del Salvador. Nel centru de la primera arquivolta ta Dios creador, que bendiz al pelegrín y sostién el llibru de la Verdá Eterna; a la so derecha ta [[Adán]] (desnudu), [[Abraham]] (col índiz llevantáu) y [[Jacob]]. Con ellos hai dos figures más que podríen ser [[Noé]] (nuevu padre de la humanidá pa salvala del Diluviu) y [[Esaú]] o [[Isaac]] y [[Xudá (patriarca)|Xudá]]. A la izquierda de Dios vemos a [[Eva]], [[Moisés]], [[Aarón]], el rei [[David]] y [[Salomón]]. Na segunda arquivolta, la cimera, diez pequeñes figures representen les dolce [[tribus d'Israel]].&lt;ref name=&quot;arg&quot;/&gt;

=== Fachada del Obradoiro ===
[[Ficheru:Santiago.de.Compostela.Catedral.Noche.jpg|thumb|left|upright|Vista nocherniega de la fachada del Obradoiro.]]
La plaza del Obradoiro a la que da esta fachada fai alusión al taller (''obradoiro'', en [[Idioma gallegu|gallegu]]) de canteros que funcionaba na plaza mientres la construcción de la catedral. Pa protexer el Pórticu de la Gloria del deterioru que taba sufriendo poles inclemencies meteorolóxiques, esta fachada y les sos torres yá tuvieren delles reformes dende'l [[sieglu&amp;nbsp;XVI]]. Nel [[sieglu&amp;nbsp;XVIII]] decidió construyise l'actual fachada [[Arquiteutura del Barrocu barroca]], obra de [[Fernando de Cases Novoa]]. Cuenta con unos grandes ventanales acristalaos que dexen allumar l'antigua fachada [[Arquiteutura románica|románica]] y atópase ente les torres de les Campanes y de la Carraca. En mediu del cuerpu central ta Santiago Apóstol y un nivel más embaxo los sos dos discípulos, Atanasio y Teodoro, toos vistíos de pelegrinos. En mediu, la urna (representación del sepulcru atopáu) y l'estrella (representación de les lluminaries que vio'l [[ermitañu Pelayo]]) ente ánxeles y nubes. Na torre de la derecha ta [[Salomé (discípula)|María Salomé]], madre de Santiago, y na torre de la izquierda'l so padre, [[Zebedeo]]. Sobre la [[Balaustre|balaustrada]] d'esta parte izquierda puede trate a santa Susana y san Xuan y sobre la de la derecha a santa Bárbara y Santiago el Menor.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.telefonica.net/web2/rinconesdesantiago/Paginas/Fachada%20obradoiro.htm|títulu=Fachada del Obradoiro|editorial=Rincones de Santiago|fechaaccesu=17 d'ochobre de 2010|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100830104455/http://www.telefonica.net/web2/rinconesdesantiago/Paginas/Fachada%20obradoiro.htm|fechaarchivu=30 d'agostu de 2010}}&lt;/ref&gt;

Pa xubir hasta la entrada de la fachada atopa una escalera, realizada nel sieglu&amp;nbsp;XVII por [[Ginés Martínez]], d'estilu [[Arquiteutura de la Renacencia|renacentista]] inspirada na de [[Jacopo Vignola]] del [[Palaciu Farnesio]], en forma de rombu con dos rampa qu'arrodien la entrada a l'antigua cripta románica del sieglu&amp;nbsp;XII del maestru Mateo, denomada popularmente «catedral Vieya».&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Bendala Galán, Manuel| páxines=542-543|títulu=Manual del Arte Español|añu=2003||editorial=Silex|ubicación=Madrid|isbn=84-7737-099-0}}&lt;/ref&gt;

Ente'l planu esistente de la fachada del Obradoiro y l'antigua portalada románica (pórticu de la Gloria) atópase un [[nártex]] cubiertu.

Esta fachada convirtióse nun símbolu de la catedral y de la ciudá de Santiago de Compostela. Prueba de la so representatividá ye'l grabáu qu'apaez nel aviesu de les [[Monedes d'euru d'España|monedes españoles]] de 1, 2 y 5 céntimos d'[[euru]].

Una restauración de la fachada realizada en 2014 afayó bastantes aspeutos bien ameyorables de la so construcción orixinal.&lt;ref&gt;{{cita web | url=http://ccaa.elpais.com/ccaa/2014/03/18/galicia/1395159204_318998.html |títulu=Una obra cume cargáu de chambonaes editorial=El País. Galicia | fecha=18 de marzu de 2014| autor=Silvia R. Pontevedra |fechaaccesu=11 de marzu de 2016}}&lt;/ref&gt;

=== Fachada sur o de les Plateríes ===
{{AP|Fachada de les Plateríes}}
[[Ficheru:SantiagoCompostela-PortaPlaterias-bis.jpg|thumb|Fachada románica [[Fachada de les Plateríes|de les Plateríes]].]]
La fachada de les Plateríes (''Praterías'', en [[idioma gallegu|gallegu]]) ye la fachada meridional del [[Cruceru (arquiteutura)|cruceru]] de la catedral de Santiago de Compostela y ye la única fachada [[Arquiteutura románica|románica]] que se caltién na catedral. Edificar ente [[1103]] y [[1117]] y mientres los sieglos posteriores fuéronse-y añediendo elementos procedentes otros llugares de la catedral.&lt;ref name=&quot;N223&quot;&gt;[[#Nav97|Navascués 1997]]: p. 223&lt;/ref&gt; La plaza de les Plateríes ta delimitada pola catedral y el claustru en dos de los sos llaos; allegante a la catedral ta la [[Casa del Cabildru]].

Consta de dos puertes d'entrada en degradación con arquivoltas y tímpanos historiaos. Les arquivoltas tán sobre once columnes adosaes, trés son de [[mármol]] blancu (la central y les de los estremos) y el restu de [[granitu]]. Na central apaecen les figures de dolce profetes y nes llaterales los Apóstoles. Sobre los tímpanos atopa un gran [[frisu]] que ta separáu del cuerpu cimeru por una franxa sostenida por [[canecillos]] grotescos; nesti pisu atopen dos ventanes que tán afataes por arquivoltas romániques.&lt;ref name=&quot;N223&quot;/&gt;

[[Ficheru:Santiago Catedral relevo no exterior.jpg|thumb|left|100px|upright|Escultura del rei [[David]], pol [[maestru Esteban]].]]
Nel frisu central atópase Cristu, con personaxes y escenes varies, a la so derecha los seis figures que se ven pertenecen al [[coru (arquiteutura)|coru de piedra]] del maestru Mateo que fueron asitiaes a finales del [[sieglu&amp;nbsp;XIX]].&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.fbarrie.org/fundacion/webcoro/destrucc/inter5.htm|editorial=Fundación Barrie|títulu=Fachada de Plateríes|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090107035046/http://www.fbarrie.org/fundacion/webcoro/destrucc/inter5.htm|fechaarchivu=7 de xineru de 2009}}&lt;/ref&gt; La disposición orixinal de los elementos iconográficos quedó desvirtuada desque nel sieglu&amp;nbsp;XVIII fueron introducíes numberoses imáxenes recuperaes de la esmantelada fachada de Azabacherías. Nun medallón central apaez el Padre Eternu (o la [[Tresfiguración de Jesús|Tresfiguración]]) coles manes abiertes y sobre los arcos nel [[Trasdós|extradós]] figuren cuatro ángel con trompetes qu'anuncien el [[Xuiciu Final]].&lt;ref name=&quot;N223&quot;/&gt;

Nel tímpanu de la puerta izquierda apaez Cristu tentáu por un grupu de [[demoniu|demonios]]. A la derecha apaez una muyer a mediu vistir con una calavera nes manes, que podría ser [[Eva]] o la muyer adúltera; esta figura nun ta orando de rodíes sinón que ta sentada sobre dos lleones. Nes jambas apaecen san [[Andrés l'Apóstol|Andrés]] y [[Moisés]]. Nel contrafuerte esquierdu, el bíblicu rei [[David]] sentáu nel so tronu coles piernes cruciaes, tresllúcíes al traviés de la fina tela de la so ropa, y tocando una [[viola]], personifica'l trunfu sobre'l mal y ye una obra destacada del románicu, esculpida pol maestru Esteban o maestru de les Plateríes;&lt;ref&gt;[[#Gom47|Gómez Moreno 1947]]: p. 128&lt;/ref&gt; apaez tamién la creación d'[[Adán]] y Cristu bendiciendo. Munches d'estes figures vienen de la fachada románica norte o del Paraísu (actual fachada de la Azabachería) y fueron asitiaes nesta fachada nel sieglu&amp;nbsp;XVIII.&lt;ref name=&quot;N223&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru | autor=García Guinea, M. A. |títulu=Vida cotidiana na España medieval: actes del VI Cursu de Cultura Medieval, celebráu n'Aguilar de Campóo (Palencia) del 26 al 30 de setiembre de 1994 |editorial=Santa María la Real |añu=1998 |isbn=8486547466 |páxines=133-134 |url=https://books.google.com/books?id=i5fKtgOppCEC&amp;pg=PA132#v=onepage&amp;q&amp;f=false}}&lt;/ref&gt;

Nel tímpanu de la puerta derecha apaecen delles escenes de la [[pasión de Cristu]] y de l'[[adoración de los Reis Magos]]. Nuna de les jambas apaez la inscripción que conmemora l'allugamientu de la primer piedra:&lt;center&gt; YERA / MC / XLI / V IDUS / JULLII &lt;/center&gt; Inscripción que sigue'l [[calendariu romanu]] y, según el cómputu de la [[yera hispánica]], correspuende al 11 de xunetu de 1103. Una imaxe, non identificada, sobre un foín que se come una llebre y, frente a esta, una muyer desatacada con un animal nel cuellu, vienen de otru llugar. Sofitaes nel muriu de la torre Berenguela apaecen otres imáxenes que representen la creación d'Eva, Cristu nun tronu y el [[sacrificiu de Isaac]].&lt;ref name=&quot;N223&quot;/&gt;

=== Fachada norte o de Azabachería ===
[[Ficheru:Catedral de Santiago-azabacheria.jpg|thumb|Fachada de la Azabachería.]]
La fachada de Azabachería (''Acibecharía'', en [[idioma gallegu|gallegu]]) atópase na Plaza de la Inmaculada o de la Azabachería, onde desagua l'últimu tramu urbanu de los caminos [[Camín de Santiago Francés|Francés]], [[Ruta Xacobea Primitiva|Primitivu]], [[Camín de Santiago del Norte|del Norte]] y [[Camín de Santiago de los Ingleses Inglés]] al traviés de l'antigua puerta Francígena o puerta del Paraísu. El portal románicu foi construyíu en [[1122]] por Bernardo, tesoreru del templu. Esti portalón foi baltáu en sufriendo una quema l'añu [[1758]]; delles pieces escultóriques que se salvaron fueron asitiaes na fachada de les Plateríes. La nueva foi proyeutada n'estilu barrocu por [[Lucas Ferro Caaveiro]] y terminada por [[Domingo Lois Monteagudo]] y [[Clemente Fernández Sarela]] n'estilu [[Arquiteutura neoclásica|neoclásicu]], anque caltuvo dellos trazaos del barrocu, l'añu [[1769]].&lt;ref&gt;{{cita llibru|autor=Belda Navarro, Cristóbal|títulu=Los sieglos del barrocu |url=https://books.google.es/books?id=N5xcLr70YssC&amp;pg=PA116#v=onepage&amp;q&amp;f=false |editorial=Akal |añu=1997| páxina=116| isbn=84-460-0735-5| ubicación=Madrid}}&lt;/ref&gt; 

Na parte cimera de la fachada atopa una estatua de Santiago del sieglu&amp;nbsp;XVIII, con dos reis a los sos pies en posición d'[[oración (relixón)|oración]]: [[Alfonsu III d'Asturies|Alfonsu III]] y [[Ordoño II de Lleón|Ordoño II]]. Nel centru atopa la estatua de la [[Fe]].&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.santiagoturismo.com/percorrido/esteriores-fachaes-y-prazas |títulu=Esteriores: fachaes y prazas|editorial=Web oficial de turismu de Santiago de Compostela |obra=Catedral. Percorrido da Catedral|fechaaccesu=18 d'ochobre de 2010 |idioma=gallegu}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web | url=http://www.ruralpoint.com/destinos-galicia/santiago-de-compostela.html | títulu=Santiago de Compostela | editorial=RuralPoint Turismu Rural |fechaaccesu=18 d'ochobre de 2010 |idioma=gallegu}}&lt;/ref&gt;

=== Fachada esti o de la Quintana ===
{{Imaxe múltiple | semeya1 = Vista de la PuertaReal de Santiago de Compostela.jpg | anchu1 = 150 | testu1 = Puerta Real | alineación_texto1 = center | semeya2 = Puerta del Perdón Santiago.de.Compostela.jpg | anchu2 = 165 | testu2 = [[Puerta Santa (Santiago de Compostela)|Puerta Santa]] o del Perdón | alineación_texto2 = center}}
La fachada de la catedral que da a la plaza de la Quintana tien dos puertes, la Puerta Real, d'estilu barrocu, empecipiada so la direición de José de Vega y Verdugu por José de la Peña de Toru en [[1666]] y rematada por [[Domingo Antonio de Andrade|Domingo de Andrade]] en [[1700]], que realizó unes grandes columnes que tomen dos plantes de ventanales, una [[Balaustre|balaustrada]] con grandes [[pináculos]] y un [[edículo]] con una [[escultura ecuestre]] de Santiago (güei sumida), bien afatáu con decoración de recímanes de frutes y trofeos militares a gran escala. Per esta puerta aportaben los reis d'España a la catedral, d'ende'l so nome, y sobre el so [[dintel]] atópase'l [[Escudu d'Armes del Rei d'España|escudo real]].&lt;ref name=&quot;N223&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cita web | url=http://www.artehistoria.jcyl.es/artesp/contestos/8019.htm | títulu=Vega y Verdugu y l'introducción del Barrocu | autor=Vila, Mª Dolores | editorial=Xunta de Castiella y Lleón | obra=Artehistoria Revista Dixital | issn=1887-4398 | fechaaccesu=19 d'ochobre de 2010 | urlarchivu=https://web.archive.org/web/20111101132336/http://www.artehistoria.jcyl.es/artesp/contestos/8019.htm | fechaarchivu=1 de payares de 2011 }}&lt;/ref&gt;

La llamada [[Puerta Santa (Santiago de Compostela)|Puerta Santa]] o Puerta del Perdón ye la más cercana a les escalinates, ta xeneralmente cerrada con una rexa y ábrese namái los [[Añu Xubilar|años xubilares]], el día 31 d'avientu del añu anterior. Foi una de los siete puertes menores y tuvo dedicada a san [[Pelayo (mártir)|Pelayo]] (que'l so [[Monesteriu de San Pelayo de Antealtares|monesteriu]] ta xusto enfrente). Sobre esta puerta pueden vese nunes [[fornica|forniques]] la imaxe de Santiago y los sos discípulos Atanasio y Teodoro al so llau. Nel cuerpu inferior y a entrambos llaos de la puerta asitiáronse venticuatro figures de profetes y apóstoles (incluyida la del propiu Santiago) que proveníen del antiguu coru de piedra del maestru Mateo. Nel interior d'esta puerta pasando un pequeñu patiu atópase la verdadera Puerta Santa, pola que s'entra al [[Girola|deambulatorio]] del [[ábside]] del templu.&lt;ref name=&quot;N223&quot;/&gt;&lt;ref&gt;[[#Ped65|Otero Pedrayo 1965]]: páxs. 405-406&lt;/ref&gt;

=== Torre de les Campanes ===
[[Ficheru:Santiago Catedral torre GDFL.jpg|thumb|upright|Torre de les Campanes vista dende'l claustru.]]
Les primitives torres que s'atopaben na fachada principal de la catedral yeren romániques (actual fachada del Obradoiro). Denominar respeutivamente torre de les Campanes, l'asitiada nel [[Llau de la Epístola y llau del Evanxeliu|llau de la Epístola]] (derecha), y torre de la Carraca, nel llau del Evanxeliu (izquierda); los dos tienen un altor d'ente 75 y 80&amp;nbsp;metros.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://campaners.com/php/catedral.php?numer=666|títulu=Catedral do Apóstolo Santiago - Santiago de Compostela (Galicia)|editorial=Campaners de la Catedral de València |obra=Inventariu de les campanes de les Catedrales d'España |añu=2010|fechaaccesu=19 d'ochobre de 2010}}&lt;/ref&gt;

Construyóse'l primer cuerpu de la torre nel [[sieglu&amp;nbsp;XII]]; nel [[sieglu&amp;nbsp;XV]] realizáronse diversos cambeos y el rei [[Lluis XI de Francia]] donó en [[1483]] los dos [[Campana (preséu)|campanes]] mayores de los trelce coles que cunta.&lt;ref name=&quot;BerenguelayReloj&quot;&gt;{{cita publicación | publicación=Semata Ciencies Socies Y Humanidad |autor=Vázquez Castro, J. |títulu=La Berenguela y la Torre del Reló de la Catedral de Santiago |volume=10 |páxines=111-148 | añu=1998 | issn=1137-9669 |editorial=Universidá de Santiago de Compostela |url=https://books.google.es/books?id=FZzIDv0VfKEC&amp;pg=PA111#v=onepage&amp;q&amp;f=false}}&lt;/ref&gt;

Por cuenta de un enclín que se detectó na so estructura ente los sieglos XVI y XVII tuvo que ser reforzada con [[contrafuerte]]s, ente 1667 y 1670 José de la Peña realizó'l cuerpu d'estilu barrocu en que s'atopen agospiaes les campanes, y que foi termináu por Domingo de Andrade. L'arquiteutura de les torres tien un gran efeutu de perspeutiva gracies a les sos llinies verticales y al escalonamientu de los sos pisos.&lt;ref name=&quot;Nav226&quot;&gt;[[#Nav97|Navascués 1997]]: p. 226&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;cvc&quot;&gt;{{cita web | url=http://cvc.cervantes.es/artes/ciudades_patrimonio/santiago/pasio/catedral.htm | títulu=Santiago de Compostela. Catedral | editorial=Centru Virtual Cervantes |fechaaccesu=19 d'ochobre de 2010}}&lt;/ref&gt;

=== Torre norte o de la Carraca ===
[[Ficheru:Santiago catedral GDFL050914 030.JPG|thumb|left|Torre de la Carraca.]]
Ta asitiada al llau esquierdu de la fachada del Obradoiro, foi edificada como la so compañera del llau contrariu sobre otra anterior de la dómina [[Arquiteutura románica|románica]]. Foi proyeutada por [[Fernando de Cases Novoa]] en [[1738]] asonsañando la torre de les Campanes realizada por Peña del Toru y Domingo de Andrade nel sieglu&amp;nbsp;XVII, consiguiendo una decoración barroca con tou tipu de ornamentación qu'apurrió una unificación arquitectónica en tola fachada.&lt;ref name=&quot;Nav226&quot;/&gt;

N'abril de [[2010]] instalóse un retruque de l'antigua [[Matraca|carraca]], por non ser posible la so restauración, que va pasar a formar parte del [[Muséu de la Catedral de Santiago de Compostela|muséu catedraliciu]]. La nueva ye una copia fiel del antiguu preséu y foi realizada cola mesma clase de madera de [[Castanea|castañu]], consta de cuatro caja de resonancia rectangulares con una llingüeta en caúna que al xirar sobre una exa dentada y cutiles facer sonar; les caxes tán asitiaes en forma de cruz y cada brazu mide daqué más de dos metros. Esti antiguu preséu, anguaño en desusu na lliturxa, faíase tocar mientres les celebraciones de [[Selmana Santa]] como símbolu de duelu pola muerte de Jesús, p'acallantar el soníu de les campanes mientres esta dómina de recogimiento.&lt;ref&gt;{{cita noticia|url=https://www.europapress.es/epsocial/noticia-catedral-santiago-recupera-carraca-sustituyir-campanes-semana-santa-despues-40-anos-20100318175525.html|títulu=La Catedral de Santiago recupera la so carraca pa sustituyir a les campanes en Selmana Santa dempués de 40 años |editorial=Europa Press|fecha=18 de marzu de 2010|fechaaccesu=19 d'ochobre de 2010}}&lt;/ref&gt;

=== Torre del Reló, de la Trinidá o Berenguela ===
[[Ficheru:Santiago GDFL catedral 050318 40.jpg|thumb|upright|Parte superior de la torre del Reló, tamién llamada de la Trinidá o la Berenguela.]]
La Torre del Reló, tamién llamada de la Trinidá o, non con toa xusticia, la Berenguela, atópase na interseición de la plaza de les Plateríes y la plaza de la Quintana. Tradicionalmente considérase que s'empecipió la so construcción en [[1316]], a instancies del arzobispu [[Rodrigo de Padrón]], como torre de defensa y tres el so fallecimientu siguió cola obra'l so socesor, l'arzobispu [[Berenguel de Landoria]], anque dellos autores sostienen qu'esos datos pueden nun ser correutos.&lt;ref name=&quot;BerenguelayReloj&quot;/&gt; Cuando foi nomáu maestru mayor de la catedral, Domingo de Andrade prosiguió la so construcción y ente 1676 y 1680 alzar dos plantes más y col usu de diverses estructures consiguió un conxuntu harmonioso y ornamental con un coronamiento en forma piramidal y una [[Llinterna (arquiteutura)|llinterna]] como remate final (en que'l so interior permanecen encendíes, permanentemente, cuatro lámpara de incandescencia). Alzar hasta los setenta y cinco metros d'altitú.&lt;ref name=&quot;cvc&quot;/&gt;

En [[1833]] asitióse un [[reló]] de cuatro esferes (una per cada cara de la torre), realizáu por Andrés Antelo y que fuera un encargu del arzobispu [[Manuel José Anguita Téllez|Rafael de Vélez]]. Como parte del so mecanismu cunta con dos [[Campana (preséu)|campanes]], la de les hores, llamada Berenguela, y otra más pequeña que marca los cuartos; los dos fueron fundíes en [[1729]] por Güemes Sampedro, la Berenguela tien un diámetru de 255&amp;nbsp;cm y un altor de 215&amp;nbsp;cm, con un pesu averáu de 9600&amp;nbsp;quilos, y la de los cuartos pesa 1839&amp;nbsp;quilos con un diámetru de 147&amp;nbsp;cm y un altor de 150&amp;nbsp;cm. Dambes campanes sufrieron un agrietamiento qu'obligó a la so sustitución; los retruques actuales fundir en [[Asten]] (Países Baxos) pola casa Eijsbouts en 1989 y fueron asitiaes na catedral en febreru de [[1990]].&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://campaners.com/php/cat_testos.php?text=3693 |títulu=La torre del reló de la catedral|autor=Llop i Bayu, Francesc|enllaceautor=Francesc Llop i Bayu|añu=2010|fechaaccesu=20 d'ochobre de 2010|editorial=Campaners de la Catedral de València}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://campaners.com/php/cat_testos.php?text=407|títulu=Les campanes originals del rellotge de la Catedral de Santiago de Compostela|autor=Pedrals, Joan|añu=2010|fechaaccesu=20 d'ochobre de 2010|editorial=Campaners de la Catedral de València|idioma=catalán}}&lt;/ref&gt;

== Interior de la catedral ==
[[Ficheru:Catedral, Santiago de Compostela, España, 2015-09-22, DD 13.jpg|miniaturadeimagen|Vista xeneral de la nave principal.]]
[[Ficheru:SantCompostela21.jpg|thumb|upright|left|Vista del interior de la catedral, onde s'aprecien les [[Columna (arquiteutura)|columnes]] de les [[Nave (arquiteutura)|naves]] llaterales y el [[triforio]] (o [[tribuna]], según los autores).]]
La estructura del edificiu ta asitiada sobre una área d'ocho mil metros cuadraos, consta d'una planta en [[cruz llatina]] de trés [[Nave (arquiteutura)|naves]] d'un llargor d'unos cien metros con un [[Cruceru (arquiteutura)|cruceru]] tamién de tres naves y de cerca de setenta metros de llargor. L'altor na nave central ye de ventidós metros en tol so percorríu y algama los trenta y dos de máximu na [[bóveda]] del cruceru. El [[cimborriu]], asitiáu sobre'l centru del [[transepto]], ye [[Arquiteutura gótica|góticu]] y sustitúi l'antiguu d'estilu [[Arquiteutura románica|románicu]].&lt;ref name=&quot;Nav97&quot;/&gt; 

[[Ficheru:Imágen de Santiago matamoros. Catedral de Santiago de Compostela.JPG|thumb|upright|Imaxe de [[Santiago Matamoros]] en 2008.]]
Cerca del [[altar]] mayor, la [[girola]] ta compuesta por diversu capiyes romániques absidales, la central de planta cuadrada, y tamién tien dos [[ábside]]s en cada unu de los brazos del cruceru. Sobre les naves llaterales, dixebraes de la central por cuarenta y dos [[Columna (arquiteutura)|columnes]], atópase un [[triforio]] con cubierta de cuartu de cañón y balcón de ventanales de doble arquería. La nave central cubrir con [[bóveda de cañón]] sobre [[Arco fajón|arcos fajones]] y les llaterales con [[Bóveda d'arista|bóvedes d'aresta]].&lt;ref name=&quot;Nav97&quot;/&gt;

El llume provién de les ventanes de los dos pisos de les naves llaterales del periodu románicu, na capiya mayor son polilobuladas y les que correspuenden a la girola son [[Güeyu de buey|ojo de güe]]. La ornamentación interior puede apreciase nos [[capitel]]es historiaos de la parte del ábside y nos adornos vexetales de la galería.&lt;ref name=&quot;N223&quot;/&gt;

La catedral dispón de dos grandes [[Órganu (instrumentu musical)|órganos]] asitiaos na parte central de los tramos altos de la nave principal. Fueron fabricaos en [[1708]] y [[1712]] por encargu del capítulu catedraliciu al maestru Manuel de la Viña y la caxa al arquiteutu Antonio Afonsín y al escultor Manuel Romay. En [[1978]] fundir n'unu namái, la consola foi sustituyida ya incluyéronse mecanismos electrónicos ya informáticos por una empresa [[Italia|italiana]].&lt;ref&gt;{{cita publicación|url=http://www.organfocus.com/features/events/FolletoOrganoSantiago102004.pdf|fechaaccesu=21 d'ochobre de 2010|títulu=In corpore et anima: l'espertar de los órganos|publicación=Música d'órganu'04 Santiago de Compostela|fecha=agostu de 2004|páxines=9-12|autor=Jiménez Gómez, Y.|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120607091927/http://www.organfocus.com/features/events/FolletoOrganoSantiago102004.pdf|fechaarchivu=7 de xunu de 2012}}&lt;/ref&gt; 
=== Coro ===
==== Coru de piedra Realizáu pol [[maestru Mateo]] y el so taller en redol a [[1200]], esistió un [[Coru (arquiteutura)|coru]] de piedra qu'ocupaba cuatro tramos de la nave central, tenía forma de rectángulu con [[crestería]] y los asientos ceremoniales taben decoraos con imáxenes d'apóstoles y profetes que s'atopaben ente edificios, nuna representación del [[Xerusalén]] celestial. Foi desmanteláu de la catedral en [[1603]] pa sustituyilo por otru de madera, y les sos pieces fueron utilizaes pa otros fines y tamién utilizaes como [[mampostería]]. Venticuatro escultures d'apóstoles, profetes y patriarques procedentes d'esti coru pedrés atópase na puerta de la fachada de la plaza de la Quintana. En diverses obres d'escavación y restauración de la catedral fuéronse atopáu pieces que pertenecíen al coru, y qu'anguaño s'atopa espuestes nel [[Muséu de la Catedral de Santiago de Compostela|muséu de la catedral]]. El militar y cronista del Apóstol Santiago Mauro Castellá Ferrer, testigu de la so destrucción, escribió: «''haise refugaya'l mas llindu Coru antiguu que avía n'España''».&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.fbarrie.org/fundacion/webcoro/historia/historia.htm| títulu=Reconstrucción del coru pedrés del maestru Mateo. Hestoria|editorial= Fundación Pedro Barrié de la Maza |fechaaccesu=21 d'ochobre de 2010}}&lt;/ref&gt;

==== Coru de madera ====
El nuevu coru de madera foi obra de los escultores [[Juan Davila (escultor)|Juan Davila]] y [[Gregorio Español]] por encargu del arzobispu [[Juan de Sanclemente y Torquemada|Juan de Sanclemente]] a principios del sieglu&amp;nbsp;XVII, que decidió l'esmantelamientu del anterior pal allugamientu de la cátedra arzobispal que-y faltaba al anterior y p'afaelo a les disposiciones del [[Concilio de Trento]]. Realizar so diseñu de Davila con dos files d'asientos, el primeru consta de trenta y cinco asientos con respaldos de figures de mediu cuerpu, y el segundu consta de cuarenta y nueve asientos con personaxes de pies representando apóstoles, profetes, doctores de la ilesia, mártires y otros santos fundador y local. La siella arzobispal asitiada nel centru del segundu pisu preside'l conxuntu. Dempués d'ocupar un espaciu na nave central de la catedral, en [[1945]] decidióse la so desmontaje y treslláu al [[Monesteriu de San Martín Pinario]] y un segundu treslláu al [[Monesteriu de Santa María de Sobrado]] en [[1973]]. Estos viaxes tuvieron de resultes que se produxeren importantes daños nel conxuntu de la sillería, polo cual nel añu [[2002]] decidió dar# en la so restauración y el so montaxe nuevamente nel Monesteriu de San Martín Pinario.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.fundacioncaixagalicia.org/StaticFiles/WINS001/ARTICULO/ARTE_REHABILITACIONES/ficheros%20rehabilitaciones/coroligneo_Catedral.pdf|autor=Rosende Valdés, A. A. y Suárez Otero, J.|editorial=Fundación Caixa Galicia|añu=2010|fechaaccesu=21 d'ochobre de 2010|títulu=El coru lígneo de la catedral de Santiago de Compostela: Memoria Histórica, Recuperación y Restauración}}&lt;/ref&gt;

=== Capiya mayor ===
[[Ficheru:Santiago Catedral 060510 001.jpg|thumb|Detalle de la capiya mayor.]]
La capiya mayor yera románica nel so orixe pero foi reformada mientres el barrocu por orde del nuevu maestru d'obres, José de Vega y Verdugu, nomáu por [[Inocencio X]]. Cuenta na entrada con [[púlpitu|púlpitos]] [[Renacimientu|renacentistes]] a entrambos llaos con escenes de la vida del Apóstol realizaos por Juan Bautista Celma en [[1578]]. Un [[baldaquino]] del sieglu&amp;nbsp;XVII sosteníu por ánxeles y un camarín barrocu. L'altar foi construyíu por [[Domingo Antonio de Andrade]] sobre'l sepulcru del Apóstol y nel cual punxo tres representaciones del santu, dientro del camarín una imaxe de Santiago sedente de piedra policromada del sieglu&amp;nbsp;XIII vistíu como pelegrín con una esclavina de plata afatada con gran pedrería; puede xubise pela parte posterior del altar pa realizar el tradicional abrazu al santu.&lt;ref&gt;{{cita llibru | autor=Goikoetxea, I. | títulu=Guía práutica pa percorrer el camín de Santiago | editorial=Txertoa, Editorial |añu=1993 |páxina = 175 | isbn=8471482800 |url=https://books.google.es/books?ei=8L-xTdHnI9TA8QPc1vSVDA&amp;ct=result&amp;id=Q09FAQAAIAAJ&amp;dq=tradicion+%22abrazar+al santu%22+santiago&amp;q=abrazar+al santu#search_anchor}}&lt;/ref&gt; Sobre'l [[tabernáculo]] ta representáu Santiago nuna estatua ecuestre y cuatro rey fáen-y honores: [[Alfonsu II d'Asturies|Alfonsu II]], [[Ramiro I d'Asturies|Ramiro I]], [[Fernandu II d'Aragón|Fernando'l Católicu]] y [[Felipe IV d'España|Felipe IV]]. Finalmente atópase en cada ángulu la representación de les [[virtúes cardinales]]: la [[prudencia]], la [[Xusticia (virtú)|xusticia]], la [[Fortaleza (cristianismu)|fortaleza]] y la [[templanza]]. L'arzobispu d'orixe mexicanu [[Antonio Monroy]] foi'l [[Mecenalgu|mecenes]] que donó la plata pa la construcción del frontal del altar, el sagrariu, l'espositor y l'imaxe de la Inmaculada.&lt;ref name=&quot;Nav226&quot;/&gt;

=== Cripta sepulcral ===
[[Ficheru:Catedral, Santiago de Compostela, España, 2015-09-22, DD 08.jpg|miniaturadeimagen|Urna colos restos del Apóstol Santiago.]]
[[Ficheru:SaintJamesTomb.jpg|thumb|Detalle de la parte central de la urna colos restos del Apóstol Santiago.]]
Acordies cola tradición católica, sol [[camarín]] ta'l sepulcru de Santiago y los sos dos discípulos, Atanasio y Teodoro.

Por medrana a les frecuentes incursiones de [[Piratería|pirates]] ingleses, especialmente de [[Francis Drake]] qu'amenaciara Compostela en desembarcando en [[La Coruña]] en [[1589]], por orde del arzobispu [[Juan de Sanclemente y Torquemada|Juan de Sanclemente]] les [[Reliquies cristianes|reliquies]] fueron treslladaes aquel mesmu añu y escondíes nel suelu del ábside del templu al llau de la capiya mayor. Col tiempu foise escaeciendo esti llugar y en xineru del añu 1879 el [[Cardenal (catolicismu)|cardenal]] [[Miguel Payá y Ricu]] decidió recuperar les reliquies y realizáronse diverses escavaciones hasta atopar una urna que contenía güesos na zona del ábside; dempués d'un analís per parte de la [[Universidá de Santiago de Compostela|Universidá compostelana]], la [[Santa Sede]] realizó un procesu que remató nel so autentificación pol papa [[Lleón XIII]] en [[1884]] por aciu la [[bulda]] ''Deus Omnipotens''.&lt;ref&gt;{{cita llibru | títulu=Historia de la Ilesia Católica nos sos cuartu grandes edaes: Edá antigua (1-681) |volume=1 d'Historia de la Ilesia Católica nos sos cuartu grandes edaes: Antigua, media, nueva, moderna |autor=Llorca Vives, B.; García Villoslada, R.; Montalbán, F. J. |editorial=Editorial Católica|añu=1960 |páxina=142 | url=https://books.google.es/books?id=GccNAQAAIAAJ}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación | url=http://www.archicompostela.org/web/publicaciones/boes/2005/BOASenero2005.pdf | publicación=Boletín Oficial del Arzobispáu de Santiago | títulu=Los años santos compostelanos del sieglu XX. Crónica d'una renacencia | páxines=118-122 | númberu=3594 | fecha=xineru de 2005 | urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110906212218/http://www.archicompostela.org/web/publicaciones/boes/2005/BOASenero2005.pdf | fechaarchivu=6 de setiembre de 2011 }}&lt;/ref&gt;

Realizáronse reformes na [[cripta]] p'amosar les reliquies nuna nueva urna de plata cincelada d'estilu románicu cola imaxe central de ''[[Maiestas Domini]]'' dientro d'una [[mandorla]] arrodiáu pol [[tetramorfos]] y los Apóstoles a entrambos llaos, que foi realizada según diseñu de José Losada en [[1886]] y asitiada sobre un altar de [[mármol]].&lt;ref name=&quot;loscaminos&quot;&gt;{{cita llibru | url=https://books.google.es/books?id=_md4kS5xdEwC&amp;pg=PA19 |títulu=Los caminos a Compostela: l'arte de la pelegrinación |autor=Yzquierdo Perrín, R. |editorial=Atopo |añu=2003 |isbn=8474906938 |páxina= 19}}&lt;/ref&gt;

A pesar de los estudios realizaos mientres el procesu de autentificación de los restos que se caltienen sol altar de la catedral,&lt;ref name=&quot;loscaminos&quot; /&gt; y de que diversos autores defenden la so validez,&lt;ref&gt;{{cita noticia | url=http://www.lavozdegalicia.es/santiago/2010/03/23/0003_8374155.htm | títulu=«Los restos del Apóstol son auténticos, nun hai dulda», entrevista a José Carru Otero | editorial=La Voz de Galicia | autor=Concha Pinu |fecha=23 de marzu de 2010 |fechaaccesu=24 d'agostu de 2011}}&lt;/ref&gt; esa autenticidá foi puesta en dulda en diverses ocasiones,&lt;ref&gt;{{cita llibru | títulu=Los mitos del Apóstol Santiago |autor=Rei Castelao, O. |editorial=Consorciu de Santiago |añu=2006 |isbn=8495364395}}&lt;/ref&gt; ente otros, pol historiador español [[Claudio Sánchez-Albornoz]].&lt;ref&gt;{{cita publicación | autor=Sánchez-Albornoz, C. |títulu=Nos alboreceres del cultu xacobéu |publicación=Compostellanum, revista de la Archidiócesis de Santiago de Compostela |númberu=16 |añu=1971 |páxines=37-71}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru | títulu=Curtiu Historia de les Lleendes Medievales |autor=González Ruiz, D. |editorial=Ediciones Nowtilus |páxina=242 |añu=2010 |isbn=8497639367}}&lt;/ref&gt;

=== Capiya del Pilar ===
[[Ficheru:Catedral, Santiago de Compostela, España, 2015-09-22, DD 09.jpg|miniaturadeimagen|upright|left|Retablu de la capiya del Pilar.]]
[[Ficheru:Catedral, Santiago de Compostela, España, 2015-09-22, DD 05-07 HDR.jpg|miniaturadeimagen|Bóveda de la capiya del Pilar.]]
Esta capiya ta formada pola unión de les antigües capiyes de san [[Andrés l'Apóstol|Andrés]] y san [[Fructuoso de Braga|Fructuoso]] construyíes por encargu del arzobispu [[Diego Gelmírez]]. La so nueva edificación foi debida al deséu del arzobispu Antonio Monroy y p'utilizar como [[sacristía]]. Encargó la obra en [[1694]] a Domingo de Andrade y Novoa y foi siguida pol nuevu maestru de obra Fernando de Cases tres el fallecimientu del anterior en 1712. El [[retablu]] foi realizáu por Romay siguiendo'l diseñu de Fernando de Cases. La imaxe central de la [[Virxe del Pilar]] ye de piedra y contién ente otres les figures de los santos [[Domingo de Guzmán]], [[Sebastián (mártir)|Sebastián]], [[Tomás d'Aquino]] y [[Xuan el Bautista]]. Nel áticu una pintura de la ''Apaición de la Virxe del Pilar a Santiago'' del pintor compostelanu [[Juan Antonio García de Bouzas]] quien en 1719 encargar del conxuntu de la decoración pictórica de la capiya a base de mármoles y xaspes asonsañaos. Atópase tamién el sepulcru del arzobispu Antonio Monroy representáu n'actitú d'oración, realizáu por Diego Fernández de Sande. La capiya tien una cúpula ochavada con una [[llinterna (arquiteutura)|llinterna]] afatada con talles de motivos militares y heráldicos. Foi utilizada como sacristía hasta 1879 cuando, por orde del cardenal Miguel Payá y Ricu, pasó a tener namái la función de capiya.&lt;ref&gt;[[#Nav97|Navascués 1997]]: p. 226&lt;/ref&gt;

=== Capiya de Mondragón ===
[[Ficheru:Catedral de Santiago-CapillaMondragon.jpg|thumb|[[Llamentu sobre Cristu muertu]], relieve realizáu en [[terracota]], na capiya de Mondragón.]]
La capiya de la Piedá, conocida como capiya de Mondragón, fundada en [[1521]] pol canónigu Juan de Mondragón con llicencia del arzobispu [[Alonso de Fonseca y Ulloa]] y terminada al añu siguiente, ye d'estilu ojival [[góticu flamíxeru]] del sieglu&amp;nbsp;XVI.&lt;ref&gt;[[#Llaín66|Villa-Amil 1866]]: p. 124&lt;/ref&gt; Destaca'l relieve en [[terracota]] del [[Descendimiento de Jesús]] o [[Llamentu sobre Cristu muertu]], obra de Miguel de Sevilla del añu [[1526]].&lt;ref name=&quot;cvc&quot;/&gt;

=== Capiya de la Azucena o de san Pedro ===
[[Ficheru:Catedral, Capela da Azucena 02-01b.jpg|thumb|left|La ''Esaltación de San Pedro'', na bóveda de la capiya de la Azucena.]]
Asitiada xunto a la [[Puerta Santa (Santiago de Compostela)|Puerta Santa]] la siguiente capiya pola [[girola]], llamada d'antiguo de san Pedro y darréu de la Azucena, foi fundada por Mencía de Andrade en [[1571]], quien tien tamién na capiya'l so sepulcru con estatua yacente realizada por Juan Bautista Celma. El retablu barrocu foi diseñáu por Fernando Cases Novoa y construyíu por Francisco de Moas en 1731, y nél puédense ver les imáxenes de la Virxe de la Azucena y de los santos [[Simón Pedro|Pedro]], [[José de Arimatea|José]], [[Judas Tadeo]] y [[Rita de Casia]].&lt;ref&gt;[[#Llaín66|Villa-Amil 1866]]: páxs. 125-126&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación | url=http://estudiosgallegos.revistas.csic.es/index.php/estudiosgallegos/article/download/45/45 | títulu=La representación de la muerte en Galicia mientres el sieglu XVI | autor=Villaverde Cortil, D. | publicación=Cuaderno d'Estudios Gallegos | volume=LV | númberu=121 | añu=2008 | páxines=235-262 | issn=0210847X | urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120629000820/http://estudiosgallegos.revistas.csic.es/index.php/estudiosgallegos/article/download/45/45 | fechaarchivu=29 de xunu de 2012 }}&lt;/ref&gt; Tamién destaquen les pintures murales, afayaes tres una restauración realizada en 1998, obra de Juan Bautista Celma y que representen la ''Esaltación de San Pedro'' y la ''Conversión de San Pablo''.

=== Capiya del Salvador ===
[[Ficheru:Catedral, Santiago de Compostela, España, 2015-09-22, DD 10.jpg|thumb|upright|[[Retablu]] del sieglu&amp;nbsp;XVI na capiya del Salvador.]]
Ye la capiya que ta asitiada nel centru de la [[girola]] y ye por onde s'empezó la construcción de la catedral románica nel sieglu&amp;nbsp;XI pol maestru Bernardo el Viejo, como demuestren les inscripciones en dos de los [[capitel]]es del arcu de la entrada na capiya, unu cola representación del rei [[Alfonsu VI de Lleón|Alfonsu VI]] y otru con dos ánxeles portadores d'una banda onde puede lleese: 
{{cita|''REGNANTE PRINCIPE ADEFONSO CONSTRVCTVM OPVS''|Reinando'l príncipe Alfonso fixo esta obra.}}
y l'otru, que representa al obispu [[Diego Peláez]], cola inscripción que sostienen los ánxeles que reza: 
{{cita|''TEMPORE PRESVLIS DIDACI INCEPTVM HOC OPVS FVIT''|En tiempu del preláu Diego empezó esta obra.}}
Nesta capiya atopa un [[retablu]] en mármol policromado d'estilu [[platerescu]] que'l so comitente foi l'arzobispu Alonso Fonseca y Ulloa, a principios del sieglu XVI. Contién esti retablu les imáxenes del Salvador, de la Madre de Dios col Neñu y de Santiago pelegrín.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.arquivoltas.com/21-lacoruna/01-Santiago-19.htm |títulu=Santiago de Compostela: Catedral |editorial=arquivoltas.com|fechaaccesu=23 d'ochobre de 2010}}&lt;/ref&gt;

=== Capiya de La nuesa Señora la Blanca ===
La capiya de La nuesa Señora la Blanca, llamada tamién ''de los España'', en memoria del so fundador Juan d'España (que'l so sepulcru atopar nesta capiya) y familia, que al morrer ensin socesión vencer a Pedro de Arosa. El so retablu [[Arquiteutura neogótica|neogóticu]] ye de [[1906]], contién nel centru la imaxe barroca de La nuesa Señora de la Blanca, talla de Gregorio Fernández Prieto de [[1747]], y nun llateral atopa la imaxe de la [[Virxe de Montserrat]]. Nesta capiya'l gremiu de plateros da cultu a san Eloy.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.uv.es/charco/documento/santiago.htm|títulu=La catedral de Santiago de Compostela |editorial=La Voz de Galicia |obra=Atles Visual de Galicia |autor=Charco, Orosio |fechaaccesu=23 d'ochobre de 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web | url=http://dinamis.avmradio.org/docs/pdf/1Santiago/403La catedral_de_Santiago.pdf | títulu=Los cinco miraes a la Catedral de Santiago | editorial=Dinamis: Art, Bíblia i Símbol | fechaaccesu=23 d'ochobre de 2010 | urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120118075014/http://dinamis.avmradio.org/docs/pdf/1Santiago/403La catedral_de_Santiago.pdf | fechaarchivu=18 de xineru de 2012 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Chigre10&quot;&gt;{{cita web|url=http://revistaecclesia.com/content/view/18603/297/|títulu=L'Apóstol Santiago, los sos Caminos y Compostela nel Añu Santu Xacobeo|autor=Barro Guede, José|añu=2010|editorial=Ecclesia dixital|fechaaccesu=25 d'ochobre de 2010|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120106172425/http://revistaecclesia.com/content/view/18603/297/|fechaarchivu=6 de xineru de 2012}}&lt;/ref&gt;

=== Capiya de san Xuan ===
[[Ficheru:Capilla de Nuestra Señora, Catedral de Santiago de Compostela.jpg|thumb|upright|left|Capiya de san Xuan.]]
La capiya de san Xuan, d'antiguo de santa Susana, foi fundada pol arzobispu Diego Gelmírez pa rindi-y cultu a esti santu. El so retablu contién les imáxenes de san [[Xuan l'Apóstol|Juan]], del sieglu&amp;nbsp;XV, y la de santa Susana y de santu [[Domingo de la Calzada]] obres modernes realizaes por Mariñas en [[1902]]. Nesta capiya atopa la sepultura del obispu Miguel Novoa Fonte nel suelu y la de la hermana del arzobispu Juan de Sanclemente.&lt;ref&gt;[[#Fra04|Fragües 2004]]: p. 20&lt;/ref&gt;

=== Capiya de san Bartolomé ===
{{Imaxe múltiple | semeya1 = Capiya de la Santa Fe, en Cat. Santiago-2010-9.jpg | anchu1 = 175 | testu1 = Retablu de la Virxe del Bon Conseyu | alineación_texto1 = center | semeya2 = Sepulcru de Don Diego de Castiella, bisnietu de Pedru I el Cruel, rei de Castiella y Lleón.JPG | anchu2 = 150 | testu2 = Sepulcru de Diego de Castiella | alineación_texto2 = center}}
La capiya, llamada d'antiguo de la Santa Fe y agora de san Bartolomé, tien un retablu platerescu en mármol policromado, obra del flamencu Mateo Arnao, que contién les imáxenes de la Virxe del Bon Conseyu nel centru, coles representaciones de san [[Bartolomé l'Apóstol|Bartolomé]] y de Santiago pelegrín a entrambos llaos. Na mesma capiya atópase'l sepulcru renacentista realizáu tamién pol maestru Arnao, onde s'atopen soterraos los restos de [[Diego de Castiella]], bisnietu del rei [[Pedru I de Castiella|Pedru I ''el Cruel'']], fináu nel añu [[1521]].&lt;ref name=&quot;Chigre10&quot;/&gt;

Cunta la sepultura cola figura d'un cuerpu yacente vistíu con capa pluvial y adornos de bordaos, la cabeza ta sobre dos almohada y los pies reposen sobre un lleón. Debaxo atópase una inscripción que diz: 
{{cita|Ye un aponderamientu del difuntu y configura parcialmente la so semeya espiritual, resaltando'l rangu, prestíu y condición del personaxe.}}
Sobre'l sarcófagu hai un [[baxorrelieve]] de la [[Resurrección de Jesús]].&lt;ref&gt;[[#Gar93|García Iglesias 1993]]: p. 319&lt;/ref&gt;

=== Capiya de la Concepción ===
La capiya de la Concepción de María, llamada tamién de la ''Prima'' porque los [[Canónigu (eclesiásticu)|canónigos]] celebraben nella la «''missa prima''», foi reformada y proyeutada l'añu [[1525]] por [[Juan d'Álava]] y dedicada a la [[Inmaculada Concepción]], que la so imaxe foi realizada en piedra policromada por Cornelis o [[Cornielles d'Holanda]] nel sieglu&amp;nbsp;XVI. El so retablu con doble altar ye obra de Simón Rodríguez y l'imaxe del Descensu de la Cruz del altar de la izquierda ye obra de Diego Fernández de Sande, tou realizáu en [[1721]]. Nel suelu ta soterráu l'arquiteutu Domingo Antonio de Andrade.&lt;ref&gt;[[#Fra04|Fragües 2004]]: p. 19&lt;/ref&gt;

=== Capiya del Espíritu Santu ===
[[Ficheru:Vg.Soledad-cap.Espiritu Santo-Compostela.jpg|thumb|upright|Imaxe de la Virxe de la Soledá (1666) na capiya del Espíritu Santu.]]
La capiya del Espíritu Santu atópase cerca de la puerta d'entrada a la ilesia-capiya de la Corticela, nel brazu norte del [[Cruceru (arquiteutura)|cruceru]], foi fundada a finales del sieglu&amp;nbsp;XIII, con dotación pa doce clérigos a los cualos, nel sieglu&amp;nbsp;XV, l'arzobispu [[Álvaro de Isorna]] dio-yos el títulu de «racioneros del Espíritu Santu» cola obligación, ente otres, de cantar toles tardes la ''[[Salve Regina]]'' a [[Bonaventurada Virxe María|Nuesa Señora]]. Destaquen nesta capiya los magníficos sepulcros de los sieglos&amp;nbsp;XIII al XVI. Foi ampliada nel sieglu&amp;nbsp;XIV y reformada con posterioridá en diverses ocasiones.&lt;ref name=&quot;Nav226&quot;/&gt;

La imaxe de la Virxe de la Soledá, realizada en [[1666]], foi treslladada dende detrás del coru de la catedral hasta esta capiya pal so cultu. El [[Mantu (indumentaria)|mantu]] [[bordáu]] ye un regalu del arzobispu y relixosu [[Orde de los Hermanos Menores Capuchino|capuchino]], frai [[Manuel José Anguita Téllez|Rafael de Vélez]]. La peana, los ánxeles y les pieces ornamentales son tamién pieces donaes, y el frontal de plata realizólo Antonio Morales en [[1747]].&lt;ref name=&quot;Chigre10&quot;/&gt;

=== Capiya de la Corticela ===
[[Ficheru:Santiago Corticela7.jpg|thumb|left|upright|[[Tímpanu (arquiteutura)|Tímpanu]] de la puerta de la capiya de la Corticela]]
Tuvo'l so orixe nun [[Oratoriu (relixón)|oratoriu]] dedicáu a Santa María, llamáu de la Corticela, que foi destruyíu nel sieglu&amp;nbsp;IX. Reconstruyir nos sieglos&amp;nbsp;XII y XIII y foi integráu nel trazáu de la catedral escontra'l sieglu&amp;nbsp;XVIII; aportar a esta capiya por un pasadizo del cruceru norte.&lt;ref&gt;{{cita llibru |url=https://books.google.com/books?id=PHG5F7d_AF4C&amp;printsec=frontcover&amp;hl=es | títulu=Francisco Pons-Sorolla y Arnau, arquiteutu-restaurador: les sos intervenciones en Galicia (1945-1985) |autor=Capo Fernández, Belén María |editorial=Universidá de Santiago de Compostela}}&lt;/ref&gt;

La puerta románica consta de diverses [[arquivolta|arquivoltes]] con columnes y capiteles decoraos con motivos vexetales y zoomorfos, y nel [[Tímpanu (arquiteutura)|tímpanu]] represéntase l'[[Adoración de los Reis Magos]]. La planta consta de tres naves separaes por [[Arco de mediu puntu|arcos de mediu puntu]] con columnes de capiteles tamién decoraos con motivos vexetales. El [[ábside]] de la cabecera tien un ventanal con decoración jaquelada (axedrezada). Na nave llateral derecha atopa la sepultura del [[Cardenal (catolicismu)|cardenal]] [[Gonzalo Eans]], fináu en [[1342]], cola so figura yacente instalada so un [[arcu ojival]] con [[moldura]] decorada de puntes de diamante.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.telefonica.net/web2/rinconesdesantiago/Paginas/La%20corticela.htm |editorial=Rincones de Santiago |títulu=La Corticela |fechaaccesu=25 d'ochobre de 2010 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100817083458/http://www.telefonica.net/web2/rinconesdesantiago/Paginas/La%20corticela.htm |fechaarchivu=17 d'agostu de 2010 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |títulu=Catedrales d'España |volume=Volume 1 | autor=Chamoso Lames, M.; Oronoz; Taranilla de la Varga, C. J. |edición=2ª |editorial=Everest |añu=1981 |isbn=8424146735 |páxina=85}}&lt;/ref&gt;

=== Capiya de la Comunión ===
[[Ficheru:Capilla de la Comunión. Catedral de Santiago de Compostela.JPG|thumb|upright|Capiya de la Comunión.]]
[[Ficheru:Cristo de Burgos-Compostela.jpg|thumb|upright|Cristu de Burgos.]]
Tamién llamada del Sagráu Corazón, atópase na [[Nave (arquiteutura)|nave]] del [[Llau de la Epístola y llau del Evanxeliu|llau del Evanxeliu]]; nel muriu d'entrada atopa una imaxe d'[[alabastru]] de la Virxe del Perdón. Esta capiya foi fundada por [[Lope de Mendoza]] l'añu [[1451]] pal so sepultura. Nel sieglu&amp;nbsp;XVIII sufrió reformes sol mandatu del arzobispu [[Bartolomé Rajoy Losada|Bartolomé Rajoy]], tresformando l'arquiteutu [[Miguel Ferro Caaveiro]] bona parte de la capiya al estilu [[arquiteutura neoclásica|neoclásicu]] con una [[cúpula]] sobre ocho columnes d'[[orde xónicu]]. El retablu ye de Francisco de Lens y contién cuatro imáxenes de doctores de la Ilesia realizaes pol [[Astorga|astorgano]] Gregorio Español y por Juan Dávila, d'ascendencia [[Corona de Castiella|castellana]], quien tamién executaron la sillería del coru de la catedral ente 1599 y 1608 y qu'anguaño se caltién nel monesteriu de Sobrado del Obispu. El sepulcru del arzobispu Rajoy atópase a la derecha de la capiya y na parte izquierda ta'l del arzobispu Lope de Mendoza.&lt;ref name=&quot;Nav226&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Chigre10&quot;/&gt;&lt;ref&gt;[[#Llaín66|Villa-Amil 1866]]: páxs. 145-146&lt;/ref&gt;

=== Capiya del Cristu de Burgos ===
La capiya del Cristu de Burgos debe'l so nome a la imaxe d'un Cristu talláu en madera en [[Burgos]] en [[1754]] d'autor anónimu. Foi fundada pol arzobispu [[Pedro Carrillo y Acuña]] como capiya funeraria y nella atopa'l so escultura n'actitú d'oración na parte izquierda de la capiya. La so construcción realizar por parte de [[Melchor Velasco y Agüero]] en [[1665]] cola planta en forma de [[cruz griega]] y una cúpula d'[[Casetón|artesones]]. Cuenta con dos altares llaterales d'estilu barrocu executaos por [[Melchor de Prau]]; nel altar de la parte derecha represéntase la escena evanxélica de [[Salomé (discípula)|María Salomé]] intercediendo en favor de los sos fíos Santiago y Juan ante Cristu, y nel altar esquierdu amuésase la escena del lloru de san [[Simón Pedro|Pedro]] dempués de negar a Jesús.&lt;ref name=&quot;Chigre10&quot;/&gt;

=== Capiya de les Reliquies ===
Esta capiya foi construyida ente [[1520]] y [[1535]] por encargu del arzobispu [[Alonso de Fonseca y Ulloa]] al arquiteutu [[Juan d'Álava]] (discípulu de [[Juan Gil de Hontañón]]) que la realizó con una cubierta de [[bóveda de crucería]]. Contién una importante coleición de [[Reliquies cristianes|reliquies]] que s'empecipió mientres la [[Edá Media]] al ser utilizada pa contener los restos mortales de los distintos obispos de la catedral. Los [[relicariu|relicarios]] tán asitiaos nun retablu neogóticu de [[1924]] diseñáu por Rafael de la Torre sobre unu anterior de [[Bernardo Cabrera]] y [[Gregorio Español]] del añu [[1630]] y que quedó mediu estrozáu por una quema en [[1921]], anque nun sufrieron dañu los relicarios nin les sos reliquies.&lt;ref name=&quot;Nav228&quot;&gt;[[#Nav97|Navascués 1997]]: p. 228&lt;/ref&gt;

;Panteón real
Nesta capiya atópense diverses sepulturas que fueron treslladaes en [[1535]] dende'l so allugamientu orixinal na capiya de santa Catalina. Un sieglu más tarde construyéronse unos [[arcosolios]] nos murios de la capiya onde fueron asitiaos los sepulcros de:

* [[Raimundo de Borgoña]] ([[1050]]-[[1107]]), maríu de la reina [[Urraca I de Lleón]] y padre d'[[Alfonsu VII l'Emperador]],&lt;ref&gt;{{cita llibru | autor = Del Arco y Garay, Ricardo | editorial = Institutu Jerónimo Zurita. Conseyu Cimeru d'Investigaciones Científiques | títulu = Sepulcro de la Casa Real de Castiella | añu = 1954 | ubicación = Madrid |páxina = 200 | capítulu = XIII }}&lt;/ref&gt; y 
* [[Berenguela de Barcelona]] ([[1108]]-[[1149]]), [[rei de Castiella|reina consorte de Castiella]] y [[rei de Lleón|Lleón]] , esposa d'[[Alfonsu VII de Lleón|Alfonsu VII]] y fía de [[Ramón Berenguer III]],&lt;ref&gt;{{cita llibru | autor= Vila Jato, Dolores | coautor = Jaime Díaz | editorial = Editorial Everest, S.A. | títulu = Catedral de Santiago de Compostela | añu = 2000 | ubicación = Lleón | isbn=84-241-3622-5 | páxina = 57}}&lt;/ref&gt;
* [[Fernandu II de Lleón|Fernandu II]] ([[1137]]-[[1188]]), [[rei de Lleón]] y fíu d'[[Alfonsu VII l'Emperador]],&lt;ref&gt;{{cita llibru | autor = Elorza, Juan | coautor = Lourdes Vaquero | editorial = Xunta de Castiella y Lleón. Conseyería de Cultura y Bienestar Social: Editorial Evergráficas | títulu = El Panteón Real de les Fuelgues de Burgos. Los enterramientos de los reis de Lleón y de Castiella | añu = 1990 | isbn=84-241-9999-5 | páxina = 57}}&lt;/ref&gt;
* [[Alfonsu IX de Lleón|Alfonsu IX]] ([[1171]]-[[1230]]), [[rei de Lleón]] y fíu de [[Fernandu II de Lleón]],&lt;ref&gt;{{cita llibru | autor= Vila Jato, Dolores | coautor = Jaime Díaz | editorial = Editorial Everest, S.A. | títulu = Catedral de Santiago de Compostela | añu = 2000 | ubicación = Lleón | isbn=84-241-3622-5 | páxina = 56}}&lt;/ref&gt;
* [[Juana de Castro]] (¿?-[[1374]]), [[rei de Castiella|reina consorte de Castiella]] y [[rei de Lleón|Lleón]] y segunda esposa de [[Pedru I de Castiella]].&lt;ref name=&quot;Nav228&quot;/&gt;

&lt;gallery mode=packed&gt;
Ficheru:Tomb of Afonso VIII de Galicia León (Capela das Reliquias da catedral de Santiago de Compostela).jpg |Fernandu II de Lleón
Ficheru:Sepulcro de Alfonso IX de León (1171-1230), rey de León (Catedral de Santiago de Compostela).jpg|Alfonsu IX de Lleón
Ficheru: Fernando Afonso.jpg|Raimundo de Borgoña
Ficheru:Sepulcro de la reina Juana de Castro, segunda esposa de Pedro I el Cruel, rey de Castilla y León (Catedral de Santiago de Compostela).jpg|Juana de Castro &lt;/gallery&gt;


A lo llargo de la historia, otros miembros de la realeza tamién quixeron faer de la catedral el so llugar de reposu. Asina, en distintos allugamientos dientro d'ella, atópense los sepulcros de:

* [[Fernando de Lleón (m. 1214)|Fernando de Lleón]] (1192-1214), fíu del rei [[Alfonsu IX de Lleón]], 
* [[Pedro Fernández de Castro]] (m. 1342), nietu de [[Sancho IV de Castiella]] y padre de la reina [[Juana de Castro]],{{#tag:ref|Sicasí, ye posible que Pedro Fernández de Castru recibiera sepultura nel [[monesteriu de Santa María de Sobrado]] (vease [[Pedro Fernández de Castro]]).|group=&quot;N&quot;}} y 
* Diego de Castiella (m. 1521), bisnietu de [[Pedru I de Castiella]] y [[maestrescuela]] de la Catedral de Santiago de Compostela.

== Ayalga catedralicia ==
Al llau de la capiya de les Reliquies atopa una capiya gótica que contién diverses ayalgues catedralicies ente los que destaca la [[custodia]] procesional realizada en [[1544]] pol [[orfebre]] [[Antonio de Arfe]]; mide metro y mediu d'altor y tien cuatro pisos formaos por columnes d'estilu platerescu con gran cantidá de figures de los Apóstoles y un Cristu resucitáu, y na peana atópense grabaes escenes de la vida del Apóstol Santiago. Amás amuésense otres cruces pertenecientes a diversos arzobispos y de distintes dómines, imáxenes de plata de los sieglos&amp;nbsp;XVI y XVII, [[crucifixu|crucifixos]] de marfil según una Virxe, tamién d'esti material, del sieglu XVI.&lt;ref name=&quot;Nav228&quot;/&gt;

== Claustru y Archivu ==
[[Ficheru:Catedral de Santiago. Claustro.jpg|thumb|left|[[Claustru]] de la catedral, cola ''Fons Mirabilis'' nel centru.]] 
El [[claustru]] tien una planta cuadrada de trenta y cuatro metros de llau; la so construcción empezó en [[1521]] según los planos de los arquiteutos [[Juan d'Álava]] y [[Juan Gil de Hontañón]], qu'esperimentaron socesivos cambeos hasta'l so finalización en [[1590]] por mano del arquiteutu [[Gaspar de Arce]]. Ye d'estilu góticu-renacentista de la escuela castellana y corónase con una [[Balaustre|balaustrada]] calada con [[pináculos]]. Como ye habitual nos antiguos claustros esisten sepulturas de personaxes rellacionaos cola catedral. Nel llau norte atopa la capiya d'Alba, fundada en [[1530]], que guarda nel so interior un [[retablu]] cola ''[[Tresfiguración de Jesús]]'', obra que data del sieglu XVIII. Nun ángulu del claustru atopen les campanes orixinales de la torre Berenguela.&lt;ref&gt;[[#Nav97|Navascués 1997]]: p. 229&lt;/ref&gt;

Dende'l claustru aportar a la [[Sala capitular]], edificada por [[Lucas Ferro Caaveiro]], y al [[Archivo-Biblioteca de la Catedral de Santiago de Compostela|Archivo-Biblioteca de la catedral]], onde s'atopen manuscritos como'l ''[[Codex Calixtinus]]'' del [[Liber Sancti Iacobi]],{{#tag:ref|Nel mes de xunetu de 2011, el ''Codex Calixtinus'' foi robáu del archivu de la catedral, pero foi recuperáu xusto un añu dempués, en xunetu de 2012.&lt;ref&gt;{{cita noticia | url=https://www.elpais.com/articulo/cultura/Sume/Codice/Calixtino/Catedral/Santiago/elpepucul/20110707elpepucul_4/Tes | títulu=Sume'l Códiz Calixtino de la Catedral de Santiago | editorial=Diariu El País | fecha=7 de xunetu de 2011 | autor=Jesús Duva y María Pampín |fechaaccesu=7 d'agostu de 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita noticia | url=https://www.abc.es/20120704/cultura/abci-apaez-codice-calixtino-garaxe-201207041521.html |títulu=Apaez el Códiz Calixtino nun garaxe cerca de Santiago, ente bolses y periódicos | editorial=Diariu ABC |fecha=4 de xunetu de 2012 |autor=Cruz Morcillo y Patricia Abet |fechaaccesu=5 de xunetu de 2012}}&lt;/ref&gt;|name=&quot;robu-calixtino&quot;|group=&quot;N&quot;}} ente munchos otros llibros y documentos que faen referencia a la catedral y a la hestoria de [[Galicia]] dende la [[Edá Media]] hasta los nuesos díes.

=== Tapices ===
La catedral cunta con una coleición de [[Tapiz|tapices]] que s'atopa en cinco sales habilitaes pa la so esposición, una d'elles dedicada namái pa les dolce de [[Francisco de Goya]] que fueron mandaos a la catedral en [[1814]] por Pedro Acuña y Malvar. Estos tapices fueren realizaos na [[Real Fábrica de Tapices Real Fábrica de Tapices de Santa Bárbara]] por encargu del rei [[Carlos III d'España|Carlos III]] pa los ''Reales Sitios'' d'[[Palaciu Real d'El Pardo|El Pardo]] ente los años [[1776]] y [[1780]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.catedraldesantiago.es/muséu/Folletu.pdf |títulu=Tapices de Goya |editorial=Muséu de la Catedral de Santiago de Compostela |fechaaccesu=27 d'ochobre de 2010 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120106142717/http://www.catedraldesantiago.es/muséu/Folletu.pdf |fechaarchivu=6 de xineru de 2012 }}&lt;/ref&gt; Nes otres sales amuésense distintos tapices de [[David Teniers III|David Teniers]], [[Mariano Salvador Maella]], [[Ramón Bayeu]] y [[Peter Paul Rubens]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.acompostela.com/museos-de-compostela/muséu-da-catedral.html |títulu=Muséu da Catedral |fechaaccesu=27 d'ochobre de 2010|editorial=Acompostela.com}}&lt;/ref&gt;

== Botafumeru ==
{{AP|Botafumeru}}
[[Ficheru:Santiago Catedral Botafumeiro.jpg|thumb|[[Botafumeru]].]]
[[Ficheru:Botafumeiro-santiago-copostela.ogv|thumb|Videu del usu del Botafumeru (marzu de 2005).]]
El [[Botafumeru]] ye un inmensu [[incensariu]] de [[latón]] bañáu en [[plata]] que pesa 62&amp;nbsp;kilogramos vacíu y mide 1,60&amp;nbsp;metros d'altor. El Botafumeru anterior pesaba 60&amp;nbsp;kg, pero nel añu [[2006]] añedióse-y un bañu de plata qu'amontó'l so pesu hasta los 62&amp;nbsp;kg de l'actualidá. La [[cuerda]] que lo sostién, arreyada al [[Cruceru (arquiteutura)|cruceru]] de la catedral, anguaño ye d'un material sintético, tien un llargor de 65&amp;nbsp;m, 5&amp;nbsp;centímetros de diámetru y pesa 90&amp;nbsp;kg. Enantes les cuerdes taben feches de [[cáñamu]] o [[Espartu (fibra)|espartu]]. El Botafumeru enllenar con unos 40&amp;nbsp;kg de [[carbón]] y [[inciensu]] (colo que supera los 100&amp;nbsp;kg de pesu al entamu de los sos movimientos), dempués arréyase con fuertes nuedos a una llarga cuerda que va hasta'l techu del edificiu, y muévese por aciu un mecanismu de [[polea|polees]] pola nave de la ilesia; pa consiguilo, un grupu d'ocho homes, que reciben el nome de ''tiraboleiros'', emburriar primero pa ponelo en movimientu, y dempués tiren cada unu d'un cabu de la cuerda pa dir consiguiendo velocidá. El movimientu del Botafumeru puede algamar una velocidá de 68&amp;nbsp;[[Quilómetru per hora|km/h]] mientres el so desplazamientu pol cruceru de la catedral, dende la puerta de la Azabachería a la puerta de les Plateríes, describiendo un arcu de 65&amp;nbsp;m y un altor máximu de 21&amp;nbsp;m (un ángulu de 82º). Pa llegar a esti altor máximu precísense 17&amp;nbsp;percorríos completos.&lt;ref&gt;{{cita noticia |url=https://www.elpais.com/articulo/Galicia/Debu/pelegrinos/ingleses/elpepuespgal/20070711elpgal_12/Tes |títulu=Debú pa pelegrinos ingleses |fechaaccesu=28 d'ochobre de 2010 |fecha=11 de xunetu de 2007|editorial=El País|autor=Pontevedra, Silvia R.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita noticia |url=http://mas.laopinioncoruna.es/suplementos/2010/03/28/tiraboleiros/ |títulu=Tiraboleiros |editorial=La Opinión d'A Coruña |autor=Otero Ricart, J. A. |fecha=28/3/10 |fechaaccesu=3 de setiembre de 2012 }}&lt;/ref&gt;

La tradición diz que l'usu del incensariu na catedral de Santiago empezó nel [[sieglu&amp;nbsp;XI]], cola idea d'arumar el templu y esaniciar el mal golor que dexaben los pelegrinos, cansaos, sudorosos y franxonos y munchos d'ellos enfermos. Nel añu [[1200]] camudóse'l sistema inicial de polees por un sistema de rodaduras que dexaba'l desplazamientu llateral, colo cual podía percorrer unos 150&amp;nbsp;cm, que yera la distancia que dexaba la cuerda. El rei [[Lluis XI de Francia]] donó a la catedral en [[1400]] una suma de dineru pa reemplazar l'incensariu medieval, que nun se realizó hasta [[1554]]. El mecanismu de rodadura actual del Botafumeru instalar en [[1604]].[[Ficheru:5 pesetas-jacobeo-observe 0001.jpg|left|100px]] El nuevu incensariu foi realizáu dafechu en plata, pero foi robáu poles tropes de [[Napoleón Bonaparte|Napoleón]] n'abril de [[1809]] mientres la [[Guerra de la Independencia Española|Guerra de la Independencia]], siendo reemplazáu pol actual, que foi creáu pol orfebre José Losada en [[1851]].&lt;ref&gt;[[#San84|Samartín 1984]]: páxs. 937-945&lt;/ref&gt;

Una indicación de la importancia simbólica del Botafumeru n'España ye'l diseñu de les monedes de 5&amp;nbsp;[[peseta|pesetes]] del añu 1993, con un grabáu del incensariu compostelanu.

== Caltenimientu ==

La catedral presenta diversos problemes estructurales abondo comunes nesi tipu d'edificios. Estos pónense especialmente de relieve coles agües, que dan llugar a filtraciones d'agua al interior de la ilesia y desprendimientos menores&lt;ref&gt;{{cita noticia |url=http://ccaa.elpais.com/ccaa/2014/01/21/galicia/1390325781_065777.html |títulu=Goteres y desprendimientos poles fuertes agües na Catedral de Santiago |axencia=EFE |periódicu=El País |fecha=21 de xineru de 2014 |fechaaccesu=13 d'abril de 2017}}&lt;/ref&gt;

== Ver tamién ==
* [[Arzobispos de Santiago de Compostela]]
* [[Palaciu de Gelmírez]]

== Notes ==
{{llistaref|group=&quot;N&quot;}}

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Bibliografía utilizada ==
* {{cita llibru|autor=Bravo Lozano, Millán|títulu=Camino de Santiago Inolvidable|añu= 1999|editorial= Everest|ubicación=Lleón|isbn=84-241-3905-4|ref=Bra99}}
* {{cita llibru|autor=Carru Otero, Xosé|títulu=Santiago de Compostela|editorial=Editorial Everest|añu=1997|isbn=84-241-3625-X}}
* {{cita llibru|autor=Chamorro Lames, Manuel; González, Victoriano; Regal, Bernardo|títulu=Rutes romániques en Galicia/1|editorial=Ediciones Atopo|añu=1997|isbn=84-7490-411-0}}
* {{cita llibru |url=https://books.google.es/books?id=1NOqQLR2cMMC&amp;printsec=frontcover#v=onepage&amp;q&amp;f=false| títulu=Romeríes y santuarios de Galicia |autor=Cuayes Fragües, Antonio|editorial=Editorial Galaxa|añu=2004|páxina=20 |isbn=978-84-8288-704-3|ref=Fra04}}
* {{cita llibru|autor=Fuertes Domínguez, Gregorio|títulu=Guía de Santiago, los sos monumentos, el so arte|editorial=L'Ecu Franciscanu|añu=1969|otros Depósitu Llegal C. 325-1969}}
* {{cita llibru|autor=García Iglesias, José Manuel|títulu=A catedral de Santiago: A Idade Moderna |añu=1993|editorial=Xuntanxa|idioma=gallegu |isbn=8486614694 |ref=Gar93}}
* {{cita llibru|autor=Garrido Torres, Carlos|títulu=Les Guíes visuales d'España: Galicia|añu=2000|editorial=El País otros=Depósitu llegal: B 18469|ref=Gar00}}
* {{cita llibru|autor=Gómez Moreno, María Elena|títulu=Mil Xoyes del Arte Español, Pieces selectes, Monumentos maxistrales: Tomu primeru Antigüedá y Edá Media|añu=1947|ubicación=Barcelona|editorial=Institutu Gallach|ref=Gom47}}
* {{cita llibru | apellíos=Navascués Palacio | nome=Pedro | enllaceautor=Pedro Navascués | nome2=Carlos | apellíos2=Sarthou Carreres | enllaceautor2=Carlos Sarthou Carreres | añu=1997 | títulu=Catedrales d'España | ubicación=Madrid | editorial=[[Espasa Calpe]] | isbn=84-239-7645-9 | id= {{OCLC|249825366}} | otres Edición especial pal [[Bancu Bilbao Vizcaya|BBV]] | ref=Nav97}}
* {{cita llibru |títulu=Guía de Galicia| autor=Otero Pedrayo, Ramón| editorial=Editorial Galaxa | añu=1965 |edición=4ª | url=https://books.google.es/books?id=PRDX_fe4bmEC&amp;printsec=frontcover&amp;source=gbs_atb#v=onepage&amp;q&amp;f=false |páxines=351 y siguientes|ref=Ped65}}
* {{cita llibru | autor=Portela Silva, Y. |añu=2003 |títulu=Historia de la ciudá de Santiago de Compostela |editorial=Universidá de Santiago de Compostela |isbn=8497501373 |url=https://books.google.es/books?id=-y9_EDt4aVMC&amp;printsec=frontcover#v=onepage&amp;q&amp;f=false|ref=Por03}}
* {{cita publicación|autor=Samartín, Juan R.|títulu=O Botafumeru: Parametric pumping in the Middle Ages |volume=52| númberu=10| páxines=937-945 |doi=10.1119/1.13798 |añu=1984 |publicación=American Journal of Physics |idioma=inglés |ref=San84}}
*{{cita llibru|nome=José|apellíu=Suárez Otero|nome2=Manuel|apellíos2=Caamaño Xestu |editorial=[[Universidá de Santiago de Compostela]] |capítulo=Santiago antes de Santiago |apellíu-editor=Portela Silva |nome-editor=Y. |títulu=Historia de la ciudá de Santiago de Compostela|añu=2003|páxines=23-48 |isbn=9788497501378 |url=https://books.google.es/books?id=-y9_EDt4aVMC&amp;lpg=PP1&amp;hl=es&amp;pg=PP1#v=onepage&amp;q&amp;f=false}}
* {{cita llibru|autor=Vaqueiru, Vítor|títulu=Guía da Galiza máxica, mítica y lendaria|añu=1998|editorial=Galaxa|isbn=8482882058 |idioma=gallegu|url=https://books.google.com/books?id=8ZmpCkbzZQkC&amp;printsec=frontcover&amp;hl=es#v=onepage&amp;q&amp;f=false| ref=Vaq98}}
* {{cita llibru|apellíu=Vázquez Varela |nome=J. M. |apellíu2=Yzquierdo Perrín |nome2=R. |apellíu3=García Iglesias |nome3=J. M.| títulu=100 obres mestras da arte galega|añu=1996|editorial=Nigra Arte |isbn=84-87709-50-8 |idioma=gallegu |ref=Vaz96}}
* {{cita llibru |apellíu=Villa-Amil y Capo |nome=José | url=https://books.google.es/books?id=MmBBAAAAcAAJ&amp;pg=PA124#v=onepage&amp;q&amp;f=false |títulu=Descripción históricu-artísticu-arqueolóxica de la catedral de Santiago |editorial=Impr. de Sotu Freire |añu=1866 |ref=Llaín66}}

=== Bibliografía adicional ===
* {{cita llibru| autor=Barral Iglesias, A. y Yzquierdo Perrín, R.| títulu=Guía de la catedral de Santiago| añu=1993| editorial=EDILESA |ubicación=Lleón| isbn=84-8012-033-9}}
* {{cita llibru| autor =Conant, Kenneth John| títulu =Arquiteutura románica da Catedral de Santiago de Compostela| añu =1983| allugamientu=Vigo |editorial=Colexio Oficial d'Arquiteutos de Galicia| isbn=84-85665-07-4 |idioma=gallegu}}
* {{cita llibru| autor =García Iglesias, Xosé Manuel| títulu =A catedral de Santiago y o Barrocu| añu =1990| ubicación=Santiago de Compostela |editorial=Colexio Oficial d'Arquiteutos de Galicia| isbn=84-85665-20-1|idioma=gallegu}}
* {{cita llibru| autor =Varios|otros Dibuxos de Pepe Carreiro| títulu=A catedral de Santiago de Compostela| añu =2000| allugamientu=Vigo |editorial=Promocións Culturais Galegas / A Nosa Terra| isbn=84-95350-18-1 |idioma=gallegu}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Cathedral of Santiago de Compostela|Catedral de Santiago de Compostela}}
* [http://www.catedraldesantiago.es Web oficial de la Catedral de Santiago de Compostela]
* [http://www.archicompostela.org/web/catedral/movie.html La Catedral Metropolitana. Archidiócesis de Santiago de Compostela]
* [http://www.towerclocks.org/view.php?CID=37&amp;L=YE La Berenguela en Towerclocks.org]
* [http://www.goldschmidt-zentrum.de/hispania_romanica_digitalis/santiago/ Planu y semeyes de los capiteles de la Catedral]
* [http://www.goldschmidt-zentrum.de/hispania_romanica_digitalis/santiago/PeTAL/index.html Nártex con Pórticu de la Gloria]
* [http://www.goldschmidt-zentrum.de/HyperSculpture/ HyperSculpture - Puerta de les Plateríes]
* {{Cita episodiu|títulu=Catedral de Santiago de Compostela|serie=La lluz y el misteriu de les catedrales|creitu=José María Pérez ''[[Peridis]]''|cadena=[[Televisión Española]]|fecha=27 de xineru de 2013|númberu=5|minutos=32:58|transcripciónurl=https://www.rtve.es/alacarta/videos/la lluz-y-el misteriu-de-les catedrales lluz-misterio-catedrales-catedral-santiago-compostela/1676417/}}

{{control d'autoridaes}}


{{Tradubot|Catedral de Santiago de Compostela}}

[[Categoría:Catedrales d'España|Santiago de Compostela]]
[[Categoría:Santiago de Compostela]]
[[Categoría:Camín de Santiago]]</text>
      <sha1>fxaagu9kgrmi58u9lyjkrnhfwedobwg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Lliteratura n'alemán</title>
    <ns>0</ns>
    <id>112722</id>
    <revision>
      <id>3714340</id>
      <parentid>3714084</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:20:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="55247" xml:space="preserve">La '''lliteratura alemana''' o '''n'alemán''' entiende la lliteratura de testos orixinarios de los pueblos xermanofalantes d'[[Europa central]]. El so desenvolvimientu habiendo yá trescendíu les tan cambiadices fronteres polítiques, inclúi non solamente los escritos de l'actual [[reunificación alemana|Alemaña reunificada]] sinón tamién los d'[[Austria]] y [[Suiza]].

Na lliteratura alemana inclúyense amás trabayos non poéticos o ensin esixencia lliteraria particular: esto ye, trabayos de [[historiografía]], de [[historia de la lliteratura]], de [[ciencies sociales]], de [[filosofía]], etc. Tamién [[Diariu personal|diariu]] o [[epístola|epístoles]]. 

== La lliteratura alemana al traviés de los sos grandes periodos y movimientos ==
Tien los sos entamos hacia l'añu [[750]], anque hasta'l [[1500]] considérase que la llingua utilizada ye l'antiguu altu alemán. La dómina de mayor interés ta ente [[1170]] y [[1230]], na que florió'l [[Minnesang]], cantares d'amor cortés y poemes épicos, que'l so representante más importante ye [[Walther von der Vogelweide]]. El [[Lliteratura renacentista|Renacimientu]] y el [[Lliteratura barroca|Barrocu]] van ser de poco interés, anque ye nesta dómina que [[Martín Lutero]] crea, cola so traducción de la [[Biblia]], la llingua estándar que conocemos na actualidá. Van Ser los movimientos del [[Sturm und Drang]] y el [[Clasicismu de Weimar]] los que dean autores universales como [[Goethe]], que'l so ''[[Fausto]]'' pertenez ensin dulda al canon lliterariu occidental, [[Friedrich Schiller|Schiller]] y [[Hölderlin]]. El [[romanticismu]] tamién tuvo muncha importancia, dando autores como [[Heinrich Heine]] y los [[hermanos Grimm]], pero ye a partir del [[sieglu XX]] que van apaecer de nuevu figures universales de la talla de [[Rainer Maria Rilke]], [[Thomas Mann]], [[Franz Kafka]], [[Hermann Hesse]] y [[Bertolt Brecht]].
{{Corrientes lliteraries de la lliteratura n'alemán}}

== Alta Edá Media (hacia 750-1100) ==
[[Ficheru:Muspilli-med.jpg|thumb|Poema en [[antiguu altu alemán]] anotáu nun cantu d'un [[códiz]] llatín: el ''[[Muspilli]]'', sieglu IX.]]
Anque'l [[idioma góticu|góticu]] foi la más temprana [[llingües xermániques|llingua xermánica]] de la que se tenga rexistru históricu y la única [[Llingües xermániques orientales|llingua xermánica oriental]] sobre la qu'hai información atestiguada, namái una amuesa d'ella —una traducción de la Biblia del obispu góticu [[Ulfilas]] que data del [[sieglu IV]]— sobrevivió en fragmentos.

La poesía de l'[[Alta Edá Media]] namái se tresmitía de forma oral, razón pola que se perdió práuticamente na so totalidá. Escribir la conocencia yera casi siempres equivalente a la so traducción al llatín (como por casu el [[Derechu Xermánicu]]). Puede deducise la esistencia de tresmisión d'hestoria aristocrática (''[[Heldenlied]]'', ''[[Erzähllied]]'', ''[[Fürstenpreis]]'') y «folclor» llíricu (bailles, cantares d'amor, [[planctus]], rituales máxicos). Namái se caltuvieron gracies al azar exemplos aisllaos en conventos y monesterios. Exemplos son los [[Encantamientos de Merseburg]], dos fórmules máxiques xermániques qu'al empar son los únicos testigos de la [[paganismu|religiosidad pagana]] nel [[idioma alemán|área de fala alemana]]. Como exemplu de [[Saga (lliteratura)|saga]] o [[cantar de xesta]] ye importante'l ''[[Cantar de Hildebrando]]''.

Los testimonios escritos en [[antiguu altu alemán]] más antiguos son del sieglu VIII y atópense nun contestu cultural dafechu distintu: nel so usu de la [[llingua vernácula]] pola Ilesia pa les sos misiones y p'ayudar a la comprensión de los testos en llatín (por casu en [[glosa|gloses]]). Una consciencia lliteraria en llingua vulgar apaeció na lliteratura monacal gracies a la base que daba la poesía épica en llatín, como por casu nos dos grandes épiques bíbliques del sieglu IX, el ''[[Heliand]]'', escritu en [[versu aliterativo]] en [[antiguu saxón]], y el ''[[Evangelienbuch]]'' d'[[Otfrid von Weißenburg]], cola nueva y prometedora rima a la fin del versu. Hacia l'añu 1000, el monxu [[Notker Labeo]] de l'[[abadía de San Galu]] tradució y comentó testos filosóficos de l'[[Antigüedá clásica]], con un altu nivel filolóxicu, al antiguu altu alemán. Considérase-y el primer gran prosista alemán.

Nel sieglu XI apaecieron sobremanera testos moralizantes relixosos en [[altu alemán mediu]], escritos en forma de [[pareados]]. [[Haxografía|Haxografíes]], como por casu el ''[[Cantar de Ezzo]]'' (hacia 1065), lleendes, como'l ''[[Cantar de Anno]]'' (hacia 1077), [[épica bíblica]] de [[Nuevu Testamentu|Nuevu]] y l'[[Antiguu Testamentu]] (Xénesis, Éxodu, Vida de Jesús), testos [[dogma|dogmáticos]], [[poesía escatolóxica]] y [[poesía mariana|mariana]] caracterizaron esta primer fase de la lliteratura relixosa, que taba pensada pa influyir a la nobleza llaica.

== Baxa Edá Media (hacia 1100-1500) ==
[[Ficheru:Wolfram47.jpg|thumb|[[Wolfram von Eschenbach]], semeya del autor nel ''[[Codex Manesse]]''.]]
A mediaos del sieglu XII produció una gran tresformamientu en tolos sentíos. Les temes y formes de la lliteratura fixéronse muncho más variaos; afitar por escritu temes qu'antes fueren consideraos como indignos de ser recoyíos (llírica cortés, rellatos amenos). Tamién la lliteratura relixosa desenvolvió un nuevu interés nel individuu y la so biografía ([[lleenda|lleendes]], como'l ''Tundalus'' d'[[Alber von Windberg]] o'l ''Servatius'' de [[Heinrich von Veldeke]]).

Tamién a mediaos del sieglu XII, la épica histórica, como xéneru poéticu d'orientación llaica, consiguió per primer vegada rangu poéticu. La so obra principal, el ''[[Kaiserchronik]]'' con unos 17.000 versos, cuenta por episodios la hestoria de los emperadores romanos dende la fundación de [[Roma]] hasta [[Conrado III]]. El ''[[Cantar de Roldán]]'' de [[Konrad der Pfaffe]] rellata la llucha de [[Carlomagno]] y les sos paladines contra los sarracenos n'[[España]], según la muerte de [[Roldán]] tres una traición. Col ''Cantar de Roldán'' y el ''Alexander'' de [[Lamprecht der Pfaffe]] notar por primer vegada la influencia de temes y formes [[Francia|franceses]], que marcaría la lliteratura alemana nos siguientes decenios y sieglos.

Les décades tres 1150 resultaron nun florecimientu de la lliteratura n'alemán. En distintes cortes de la [[nobleza feudal]] desenvolvióse una práutica lliteraria d'altor a imitación de los modelos de llingües romances: la llamada [[lliteratura cortés]]. Na llírica desenvolvióse'l ''[[Minnesang]]'' (''hohe Minne'') y la ''[[Sangspruchdichtung]]'', colos sos principales representantes [[Heinrich von Morungen]], [[Reinmar von Hagenau]] y [[Walther von der Vogelweide]]. El ''[[Romance de Eneas]]'' de [[Heinrich von Veldeke]] yera inclusive pa los contemporáneos la obra que señalaba la creación de la épica cortés. L'autor treslladárase dende'l baxu [[Rin]] hasta la corte del conde de [[Turinxa]] y terminó ellí hacia 1185 la obra. Darréu apaecieron en [[altu alemán mediu]] innumberables épiques corteses siguiendo modelos franceses ([[Chrétien de Troyes]]). Los más conocíos fueron ''[[Erec]]'' y ''[[Iwein]]'' ([[Hartmann von Aue]]), ''[[Tristán y Isolda (lleenda)|Tristán y Isolda]]'' ([[Gottfried von Straßburg]]) y ''[[Parzival]]'' ([[Wolfram von Eschenbach]]). A parte d'esta forma moderna» de rellatu, tien de mentase la [[cantar de xesta|xesta]] ''[[Cantar de los nibelungos|El cantar de los nibelungos]]''.

Nesta transición a la Dómina Moderna apaez el ''Der Ackermann aus Böhmen'' («El llabrador de Bohemia») de [[Johannes von Tepl]].

A finales de la [[Edá Media]] apaeció la [[imprenta]] de tipos móviles, que resultó ser revolucionaria. Finalmente'l [[pergamín]] pudo ser sustituyíu pol [[papel]], muncho más baratu.

== Humanismu y Reforma Protestante (hacia 1450-1600) ==
[[Ficheru:Hans Sachs.jpg|thumb|Hans Sachs.]]
Procedente d'Italia espandir por Alemaña'l [[Humanismu renacentista|Humanismu]], el pensamientu del [[Renacimientu]], que se sofitaba nel pensamientu de l'[[Antigüedá clásica]]. Representantes conocíos fueron [[Erasmu de Rotterdam]], activu en [[Basilea]], y [[Johannes Reuchlin]], anque dambos escribieron la mayoría de les sos obres en llatín y tuvieron poca infleuncia fora de los círculos d'eruditos. Al contrariu que [[Ulrich von Hutten]] (1488-1523), colos sos poemes rebalbos, o [[Sebastian Brant]] (1458-1521), qu'escribió con gran ésitu'l so ''[[Narrenschiff]]'' n'alemán.

El movimientu de más ésitu foi la [[Reforma Protestante]] introducida por [[Martín Lutero]] (1483-1546). Lutero estendió les sos idees n'alemán, más próximu al pueblu. L'acontecimientu más destacáu del mercáu del llibru alemán nel sieglu XVI foi ensin dulda la edición de la [[Biblia de Lutero]] nos años 1522 y 1534. El fechu influyó decisivamente nel desenvolvimientu del alemán modernu.

Aparte del Humanismu y la Reforma, tamién merez una mención los [[maestros cantores]], el ''[[Schwank]]'' y los ''[[Fastnachtsspiel]]'', representaciones de xéneru burlesco, sobremanera en forma de los sos representantes más destacaos [[Hans Sachs]] (1494-1576) y [[Jörg Wickram]] (hacia 1505-antes de 1562). Otru autor notable del sieglu XVI foi [[Johann Fischart]] (1546-1590), orixinariu d'[[Estrasburgu]], que la so obra más conocida ye'l ''Affentheurlich Naupengeheurliche Geschichtklitterung''.

Un xéneru estendíu na dómina foi'l ''[[Volksbuch]]'', un tipu de folletu que s'editaba de forma anónima y trataba temes populares. Exemplos son la ''[[Johann Georg Faust|Historia de D. Johann Fausten]]'' y los rellatos en redol a [[Till Eulenspiegel]].

== Barrocu (hacia 1600-1720) ==
[[Ficheru:Andreas Gryphius.jpg|thumb|Andreas Gryphius.]]
Mientres el [[Lliteratura barroca|Barrocu]] hubo un importante xiru escontra la lliteratura n'alemán. Políticamente, la dómina tuvo marcada pola de división de confesiones y la [[Guerra de los Trenta Años]] (1618-1648). La gran amplitú de la [[lliteratura del Barrocu]] inclúi dende la poesía cortés a la novela popular, de la imitación de modelos de l'Antigüedá, a la llírica sobre les esperiencies personales y de la celebración de la vida, al motivu de la [[vanidá]]. Apaez la [[llírica casual]].

Mientres el Barrocu fundáronse innumberables [[sociedá lliteraria|sociedaes lliteraria]] y de la llingua, siendo la más conocida la ''[[Fruchtbringende Gesellschaft]]''. [[Martin Opitz]] (1597-1639) encamentó nel so llibru ''Buch von der deutschen Poeterey'' (1624; «Llibru de la poesía alemana») l'emplegu del [[versu alexandrín]] pa la llírica en llingua alemana, que permaneció mientres llargu tiempu como la forma de versu más importante. Con daqué de retrasu llegaron el [[petrarquismu]] y la bucólica pastoril a la lliteratura alemana, pudiéndose mentar equí'l siguidores de Opitz [[Paul Fleming]] (1609-1640) y [[Simon Dach]] (1605-1659). Los principales representantes de la [[poesía pastoril]] fueron los poetes d'orde ''Societas Florigerae ad Pegnensum'' de [[Núremberg]] [[Georg Philipp Harsdörffer]], [[Johann Klaj]] y [[Sigmund von Birken]].

Formes llíriques d'importancia na dómina son el [[sonetu]], la [[oda]] y l'[[epigrama]]; la poesía puede estremase principalmente en relixosa, casi siempres evanxélica, y mundana. Llírica relixosa escribieron [[Friedrich Spee von Langenfeld]] (1591-1635), [[Paul Gerhardt]] (1607-1676), [[Johann Rist]] (1607-1667), [[Angelus Silesius]] (1624-1677) y el místicu [[Jakob Böhme]] (1575-1624). Ente los poetes más mundanos son especialmente interesantes los sonetos d'[[Andreas Gryphius]] (1616-1664), según [[Christian Hofmann von Hofmannswaldau]] (1617-1679).

El teatru del Barrocu amuésase bien variáu. Per una parte esistía en [[teatru xesuita]], sobremanera nel sur católicu, que solía realizase en llingua llatina. Por cuenta de que el públicu nun entendía la llingua, intentábense potenciar los efeutos visuales. De forma similar asocedía coles compañíes teatrales ambulantes estranxeres. Pa otru públicu taben pensaes l'[[ópera]] barroca y el teatru de les cortes. La ópera del barrocu yera bien apreciada como obra d'arte. El teatru de les cortes taba apoderáu pola llamada ''[[Ständeklausel]]'', pol que los destinos de reis y nobles namái se debíen representar en forma de [[traxedia]] y la forma de vida del pueblu tenía de ser representada en [[comedia|comedies]]. Los sos principales autores son [[Daniel Casper von Lohenstein]] (1635-1683) (''Cleopatra'', ''Sophonisbe'') y Gryphius, con tres comedies y cinco tragedia (''Chatharina von Armenien'', ''Leo Armenius'', ''Carolus Stuardus'').

La novela barroca consiste principalmente na [[novela pastoril]], la [[novela d'estáu]], la [[novela cortés galantiadora]] y la más influyente: la [[novela picaresca]], orixinaria d'[[España]]. Nesti últimu xéneru destaca sobremanera [[Hans Jakob Christoffel von Grimmelshausen]] (hacia 1625-1676) col so ''[[Simplicissimus]]'', amás de les ''Simplicianischen Schriften''. Les aventures de Simplicissimus mientres la Guerra de los Trenta Años ye la novela picaresca más importante fora de la [[Península Ibérica]]. El representante más importante de la novela d'estáu ye'l discípulu de [[Sigmund von Birken|Birken]], [[Anton Ulrich von Braunschweig und Lüneburg-Wolfenbüttel]].

== Ilustración (hacia 1720-1780) ==
[[Ficheru:Gotthold Ephraim Lessing Kunstsammlung Uni Leipzig.jpg|thumb|Gotthold Ephraim Lessing.]]

Yá en 1687 [[Christian Thomasius]], el padre de la Ilustración alemana», realizaba les sos clases n'alemán, en llugar d'en llatín. Filósofos conocíos d'esta dómina, l'entamu de la Ilustración, fueron [[Christian Wolff]] y [[Gottfried Wilhelm Leibniz]]. L'autor lliterariu más importante foi de xuru [[Christian Fürchtegott Gellert]] (1715-1769) colos sos [[fábula|fábules]]. La figura más importante dientro del mundu lliterariu yera sicasí [[Johann Christoph Gottsched]] (1700-1766). Los sos testos teóricos indicaron la direición a siguir, sobremanera la so ''[[Versuch einer critischen Dichtkunst]]'' (1730; «Ensayo sobre una lliteratura crítica»), la so obra lliteraria sicasí ye de segundu orde. En ''Dichtkunst'', una poética normativa, sofitar nel teatru clásicu francés y caltuvo la ''Ständeklausel''. En contra tuvieron el suizu [[Johann Jakob Bodmer]] y el filólogu [[Johann Jakob Breitinger (filólogu)|Johann Jakob Breitinger]], que vieron sobrovaloráu'l momentu racional. 

Los autores de principios de la Ilustración tamién pueden ser incluyíos nel final del Barrocu, un exemplu de lo dudoses que son les divisiones por dómina. Los poetes más importante fueron [[Johann Christian Günther]] (1695-1723), según [[Barthold Heinrich Brockes]] (1680-1747), que pueden ser incluyíos en dambes dómines.

Amás de la Ilustración apaecieron otres corrientes que poníen en primer planu los sentimientos. Nelles puédense incluyir el [[Rococó]] de [[Friedrich Hagedorns]], d'[[Ewald Christian von Kleist]], [[Salomon Gessner]] y otros.

Exemplu de toa una xeneración foi [[Friedrich Gottlieb Klopstock]] (1724-1803) cola so epopeya ''[[Der Messias]]'' (1748-1773; «El mesíes»), que se regodea n'emociones y estaos d'ánimu. Klopstock considérase perteneciente al [[Sentimentalismu]].

En prosa foi [[Christoph Martin Wieland]] (1733-1813) quien rompió moldes. Foi'l creador d'unu de los primeres ''[[Bildungsroman]]'', ''[[Geschichte des Agathon]]'' (1766/67; «Hestoria de Aragtón»), y entemeció elementos del Rococó col pensamientu ilustráu.

La dómina final de la Ilustración alemana ye impensable ensin [[Gotthold Ephraim Lessing]] (1729-1781). La so obra inclúi obres teóriques d'importancia (''Laokoon'', 1766), crítica lliteraria (con [[Friedrich Nicolai]] y [[Moses Mendelssohn]]) y una serie d'obres de teatru significatives. La obra qu'amuesa un mayor espíritu ilustráu ye ''Nathan der Weise'' (1779; «Nathan el Sabiu»), nel que s'amuesa de forma ejemplificadora que los valores del home nun pueden ser llograes d'etiquetes casuales como la relixón o la nacionalidá.

== ''Sturm und Drang'' (hacia 1767-1785) ==
{{AP|Lliteratura del Romanticismu n'Alemaña}}
[[Ficheru:Friedrich schiller.jpg|thumb|Friedrich Schiller.]]
Una reacción xuvenil a la Ilustración, que yera vista como limitante y falta de sentimientos, foi'l curtiu periodu del ''[[Sturm und Drang]]''. La mayoría de los homes nuevos, que taben en contra de cualquier tipu de tiranía, tampoco queríen regles impuestes n'asuntos artísticos. Un xeniu», asina la idea, nun tien d'atener se a regles. Escribieron sobre los problemes que los ocupaben y privilexaron el «equí y agora» a l'Antigüedá.

[[Johann Wolfgang von Goethe]] amuesa na [[novela epistolar]] ''[[Les cuites del nuevu Werther]]'' un home que muerre del escesu de sentimientu y un amor desgraciao. Na obra de teatru de [[Friedrich Schiller]] (1759-1805) ''[[Los bandíos]]'', un mozu remontar en contra del so padre y contra los sos superiores. Les obres de teatru de [[Jakob Michael Reinhold Lenz|Jakob Lenz]] (1751-92) teníen como tema la opresiva situación de los intelectuales nuevos, por casu en ''Der Hofmeister''. Amás d'obres de teatru, tamién tuvo importancia la poesía, nella podíase espresar la emoción y el [[pathos]].

El movimientu ''Sturm und Drang'' nun duró enforma tiempu, la mayoría de los sos protagonistes siguieron el so desenvolvimientu. Schiller y Goethe fundaron el Clasicismu alemán. Lenz, per otra parte, nun pudo reconciliase cola so redolada y morrió solo.

== Clasicismu de Weimar (hacia 1786-1805) ==
[[Ficheru:Johann Heinrich Wilhelm Tischbein - Goethe in der roemischen Campagna.jpg|thumb|Goethe n'Italia.]]

L'empiezu del [[Clasicismu de Weimar]] asítiase de cutiu en 1786, coincidiendo col viaxe a [[Italia]] de [[Johann Wolfgang von Goethe|Goethe]]. Carauterística ye la so estrecha collaboración con [[Friedrich Schiller]], que morrió en 1805 en [[Weimar]]. Dambos autores, tres la fase del ''Sturm und Drang'', empobinar escontra ideales [[humanista|humanistes]], en parte sol emplegu [[Clasicismu|clasicista]] de temes y modelos antiguos. 

La obra de teatru ''[[Ifigenia en Táuride (Goethe)|Ifigenia en Táuride]]'' de Goethe trataba la superación de prexuicios y collo resulta un exemplu pal ideal humanista clasicista. La so obra más importante ye la traxedia ''[[Fausto]]'' (1808), al que siguió una segunda parte, ''Fausto II'', en 1832. La obra de Goethe ye bien amplia y la so última fase nun se suel incluyir nel Clasicismu.

El segundu gran autor del Clasicismu de Weimar foi [[Friedrich Schiller]]. Escribió obres teóriques (''Über naive und sentimentalische Dichtung'', «Sobre la poesía inocente y sentimental»). Tamién trató cuestiones filosófiques na llírica (como na so «''Spaziergang''», «Paséu»). Schiller escribió innumberables [[balada romántica (poesía)|balada]]s (''Die Bürgschaft'', «La garatía/L'aval») y una serie de drames históricos (''[[Wallenstein (Schiller)|Wallenstein]]'')

Otru autores que dacuando son incluyíos nel Clasicismu son [[Karl Philipp Moritz]] (1757-1793), consideráu un precursor, y [[Friedrich Hölderlin]] (1770-1843), que yá amuesa un enclín escontra'l [[Romanticismu]]. La novela ''Anton Reiser'' de Moritz, de tintes autobiográficos, ye considerada la primera [[novela psicolóxica]] en llingua alemana.

Nun sentíu más laxo, pueden incluyise nel Clasicismu a [[Jean Paul]] (1763-1825), qu'escribió sobremanera novela satírica, y [[Heinrich von Kleist]] (1777-1811), que'l so tema de cutiu ye l'individuu que brega coles obligaciones sociales o que se quebra nella, como na novela ''Michael Kohlhaas''.

== Romanticismu (hacia 1799-1835) ==
[[Ficheru:Bettina-von-arnim-grimm.jpg|thumb|Bettina von Arnim.]]
El [[Romanticismu]] suel estremase en cuatro époques: inicial, plenu, tardíu y posterior; en casos concretos nun ye senciellu realizar divisiones d'autores y dómines.

El primer Romanticismu puede considerase dende un puntu de vista teóricu lliterariu la fase más interesante. Un grupu d'autores que trabayaben en [[Jena]] y cultivaben una bona amistá, como los hermanos [[August Wilhelm Schlegel|August Wilhelm]] (1767-1845) y [[Friedrich Schlegel]] (1772-1829), [[Wilhelm Heinrich Wackenroder]] (1773-1798), [[Ludwig Tieck]] (1773-1853) y Friedrich von Hardenberg (1772-1801), que publicaba sol seudónimu de ''[[Novalis]]'', rompieron con munches convenciones: por casu, entemecieron nes sos noveles poemes y balaes, pequeños cuentos, etc.; pa ello de cutiu faíen referencia a la obra de Goethe (''Werther'', ''Los años d'aprendizaxe de Wilhelm Meister''). El fechu correspuende al conceutu de poesía universal progresiva» de Friedrich Schlegel, que non yá axunta los xéneros y conocencies más diverses, sinón que cavilga sobre sí mesmu y contién la so propia crítica. Unu de los preseos más importantes d'esta poesía de la reflexón» ye la ironía, que saca a rellucir que l'estáu ideal, que según la teoría clásica ten de ser reflexáu pol arte, escapar a la imaxinación del ser humanu y que les imáxenes al traviés de les que s'intenta representar esti estáu, nun son confiables. Per otra parte, nunca podemos tar seguros de los múltiples significaos y creaciones de les obres lliteraries, polo que lo meyor ye dexase llevar pola atrevencia de la mentira que representa l'arte. El [[fragmentu lliterariu]] ye otru de los preseos apreciaos polos románticos, nel que l'arte cavilga sobre'l so propiu «fracasu» y dixébrase del conceutu clásicu» de la obra harmónico y zarrao en si mesma, que representaba un estáu ideal.

Como representantes del Romanticismu plenu considérense [[Achim von Arnim]] (1781-1831) y [[Clemens Brentano]] (1778-1842). Editaron sol nome de ''Des Knaben Wunderhorn'' («El cuernu máxicu del rapazu») una coleición de cantares populares. Foi la so hermana y esposa respeutivamente, [[Bettina von Arnim]] (1785-1859), la que cola so obra ''Goethes Briefwechsel mit einem Kinde'' (1935, «Intercambiu epistolar ente Goethe y un neñu») que contribuyó de forma considerable a la popularidá de Goethe n'Alemaña, pero tamién describió una y otra vez les desigualdaes sociales y polítiques n'Alemaña na so obra (''Armenbuch'', «Llibru de los probes», ''Dies Buch gehört dem König'', «Esti llibru pertenez al rei», sobremanera el so apéndiz, amás de ''Polenbroschüre'', «Folletu polacu»).

Tamién los hermanos [[Jacob Grimm|Jacob]] y [[Wilhelm Grimm]] pertenecen col so [[Cuentos de Grimm|coleición de cuentos populares]] a esta dómina. Tamién puede incluyise nesta dómina la obra adulta de Tieck.

L'autor más conocíu del Romanticismu tardíu ye [[Y. T. A. Hoffmann]] (1776-1822), qu'en rellatos como ''Kater Murr'' («Gatu Murr») y ''[[L'home de sable (Hoffmann)|L'home de sable]]'' emplegó la ironía romántica de forma psicolóxica, colo qu'estendió una poética moderna que yá nun taba basada nel idealismu. Al Romanticismu tardíu pertenez amás el poeta [[Joseph von Eichendorff]] (1788-1857).

[[Heinrich Heine]] (1797-1856) adopta de cutiu una actitú irónica frente al Romanticismu y les sos temes, y posiblemente tuviera de tar incluyíu nel primer Realismu.

== ''Biedermeier'' (hacia 1830-1850) y ''Vormärz'' (hacia 1830-1850) ==
[[Ficheru:Georg Büchner.png|thumb|Georg Büchner.]]
Les corrientes lliteraries ente'l Clasicismu y el Romanticismu per una parte y el Realismu burgués por otra nun se dexen clasificar so una sola denominación. Pa ello empleguen los nomes ''[[Biedermeier]]'' y ''[[Vormärz]]''.

Los autores que s'inclúin dientro del Vormärz taben bien arreyaos na política y llegaron el poema políticu al so florecimientu. Munchos d'ellos pertenecíen a l'agrupación informal ''Junges Deutschland'' ([[Alemaña Nuevu]]), como yera'l casu de [[Georg Herwegh]] (1817-1875), [[Heinrich Laube]] (1806-1884), [[Karl Gutzkow]] (1811-1878) y [[Ferdinand Freiligrath]] (1810-1876). Trescalaos d'un espíritu similar tuvieron [[Heinrich Heine]] (''Die Harzreise'', «El viaxe pol Harz», ''Deutschland. Ein Wintermärchen'', «Alemaña. Un cuentu d'iviernu»), [[Ludwig Börne]] (1786-1837) y [[Georg Büchner]] (1813-1837) (''Woyzeck''), muertu nuevu.

Otru autores, cuando nun son incluyíos nel Realismu, incluyir nel Biedermeier. Conocíos sobremanera pola so poesía son: [[Nikolaus Lenau]] (1802-1850), [[Eduard Mörike]] (1804-1875), [[Friedrich Rückert]] (1788-1866) y [[August von Platen]] (1796-1835). En prosa tienen de mentase a [[Annette von Droste-Hülshoff]] (1797-1848) (''Die Judenbuche'', «La faya de los xudíos»), [[Adalbert Stifter]] (1805-1868), [[Jeremias Gotthelf]] (1797-1854) y el cuentista [[Wilhelm Hauff]] (1802-1827).

Ente los dramaturgos que perteneces más o menos al Biedermeier tán [[Franz Grillparzer]] (1791-1872), [[Johann Nestroy|Johann Nepomuk Nestroy]] (1801-1862) y [[Ferdinand Raimund]] (1790-1836). Grillparzer escribió traxedies similares a les del Clasicismu de Weimar, Nestroy y Raimund son representantes del ''[[Volksstück]]'' de [[Veina]].

== Realismu poéticu (1848-1890) ==
[[Ficheru:Kurzbio fontane05.jpg|thumb|right|Theodor Fontane.]]
Nel [[Realismu burgués]] o poéticu, los autores evitaron los grandes problemes sociales y políticos y centráronse na so patria chica, colos sos paisaxes y los sos personaxes. nel centru de toles noveles, obres de teatru y poemes ta l'individuu. Una carauterística estilística de munches de les sos obres ye l'humor, que consigue una distancia de la insoportable y horrible realidá. Dirixe sicasí la so denuncia escontra l'erru singular y les debilidaes de la sociedá, y non escontra'l sistema en sí.

El xéneru preferíu yera primeramente la [[novela curtia]]. Exemplos son ''Das Amulett'' («El amuleto») del suizu [[Conrad Ferdinand Meyer]] (1825-1898) y ''Der Schimmelreiter'' («El caballeru del caballu blancu») de [[Theodor Storm]] (1817-1888). Nel teatru permanez na alcordanza [[Friedrich Hebbel]] (1813-1863) (con ''Maria Madalena''). Más tarde, amás de la novela curtia, apaeció la novela, na que puede mentase a [[Gustav Freytag]] (1816-1895) y [[Wilhelm Raabe]] (1831-1910).

Los autores más importantes d'esta corriente son el suizu [[Gottfried Keller]] (1819-1890), que tuvo un importante intercambiu epistolar con Theodor Storm, y [[Theodor Fontane]] (1819-1898). Keller escribió'l ''Bildungsroman'' ''Der grüne Heinrich'' («Heinrich el verde»), amás del ciclu de noveles curties ''Züricher Novellen'' («Noveles curties de Zúrich») y ''Die Leute von Seldwyla'' («La xente de Seldwyla»), al que pertenez «''Romeo und Julia auf dem Dorfe''» («Romeo y Julieta nel pueblu»). Fontane, qu'empezara como periodista, escribió noveles como ''Frau Jenny Treibel'' o ''[[Effi Briest]]''. Amplió'l so puntu de vista cada vez más, dende una figura central hasta la [[novela social]].

N'Austria atopen temes rurales en [[Marie von Ebner-Eschenbach]] (1830-1916), [[Ludwig Anzengruber]] (1839-1889) y, yá a finales del movimientu, [[Peter Rosegger]] (1843-1918).

== Naturalismu (1880-1900) ==
[[Ficheru:G Hauptmann.jpg|thumb|Gerhart Hauptmann.]]
El [[Naturalismu]] foi una nueva corriente artística y lliteraria que quería revelar de forma implacable les circunstancies de toles partes de la sociedá. Lo que fuera mal vistu polos realistes de metá de sieglu, convertir na tema principal d'esta corriente lliteraria. Ensin tener en cuenta les fronteres tradicionales del llamáu bon gustu, nin la sensibilidá artística burguesa, tenía d'espresase la verdá a partes iguales ente la realidá y la reproducción. Una novedá estilística foi l'emplegu de llinguaxe común, [[xíriga]] y dialeutu. L'héroe individual, que puede decidir con llibertá, yá nun ta nel centru de rellatos y obres de teatru, sinón l'home determináu por un coleutivu, el so orixe, el mediu o la dómina.

A diferencia de la [[lliteratura rusa]] o [[lliteratura francesa|francesa]], nun esisten n'alemán apenes noveles naturalistes d'importancia. [[Arno Holz]] (1863-1929) y [[Johannes Schlaf]] (1862-1941) escribieron poesía y prosa curtia (''Papa Hamlet''). Conocida ye la obra de Holz ''Kunst = Natur - x'' («Arte = naturaleza - x»), onde x tien de tender a cero, colo que l'arte nun tendría de ser namás que la reproducción de la realidá. L'aportación de [[Gerhart Hauptmann]] (1862-1946) foi más importante, con obres de teatru como ''Die Weber'' («El texedores»), que tuvo reconocencia internacional. 

Na llende del naturalismu atópase [[Frank Wedekind]] (1864-1918). La so obra de teatru ''Frühlings Erwachen'', cola so tema púber eróticu, amuesa yá retazos de ''[[Fin de siècle]]''.

== Dende'l cambéu de sieglu hasta 1933 ==
Col Naturalismu y el Simbolismu empieza lo que de cutiu se denomina los clásicos modernos. Esta dómina ta marcada por un pluralismu estilísticu, l'apaición en paralelu de diverses corrientes. La mayoría de los autores pueden incluyise n'a lo menos una d'estes corrientes.

=== Simbolismu ===
Pa los clásicos modernos el términu «[[vanguardia]]» llegó a tener una importancia especial. La corriente lliteraria empezó a finales del sieglu XIX colos [[Simbolismu|simbolistes]] franceses, con poetes como [[Stéphane Mallarmé]], [[Charles Baudelaire]] y [[Arthur Rimbaud]]. Los representantes más importantes del Simbolismu alemán fueron [[Stefan George]] (1868-1933), [[Hugo von Hofmannsthal]] (1874-1929) y [[Rainer Maria Rilke]] (1875-1926). El simbolismu sigue un programa dafechu distintu al Naturalismu, descritu enriba, qu'aprosimao trescurría al empar. La llírica simbolista ye elitista y da el mayor valor a la guapura y la forma. Un estilu artísticu similar ye'l ''[[Jugendstil]]'', la dómina suel denominase ''[[Fin de siècle]]''.

Centros de la lliteratura alemana fueron [[Berlín]] y [[Viena]], polo que se fala de cutiu de los ''[[Berliner Moderne]]'' y los ''[[Wiener Moderne]]''. El movimientu sufrió un abrupto fin col entamu de la [[Primer Guerra Mundial]].

=== Épica moderna ===
[[Ficheru:Kafka1906.jpg|thumb|Franz Kafka.]]
En paralelu a estes corrientes enfocaes programáticamente contra la tradición, apaecieron obres de prosa que retomaben les formes tradicionales y perfeccionar; tien de nomase a [[Rainer Maria Rilke]] cola so novela ''Die Aufzeichnungen des Malte Laurids Brigge'' (1910; ''[[Los cuadiernos de Malte Laurids Brigge]]''), [[Heinrich Mann]] (1871-1950) (que la so primer dómina puede considerase precursora del Espresionismu), [[Thomas Mann]] (1875-1955) (con grandes noveles artificioses y rellatos transíos por una tema), [[Hermann Broch]] (1886-1951), [[Robert Musil]] (1880-1942), [[Franz Kafka]] (1883-1924) y [[Hermann Hesse]] (1877-1962).

=== ''Heimatkunst'' ===
La ''[[Heimatkunst]]'' ye una corriente lliteraria en llingua alemana que se foi estendiendo aprosimao ente 1890 y 1910. Apaeció darréu dempués del Naturalismu. El principal impulsor del movimientu foi l'escritor ya historiador de la lliteratura [[Adolf Bartels]], que nun artículu de 1898 na revista ''[[Der Kunstwart]]'' emplegó per primer vegada la espresión «''Heimatkunst''». Xuntu con [[Friedrich Lienhard]], estendió'l nuevu conceutu al traviés de la revista ''[[Heimat (revista)|Heimat]]'' editada en Berlín y de curtia duración.

El nuevu movimientu tenía d'alloñar del suxetu de la gran ciudá y dir en direición de la patria (''Heimat'') y el pueblu. Nun conceutu más ampliu, ''Heimat'' non yá refierse a la vida nel campu, sinón tamién la ciudá puede ser patria. Al igual que'l Naturalismu, del que toma les téuniques, non yá débese espresar l'amor a la patria, sinón tamién crítica, lo que nun consiguieron de forma coherente. N'estudios recién afayóse qu'esti movimientu yá presentaba dellos pensamientos del [[movimientu ecoloxista]] posterior.

Cola so actitú básica conservadora y antimoderna, foi un precedente de la lliteratura nazi del sangre y la tierra, el ''[[Blut- und Boden]]''.

=== Espresionismu (hacia 1910-1920) y Vanguardia ===
[[Ficheru:Bertolt-Brecht.jpg|thumb|Bertolt Brecht]]
El [[Espresionismu]] ye considerada la postrera gran corriente lliteraria d'Alemaña. Al igual que'l Simbolismu, pertenez a les corrientes lliteraries de la [[Vanguardia]]. Les vanguardies son lliteratures qu'acentúen la novedá y la teoría, y apaecen con xestu antiburgués, qu'algamó'l so puntu álgido nel [[Dadaísmu]], que clases educaes descalificaben como ''Nonsense-Literatur'', lliteratura absurda. Tamién recibió influencies del [[Surrealismu]] y del [[Futurismu]]. Estes corrientes sufrieron n'Alemaña una interrupción por causa de la llegada al poder del [[nazismu]], n'[[Europa]] pola [[Segunda Guerra Mundial]], y en cierta midida inclusive un fin obligáu por circunstancies esternes.

Considérase como chispa inicial de la llírica espresionista'l poema ''Weltende'' («Fin del mundu») de [[Jakob van Hoddis]], escritu en 1911, que les sos poques llinies «paecen convertinos n'otres persones», como dixo [[Johannes R. Becher]]. [[Gottfried Benn]] (1886-1956), qu'acababa de terminar la so formación de médicu, dio enforma que falar col so pequeñu llibru ''Morgue'', qu'incluyía poemes con versos en prosa, qu'hasta'l momentu nun fueren, o apenes fueren emplegaos (por casu «''Leichenbeschauhaus''», «Depósitu de cadabres», «''Geburt im Kreißsaal''», «Nacencia na sala de partos» , y «''Prostitution''»).

Otru autores importantes del Espresionismu fueron [[Alfred Döblin]] (1878-1957), [[Albert Ehrenstein]], [[Carl Einstein]], [[Salomo Friedlaender]], [[Walter Hasenclever]], [[Georg Heym]], [[Heinrich Eduard Jacob]] (1889-1967), [[Ludwig Rubiner]], [[Else Lasker-Schüler]] (1869-1945), [[August Stramm]], [[Ernst Toller]] (1893-1939), [[Georg Trakl]] (1887-1914) y [[Alfred Wolfenstein]].

=== ''Neue Sachlichkeit'' ===
Tres l'Espresionismu llegó cada vez más una actitú realista y sobrio, que suel denominase ''Neue Sachlichkeit'', [[Nueva Oxetividá]]. Nel teatru, tienen de mentase [[Ödön von Horvath]] (1901-1938), [[Bertolt Brecht]] (1898-1956) y el direutor [[Erwin Piscator]]; na épica, ente otros, a [[Erich Kästner]] (1899-1974), [[Anna Seghers]] (1900-1983), [[Erich Maria Remarque]] y [[Arnold Zweig]], según [[Marieluise Fleißer]], [[Irmgard Keun]] o [[Gabriele Tergit]].

== Nacionalsocialismu y exiliu ==
[[Ficheru:Bundesarchiv Bild 102-14597, Berlin, Opernplatz, Bücherverbrennung.jpg|thumb|Estudiantes de la [[Universidá de Berlín]] nel Opernplatz, [[Unter den Linden]], en Berlín, el 11 de mayu de 1933, quemando llibros.]]
El 30 de xineru de 1933 apurrióse'l poder del Reich Alemán a los [[nacionalsocialista|nacionalsocialistes]]. Esi mesmu añu hubo [[Quema de llibros de 1933|quemes públiques de llibros]]. Lliteratura independiente y crítica lliteraria dexó de ser posible. Lo mesmo asocedió n'Austria tres l'[[Anschluss|anexón]] en 1938; tamién ellí fueron quemaos llibros. El Réxime fomentó una lliteratura llamada de sangre y tierra, ''[[Blut- und Boden]]'', a que'l so llau sobrevivía una lliteratura más o menos ensin ideoloxía dedicada al entretenimientu. El opositores destacaos al Réxime taben amenaciaos de muerte si nun diben al exiliu; asina fueron asesinaos [[Jakob van Hoddis]] y [[Carl von Ossietzky]]. Dellos autores permanecieron nel país, anque fueren opositores a los nazis, formando parte de la llamada ''[[Innere Emigration]]'', la emigración interna». Fueron condergaos al silenciu y escribieron pal archivu personal o sobre tarrezas apolíticos, pero la distinción colos autores específicamente apolíticos ye de cutiu difícil. Nomes conocíos que se quedaron nel país fueron [[Gottfried Benn]], [[Ernst Jünger]], [[Erich Kästner]], [[Ehm Welk]], [[Gerhart Hauptmann]], [[Heimito von Doderer]], [[Wolfgang Koeppen]], [[Josef Weinheber]], [[Mirko Jelusich]], [[Franz Koch]] y [[Robert Hohlbaum]]. Amás, los siguientes miembros de la ''[[Dichterakademie]]'': [[Will Vesper]], [[Börries Freiherr von Münchhausen]], [[Hans Grimm]], [[Erwin Guido Kolbenheyer]], [[Wilhelm Schäfer]], [[Werner Beumelburg]], [[Hans Friedrich Blunck]], [[Agnes Miegel]], [[Hanns Johst]], [[Emil Strauß]], según [[Rudolf G. Binding]].

1500 autores conocíos pol so nome exiliáronse, de cutiu per caminos trabancosos; munchos suicidáronse ([[Stefan Zweig]], [[Kurt Tucholsky]]). Centros de la ''[[Exilliteratur]]'', la lliteratura del exiliu, surdieron en munchos países del mundu, ente otros, tamién en [[Suiza]], que foi especialmente importante p'autores de teatru. En vista de la cantidá d'autores, casi toos aquellos con una cierta sonadía exiliáronse, apenes puede falase d'una lliteratura temática o estilísticamente unificada nel exiliu. Autores que se caltuvieron granibles nel exiliu fueron ente otros [[Thomas Mann|Thomas]] y [[Heinrich Mann]], [[Bertolt Brecht]], [[Anna Seghers]], [[Franz Werfel]] y [[Hermann Broch]]. Otros, como [[Alfred Döblin]], [[Heinrich Eduard Jacob]] y [[Joseph Roth]], nun s'afixeron. 

Tres la Guerra, munchu autores permanecieron nel estranxeru, dalgunos volvieron. Dempués de la so fuxida de Viena a [[Londres]] tres el ''[[Anschluss]]'', [[Elias Canetti]] consiguió'l [[Premiu Nobel de Lliteratura]] como ciudadanu británicu. Ye de señalar que munchos yá nun pudieron enllazar colos sos ésitos d'antes de la Guerra y l'exiliu.

== Lliteratura dempués de 1945 ==
Tres el final de la [[Segunda Guerra Mundial]] falar del puntu cero lliterariu. La ''[[Trümmerliteratur]]'', la lliteratura de los escombros, describía un mundu fechu añicos. Llueu se trató de recuperar el desenvolvimientu lliterariu; namái agora, venti años dempués de la so muerte, foi afayada la obra de [[Franz Kafka]]. El ''[[Wiener Gruppe]]'' emplegó formes nueves de llírica; n'[[Alemaña Occidental]] formóse'l grupu informal ''[[Gruppe 47]]'', que'l so miembros dieron el tonu na lliteratura de la Posguerra.

Cola creación de los nuevos estaos alemanes creáronse condiciones distintes pa la lliteratura. Darréu esplíquense les lliteratures de la [[República Federal d'Alemaña]], la [[República Democrática Alemana]], Austria y Suiza por separáu, pero les diferencies nun tienen de ser sobrovaloraes: tratar d'una única llingua y, con esceición de la RDA, d'un mercáu común.

=== República Federal d'Alemaña ===
[[Ficheru:Tadeusz Różewicz and Günter Grass.jpg|thumb|Günter Grass (dcha.).]]
Darréu dempués de 1945 espresóse l'horror de la guerra y la situación de los que volvieron a casa. Una forma nueva de faelo foi'l cuentu curtiu, por casu les de [[Heinrich Böll]] (1917-1985). Tres l'apaición del [[Milagru Económicu Alemán]] la lliteratura concentrar nel presente, noveles de [[Wolfgang Koeppen]] (1906-1996), [[Siegfried Lenz]] (1926-2014), [[Christine Brückner]] (1921-1996) y [[Martin Walser]] (1927) traten la tema. [[Günter Grass]] (1927-2015), [[Premiu Nobel de Lliteratura]] de 1999, escribió ''Die Blechtrommel'' (''El tambor de lata''), una novela [[picaresca]], que trataba la hestoria recién alemana y que tamién consiguió bien bones crítiques nel estranxeru. Poetes importantes de la dómina fueron [[Günter Eich]] (1907-1972), que tamién escribió obres pa la radio, un xéneru bien popular na dómina. Ente otros, [[Helmut Heißenbüttel]] (1921-1996) escribía [[caligrama|caligrames]].

Autores que se dexen clasificar con dificultá son [[Uwe Johnson]] (1934-1984), [[Ror Wolf]] (1932), influyíu pol ''[[Nouveau roman]]'', y [[Arno Schmidt]] (1914-1979), amigu de faer esperimentos. [[Wolfgang Hildesheimer]] (1916-1991) escribió obres de teatru absurdu nuna dómina na que'l teatru inda taba marcáu por [[Bertolt Brecht]].

Cola [[Guerra de Vietnam]] y el [[Mayu del 68]] aumentó la poesía política ([[Hans Magnus Enzensberger]] (1929), [[Erich Fried]] (1921-1988)) y el teatru políticu ([[Peter Weiss]] (1916-1982), [[Rolf Hochhuth]] (1931)). Una corriente contraria foi la ''[[Nueva suxetividá]]'', que s'ocupaba con temes privaes (ente otros [[Jürgen Theobaldy]]). Un poeta pop y ''underground'' destacáu de la década de 1970 foi [[Rolf Dieter Brinkmann]] (1940-1975).

Na década de 1980 destacaron [[Botho Strauß]] (*1944) (teatru) y [[Ulla Hahn]] (*1946) y más tarde [[Durs Grünbein]] (*1962) (poesía).

=== República Democrática Alemana ===
[[Ficheru:Literaturnobelpreis.png|thumb|1902 [[Theodor Mommsen]] (DE)&lt;br /&gt;1908 [[Rudolf Eucken]] (DE)&lt;br /&gt;1910 [[Paul Heyse]] (DE)&lt;br /&gt;1912 [[Gerhart Hauptmann]] (DE)&lt;br /&gt;1919 [[Carl Spitteler]] (CH)&lt;br /&gt;1929 [[Thomas Mann]] (DE)&lt;br /&gt;1946 [[Hermann Hesse]] (CH/DE)&lt;br /&gt;1966 [[Nelly Sachs]] (DE)&lt;br /&gt;1972 [[Heinrich Böll]] (DE)&lt;br /&gt;1981 [[Elias Canetti]] (UK)&lt;br /&gt;1999 [[Günter Grass]] (DE)&lt;br /&gt;2004 [[Elfriede Jelinek]] (AT)&lt;br /&gt;2009 [[Herta Müller]] (RU/DE)&lt;br /&gt;]]
La RDA definir a sigo mesma como ''Literaturgesellschaft'' («sociedá de la lliteratura», la espresión ye de [[Johannes R. Becher]]), lluchaba contra la ''Poesiefeindlichkeit'' («enemistá a la poesía») d'[[Occidente]] y el tresformamientu nun [[guetu]] de l'alta cultura. Tenía de realizase una democratización a nivel de la producción, la distribución y la crítica. Sicasí, la censura llevó al absurdu la democratización, una y bones l'estáu intentaba instumentalizar la lliteratura pa los sos fines, el del [[socialismu real]].

El Réxime promocionaba una lliteratura basada nel [[realismu socialista]] y un plan sobre esa base foi dau a conocer sol nome ''[[Bitterfelder Weg]]'' («Camín de [[Bitterfeld]]»). Ente los autores allegaos al gobiernu tien de mentase sobremanera a [[Hermann Kant]] (1926). [[Johannes Bobrowski]] (1917-1965) escribió la prosa más importante de la dómina. Na década de 1970 nótase un enclín escontra na Nueva suxetividá, al igual que n'Alemaña Occidental. Munchu autores tuvieron qu'o pudieron abandonar la RDA, como [[Wolf Biermann]] (1936), [[Sarah Kirsch]] (1935) y antes [[Uwe Johnson]] (1934-1984).

Autores importantes fueron ente otros: [[Christa Wolf]] (1929-2012), [[Heiner Müller]] (1929-1995), [[Irmtraud Morgner]] (1933-1990), [[Stephan Hermlin]] (1915-1997), [[Stefan Heym]] (1913-2001), [[Jurek Becker]] (1937-1997).

=== Austria ===
Tres la Segunda Guerra Mundial dellos autores trataron d'enllazar cola tradición moderna atayada pol [[Austrofascismo]] y el [[Nazismu]], fueron sobremanera'l ''[[Wiener Gruppe]]'' («Grupu de Viena») en redol a [[Gerhard Rühm]] (*1930) y [[Hans Carl Artmann|H. C. Artmann]] (1921-2000), amás d'[[Albert Paris Gütersloh]] (1887-1973) y [[Heimito von Doderer]] (1896-1966). L'afinidá pol xuegu de pallabres ye una constante na lliteratura austriaca, a la que pertenecen conocíos autores como [[Ernst Jandl]] (1925-2000) y [[Franzobel]] (1967). Los poetes más importantes fueron [[Friederike Mayröcker]] (1924) y [[Christine Lavant]] (1915-1973). [[Erich Fried]] emigró a Gran Bretaña.

Nes décades de 1960 y 70 la lliteratura d'Austria tuvo un florecimientu, cuando autores como [[Peter Handke]] (1942), [[Ingeborg Bachmann]] (1926-1973) y [[Thomas Bernhard]] (1931-1989) camudaron permanentemente la lliteratura en llingua alemana. Nesa tradición trabayaron tamién contemporáneos importantes como por casu [[Norbert Gstrein]], [[Elfriede Jelinek]] (1946), [[O. P. Zier]], [[Sabine Gruber]] y [[Ruth Aspöck]].

=== Suiza ===
[[Ficheru:PaulCelan.jpg|thumb|Paul Celan.]]
Al contrariu que n'Alemaña o Austria, en Suiza nun hubo un cambéu radical na lliteratura en llingua alemana en 1945. Los autores suizos más importantes fueron [[Max Frisch]] (1911-1991) y [[Friedrich Dürrenmatt]] (1921-1990). Dambos escribieron novela y teatru, Frisch más bien intelectual, Dürrenmatt más bien alvertíu/macabru. Otru autores suizos, de cutiu a la solombra de los dos xigantes, son [[Adolf Muschg]] (1934), [[Peter Bichsel]] (1935), [[Urs Widmer]] (1938).

L'asociación d'autores más importante de Suiza foi ''[[Gruppe Olten]]'', sumida de 2002.

=== Rumanía ===
L'autor rumanu en llingua alemana contemporaneu más lleíu ye [[Eginald Schlattner]], que sigue trabayando en [[Rumanía]]. L'autora del [[Banato]], [[Herta Müller]], [[Premiu Nobel de Lliteratura]] de 2009, vive anguaño n'Alemaña.

Enantes hai que mentar a [[Adolf Meschendörfer]], na primer metá del sieglu XX, en [[Kronstadt]]. Pero ensin dulda l'autor más importante foi [[Paul Celan]], que vivió ente 1947 y 1948 dellos meses en Viena y asitióse finalmente en París.

Anque la mayoría de los rumanos de llingua alemana emigraron, formóse nel [[Banato]] un nuevu grupu lliterariu,'' [[Die Stafette]]'', del que podríen surdir nuevos autores que podríen siguir la tradición lliteraria.

== Lliteratura contemporánea en llingua alemana ==
[[Ficheru:Elfriede jelinek 2004 small.jpg|thumb|Elfriede Jelinek.]]
Enclinos actuales, en parte yá sumiendo, de la lliteratura en llingua alemana son por casu la llamada [[lliteratura pop]] y una esplosión de debutantes y autores nuevos. Estes apaiciones son en parte empobinaes pol mercáu del llibru, que creció descomanadamente dende 1945 y nel que, a lo menos dende la década de 1990, inclusive lliteratura bona tien dificultaes pa llograr l'atención del públicu.&lt;ref name=&quot;SR&quot;&gt;{{cita web | autor = SR | añu = | url = http://www.uni-due.de/einladung/Vorlesungen/literaturge/gegenwlit.htm | títulu = Gegenwartsliteratur | obra = Was heißt und zu welchem Ende studiert man Literaturgeschichte (Universität Duisburg) | fechaaccesu = 14 de mayu de 2011 | idioma = alemán | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20120131191306/http://www.uni-due.de/einladung/Vorlesungen/literaturge/gegenwlit.htm | fechaarchivu = 31 de xineru de 2012 }}&lt;/ref&gt;

A la lliteratura en llingua alemana actual de cutiu échase-y en cara la so indiferencia política,&lt;ref name=&quot;SR&quot;/&gt; según una obsesión en redol a temes autobiográfiques de la niñez. Un contrapuntu ye la entrega del Premiu Nobel de Lliteratura en 2004 a [[Elfriede Jelinek]], qu'escribe lliteratura feminista y comprometida políticamente.

Un fenómenu que yá ta perdiendo la so brillantez tien el so centru nel sur d'Alemaña y Austria. Trátase del [[Postmodernismo]] y entá más del fenómenu lliterariu de la [[novela postmoderna]]. Autores importantes son [[Oswald Wiener]], [[Hans Wollschläger]], [[Christoph Ransmayr]], [[Walter Moers]] y [[Marlene Streeruwitz]].

Los autores de [[ciencia ficción]] d'Alemaña más conocíos son [[Andreas Eschbach]] y [[Frank Schätzing]]. L'escritor de [[novela negra]] más importante ye [[Peter Schmidt (autor)|Peter Schmidt]]. De la lliteratura pop hai que mentar ente otros a [[Christian Kracht]] (''Faserland''), [[Benjamin von Stuckrad-Barre]] (''Soloalbum'') y [[Rainald Goetz]] (''Irre'').

Dende la década de 1990 ganaron n'importancia na área de llingua alemana les lliteratures multiculturales; por casu, la [[lliteratura turcoalemana]] llegó a los niveles más altos, que les sos raigaños atopar el la lliteratures de la [[Migración humana|migración]] de la década de 1960. Un autor d'orixe turcu como [[Feridun Zaimoglu]] pertenez al conxuntu d'autores nuevos contemporáneos más importantes en llingua alemana. Tamién representantes de les lliteratures multiculturales son [[Wladimir Kaminer]] o [[Rafik Schami]], consideraos d'importancia dientro de la lliteratura contemporánea n'alemán.

Unu de los poetes más importantes dende finales de la década de 1980 ye, ensin dulda, [[Thomas Kling]] (1957-2005), que col so estilu, de cutiu fonéticu, supo dar un acentu vivificador a la poesía n'alemán.&lt;ref&gt;{{cita web | autor = Michael Braun | añu = 4 d'abril de 2005 | url = http://www.nzz.ch/2005/04/04/fe/articleCPI47.html | títulu = Ein nomadischer Sprachreisender | obra = NZZOnline | fechaaccesu = 14 de mayu de 2011 | idioma = alemán}}&lt;/ref&gt; Tamién se deben mentar a [[Marcel Beyer]], [[Durs Grünbein]] y [[Uwe Kolbe]] ente los poetes destacaos a finales del sieglu XX y principios del XXI.

Autores contemporáneos importantes de novela son ente otros [[Thomas Brussig]], [[Dietmar Dath]], [[Daniel Kehlmann]], [[Martin Mosebach]], [[Ulrich Peltzer]], [[Ingo Schulze]], [[Uwe Tellkamp]] y [[Juli Zeh]]; ente los autores de teatru [[Albert Ostermaier]], [[Moritz Rinke]] o [[Roland Schimmelpfennig]].

== Ver tamién ==
* [[Lliteratura]]
* [[Cultura d'Alemaña]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

=== Bibliografía ===
'''Hestories de la lliteratura d'un solu volume'''
* Beutin, Wolfgang &amp; al.: ''Deutsche Literaturgeschichte: von dean Anfängen bis zur Gegenwart''. Metzler, Stuttgart 1979 (7., erweiterte Auflage 2008)ISBN 3-476-02247-1.
* Peter J. Brenner: ''Neue deutsche Literaturgeschichte: vom „Ackermann“ zu Günter Grass''. Niemeyer, Tübingen 1996, (2 ed. actualizada 2004) ISBN 3-484-10736-7.
* Gerhard Fricke &amp; al.: ''Geschichte der deutschen Literatur''. 20 ed. Schöningh, Paderborn 1988.
* Claus J. Gigl: ''Deutsche Literaturgeschichte: Abitur-Wissen''. Stark, Freising 1999.
* Hilmar Grundmann: ''Deutsche Literaturgeschichte für Lehrer''. Heinz, Stuttgart 2001. (Stuttgarter Arbeiten zur Germanistik; 394)
* Heinrich Haerkötter: ''Deutsche Literaturgeschichte''. 62 ed. actualizada, Winkler, Darmstadt 2002.
* [[Fritz Martini]]: ''Deutsche Literaturgeschichte. Von dean Anfängen bis zur Gegenwart''. 19 edición retrabajada. Kröner, Stuttgart 1991, ISBN 3-520-19619-0 (Lizenzausgabe KOMET-Verlag, Köln 2003, ISBN 3-89836-381-3). ''Standardwerk''
* Helmut Nürnberger: ''Geschichte der deutschen Literatur''. 25 edición retrabajada. Bayerischer Schulbuch-Verlag, München 2006.
* Hans Gerd Rötzer: ''Geschichte der deutschen Literatur: Epochen, Autoren, Werke''. 2 ed. modificada y ampliada. Buchner, Bamberg 2000.
* Kurt Rothmann: ''Kleine Geschichte der deutschen Literatur''. 17 ed. Reclam, Stuttgart 2001.
* [[Viktor Žmegač]] (Ed.): ''Kleine Geschichte der deutschen Literatur. Von dean Anfängen bis zur Gegenwart''. Marix, Wiesbaden 2004, ISBN 3-937715-24-X.

'''Hestories de la lliteratura de dellos volúmenes'''

''Geschichte der deutschen Literatur von dean Anfängen bis zur Gegenwart''. Fundada por Helmut de Boor y Richard Newald. Beck, München 1971- (12 tomos entamaos, tomos y partes editaos tán siendo retrabajados)
* Tomu 1: ''Die deutsche Literatur von Karl dem Großen bis zum Beginn der höfischen Dichtung: 770-1170''. 9. Aufl. bearbeitet von Herbert Kolb. Back, München 1979, ISBN 3-406-06088-9.
* Tomu 2: ''Die höfische Literatur: Vorbereitung, Blüte, Ausklang; 1170-1250''. 11. Aufl. bearbeitet von Ursula Hennig. Beck, München 1991, ISBN 3-406-35132-8.
* Tomu 3: ''Die deutsche Literatur im späten Mittelalter''.
** Parte 1: ''Zerfall und Neubeginn: 1250-1350''. 5., neubearbeitete Auflage, neubearbeitet von Johannes Janota. Beck, München 1997, ISBN 3-406-40378-6.
** Parte 2: ''Reimpaargedichte, Drama, Prosa. Herausgegeben von Ingeborg Glier''. Beck, München 1987, ISBN 3-406-00713-9.
* Tomu 4: ''Die deutsche Literatur vom späten Mittelalter bis zum Barock''.
** Parte 1: ''Das ausgehende Mittelalter, Humanismus und Renaissance: 1370-1520'', 2. Aufl. Neubearb. von Hedwig Heger, Beck, München 1994, ISBN 3-406-37898-6.
** Parte 2: ''Das Zeitalter der Reformation: 1520-1570''. Bearbeitet von Hans Rupprich. Beck, München 1973, ISBN 3-406-00717-1.
* Tomu 5: ''Die deutsche Literatur vom Späthumanismus zur Empfindsamkeit: 1570–1750''. Unveränderter Nachdruck der 6., verbesserten Auflage. Mit einem bibliographischen Anhang. Beck, München 1975, ISBN 3-406-00721-X.
* Tomu 6: ''Von Klopstock bis zu Goethes Tod''.
** Parte 1: ''Aufklärung, Sturm und Drang, frühe Klassik: 1740-1789''. Von Sven Aage Jørgensen; Klaus Bohnen; Per Øhrgaard. Beck, München 1990, ISBN 3-406-34573-5. (Sonderausgabe 1999. Früher unter dem Titel: Richard Newald: ''Ende der Aufklärung und Vorbereitung der Klassik''. Später auch unter dem Titel: Sven AgeJørgensen: ''Aufklärung, Sturm und Drang, Frühe Klassik''.)
* Tomu 7: ''Die deutsche Literatur zwischen Französischer Revolution und Restauration''.
** Parte 1: ''Das Zeitalter der Französischen Revolution: 1789-1806''. 2., neubearbeitete Auflage, bearbeitet von Gerhard Schulz. Beck, München 2000, ISBN 3-406-46700-8.
** Parte 2: ''Das Zeitalter der Napoleonischen Kriege und der Restauration: 1806-1830''. Bearbeitet von Gerhard Schulz. Beck, München 1989, ISBN 3-406-09399-X.
* Tomu 9: ''Geschichte der deutschsprachigen Literatur''.
** Parte 1: ''1870-1900: von der Reichsgründung bis zur Jahrhundertwende''. Bearbeitet von Peter Sprengel. Beck, München 1998, ISBN 3-406-44104-1.
** Parte 2: ''1900-1918: von der Jahrhundertwende bis zum Ende des Ersten Weltkriegs''. Bearbeitet von Peter Sprengel. Beck, München 2004, ISBN 3-406-52178-9.
* Band 12: ''Geschichte der deutschen Literatur von 1945 bis zur Gegenwart''. Herausgegeben von Wilfried Barner. Beck, München 1994, ISBN 3-406-38660-1.

'''Historia de la lliteratura con testos primarios'''
* ''Die deutsche Literatur. Ein Abriss in Text und Darstellung''. Reclam 2000, ISBN 3-15-030022-3.&lt;br /&gt;(En total 17 tomos, tamién disponibles de forma individual pa distintes dómines.)

'''Llibros de consulta'''
* Gunter Y. Grimm, Frank Rainer Max (Ed.): ''Leben und Werk deutschsprachiger Autoren vom Mittelalter bis zur Gegenwart''. Reclam 1993. ISBN 3-15-010388-6.&lt;br /&gt;(Tamién disponible como edición individual pa distintes dómines.)
* ''Kürschners Deutscher Literatur-Kalender'' 2 tomos., Saur Verlag: München (65. Jahrgang) 2006/07 ISBN 3-598-23591-7. Con datos biográficos, direiciones, membresías y premios lliterarios de 12.011 autores vivos de lliteratura en llingua alemana, lo mesmo que de 165.000 publicaciones.
* Horst Dieter Schlosser: ''dtv-Atles Deutsche Literatur''. dtv, München 2002, ISBN 3-423-03219-7.
* Wulf Segebrecht: ''Was sollen Germanisten lesen?'' Ein Vorschlag, Brerlin 2007.

== Enllaces esternos ==
* [[:wikisource:de:Hauptseite|Wikisource n'alemán]] tien [[:wikisource:de:Kategorie:Deutsch|obres lliteraries orixinales]] (n'alemán)
* [http://projekt.gutenberg.de Obres lliteraries] en [[Projekt Gutenberg-DE]] (n'alemán)
* [https://web.archive.org/web/20080720044429/http://www.ibiblio.org/gutenberg Obres lliteraries] en [[Project Gutenberg]] (n'inglés)
* [http://nemesis.marxists.org/ Obres lliteraries] nel „''Sozialistischen Archiv für Belletristik''“
* [http://www.deutschedichter.de/ Panorámica de los autores alemanes con biografíes y munches obres] (n'alemán)
* [http://gutenberg.spiegel.de/klabund/literatu/literatu.htm ''Deutsche Literaturgeschichte in einer Stunde''] en ''Projekt Gutenberg-DE'' (de [[Klabund]]) (n'alemán)
* [http://www.literaturportal.de/literaturkalender.php Portal oficial de lliteratura p'Alemaña] (n'alemán)


{{Tradubot|Literatura en alemán}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Lliteratura n'alemán| ]]
[[Categoría:Historia de la lliteratura]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>2vf1345g9om6p5cyh78rzpxvfrl6tbz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Septuaginta</title>
    <ns>0</ns>
    <id>112754</id>
    <revision>
      <id>3714372</id>
      <parentid>3714190</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:24:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="36821" xml:space="preserve">{{Publicación}}
La '''Biblia [[idioma griegu|griega]]''', comúnmente llamada '''Biblia Septuaginta''' o '''Biblia de los Setenta''' (''ἡ μετάφρασις τῶν ἑβδομήκοντα''), y xeneralmente embrivida a cencielles '''LXX''', ye una traducción en [[griegu koiné]] de testos [[idioma hebréu|hebreos]] y [[llingües aramees|arameos]] más antiguos que les posteriores series d'ediciones que sieglos más tarde fueron asitiaes na forma actual del testu hebréu-araméu del ''[[Tanak]]'' o Biblia hebrea. Representa una síntesis en que se sorraya'l [[monoteísmu]] xudíu ya israelita, según el calter universalista de la so ética.&lt;ref&gt;Henri-Charles Puech (Ed.), ''Les relixones nel mundu mediterraneu y nel Oriente Próximu I: Formación de les relixones universales y de salvación'', Historia de les Relixones Sieglu XXI, Vol. 5, Madrid, 1985 (4ª ed.), páx. 180.&lt;/ref&gt;

La Biblia Septuaginta foi'l testu utilizáu poles comunidaes xudíes de tol mundu antiguu más allá de [[Xudea]], y depués pola ilesia cristiana primitiva, de fala y cultura griegues.&lt;ref&gt;KELLY, John Norman Davidson; Early Christian Doctrines; Páx. 53; Continuum; Londres, Inglaterra, 1958; ISBN 0-8264-5252-3.&lt;/ref&gt; Ello ye que la partición, la clasificación, l'orde y los nomes de los llibros del Antiguu Testamentu de les Biblies cristianes (cristianes ortodoxes n'Oriente, católiques y protestantes n'Occidente) nun vien del ''Tanak'' o Biblia hebrea, sinón que provién de los códices xudíos y cristianos de la Septuaginta.

== Etimoloxía ==

El nome de Septuaginta deber a que solía arredondiase a 70 el númberu total de los sos 72 presuntos traductores. La ''[[Carta de Aristeas]]'' presenta como un fechu históricu una antigua versión acordies cola cual, por instrucciones de [[Ptolomeo II|Ptolomeo II Filadelfo]] (284-246&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.), monarca griegu d'Exiptu, 72 sabios xudíos unviaos pol Sumu sacerdote de Xerusalén, trabayaron por separáu na traducción de los testos sagraos del pueblu xudíu. Según la mesma lleenda, la comparanza del trabayu de toos reveló que los sabios coincidieren nel so trabayu de forma milagrosa.

Sicasí, al presente sabemos qu'unu de los criterios d'autoridá más frecuentemente implementaos nesos contestos históricu-xeográficos, consistía n'atribuyir a los testos sagraos dalgún supuestu orixe que pudiera remontase a fechos estraordinarios. Anque polo xeneral tratábase de testos arramaos de [[llingües semítiques]] (hebréu y araméu), dalgunos d'estos escritos fueron orixinalmente redactaos en llingua griega.&lt;ref&gt;DE JERUSALÉN, Escuela Bíblica; Biblia de Xerusalén; Pp. delles; notes ya introducciones a los testos; Desclée de Brouwer; Madrid-Bilbao, España, 1975; ISBN 84-330-0022-5.&lt;/ref&gt;

Polo xeneral piénsase que la LXX sería formada coles mires de cultivar la fe de les comunidaes d'[[israelita|israelites]] piadosos que vivíen na [[Diáspora]], y que se comunicaben na llingua griega común ([[koiné]]). Naquella dómina, moraba n'Alexandría una bien nutrida y numberosa comunidá d'inmigrantes hebreos. Sicasí, cuidao que la orde provendría del rei [[Ptolomeo II|Ptolomeo II Filadelfo]], tamién ye probable que'l fin de la mesma fora aprovir a la [[Biblioteca d'Alexandría]] d'una versión griega de los testos sagraos hebreos.

== Procesu formativu ==

Pa la so formación, la mayoría de los escritos sagraos xudíos tuvieron de ser arramaos de los sos orixinales hebreos y arameos al [[Griegu antiguu|griegu]]. La so traducción empecipió nel [[Sieglu III e.C.]] (c. [[280 e.C.]]), y concluyó escontra finales del [[Sieglu II e.C.]] (c. [[100 e.C.]]). Primeramente foi traducida la ''[[Torá]]'',&lt;ref name=&quot;Cousin&quot; /&gt; ''Llibru de la Llei'' o ''[[Pentateucu]]'' y el restu del trabayu completóse pasu ente pasu, nos dos o tres siglos siguientes. El filósofu xudíu [[Aristóbulo]], quien vivió en [[Alexandría]] mientres el reináu de Faraón [[Ptolomeo VI|Ptolomeo VI Filometor]] ([[181 e.C.|181]]-[[145 e.C.]]), confirma esti datu al referise a ella nuna carta al rei nos siguientes términos:
{{cita|“''[…] la completa traducción de tolos Llibros de la Llei (el Pentateucu), nos tiempos del rei Filadelfo, ancestru vuesu […]''”}}

Anque nun se conoz esautamente la fecha y el llugar d'estes traducciones, los estudiosos proponen qu'una escuela de traductores ocupar de vertir el [[Llibru de los Salmos]] de David, n'Alexandría, hacia l'añu 185&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C. Más tarde traducieron los Llibros d'[[Ezequiel (profeta)|Ezequiel]] y [[Jeremías (profeta)|Jeremías]], según el ''Dodecaprofetón'', o Llibru de los XII Profetes [Menores]. Más tarde traducieron los escritos históricos: ([[Llibru de Josué|Josué]], [[Llibru de los Xueces|Xueces]] y [[Llibru de Reyes|Reyes]]), y, depués, finalmente, el [[Llibru d'Isaías]]. El [[Llibru de Daniel]] foi traducíu alredor del añu 150&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C. Los Llibros de los [[Macabeos]], [[Llibru de la Sabiduría de Salomón|Sabiduría]] y [[Llibru de la Sabiduría de Jesús ben Sira|Eclesiásticu]], fueron incorporaos nel cursu de los Sieglos II ya I e.C. Dellos eruditos asitien en [[Palestina (rexón)|Palestina]], mientres el [[Sieglu I]] de la [[Anno Domini|Yera Cristiana]], la traducción al griegu de los llibros d'[[Llibru de Ester|Ester]], [[Llibru de Rut|Rut]], [[Llibru del Eclesiastés|Eclesiastés]], [[Llibru de los Llamentos|Llamentos]], y el [[Cantar de los Cantares]], acasu por [[Aquila de Sinope|Aquila]].&lt;ref name=&quot;Cousin&quot; /&gt;

Los escritos y testos hebreos y arameos, que sirvieron de base pa la formación de la Biblia Septuaginta, escarecíen de [[gramema|gramemes]] dotaos de valores fonéticos vocales, capitalización (alternanza mayúscules/minúscules), signos de puntuación y acentuación, dellos ciertos tipos de conectores lóxicos, y delles conxunciones, artículos, prefixos y sufixos alverbiales y/o preposicionales. (Más tarde, amestar al idioma hebréu dellos signos con valores fonéticos vocálicos, surdiendo asina'l llamáu [[Testu masorético|Testu Masorético]].) Estos antecedentes podríen contribuyir a esplicar delles diferencies interpretatives ente la Biblia griega de los LXX y el testu hebréu-araméu conocíu, y el fechu de que dalgún tiempu dempués, n'ambientes xudíos, dellos revisores dieren en tratar de “correxir” la Biblia alexandrina con cuenta d'asimilala a esti postreru.

Esta compilación de testos y d'escritos sagraos xudíos traducíos al griegu foi, dende un principiu, abondo socorrida pa ilustrar la fe de les comunidaes xudíes ya israelites de la [[Diáspora]], dexando l'accesu a los testos sagraos de los sos padres y ancestros a les comunidaes d'israelites piadosos que nun falaben [[idioma hebréu|hebréu]], nin [[llingües aramees|araméu]].

Y hai dellos nicios que suxuren que [[Cristu]] y los sos discípulos utilizaríen, amás de los ''[[Tárgum]]'' arameos, la Septuaginta; tal como s'esprende del fechu fácilmente comprobable de que la mayoría de les cites esplícites del [[Antiguu Testamentu]] nel [[Nuevu Testamentu]] reproducen el testu de la Versión LXX, y solamente una de cada siete cites foi retomada del [[Testu masorético|Testu Masorético]].

== Historia del testu ==

Los manuscritos más antiguos de los LXX conocíos hasta agora, son fragmentos del [[Sieglu II e.C.]] del [[Llevíticu]] y el [[Deuteronomiu]] (Rahlfs, Núms. 801, 819, y 957), y fragmentos del [[Sieglu I e.C.]] del [[Xénesis]], [[Éxodu]], [[Llevíticu]], [[Númberos]], [[Deuteronomiu]] y los profetes menores (Rahlfs, Núms. 802, 803, 805, 848, 942, y 943).

En [[Qumrán]] fueron topaos los [[manuscritos del Mar Muertu]], [[Rollu (manuscritu)|rollos]] con fragmentos griegos d'[[Éxodu]] (7Q1), [[Llevíticu]] (4Q119-120), [[Númberos]] (4Q121), y [[Deuteronomiu]] (4Q120,122); según porciones de dalgunos de los llibros deuterocanónicos: les dos terceres partes de [[Llibru de la Sabiduría de Jesús ben Sira|Sirácides]] (Covarón 2), porciones de [[Llibru de Tobit|Tobías]] (Covarón 4), de [[Llibru de Baruc|Baruc]] (Covarón 7), de la [[Epístola de Jeremías]] (7Q2), y, bien probablemente, de [[Susana]] (4Q551).

Al realizar el trabayu filolóxicu, reparar variaciones, dacuando bien importantes, ente los testos atopaos nos distintos códices de la Septuaginta y ente estos y el Testu Masorético. Mientres munchos sieglos, los estudiosos bíblicos pensaron que toles variantes testuales y estilístiques ente la Septuaginta y el ''Tanak'' tan solo yeren productu de males traducciones, del desconocimientu cabal del ''Tanak'', d'errores de copistas, o inclusive de la falta d'interés na fidelidá al testu hebréu-araméu.

Sicasí, cuando a partir de los descubrimientos de Qumrán los estudiosos finalmente tuvieron al so algame los rollos manuscritos del Mar Muertu, pudieron dase cuenta de que les variaciones propies de la Septuaginta topábense reflexaes tamién en manuscritos hebreos y arameos bastante más antiguos que les formes actuales del ''Tanak'' xudía; les cualos derívense del testu masorético, que data de los Sieglos [[Sieglu IV|IV]] al [[Sieglu VIII|VIII]] de la Era Cristiana.

Una llectura sollerte de los Códices griegos revela que los testos asitiaos na Biblia LXX representen fielmente, con certidume total, testos nun estáu primitivu”, carente d'un estilu pulío y acabao, muncho más primariu y primixeniu, que l'actual testu hebréu-araméu masorético, abondo más apolazáu y editáu nel cursu de los sieglos posteriores. Y tales diferencies percibir d'una manera por demás especial en llibros que presenten variantes consistentes nel orde de versos, idees inacabadas o faltes d'apolazadura, presentes na versión LXX de los Llibros de [[Llibru de Samuel|Samuel]], [[Llibru de Reyes|Reyes]], [[Llibru de Ester|Ester]], [[Llibru de Job|Job]], [[Proverbios]], [[Llibru d'Isaías|Isaías]], [[Llibru de Jeremías|Jeremías]], [[Llibru de los Llamentos|Llamentos]], y [[Llibru de Daniel|Daniel]]. L'actual testu hebréu-araméu masorético reflexa numberoses correiciones en términos d'estilu, qu'inclúin variaciones nel orde de numberosos versos y pasaxes, y arredondio d'idees que nun fueren asitiaes de forma dixerida, correuta o elegante nos antiguos testos hebreos y arameos premasoréticos, d'onde foi tomada, de forma más temprana, la Biblia Septuaginta.

Ante los discutinios amenaos en redol d'estos fechos, dellos estudiosos señalen que, en numberosos casos, en Qumrán topáronse manuscritos hebreos que respuenden por la versión griega de los LXX, y otros que sofiten al testu masorético. Determinóse finalmente, qu'aquellos manuscritos que respuenden por la Septuaginta son muncho más antiguos qu'aquellos que sofiten al testu masorético.&lt;ref&gt;THIEDE, Carsten Peter; “The Dead Sea Scrolls and the Jewish Origins of Christianity”; Acápite “A Greek surprise”, pp. 124-130; Lion Publishing, Oxford, 2000; ISBN 978-970-777-245-8.&lt;/ref&gt;

Hacia l'añu 70 de la Era Cristiana, un grupu de [[rabinos]] qu'escaparen del asediu de [[Xerusalén]], axuntar en Yamnia, y fundaron una escuela. Y escontra el 95 de la Era Cristiana, llegaron a un consensu sobre la llista (o ''canon'') de los llibros hebreos qu'habríen de ser parte del ''Tanak'' xudía, quedando establecíu asina'l llamáu [[Canon Palestinense]] pa la mayoría de los xudíos de fala y cultura hebrea, a principios del [[Sieglu II]] de la Era Cristiana. El Canon Palestinense significó'l refugu d'una serie de testos que grupos de maestros xudíos de fala griega incluyeren nel llamáu ''Canon Alexandrín'', o Biblia de los Setenta, nos Sieglos II ya I e.C. El Canon Alexandrín sigue siendo utilizáu pola escuela rabínica d'Alexandría. Por una tradición histórica que data del [[Sieglu XVI]], llámase ''protocanónicos'' a tolos escritos comúnmente almitíos nel ''Tanak'' hebréu, según na Biblia griega de los LXX, y [[deuterocanónicos]] a tolos escritos presentes na Biblia griega de los LXX, pero non nel ''Tanak''. La voz “deuterocanónico” significa “del segundu canon”, en contraposición a la voz “protocanónico”, que significa “del primer canon”. Sicasí, güei sábese que, n'orde cronolóxicu, el Canon Alexandrín foi primeru que'l Palestinense.

Escontra fines del [[Sieglu I]], y principios del [[Sieglu II]], el xudíu [[Teodoción]] fixo una revisión de la LXX, tratando no posible de faela coincidir colos testos hebréu-arameos con ciertes ediciones propies d'esa dómina, que güei llamar los “protomasoréticos” —por cuenta de que de ellos derívense los “testos masoréticos” de sieglos subsecuentes—, que yá incluyíen delles importantes “revisiones” tempranes de grupos de rabinos d'esos sieglos. Ente 123&amp;nbsp;d.&amp;nbsp;C. y 130 d.C., [[Aquila de Sinope]] fixo una nueva traducción, siguiendo testos hebreos de manera lliteral. [[Símaco]] fixo una nueva traducción escontra'l 170 d.C., na que buscaba ameyorar la calidá de la redaición griega.&lt;ref name=&quot;Cousin&quot;&gt;Cousin Hugues (1992) ''La Biblia Griega: Los Setenta''. Estella: Verbu Divín.&lt;/ref&gt; Hasta esi momentu, inda los llibros más tarde compilados sol términu “Biblia” solíen circular por separáu.

Nel [[Sieglu III]], [[Oríxenes]] compunxo la ''[[Hexapla]]'', onde compara en forma de columnes seis versiones enteres del [[Antiguu Testamentu]], la quinta de les cualos correspuende a la Septuaginta. A partir d'esta, y en oldeándola con nueves traducciones, Oríxenes editó una versión completa, na cual indicó les diferencies col testu masorético hebréu-araméu, enllenando los pasaxes omitíos de forma primixenia con testos procedentes de la edición tardida (del [[Sieglu II]]) del xudíu Teodoción.&lt;ref name=&quot;Cousin&quot; /&gt; Anque la ''Hexapla'' como conxuntu perdióse, caltiénense fragmentos importantes. Otres ediciones de la Septuaginta, fueron atribuyíes a [[Hesiquio de Xerusalén]] y a [[Luciano de Antioquía]].&lt;ref&gt;Dines, Jennifer (2004) ''The Septuagint'', Michael A. Knibb, Ed., London: T&amp;T Clark.&lt;/ref&gt;

Los manuscritos bíblicos estensos más antiguos qu'inclúin la Versión de los LXX na parte de los sos testos correspondiente al Antiguu Testamentu de les Biblies cristianes, son el [[Codex Sinaiticus|Códex Sinaíticus]] y el [[Codex Vaticanus]], del [[Sieglu IV]], y el [[Codex Alexandrinus|Códex Alexandrinus]], de la primer metá del [[Sieglu V]]. Esisten delles diferencies testuales, de númberu y d'orde de los llibros, ente estos trés Códices: El ''Códex Sinaíticus'' omite dellos testos, entá protocanónicos, ya inclúi [[Llibru I de los Macabeos|I]] ya IV Macabeos. El ''Códex Vaticanus'' omite los cuatro Llibros de los Macabeos, ya inclúi delles partes y pasaxes propios del testu griegu conocíu del [[Llibru de Enoc]].&lt;ref&gt;Gr. 1809. Ver: Corriente, Federico y Antonio Piñero (1984) &quot;Llibru 1 de Henoc. Introducción&quot;; Apócrifos del Antiguu Testamentu IV: 34. Madrid: Ediciones Cristiandad.&lt;/ref&gt; Y el ''Códex Alexandrinus'' inclúi los cuatro Llibros de los Macabeos, el Llibru de les Odes y el [[Llibru de los Salmos de Salomón]].&lt;ref name=&quot;Cousin&quot; /&gt;

== El Plus de los LXX” ==

La Biblia Septuaginta contién los 22 llibros que conformen el canon del ''[[Tanak]]'' xudíu (Biblia hebrea-aramea), que, ordenaos según la usanza griega y reparticionados, llegando a un total de 39, constitúin los testos más comúnmente aceptaos del Antiguu Testamentu de les Biblies cristianes (católica, ortodoxa, protestante, etc.).

Amás de los testos del ''Tanak'' o Biblia hebrea, la Biblia Septuaginta inclúi dellos otros que nun son incluyíos naquella. Estos testos reciben delles nomenclatures: les ilesies cristianes ortodoxes llamar “anagignoscomenos”, y la [[Ilesia católica]] les llapada “[[deuterocanónicos]]”. La mayoría de les ilesies protestantes actuales, sicasí, considerar [[apócrifu (relixón)|apócrifos]]. Fueron lleíos por maestros xudíos de fala griega y por comunidaes xudíes de fala y cultura griega de los Sieglos [[Sieglu II e.C.|II e.C.]] a [[Sieglu I|I]], ya incorporaos a los códices de la Biblia dende entós y en sieglos subsecuentes, con diferencies rexonales, poles comunidaes cristianes primitives.&lt;ref name=&quot;Cousin&quot; /&gt; La mayoría son reconocíos como canónicos ya incluyíos na Biblia hasta l'actualidá por toles ilesies cristianes ortodoxes (calcedonianas y non calcedonianas), y tamién pola Ilesia católica, anque con delles diferencies ente los llibros aceptaos por una o otra ilesia. Delles cañes del [[protestantismu]], como los [[luteranismu|luteranos]] y [[anglicanismu|anglicanu]], inclúin estos llibros nes sos Biblies, y considerar llectures recomendables riques n'enseñances, anque non como testos d'autoridá normativa o dogmática.&lt;ref&gt;[http://www.kingjamesbibleonline.org/1611-Bible/ 1611 King James Bible].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://enominepatris.com/biblia/biblia2/index.htm Lutherbibel 1545 Original-Text]:&lt;/ref&gt;

Esisten cuandoquier unos cinco llibros na Biblia LXX que -por influencia de Jerónimo- nun son reconocíos pola Ilesia católica como deuterocanónicos. Ellos son '''1 Esdras''' (llamáu na [[Vulgata]] '''3 Esdras'''), '''3 Macabeos''', '''4 Macabeos''', '''Odes''' y '''Salmos de Salomón'''. Los primeros dos llibros, sicasí, sí son reconocíos pola [[Ilesia ortodoxa]].

Diches series de testos, dalgunos de los cualos fueron redactaos de forma orixinal en llingua griega, güei son reconocíes y arrexuntaes por múltiples autores sol nome conxuntu de ''“Plus de los LXX”'' o ''“Plus de la Septuaginta”''. Pa efeutos d'estudiu, nes siguientes llinies desenvolvióse de forma detallada un llistáu bien primariu d'estos documentos:

# El [[Llibru III de Esdras]] [Y]&lt;ref&gt;La Biblia Llatina llama Llibros I ya II de Esdras a los anguaño llamaos Llibros d'[[Llibru de Esdras|Esdras]] y [[Llibru de Nehemías|Nehemías]] y llama Llibru III de Esdras a ésti, que nos códices de la Septuaginta designábase como '''Esdras A''' y na terminoloxía inglesa como 1 Esdras o Esdras griegu (&quot;Greek Ezra&quot;).&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Un cuartu documentu, el [[Apocalipsis de Esdras]] o Llibru IV de Esdras, comúnmente acomuñáu a aquellos otros trés, enxamás constituyó parte de los escritos griegos de la Biblia, nin de la Septuaginta. Sicasí, apaez en múltiples versiones y ediciones non griegues de la Biblia —ente les que destaquen la [[Peshitta]] siríaca, la [[Vulgata]] llatina, y otres Biblies cristianes ortodoxes, ya inclusive protestantes—; y ye consideráu de manera habitual como parte del Canon siguíu por delles Biblies cristianes ortodoxes y orientales. La [[Ilesia apostólica armenia|ilesia armenia]] incluyir na Biblia solamente como apéndiz.&lt;/ref&gt; 
# El [[Llibru de Tobit]] —en delles versiones llamáu “Llibru de Tobías”— [EW]
# El [[Llibru de Judit]] [EW]
# El [[Llibru de la Sabiduría de Salomón|Llibro de la Sabiduría]] [EW]
# El [[Llibru de la Sabiduría de Jesús ben Sira|Llibro del Eclesiásticu]] —en delles versiones llamáu “Llibru de Sirácides”, o “Llibru del Sirácida”—, xunto al so respeutivu “Prólogu del traductor griegu” (Capítulu 1a)&lt;ref&gt;El testu hebréu del Llibru d'Eclesiásticu inclúi un curtiu Salmu d'Allabancia d'unos quince versos n'Eclesiásticu 51:12a-12p, y unes Doxologías y Subscripciones n'Eclesiásticu 51:30a-30d. Y delles ediciones tardíes medievales de la Biblia Llatina amiesten, a la fin del Llibru d'Eclesiásticu, un curtiu documentu de namái trece versos llamáu [[Oración de Salomón]] —nomenclaturada, en delles ediciones de la Biblia Llatina, “Capítulu 52” del Llibru d'Eclesiásticu—. Nengún d'estos testos forma parte del testu de la Biblia Septuaginta. Per otra parte, la Biblia de [[Cipriano de Valera]], de 1602, y la [[Biblia del rei Jacobo|Biblia de Xaime I d'Inglaterra]], de 1611, en adición al Prólogu del traductor griegu”, comúnmente presente nos códices griegos del Llibru d'Eclesiásticu, amiesten a esti llibru otru interesáu “Prólogu d'un autor inciertu”. Hai dellos nicios de qu'ésti s'atopa en siquier dellos vieyos códices griegos del Llibru d'Eclesiásticu.&lt;/ref&gt; [EW]
# El [[Llibru de Baruc]] puramente dichu (Baruc 1:15'—5:9), xunto al so respeutivu Exordio (Baruc 1:1-15') [EW]
# La [[Epístola de Jeremías]] —nomenclaturada, na Biblia Llatina, “Capítulu 6” del Llibru de Baruc—, xunto al so respeutivu Epígrafe (Versu 1a, o 1bis) [EW]
# Los Llibros [[Llibru I de los Macabeos|I]] y [[Llibru II de los Macabeos|II]] de los Macabeos [EW]
# Los Llibros III ya IV de los Macabeos [Y]
# El [[Llibru de les Odes]]; qu'inclúi la [[Oración de Manasés]] [C] y el [[Himnu Matutín]] [C], y otros 13 testos [C] retomaos d'otros llibros bíblicos canónicos, xuntu colos sos epígrafes [C]
# El [[Llibru de los Salmos de Salomón]], xuntu colos sos Epígrafes [C]
# Numberoses variantes aditivas, substractivas y ordinales a dellos de los llibros protocanónicos del Antiguu Testamentu, más o menos mayores nel casu del testu de los Llibros de Samuel, los Reis, Ester, Job, los Salmos de David, los Proverbios, Isaías, Jeremías, y los Llamentos [EH]
Ente estes variantes destáquense, de manera especial:
# Variantes aditivas, substractivas y/o substitutivas mayores consistentes al [[Llibru de Ester]] —comúnmente arrexuntaes sol nome conxuntu de “Restu de Ester”—, xunto al so respeutivu Colofón (Ester 10:3l, o 10:14) [EW]
# El Restu del Epílogu al [[Llibru de Job]] (Job 42:17a-17y, o 42:18-22) [Y]
# Dellos de los Epígrafes propios de los Capítulos del Llibru de los Salmos de David&lt;ref&gt;(D'alcuerdu al testu griegu d'esi llibru bíblicu, solamente los dos primeros Salmos —nomenclaturados como los Capítulos 1 y 2 de dicha coleición— escarecen d'un Epígrafe, o Nota descriptiva aclaratoria sobre'l so conteníu y circunstancies.)&lt;/ref&gt; [Y]
# El [[Salmu 151]] o Capítulu 151 del [[Llibru de los Salmos]] de David, xunto al so respeutivu Epígrafe (Salmos 151:1a) [Y]
# El Introito del [[Llibru de los Llamentos]] (Llamentos 1:1a) [Y]
# El testu griegu antiguu, OG,&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;(Sigles de la espresión inglesa '''Old Greek''', que fai referencia al testu griegu antiguu, por contraposición a otres versiones griegues tardíes o posteriores.)&lt;/ref&gt; del Llibru de Daniel, conteniendo variantes aditivas, substractivas y ordinales más o menos mayores a dellos de los testos, pasaxes y capítulos de dichu documentu [CH]
Ente estes variantes destáquense, de forma peculiarmente especial:
# El testu griegu antiguu, OG, del pasaxe Daniel 3:24bis-90; qu'inclúi la [[Oración d'Azaríes]] y el [[Himnu de los 3 Mozos]], xunto a les sos respeutives Notes complementaries [EWT]
# El testu griegu antiguu, OG, de la [[Historia de Susana]] —nomenclaturada, na Biblia Llatina, “Capítulu 13” del Llibru de Daniel—, xunto al so respeutivu Epílogu (Versu 63 OG, según el numberal de Alfred Rahlfs) [EWT]
# El testu griegu antiguu, OG, de la [[Historia de Bel y el Dragón]] —nomenclaturada, na Biblia Llatina, “Capítulu 14” del Llibru de Daniel—, xunto al so respeutivu Epígrafe (Versu 1 OG, según el numberal de Alfred Rahlfs) [EWT]

Dellos importantes manuscritos de la Biblia Septuaginta inclúin, coles mesmes, les partes y pasaxes propios del testu griegu conocíu de:

# El [[Llibru de Enoc]] [C]
# El [[Llibru de los Xubileos]] [C]
# Les [[Apocalipsis griegu de Baruc|Apocalipsis de Baruc]] [C]
# Los [[Paralipómenos de Baruc]] [C]

Delles curties sigles:

* [C] Incluyíu completu n'unu dalgunu de los Códices de la Biblia LXX, anque non recibíu de forma consensual por tolos Patriarcaos que formen parte de la Ilesia Ortodoxa. Dalgunos d'estos testos fueron recibíos por dalgunos d'ellos, y/o tamién por delles [[Ilesies ortodoxes orientales]].
* [Y] Incluyíu completu nel Canon Ampliu Oriental del Antiguu Testamentu, siguíu poles Biblies propies de la Ilesia Ortodoxa. Toos estos llibros tán dientro del canon de les ilesies nestorianas y del canon de la Ilesia Copta.
* [W] Incluyíu completu nel Canon Ampliu Occidental del Antiguu Testamentu, siguíu poles Biblies propies de la Ilesia católica llatina occidental.

La mayoría de los llibros d'estes series fueron escritos mientres el [[Intertestamento|periodu intertestamentario]];&lt;ref&gt;Paul, Andé (1983) Intertestamento. Verbu Divín: Estella.&lt;/ref&gt; esto ye, son daqué más tardíos que'l restu de los llibros del Antiguu Testamentu, y daqué más tempranos que los escritos propios del Nuevu Testamentu; polo cual representen cierta continuidá lóxico y necesario, y suplen les llagunes culturales d'otra forma esistentes ente dambos Testamentos. De la mesma manera, dalgunos d'estos testos representen creencies y valores ancestrales de tribus israelites non xudíes; esto ye, qu'esistieron fora del xudaísmu de Xudá, o Xudea.

== Ediciones impreses ==
* La ''[[edición príncipe|editio princeps]]'' ye la ''[[Biblia políglota complutense]]'' basada en manuscritos agora perdíos, paez tresmitir versiones bien antigües.&lt;ref&gt;Joseph Ziegler, “Der griechische Dodekepropheton-Text der Complutenser Polyglotte”, ''Biblica'' 25:297-310, cited in Würthwein.&lt;/ref&gt;
* La ''Edición Aldina'', empecipiada por [[Aldo Manucio]], apaeció en [[Venecia]] en 1518. El testu ye más cercanu al ''Codex Vaticanus'' que al de la ''Complutense''.
* Más utilizada foi la ''Edición Romana'', o ''Sixtina'', que reproduz el ''Codex Vaticanus''. Foi publicada en 1586, so la direición del Cardenal Caraffa, por orde del papa [[Sixto V]], pa sofitar la traducción de la ''[[Vulgata]]'', ordenada pol [[Concilio de Trento]]. Foi reeditada delles vegaes.
* La ''Edición de Grabe'' foi publicada en [[Oxford]], de 1707 a 1720, y básase nel ''Codex Alexandrinus'', que s'atopa nel Muséu Británicu de [[Londres]].
* La ''Edición de Swete'', conocida de forma común y familiar como [[Biblia de Cambridge]], basar de manera preferente nel ''Códex Vaticanus'', magar teniendo en cuenta variantes y porciones retomaes de numberosos Códices, mayores y menores. Foi impresa y editada pola [[Universidá de Cambridge]], y dada a conocer en trés gruesos volúmenes que fueron siendo publicaos nos años de 1887, 1891 y 1894. Delles reediciones de la mesma, anque non la primera, inclúin ciertes partes y pasaxes propios del testu griegu conocíu del [[Llibru de Enoc]], que la so edición basar nel ''Códex Vaticanus'', según nel ''Códex Panopolitanus''.
* La ''Edición de Tischendorf'', conocida de forma común y familiar como [[Biblia d'Oxford]], basar nel ''Códex Sinaíticus''. Foi impresa y editada pola [[Universidá d'Oxford]], y publicada nel añu de 1922. ([[Konstantin von Tischendorf|Constantino de Tischendorf]] yá publicara, con anterioridá, el Nuevu Testamentu del ''Códex Sinaíticus'' en 1911.)
* Alfred ''Rahlfs'', estudiosu alemán que dedicó delles décades de la so vida al rescate del testu de la Biblia Septuaginta, en [[Gotinga]], [[Saxonia]], empezó la so Edición en 1917, que una vegada completa foi publicada en 1935. Basar de manera preferente nel ''Códex Alexandrinus'', el más completu de los trés grandes códices griegos, magar inclúi delles series de variantes del ''Códex Vaticanus'', el ''Códex Sinaíticus'', y dalgunes otres fontes, y ufierta notes crítiques al respeutive de les variantes de les distintes fontes.&lt;ref&gt;Rahlfs, Alfred, (Ed.), (1935-1979), ''Septuaginta'', Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft.&lt;/ref&gt; Realizáronse numberoses ediciones: 1ªEd. 1935; 3ªEd. 1949; 4ªEd. 1950; 5ªEd. 1952; 6ªEd. 1959; 7ªEd. 1962; 8ªEd. 1965.
* The Göttingen Septuagint ''(Vetus Testamentum Graecum: Auctoritate Academiae Scientiarum Gottingensis editum)'' ye considerada la meyor edición crítica. Foi publicada por Volumes, ente 1931 y 2006, y entá nun ta completa. Presenta numberoses variantes de bien distintes fontes.&lt;ref&gt;[http://ccat.sas.upenn.edu/ioscs/editions.html IOSCS: Critical Editions of Septuagint/Old Greek Texts]&lt;/ref&gt;
* En 2006, la Sociedá Bíblica Alemana publicó una revisión de la ''Edición de Rahlfs'', revisada por Robert ''Hanhart''. Esta ''editio alteria'' inclúi miles de variantes al respeutive de la edición orixinal.&lt;ref&gt;[http://www.scholarly-bibles.com/en/search.html?product_show=96 German Bible Society]&lt;/ref&gt;

== Traducciones impreses ==
* Nel añu de 1851, ''Sir Lancelot C.L. Brenton'' publicó la primera ''Traducción Inglesa de la Biblia Septuaginta Griega''. Esta versión cinxir al Canon Ampliu Oriental, siguíu poles Biblies cristianes ortodoxes, qu'inclúi'l Salmu 151, la Oración de Manasés,&lt;ref&gt;(Capítulu estrayíu del Llibru de les Odes, y, nesta traducción, n'ausencia del restu d'esti documentu, amestáu a la fin del Llibru de los Salmos de David.)&lt;/ref&gt; y los Llibros III de Esdras, ya III ya IV de los Macabeos.
* Nel añu 2007, un equipu d'estudiosos de la ''Organización Internacional pa Estudios de la Septuaginta y Allegaes'' publicó una ''Nueva Traducción Inglesa de la Septuaginta''. Esta versión inclúi, xunto a los habituales del Canon Ortodoxu, el Llibru de los Salmos de Salomón, y versiones alternes comparaes de testos paralelos de los llibros de Josué, los Xueces, Tobías, Daniel, Susana, y Bel y el Dragón.
* Nel añu de 1986, un equipu d'estudiosos de [[La Sorbona]] de [[París]] empezó a publicar, por entregues de Tomos y Volumes, ''La Bible d'Alexandrie'', traducción al francés de la Biblia LXX. Esta versión francesa nun foi terminada hasta la fecha.
* Nel ámbitu hispánicu, dende 1928 esiste la [[Biblia de Jünemann]], una traducción lliteral de la Biblia griega al español fecha pol sacerdote d'orixe alemán [[Guillermo Jünemann]]. L'Antiguu Testamentu d'esta versión ta basáu en gran parte de la Septuaginta. La Biblia de Jünemann cinxir al Canon Ampliu Occidental, siguíu poles [[Biblia católica|Biblies católiques]], anque en Versión OG.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot; /&gt;
* Un equipu de traductores empobináu por Natalio Fernández Marcos y María Victoria Spottorno Díaz-Caro, del [[Conseyu Cimeru d'Investigaciones Científiques|CSIC]], realizó una traducción al español de la Septuaginta a partir de les últimes ediciones crítiques. En 2008 apaeció'l primer volume de los cuatro previstos: [http://www.sigueme.es/llibros/la biblia griega-septuaginta-i.html La Biblia griega – Septuaginta, I: Pentateucu] (Coleición Biblioteca d'Estudios Bíblicos 125), Ediciones Síguime, Salamanca. A finales de 2011 apaeció'l segundu volume: [http://www.sigueme.es/llibros/la biblia griega-septuaginta-ii.html La Biblia griega - Septuaginta, II: Llibros históricos] (Coleición Biblioteca d'Estudios Bíblicos 126). En payares de 2013, el terceru: [http://www.sigueme.es/llibros/la biblia griega-septuaginta-iii.html La Biblia griega - Septuaginta, III: Llibros poéticos y sapienciales] (Coleición Biblioteca d'Estudios Bíblicos 127). Y finalmente, n'ochobre de 2015, publicar el cuartu y últimu volume: [http://www.sigueme.es/llibros/la biblia griega-septuaginta-iv.html La Biblia griega - Septuaginta, IV: Llibros proféticos] (Coleición Biblioteca d'Estudios Bíblicos 128).

== Archivos informáticos ==
* La ''Edición de Swete'' del Antiguu Testamentu Según los LXX, atópase disponible en formatu d'archivu escanográfico nel sitiu de [http://www.ccel.org/s/swete/?show=worksBy ''Christian Classics Ethereal Library''].
* L'archivu de testu más completu de la ''Edición de Rahlfs'' de la Biblia Septuaginta, en [[Koiné|griegu koiné]] orixinal, foi'l prindáu por un equipu d'estudiosos del Centru d'Analís Computarizado de Testos (CCAT) de la [[Universidá de Pennsylvania]], y ta disponible en formatu d'estudiu morfolóxicu nel sitiu del CCAT, y en formatu navegable ([[HTML]]) nel sitiu de [http://titus.fkidg1.uni-frankfurt.de/texte/etcs/grie/sept/sept.htm ''Thesaurus Indogermanischer Text und Sprachmaterialien (TITUS)''], auspiciado pola [[Universidá Johann Wolfgang Goethe]], de [[Frankfurt del Main]], y en [http://www.sacred-texts.com/bib/sep/index.htm ''Internet Sacred Text Archive''] (nesti últimu sitiu, con opción a compra en [[formatu propietariu]]). Esti archivu contién les 6 variantes más bultables del documentu históricu, que son dos distintos versiones de Josué, de los Xueces, de Tobit, de Daniel, de Susana, y de Bel y el Dragón.
* La ''Traducción Inglesa de Brenton'', ye posible atopala en formatu navegable, con opción a compra en [[formatu propietariu]], nel sitiu de la [http://www.ecmarsh.com/lxx/index.htm ''English Translation of the Greek Septuagint Bible''].
* La ''Nueva Traducción Inglesa'', ye posible atopala pa ser descargada per partes en [[formatu propietariu]] d'archivos [[PDF]] nel sitiu de la [http://ccat.sas.upenn.edu/nets/ ''NETS (New English Translation of the Septuagint)''].
* Asina mesmu, ye posible descargar gratuitamente, en [[formatu propietariu]], l'archivu CCAT sobre'l testu de ''Rahlfs'', hasta en 8 distintes opciones de mapeo, partición y acentuación del mesmu (con ciertes omisiones, sicasí, con respectu del testu del CCAT, como son les versiones alternes más tardíes de 6 de los escritos doblemente arramaos), dende [http://unbound.biola.edu/index.cfm?method=downloads.showDownloadMain ''The Unbound Bible''], un proyeutu de [http://www.biola.edu/ ''Biola University''], según l'archivu de [http://www.synodia.org/llibros/junemann/ ''La Sagrada Biblia''] de Don [[Guillermo Jünemann]], que foi creáu por [http://www.vemultimedios.org/ ''VE Multimedios''].

== Ver tamién ==
* [[Versiones llatines de la Biblia]]
* [[Deuterocanónicos]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Bibliografía ==
* {{cita llibru |
autor = [[Martin Hengel]]
| títulu = Septuagint As Christian Scripture
| editorial = Continuum
| edición = 
| año = 2004
| isbn = 9780567082879
| url = https://books.google.com/books?id=LUmGZ0NiweAC
}}

== Enllaces esternos ==
{{Commonscat|Septuagint}}

'''Enllaces formativos n'inglés'''
* [http://www.kalvesmaki.com/LXX/ The Septuagint Online (Introduction)] (n'inglés).
* [https://web.archive.org/web/20141109160346/http://www.kalvesmaki.com/LXX/texts.htm The Septuagint Online (Texts &amp; Translations)] (n'inglés).

'''Enllaces formativos n'español'''
* [http://wol.jw.org/es/wol/d/r4/lp-s/2002686 La Septuaginta: preséu nel pasáu y nel presente.]

'''Edición en griegu de Henry Barclay Swete'''
* [http://www.ccel.org/s/swete/?show=worksBy Christian Classics Ethereal Library] (n'inglés).

'''Edición en griegu de Alfred Rahlfs'''
* [http://ccat.sas.upenn.edu/gopher/text/religion/biblical/lxxmorph/ Centro d'Analís Computarizado de Testos de la Universidá de Pennsylvania] (n'inglés).
* [http://titus.fkidg1.uni-frankfurt.de/texte/etcs/grie/sept/sept.htm Thesaurus Indogermanischer Text und Sprachmaterialien (TITUS)] {{n'idioma|es|dellos idiomes}}.
* [http://www.sacred-texts.com/bib/sep/index.htm Internet Sacred Text Archive] (n'inglés).
* [http://unbound.biola.edu/index.cfm?method=downloads.showDownloadMain The Unbound Bible (Downloads)] (n'inglés).

'''Otres ediciones en griegu'''
* [http://www.hs-augsburg.de/~harsch/graeca/Chronologia/S_ante03/VT/vte_intr.html Testu griegu] nel [http://www.hs-augsburg.de/~harsch/augustana.html sitiu de la ''Bibliotheca Augustana''] (Augsburgu).
* [http://www.obohu.cz/bible '''SOB''':] programa bíblicu en llinia – más de 200 traducciones de la biblia (15 n'español), [http://www.obohu.cz/bible/index.php?&amp;lang=es&amp;styl=LXXA&amp;k=Z&amp;kap=1 La '''Septuaginta Analítica'''. El AT griegu colos númberos Strong y morfoloxía (versión &quot;יהוה&quot;),] [http://www.obohu.cz/bible/index.php?&amp;lang=es&amp;styl=LXXK&amp;k=Z&amp;kap=1 La '''Septuaginta Analítica'''. El AT griegu colos númberos Strong y morfoloxía (versión &quot;κυριος&quot;),] [http://www.obohu.cz/bible/index.php?&amp;lang=es&amp;styl=LXX&amp;k=Z&amp;kap=1 La '''Septuaginta''' (con o ensin diacríticos),] [http://www.obohu.cz/bible/index.php?&amp;lang=es&amp;styl=LXXR&amp;k=Sd&amp;kap=1 La '''Septuaginta (Alfred Rahlfs)'''.]

'''Traducciones ingleses disponibles en llinia'''
* [http://www.ecmarsh.com/lxx/index.htm English Translation of the Greek Septuagint Bible] (n'inglés).
* [http://ccat.sas.upenn.edu/nets/ NETS New English Translation of the Septuagint] (n'inglés).

'''Traducciones castellanes disponibles en llinia'''
* [http://www.synodia.org/llibros/junemann/ La Sagrada Biblia (Versión de la Septuaginta al Español).]


'''Traducción Española de la Biblia Septuaginta en Linea'''
* [https://www.devocionalescristianos.org/biblia/la biblia/version/Version-septuaginta.php Biblia Version Septuaginta al Español en Linea] (n'Español).
{{Tradubot|Septuaginta}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Xudaísmu]]
[[Categoría:Biblia]]
[[Categoría:Ilesia copta]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>kuyjs8qtzry2toogpgkrs98st1s7cqa</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Encyclopædia Britannica</title>
    <ns>0</ns>
    <id>112756</id>
    <revision>
      <id>3714291</id>
      <parentid>3703521</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:13:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="109148" xml:space="preserve">{{llibru
|nome = Encyclopædia Britannica
|texto_imagen = Edición New American de la ''Encylopædia Britannica'' ([[1899]]).
|autor = Hasta'l [[2008]], 4.411 contribuyentes.&lt;ref name=&quot;kister_1994&quot; /&gt;
|ilustrador =
|artista_cubierta = 
|país = {{UK}} ([[1768]]-[[1900]])&lt;br /&gt;{{USA}} ([[1901]]-presente)
|llingua = [[Idioma inglés|Inglés]]
|tema = Xeneral
|xéneru = [[Referencia]] [[Enciclopedia]]
|editorial = [[Encyclopædia Britannica, Inc.]]
|fecha_publicación = [[1768]]-[[2012]]
|formatu = Hasta l'añu [[2010]], 32 volúmenes (tapa dura, encuadernación de luxu)
|isbn = ISBN 1-59339-292-3
|oclc = {{OCLC|71783328}}
|precedíu_por =
|siguíu_por =
}}
La '''''Encyclopædia Britannica''''' ye una [[enciclopedia]] n'[[Idioma inglés|inglés]] editada por [[Encyclopædia Britannica, Inc.]], una [[empresa privada]]. Los artículos de la ''Britannica'' tán dirixíos a llectores adultos, y tán escritos por un conxuntu de 100&amp;nbsp;[[Edición de llibros|editores]] a tiempu completu y cerca de 4000&amp;nbsp;contribuyentes espertos. Estos artículos son consideraos xeneralmente precisos, fiables y bien redactaos. Ye llargamente reconocida como la enciclopedia más ''erudita'' de toles editaes n'inglés.&lt;ref name=&quot;kister_1994&quot;&gt;{{cita llibru |apellíos=Kister |nome=KF |enllaceautor=Kenneth Kister |añu= 1994 |títulu= Kister's Best Encyclopedias: A Comparative Guide to Xeneral and Specialized Encyclopedias |edición=2ª ed. |editorial=Oryx Press |allugamientu= Phoenix, AZ |isbn=0897747445}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;sader_1995&quot; /&gt;

La ''Britannica'' ye la enciclopedia n'inglés más antigua.&lt;ref name=&quot;EB_encyclopedia&quot;&gt;{{cita enciclopedia | títulu = Encyclopedias and Dictionaries | enciclopedia = Encyclopædia Britannica | edición= 15th edición | publicación = [[Encyclopædia Britannica, Inc.]] | fecha = 2007 | volume = 18 | páxines = 257–286}}&lt;/ref&gt;La so primer edición data ente [[1768]] y [[1771]], n'[[Edimburgu]], [[Escocia]], y rápido llogró gran popularidá y tamañu, cuntando na so tercer edición en [[1801]] con 21 volúmenes.&lt;ref name=&quot;kogan_1958&quot;&gt;{{cita llibru | apellíos = Kogan | nome = Herman | añu = 1958 | títulu = The Great EB: The Story of the Encyclopædia Britannica | editorial = The [[University of Chicago Press]] | ubicación = Chicago | id = {{LCCN|58|00|8379}}}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;encyclopedia_1954&quot; /&gt; La so gran crecedera ayudó a reclutar eminentes contribuyentes, polo que la novena ([[1875]]-[[1889]]) y [[Encyclopædia Britannica (edición de 1911)|undécima]] edición ([[1911]]) fueron consideraes como les más famoses pola so ''erudición'' y estilu lliterariu.&lt;ref name=&quot;kogan_1958&quot; /&gt; Empezando cola undécima edición, la ''Britannica'' gradualmente foi resumiendo y simplificando los sos artículos p'ampliar el so mercáu n'[[América del Norte]].&lt;ref name=&quot;kogan_1958&quot; /&gt; En [[1933]], convertir na primer enciclopedia n'adoptar una política de &quot;revisiones continues&quot;, na cual la enciclopedia ye de cutio reimpresa y cada artículu ye actualizáu con un programa regular.&lt;ref name=&quot;encyclopedia_1954&quot; /&gt;

El 13 de marzu de 2012, los editores de la Enciclopedia Británica anunciaron que dexaba d'imprimise en papel y que se centraríen na edición web, que debutó en 1994.&lt;ref&gt;{{Cita web|títulu=Change: It's Okay. Really.|url=http://www.britannica.comblogs2012/03/change/|idioma=inglés|fechaaccesu=4 de xunetu de 2012|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120710160022/http://www.britannica.comblogs2012/03/change/|fechaarchivu=10 de xunetu de 2012}}&lt;/ref&gt;

L'actual edición, la decimoquinta, tien una estructura de 3 partes úniques: una ''[[Micropædia]]'' de 12 volúmenes d'artículos curtios (que xeneralmente contienen menos de 750 pallabres), ''[[Macropædia]]'' de 17 volúmenes d'artículos llargos (que contienen ente 2 y 310 páxines) y una ''[[Propædia]]'' d'un únicu volume qu'apurre un esquema [[Xerarquía|xerárquicu]] de la conocencia humana. La ''Micropædia'' ta pensada pa una busca rápida de fechos y ye una guía pa la ''Macropædia''; a los llectores encamiéntase-yos estudiar l'esquema de la ''Propædia'' pa entender el contestu d'una materia y atopar otros artículos más detallaos.&lt;ref name=&quot;propedia_preface&quot;&gt;{{cita llibru | añu = 2007 | títulu = The New Encyclopædia Britannica | edición= 15ª edition, ''[[Propædia]]''| páxina = 5–8}}&lt;/ref&gt;

El tamañu de la ''Britannica'', a les traces, permaneció constante nos postreros 70 años, con cerca de 40 millones de pallabres en quinientos mil tarrezas.&lt;ref name=&quot;index_preface&quot;&gt;{{cita llibru | añu = 2007 | títulu = The New Encyclopædia Britannica | edición= 15ª edición, ''Index'' preface}}&lt;/ref&gt; Anque la publicación realizar n'[[Estaos Xuníos]] dende [[1901]], la enciclopedia caltuvo la so tradicional ortografía británica al escribir, por casu, ''labour'' (&quot;trabayu&quot;) en llugar del términu americanu ''labor''.&lt;ref name=&quot;kister_1994&quot; /&gt;

Nel intre de la so historia, la ''Britannica'' tuvo dificultaes pa collechar beneficios económicos, un problema común ente munches enciclopedies.&lt;ref name=&quot;EB_encyclopedia&quot; /&gt; Dellos artículos d'ediciones pasaes fueron criticaos por inexactitud, parcialidá, o por ser redactaos por contribuyentes non abondo cualificaos.&lt;ref name=&quot;kogan_1958&quot; /&gt; Asina mesmu, la precisión de delles partes de la edición vixente foi cuestionada;&lt;ref name=&quot;kister_1994&quot; /&gt; sicasí, eses crítiques fueron refugaes pola alministración de la enciclopedia.

== Historia ==
&lt;!-- {{AP|Historia de la Encyclopædia Britannica}} --&gt;
[[Ficheru:EB1711 Armillary Sphere.png|right|220px|thumb|Unu de los sos detallaos dibuxos:&lt;br /&gt;La [[esfera armilar]].]]
La ''Britannica'' camudó de manes en numberoses ocasiones; ente los anteriores propietarios atópense la editorial escocesa [[A &amp; C Black]], [[Horace Everett Hooper]], [[Sears Roebuck and Company]] y [[William Benton]]. L'actual propietariu de la empresa Encyclopaedia Britannica, Inc. ye [[Jacqui Safra]], un millonariu y actor [[Suiza|suizu]]. Les recién meyores na [[teunoloxía de la información]] y la puxanza d'enciclopedies electróniques, tales como ''[[Microsoft Encarta]]'' (anguaño nun s'edita) ya Internet, amenorgaron la demanda d'enciclopedies impreses.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://news.bbc.co.uk/1/hi/business/40033.stm |títulu=Encyclopaedia Britannica changes to survive |fechaaccesu=27 de marzu de 2007 |apellíu=Day |nome=Peter |fecha=17 d'avientu de 1997 |editorial=[[BBC News]] |idioma=inglés |cita=Sales plummeted from 100,000 a year to just 20,000.}}&lt;/ref&gt; Pa siguir siendo competitivos, Encyclopædia Britannica, Inc., fixo énfasis na reputación de la ''Britannica'', amenorgáu'l so preciu y los costos de producción, y desenvueltu versiones electróniques en [[CD-ROM]], [[DVD]] y na [[World Wide Web|Web]]. Dende principios de los años trenta, la empresa tamién hai promovíu [[Serie derivada|trabayos derivaos]] como obres de referencia.&lt;ref name=&quot;encyclopedia_1954&quot; /&gt;

Productu de la [[ilustración escocesa]], la ''Britannica'' foi publicada primeramente n'[[Edimburgu]] por [[Adam Black|Adam]] y [[Charles Black]]. A diferencia de la ''[[L'Encyclopédie]]'' (enciclopedia [[Francia|francesa]]), la ''Britannica'' yera una publicación desaxeradamente conservadora. Les ediciones posteriores dedicáronse xeneralmente al [[monarca]] de vez. Pa la octava y novena ediciones, la so publicación treslladar d'[[Escocia]] a [[Londres]] y acomuñóse col periódicu ''[[The Times]]'' nos [[años 1870]]. Na undécima edición la publicación acomuñar cola [[Universidá de Cambridge]]. La [[marca comercial]] y derechos de publicación fueron vendíos dempués de la so undécima edición a [[Sears Roebuck and Company]] y treslladóse a [[Chicago]] ([[Estaos Xuníos]]), onde permanez. El so editor actual ye Encyclopædia Britannica Inc.

Hacia l'añu [[2004]], la ''Britannica'' tenía 75.000 artículos con más de 44 millones de pallabres. Cuenta con una plantía de 19 editores y la collaboración de 4.000 espertos. Publicar en papel (en 32 volúmenes, con un costo de 1.400 [[dólar d'Estaos Xuníos|US dólares]]), y apaez n'[[Internet]] (con curtios resúmenes d'artículos visibles ensin cargu y los testos completos disponibles por un preciu de diez dólares mensuales o 60 dólares añales), en [[CD-ROM]] o [[DVD-ROM]] (50 dólares). Anguaño la [[Encyclopædia Britannica (edición de 1911)|XI edición de la ''Encyclopædia Britannica'']], de 1911, atópase en [[dominiu públicu]].{{ensin referencies}}

{| {{tablaguapa}} border=&quot;1&quot;
|-----
! Edición
! Publicación
! Tamañu
|-----
| align=&quot;right&quot; | 1ª || [[1768]]-[[1771]]
| 3 vol.
|-----
| align=&quot;right&quot; | 2ª || [[1777]]-[[1784]]
| 10 vol.
|-----
| align=&quot;right&quot; | 3ª || [[1788]]-[[1797]], [[1801]] sup.
| 18 vol. + 2 sup.
|-----
| align=&quot;right&quot; | 4ª || [[1801]]-[[1809]]
| 20 vol.
|-----
| align=&quot;right&quot; | 5ª || [[1815]] || 20 vol.
|-----
| align=&quot;right&quot; | 6ª
| [[1820]]-[[1823]], [[1815]]-[[1824]] sup.
| 20 vol. + 2 sup.
|-----
| align=&quot;right&quot; | 7ª || [[1830]]-[[1842]]
| 21 vol.
|-----
| align=&quot;right&quot; | 8ª || [[1852]]-[[1860]]
| 21 vol. + index
|-----
| align=&quot;right&quot; | 9ª || [[1870]]-[[1890]]
| 24 vol. + index;&lt;ref group=&quot;nota&quot;&gt;Los artículos destacaos de la 9ª ed. fueron descubrimientos recién de la dómina, tales como la [[lletricidá]] y el [[magnetismu]].&lt;/ref&gt;
|-----
| align=&quot;right&quot; | 10ª || [[1902]]-[[1903]]
| 9ª ed. + 9 sup;&lt;ref group=&quot;nota&quot;&gt;La 10ª ed. añedió un volume de mapes y un índiz.&lt;/ref&gt;
|-----
| align=&quot;right&quot; | [[:Encyclopædia Britannica (edición de 1911)|11ª]]
| [[1910]]-[[1911]] || 29 vol.;&lt;ref group=&quot;nota&quot;&gt;La 11ª ed. ye considerada la edición clásica de la Encyclopædia Britannica y ta disponible en [[dominiu públicu]] (Vease [[Encyclopædia Britannica (edición de 1911)]]).&lt;/ref&gt;
|-----
| align=&quot;right&quot; | 12ª || [[1921]]-[[1922]]
| 11ª ed. + 3 sup.
|-----
| align=&quot;right&quot; | 13ª || [[1926]] || 11ª ed.+ 6 sup.
|-----
| align=&quot;right&quot; | 14ª || [[1929]]-[[1973]]
| 24 vol.
|-----
| align=&quot;right&quot; | 15ª || [[1974]]-[[1984]]
| 28 vol.
|-----
| align=&quot;right&quot; | 15ª (16ª) || [[1985]]- actualidá || 32 vol.;&lt;ref group=&quot;nota&quot;&gt;La primer edición en [[CD-ROM]] foi llanzada en [[1994]].&lt;/ref&gt;
|}
&lt;div class=&quot;references-small&quot;&gt;
{{llistaref|grupu=&quot;nota&quot;}}
&lt;/div&gt;

=== Ediciones ===
[[Ficheru:Houghton Typ 705.71.363 Encyclopaedia Britannica, 1771 - title page.jpg|thumb|right|Frontispício de la primer edición de la ''Encyclopædia Britannica''.]]
La ''Britannica'' publicóse en 15 ediciones oficiales, con dellos volúmenes complementarios dende la 3ª y 5ª edición (vease'l [[#Resume d'edición|cuadro]] más embaxo). Pa ser exactos, la 10ª edición ye namái un complementu de la 9ª edición, al igual que la 12ª y 13ª edición complementar cola 11ª edición. La 15ª edición someter a una masiva reorganización en [[1985]], pero la versión actualizada ye inda conocida como la 15ª edición.

A lo llargo de la so historia, la ''Británica'' tuvo dos oxetivos: ser un escelente llibru de referencia y apurrir material didáctico p'aquellos que deseyen estudiar.&lt;ref name=&quot;EB_encyclopedia&quot; /&gt; En [[1974]], la 15ª edición adoptó un tercer oxetivu: el de sistematizar toles conocencies humanes.&lt;ref name=&quot;propedia_preface&quot; /&gt; La historia de ''Britannica'' puede estremase en cinco grandes yeres, marcaes por grandes cambeos na xestión o reorganización de la enciclopedia.

==== Primer yera ====
Na primera yera (1ª-6ª edición, [[1768]]-[[1826]]), la ''Britannica'' foi alministrada polos sos fundadores orixinales, [[Colin Macfarquhar]] y [[Andrew Bell]], y, por delles de les sos amistaes tales como [[Thomas Bonar]], [[George Gleig]] y [[Archibald Constable]]. La ''Britannica'' foi publicada per primer vegada ente 1768 y 1771 n'[[Edimburgu]] como la ''Encyclopædia Britannica, o, un diccionariu d'artes y ciencies, compilado nun nuevu plan''. Foi vista como una reacción y una provocación a la ''[[Encyclopédie]]'' francesa de [[Denis Diderot]] (publicada ente [[1751]]-[[1766]]), que de la mesma s'inspiró na inglesa [[Cyclopaedia]] ''(Diccionariu Universal de les Artes y les Ciencies)''. ''Britannica'' foi principalmente una empresa escocesa, simbolizada por un [[cardu]] como logo, emblema floral d'Escocia. El fundador de la enciclopedia foi unu de los más famosos representantes de la [[Ilustración escocesa]].&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Herman |nome=Arthur L. |títulu=How the Scots Invented the Modern World |añu=2002 |editorial=Three Rivers Press |idioma=inglés |isbn=978-0609809990}}&lt;/ref&gt; Nesta era, ''Britannica'' pasó de ser un conxuntu de tres volúmenes (1ᵉʳ edición) ellaboráu por un nuevu editor [[William Smellie]]&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Krapp |nome=Philip |coautores=Balou, Patricia K. |títulu=Collier's Encyclopedia |volume=9 |añu=1992 |editorial=Macmillan Educational Company |allugamientu=[[Nueva York]] |idioma=inglés|id={{LCCN|91|0|61165}} |páxines=135}} La 1ᵉʳ edición de ''Británica'' foi descrita en dellos llugares de &quot;lamentablemente inesacta y non científica&quot;.&lt;/ref&gt; a 20 volúmenes escritos por numberoses personalidaes. Anque delles otres enciclopedies, como ''[[Rees's Cyclopaedia]]'' y la ''[[Encyclopaedia Metropolitana]]'' de ''[[Samuel Taylor Coleridge|Coleridge]]'', compitieron cola ''Britannica'', estos competidores dir a la quiebra o dexaron de publicar por cuenta de desalcuerdos ente los sos editores. A la fin d'esta era, la ''Britannica'' creara una rede de collaboradores pernomaos, principalmente al traviés d'amistaes personales colos editores, sobremanera, Constable y Gleig.

==== Segunda yera ====
[[Ficheru:Rosetta Stone.jpg|right|thumb|220px|Les ediciones de metá del [[sieglu XIX]] de la Enciclopedia ''Británica'' incluyíen investigaciones seminales como la del artículu sobre [[Exiptu]] de [[Thomas Young]], qu'incluyía la traducción de los [[xeroglíficos exipcios|xeroglíficos]] na [[Piedra de Rosetta]].]]
Mientres la segunda yera (7ª–9ª ediciones, [[1827]]–[[1901]]), la ''Britannica'' foi alministrada pola editorial d'[[Edimburgu]], [[A &amp; C Black]]. Anque dellos collaboradores fueron reclutados por amistá personal colos [[Redactor xefe|redactores xefe]], más notablemente [[Macvey Napier]], otros fueron a la ''Britannica'' pol so creciente reputación. De cutiu el collaboradores veníen d'otros países ya incluyíen a les más respetaes autoridaes del mundu nos sos respeutivos campos. Un índiz xeneral foi incluyíu per primer vegada na 7ª edición, una práutica caltenida hasta [[1974]]. El primer [[redactor xefe]] inglés foi [[Thomas Spencer Baynes]], quien supervisó la producción de la famosa 9ª edición; comúnmente llamada ''Scholar's Edition'' &quot;(Edición erudita)&quot; por ser la edición de la ''Britannica'' más empobinada al públicu estudiantil.&lt;ref name=&quot;kister_1994&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;kogan_1958&quot; /&gt; Sicasí, a finales del [[sieglu XIX]], la 9ª edición taba desactualizada y la ''Britannica'' confrontaba serios problemes económicos.

==== Tercera yera ====
Na tercera yera (10ª–14ª ediciones, [[1901]]–[[1973]]), la ''Britannica'' tuvo so alministración d'empresarios [[EE. XX.|estauxunidenses]], quien introducieron una agresiva estratexa d'espansión, sirviéndose del ''[[mercadotecnia|marketing]]'' y de ventes per corréu, para d'esa forma intentar amontar les ganancies y la rentabilidá del productu. Tamién simplificaron los artículos de la ''Britannica'', menguando'l so conteníu pero volviéndola más comprensible al públicu polo xeneral. La 10ª edición foi producida rápido como un suplementu a la 9ª, pero la edición que ye reconocida pola so excelencia ye la 11ª; el so propietariu [[Horace Everett Hooper|Horace Hooper]], destinó un enorme esfuerciu pa perfeccionar tal edición.&lt;ref name=&quot;kogan_1958&quot; /&gt; Cuando Hooper y la ''Britannica'' cayeron en dificultaes financieres, la ''Britannica'' pasó a manes de [[Sears Roebuck and Company|Sears Roebuck]] mientres 18 años ([[1920]]–[[1923]], [[1928]]–[[1943]]). En [[1932]], el vicepresidente de la cadena Sears, [[Elkan Harrison Powell]], asumió la presidencia de la ''Britannica''; en [[1936]], empezó una política de revisión continua (inda practicada na actualidá), onde cada artículu ye revisáu y actualizáu siquier dos veces cada década. Esta estratexa oldea cola práutica anterior, onde los artículos nun camudaben hasta que fuera producida una nueva edición, aproximao cada 25 años; inclusive había artículos que se copiaben ensin cambeos dende ediciones previes.&lt;ref name=&quot;encyclopedia_1954&quot; /&gt; Powell desenvolvió agresivamente proyeutos educacionales p'ameyorar la reputación de la ''Britannica'' n'[[Estaos Xuníos]]. En [[1943]], la presidencia pasó a [[William Benton]], quien alministró la ''Britannica'' hasta la so muerte en [[1973]]. Benton tamién creó la [[Fundación Benton]], que tuvo al mandu de la ''Britannica'' hasta [[1996]]. En [[1968]] la ''Britannica'' celebró [[Bicentenariu de la Encyclopædia Britannica|el so bicentenariu]].

==== Cuarta yera ====
[[Ficheru:EncycBrit1913.jpg|right|thumb|220px|Anunciu de la 11ª edición, n'[[Estaos Xuníos]] en mayu de 1913, na revista [[National Geographic]].]]
Na cuarta yera (15ª edición, [[1974]]–[[1994]]), la ''Britannica'' introdució'l so 15ª edición, que foi reorganizada en 3 partes: la ''[[Micropædia]]'', la ''[[Macropædia]]'' y la ''[[Propædia]]''. So la influencia de [[Mortimer Adler]] (miembru del comité de redaición de la Encyclopædia Britannica dende [[1949]], y la so [[Redactor xefe|xefe]] dende [[1974]]); y direutor de planeación editorial de la decimoquinta edición de la ''Britannica'' dende [[1965]]),&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos=Adler |nome=Mortimer J. |enllaceautor=Mortimer Adler |títulu=A Guidebook to Learning: for the lifelong pursuit of wisdom |añu=1986|editorial=MacMillan Publishing Company |allugamientu=Nueva York |idioma=inglés |isbn=978-0025003408 |páxines=88}}&lt;/ref&gt; la ''Britannica'' empezó a buscar ser non yá una referencia y ferramienta educacional, sinón tamién a sistematizar &quot;tou la conocencia humana&quot;. L'ausencia d'un índiz separáu y l'agrupación d'artículos en dos enciclopedies paraleles (la ''Micro-'' y ''Macropædia'') provocó una &quot;nube de crítiques&quot; a la 15ª edición inicial.&lt;ref name=&quot;kister_1994&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;15th_criticism&quot;&gt;{{cita publicación |nome=John F. |apellíu=Baker |títulu= A New Britannica Is Born |editorial=[[Publishers Weekly]] |páxines=64–65 |fecha=14 de xineru de 1974 |fechaaccesu=26 de xineru de 2009 |idioma=inglés}}&lt;br /&gt;* {{cita publicación |nome= Geoffrey |apellíu= Wolff |enllaceautor=Geoffrey Wolff |títulu=Britannica 3, History of |editorial=[[The Atlantic Monthly|The Atlantic]] |páxines=37–47 |fecha=Xunu de 1974 |fechaaccesu=26 de xineru de 2009 |idioma=inglés}}&lt;br /&gt;* {{cita publicación |nome=Dorothy Ethlyn |apellíu=Cole |títulu=Britannica 3 as a Reference Tool: A Review |editorial=Wilson Library Bulletin |páxines=821–825 |fecha=Xunu de 1974 |fechaaccesu=26 de xineru de 2009 |idioma=inglés |cita=''Britannica 3'' is difficult to use&amp;nbsp;… the division of content between ''Micropædia'' and ''Macropædia'' makes it necessary to consult another volume in the majority of cases; indeed, it was our experience that even simple searches might involve eight or nine volúmenes.}}&lt;br /&gt;* {{cita publicación |nome=Robert Gorham |apellíu=Davis |títulu=Subject: The Universe |editorial=[[The New York Times Book Review]] |páxines=98–100 |fecha=1 d'avientu de 1974 |fechaaccesu=26 de xineru de 2009 |idioma=inglés}}&lt;br /&gt;* {{cita publicación |nome=Robert G. |apellíu=Hazo |títulu=The Guest Word |editorial=[[The New York Times Book Review]] |páxina=31 |fecha=9 de marzu de 1975 |fechaaccesu=26 de xineru de 2009 |idioma=inglés}}&lt;br /&gt;* {{cita publicación |nome=Samuel |apellíu=McCracken |títulu=The Scandal of 'Britannica 3&amp;#39; |editorial=Commentary |páxines=63–68 |fecha=Febreru de 1976 |fechaaccesu=26 de xineru de 2009 |idioma=inglés |cita=This arrangement has nothing to recommend it except commercial novelty.}}&lt;br /&gt;* {{cita publicación |nome=Dennis V. |apellíu= Waite |títulu=Encyclopaedia Britannica: EB 3, Two Years Later |editorial=Publishers Weekly |páxines=44–45 |fecha=21 de xunu de 1976 |fechaaccesu=26 de xineru de 2009 |idioma=inglés}}&lt;br /&gt;* {{cita publicación |nome=Geoffrey |apellíu=Wolff |títulu=Britannica 3, Failures of |editorial=[[The Atlantic Monthly|The Atlantic]] |páxines=107–110 |páxina= |fecha=Payares de 1976 |fechaaccesu=26 de xineru de 2009 |idioma=inglés |cita=It is called the ''Micropædia'', for 'little knowledge', and little knowledge is what it provides. It has proved to be grotesquely inadequate as an index, radically constricting the utility of the ''Macropædia''.}}&lt;/ref&gt;

En respuesta, la 15ª edición foi dafechu reorganizada y indexada pa un rellanzamientu en [[1985]]. Esta segunda versión de la 15ª edición sigue siendo publicada y revisada; la última versión ye la de 2010. El títulu oficial de la 15ª edición ye ''New Encyclopædia Britannica'' (&quot;la nueva Encyclopædia Britannica&quot;), anque tamién foi llamada ''Britannica 3''.&lt;ref name=&quot;kister_1994&quot; /&gt;

==== Quinta yera ====
Na quinta yera ([[1994]]–presente), empecipióse'l desenvolvimientu de versiones dixitales de la ''Britannica'' les cualos son distribuyíes al traviés de [[discu ópticu|discos ópticos]] y al traviés d'Internet. En [[1996]], la ''Britannica'' foi mercada a la [[Fundación Benton]] por [[Jacqui Safra]], a un preciu enforma menor al envaloráu, por cuenta de les dificultaes económiques de la compañía. La [[Encyclopædia Britannica, Inc.]] estremar en [[1999]]. Una parte retuvo'l nome de la compañía y siguió desenvolviendo la versión tradicional (impresa); la otra parte, [[Britannica.com Inc.]], desenvolvió les versiones dixitales. Dende [[2001]], estos dos compañíes compartieron un namái [[direutor executivu]], que orixinalmente foi [[Ilan Yeshua]], quien siguió la estratexa de [[Elkan Harrison Powell|Powell]] pa la crecedera de la ''Britannica'' introduciendo nuevos productos so la marca ''Britannica''. En marzu de 2012 anunció'l fin de la edición de papel quedando namái la edición dixital&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://america.infobae.com/notas/46263-La Enciclopedia-Britanica-dexa-el papel|títulu=La Enciclopedia Británica dexa'l papel|autor=Infobae.com}}&lt;/ref&gt;

=== Dedicatories ===
La ''Britannica'' foi dedicada al [[Corona británica|monarca de Gran Bretaña]] reinante dende 1788 hasta 1901 y depués, por cuenta de la so venta a una sociedá norteamericana, al monarca británicu y al [[Presidente de los Estaos Xuníos]]. Consecuentemente, la decimoprimera edición ye «dedicada con permisu a La so maxestá [[Jorge V del Reinu Xuníu|Jorge V]], rei de Gran Bretaña ya Irlanda y los dominios británicos d'ultramar, Emperador d'India, y a [[William Howard Taft]], presidente de los Estaos Xuníos d'América». L'orde de los dos dedicaciones foi camudando xuntu col poder relativo ente'l presidente de los Estaos Xuníos y el monarca de Gran Bretaña, y coles ventes de &quot;Britannica&quot; nestos países; la versión de 1954 de la decimocuarta edición ye «Dedicada con permisu a los xefes d'estáu de los dos pueblos de llingua inglesa, [[Dwight D. Eisenhower|Dwight David Eisenhower]], presidente de los Estaos Xuníos d'América, y La so Maxestá, [[Sabela II del Reinu Xuníu|Reina Isabel Segunda]]».&lt;ref name=&quot;EB_1954&quot;&gt;{{cita llibru | añu = 1954 | títulu = Encyclopædia Britannica | edición = 14th edition | páxines = p.3}}&lt;/ref&gt; Siguiendo cola tradición, la versión 2007 de la decimoquinta edición ye «Dedicada con permisu al actual Presidente de los Estaos Xuníos d'América, [[George W. Bush]], y a La so Maxestá [[Sabela II del Reinu Xuníu|Reina Isabel Segunda]]».

== Crítica y valoración popular ==

=== Reputación ===
[[Ficheru:EB1 Plate 003 lark flower.gif|thumb|right|210px|Un [[grabáu]] por [[Andrew Bell(grabador)|Andrew Bell]] de la primer edición.]]
[[Ficheru:Esbozo en Enciclopedia Britannica.PNG|right|210px|thumb|Esbozu na Enciclopedia Británica.]]

Dende la tercer edición, la ''Britannica'' recibió una reputación d'excelencia.&lt;ref name=&quot;kister_1994&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;sader_1995&quot;&gt;{{cita llibru | apellíos= Sader | nome= Marian | coautores= Lewis, Amy | añu= 1995 | títulu= Encyclopedias, Atlases, and Dictionaries | editorial= R. R. Bowker (A Reed Reference Publishing Company) | allugamientu= New Providence, NJ | isbn= 0-8352-3669-2}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;library_association_1996&quot;&gt;{{cita llibru | añu= 1996 | títulu= Purchasing an Encyclopedia: 12 Points to Consider | edición= 5th edition | editorial= Booklist Publications, American Library Association | isbn= 0-8389-7823-1 | autor= reviews by the Editorial Board of Reference Books Bulletin ; revised introduction by Sandy Whiteley.}}&lt;/ref&gt; Delles ediciones, dende la tercera a la novena, fueron copiaes y vendíes ensin autorización nos Estaos Xuníos&lt;ref name=&quot;kogan_1958&quot; /&gt; dando empiezu a la [[Dobson's Encyclopædia]] (la cual consistía práuticamente nuna copia de la tercer edición de la enciclopedia “Britannica”, con un estilu más patrióticu, afechu pa llectores americanos).&lt;ref&gt;[[:en:Dobson's Encyclopaedia]]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru | apellíos= Arner | nome= Robert D. | añu= 1991 | títulu= Dobson's Encyclopaedia: The Publisher, Text, and Publication of America's First Britannica, 1789–1803 | editorial= University of Pennsylvania Press | allugamientu= Philadelphia}}&lt;/ref&gt; Pal llanzamientu de la decimocuarta edición, la revista [[Time (revista)|''Time'']] honró a la ''Britannica'' llamándola &quot;Patriarca de la Biblioteca&quot;.&lt;ref&gt;{{cita publicación | url = http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,732859-1,00.html | títulu= Patriarch Revised | editorial=[[Time]] | volume= XIV | númberu= 13 | fecha= 23 de setiembre de 1929 | páxines= 66–69}}&lt;/ref&gt; Nun anunciu rellacionáu, el naturalista [[William Beebe]] yera citáu diciendo que la ''Britannica'' “taba más allá de la comparanza porque nun hai competidor“.&lt;ref&gt;{{cita publicación | títulu= A Completely New Encyclopaedia (''sic'') Britannica | editorial= [[Time|TIME]] | volume= XIV | númberu= 12 | fecha= 16 de setiembre de 1929 | páxines= 2–3}}&lt;/ref&gt;
Pueden atopase delles referencies a la ''Britannica'' a lo llargo de la lliteratura inglesa, la más notable nuna de les histories de [[Sherlock Holmes]] favorites d'[[Arthur Conan Doyle]], [[les aventures de Sherlock Holmes|&quot;La Lliga de los Pelirroxos&quot;]]. Esta historia foi destacada pol ''Lord Mayor'' de Londres, Gilbert Inglefield, mientres el bicentenariu de la ''Britannica''.

La ''Britannica'' tien la reputación de resumir tou la conocencia humana.
&lt;!-- &lt;ref name=&quot;thomas_1992&quot; /&gt; --&gt;
Pa espandir la so educación, munchos hanse dedicáu a lleer la ''Britannica'' por completu, emplegando ente trés y ventidós años pa llogralo.&lt;ref name=&quot;kogan_1958&quot; /&gt; Cuando [[Fat′h Ali Shah Qajar|Fat'h Ali]] convertir nel [[Monarquía n'Irán|Xa de Persia]] en 1797, regaláron-y un set completu de la tercer edición de la ''Britannica'', que lleó dafechu en trés años; tres esta fazaña, estendió'l so títulu de realeza amestándo-y &quot;El Más Terrible Señor Y Maestru de la ''Encyclopædia Britannica''&quot;.&lt;ref name=&quot;EB_bicentennial&quot;&gt;{{cita llibru | añu= 1968 | títulu= Banquet at Guildhall in the City of London, Tuesday 15 October 1968: Celebrating the 200th Anniversary of the Encyclopædia Britannica and the 25th Anniversary of the Honorable William Benton as its Chair and Publisher | editorial= [[Encyclopædia Britannica, Inc.|Encyclopædia Britannica International, Ltd.]] | allugamientu= United Kingdom}}&lt;/ref&gt; L'escritor [[George Bernard Shaw]] afirmó lleer dafechu la novena edición-quitando los artículos científicos&lt;ref name=&quot;kogan_1958&quot; /&gt;-, [[Richard Evelyn Byrd]] tomó a la ''Britannica'' como material de llectura pa la so estadía de cinco meses nel [[Polu Sur]] en 1934, mientres [[Philip Beaver]] lleer mientres una espedición marina. Más apocayá, [[A.J. Jacobs]], un editor de la revista ''[[Esquire]]'', lleó por completu la versión 2002 de la decimoquinta edición, describiendo les sos esperiencies nel bien acoyíu llibru del 2004 ''The Know-It-All: One Man's Humble Quest to Become the Smartest Person in the World''. Namái se sabe de dos persones que lleeren dos ediciones independientes: l'autor [[C. S. Forester]]&lt;ref name=&quot;kogan_1958&quot; /&gt; y [[Amos Urban Shirk]], un empresariu d'[[Estaos Xuníos]], quien lleó la decimoprimera y decimocuarta edición, dedicando tres hores per nueche mientres cuatro años y mediu pa lleer la decimoprimera.&lt;ref&gt;{{cita publicación | títulu= Reader | editorial= The New Yorker | volume= 9 | fecha= 3 de marzu de 1934 | páxina= 17}}&lt;/ref&gt; Probablemente dellos [[Redactor xefe|redactores xefe]] de la ''Britannica'' lleeron les sos ediciones dafechu, como William Smellie (1ᵉʳ edición), William Robertson Smith (9ª edición), y Walter Yust (14ª edición).

=== Premios ===
La ''Britannica'' continua siendo gallardoniada na actualidá. La ''Britannica'' ''online'' ganó'l [[Premiu Codie]] por &quot;El meyor serviciu d'información on-line al consumidor&quot;;&lt;ref&gt;{{Cita web | url= http://www.siia.net/codies/2005/winners.asp#Content | títulu= 2005 CODiE Award Winners: Content Categories | añu= 2007 | fechaaccesu= 11 d'abril de 2007 | editorial= [[Software and Information Industry Association]] | urlarchivu= https://web.archive.org/web/20070427142301/http://www.siia.net/codies/2005/winners.asp#Content | fechaarchivu= 27 d'abril de 2007 }}&lt;/ref&gt; esti premiu ye dau pola [[Software and Information Industry Association]] en reconocencia a los meyores productos dientro de la categoría de [[software]]. En 2006 la ''Britannica'' foi nuevamente finalista.&lt;ref&gt;{{Cita web | url= http://www.siia.net/codies/2006/finalists.asp | títulu= 2006 Codie Award Finalists: Content Categories | añu= 2007 | fechaaccesu= 11 d'abril de 2007 | editorial= Software and Information Industry Association | urlarchivu= https://web.archive.org/web/20070410101917/http://www.siia.net/codies/2006/finalists.asp | fechaarchivu= 10 d'abril de 2007 }}&lt;/ref&gt; Igualmente la edición CD/DVD-ROM de la ''Britannica'' recibió en 2004 el &quot;Distinguished Achievement Award de la Association of Educational Publishers&quot;,&lt;ref&gt;{{Cita web | url= http://www.edpress.org/awards/04tech.htm | títulu= 2004 Distinguished Achievement Awards Winners: Technology | fecha= 1 d'agostu de 2003 | fechaaccesu= 11 d'abril de 2007 | editorial= [[Association of Educational Publishers]] | urlarchivu= https://web.archive.org/web/20070927231049/http://www.edpress.org/awards/04tech.htm | fechaarchivu= 27 de setiembre de 2007 }}&lt;/ref&gt; y el premiu Codie en 2000, 2001 y 2002.&lt;ref&gt;{{Cita web | url= http://www.siia.net/codies/2005/history_2001.asp | títulu= 2001 Codie Awards Winners | añu= 2007 | fechaaccesu= 11 d'abril de 2007 | editorial= Software and Information Industry Association | urlarchivu= https://web.archive.org/web/20070610075556/http://www.siia.net/codies/2005/history_2001.asp | fechaarchivu= 10 de xunu de 2007 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web | url= http://www.siia.net/codies/2005/history_2002.asp | títulu= 2002 Codie Awards Winners | añu= 2007 | fechaaccesu= 11 d'abril de 2007 | editorial= Software and Information Industry Association | urlarchivu= https://web.archive.org/web/20070608194012/http://www.siia.net/codies/2005/history_2002.asp | fechaarchivu= 8 de xunu de 2007 }}&lt;/ref&gt;

=== Cobertoria de temes ===
Como enciclopedia xeneral, la ''Britannica'' busca describir el rangu más ampliu de temes posible. Les temes son escoyíos pa la so referencia na ''[[Propædia]]'' &quot;Outline of Knowledge&quot; (''Esquema de la Conocencia'').&lt;ref name=&quot;propedia_preface&quot; /&gt; El porcentaxe d'artículos dedicaos a les principales temes ta distribuyíu asina (''[[Macropædia]]''):
* Xeografía (26%)
* Biografíes (14%)
* Bioloxía y medicina (11%)
* Lliteratura (7%)
* Física y astronomía (6%)
* Relixón (5%)
* Arte (4%)
* Filosofía occidental (4%)
* Lleis (3%).&lt;ref name=&quot;kister_1994&quot; /&gt;
Un estudiu complementariu determinó que na ''[[Micropædia]]'' los artículos de xeografía suponíen el 25% de los artículos, ciencia'l 18%, ciencies sociales el 17%, biografíes el 17%, y toles demás humanidaes el 25% restante.&lt;ref name=&quot;sader_1995&quot; /&gt; En [[1992]], un revisor xulgó que'l &quot;algame, la fondura, y la catolicidá de la cobertoria de la ''Britannica'' ye insuperable por cualesquier otra enciclopedia.&quot;&lt;ref&gt;{{cita llibru | apellíos= Lang | nome= JP | añu= 1992 | títulu= Reference Sources for Small and Medium-Sized Libraries | edición= 5th ed. | editorial= American Library Association | ubicación= Chicago | páxina= 34}}&lt;/ref&gt;

La ''Britannica'' nun detalla les temes similares de forma equivalente; por casu, el [[Budismu]] y la mayor parte de les demás relixones tán conxugaes nun solu artículu de la ''[[Macropædia]]'', cuando esisten 14 artículos dedicaos al [[Cristianismu]], que componen cerca de la metá de los artículos sobre relixón.&lt;ref name=&quot;macropaedia_2007&quot;&gt;{{cita llibru | añu= 2007 | títulu= The New Encyclopædia Britannica | edición= 15th edition, ''[[Macropædia]]''}} Ver tamién la [[llista de los artículos de la Macropædia de 2007]].&lt;/ref&gt; Sicasí, la ''Britannica'' foi emponderada como la menos parcial de les enciclopedies comercializaes n'occidente&lt;ref name=&quot;kister_1994&quot; /&gt; y emponderada poles sos biografíes sobre muyeres importantes de toles dómines.&lt;ref name=&quot;sader_1995&quot; /&gt;

{{Cita|Puede afirmase ensin mieu a contradicise que la 15ª edición de la ''Britannica'' da a los desarrollos culturales, sociales y científicos non occidentales más atención que cualquier enciclopedia xeneral n'idioma inglés anguaño nel mercáu.|[[Kenneth Kister]], ''Kister's Best Encyclopedias'' (1994)}}

=== Crítiques ===
La ''Britannica'' tamién recibió crítiques, especialmente cuando les sos ediciones diben quedando desactualizadas. Por cuenta de los costos económicos a la de producir una edición dafechu nueva de la ''Britannica'',&lt;ref&gt;Acordies con Kister (1994, referencia 1), la versión inicial de la decimoquinta edición (1974) riquió más de 32 millones de dólares pa ser producida.&lt;/ref&gt; los sos editores xeneralmente retrasen l'actualización el mayor tiempu posible, siempres y cuando seya económicamente vidable (usualmente 25 años).&lt;ref name=&quot;encyclopedia_1954&quot;&gt;{{Cita enciclopedia | añu= 1954 | títulu = Encyclopædia | encyclopedia = Encyclopædia Britannica | edición= 14th edition}} Amás de brindar un escelente resume de la historia de la ''Britannica'' y los sos primeros productos derivaos, esti artículu describe'l ciclu vital d'una edición típica de la ''Britannica''. Una nueva edición empieza con grandes ventes qu'aparren gradualmente mientres la enciclopedia se desactualiza. Cuando s'empieza col trabayu pa una nueva edición, les ventes de la vieya edición detiénense, xusto cuando les necesidaes fiscales son mayores: un nuevu staff editorial ten de ser armáu, etc. [[Elkan Harrison Powell]] identificó esta fluctuación cíclica d'ingresos como peligru principal pa la salú fiscal de cualquier enciclopedia, una qu'esperaba devasar cola so innovadora política de revisión continua.&lt;/ref&gt; A pesar de la política de revisión continua, la decimocuarta edición volviérase bien desactualizada en 35 años (1929–1964). Cuando'l físicu norteamericanu [[Harvey Einbinder]] detalló les sos faltes nel so llibru de 1964, ''The Myth of the Britannica'',&lt;ref&gt;{{cita llibru | apellíos= Einbinder | nome= Harvey | enllaceautor= Harvey Einbinder | añu= 1964 | títulu= The Myth of the Britannica | editorial= Grove Press | allugamientu= Nueva York | isbn= 978-0384140509}}&lt;/ref&gt; la enciclopedia decidió llanzar la decimoquinta edición, que riquió de 10 años de trabayu. Ye difícil caltener a la ''Britannica'' actualizada; un críticu recién escribió, “Nun ye difícil atopar artículos desactualizados o que precisen revisión”, resaltando que los artículos más llargos de la ''Macropædia'' probablemente tán más desactualizados que los más curtios de la ''Micropædia''.&lt;ref name=&quot;kister_1994&quot; /&gt; La información na ''Micropædia'' ye dacuando inconsistente con al respeutive de los artículos de la ''Macropædia'', por cuenta de la falta d'actualización en dalgún de los dos.&lt;ref name=&quot;sader_1995&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;library_association_1996&quot; /&gt; Les bibliografíes de los artículos de la ''Macropædia'' fueron criticaos por tar más desactualizados que los artículos mesmos.&lt;ref name=&quot;kister_1994&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;sader_1995&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;library_association_1996&quot; /&gt;
&lt;!-- {{cquote|With a temerity almost appalling, [the ''Britannica'' contributor, Mr. Philips] ranges over nearly the whole field of European history, political, social, ecclesiastical… The grievance is that &amp;#91;this work&amp;#93; lacks authority. This, too—this reliance on editorial energy instead of on ripe special learning—may, alas, be also counted an &quot;Americanizing&quot;: for certainly nothing has so cheapened the scholarship of our American encyclopaedias.|20px|20px|Prof. [[George Lincoln Burr|George L. Burr]]|in the ''American Historical Review'' (1911)}} --&gt;

==== Sesgu ====
Distintos autoridaes que van dende [[Virginia Woolf]] hasta profesores académicos criticaron la 11ª edición de la ''Británica'' por tener opiniones [[burguesía|burgueses]] y arcaiques sobre'l [[arte]], la [[lliteratura]] y les [[ciencies sociales]].&lt;ref name=&quot;thomas_1992&quot;&gt;{{cita llibru| apellíu= Thomas | nome= Gillian | enllaceautor= Gillian Thomas | añu= 1992 | títulu= A Position to Command Respect: Women and the Eleventh Britannica | editorial= Scarecrow Press | isbn= 0-8108-2567-8}}&lt;/ref&gt; Por casu, culpar de nun tratar el trabayu de [[Sigmund Freud]]. Un profesor contemporaneu de la [[Universidá Cornell]], [[Edward B. Titchener]], escribió en [[1912]], &quot;la nueva ''Britannica'' nun reproduz l'atmósfera psicolóxica del so día y xeneración [..] A pesar del halo d'autoridá y de los controles del personal, la mayor parte de los artículos secundarios de psicoloxía xeneral nun ta afechos a los requisitos del llector intelixente.&quot;&lt;ref&gt;{{cita publicación| apellíu= Titchener | nome= EB | enllaceautor= Edward B. Titchener | añu= 1912 | títulu= The Psychology of the new 'Britannica&amp;#39; | revista= American Journal of Psychology | volume= 23 | páxines= 37–58 | doi = 10.2307/1413113}}&lt;/ref&gt;

==== Decisiones editoriales ====
A la ''Britannica'' se la crítica dacuando poles decisiones tomaes polos sos editores. Por cuenta del so tamañu aproximao constante, la enciclopedia precisó amenorgar o esaniciar dalgunu de les sos temes p'afaer otros, tomando delles decisiones revesoses. La versión inicial de la decimoquinta edición (1974-1985) foi reprochada por haber amenorgáu drásticamente o esaniciáu la so cobertoria de [[lliteratura infantil]], [[condecoraciones militares]], y al poeta francés [[Joachim du Bellay]]; tamién se denunciaron otros errores editoriales, como la inconsistente ordenación de les biografíes [[Xapón|xaponeses]].&lt;ref name=&quot;Newsweek_1974&quot; /&gt; La eliminación del índiz foi condergada, como lo foi la división aparentemente arbitraria d'artículos ente la ''[[Micropædia]]'' y la ''[[Macropædia]]''.&lt;ref name=&quot;kister_1994&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;15th_criticism&quot; /&gt;Resumiendo, un críticu llamó a la decimoprimera edición inicial como un &quot;fallu con matices… a la que lu importa más xugar col so formatu que caltener la información.&quot;&lt;ref name=&quot;Newsweek_1974&quot;&gt;{{cita publicación| apellíu= Prescott | nome= Peter S. | títulu= The Fifteenth Britannica | revista= Newsweek | fecha= 8 de xunetu de 1974 | páxines= 71–72}}&lt;/ref&gt; Más apocayá, el revisores de l'[[American Library Association]] sosprender al atopar que la mayoría de los artículos d'educación fueron esaniciaos de la ''Macropædia'' de 1992, xuntu col artículu sobre [[psicoloxía]].&lt;ref name=&quot;library_association_1992&quot;&gt;{{cita llibru | añu = 1992 | títulu = Purchasing an Encyclopedia: 12 Points to Consider | edición = 4ta | editorial = [[Booklist]] Publications, [[American Library Association]] | isbn = 0-8389-5754-4 | autor = reviews by the Editorial Board of Reference Books Bulletin; revised introduction by Sandy Whiteley.}}&lt;/ref&gt;

Dellos contribuyentes de la ''Britannica'' equivóquense dacuando, o nun son científicos. Un casu bultable nos primeros años de la ''Britannica'' foi'l refugu de la teoría de la [[Llei de gravitación universal|gravitación universal de Newton]] per parte de [[George Gleig]], el [[redactor xefe]] de la 3ᵉʳ edición (1788-1797), quien escribió que la [[gravedá]] yera causada pol [[Elementos de l'antigüedá|elementu fueu]].&lt;ref name=&quot;kogan_1958&quot; /&gt; Sicasí, la ''Britannica'', defendió l'acercamientu científicu a temes emotives, como fixo [[William Robertson Smith]] nos sos artículos sobre relixones na novena edición, particularmente afirmando que la [[Biblia]] nun yera históricamente exacta (1875).&lt;ref name=&quot;kogan_1958&quot; /&gt;

==== Racismu y discriminación de xéneru n'ediciones previes ====
Los críticos acusaron a ediciones pasaes de la ''Britannica'' de presentar racismu y sexismu. &lt;!-- &lt;ref name=&quot;thomas_1992&quot; /&gt; --&gt;
La decimoprimera edición de 1911 describe al [[Ku Klux Klan]] como proteutor de la [[raza caucásica|raza blanca]] y con un papel restablecedor del orde nel [[Estaos Confederaos d'América|sur d'EE.XX.]] tres la [[Guerra de Secesión]], citando la necesidá de &quot;controlar a la raza negra&quot;, pa &quot;torgar cualquier amiestu de races&quot; y &quot;el frecuente escurrimientu de violaciones per parte d'homes negros a muyeres blanques&quot;.&lt;ref&gt;{{Cita enciclopedia | apellíu= Fleming | nome= Walter Lynwood | añu= 1911 | títulu = Lynch Law | url = http://1911encyclopedia.org/Lynch_Law | encyclopedia = Encyclopædia Britannica | edición= 11th edition | editorial= [[Encyclopædia Britannica, Inc.|Encyclopædia Britannica, Inc]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita enciclopedia | apellíu= Fleming | nome= Walter Lynwood | añu= 1911 | títulu = Ku Klux Klan | url = http://1911encyclopedia.org/Ku_Klux_Klan | encyclopedia = Encyclopædia Britannica | edición= 11th edition | editorial= [[Encyclopædia Britannica, Inc.|Encyclopædia Britannica, Inc]]}}&lt;/ref&gt; Otramiente, l'artículu sobre &quot;Civilización&quot; argumenta a favor de la [[euxenesia]], empezando con que ye irracional “arrobinar los niveles baxos d'intelixencia, amontar les files de los probes, discapacitaos y criminales… que güei constitúin una torga tan amenazadora al progresu racial.&quot;&lt;ref&gt;{{Cita enciclopedia | apellíu= Williams | nome= Henry Smith | añu= 1911 | títulu = Civilization | url = http://1911encyclopedia.org/Civilization | encyclopedia = Encyclopædia Britannica | edición= 11th edition | editorial= [[Encyclopædia Britannica, Inc.|Encyclopædia Britannica, Inc]]}}&lt;/ref&gt; La decimoprimera edición nun tien biografía de [[Marie Curie]], a pesar de qu'ella ganó'l [[Premiu Nobel de Física]] en [[1903]] y el [[Premiu Nobel de Química]] en [[1911]] (el mesmu añu de la publicación), anque-y la menta de volao na biografía del so maríu [[Pierre Curie]].&lt;ref&gt;{{Cita enciclopedia | añu= 1911 | títulu = Pierre Curie | url = http://1911encyclopedia.org/Pierre_Curie | encyclopedia = Encyclopædia Britannica | edición= 11th edition | editorial= [[Encyclopædia Britannica, Inc.|Encyclopædia Britannica, Inc]]}}&lt;/ref&gt;

==== Inexactitud ====
En [[1912]] el matemáticu [[Louis Charles Karpinski]] criticó a la ''[[Encyclopædia Britannica (edición de 1911)|edición de 1911]]'' poles sos inexactitud nos sos artículos sobre [[historia de la matemática]], nengunu de los cualos fuera escritu por especialistes na materia.&lt;ref&gt;{{cita publicación|nome=L. C.|apellíu=Karpinski|enllaceautor=Louis Charles Karpinski|títulu=History of Mathematics in the Recent Edition of the Encyclopædia Britannica|revista=Science|añu=1912|páxines=29–31|volume=35|númberu=888|doi=10.1126/science.35.888.29|pmid=17752897}}&lt;/ref&gt; En [[1917]], el críticu [[Willard Huntington Wright]] publicó un llibru, ''Misinforming a Nation'' (&quot;Desinformando a una nación&quot;),&lt;ref&gt;{{cita llibru | apellíos= Wright | nome= WH (pen-name S. S. Van Dine) | enllaceautor= S. S. Van Dine | títulu= Misinforming a Nation | editorial= B. W. Huebsch | allugamientu= Nueva York | añu= 1917 | url = http://www.archive.org/details/misinformingnati00vanduoft | id= ASIN B000861CHG}}&lt;/ref&gt; que resaltaba les inexactitudes y el sesgu inglés de la ''decimoprimera edición'', particularmente de los artículos d'humanidaes. Munches de les crítiques de Wright fueron iguaes n'ediciones posteriores de la ''Britannica''. Sicasí, el so llibru foi denunciáu como polémicu polos sos contemporáneos; por casu, el ''[[New York Times]]'' escribió &quot;rensía y poca templanza... trescala'l llibru&quot;, mientres el ''[[New Republic]]'' opinó: &quot;ye desafortunáu pal propósitu rensiosu del Sr. Wright que procediera con un espíritu acientífico y dando tan poca xustificación oxetiva de les sos crítiques.&quot;&lt;ref name=&quot;kogan_1958&quot; /&gt; Otru críticu, l'editor inglés y ex sacerdote [[Joseph McCabe]] alegó, nel so llibru ''Lies and fallacies of the Encyclopaedia Britannica'' (&quot;Mentires y falacias de la Encyclopaedia Britannica&quot;, [[1947]]) que depués de la 11ª edición la ''Britannica'' foi censurada so presión de la [[Ilesia católica]].&lt;ref&gt;{{cita llibru | apellíos= McCabe | nome= J | enllaceautor= Joseph McCabe | añu= 1947 | títulu= Lies And Fallacies Of The Encyclopedia Britannica | url = http://www.infidels.org/library/historical/joseph_mccabe/lies_of_britannica.html |idioma=inglés |editorial= Haldeman-Julius | id= ASIN B0007FFJF4}}&lt;/ref&gt;

La ''Britannica'' siempres reconoció que los errores son inevitables nuna enciclopedia. Falando del so 3ᵉʳ edición (1788–1797), la so [[redactor xefe]] [[George Gleig]] escribió &quot;la perfeición paez ser incompatible cola naturaleza de los trabayos construyíos baxu tal plan, y que toma tal variedá de temes&quot;. Más apocayá (en marzu de 2006), la ''Britannica'' escribió &quot;nun queremos dar a entender que ''Britannica'' tea llibre d'errores; nunca fiximos tal afirmación.&quot; &lt;!-- &lt;ref name=&quot;fatally_flawed&quot; /&gt; --&gt;

{{Cita|Al respeutive de los errores polo xeneral, yá cayan so la denominación de mentales, tipográficos, o accidentales, somos conscientes de ser capaces de señalar un númberu más grande que cualquier críticu. Los homes que conozan les innumberables dificultaes de tar na execución d'un trabayu de tan estensa naturaleza van faer les concesiones fayadices. A estos apelamos, y vamos quedar satisfechos col xuiciu que pronuncien.|[[William Smellie]], nel [[wikisource:en:Preface to the 1st edition of the Encyclopædia Britannica|Prefaciu]] a la 1a edición de la Encyclopædia Britannica}}

== Estáu actual ==
[[Ficheru:Encyclopaedia Britannica 15 with 2002.jpg|thumb|220px|15ª edición de la ''Britannica''. El volume inicial cola cubierta verde ye la ''Propædia''; los volúmenes con cubiertes coloraes y negres son de la ''Micropædia'' y la ''Macropædia'', respeutivamente. Los últimos trés volúmenes son: El llibru del añu 2002 (cubierta negra) y dos volúmenes d'índiz (cubierta cian).]]
[[Ficheru:Portrait of Milton Friedman.jpg|220px|miniaturadeimagen|La edición de 2007 incorporó les collaboraciones del premiu Nobel d'economía Milton Friedman.]]

=== Versión impresa 2007 ===
Dende [[1985]], ''Britannica'' ta estructurada en cuatro partes: la [[Micropædia]], la [[Macropædia]], la [[Propædia]] y un índiz en dos volúmenes. Los artículos puramente dichos atópase na ''Micro'' y la ''Macropædia'', tomando 12 y 17 volúmenes respeutivamente, teniendo cada unu de los volúmenes alredor de mil páxina. La ''Macropædia'' de la edición de 2007 desenvuelve 699 artículos en fondura, estendiéndose cada unu d'ellos ente 2 y 310 páxines, xuntu coles referencies y el nome de los collaboradores. Sicasí, la ''Micropædia'' consta d'aprosimao 65.000 artículos, la inmensa mayoría (sobre'l 97%) con menos de 750 pallabres, y nun contienen nin referencies nin el nome de los collaboradores.&lt;ref name=&quot;library_association_1996&quot; /&gt; Los artículos de la ''Micropædia'' tienen como función ser utilizaos pa una rápida comprobación de fechos y pa l'ayuda na busca de más información al traviés de la ''Macropædia''. Los artículos de la ''Macropædia'' supónense fidedignos y un almacén d'información ensin cubrir en nengún otru sitiu.&lt;ref name=&quot;kister_1994&quot; /&gt; L'artículu más estensu (310 páxines) ye'l d'[[Estaos Xuníos]], y resultó de la unión de cada unu de los artículos de los distintos [[Organización territorial de los Estaos Xuníos|estaos]].

Los conteníos y l'información de la ''Britannica'' puede atopase siguiendo les referencies cruciaes esistentes tantu na ''Micropædia'' como na ''Macropædia''; sicasí, estes son escases, habiendo como promediu namái una por páxina.&lt;ref name=&quot;sader_1995&quot; /&gt; D'ende qu'a los llectores de la enciclopedia encamiéntese-yos consultar nel so llugar l'índiz alfabéticu o la ''Propædia'', qu'entama la enciclopedia ''Britannica'' por temes.&lt;ref name=&quot;index_preface&quot; /&gt;

El nucleu de la ''Propædia'' ye'l so &quot;Esquema de la Conocencia&quot; que pretende dar un marcu lóxicu de tola conocencia humana.&lt;ref name=&quot;propedia_preface&quot; /&gt; De resultes, esti &quot;Esquema&quot; ye consultáu polos editores de ''Britannica'' pa decidir qué artículos tienen de ser incluyíos na enciclopedia.&lt;ref name=&quot;propedia_preface&quot; /&gt; L'esquema tien tamién la intención de ser una guía d'estudiu, poner les temes nuna perspeutiva fayadiza y suxurir un llistáu d'artículos p'aquelles persones que deseyen estudiar una tema en fondura.&lt;ref name=&quot;propedia_preface&quot; /&gt; Sicasí, les biblioteques afirmen que s'usa pocu, y hai inclusive críticos qu'encamentaron la so esclusión de la enciclopedia.&lt;ref name=&quot;library_association_1992&quot; /&gt; La ''Propædia'' tamién contién tresparencies a color de l'anatomía humano y numberosu apéndices numberando a los miembros del personal, asesores y collaboradores de los trés partes de la enciclopedia.

Xuntes, la ''Micropædia'' y la ''Macropædia'' contienen hasta 40 millones de pallabres y 24.000 imáxenes.&lt;ref name=&quot;index_preface&quot; /&gt;
L'índiz en dos volúmenes tien 2.350 páxines listando los 228.274 temes cubiertes pola ''Britannica'' y les 474.675 subentradas so eses temes.&lt;ref name=&quot;sader_1995&quot; /&gt;

La enciclopedia de normal utiliza [[inglés británicu]] en llugar d'[[inglés d'Estaos Xuníos]].&lt;ref name=&quot;sader_1995&quot; /&gt; Por casu, usa ''colour'' y non ''color'' (&quot;color&quot; en castellán), ''centre'' y non ''center'' (&quot;centru&quot; en castellán) y ''encyclopaedia'' pero non ''encyclopedia'' (&quot;enciclopedia&quot; en castellán); sicasí, en delles ocasiones nun ye asina, como por casu en ''defense'' en llugar de ''defence'' (&quot;defensa&quot; en castellán).&lt;ref&gt;{{Cita enciclopedia | títulu = Defense mechanism | encyclopedia = Encyclopædia Britannica | edición= 15ª edición | editorial= [[Encyclopædia Britannica, Inc.]] | añu= 2007 | volume= 3 | páxines= p. 957}}&lt;/ref&gt; Con too y con eso ello, nes entraes apúrrense referencies a los delletreos alternativos comunes de la pallabra, de la forma &quot;''Color'': see ''Colour''&quot;.

Dende 1936, los artículos de la ''Encyclopædia Britannica'' revísense regularmente, siendo a lo menos el 10% del total d'ellos revisáu cada añu.&lt;ref name=&quot;sader_1995&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;encyclopedia_1954&quot; /&gt; Acordies cola páxina web de ''Britannica'', el 46% de los sos artículos fueron revisaos nos postreros 3 años;&lt;ref&gt;{{Cita web | url = http://www.eb.com/library/print/eb.html | títulu = Encyclopædia Britannica: School &amp; Library Site, promotional materials for the 2007 ''Britannica'&amp;#39; | fechaaccesu = 11 d'abril de 2007 | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20070427131413/http://www.eb.com/library/print/eb.html | fechaarchivu = 27 d'abril de 2007 }}&lt;/ref&gt; sicasí, acordies con otra páxina web sobre la mesma enciclopedia solo ser el 35%.&lt;ref&gt;{{Cita web | url = http://www.britannica.com.au/product.asp?prod=HLMPKG07 | títulu = Australian Encyclopædia Britannica, promotional materials for the 2007 ''Britannica'&amp;#39; | fechaaccesu = 10 d'abril de 2007 | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20070830124610/http://www.britannica.com.au/product.asp?prod=HLMPKG07 | fechaarchivu = 30 d'agostu de 2007 }}&lt;/ref&gt;

L'orde alfabéticu de los artículos conteníos na enciclopedia sigue regles estrictes.&lt;ref name=&quot;micropedia_preface&quot;&gt;{{cita llibru | añu = 2007 | títulu = The New Encyclopædia Britannica | edición= 15ª edición, ''Micropædia'' preface}}&lt;/ref&gt; Ignórense tantu [[signu diacríticu|signos diacríticos]] como lletres non esistentes nel alfabetu inglés, les entraes numbériques ordenar como si'l númberu tuviera escritu (la entrada &quot;1812, War of&quot; habría que buscala como si buscáramos &quot;Eighteen-twelve, War of&quot;). Los artículos con nome idénticu tán ordenaos primeru si faen mención a persones, depués a llugares y d'últimes a coses. Los gobernantes con mesmu nome tán entamaos primeru alfabéticamente per país y depués por cronoloxía. Asina, ''Charles III of France'' ([[Carlos III de Francia]]), va primero que ''Charles I of England'' ([[Carlos I d'Inglaterra]]), una y bones esti postreru ta llistáu como rei de Reinu Xuníu ya Irlanda, ''Great Britain and Ireland'' n'inglés, que ye alfabéticamente posterior a ''France'', (&quot;Francia&quot; n'español). De la mesma manera, los llugares que comparten denominación tán entamaos alfabéticamente per país y socesivamente por divisiones territoriales cada vez menores.

=== Material impreso rellacionáu ===

Esisten numberoses versiones embrivíes de la enciclopedia ''Britannica''. La más importante de toes elles ye la ''Britannica Concise Encyclopædia'' que consta d'un solu volume y contién 28.000 artículos curtios entestando los 32 volúmenes de la ''Encyclopædia Britannica'' orixinal.&lt;ref&gt;{{Cita web | url = http://britannicashop.britannica.co.uk/epages/Store.sf/?ObjectPath=/Shops/Britannicashop/Products/SVOL_REF_0302 | títulu = 2003 Britannica Concise Encyclopedia | editorial = Encyclopædia Britannica (UK) Ltd. | fechaaccesu = 11 d'abril de 2007 | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20070928061300/http://britannicashop.britannica.co.uk/epages/Store.sf/?ObjectPath=%2FShops%2FBritannicashop%2FProducts%2FSVOL_REF_0302 | fechaarchivu = 28 de setiembre de 2007 }}&lt;/ref&gt;

''[[Compton's by Britannica]]'', publicada per primer vegada en 2007, parte de l'antigua ''[[Compton's Encyclopedia]]'' que los sos derechos de publicación fueron adquiríos nesa fecha por ''Encyclopædia Britannica'', y ta dirixida a adolescentes d'ente 10 y 17 años, y consta de 26 volúmenes y 11.000 páxines.&lt;ref&gt;{{Cita web | url = http://britannicashop.britannica.co.uk/epages/Store.sf/?ObjectPath=/Shops/Britannicashop/Products/CHLD_PRNT_0710_0715_0696 | títulu = 2007 Compton's by Britannica | editorial = Encyclopædia Britannica (UK) Ltd. | fechaaccesu = 11 d'abril de 2007 }}&lt;/ref&gt;

Una enciclopedia pa neños, ''Children's Britannica'', foi publicada pola oficina de Londres en 1960, el so editor foi John Armitage y taba dedicada al [[Carlos de Gales|Príncipe de Gales]] que cuntaba entós daquella con 12 años. El collaboradores fueron na so gran mayoría británicos y los asesores editoriales fueron &quot;El Direutor, personal y estudiantes de la Escuela de Primaria William Austin, en [[Luton]], [[Bedfordshire]]&quot;.&lt;ref name=autogenerated5&gt;Children's Britannica. ed. John Armitage. 1960. Encyclopædia Britannica Ltd. London.&lt;/ref&gt;

Tamién esisten ''My First Britannica'' empobinada a edaes ente 6 y 12 años y ''Britannica Discovery Library'' para ente 3 y 6 (publicada ente 1974 y 1991).&lt;ref&gt;{{Cita web | url = http://britannicashop.britannica.co.uk/epages/Store.sf/?ObjectPath=/Shops/Britannicashop/Products/CHLD_PRNT_0551 | títulu = Britannica Discovery Library (issued 1974–1991) | editorial = Encyclopædia Britannica (UK) Ltd. | fechaaccesu = 11 d'abril de 2007 | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20070928061220/http://britannicashop.britannica.co.uk/epages/Store.sf/?ObjectPath=%2FShops%2FBritannicashop%2FProducts%2FCHLD_PRNT_0551 | fechaarchivu = 28 de setiembre de 2007 }}&lt;/ref&gt;

Dende 1938, la empresa [[Encyclopædia Britannica, Inc.]] publica añalmente un llibru colos fechos más destacaos del añu anterior. Amás, son accesibles n'Internet les publicaciones dende la edición de 1994. La compañía tamién publica numberosos trabayos especializaos tales como ''Shakespeare: The Essential Guide to the Life and Works of the Bard'' (Wiley, 2006).

La [[Editorial Carenzo]] ([[Chile]]), llanzó una versión promocional de la ''Britannica Concise Encyclopædia'' en castellanu para [[América Llatina]]. Esta edición ta autorizada por [[Encyclopædia Britannica Inc.]] (tando basada nel so menor pero tamién notable ''Enciclopedia Hispánica''), y según la mesma editorial cumple colos mesmos estándares calidable que la edición inglesa de la Enciclopedia Británica, una y bones esta edición n'español sería revisada polos mesmos editores de la edición n'inglés de la Enciclopedia Británica.{{ensin referencies}}

Esta coleición promocional consta de 20 tomos, con alredor de 24.000 entraes y 4.800 fotografíes, carauterístiques similares a la ''Britannica Concise Encyclopædia''. En Chile esta coleición ye ufiertada xuntu al periódicu [[El Mercurio]]. Otru tantu asocede nel [[Perú]], onde s'ufierta una edición asemeyada xuntu col diariu [[El Comercio (Perú)|El Comercio]]. En [[Paraguái]] esta edición promocional ye distribuyida col diariu ''La Nación''.{{ensin referencies}}

=== Otres versiones en soporte dixital, internet y telefonía móvil ===
[[Ficheru:Ernest Rutherford LOC.jpg|220px|miniaturadeimagen|El físicu, químicu y Premiu Nobel [[Ernest Rutherford]] participó na ellaboración de la 11ª edición]]
''Britannica Ultimate Reference Suite 2006 DVD'' contién más de 55 millones de pallabres y daqué más de 100.000 artículos.&lt;ref&gt;{{Cita web | url = http://britannicashop.britannica.co.uk/epages/Store.sf/?ObjectPath=/Shops/BritannicaShop/Products/ENCL_ADLT_0713 | títulu = 2007 Ultimate Reference Suite DVD | editorial = Encyclopædia Britannica (UK) Ltd. | fechaaccesu = 11 d'abril de 2007 | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20070204114129/http://britannicashop.britannica.co.uk/epages/Store.sf/?ObjectPath=%2FShops%2FBritannicaShop%2FProducts%2FENCL_ADLT_0713 | fechaarchivu = 4 de febreru de 2007 }}&lt;/ref&gt; Esto inclúi 73.645 artículos de la ''Britannica'' clásica, ente que'l restu foi llográu de la ''Britannica Student Encyclopædia'', la ''Britannica Elementary Encyclopædia'' y la ''Britannica Book of the Year'' (1993–2004), amás d'unos pocos artículos &quot;clásicos&quot; d'ediciones anteriores de la enciclopedia. El [[DVD]] contién tamién un abanicu de conteníos complementarios como mapes, videos, cortes d'audiu, animaciones y [[hiperenllaz|enllaces web]]. Tamién inclúi ferramientes d'estudiu, diccionariu y entraes del [[Tesauro]] del [[Merriam-Webster]].

''[http://www.britannica.com Encyclopædia Britannica Online]'' ye una [[páxina web]] con más de 120.000 artículos actualizaos regularmente.&lt;ref&gt;{{Cita web | url = http://www.britannica.com | títulu = Britannica Online | editorial = [[Britannica.com]] | fechaaccesu = 28 de setiembre de 2008 }}&lt;/ref&gt; Tien artículos diarios, actualizaciones y enllaces al periódicu [[on-line]] ''[[The New York Times]]'' y a la páxina web de la [[British Broadcasting Corporation|BBC]]. Esisten subscripciones selmanales, mensuales y añales.&lt;ref&gt;{{cita web | url = http://www.britannica.co.uk/BT_Click_Buy.htm | títulu = Britannica Online Store—BT Click&amp;Buy | editorial = [[Britannica.com]] | fechaaccesu = 27 de setiembre de 2006 |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.britannica.co.uk/BT_Click_Buy.htm|fechaarchivu=30 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt; Amás, tamién hai disponibles suscripciones especiales que s'ufierten a escueles, institutos y biblioteques. Esti tipu de subscripciones institucionales suponen una parte importante del negociu de la Enciclopedia. Aprosimao'l 60% de los ingresos de la enciclopedia provienen d'operaciones na páxina web de les cualos el 15% son de suscripciones a la mesma páxina web.&lt;ref name=&quot;econsultancy_20090210&quot;&gt;{{cita web |url=http://econsultancy.com/blog/3268-q-a-ian-grant-of-encyclopaedia-britannica-uk |títulu=Q&amp;A: Ian Grant of Encyclopaedia Britannica UK (interview) |autor=Graham Charlton |editorial=Econsultancy |fecha=10 de febreru de 2009 |fechaaccesu=30 de mayu de 2009 }}&lt;/ref&gt;

Los artículos son accesibles n'internet gratuitamente pero esti accesu gratuitu namái dexa visualizar les primeres llinies de cada artículu. A principios de 2007, ''Britannica'' empezó a faer que los artículos fueren dafechu accesibles si taben enllazaos dende dalguna otra páxina web&lt;ref&gt;{{cita web | url = http://www.britannica.com/webmaster | títulu = Instructions for linking to the ''Britannica'' articles | editorial = [[Britannica.com]] | fechaaccesu = 26 de marzu de 2007 | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20070315082116/http://www.britannica.com/webmaster | fechaarchivu = 15 de marzu de 2007 }}&lt;/ref&gt; por cuenta de que esti tipu d'enllaces esternos ameyoren la posición del artículu nos motores de busca d'internet.

El 3 de xunu de 2008, anuncióse una iniciativa que dexaba y facilitaba la collaboración ente espertos nes temes a tratar y espertos en temes [[on-line]] pa desenvolver el conteníu de Britannica na so páxina web, tou ello so un control per parte del personal de la enciclopedia.&lt;ref name=autogenerated8&gt;[https://web.archive.org/web/20140425065017/http://www.britannica.comblogs2008/06/collaboration-ownership-and-expertise/ Collaboration and the Voices of Experts] Jorge Cauz, 3 de xunu de 2008.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=autogenerated11&gt;[https://web.archive.org/web/20090412034849/http://blog.wired.com/business/2008/06/ency.html] Wired Blogue&lt;/ref&gt; Reconocer a los autores de les contribuciones&lt;ref name=autogenerated9&gt;Staff writer.&gt;{{Cita web|url=http://www.pcpro.co.uk/news/204666/encyclopaedia-britannica-dips-toe-in-wiki-waters.html |títulu=Encyclopaedia Britannica dips toe in Wiki waters |idioma=inglés |fechaaccesu= 9 de xunu de 2008 }}&lt;/ref&gt; pero la so publicación da una llicencia perpetua y irrevocable a Encyclopædia Britannica, Inc. sobre eses contribuciones&lt;ref name=autogenerated6&gt;Encyclopædia Britannica, Inc.&gt; {{Cita web|url=http://corporate.britannica.com/termsofuse.html |títulu=Usage Agreement - Terms of Use |idioma=inglés| fechaaccesu= 19 d'avientu de 2008 }}&lt;/ref&gt;
El 22 de xineru de 2009, el [[presidente]] de Britannica, [[:en:Jorge Cauz|Jorge Cauz]], anunció que la compañía aceptaría ediciones y agregos na so enciclopedia on-line per parte del públicu polo xeneral anque como condición esixe un rexistru con nome real y la direición del contribuyente. Toles ediciones y aportaciones son revisaes y tienen que ser aprobaes pol personal profesional de la compañía.&lt;ref name=&quot;tg&quot;&gt;{{Cita web|url=http://www.tgdaily.com/content/view/41163/113/|títulu=Britannica looking to give Wikipedia a run for its money with online editing|idioma=inglés|fechaaccesu=19 d'avientu de 2008|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090129112338/http://www.tgdaily.com/content/view/41163/113/|fechaarchivu=29 de xineru de 2009}}&lt;/ref&gt; Esti tipu de contribuciones, les de los usuarios non [[académicos]], van atopar nuna seición estreme del conteníu apurríu polos espertos contrataos por ''Britannica'',&lt;ref&gt;[http://www.digitaljournal.com/article/265906 Encyclopedia Britannica takes on Wikipedia. ''Digital Journal'']&lt;/ref&gt; de la mesma manera que van ser clasificaes les contribuciones per partes d'espertos ayenos a la empresa.&lt;ref name=&quot;times&quot;&gt;{{Cita web|url=http://technology.timesonline.co.uk/tol/news/tech_and_web/article5564836.ece |títulu=Britannica 2.0 shows Wikipedia how it's done| idioma=inglés| fechaaccesu=22 de xineru de 2009 }}&lt;/ref&gt; Los artículos creaos y empecipiaos por usuarios, dempués de ser revisaos y aprobaos, tamién van ser solu accesibles nuna seición especial de la web, dixebrada de los artículos xeneraos polos profesionales contrataos pa ello.&lt;ref name=&quot;telegraph&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.telegraph.co.uk/culture/books/booknews/4318176/Encyclopaedia-Britannica-fights-back-against-Wikipedia.html | títulu=Encyclopaedia Britannica fights back against Wikipedia.| idioma= inglés| fechaaccesu=22 de xineru de 2009}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;times&quot; /&gt; El material oficial de ''Britannica'' va llevar un sellu nel que diga ''&quot;Britannica checked&quot;'' pa estremalo del material apurríu polos usuarios de la web.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/technology/7846986.stm |títulu=Britannica reaches out to the web| idioma=inglés| fechaaccesu=24 de xineru de 2009}}&lt;/ref&gt; A pesar de toles aportaciones de conteníu que pudiera haber per esti mediu, la edición impresa de la enciclopedia nun se va ver afeutada.&lt;ref name=&quot;telegraph&quot; /&gt;

El 13 de marzu de 2012, la Enciclopedia anunció na so páxina web que dexaba d'editase en papel, tres 244 años.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.britannica.comblogs2012/03/change/|títulu=Change: It's Okay. Really.|idioma=inglés|fechaaccesu=22 de xineru de 2009|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120314090142/http://www.britannica.comblogs2012/03/change/|fechaarchivu=14 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; La edición de 2010 foi la postrera impresa, de la que se vendieron namái 8000 exemplares en tol mundu.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://cultura.elpais.com/cultura/2012/03/14/actualidad/1331689277_020332.html|títulu=La Enciclopedia Británica dexa d'editase en papel tres 244 años| fechaaccesu=24 de xineru de 2009}}&lt;/ref&gt; D'equí p'arriba van centrase na edición web de la enciclopedia.

== Personal y Direición ==

=== Collaboradores ===

La versión impresa de 2007 cuenta con 4411 collaboradores, munchos d'ellos eminencies nos sos respeutivos campos, como por casu el [[Premiu Nobel d'Economía]] [[Milton Friedman]], el [[astrónomu]] [[Carl Sagan]] y el [[ciruxanu]] [[Michael DeBakey]].&lt;ref name=&quot;macropaedia_contributors&quot;&gt;{{cita llibru | añu = 2007 | títulu = The New Encyclopædia Britannica | edición= 15ª edición, ''[[Propædia]]''| páxines = 531–674}}&lt;/ref&gt; Aprosimao un cuartu del total de collaboradores finaron na actualidá ente qu'otru cuartu tán retiraos o son [[eméritu|eméritos]].

La mayoría (aprosimao'l 98%) contribúin a un únicu artículu; sicasí, nesta edición de 2007, 64 facer en trés, 23 en cuatro d'ellos, 10 apurren en cinco artículos y 8 en más de cinco. Hai de solliñar una collaboradora especialmente prolífica, la Doctora [[Christine Sutton]], de la [[Universidá d'Oxford]], qu'apurre en 24 artículos rellacionaos con [[Física de partícules]].

=== Plantía ===
{{AP|Plantía de la Encyclopædia Britannica}}
[[Dale Hoiberg]], un [[sinoloxía|sinologista]], ye Vicepresidente Senior y [[redactor xefe]] de ''Britannica''.&lt;ref name=&quot;propedia_staff&quot;&gt;{{cita llibru | añu = 2007 | títulu = The New Encyclopædia Britannica | edición= 15th edition, ''[[Propædia]]''| páxines = p.745}}&lt;/ref&gt; Ente los sos predecesores como [[redactor xefe]] atópense [[Hugh Chisholm]] (1902–1924), [[James Louis Garvin]] (1926–1932), [[Franklin Henry Hooper]] (1932–1938),&lt;ref name=autogenerated7&gt;[http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,764506,00.html?iid=digg_share Franklin Henry Hooper - obituary] ''Time'' Llunes, 26 d'agostu de 1940&lt;/ref&gt; [[Walter Yust]] (1938–1960), [[Harry Ashmore]] (1960–1963), [[Warren E. Preece]] (1964–1968, 1969–1975), Sir [[William Haley]] (1968–1969), [[Philip W. Goetz]] (1979–1991),&lt;ref name=&quot;kister_1994&quot; /&gt; y [[Robert McHenry]] (1992–1997).&lt;ref name=&quot;Britannica History&quot;&gt;{{cita web |url=http://corporate.britannica.com/company_info.html |títulu=History of Encyclopædia Britannica and Britannica Online |fechaaccesu=17 d'ochobre de 2006 |editorial=Encyclopædia Britannica, Inc |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20061020084752/http://corporate.britannica.com/company_info.html |fechaarchivu=20 d'ochobre de 2006 }}&lt;/ref&gt; [[Anita Wolff]] y [[Theodore Pappas]] son los actuales segundu editor y editor executivu respeutivamente.&lt;ref name=&quot;propedia_staff&quot; /&gt; Dellos editores executivos anteriores fueron [[John V. Dodge]] (1950–1964) y [[Philip W. Goetz]].

La enciclopedia caltién una plantía editorial de cinco editor senior y nueve editor asociaos, supervisaos por [[Dale Hoiberg]] y otros cuatro persones. El personal editorial tamién ayuda na construcción d'artículos na ''[[Micropædia]]'' y en delles seiciones de la ''[[Macropædia]]''.&lt;ref name=&quot;EB_biochemistry&quot;&gt;{{Cita enciclopedia | títulu = Biochemical Components of Organisms | encyclopedia = Encyclopædia Britannica, 15th ed. | editorial= [[Encyclopædia Britannica, Inc.|Encyclopædia Britannica, Inc]] | añu= 2007 | volume= 14 | páxines= 1007–1030}}&lt;/ref&gt;

=== Conseyeros editoriales ===
''Britannica'' tien un conseyu editorial de consulta, nel cual tán incluyíos 12 distinguíes eminencies:&lt;ref name=&quot;propedia_editorial advisors&quot;&gt;{{cita llibru | añu = 2007 | títulu = The New Encyclopædia Britannica | edición= 15th edition, ''[[Propædia]]''| páxines = p.5}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=autogenerated4&gt;{{cita web|url=http://corporate.britannica.com/board/ |títulu=Encyclopædia Britannica Board of Editors |idioma=inglés |fechaaccesu= 24 de febreru de 2008 }}&lt;/ref&gt;

* l'autor [[Nicholas George Carr|Nicholas Carr]], 
* la profesora d'historia de les relixones [[Wendy Doniger]], 
* l'economista políticu [[Benjamin M. Friedman]], 
* el presidente eméritu del [[Council on Foreign Relations]], [[Leslie H. Gelb]], 
* el científicu informáticu [[David Gelernter]], 
* el [[Premiu Nobel de Física]] [[Murray Gell-Mann]], 
* el presidente de [[Carnegie Corporation|Carnegie Corporation de Nueva York]] [[Vartan Gregorian]], 
* el filósofu [[Thomas Nagel]], 
* el científicu cognitivu [[Donald Norman]], 
* el musicólogu [[Don Michael Randel]], 
* [[Stewart Sutherland]], Barón Sutherland de Houndwood, presidente de la [[Royal Society of Edinburgh]], y 
* l'antropólogu cultural [[Michael Wesch]].
[[Ficheru:Thomas Spencer Baynes painted 1888.gif|frame|right|220px|Semeya de [[Thomas Spencer Baynes]], editor de la novena edición. Pintáu en 1888, atópase agora na sala &quot;Senate&quot; de la [[Universidá de St. Andrews]] n'[[Escocia]].]]

=== Estructura Corporativa ===

En xineru de 1996, la ''Britannica'' perteneciente a la [[Benton Foundation]] foi mercada pol multimillonariu financieru suizu [[Jacqui Safra]],&lt;ref&gt;{{cita noticia | url = http://chronicle.uchicago.edu/960104/britannica.shtml | títulu = Britannica sold by Benton Foundation | editorial = University of Chicago Chronicle | fecha = 4 de xineru de 1996}}&lt;/ref&gt; quien se desempeña como actual presidente de la xunta. En 1997, [[Don Yannias]], acomuñáu dende hai enforma tiempu y asesor d'inversiones de Safra, convertir en [[CEO]] de la [[Encyclopædia Britannica, Inc.]]&lt;ref&gt;{{cita press release | url = http://corporate.britannica.com/press/releases/yannias.html | títulu = Encyclopædia Britannica Announces Appointment Of Don Yannias As Chief Executive Officer | editorial = Encyclopædia Britannica, Inc. | fecha = 4 de marzu de 1997 | fechaaccesu = 11 d'abril | añoacceso = 2007 | urlarchivu = https://web.archive.org/web/20120205081725/http://corporate.britannica.com/press/releases/yannias.html | fechaarchivu = 5 de febreru de 2012 }}&lt;/ref&gt;Una nueva compañía, Britannica.com Inc. dixebrar en 1999 pa desenvolver la versión dixital de la ''Britannica''; Yannias asumió'l papel de CEO de la nueva compañía, ente que la [[Encyclopædia Britannica, Inc.]] permaneció vacante mientres dos años. La permanencia de Yannia en Britannica.com Inc. foi marcada por errores, munchos despidos y perdes financieres.&lt;ref&gt;{{cita publicación | apellíu = Abramson | nome = Ronna | fecha = 9 d'abril de 2001 | títulu = Look Under &quot;M&quot; for Mess—Company Business and Marketing | publicación = The Industry Standard | url = http://findarticles.com/p/articles/mi_m0HWW/is_14_4/ai_73746980 | fechaaccesu = 26 de marzu de 2007 | urlarchivu = https://archive.is/20120605003309/http://findarticles.com/p/articles/mi_m0HWW/is_14_4/ai_73746980/ | fechaarchivu = 5 de xunu de 2012 }}&lt;/ref&gt; En 2001, Yannias foi reemplazáu por [[Ilan Yeshua]], qu'axuntó a los dirixentes de los dos compañíes.&lt;ref&gt;{{cita press release | títulu = Ilan Yeshua Named Britannica CEO. Veteran Executive to Consolidate Operations of Encyclopaedia Britannica and Britannica.com | editorial= Encyclopædia Britannica, Inc. | fecha= 16 de mayu de 2001 | fechaaccesu= 26 de marzu| añoacceso=2007}}&lt;/ref&gt; Yannias más tarde tornó a la [[xestión d'inversiones]], pero permanez na Xunta de Direutores de ''Britannica''.

En 2003, l'ex consultor de xestión [[:en:Jorge Cauz|Jorge Cauz]] foi nomáu Presidente de la [[Encyclopædia Britannica, Inc.]] Cauz ye l'executivu principal ya informa direutamente a la Xunta de Direutores de ''Britannica''. Cauz tuvo buscando aliances con otres empreses y ampliar la marca ''Britannica'' a los nuevos productos educativos y de referencia, siguiendo cola estratexa empecipiada pol ex direutor xeneral [[Elkan Harrison Powell]] na década de 1930.&lt;ref name=&quot;propedia_Chair_President&quot;&gt;{{cita llibru | añu = 2007 | títulu = The New Encyclopædia Britannica | edición= 15th edition, ''[[Propædia]]''| páxina = 2}}&lt;/ref&gt;

So la propiedá de Safra, la compañía esperimentó dificultaes financieres, y respondió al amenorgar el preciu de los sos productos y l'aplicación de drásticos retayos de costos. Según un informe de 2003 nel [[New York Post]] l'alministración de ''Britannica'' esanició los emplegaos 401(k) y fomentáu l'usu d'imáxenes de forma gratuita. Estos cambeos tuvieron efeutos negativos, como collaboradores independientes qu'esperaron hasta seis meses pa los controles y el personal de britannica pasó años ensin aumentos salariales.&lt;ref&gt;{{enllaz non disponible|1={{cita noticia | títulu = Cash-shy Britannica | páxina = 6 | editorial = [[New York Post]] | fecha = 11 de setiembre de 2003 | url = http://www.pagesix.com/story/cash-shy+britannica | fechaaccesu = 26 de marzu de 2007 }}|2=http://www.pagesix.com/story/cash-shy+britannica}} (fecha=setiembre de 2011)&lt;/ref&gt;

[[Encyclopædia Britannica, Inc.]] agora ye dueñu de [[marques rexistraes]] sobre les pallabres ''Britannica'', ''Encyclopædia Británica'', ''[[Macropædia]]'', ''[[Micropædia]]'' y ''Propædia'', según nel so logotipu [[cardu]]. Exerció los sos derechos de marca tan apocayá como en 2005.&lt;ref&gt;{{cita web | url = http://www.wipo.int/amc/en/domains/decisions/html/2002/d2002-0487.html | títulu = WIPO Arbitration and Mediation Center, Case Non. D2002-0487, ''Encyclopaedia Britannica, Inc. v. null John Zuccarini, Country Walk'&amp;#39; | editorial = World Intellectual Property Organization | idioma=inglés| fecha = 12 d'agostu de 2002 | fechaaccesu = 29 de marzu de 2007 }}&lt;/ref&gt;

== Competencia ==
Como la ''Britannica'' ye una enciclopedia polo xeneral, nun busca competir coles enciclopedies especializaes, tales como la ''Enciclopedia de les matemátiques'' o'l ''Diccionariu de la Edá Media'', que puede dedicar muncho más espaciu pa les sos temes escoyíes. Nos sos primeros años, el principal competidor de la ''Britannica'' foi la enciclopedia xeneral d'[[Ephraim Chambers]] y, pocu dempués, la ''Enciclopedia'' de [[Abraham Rees|Rees]] y la ''Enciclopedia Metropolitana'' de [[Samuel Taylor Coleridge|Coleridge]]. Nel sieglu XX, los competidores esitosos inclúin [[Enciclopedia Collier]], la [[Enciclopedia Americana]], y la [[World Book Encyclopedia]]. Sicasí, a partir de la 9 ª edición, la ''Britannica'' foi llargamente considerada posesora de la mayor autoridá polo xeneral de cualesquier [[enciclopedia]] d'[[idioma inglés]],&lt;ref name=&quot;thomas_1992&quot; /&gt; sobremanera por cuenta de la so amplia cobertoria y autores eminentes. La versión impresa de la ''Britannica'' ye significativamente más cara que los sos competidores.&lt;ref name=&quot;kister_1994&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;sader_1995&quot; /&gt;

Dende principios de 1990, la ''Britannica'' enfrentóse a nuevos retos de les [[Fonte documental|fontes]] d'información dixital. La [[Internet]], facilitáu pol desenvolvimientu de motores de busca, convirtióse nuna fonte común d'información pa munches persones, y ufierta bon accesu a fontes confiables y opiniones d'espertos, en parte gracies a iniciatives como [[Google Llibros]], el llanzamientu del material educativo de la [[MIT]] y [[PubMed Central]] de la [[Biblioteca Nacional de Medicina]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Lawrence S., Giles C. |títulu=Accessibility of information on the web |url=http://www.nature.com/nature/journal/v400/n6740/abs/400107a0.html |publicación=Nature |volume=107 |númberu=6740 |páxina=107 |añu=1999 |doi=10.1038/21987 |pmid=10428673|bibcode = 1999Natur.400..107L }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Lawrence S., Giles C. |títulu= Searching the Web: xeneral and scientific information access | url=http://ieeexplore.ieee.org/xpls/abs_all.jsp?arnumber=739314 |publicación=Communications Magacín, [[IEEE]] |volume=37 |númberu=1 |páxines=116–122 |añu=1999 |doi=10.1109/35.739314}}&lt;/ref&gt; Polo xeneral, [[Internet]] tiende a apurrir una cobertoria más actualizada que la prensa escrita, por cuenta de la facilidá con que puede consiguise material n'Internet actualizáu.&lt;ref&gt;{{enllaz non disponible|1={{cita web | títulu=Electronic publishing takes journals into a new realm |editorial=American Chemical Society | url=http://pubs.acs.org/hotartcl/cenear/980518/elec.html |fechaaccesu=11 d'abril de 2007 }}|2=http://pubs.acs.org/hotartcl/cenear/980518/elec.html}} (fecha=setiembre de 2010, bot=H3llBot)&lt;/ref&gt; Nos campos rápido cambiantes, como la [[ciencia]], la [[teunoloxía]], la [[política]], la [[cultura]] y la [[historia moderna]], la ''Britannica'' lluchó pa caltenese al día, un primer problema analizáu de forma sistemática pol so ex editor [[Walter Yust]].&lt;ref name=&quot;EB_1954&quot; /&gt; A pesar de que la ''Britannica'' atópase disponible tantu en formato multimedia como n'Internet, la so supremacía ta siendo desafiada por otres enciclopedies online, como [[Wikipedia]].

=== Enciclopedies Impreses ===
La Enciclopedia Británica foi comparada con enciclopedies d'impresión, tantu [[Cualidá|cualitativa]] como [[Cantidá|cuantitativamente]].&lt;ref name=&quot;kister_1994&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;sader_1995&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;library_association_1996&quot; /&gt; Una comparanza bien conocíu ye la de [[Kenneth Kister]], quien fixo una comparanza cualitativo y cuantitativo de la Enciclopedia Británica, con dos enciclopedies comparables, la ''[[Enciclopedia Collier]]'' y la ''[[Enciclopedia Americana]]''.&lt;ref name=&quot;kister_1994&quot;/&gt; Pal analís cuantitativu, diez artículos fueron escoyíos al azar (la [[circuncisión]], [[Charles Drew]], [[Galileo]], [[Philip Glass]], [[Cardiopatía|enfermedad del corazón]], [[intelixencia]], [[oso panda]], el [[acoso sexual]], [[Sudariu de Turín]] y [[Uzbequistán]]) y les calificaciones en lletres de l'A, D o F otorgar en cuatro categoríes: cobertoria, [[precisión]], claridá y novedá. Nos cuatro categoríes y pa los trés enciclopedies, los cuatro grados promedio amenorgar ente B- y B+, principalmente porque nenguna de les enciclopedies publicó un artículu sobre l'acoso sexual en 1994. Na categoría de precisión, la ''Britannica'' recibió una &quot;D&quot; y siete &quot;A&quot;s, la ''Enciclopedia Americana'' recibió ocho &quot;A&quot;s, y Collier recibió una &quot;D&quot; y siete &quot;A&quot;s, polo que la ''Britannica'' recibió una puntuación media de 92% de precisión, la ''Americana'' 95% y Collier 92%. La ''Britannica'' de 1994 foi criticada por publicar una historia sobre [[Charles Drew]] enardecedora, que dende hai enforma tiempu fuera desacreditada. Na categoría de la puntualidá, la ''Britannica'' llogró un promediu d'un 86%; la ''Americana'', un 90%; y ''Collier'', 85%. Dempués d'una comparanza cualitativa más fonda de los trés enciclopedies, Kister encamienta la ''Enciclopedia Collier'' como la enciclopedia cimera, sobremanera na fuercia de la so escelente redaición, presentación equilibrada y de bon navegación.

La ''Collier'' nun se topa en forma impresa dende 1998. La ''Enciclopedia Americana'' foi publicada per última vegada en 2006. La ''Britannica'' foi publicada per última vegada en 2010.

=== Enciclopedies Dixitales ===
El competidor más notable de la ''Britannica'' ente enciclopedies dixitales en CD / DVD-ROM yera ''[[Encarta]]'',&lt;ref name=&quot;seymour_2006&quot; /&gt; agora suspendíu, una enciclopedia moderna, multimedia qu'incorpora tres enciclopedies d'impresión: [[Funk &amp; Wagnalls]], [[Enciclopedia Collier|Collier]] y el [[New Merit Scholar]]. ''Encarta'' foi la más vendida de les enciclopedies multimedia, basáu nes ventes totales n'[[EE. XX.]] dende xineru de 2000 a febreru de 2006.&lt;ref&gt;{{cita web | editorial = [[Microsoft]] | títulu = Microsoft Encarta—Premium 2007: Overview | url = http://www.microsoft.com/products/encarta/ProductDetails.aspx?pid=002 | fechaaccesu = 6 d'abril de 2007 }} Sales figures for January 2000 – February 2006 as provided by the [[NPD Group]].&lt;/ref&gt; Dambos ocuparon la mesma gama de precios, cola ''2007 Encyclopædia Britannica Ultimate'' CD o DVD costando [[US$]]50&lt;ref name=&quot;Britannica Store&quot;&gt;{{enllaz non disponible|1={{cita web |url= http://store.britannica.com/shopping/product/detailmain.jsp?itemID=765&amp;itemType=PRODUCT&amp;iMainCat=4&amp;iSubCat=14&amp;iProductID=765&amp;show=all|títulu= The Britannica Store| editorial = britannica.com | fechaaccesu = 21 de payares de 2006 }}|2=http://store.britannica.com/shopping/product/detailmain.jsp?itemID=765&amp;itemType=PRODUCT&amp;iMainCat=4&amp;iSubCat=14&amp;iProductID=765&amp;show=all}} (fecha=setiembre de 2010, bot=H3llBot)&lt;/ref&gt; y la ''Microsoft Encarta Premium 2007'' DVD US$45.&lt;ref name=&quot;Encarta Store&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.amazon.com/Microsoft-FB7-00442-Encarta-Premium-2007/dp/B000FL2DQS|títulu= Amazon.com: Microsoft Encarta Premium 2007: Software|fechaaccesu=21 de payares de 2006 }}&lt;/ref&gt; La Enciclopedia Británica contién 100.000 artículos y el ''Diccionariu Merriam-Webster y sinónimos'' (namái n'EE.XX.), y ufierta ediciones de primaria y secundaria.&lt;ref name=&quot;Britannica Store&quot;/&gt; ''Encarta'' contién 62.000 artículos, un navegador visual bono d'usar, ferramientes de mapes interactivos, matemátiques, llinguaxe y les xeres escolares, un diccionariu d'EE.XX. y el [[Reinu Xuníu]], y una edición de la mocedá.&lt;ref name=&quot;Encarta Store&quot;/&gt; Como ''Encarta'', la Enciclopedia Británica foi criticada pol so sesgu escontra los Estaos Xuníos; nel Reinu Xuníu los artículos actualizar con menos frecuencia, los mapes de los Estaos Xuníos son más detallaes que les d'otros países, y escarez d'un diccionariu del Reinu Xuníu.&lt;ref name=&quot;seymour_2006&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.pcadvisor.co.uk/reviews/index.cfm?reviewid=502|títulu= Encyclopedia face-off: Encarta vs Britannica|fechaaccesu= 21 de payares de 2006 |apellíu= Seymour|nome= Ursula|fecha= 9 de payares de 2006|obra= PC Advisor|editorial= IDG}}&lt;/ref&gt; Al igual que la Enciclopedia Británica, ''Encarta'' taba disponible en llinia per suscripción, anque dellos conteníos podía aportase de forma gratuita.&lt;ref&gt;{{Cita enciclopedia|url=http://encarta.msn.com/artcenter_0/Encyclopedia_Articles.html|títulu=Encarta's Encyclopedia Article Center|fechaaccesu=11 d'abril de 2007|archiveurl=https://www.webcitation.org/5kwbm2bZC?url=http://encarta.msn.com/artcenter_0/Encyclopedia_Articles.html|archivedate=31 d'ochobre de 2009|deadurl=yes}}&lt;/ref&gt;

=== Enciclopedies d'Internet ===
Ente les alternatives online a la ''Britannica'' inclúi [[Wikipedia]], una enciclopedia web con [[conteníu llibre]]. Una estrema clave ente los dos enciclopedies atópase na autoría del artículu. Los 699 artículos [[Macropædia]] son xeneralmente escritos por collaboradores que tán identificaos, y los cerca de 65.000 artículos [[Micropædia]] son el trabayu de la redaición y consultores esternos que tamién tán identificaos. Poro, un artículu de ''Britannica'' o bien tien una autoría conocida, o bien un conxuntu de posibles autores (l'equipu editorial). Cola esceición de la redaición, la mayoría de los collaboradores de la Enciclopedia Británica son espertos nel so campu, dalgunos son premiaos col [[Premiu Nobel|Nobel]].&lt;ref name=&quot;macropaedia_contributors&quot; /&gt; Otra manera, los artículos de Wikipedia son escritos por una comunidá d'editores con distintos niveles d'esperiencia: la mayoría de los editores nun pretenden nenguna esperiencia particular, de los que lo faen, munchos son [[Anonimatu|anónimos]] y nun tienen credenciales verificables.&lt;ref&gt;{{cita web | url = http://en.wikipedia.org/wiki/Special:Statistics | títulu = Total number of users of the English-language Wikipedia | fechaaccesu = 11 d'abril de 2007 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Giles, Jim (15 d'avientu de 2005). &quot;[https://web.archive.org/web/20090106133144/http://www.nature.com/news/2005/051212/box/438900a_BX1.html Challenges of being a Wikipedian]&quot; In: &quot;[https://web.archive.org/web/20100330035549/http://www.nature.com/news/2005/051212/full/438900a.html Internet encyclopaedias go head to head]&quot;. ''[[Nature]]'' 438: 900–901. {{doi|10.1038/438900a}}. Consultáu'l 11 d'abril de 2007.&lt;/ref&gt; Otra diferencia ye'l ritmu del cambéu del artículu: la Enciclopedia Británica publicáu en forma impresa actualízase cada pocos años, ente que los artículos de Wikipedia ye probable qu'actualicen con frecuencia. [[Robert McHenry]], redactor de la Enciclopedia Británica, dixo que Wikipedia nun puede aspirar a competir con esta en precisión.&lt;ref name=&quot;FBE&quot;&gt;{{cita noticia | nome=Robert | apellíu=McHenry | títulu=The Faith-Based Encyclopedia | obra=TCS Daily | fecha=15 de payares de 2004 | url=http://www.tcsdaily.com/article.aspx?id=111504A | urlarchivu=https://web.archive.org/web/20060613214340/http://www.tcsdaily.com/article.aspx?id=111504A | fechaarchivu=13 de xunu de 2006 }}&lt;/ref&gt;

El [[14 d'avientu]] de [[2005]], nun estudiu, la revista ''Nature'' escoyó los artículos de dambos llugares nuna amplia gama de temes y unviar a lo que calificó de &quot;relevante&quot; a espertos na materia pa la so revisión. Los espertos comparen los artículos unu de cada sitiu nuna determinada tema— al llau del otru, pero nun dixeron qué artículu provieno de qué sitiu. ''Nature'' devolvió 42 comentarios útiles del so ámbitu d'espertos.

A la fin, la revista atopó namái ocho error graves, como equívocos polo xeneral de los conceutos vitales, nos artículos. D'ellos, cuatro vinieron de cada sitiu. Ellos, sicasí, afayaron una serie d'errores fácticos, omisiones o declaraciones engañoses. En total, Wikipedia tenía 162 problemes, ente qu'en ''Britannica'' había 123.

El promediu ye de 2.92 errores per artículu de Britannica y 3.86 pa la Wikipedia.&lt;ref name=&quot;Giles_Nature_study_2005&quot;&gt;{{cita publicación
 |url = http://www.nature.com/nature/journal/v438/n7070/full/438900a.html
 |títulu = Internet encyclopedias go head to head
 |fechaaccesu = 21 d'ochobre de 2006
 |apellíu = Giles
 |nome = Jim
 |fecha = 15 d'avientu de 2005
 |publicación = Nature
 |volume = 438
 |páxines = 900–901
 |doi = 10.1038/438900a |pmid
 = 16355180
 |númberu = 7070
 |bibcode = 2005Natur.438..900G
 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20061109002249/http://www.nature.com/nature/journal/v438/n7070/full/438900a.html
 |fechaarchivu = 9 de payares de 2006
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|apellíu=Terdiman|nome=Daniel|títulu=Study: Wikipedia as accurate as Britannica|url=http://news.cnet.com/Study-Wikipedia-as-accurate-as-Britannica/2100-1038_3-5997332.html|obra=Staff Writer, CNET News|editorial=CNET News|fechaaccesu=5 de xunetu de 2011 }}&lt;/ref&gt; Na so detallada refutación de 20 páxines, [[Encyclopædia Britannica, Inc.]] caracteriza l'estudiu publicáu na revista Nature como deficiente y engañosu y pidió una &quot;puesta&quot; retracción. Señaló que dos de los artículos nel estudiu fueron tomaes d'un anuariu de ''Britannica'', y non de la enciclopedia, y otros dos fueron de la ''Enciclopedia de Compton'' (llamáu la ''Enciclopedia Britannica Student'' nel sitiu web de la compañía). El retruque llegó a mentar que dalgunos de los artículos presentaos a los encuestaos yeren combinaciones de dellos artículos, y otros artículos que nun yeren más que fragmentos, pero fueron sancionaos por omisión de fechos. La compañía tamién señaló que dellos fechos clasificaos como errores de ''Nature'' yeren pequeñes variaciones d'ortografía, y que dellos de los sos supuestos errores fueron materia d'interpretación. Nature defendió la so historia y negóse a retratase, indicando que, como se compara a Wikipedia cola versión web de la Britannica, qu'utiliza cualquier material relevante disponible en sitiu web de la Enciclopedia Británica.&lt;ref&gt;{{cita press release
| url = http://www.nature.com/press_releases/Britannica_response.pdf
| títulu = Encyclopædia Britannica: a response
| fechaaccesu= 21 d'ochobre de 2006
| fecha= 23 de marzu de 2006
| formatu= PDF
| editorial= Nature
}}&lt;/ref&gt;

Entrevistáu en febreru de 2009, el Direutor Xerente de ''Britannica'', dixo: {{cita|Wikipedia ye un sitiu risonderu d'usar y tien un montón d'entraes interesantes ellí, pero'l so enfoque nun funcionar pa la Enciclopedia Británica. El mio trabayu ye crear una mayor conciencia de los nuesos enfoques bien distintos a la publicación na mente del públicu. Son un cincel, que ye una parafusa, y ye necesariu tener la ferramienta correcto pal trabayu.&lt;ref name=&quot;econsultancy_20090210&quot;/&gt;}}

== Historial d'ediciones ==
{{AP|Historia de la Encyclopædia Britannica}}

{| {{tablaguapa}} style=&quot;font-size:90%&quot;
|-----
! abbr=&quot;Edición&quot; | Edición / Suplemento
!abbr=&quot;Publicación&quot; | Añu de publicación
! Tamañu
!abbr=&quot;Editor&quot; | Redactor(ye) xefe
!Notes
|-----
! align=&quot;right&quot; | 1ª
| &lt;center&gt; 1768–1771 &lt;/center&gt;
| &lt;center&gt; 3 volúmenes&lt;br /&gt;2,670 páxines&lt;br /&gt;160 llámines &lt;/center&gt;
| &lt;center&gt; [[William Smellie]] &lt;/center&gt;
| Principalmente ellaborada por un solu editor, Smellie. 30 de los artículos tienen más de tres páxina de llargu.
|-----
! align=&quot;right&quot; | 2ª
| &lt;center&gt; 1777–1784 &lt;/center&gt;
| &lt;center&gt;10 volúmenes&lt;br /&gt;8,595 páxines&lt;br /&gt;340 llámines &lt;/center&gt;
| &lt;center&gt; [[James Tytler]] &lt;/center&gt;
| 150 artículos llargos. Munchos errores de paxinación. Tolos mapes atopábense dientro del artículu &quot;Xeografía&quot;.
|-----
! align=&quot;right&quot; | 3ª
| &lt;center&gt; 1788–1797 &lt;/center&gt;
| &lt;center&gt; 18 volúmenes&lt;br /&gt;14,579 páxines&lt;br /&gt;542 llámines &lt;/center&gt;
| &lt;center&gt; [[Colin Macfarquhar]] y [[George Gleig]] &lt;/center&gt;
| Llogró una ganancia de [[Llibra esterlina|£]]42,000 cola venta de 10,000 copies. Dase introducción a los [[Símbolos químicos]]. Contién la primer dedicación al [[monarca]].
|-----
! align=&quot;right&quot; | Suplementu de la 3ᵉʳ edición
| &lt;center&gt; 1801 &lt;/center&gt;
| &lt;center&gt; 2 volúmenes&lt;br /&gt;1,624 páxines&lt;br /&gt;50 llámines &lt;/center&gt;
| &lt;center&gt; George Gleig &lt;/center&gt;
| [[Thomas Bonar]] llogra los derechos.
|-----
! align=&quot;right&quot; | 4ª
| &lt;center&gt; 1801–1809 &lt;/center&gt;
| &lt;center&gt; 20 volúmenes&lt;br /&gt;16,033 páxines&lt;br /&gt;581 llámines &lt;/center&gt;
| &lt;center&gt; [[James Millar (scientist)|James Millar]] &lt;/center&gt;
| Per primer vegada'l autores caltienen el [[copyright]] de les sos contribuciones.
|-----
! align=&quot;right&quot; | 5ª
| &lt;center&gt; 1817 &lt;/center&gt;
| &lt;center&gt; 20 volúmenes&lt;br /&gt;16,017 páxines&lt;br /&gt;582 laminas &lt;/center&gt;
| &lt;center&gt; James Millar &lt;/center&gt;
| Perdes pa los herederos de Millar y [[Andrew Bell]]; los derechos de la enciclopedia son vendíos a [[Archibald Constable]].
|-----
! align=&quot;right&quot; | Suplementu de la 5ª edición
| &lt;center&gt; 1816–1824 &lt;/center&gt;
| &lt;center&gt; 6 volúmenes&lt;br /&gt;4,933 páxines&lt;br /&gt;125 llámines&lt;sup&gt;[[#editionnote1|1]]&lt;/sup&gt; &lt;/center&gt;
| &lt;center&gt; [[Macvey Napier]] &lt;/center&gt;
| Se reclutan contribuidores tales como Sir [[Humphry Davy]], [[Sir Walter Scott]] y [[Malthus]].
|
|-----
! align=&quot;right&quot; | 6ª
| &lt;center&gt; 1820–1823 &lt;/center&gt;
| &lt;center&gt; 20 volúmenes &lt;/center&gt;
| &lt;center&gt; [[Charles Maclaren]] &lt;/center&gt;
| [[Archibald Constable|Constable]] cai en bancarrota'l 19 de xineru de 1826; [[Adam Black]] va recuperar los derechos de la Britannica.
|-----
! align=&quot;right&quot; | 7ª
| &lt;center&gt; 1830–1842 &lt;/center&gt;
| &lt;center&gt; 21 volúmenes, 17,101 páxines, 506 llámines, índiz de 187 páxines &lt;/center&gt;
| &lt;center&gt; [[Macvey Napier]], ayudáu por [[James Browne (writer)|James Browne]], LLD &lt;/center&gt;
| Amplíase la rede de contribuidores famosos, tales como Sir [[David Brewster]], [[Thomas de Quincey]], [[Antonio Panizzi]]
|-----
! align=&quot;right&quot; | 8ª
| &lt;center&gt; 1853–1860 &lt;/center&gt;
| &lt;center&gt; 21 volúmenes, 17,957 páxines, 402 llámines; índiz de 239 páxines por separáu, publicáu en 1861&lt;sup&gt;[[#editionnote2|2]]&lt;/sup&gt; &lt;/center&gt;
| &lt;center&gt; [[Thomas Stewart Traill]] &lt;/center&gt;
| Dellos artículos estensos fueron copiaos de la 7ª edición; 344 contribuidores incluyendo [[William Thomson]]
|-----
! align=&quot;right&quot; | 9ª
| &lt;center&gt; 1875–1889 &lt;/center&gt;
| &lt;center&gt; 24 volúmenes, más un volume d'índiz &lt;/center&gt;
| &lt;center&gt; [[Thomas Spencer Baynes]] (1875–80); depués [[W. Robertson Smith]] &lt;/center&gt;
| Dalgunu artículos traíos de la 8ª edición, pero na so mayoría un trabayu nuevu; bien académica; piratiáu de forma estensa n'EE.XX.&amp;#8239;&lt;sup&gt;[[#editionnote3|3]]&lt;/sup&gt;
|-----
! align=&quot;right&quot; | 10ª,&lt;br /&gt;suplementu de la 9ª
| &lt;center&gt; 1902–1903 &lt;/center&gt;
| &lt;center&gt; 11 volúmenes, más 24 volúmenes de la 9ª&lt;sup&gt;[[#editionnote4|4]]&lt;/sup&gt; &lt;/center&gt;
| &lt;center&gt; Sir [[Donald Mackenzie Wallace]] y [[Hugh Chisholm]] en [[Londres]]; [[Arthur T. Hadley]] &amp; [[Franklin Henry Hooper]] en [[Nueva York]] &lt;/center&gt;
| Una sociedá americana mercó los derechos el 9 de mayu de 1901; aplica métodos de venta agresivos
|-----
! align=&quot;right&quot; | 11ª
| &lt;center&gt; 1910–1911 &lt;/center&gt; || &lt;center&gt; 28 volúmenes, más un volume d'índiz&lt;/center&gt;
| &lt;center&gt; Hugh Chisholm en Londres, Franklin Henry Hooper en Nueva York &lt;/center&gt;
| Otru altu nivel académicu y d'escritura; más artículos que la 9ª, pero más simples y curtios; el propietariu [[Horace Everett Hooper]] tien dificultaes académiques; los derechos de la Britannica vender a [[Sears Roebuck and Company|Sears Roebuck]] en 1920
|-----
! align=&quot;right&quot; | 12ª,&lt;br /&gt;suplementu de la 11ª
| &lt;center&gt; 1921–1922 &lt;/center&gt;
| &lt;center&gt; 3 volúmenes, más los 28 volúmenes de la 11ª&lt;sup&gt;[[#editionnote5|5]]&lt;/sup&gt; &lt;/center&gt;
| &lt;center&gt; Hugh Chisholm en Londres, Franklin Henry Hooper en Nueva York &lt;/center&gt;
| Resumía l'estáu del mundu mientres, antes y dempués de la [[Primer Guerra Mundial]]
|-----
! align=&quot;right&quot; | 13ª,&lt;br /&gt;suplementu de la 11ª
| &lt;center&gt; 1926 &lt;/center&gt;
| &lt;center&gt; 3 volúmenes, más los 28 volúmenes de la 11ª&lt;sup&gt;[[#editionnote6|6]]&lt;/sup&gt; &lt;/center&gt;
| &lt;center&gt; [[James Louis Garvin]] en Londres, Franklin Henry Hooper en Nueva York&lt;/center&gt;
| Sustituyó a los volúmenes de la 12ª; meyor perspeutiva de los eventos de 1910–1926
|-----
! align=&quot;right&quot; | 14ª
| &lt;center&gt; 1929–1933 &lt;/center&gt;
| &lt;center&gt; 24 volúmenes &lt;sup&gt;[[#editionnote7|7]]&lt;/sup&gt; &lt;/center&gt;
| &lt;center&gt; [[James Louis Garvin]] en Londres, Franklin Henry Hooper en Nueva York&lt;/center&gt;
| Publicada xustu antes de la Gran Depresión, foi una catástrofe financiera |-----

! align=&quot;right&quot; | 14ª revisada |
&lt;center&gt; 1933–1973 &lt;/center&gt;
| &lt;center&gt; 24 volúmenes &lt;sup&gt;[[#editionnote7|7]]&lt;/sup&gt; &lt;/center&gt;
| &lt;center&gt; Franklin Henry Hooper hasta 1938; depués [[Walter Yust]], [[Harry Ashmore]], [[Warren Y. Preece]], [[William Haley]] &lt;/center&gt;
| La revisión continua empezó en 1936: cada artículu ye revisáu siquier dos veces cada década |-----

! align=&quot;right&quot; rowspan=2 | 15ª
| &lt;center&gt; 1974–1984 &lt;/center&gt;
| &lt;center&gt; 30 volúmenes &lt;sup&gt;[[#editionnote8|8]]&lt;/sup&gt; &lt;/center&gt;
| &lt;center&gt; [[Warren Y. Preece]], depués [[Philip W. Goetz]] &lt;/center&gt;
| Introdució la estructura en trés partes: ''[[Micropædia]]'' y ''[[Macropædia]]'' con artículos; ''[[Propædia]]'' como Esquema de Conocencia; esaníciase l'índiz separáu |-----

| | &lt;center&gt; 1985–2010 &lt;/center&gt; || &lt;center&gt; 32 volúmenes &lt;sup&gt;[[#editionnote9|9]]&lt;/sup&gt; &lt;/center&gt;
| &lt;center&gt; [[Philip W. Goetz]], depués [[Robert McHenry]], anguaño [[Dale Hoiberg]] &lt;/center&gt;
| Vuelve l'índiz de dos volúmenes; combina los artículos de la ''Micropædia'' y la ''Macropædia''; llixeramente más llarga; nueves versiones cada pocos años
|}
{| border=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;2&quot; style=&quot;font-size:90%&quot;
|-
| class=&quot;toccolours&quot; |'''Edición de notes'''

&lt;sup id=&quot;editionnote1&quot;&gt;1&lt;/sup&gt;''Suplementu de la cuarta, quinta y sesta ediciones de la Encyclopaedia Britannica. Con disertaciones preliminares sobre la historia de les ciencies.''

&lt;sup id=&quot;editionnote2&quot;&gt;2&lt;/sup&gt; Dende la 8ª a la 14ª edición incluyíase un volume d'índiz separáu.

&lt;sup id=&quot;editionnote3&quot;&gt;3&lt;/sup&gt; La 9ª edición presentaba artículos de persones notables de la dómina, como [[James Clerk Maxwell|James Maxwell]] falando de la lletricidá y el magnetismu, y [[William Thomson]] (que depués sería Lord Kelvin) falando del calor.

&lt;sup id=&quot;editionnote4&quot;&gt;4&lt;/sup&gt; La 10ª edición incluyía un volume de mapes y un volume d'índiz que cubría la 9ª y 10ª edición: ''constituyendo los nuevos volúmenes, en combinación colos volúmenes esistentes de la 9ª ed., la 10ª ed.&amp;nbsp;… y suministrando tamién una nueva, distinta, ya independiente biblioteca de referencia que trata de los eventos y desarrollos recién''

&lt;sup id=&quot;editionnote5&quot;&gt;5&lt;/sup&gt; ''Vols. 30–32&amp;nbsp;… constituyendo los Nuevos volúmenes, en combinación colos ventinueve volúmenes de la undécima edición, la decimosegunda edición''

&lt;sup id=&quot;editionnote6&quot;&gt;6&lt;/sup&gt; Esti suplementu sustituyó al suplementu anterior: ''constituyendo los trés nuevos volúmenes suplementarios, colos volúmenes de la última edición estándar, la decimotercer edición.''

&lt;sup id=&quot;editionnote7&quot;&gt;7&lt;/sup&gt; Esta edición foi la primera que se caltuvo actualizada por revisión continua (de normal añal).

&lt;sup id=&quot;editionnote8&quot;&gt;8&lt;/sup&gt; La 15ª edición (presentada como &quot;Britannica 3&quot;) publicar en trés partes: una ''Micropædia'' de diez volúmenes (que contenía artículos curtios y sirvía d'índiz), una ''Macropædia'' de 19 volúmenes, y la ''Propædia''. Reorganizar en 1985 pa tener 12 y 17 volúmenes na ''Micro-'' y ''Macropædia''.

&lt;sup id=&quot;editionnote9&quot;&gt;9&lt;/sup&gt; En 1985, el sistema modificóse añediendo un índiz de dos volúmenes por separáu; los artículos de la ''Macropædia'' consolidar en menos artículos, más grandes (por casu, los artículos de los 50 estaos d'EEXX, enantes separaos, incluyir nel artículu &quot;Estaos Xuníos d'América&quot;), con dellos artículos de medianu llargor treslladaos a la ''Micropædia''.

La primer edición en CD-ROM llanzar en 1994. Nesi momentu ufiertóse tamién una versión online por aciu suscripción. En 1999 ufiertóse esta postrera gratis y nun apaecieron versiones impreses. Esti esperimentu terminó en 2001, y llanzóse una nueva versión impresa.
|}

== Británica nos países lusófonos y de llingua castellana ==
{{AP|Enciclopedia Barsa}}

La Barsa, fundada en Brasil en [[1949]], güei pertenez al grupu español [[Grupu Planeta|Planeta]]. Anque'l so conteníu seya natural de la matriz orixinal, la marca acabó adquiriendo una identidá propia, al puntu de tornase la más importante [[enciclopedia]] [[Lusofonía|lusófona]]. Foi editada nel país sobre los auspicios de la ''Encyclopaedia Britannica de Brasil Publicações Ltda.'' Na [[década de 1970]], so la direición del [[Llista de miembros de l'Academia Brasileira de Lletres Inmortal de la ABL]], [[Antonio Houaiss]], llanzó la [[Enciclopedia Mirador Internacional]]&lt;ref&gt;{{Cita web|autor=|url=http://www.vidaslusofonas.pt/antonio_houaiss.htm|títulu=Antonio Houaiss|idioma=portugués|obra=biografía, llanzamientu del Mirador Internacional. , a les 14:44|fecha=|fechaaccesu=14 de payares de 2007|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080106140159/http://www.vidaslusofonas.pt/antonio_houaiss.htm|fechaarchivu=6 de xineru de 2008}}&lt;/ref&gt;

=== Productos Barsa ===
Dellos productos tuvieron curtia esistencia por cuenta de la evolución teunolóxica, como foi'l casu de la ''Videopedia''. Dientro de los principales productos de Barsa tán:&lt;ref&gt;{{Cita web |autor= |url=http://www.planetasaber.com/default.asp?1324334150: |títulu=Seición del sitiu oficial | fechaaccesu=19 d'avientu de 2007 , a les 10:30}}&lt;/ref&gt;
* Enciclopedia Barsa Universal - compuesta de 18 volúmenes, diez CD-ROM, un DVD y Barsa Saber
* Enciclopedia Temática Barsa – compuesta de nueve volúmenes y dos CD
* Barsa Hoobs - dedicáu al públicu infantil, con 12 volúmenes y 12 DVD

==== La Barsa Universal ====
Compuesta de trés [[mediu de comunicación de mases medios]] distintos, la enciclopedia tien actualizaciones selmanales por [[Internet]], al traviés de la so [[Sitio web|sitio]]. Tien un Conseyu Académicu” del cual formen parte catorce universidaes.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://brasil.planetasaber.com/novelty/home/default.asp?pk=99 |títulu=Seición del sitiu oficial |fechaaccesu=14 de payares de 2007 , a les 10:33}}&lt;/ref&gt;

Tien más de 122 mil [[entrada|entraes]], de los cualos 500 son desenvueltos pa concentrar les informaciones temátiques, ilustrada en más de diez mil [[fotografía|fotografíes]], 900 [[dibuxu|dibuxos]], 500 [[mapa|mapes]] y 300 tables&lt;ref name=&quot;AA&quot;&gt;{{Cita web |autor= |url=http://brasil.planetasaber.com/novelty/tecnic/default.asp?pk=99 |títulu=Seção do sítio oficial |idioma=portugués| fechaaccesu=14 de payares de 2007 , a les 10:34}}&lt;/ref&gt;

==== Otros productos ====
* Enciclopedia Temática Barsa (9 volúmenes, 2 CD) – dirixida a estudiantes de [[Educación primaria|nivel básicu]] y [[Educación secundaria|mediu]].
* Valores pa la Vida (12 volúmenes) – obra que busca tresmitir informaciones y [[Ética|valores éticos]].
* Linguaphone - Cursu d'[[idioma|idiomes]].
* Conxuntu Multimedia Barsa del Idioma Portugués – estremada en cuatro volúmenes impresos, conteníu 51.731 entraes, amás d'entraes de [[sinónimu|sinónimos]] y [[antónimu|antónimos]]&lt;ref name=&quot;AA&quot;/&gt;

==== Barsa Society ====
La Barsa Society tien diversos llanzamientos en dellos medios. Son productos como llibros de [[Derechu]], Enciclopedia Multimedia del [[Cuerpu humanu]] (en 6 CD-ROM), [[Traducción|traductores]] etc.&lt;ref&gt;{{Cita web |autor= |url=http://www.barsasociety.com.br/sistema/ListaProdutos.asp?IDLoja=391&amp;Y=1679581206040&amp;IDCategoria=3127 |títulu=Seção do sítio Barsa Society |idioma= portugués |fechaaccesu=13 de payares de 2007 , a les 22:30}}&lt;/ref&gt;

==== Otros países ====
La Barsa ta presente en dellos países d'[[Idioma español]], como [[Arxentina]], [[Chile]], [[España]], [[Méxicu]] y [[Venezuela]] y tamién en [[Portugal]].
&lt;ref&gt;{{Cita web |autor= |url=http://brasil.planetasaber.com/corporative/default.asp?order=1 |títulu=Seção do sítio oficial |idioma = portugués | fechaaccesu= 14 de payares de 2007 , a les 10:41}}&lt;/ref&gt;

== Ver tamién ==

* [[Enciclopedia]]
* [[Enciclopedies n'inglés|Llista d'enciclopedies n'inglés]]
* [[Wikipedia]]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==
* {{cita llibru | apellíos = Einbinder | nome = Harvey | enllaceautor = Harvey Einbinder | añu = 1964 | títulu = The Myth of the Britannica | editorial = Grove Press | allugamientu = Nueva York | isbn = 978-0384140509}}
* {{cita llibru | apellíos = Jacobs | nome = Arnold Stephen, Jr. | enllaceautor = A.J. Jacobs | añu = 2004| títulu = The Know-It-All: One Man's Humble Quest to Become the Smartest Person in the World | editorial = Simon &amp; Schuster | allugamientu = Nueva York | isbn = 978-0743250627}}
* {{cita llibru | apellíos = Kister | nome = Kenneth F. | enllaceautor = Kenneth Kister | añu = 1994 | títulu = Kister's Best Encyclopedias: A Comparative Guide to Xeneral and Specialized Encyclopedias | edición = 2nd ed. | editorial = Oryx Press | allugamientu = Phoenix, AZ | isbn = 978-0897747448}}
* {{cita llibru | apellíos = Kogan | nome = Herman | enllaceautor = Herman Kogan | añu = 1958 | títulu = The Great EB: The Story of the Encyclopædia Britannica | editorial = University of Chicago Press | ubicación = Chicago | id = {{LCCN|58|00|8379}} }}
* Lee, Timothy. ''Techdirt Interviews Britannica President Jorge Cauz'', Techdirt.com, 2 June 2008

;Artículos históricos:
* [http://www.britannica.com/eb/article-9032600/Encyclopaedia-Britannica &quot;Encyclopaedia Britannica&quot;]. Na ''Encyclopaedia Britannica'' Online.
* [https://web.archive.org/web/20090114023746/http://www.britannica.fr/TESTbritannica2.html 1768–2005:l'aventure Britannica]. Historia de la ''Britannica'', del sitiu web francés de Britannica.
* [https://web.archive.org/web/20070516205919/http://heritage.scotsman.com/ingenuity.cfm?id=634942005&amp;20050610140559 Scotland and the ultimate reference book], historia de la ''Britannica'' na seición d'Heriedu y Cultura de ''[[The Scotsman]]'s''.
* [https://web.archive.org/web/20060618205317/http://www.britannica.com/orixinal?content_id=1395 Vintage Britannica or &quot;Evolving Knowledge&quot;]. Estractos de delles temes sacaes de delles ediciones de la ''Britannica''.

;Versiones previes (en [[dominiu públicu]] nos [[Estaos Xuníos]]):
* [[wikisource:en:Preface to the 1st edition of the Encyclopædia Britannica|Prefaciu]] de la Primer Edición de la ''Britannica'', por [[William Smellie]].
* [http://www.eliohs.unifi.it/testi/700/history3/ L'artículu &quot;History&quot;] de la Tercer edición.
* [http://www.1902encyclopedia.com/ Artículos ya ilustraciones] de les ediciones novena y décima de la ''Britannica''.
* [https://web.archive.org/web/20070714083850/http://1911encyclopedia.org/ Versión escaniada] de la famosa 11ª edición.
* [http://web.archive.org/web/http://www.gutenberg.org/etext/13600 Versión namái testu] de la 11ª edición. (Parcial)
* [https://web.archive.org/web/20080917002440/http://www.mdx.ac.uk/WWW/STUDY/xmilgov.htm Ensayu de James Mill sobre &quot;Gobiernu&quot;], del suplementu de la 5ª edición (1820).

;Eventos recién:
* [http://java.sun.com/features/2003/02/britannica.html Aspeutos téunicos de les ediciones online y CD/DVD-ROM de la ''Britannica''].
* [https://web.archive.org/web/20090210073349/http://www.vnunet.com/vnunet/news/2152666/britannica-snaps-wikipedia Britannica en desalcuerdu con un estudiu que lu compara con Wikipedia].
* [http://www.ifets.info/journals/5_1/alevizou.html To wire or not to wire? Encyclopædia Britannica vs. Microsoft Encarta], una comparanza de los dos enciclopedies por Panagiota Alevizou, publicada na revista ''[[Educational Technology &amp; Society]]''.
* [https://web.archive.org/web/20090412034849/http://blog.wired.com/business/2008/06/ency.html Encyclopaedia Britannica To Follow Modified Wikipedia Model | Epicenter de Wired.com]

;Historia empresarial:
* [http://www.businessweek.com/1997/42/b3549124.htm &quot;Dusting off the Britannica&quot;]. Artículu del ''[[BusinessWeek]]'' (1997).
* [https://web.archive.org/web/20060527031047/http://www.salon.com/media/media960510.html &quot;Death of a salesforce&quot;]. Artículu de [[Salon.com|Salon]] (1996).
* [http://www.firstmonday.org/issues/issue3_9/pang/index.html &quot;The Work of the Encyclopedia in the Age of Electronic Reproduction&quot;]. Artículu del Alex Soojung-Kim Pang na revista ''[[First Monday]]''.
* [http://www.kellogg.northwestern.edu/faculty/greenstein/images/htm/Research/Cases/EncyclopaediaBritannica.pdf The Crisis at Encyclopædia Britannica] de Kellogg School of Management.

== Enllaces esternos ==
{{traducíu ref|en|Encyclopædia Britannica|Inglés|oldid=263007376|trad=parcial}}
{{commonscat|Encyclopædia Britannica}}
* [[:m:s:en:1911 Encyclop%C3%A6dia Britannica|Edición de 1911]] en [[Wikisource]]; testu incompletu {{en}}
* {{Páxina web|http://www.britannica.com}} {{en}}
* Busca de llibros de Google (versión completa): Distintos volúmenes de la ''Enciclopedia Británica'', editaos nel [[sieglu XIX]]: [https://books.google.es/books?id=3HZMAAAAMAAJ&amp;printsec=titlepage&amp;source=gbs_navlinks_s Volume II] ([[1801]]); [https://books.google.es/books?id=1GIIAAAAQAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;dq=%22Encyclop%C3%A6dia+Britannica&amp;as_brr=1&amp;ei=2ONqSouGHYvEywS-3_WlAg Volume IV] ([[1810]]); [https://books.google.es/books?id=nWEIAAAAQAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;dq=%22Encyclop%C3%A6dia+Britannica&amp;as_brr=1&amp;ei=2ONqSouGHYvEywS-3_WlAg Volume IV] ([[1824]]) {{en}}


{{Tradubot|Enciclopedia Británica}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Llibros de 1768|Enciclopedia Britanica]]
[[Categoría:Enciclopedia Británica| ]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]]</text>
      <sha1>jvtdhn5vdy92ohocxq6jp29pylgdwnx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Los viaxes de Gulliver</title>
    <ns>0</ns>
    <id>112759</id>
    <revision>
      <id>3714392</id>
      <parentid>3702174</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T17:17:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Alessin</username>
        <id>10175</id>
      </contributor>
      <comment>/* Remortines ya imitaciones */ en [[Idioma rusu|rusu]], ''Пятое путешествие Гулливера</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="45543" xml:space="preserve">{{otrosusos}}
{{Llibru}}
'''''Los viaxes de Gulliver''''' (n'[[Idioma inglés|inglés]] '''''Travels into Several Remote Nations of the World, in Four Parts. By Lemuel Gulliver, First a Surgeon, and then a Captain of Several Ships''''',&lt;ref&gt;Traducible como &quot;''Viaxes a delles naciones remotes del mundu, en cuatro partes. Por Lemuel Gulliver, primeru ciruxanu, y depués capitán de delles naves''&quot;.&lt;/ref&gt; o de forma embrivida '''''Gulliver's Travels''''', 1726, modificada en 1735) ye una [[sátira]] en prosa&lt;ref name=&quot;DeMaria Jr&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu1=Swift |nome1=Jonathan |apellíu-editor1=DeMaria |nome-editor1=Robert Jr. |títulu=Gulliver's Travels |fecha=2003 |editorial=Penguin |páxines=xi}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=I-Narrators&gt;{{cita llibru |apellíu1=Swift |nome1=Jonathan|apellíu-editor1=Rawson |nome-editor1=Claude |títulu=Gulliver's Travels |fecha=2009 |editorial=W. W. Norton |isbn=978-0-393-93065-8 |páxina=875}}&lt;/ref&gt; del escritor y clérigu irlandés [[Jonathan Swift]],&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Martínez Jiménez |apellíu2=Muñoz Marquina |apellíu3= Sarrión Mora |nome=José Antonio |nome2= Francisco |nome3=Miguel Ángel |añu=2011 |títulu=Lengua Castellana y Lliteratura |páxina=126|capítulu=Llinguaxe y comunicación |edición= Akal |lugar=Madrid |editorial=Akal Sociedá Anónima|isbn=9788446033677 |fechaaccesu=29 de payares de 2016 |número-autor=3}}&lt;/ref&gt; que ye al empar una sátira sobre la [[naturaleza humana]] y el subxéneru lliterariu de los &quot;rellatos de viaxes&quot;. Ye la obra de narración llarga más conocida de Swift, y un clásicu de la [[lliteratura n'inglés]].

La obra considérase un clásicu de la lliteratura universal ya inspiró numberoses adautaciones y versiones. El llibru volvióse famosu asina foi publicáu; [[John Gay]] dixo nuna carta en [[1726]] a Swift que «ye universalmente lleíu, dende'l [[Gabinete de Ministru|Gabinete del Conseyu]] hasta la [[guardería]]»;&lt;ref&gt;''Los viaxes de Gulliver: completu testu autorizáu con contestos biográficos y históricos'', Palgrave Macmillan 1995 (páx. 21). La cita foi atribuyida por error a [[Alexander Pope]], quien escribió a Swift emponderando'l llibru un día antes.&lt;/ref&gt; de magar, nunca dexó d'imprimise.

== Argumentu ==
El llibru preséntasenos como la narración d'un viaxeru col falsu títulu ''Viaxes a delles remotes Naciones del Mundu'', la so autoría solo asígnase a Lemuel Gulliver, siendo «de primeres un ciruxanu, y depués un capitán de diversos barcos». El testu ye presentáu como una narración en primer persona pol supuestu autor, y el nome «Gulliver» nun apaez nel llibru más que nel títulu. Distintes versiones del llibru contienen distintes versiones del material introductorio que son casi los mesmos nos llibros modernos. El llibru puramente dichu ta estremáu en cuatro partes, caúna representando un viaxe.

== Estructura ==
[[Ficheru:CC No 16 Gullivers Travels.jpg|right|thumb|100px|Portada de [[Classic Comics]].]]

=== Parte I: viaxe a Liliput ===
{{VT|Lilliput}}
;4 de mayu de 1699&lt;ref&gt;[http://www.gutenberg.org/files/829/829-h/829-h.htm The Project Gutenberg eBook, Travels: Transcribed from the 1892 George Bell and Sons edition. Part I. Chapter I.]&lt;/ref&gt;-13 d'abril de 1702&lt;ref&gt;[http://www.gutenberg.org/files/829/829-h/829-h.htm The Project Gutenberg eBook, Gulliver's Travels: Transcribed from the 1892 George Bell and Sons edition. Part I. Chapter VIII.]&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Gulliver in Liliput, Bremen.jpg|thumb|left|Mural representando a Gulliver arrodiáu polos ciudadanos de Liliput.]]
El llibru empieza con un pequeñu preámbulu nel que [[Lemuel Gulliver]], nel estilu de los llibros de la dómina, da una pequeña reseña sobre la so vida ya historia antes de los sos viaxes. Cunta la so procedencia, los sos estudios y les sos aficiones; ente elles viaxar. Establezse como médicu, pero ante les dificultaes económiques decide embarcase p'ameyorar la so situación.

El so primer viaxe, como ciruxanu d'a bordu, ye nel ''Antílope'', que zarpa de [[Brístol|Bristol]] en mayu de [[1699]]. Nes cercaníes de la [[Tierra de Van Diemen|Tierra de van Diemen]] (actual [[Tasmania]]) el navío naufraga y Gulliver llega a la mariña dempués de nadar, cai na sablera y quédase dormíu.

Al espertar, afaya que foi fechu prisioneru por una raza de persones d'un tamañu dolce vegaes menor qu'un ser humanu, ye dicir de menos de 15 cm d'altor, habitantes del país isleño de [[Lilliput|Liliput]].

Dempués de prometer un bon comportamientu, llogra la llibertá y conviértese nel favoritu na corte. Dende esti momentu, el rellatu recueye les observaciones de Gulliver na Corte del soberanu de Liliput, modelada sobre la contemporánea de Gran Bretaña. Tamién se-y autoriza a caminar pela ciudá cola condición de nun estropiar a los súbditos.

Méntase entós una guerra que Liliput sostién con un estáu rival; Blefusco, que los sos habitantes son del mesmu tamañu que los liliputienses. La narración satiriza los conflictos relixosos de la Europa de la dómina. Gulliver intervién prindando, por cuenta del so gran tamañu, la flota enemiga; esto val-y la concesión d'un títulu honoríficu. Sicasí, cai en desgracia al negase a convertir a Blefusco nuna mera provincia de Liliput, disgustando al rei y a la corte. Acusen a Gulliver de traición por, ente otros delitos, &quot;faer agües menores&quot; na capital, anque taba apagando un fueu y salvando asina numberoses vides. Enxuícien-y y conderguen a ser cegáu, pero cola ayuda d'un bon amigu, Gulliver consigue escapar hasta Blefusco. Equí igua un bote abandonáu y consigue ser rescatáu por un barcu que lo lleva de vuelta al so llar.

=== Parte II: viaxe a Brobdingnag ===
{{VT|Brobdingnag}}
;20 de xunu de 1702&lt;ref&gt;[http://www.gutenberg.org/files/829/829-h/829-h.htm The Project Gutenberg eBook, Gulliver's Travels: Transcribed from the 1892 George Bell and Sons edition. Part II. Chapter I.]&lt;/ref&gt;-3 de xunu de 1706&lt;ref&gt;[http://www.gutenberg.org/files/829/829-h/829-h.htm The Project Gutenberg eBook, Gulliver's Travels: Transcribed from the 1892 George Bell and Sons edition. Part II. Chapter VIII.]&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:gulliver.jpg|thumb|''Gulliver exhibíu al granxeru de Brobdingnag'', por [[Richard Redgrave]].]]

Inquietu, Gulliver entama de nuevu viaxe. Cuando'l barcu ''Adventure'' ye esviáu poles nubes y forzáu a dir a una islla en busca d'agua duce, el grupu de desembarcu ye escorríu por seres de xigantesca estatura. Gulliver, abandonáu polos sos compañeru, fuxe hasta un campu de cebera y ellí ye atopáu por un granxeru perteneciente a esta raza, de 22 metros d'altor: la escala de [[Brobdingnag]] ye alredor de 12:1, en comparanza cola de Liliput que yera 1:12, a partir del cálculu que fai Gulliver de que'l pasu d'un home yera 10 yardes (9m). El granxeru llevar a la so casa y la so fía, [[Glumdalclitch]], curia de Gulliver. El granxeru tratar como una interés y exhibir por dineru.

D'esta miente Gulliver percuerre'l país, que lleva'l nome de Brobdingnag, aislláu del restu del mundu per grandes montes. Nel so viaxe al traviés de [[Brobdingnag]], lleguen a la capital: Lorbrulgrud y l'espectáculu ye presentáu na Corte. La Reina, estelada pola personalidá de Gulliver, mercar pa llevá-ylo como favoritu. Los espectáculos constantes carecieron a Lemuel, y por eso'l granxeru vender a la reina. La fía del granxeru (qu'acompañaba al so padre mientres esponía a Gulliver) entra al serviciu de la reina pa curiar del nanu.

Como Gulliver ye demasiáu pequeñu pa usar les sos sielles, cames, cuchiellos y tenedores, la Reina manda construyir una pequeña casa na que puede ser tresportáu d'un llugar a otru; llámase-y el so &quot;caxa de viaxe&quot;. El viaxeru queda espuestu a diverses aventures en razón del so pequeñu tamañu, como la llucha contra aviespes xigantes y que un monu llevar al teyáu; mientres, alderica l'estáu d'Europa col rei. El rei nun ta bien contentu colos rellatos que fai de Gulliver sobre Europa, especialmente al conocer l'usu de rifles y cañones.

Nuna escursión a la mariña, la &quot;caxa de viaxe&quot; ye atrapada por un águila xigantesca que termina soltándola sobre'l mar, d'onde ye rescatáu por un navío col que retorna a Inglaterra.

=== Parte III: viaxe a Laputa,&lt;!-- NUN CORREXIR, Laputa ye correutu, Swift usó esi nome na so novela, anque suene bocayón n'español--&gt; Balnibarbi, Luggnagg, Glubbdubdrib y Xapón ===
{{VT|Laputa}}

[[Ficheru:Laputa - Grandville.jpg|thumb|upright|Gulliver afaya Laputa, la isla voladora (ilustración de [[J.J. Grandville]].)]]

Entamando un nuevu viaxe, el barcu de Gulliver ye atacáu por [[Piratería|pirates]] y ye [[dexáu al debalu]] cerca d'una afarada islla predresa cercana a la [[India]]. Afortunadamente ye rescatáu pola islla flotante de [[Laputa]], un reinu dedicáu a les artes de la música, les matemátiques y l'astronomía pero absolutamente incapaz d'utilizales de manera práutica&lt;ref&gt;Transcribed from the 1892 George Bell and Sons edition. Part III. Chapter I. -16 d'abril de 1710 [http://www.gutenberg.org/files/829/829-h/829-h.htm The Project Gutenberg eBook, Gulliver's Travels: Transcribed from the 1892 George Bell and Sons edition. Part III. Chapter XI.]&lt;/ref&gt;.

El métodu de Laputa de tirar roques sobre les ciudaes rebalbes paez tamién una de les primeres vegaes nes que'l [[bombardéu aereu]] foi concebíu como un métodu de guerra. Gulliver visita [[Balnibarbi]], el reinu gobernáu dende Laputa, como un invitáu d'un [[cortesanu]] de baxa graduación y ve la ruina provocada pola busca ciega de la ciencia ensin resultancies práutiques nuna sátira sobre la burocracia y la [[Royal Society]] y los sos esperimentos.

Na Gran Academia de [[Lagado]], inviértense enormes recursos n'investigaciones totalmente risibles como estrayer rayaes de pepinos, allandiar el mármol pa usalo como almaes, aprender cómo entemecer pintura pol olfatu, y afayar combalechadures polítiques esaminando los escrementos de persones sospechoses (vease ''[[Muckraker]]'').

Gulliver ye lleváu entós a [[Maldonada (Los viaxes de Gulliver)|Maldonada]], el puertu principal, pa esperar a un mercader que lu pueda llevar a Xapón. Mientres espera'l pasaxe, Gulliver fai un pequeñu viaxe a la islla de [[Glubbdubdrib]], ónde visita la vivienda d'un magu y fala d'hestoria coles pantasmes d'homes célebres, metáfora de la tema de los «antiguos contra los modernos» nel llibru. Tamién s'atopa colos [[struldbrugs]] (en [[Luggnagg]]), inmortales anque desfortunadamente non nuevos per siempres, al contrariu, vieyos y coles enfermedaes de la vieyera y a los que se considera llegalmente muertos a los ochenta años d'edá. Dempués d'algamar [[Xapón (Los viaxes de Gulliver)|Xapón]], Gulliver pide al Emperador que -y exima d'[[Fumie|apatayar el crucifixu]], ceremonia impuesta a los estranxeros, a lo que'l monarca apuerta. Gulliver vuelve a casa determináu a pasar ellí'l restu de los sos díes.

=== Parte IV: viaxe al país de los Houyhnhnms ===
;7 de setiembre de 1710&lt;ref&gt;[http://www.gutenberg.org/files/829/829-h/829-h.htm The Project Gutenberg eBook, Gulliver's Travels: Transcribed from the 1892 George Bell and Sons edition. Part IV. Chapter I.]&lt;/ref&gt;-5 d'avientu de 1715&lt;ref&gt;[http://www.gutenberg.org/files/829/829-h/829-h.htm The Project Gutenberg eBook, Gulliver's Travels: Transcribed from the 1892 George Bell and Sons edition. Part IV. Chapter XI.]&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Gulliver u Hvajninimů - Grandville.jpg|thumb|Gulliver aldericando con Houyhnhnms (ilustración de 1856 por [[J.J. Grandville]].)]]

A pesar de la so intención de quedase nel so llar, Gulliver vuelve a la mar como'l capitán d'un mercante de 35 [[tonelada|tonelaes]] yá que s'aburre como [[ciruxanu]]. Nesti viaxe vese forzáu a atopar a agregos a la so tripulación, y cree qu'estos nuevos tripulantes vuelven contra él al restu de la tripulación. Estos remonten y, dempués de caltenelo a bordu contra la so voluntá, deciden dexalo nel primer cachu de tierra que ven y siguir el so viaxe como pirates. Ye abandonáu nun [[bote salvavides]] y llega primeru ante una raza de lo que paecen horribles criatures deformes a les que concibe una antipatía violenta. Llueu conoz a un [[caballu]] falador y dase cuenta de qu'estos animales —nel so llinguaxe ''[[Houyhnhnm]]'', que quier dicir ''de naturaleza perfecta''— son los gobernantes y les deformes criatures llamaes ''[[yahoo (lliteratura)|Yahoos]]'', son seres humanos selvaxes.

Gulliver convertir en miembru de la compañía de los caballos y llega tantu a emular como a almirar a los houyhnhnms y el so estilu de vida, refugando a los humanos como seres dotaos d'una apariencia de razón que namái utilicen pa exacerbar los vicios que la Naturaleza dio-yos. Sicasí, una asamblea de los houyhnhnms decide que Gulliver, un ''yahoo'' con daqué de razón, ye un peligru pa la so civilización y ye espulsáu. Ye rescatáu, contra la so voluntá, por un barcu portugués, y disgústase al ver que'l capitán Pedro de Méndez, un yahoo, ye una persona arrogante, cortés y sabia.

Vuelve al so llar n'Inglaterra. Sicasí, ye incapaz de reconciliase cola vida ente los &quot;yahoos&quot; humanos y conviértese nun [[ermitañu]], quedándose en casa, evitando en gran midida a la so familia y la so esposa, y pasando delles hores al día falando colos caballos nos sos establos; n'efeutu vuélvese llocu.

== Composición y hestoria ==
Nun se sabe con certidume cuándo empezó Swift a escribir ''Los viaxes de Gulliver'' (gran parte de la escritura facer en Loughry Manor en [[Cookstown]], [[Tyrone|Co. Tyrone]] mientres Swift permaneció ellí) pero delles fontes{{ensin referencies}} suxuren una fecha más temprana, 1713, cuando Swift, Gay, Pope, [[John Arbuthnot|Arbuthnot]] y otros formaron el [[Scriblerus Club]] col propósitu de satirizar xéneros lliterarios populares. Según estos rellatos, a Swift encargar escribir les memories del autor imaxinariu del club, Martinus Scriblerus, y tamién satirizar el subxéneru de &quot;narraciones de viaxes&quot;. Sábese, a partir de la correspondencia de Swift, que la composición en sí empezó en 1720 escribiéndose primero les partes I ya II, depués la parte IV en 1723 y la parte III escrita en 1724; pero diben faciéndose reformes inclusive mientres Swift taba escribiendo les ''[[Cartes de Drapier]]''. P'agostu de 1725, el llibru taba termináu y como ''Los viaxes de Gulliver'' yera una sátira claramente anti-[[whig]] , ye probable que Swift fixera que'l manuscritu copiárase de manera que la so forma d'escribir nun pudiera usase como prueba si escorríase-y por ella, como asocediera con dalgunos de los sos [[panfletos]] irlandeses (les ''[[Cartes de Drapier]]''). En marzu de 1726, Swift viaxó a Londres por que-y publicaren el so obra; el manuscritu foi apurríu de callao al editor [[Benjamin Motte]], quien usó cinco imprentes distintos p'acelerar la producción y evitar la piratería.&lt;ref&gt;Clive Probyn, ''Swift, Jonathan (1667–1745)'', ''[[Oxford Dictionary of National Biography]]'' ([[Oxford University Press]]: [[Oxford]], 2004)&lt;/ref&gt; Motte, reconociendo un superventas, pero medrosu de la persecución, cortó o alterió los pasaxes más ofensivos (como les descripciones de los concursos cortesanos en Liliput y la rebelión de [[Lindalino]]), añedió daqué de material en defensa de la reina Ana na parte II, y publicar. La primer edición foi llanzada en dos volúmenes el 28 d'ochobre de 1726, col preciu de 8''s''. ''6''d.''&lt;ref&gt;''Daily Journal'' 28 Oct 1726, &quot;This day is published&quot;.&lt;/ref&gt;

Motte publicó ''Los viaxes de Gulliver'' anónimamente, y como asocedía de cutiu coles obres de moda, siguiéron-y munches remortines (''Memoirs of the Court of Lilliput''), parodies (''Two Lilliputian Odes, The first on the Famous Engine With Which Captain Gulliver extinguish'd the Palace Fire...'') y &quot;claves&quot; (''Gulliver Decipher'd'' y ''Lemuel Gulliver's Travels into Several Remote Regions of the World Compendiously Methodiz'd'', el segundu por [[Edmund Curll]] qu'escribiera, de forma asemeyada, una &quot;clave&quot; del ''[[Cuentu d'una barrica]]'' de Swift en 1705). Nel so mayor parte, imprimiéronse anónimamente (dacuando, pseudoanónimamente) y rápido escaeciéronse. Swift nun tuvo nada que ver con elles y desautorizar na edición de Faulkner de 1735. L'amigu de Swift, [[Alexander Pope]], escribió un conxuntu de cinco ''Trates on Gulliver's Travels'', que gustaron tantu a Swift que los añedir a la segunda edición del llibru, anque anguaño escasamente inclúyense.

=== La edición de Faulkner (1735) ===
En 1735, un editor irlandés, [[George Faulkner]], imprimió un conxuntu d'obres de Swift, que'l so volume II contenía ''Los viaxes de Gulliver''. Tal como se revela na &quot;Alvertencia al llector&quot; de Faulkner, Faulkner tuvo accesu a una copia anotada de la obra de Motte per parte de &quot;un amigu del autor&quot; (ye creencia xeneralizada que ye l'amigu de Swift Charles Ford) que reprodució la mayor parte del manuscritu ensin les enmiendes de Motte, destruyéndose'l manuscritu orixinal. Créese tamién, anque nun se pudo probar, que Swift siquier revisó pruebes de la edición de Faulkner antes de la so impresión. Polo xeneral, esta ye la que se considera [[edición príncipe]] de ''Los viaxes de Gulliver'' con una pequeña esceición. Esta edición tenía una pieza añedida de Swift, ''A letter from Capt. Gulliver to his Cousin Sympson'' (&quot;Una carta del capitán Gulliver al so primu Sympson&quot;), que se quexaba de les alteraciones de Motte al testu orixinal, diciendo que lo camudara tantu que &quot;difícilmente reconocer como obra mio&quot; y refugando tolos cambeos de Motte según toles &quot;claves&quot;, libelos, parodies, segundes partes y continuaciones qu'apaecieren nos años entemedios. Esta carta agora forma parte de munchos testos estándares.

=== Lindalino ===
L'episodiu de cinco párrafos na Parte III, narrando la rebelión de la ciudá superficial de [[Lindalino]] contra la islla volante de Laputa, yera una alegoría obvia del asuntu de les ''[[Cartes de Drapier]]'' del que Swift taba arguyosu. Lindalino representaba a Dublín y les imposiciones de Laputa representaben la imposición británica de la moneda corriente de cobre de mala calidá de [[William Wood]]. Faulkner omitiera esti pasaxe, bien por sensibilidá política al ser un editor irlandés imprimiendo una sátira antibritánica, o posiblemente porque'l téxto col que trabayaba nun incluyía'l pasaxe. En 1899, el fragmentu foi incluyíu nuna nueva edición de les ''Obres completes''. Les ediciones modernes deriven de la edición de Faulkner cola inclusión d'esti agregu de 1899.

[[Isaac Asimov]] señala en ''The Annotated Gulliver'' que Lindalino considérase que ye trasunto de Dublín, compuesta por doble &quot;lins&quot;; d'ende, Dublín.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Swift |nome=Jonathan |editor=Isaac Asimov |títulu=The Annotated Gulliver's Travels |fecha=1980 |editorial=Clarkson N Potter Inc |allugamientu=Nueva York |isbn=0-517-539497 |páxina=160}}&lt;/ref&gt;

== Temes principales ==
[[Ficheru:James Gillray The King of Brobdingnag and Gulliver.–Vide. Swift's Gulliver- Voyage to Brobdingnag The Metropolitan Museum of Art edit.jpg|thumb|upright|''El rei de Brobdingnag y Gulliver'' (1803), [[Metropolitan Museum of Art]]]]
''Los viaxes de Gulliver'' recibió dellos calificativos: dende [[sátira menipea]] a hestoria pa neños, de proto-ciencia ficción a predecesor de la novela moderna.

Publicada siete años dempués del esitosu ''[[Robinson Crusoe]]'' de [[Daniel Defoe]], ''Los viaxes de Gulliver'' puede trate como una refutación sistemática del rellatu optimista de Defoe sobre la capacidá humana. En ''The Unthinkable Swift: The Spontaneous Philosophy of a Church of England Man'', [[Warren Montag]] acota que Swift esmolecer por refugar la idea de que l'individuu preciede a la sociedá, como paez suxurir la novela de Defoe. Swift consideraba esti pensamientu como un sofitu peligrosu a la filosofía política radical de [[Thomas Hobbes]] y por esta razón Gulliver atópase una y otra vez con sociedaes establecíes, más que n'islles ermes. El capitán que convida a Gulliver a trabayar como ciruxanu nel so barcu mientres el desastrosu tercer viaxe, llámase Robinson.

L'estudiosu [[Allan Bloom]] señala que la crítica de Swift a la ciencia (los esperimentos de Laputa) ye'l primera cuestionamiento realizáu por un demócrata lliberal modernu de los efeutos y el costu pa una sociedá qu'acepta y celebra polítiques qu'escuerren el progresu científicu.&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Allan Bloom |títulu=Giants and Dwarfs: An Outline of Gulliver's Travels |editorial=Simon and Schuster |añu=1990 |allugamientu=Nueva York |páxines=47-51}}&lt;/ref&gt;

Una posible razón por que esti llibru consiguiera'l estatus de clásicu ye que puede trate de maneres distintes por persones diverses. En términos xenerales, les temes del llibru son trés:
* Una visión satírica del estáu de los gobiernos europeos, y les mínimes diferencies ente relixones.
* Una indagación sobre si l'home ye inherentemente corruptu o se convierte en corruptu.
* Una nueva afirmación del vieyu discutiniu de &quot;lo antiguo frente a lo moderno&quot; que Swift yá tratara en ''[[La batalla de los llibros]]''.

En términos de narrativa y construcción, les partes siguen una pauta:
* Les causes de les desgracies de Gulliver fáense cada vez más perverses conforme pasa'l tiempu: primero sufre un naufraxu, depués abandonar, a la tercera atacar desconocíos y finalmente atacar la so propia tripulación.
* L'actitú de Gulliver endurezse conforme'l llibru progresa: ta bonalmente sosprendíu pola maldá y el politiqueo de los liliputienses, pero atopa que'l comportamientu de los yahoos na cuarta parte del llibru un reflexu del comportamientu humanu.
* Cada parte ye l'aviesu de l'anterior: Gulliver ye grande/pequeñu/sabiu/ignorante, los países son complexos/simples/científicos/naturales, y les formes de gobiernu son peor/meyor/peor/meyor que la d'Inglaterra.
* El puntu de vista de Gulliver ente partes vese reflexada pola de les sos [[antagonista|antagonistes]] na parte contrastante: Gulliver ve a los pequeños liliputienses como perversos y ensin escupulicios, y depués el rei de Brobdingnag ve Europa esautamente de la mesma manera; Gulliver ve a los laputianos como irracionales, y el so amu houyhnhnm ve asina a la humanidá.
* Nenguna forma de gobiernu ye ideal: los simplayos brobdingnagianos esfruten de les execuciones públiques y tienen les cais infestaes de méndigos, los honestos y espurríos houyhnhnms que nun tienen pallabra pa la mentira son felices de suprimir la verdadera naturaleza de Gulliver como yahoo y son igualmente indiferentes sobre la so reacción al ser espulsáu.
* Individuos específicos pueden ser bonos inclusive si la raza ye mala: Gulliver atopa un amigu en tolos sos viaxes y, a pesar del refugu y l'horror de Gulliver escontra tolos yahoos, ye tratáu perbién pol capitán portugués Don Pedro, que lo devuelve a Inglaterra a la fin de la novela.

Igualmente interesante ye'l personaxe mesmu de Gulliver: progresa dende un optimismu allegre al empiezu de la primer parte al pomposu [[misántropu]] del final. Nesti sentíu, ''Los viaxes de Gulliver'' ye una novela complexa y bien moderna. Hai sutiles cambeos a lo llargo del llibru, como cuando Gulliver empieza a ver a tolos humanos, non yá los de la tierra de Houyhnhnm, como yahoos.

A lo llargo de la novela, presentar a Gulliver como crédulo; créese tou lo que-y dicen, nunca capta significaos fondos, ye un home honestu, y espera que los demás tamién lo sían. Esto llogra diversión ya ironía; lo que Gulliver diz puede confiase en que ye exactu, y non siempres entiende'l significáu de lo que élpercibe.

Tamién, anque se presenta a Gulliver como un &quot;[[home de la cai]]&quot; común y corriente, al que-y falta educación cimeru, tien una notable habilidá natural pa los idiomes. Rápido fala con fluidez la llingua nativa de cualquier tierra estraña na que s'atopa, un recursu lliterariu qu'añede gran comprensión y humor a la obra de Swift.

A pesar de la fondura y sotileza del llibru, de cutiu considérase-y como una hestoria pa neños, pola popularidá de la seición de Liliput (frecuentemente [[Thomas Bowdler|expurgada]]) como un llibru pa neños. Entá pueden mercase llibros titulaos ''Los viaxes de Gulliver'' que contienen namái partes del viaxe a Liliput.

=== Analís de los personaxes ===
'''Pedro de Mendez''' ye'l nome del capitán portugués que rescata a Gulliver nel Llibru IV. Cuando Gulliver vese obligáu a abandonar la islla de [[Houyhnhnms]], el so plan ye &quot;afayar dalguna islla despoblada&quot; onde vivir en soledá. En llugar d'eso, rescáta-y la tripulación de Don Pedro. A pesar del aspeutu de Gulliver, vistíu con pieles y falando como un caballu, Don Pedro tratar con compasión y llevar a Lisboa.

Anque Don Pedro apaez namái de volao, convirtióse nuna figura importante nel bancia ente la llamada &quot;escuela blanda&quot; y &quot;escuela dura&quot; de llectores de ''Los viaxes de Gulliver''. Los críticos &quot;blandos&quot; sostienen que Gulliver ye oxetu de la sátira de Swift y que Don Pedro representa un ideal d'arrogancia y humana bondá. Pa los críticos de la escuela dura, Gulliver ve'l desnudu fracasu como centru de la naturaleza humana, y Don Pedro ye namái un personaxe menor que, en pallabres de Gulliver, ye &quot;un animal dotáu de dalguna parte de razón&quot;.&lt;ref&gt;James Clifford, &quot;Gulliver's Fourth Voyage: 'hard' and 'soft' Schools of Interpretation.&quot; ''Quick Springs of Sense: Studies in the Eighteenth Century''. Ed. Larry Champion. Athens: O of Georgia Press, 1974. 33–49&lt;/ref&gt;

== Influencies culturales ==
[[Ficheru:Pruszkowski Gulliver and a giant.jpg|thumb|upright|''Gulliver y un xigante'', una pintura de [[Tadeusz Pruszkowski]] ([[Muséu Nacional de Varsovia|Muséu Nacional]] en [[Varsovia]]).]]
Dende 1738 hasta 1746, [[Edward Cave]] publicó en númberos ocasionales de ''[[The Gentleman's Magacín]]'' rellatos semificticios d'alderiques contemporáneos nos dos Cámares del [[Parllamentu del Reinu Xuníu|Parllamentu]] sol títulu de ''Alderiques nel Senáu de Liliput''. El nome de los intervinientes nos alderiques, otros individuos mentaos, políticos y monarques actuales y pasaos, y la mayor parte de los demás países y ciudaes d'Europa (&quot;Degulia&quot;) y América (&quot;Columbia&quot;) taben apenes azorronaos so una variedá de seudónimos swiftianos. Los nomes tapaos, y la pretensión de que los rellatos yeren realmente traducciones de discursos de políticos liliputienses, fueron una reacción a una Llei del Parllamentu que prohibía la publicación de rellatos de los sos alderiques. Cave emplegó a diversos escritores pa esta serie: [[William Guthrie (historiador)|William Guthrie]] (Xunu de 1738&amp;nbsp;– payares de 1740), [[Samuel Johnson]] (payares de 1740&amp;nbsp;– febreru de 1743), y [[John Hawkesworth (editor)|John Hawkesworth]] (febreru de 1743&amp;nbsp;– avientu de 1746).

Créese que Swift influyó en [[Voltaire]]: el so curtiu rellatu de 1750 [[Micromégas]], sobre un alien que visita la [[Tierra]], tamién se refier a los dos [[llunes de Marte]].

El cráter Swift, sobre [[Deimos (lluna)|Deimos]], lluna de Marte, recibe esti nome por [[Jonathan Swift]].

El términu ''liliputiense'' entró en munchos idiomes como axetivu que significa &quot;pequeñu y delicáu&quot;. Hai inclusive una marca de pequños cigarros llamada Lilliput. Hai una serie de cases coleicionables de modelu conocíes como &quot;Lilliput Lane&quot;. La bombilla de rosca más pequeña (5mm de diámetru) na serie de [[rosca Edison]] llámase la &quot;rosca Edison Liliput&quot;. N'holandés y en checu, les pallabres ''Lilliputter'' y ''liliput(á)n'' respeutivamente usar p'adultos con estatura inferior a 1,30 m. ''Brobdingnagian'' apaez nel [[Oxford English Dictionary]] como sinónimu de ''bien grande'' o ''xigantescu''.

Na mesma llinia, el términu ''yahoo'' atópase de cutiu como [[sinónimu]] de ''rufián'' o ''matón''. Nel Oxford English Dictionary ta definíu como &quot;una persona violenta, porcaz o ruidosa&quot; y los sos oríxenes atribuyir a ''Los viaxes de Gulliver'' de Swift.''&lt;ref&gt;[http://www.oxforddictionaries.com/definition/english/yahoo#yahoo OED]&lt;/ref&gt;

Na disciplina d'[[arquiteutura d'ordenadores]], los términos [[Endianness|''big-endian'' y ''little-endian'']] usar pa describir dos posibles maneres d'ordenar los bytes na memoria. Los términos deriven d'unu de los conflictos satíricos del llibru, en que dos sectes relixoses de liliputienses tán estremaes ente aquellos que ruempen el güevu cocíu pela parte estrecha y los que lo faen pola ancha.

[[Dostoyevski]] menta ''Los viaxes de Gulliver'' na so novela ''[[Los endemoniados]]'' (1872): {{cita|Nuna sátira inglesa del sieglu pasáu, Gulliver, tornando de la tierra de los liliputienses onde la xente namái tenía trés o cuatro pulgaes d'altu, acostumárase a considerase a sigo mesmu como un xigante ente ellos, de manera que caminando peles cais de Londres nun podía dexar de glayar a los carruaxes y a'l peatones, que tuvieren curiáu y quitárense del so camín por mieu a entartallalos, imaxinándose qu'ellos yeren bien pequeños y que él inda yera un xigante...'}}

== N'otres obres ==

=== Remortines ya imitaciones ===
* A la inicial publicación de ''Los viaxes de Gulliver'' siguiéron-y munches remortines. La primera d'elles foi una obra publicada anónimamente, ''Memoirs of the Court of Lilliput'',&lt;ref&gt;[https://books.google.com/books?id=IZTRAAAAMAAJ Memoirs of the court of Lilliput – Google Books&lt;!-- Bot generated title --&gt;]&lt;/ref&gt; publicada en 1727, qu'amplía'l rellatu de la estancia de Gulliver en Liliput y Blefuscu añediendo dellos cotilleos sobre episodios escandalosos na corte liliputiense.
* Abbé [[Pierre-François Guyot Desfontaines|Pierre Desfontaines]], el primer traductor de la hestoria de Swift al francés, escribió una secuela, ''Le Nouveau Gulliver ou Voyages de Jean Gulliver, fils du capitaine Lemuel Gulliver'' (El nuevu Gulliver, o los viaxes de John Gulliver, fíu del capitán Lemuel Gulliver), publicada en 1730.&lt;ref&gt;[https://books.google.com/books?id=w6LRAAAAMAAJ Le nouveau Gulliver: ou, Voyage de ... – Google Books&lt;!-- Bot generated title --&gt;]&lt;/ref&gt; El fíu de Gulliver tien delles aventures fantásticu y satíricu.
* [[Donald Grant Mitchell]] versionó la parte I de la novela en forma de cuentu pa neños, publicar na revista ''[[St. Nicholas Magacín|St. Nicholas]]'' en 1874.&lt;ref&gt;“[https://archive.org/stream/stnicholasserial01dodg#page/296/mode/2up About Some Queer Little People],” por Donald Grant Mitchell, ''St. Nicholas'', Mar. 1874, 296–99.&lt;/ref&gt;
* L'escritor de ciencia ficción [[Xunión Soviética|soviéticu]] [[Vladímir Savchenko]] publicó ''Quintu viaxe de Gulliver-El viaxe de Lemuel Gulliver, primero un ciruxanu, y depués un capitán de dellos barcos a la tierra de los Tikitakas'' (en [[Idioma rusu|rusu]], ''Пятое путешествие Гулливера – Путешествие Лемюэля Гулливера, сначала хирурга, а потом капитана нескольких кораблей, в страну тикитаков''), una secuela a la serie orixinal na que'l papel de Gulliver como ciruxanu ye más destacáu. Los tikitakas son xente que s'inyecten el zusmiu d'una fruta único pa faer tresparente la so piel, de manera que consideren a la xente con piel opaco reservaos y desagradables.
* ''[[Los viaxes de Gulliver más allá de la Lluna]]'' (ガリバーの宇宙旅行 Garibā non Uchū Ryokō, &quot;Los viaxes espaciales de Gulliver&quot;) ye una película animada japones del añu 1965, que presenta a un avieyáu Gulliver entamando un viaxe espacial, en compañía d'un mozu, un cuervu, un soldáu de xuguete falador y un perru. La película, anque yera una producción pa neños xeneralmente estelaos pola idea del viaxe espacial, presenta un mundu estraterrestre onde los robots tomaron el poder. Asina sigue la veta crítica de Swift sobre temes na sociedá actual.
* [[Hanna-Barbera]] produció dos adautaciones de ''Los viaxes de Gulliver'', una foi una serie d'animación pa la televisión titulada ''[[Les aventures de Gulliver]]'' dende 1968 hasta 1969 y l'otra foi un especial animáu pa la televisión de 1979 tituláu ''[[Los viaxes de Gulliver (especial de televisión 1979)|Los viaxes de Gulliver]]''.
* El médicu estauxunidense John Paul Brady publicó en 1987 ''Un viaxe a Inishneefa: un rellatu de primera mano del quintu viaxe de Lemuel Gulliver'' (Santa Barbara: John Daniel), una parodia de la hestoria irlandesa al estilu de Swift.
*&quot;L. Gulliver&quot; apaez nel cómic d'[[Alan Moore]] ''[[The League of Extraordinary Gentlemen]]'' volume 1 como un miembru d'una anterior Sociedá d'Homes Estraordinarios dende los años 1780. &lt;ref&gt;{{cita web |títulu= The 1780s League of Extraordinary Gentlemen |url= http://www.comp.dit.ie/dgordon/League/OtherLeagues/1780s/1780League.html |sitiuweb= www.comp.dit.ie |fechaaccesu=30 de mayu de 2015}}&lt;/ref&gt;

=== Alusiones ===
* La hestoria curtia de [[Philip K. Dick]] &quot;Prize Ship&quot; (1954) refierse vagamente a ''Los viaxes de Gulliver''&lt;ref&gt;''Collected Short Stories of Philip K. Dick: Volume One, Beyond Lies The Wub'', Philip K. Dick, 1999, Millennium, una edición del grupu Orion Publishing, Londres.&lt;/ref&gt;
* Nel llibru 9º de la ''[[TimeWars|serie The Time Wars]]'', ''The Lilliput Legion'' (&quot;La lexón liliputiense&quot;) de [[Simon Hawke]], los protagonistes atopar con Lemuel Gulliver y batallan col exércitu que-y pon títulu a la obra.&lt;ref&gt;''The Lilliput Legion'', Simon Hawke, 1989, Ace Books, Nueva York, NY&lt;/ref&gt;
* La serie de comedia de la [[BBC Radio 4]] ''[[Brian Gulliver's Travels]]'' (&quot;Los viaxes de Brian Gulliver&quot;) de [[Bill Dare]] ye una comedia satírica sobre un presentador de documentales de viaxes, Brian Gulliver (interpretáu por [[Neil Pearson]]), quien fala sobre les sos aventures nel continente inda non afayáu de Clafenia. ''Los viaxes de Gulliver'' foi l'únicu llibru que Dare lleó mientres taba na universidá.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.bbc.co.uk/programmes/b00yqhrk#synopsis |títulu=Brian Gulliver's Travels: Episode 1 |editorial=[[BBC Radio 4]] |fechaaccesu=21 de febreru de 2011}}&lt;/ref&gt;
* La película xaponesa d'anime del añu 1986 ''[[El castiellu nel cielu]],'' empobinada por [[Hayao Miyazaki]] y llanzada por [[Studio Ghibli]], centrar nuna ciudá flotante conocida como Laputa. La película tuvo de primeres el títulu de ''Laputa: Castillo nel cielu.''
* Una serie d'anuncios del añu 2012 pa Acura RDX&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.egmcartech.com/2012/04/08/videos-acura-launches-gullivers-travels-themed-commercials-for-new-2013-rdx/ |títulu=Videos: Acura launches Gulliver's Travels themed commercials for new 2013 RDX |fecha=8 d'abril de 2012 |fechaaccesu=15 de setiembre de 2012}}&lt;/ref&gt;
* En ''[[Journey 2: The Mysterious Island]]'', usáronse elementos de Liliput pa faer esta versión fílmica de ''[[La isla misteriosa]]''.
* Na película ''[[Dr. Strangelove]]'', un bombarderu B-52 de por llibre tien como oxetivu un llaboratoriu d'investigación científica na ficticia ciudá soviética de Laputa.
* En ''[[Fahrenheit 451]]'' el personaxe principal, [[Guy Montag]], señala que &quot;Cuntóse qu'once mil persones sufrieron delles vegaes la muerte más que sometese a romper los sos güevos pela parte estrecha.&quot;
* Na hestoria de [[Doctor Who]] ''[[The Mind Robber]]'' y el so novelización, apaez el personaxe de Gulliver, falando namái unes llinies del llibru.
* En ''[[Old Man's War]]'' de [[John Scalzi]], John Perry tien que lluchar contra una raza d'estraterrestres llamaos los Covandu. Perry comparar colos liliputienses por cuenta de que paécense enforma a los humanos, y tamién al fechu de que son, de promediu, namái una pulgada d'altu. A pesar del so pequeñu tamañu, la novela menta que lo fadrán bien en batalles espaciales y son agresivos colonizadores, pero entiéndese que tán n'inferioridá contra les fuercies de Perry nel campu de batalla.
* En ''Horses Asteroid'', de Charre Y Fritsch, una coleición de cuentos de ciencia ficción escrites antes de 1980, los hynhouyhyms abandonaron la Tierra nuna nave espacial por cuenta de que ta demasiáu llena d'humanos y asiéntanse nun asteroide.

== Adautaciones ==
[[Ficheru:CC No 16 Gullivers Travels.jpg|thumb|upright|Portada de cómic por Lilian Chesney]]

=== Música ===
* En 1728 el compositor barrocu [[Georg Philipp Telemann]] compunxo una suite en cinco movimientos pa dos violinos basada nel llibru de Swift. La pieza de Telemann ye davezu conocida como ''Los viaxes de Gulliver,'' y presenta a los liliputienses y a los brobdingnagianos d'una forma particularmente vívida al traviés de ritmos y tempos. La pieza forma parte de ''Der getreue Musik-meister'' (&quot;El resueltu maestru de música&quot;) de Telemann.
* La banda ambiente ''Soufferance'' basó'l so [[álbum conceptual]] de 2010 nesti llibru. Tituláu ''&quot;Travels into Several Remote Nations of the Mind&quot;'', l'álbum presenta un solu cantar de 65 minutos de llargu, que lleva como títulu &quot;The Thoughts and Memoirs of Mike Lachaire, First a Strange Individual, and then a Philosopher&quot;, en referencia al títulu completu del llibru orixinal.&lt;ref&gt;{{cita web |apellido1=Julien |nome1=Alexandre |títulu=Soufferance Bandcamp page |url=https://soufferance.bandcamp.com/album/travels-into-several-remote-nations-of-the-mind |sitiuweb=Bandcamp |editorial=Abridged Pause Publishing |fechaaccesu=28 de xunu de 2015}}&lt;/ref&gt;

=== Cine, televisión y radio ===
''Los viaxes de Gulliver'' foi afechu delles vegaes al cine, la televisión y la radio. La mayor parte de les películes ignoren totalmente l'elementu satíricu.
* ''[[El nuevu Gulliver]]'' (1935): esta versión [[Xunión Soviética|soviética]] del viaxe a Liliput foi allabada pol rompedor trabayu d'animación del direutor [[Aleksandr Ptushko]].
* ''[[Los viaxes de Gulliver (película de 1939)|Los viaxes de Gulliver]]'' (1939): un clásicu d'animación de [[Max Fleischer]] de les aventures de Gulliver en Liliput. Esta yera la primer versión animada llarga dempués de ''[[Blancanieves y los siete naninos (película de 1937)|Blancanieves y los siete naninos]]'' de Disney, y pretendíase que fuera sobremanera pa neños. La película derivó depués en dos series curties: los dibuxos [[Gabby]] sobre un compinche liliputiense de la película, y unos dibuxos [[Animated Antics]] protagonizaos por Sneak, Snoop y Snitch (los trés villanos) y Twinkletoes (el palombu mensaxeru).
* ''[[Los trés mundos de Gulliver]]'' (1960): una vaga adautación protagonizada por [[Kerwin Mathews]] y que presenta efeutos en [[stop motion]] por [[Ray Harryhausen]].
* ''[[Prípad pro zacínajícího kata]]'' (1970): una película satírica pol checu [[Pavel Juráček]], basada nel tercer llibru, representando indireutamente a la [[Checoslovaquia]] comunista, guardada poroc dempués del so llanzamientu.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu= Pajukallio |nome= Artu |títulu= Nuoren pyövelin tapaus| periódicu = Helsingin Sanomat |páxines= D 5 |idioma=finlandés |fecha=10 d'agostu de 2011}}&lt;/ref&gt;
* ''Gulliver a törpék országában'' (1974) Dirixida por [[András Rajnai]] pa la televisión húngara (MTV), esti espectáculu d'una hora de duración ye una adautación del viaxe de Gulliver a Brobdingnag.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt1001507/ |títulu=Gulliver a törpék országában (1974)}}&lt;/ref&gt;
* ''[[Los viaxes de Gulliver (película de 1977)|Los viaxes de Gulliver]]'' (1977): en parte en vivu, en parte animáu, protagonizada por [[Richard Harris]].
* ''[[Los viaxes de Gulliver (película de 1979)|Los viaxes de Gulliver]]'' (1979): una adautación como película pa televisión realizada n'Australia. Foi producida por [[Endemol Australia|Southern Star Group]] para [[Famous Classic Tales]], coles voces de [[Julie Bennett]], [[Regis Cordic]], [[Ross Martin]], [[Don Messick]], [[Hal Smith (actor)|Hal Smith]], [[John Stephenson (actor)|John Stephenson]], y [[Janet Waldo]].&lt;ref&gt;[https://www.imdb.com/title/tt0489718/ IMDB]&lt;/ref&gt;
* ''Gulliver az óriások országában'' (1980). La segunda adautación d'[[András Rajnai]] pa la Televisión Húngara (MTV), esti espectáculu trata del viaxe a Liliput.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt0406818/ |títulu=Gulliver az óriások országában (1980)}}&lt;/ref&gt;
* ''[[Gulliver en Liliput (película de 1981)|Gulliver en Liliput]]'' (1981): BBC Classics Television. Protagonizada por [[Andrew Burt]] y [[Elisabeth Sladen]].&lt;ref&gt;[https://www.imdb.com/title/tt0083426/ Gulliver in Lilliput (TV Movie 1982) - IMDb&lt;!-- Bot generated title --&gt;]&lt;/ref&gt;
* ''[[Viaxes de Gulliver de Saban|Viaxes de Gulliver]]'' Producir por Saban Entertainment. Tresmitir dende'l 8 de setiembre de 1992 al 29 de xunu de 1993. Ye una adautación de la novela, y toma un total de 26 episodios.
* ''[[Los viaxes de Gulliver (miniseries)|Los viaxes de Gulliver]]'' (1996): En direuto, dos partes, miniserie de televisión con efeutos especiales protagonizada por [[Ted Danson]] y [[Mary Steenburgen]], presentando tamién una variedá d'estrelles de cine en cameos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt0115195/ |títulu= Gulliver's Travels (TV 1996) |fechaaccesu=26 de payares de 2011}}&lt;/ref&gt;
* ''Crayola Kids Adventures: Tales of Gulliver's Travels'' (1997): En direuto, direutamente a video, pa neños con [[Adam Wylie]] como Gulliver.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://sonarent.com/titles/crayola-kids-gullivers-travels |títulu= Tales of Gulliver's Travels » Sonar Entertainment |editorial= Sonar Entertainment, LLC |fechaaccesu= 12 de xineru de 2012 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20150626100016/http://sonarent.com/titles/crayola-kids-gullivers-travels |fechaarchivu= 26 de xunu de 2015 }}.&lt;/ref&gt;
* ''[[Jajantaram Mamantaram]]'' (2003): En direuto, película india pa neños, protagonizada por [[Javed Jaffrey]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Now, an Indian Gulliver's Travels |url=http://www.tribuneindia.com/2003/20030608/spectrum/main6.htm |fechaaccesu=13 de payares de 2012|periódicu=Sunday Tribune |fecha=8 de xunu de 2003}}&lt;/ref&gt;
* [[Los viaxes de Gulliver (película de 2010)|''Los viaxes de Gulliver'']] (2010): Modernizada, en vivu, recrea les aventures de Liliput con [[Jack Black]], y apaecen tamién [[Billy Connolly]], [[James Corden]], [[Amanda Peet]], [[Chris O'Dowd]], [[Catherine Tate]], [[Jason Segel]], [[Emily Blunt]] y Olly Alexander.

== Bibliografía ==
;N'inglés
La edición estándar de les obres en prosa de Swift (pal añu 2005) ye'l ''Prose Writings'' en 16 volumes, editáu per Herbert Davis et al.&lt;ref name=OWC&gt;{{cita llibru |apellíu1=Swift |nome1=Jonathan|apellíu-editor1=Rawson|nome-editor1=Claude|apellíu-editor2=Higgins|nome-editor2=Ian |títulu=Gulliver's Travels |fecha=2005 |editorial=Oxford |páxines=xlviii |edición=New}}&lt;/ref&gt;
* Swift, Jonathan ''Gulliver's Travels'' (Oxford: Oxford University Press, 2005) (ISBN 9780192805348). Editáu con una introducción de Claude Rawson y notes de Ian Higgins. Esencialmente'l mesmu que ''Essential Writings'' incluyíu más embaxo, anque-y falta la seleición de crítica.
* Swift, Jonathan ''The Essential Writings of Jonathan Swift'' (Nueva York: W. W. Norton, 2009) (ISBN 9780393930658). Editáu con una introducción de Claude Rawson y notes de Ian Higgins. Esti títulu contién les principales obres de Swift completes incluyendo ''Los viaxes de Gulliver'', ''Una proposición modesta'', ''[[Cuentu d'una barrica]]'', y munches otres obres en versu y prosa. Tamién inclúi una seleición de material contextual y crítica, dende Orwell hasta Rawson.

== Notes y referencies ==
{{llistaref}}

== Ver tamién ==
* [[Balnibarbi]]
* [[Brobdingnag]]
* [[Houyhnhnm]]
* [[Jonathan Swift]]
* [[Laputa]]
* [[Lilliput]]
* [[Lemuel Gulliver]]
* [[Yahoo (lliteratura)|Yahoo]]

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}
{{wikisource|oxeto=una copia|preposición=de}}
{{wikisource|idioma=en|oxetu=una copia|preposición=de|Gulliver's Travels}}
* [https://web.archive.org/web/20120107070347/http://www.bibliotecasvirtuales.com/biblioteca/OtrosAutoresdelaLiteraturaUniversal/Swift/ViajesdeGulliver/ Testu] en [https://web.archive.org/web/20070406005029/http://www.bibliotecasvirtuales.com/ Biblioteques virtuales].
* [http://www.oratlas.com/library/book-cover/gullivers-travels/jonathan-swift/illustrated-by-arthur-rackham Gulliver's Travels de Jonathan Swift, con ilustraciones de Arthur Rackham] Llibru enteru n'idioma orixinal (inglés) pa lleer o escuchar online
* [http://4umi.com/swift/gulliver/ Testu inglés], con ilustraciones.
* [http://www.gutenberg.org/ebooks/829 Testu inglés] nel [[Proyeutu Gutenberg]].
* [http://www.gutenberg.org/ebooks/17157 Partes I ya II n'inglés], con ilustraciones, nel Proyeutu Gutenberg.
* [http://publicliterature.org/books/gullivers_travels/xaa.php Testu y audiu][[Image:Speaker Icon.svg|20px]] {{en}}.
* [http://librivox.org/gullivers-travels-by-jonathan-swift/ Audiolibro n'inglés][[Image:Speaker Icon.svg|20px]] en [[LibriVox]].
*{{wikisource|idioma=en|oxetu=testu|preposición=de|A voyage to Lilliput}} (''Viaxe a Liliput'') del ''Llibru azul de les faes'' (''The Blue Fairybook''), d'[[Andrew Lang]].

{{ORDENAR:Viaxes de gulliver, los}}

{{Tradubot|Los viajes de Gulliver}}
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Llibros n'inglés]]
[[Categoría:Llibros de 1726]]
[[Categoría:Noveles adautaes al cine]]
[[Categoría:Noveles adautaes a la televisión]]</text>
      <sha1>rv9uncoxti9ro50iqip3r51sxu9kj33</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Bubalus bubalis</title>
    <ns>0</ns>
    <id>113268</id>
    <revision>
      <id>3714264</id>
      <parentid>3676189</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:10:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6217" xml:space="preserve">{{Ficha de taxón
| name = Búfalu d'agua |
status = EN
| status_ref =&lt;ref&gt;{{IUCN|títulu = ''Bubalus arnee''|añu = 2008|autor = Hedges, S., Sagar Baral, H., Timmins, R.J. &amp; Duckworth, J.W.|id = 3129|edición IUCN = 2010.2|consultáu = 31 d'agostu de 2010}}&lt;/ref&gt;
| status_system = iucn3.1
| image = Wasserbüffel (25787818312).jpg
| image_caption =Búfalos d'agua en [[Sri Lanka]].
| image_width = 250px
| regnum = [[Animalia]]
| phylum = [[Chordata]]
| classis = [[Mammalia]]
| ordo = [[Artiodactyla]]
| familia = [[Bovidae]]
| subfamilia = [[Bovinae]]
| genus = ''[[Bubalus]]''
| species = '''''B. bubalis'''''
| binomial = Bubalus bubalis
| binomial_authority = ([[Carl Linnaeus|Linnaeus]], [[10th edition of Systema Naturae|1758]])
}}
[[Ficheru:Bull skull.jpg|miniaturadeimagen|333x333px|Craniu del búfalu d'agua (''Bubalus bubalis'').]]
[[Ficheru:Cambodia buffaloes in paddy fields.jpg|250px|thumb|Búfalu llabrando en [[Camboya]].]]
[[Ficheru:Possibly Wild Water Buffalos Yala National Park.jpg|250px|thumb|Búfalos posiblemente selvaxes in [[Sri Lanka]].]]

El '''búbalo''', '''búfalu d'agua''' o '''arni''' ('''''Bubalus bubalis''''') ye un gran [[bóvidu]] procedente del [[sudeste asiáticu]]. Na actualidá atópase tantu n'estáu selvaxe como domésticu, y foi introducíu en munchos otros llugares.

== Espansión del búfalu ==
Hacia l'añu 600 foi introducíu n'[[Oriente Próximu]] y el norte d'[[África]]; mientres les [[Cruzaes]] o, más probablemente, na dómina del [[Imperiu otomanu]], en [[Bulgaria]] ya [[Italia]]; y nel [[sieglu XIX]] facer nel norte d'[[Australia]], onde s'amontesó y desenvolvió delles diferencies nel so aspeutu al respective de los sos antepasaos d'[[Indonesia]], y amás foi introducíu n'[[América]]. Sicasí, [[Asia]] sigui acoyendo al 95&amp;nbsp;% de la población mundial d'esti animal anguaño.

== Carauterístiques ==
Trátase d'un bóvidu bastante grande, de 1,8 [[metru|m]] d'altor a la cruz y qu'algama escepcionalmente los 1.200&amp;nbsp;[[kg]] de pesu nel casu de los machos. Les femes son más pequeñes y nunca superen los 1.000&amp;nbsp;kg. Gran parte del cuerpu ta desprovistu de pelo o lu presenta ríxidu y en bien curtiu llargor, siendo'l so color variable dende'l blancu hasta'l negru. Los cuernos tán esplanaos y se curvan escontra tras, coles puntes bien separaes, llegando a 1,2&amp;nbsp;m de separación máxima ente una punta y otra.

== Historia natural ==
L'apellativu de &quot;búfalu acuáticu&quot; o &quot;búfalu d'agua&quot; vien de la so preferencia peles árees encharcadas o pantanoses, onde se somorguia parcialmente y camina sobre la folla del fondu ensin dificultá, gracies a les sos anches pezuñes que-y torguen fundir se por demás. Puede ser peligrosu n'estáu selvaxe, pero ye un animal bien dondu cuando foi adomáu.

== Doma ==
Dende tiempos antiguos usóse-y nel sudeste asiáticu preferentemente pa tirar del aráu, sobremanera nos arrozales, onde la so capacidá pa movese en zones encharcadas resulta bien útil y por ello ye preferíu a otros [[bovín|bovinos]] domésticos, como'l [[bos taurus indicus|cebú]], el [[gaur|gayal]] o'l [[banteng]]. N'[[Europa]] (y especialmente n'Italia) tamién cumple esta función, amás de producir la lleche pal quesu [[mozzarella]] usáu nes [[pizza|pizces]]. Coles mesmes aprovéchense la carne y la piel (últimamente, con bastante frecuencia pa forrar los cascos de [[motociclismu|motociclista]]s).

== Caltenimientu ==
[[Ficheru:Silivri manda.jpg|thumb|Un recipiente de folla col famosu [[yogur]] de bufala de [[Silivri]], [[Istambul]].]]
La especie nun se considera en peligru (envalórase que tien d'haber unos 141 millones de búfalos domésticos solu nel continente asiáticu), pero la so esistencia como animal selvaxe apeligra acaldía más por cuenta de la desapaición del [[monte tropical]]. En llibertá, los búfalos mover en menaes d'escasu tamañu y solo cunten col [[Panthera tigris|tigre]] como [[depredación|depredador]] frecuente. Más raramente, los búfalos cayen víctimes del [[cocodrilu marín]] y les menaes de [[cuón|cuones]] que siempres tán fadiando a les críes.

== Comentarios ==
Esiste cierta división d'opiniones ente los zoólogos no que se refier a les subespecies del búfalu indiu. Dalgunos reconocen solu dos:{{ensin referencies}} el búfalu indiu de ríu o común (''B. b. bubalis'') distribuyíu por [[India]], [[China]] y bona parte del sureste asiáticu, y el carabao, búfalu de ríu o filipín (''B. b. carabanensis''), presente nes islles [[Filipines]]. Estos dos animales tienen un númberu de [[cromosoma|cromosomes]] distintos (50 nel casu del búfalu de ríu y 48 nel de banzáu), pero'l fechu de que nos dos casos sían númberos pares produz que los cruzamientos sían fértiles. Tampoco se reparen grandes diferencies esternes ente unu y otru.

En Filipines, amás, vive'l [[tamarao]] o búfalu nanu, de solu 1,1&amp;nbsp;[[metru|m]] d'altor, que ye una especie distinta, ''Bubalus mindorensis''.

== Subespecies ==
Conócense seis [[subespecies]] de ''Bubalus bubalis'':&lt;ref&gt;[http://www.bucknell.edu/msw3/browse.asp?s=y&amp;id=14200694 Wilson, D. E. &amp; Reeder, D. M. (editors). 2005. ''Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference'' (3rd ed).]&lt;/ref&gt;
* ''[[Bubalus bubalis bubalis]]''
* ''[[Bubalus bubalis carabanesis]]''
* ''[[Bubalus bubalis arnee]]''
* ''[[Bubalus bubalis fulvus]]''
* ''[[Bubalus bubalis kerabau]]''
* ''[[Bubalus bubalis migona]]''
* ''[[Bubalus bubalis theerapati]]''

== Ver tamién ==
* [[Especies de Artiodactyla]]
* [[Especies De Búfalo|Especies de Búfalos]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Bubalus bubalis}}
{{wikispecies}}
* [http://web.archive.org/web/https://video.google.com/videoplay?docid=587933365652230221&amp;q=buffalo Videu d'un búfalu.]
* [http://web.archive.org/web/https://video.google.com/videoplay?docid=-8627829754052718915&amp;q=water+buffalo Otru videu d'un búfalu.]


{{Tradubot|Bubalus bubalis}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Bubalus|bubalis]]
[[Categoría:Artiodáctilos d'Asia]]
[[Categoría:Megafauna]]
[[Categoría:Animales descritos en 1758]]
[[Categoría:Especies descrites por Linnaeus]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>ie4dlpk8z1taryrsa397pfd2euecsbj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Eucalyptus</title>
    <ns>0</ns>
    <id>113371</id>
    <revision>
      <id>3714397</id>
      <parentid>3541711</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T23:33:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Limotecariu</username>
        <id>735</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16997" xml:space="preserve">{{Ficha de taxón
| name = Ocalitu |
image = Eucalyptus flowers2.jpg
| image_caption = ''[[Eucalyptus melliodora]]'' 
| regnum = [[Plantae]]
| divisio = [[Magnoliophyta]]
| classis = [[Magnoliopsida]]
| subclassis = [[Rosidae]]
| ordo = [[Myrtales]]
| familia = [[Myrtaceae]]
| subfamilia = [[Myrtoideae]]
| tribus = [[Eucalypteae]]
| genus = '''''Eucalyptus'''''
| genus_authority = [[Charles Louis L'Héritier de Brutelle|L'Hér.]]
| range_map = Distribution.eucalyptus.png 
| range_map_caption = distribución natural
| subdivision_ranks = [[Especie|Especies]]
| subdivision = 
'''[[especies de Eucalyptus|Llista d'especies]]'''
| synonyms =
* ''Aromadendrum'' [[W.Anderson]] ex [[R.Br.]] (1810).
* ''Eudesmia'' R.Br. (1814).
* ''Aromadendron'' [[Henry Charles Andrews|Andrews]] ex [[Steud.]] (1840), nom. illeg.
* ''Symphyomyrtus'' [[Schauer]] in [[J.G.C.Lehmann]] (1844).
* ''Eucalypton'' [[St.-Lag.]] (1880).&lt;ref&gt;Sinónimos en [http://apps.kew.org/wcsp/synonomy.do?accepted_id=72366&amp;repSynonym_id=-9998&amp;name_id=72366&amp;status=true Kew]&lt;/ref&gt;
}}
L''''ocalitu'''&lt;ref&gt;{{DALLA|ocalitu}}&lt;/ref&gt; ('''''Eucalyptus''''') &lt;small&gt;[[L'Hér.]]&lt;/small&gt; (del [[Idioma llatín|llatín]] ''eucalyptus'' y esti del [[Idioma griegu|griegu]] ευκάλυπτος (efkályptos) que significa «bien cubiertu» refiriéndose a la grana na so cápsula) ye un [[Xéneru (bioloxía)|xéneru]] d'[[árbol|árboles]] (y dalgunos [[parrotal|parrotales]]) de la [[familia (bioloxía)|familia]] de les [[mirtáceas]]. Esisten alredor de 700 [[especie|especies]], la mayoría naturales d'[[Australia]]. Na actualidá atópense distribuyíos per gran parte del mundu y por cuenta de la so rápida crecedera frecuentemente empléguense en plantíos forestales pa la industria [[papel]]esra, [[Industria maderero|maderera]] o pal llogru de productos químicos, amás del so valor ornamental.&lt;ref name=Peruvian /&gt;&lt;ref name=Timbuktu /&gt;

== Descripción ==

=== Talla y porte ===
Los ocalitos son árboles [[perennifolio|perennes]], de porte rectu. Pueden llegar a midir más de 60 m d'altor, magar se fala d'exemplares yá sumíos qu'algamaron los 150 metros.&lt;ref name=&quot;centurion&quot;&gt;{{cita web|url=https://groups.google.com/group/entstrees/browse_thread/thread/30ab28b7b83fafdb?hl=en |títulu=Eucaypt redemption|editorial=Eastern Native Tree Society|fechaaccesu=19 de payares de 2008}}&lt;/ref&gt; La corteza esterior (ritidoma) ye marrón clara con aspeutu de piel y esprender a tires dexando llurdios grises o parduscas sobre la corteza interior, más llisa.&lt;ref name=Peruvian&gt;Luzar J. (2007). The Political Ecology of a “Forest Transition”: Eucalyptus forestry in Southern Peruvian Andes. ''Ethnobotany Research &amp; Applications''.&lt;/ref&gt;

=== Fueyes ===
Les fueyes nueves de los ocalitos son sésiles, ovalaes, abuxaes y de forma falciforme. Estes allárguense y tórnense d'un color verde azuláu brillante d'adultes;&lt;ref name=FieldGuide&gt;Brooker &amp; Kleinig (2001)&lt;/ref&gt; contienen un [[aceite esencial]], de característicu golor balsámico, que ye un poderosu [[desinfestante]] natural {{ensin referencies}}. En [[aromaterapia]] emplegar pola parte emocional como un estimulante con efeutu despejante, y pola parte física como antiviral, expectorante y nasal.

=== Usos terapéuticos ===
L'aceite esencial de les fueyes d'ocalitu ye usáu como descongestionante nasal y pa combatir infeiciones respiratories. Utilizar en forma d'untaza, en pastillas, carambelos inhalantes, fervinchos, xarabes o en vaporizaciones. L'aceite usar de forma tópica como tratamientu pa dolores musculares y d'articulaciones, según pa tratar l'herpes llabial. Tamién sirve como empuste de mosquitos natural {{ensin referencies}}

== Reforestación ==

=== Reforestación por aciu ocalitos n'España ===
[[Ficheru:Eucalipto Galicia.JPG|thumb|Plantíu d'ocalitu en Galicia cerca de [[Viveru]].]]
N'España esisten dos especies d'ocalitu dende'l [[sieglu XIX]]: l'[[Eucalyptus globulus|ocalitu blancu]] (llargamente distribuyíu por [[Galicia]] y la [[Cordelera Cantábrica|cornisa cantábrica]]) y l'[[Eucalyptus camaldulensis|ocalitu coloráu]] (con una distribución más interior, nel suroeste peninsular).

L'ocalitu foi introducíu en [[Galicia]] en 1860 por [[Frai Rosendo Salváu]], misioneru n'Australia por aciu la unviada de granes a la so familia en [[Tui (Pontevedra)|Tui]],&lt;ref&gt;[http://www.lavozdegalicia.com/galicia/2009/11/28/0003_8136893.htm Australia acaba la catedral qu'empecipió frai Rosendo Salváu. El sacerdote benedictín de Tui, que traxo a Galicia les primeres granes d'ocalitu, punxo la primer piedra del templu católicu de Perth nel añu 1863]&lt;/ref&gt; pol so valor ornamental dáu'l so gran porte. Darréu instaláronse numberosos arboretos, esvalixaos pola xeografía española, pal estudiu y comparanza de les distintes especies.

Gracies al Patrimoniu Forestal d'Estáu emplegó una política de reforestación por aciu especies de crecedera rápida, principalmente'l [[Pinus|pinu]] y l'ocalitu, lo cual llevó al aumentu d'actividá forestal.

Escontra fines de [[1973]], fueren llantaes con esti xéneru alredor de 390 277 hai , ensin cuntar los plantíos en filera. Dos región son importantes: el suroeste (n'especial Huelva), con 269 029 hai llantaes, y el noroeste, a lo llargo de les mariñes cantábrico y atlántico, con 120 998 hai.{{ensin referencies}}
Anguaño envalórase que la superficie española ocupada por ocalitos ye d'unes 760000 [[hectárea|ha]] que representa daqué más del 3% de la superficie mundial d'ocalitos.&lt;ref&gt;Greenpeace. [http://www.greenpeace.org/espana/es/Trabayamos-en/Bosque/Plantaciones-de-ocalitu-Espana-y-Portugal/ Informe sobre plantíos d'ocalitu n'España y Portugal]&lt;/ref&gt;

D'ente tolos árboles usaos anguaño en cultivos forestales, l'ocalitu destaca pola so rápida velocidá de crecedera y gran volume de producción de madera, usándose principalmente pa la fabricación de papel.

L'ocalitu convirtióse un árbol bien investigáu y polémicu. Dellos estudios afirmen que la biodiversidá de los plantíos vese afeutada y que la mesofauna del suelu ye más probe en plantíos d'ocalitu qu'en montes autóctonos españoles, en plantíos de pinu marítimu (Pinus pinaster) y en sufrerales.&lt;ref&gt;Martins, 1983, en Pérez Moreira, 1992; Bará et al, 1985; M. Assalino et al, 1989, citáu por Paiva,1990; Serralheiro &amp; Madeira,1994&lt;/ref&gt; Coles mesmes, estos plantíos intensivos son una amenaza pa munchos anfibios y reptiles ibéricos, na midida que suponen l'alteración y/o perda de la vexetación autóctona y cambeos importantes na dinámica de los ecosistemes orixinales.&lt;ref&gt;Márquez &amp; Lizana, 2002&lt;/ref&gt;

Si embargo, ENCE, grupu empresarial venceyáu al ocalitu, afirma que ''&quot;l'ocalitu ye un árbol de gran valor medioambiental, eficiente nel usu de l'agua, el so cultivu sostenible favorez la biodiversidá, amenorga'l riesgu de quemes, apurre nuevos espacios naturales, recupera suelos degradaos o inservibles y arriquez el so paisaxe&quot;''. Afirmaciones probablemente discutibles en parte ó totalmente. Asina, la Coordinadora Ecoloxista d'Asturies ye bien crítica con esta especie.

== Tolerancia al fríu ==
[[Ficheru:Ruta 1 paraguay misiones.jpg|thumb|300px|Plantíu d'ocalitos a la banda de la [[Ruta 1 (Paraguay)|Ruta 1]] en [[Paraguái]].]]

La mayoría de los ocalitos nun toleren les xelaes, o toleren llixeres xelaes d'hasta -3&amp;nbsp;°C a -5&amp;nbsp;°C; los más resistentes al fríu son los llamaos «ocalitos de nieve», tales como ''[[Eucalyptus pauciflora]],'' el cual ye capaz d'aguantar fríu y xelaes d'hasta -20&amp;nbsp;°C. Dos subespecies, ''Y. pauciflora subsp. niphophila'' y ''Y. pauciflora subsp. debeuzevillei'' en particular, son más resistentes al fríu y pueden tolerar iviernos dafechu severos. Delles otres especies, especialmente de los altos pandos y de los montes del centru de [[Tasmania]] tales como ''[[Eucalyptus coccifera]]'', ''[[Eucalyptus subcrenulata]]'', y ''[[Eucalyptus gunnii]]'', producieron formes desaxeradamente resistentes al fríu y procúrase grana d'esos llinaxes [[xenética|xenéticos]] que se llanten pa ornamientu n'árees más fríes del mundu.
[[Ficheru:Eucalyptus camaldulensis Dehnh. - 2013 001.jpg|thumb|220px|''Eucalyptus camaldulensis'' o ocalitu coloráu.]]
[[Ficheru:Starr 020203-0001 Eucalyptus camaldulensis.jpg|thumb|Ocalitu coloráu, detalle de fueyes y opérculos.]]

== Taxonomía ==
El xéneru foi descritu por [[Charles Louis L'Héritier de Brutelle]] y publicáu en ''[[Sertum Anglicum]]'', p. 11 [https://biodiversitylibrary.org/page/11832429], pl. 20 [https://biodiversitylibrary.org/page/11832428], 1789&lt;ref name = Trop&gt;{{cita web |url=http://www.tropicos.org/Name/40006486 |títulu= ''Eucalyptus''|fechaaccesu=8 de marzu de 2014 |formatu= |obra= Tropicos.org. [[Missouri Botanical Garden]]}}&lt;/ref&gt; La [[especie tipo]] ye ''Eucalyptus obliqua'' L'Hér., 1789. 
;[[Etimoloxía]]:
*'''''Eucalyptus''''': vocablu [[idioma griegu|griegu]] compuestu por ''εύ'',bien, xustu y ''χαλύπτω'', couvrir, tapar, pol opérculu, íntimamente afechu al [[hipanto]], que s'esprende na antesis.&lt;ref name = FLIB&gt;[http://www.floraiberica.es/floraiberica/text/pdfs/08_095_02%20Eucalyptus.pdf''Eucalyptus'' en Paiva J. (ed.), Flora Ibérica, vol. 8, capit. XCV, p. 76-82, 3ª Reimp., 2008, CSIC/RJB, Madrid]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://archive.org/stream/lexiquefranaisg00feuigoog#page/n116/mode/2up Feuillet L., Lexique Français-Grec, p. 118, Belin frères, Paris, 1897]&lt;/ref&gt;
* ''[[Eucalyptus abdita]]'' [[Brooker]] &amp; [[Hopper]]
* ''[[Eucalyptus absita]]'' [[Grayling]] &amp; [[Brooker]]
* ''[[Eucalyptus acaciiformis]]'' [[H.Deane]] y [[Maiden]]
* ''[[Eucalyptus accedens]]'' [[Fitzg.]]
* ''[[Eucalyptus acies]]'' Brooker
* ''[[Eucalyptus alba]]'' [[Reinw.]] ex [[Blume]]
* ''[[Eucalyptus albens]]'' [[Benth.]]
* ''[[Eucalyptus amygdalina]]'' [[Labill.]]
* ''[[Eucalyptus angustissima]]'' [[F.Muell.]] (ocalitu de fueyes estreches)
* ''[[Eucalyptus argutifolia]]'' Grayling &amp; Brooker (ocalitu de fueyes brilloses)
* ''[[Eucalyptus baueriana]]'' [[Schauer]] (boxe de fueyes redondes)
* ''[[Eucalyptus baxteri]]'' ([[Benth.]]) [[Maiden]] &amp; [[Blakely]] (corteza fibrosa parda)
* ''[[Eucalyptus botryoides]]'' [[Sm.]]
* ''[[Eucalyptus bridgesiana]]'' [[R.T.Baker]]
* ''[[Eucalyptus caesia]]'' Benth.
* ''[[Eucalyptus caliginosa]]'' - (corteza fibrosa de fueyes anches)
* ''[[Eucalyptus calophylla]]'' [[R.Br.]]
* ''[[Eucalyptus camaldulensis]]'' [[Dehnh.]] (ocalitu coloráu)
* ''[[Eucalyptus canalouensis]]'' Dehnh.
* ''[[Eucalyptus capitellata]]'' [[Sm.]] (corteza fibrosa parda)
* ''[[Eucalyptus chapmaniana]] '' F.Muell. (ocalitu bogong)
* ''[[Eucalyptus cinerea]]'' [[Ferdinand von Mueller|F.Muell.]] ex [[Benth.]]
* ''[[Eucalyptus cladocalyx]]'' F.Muell.
* ''[[Eucalyptus cneorifolia]]'' [[DC.]] (mallee de fueyes angostes de la islla Canguru)
* ''[[Eucalyptus cornuta]]'' Labill.
* ''[[Eucalyptus conferruminata]]'' [[D.J.Carr]] &amp; [[S.G.M.Carr]] (marlock de la islla Bald)
* ''[[Eucalyptus crebra]]'' [[F.Muell.]]
* ''[[Eucalyptus crenulata]] '' [[Blakely]] &amp; [[Beuzev.]] (ocalitu buxton)
* ''[[Eucalyptus curtisii]]'' [[Blakely]] &amp; [[C.T.White]]
* ''[[Eucalyptus cypellocarpa]]'' R.T.Baker
* ''[[Eucalyptus dalrympleana]]'' [[Maiden]] (ocalitu blancu de monte)
* ''[[Eucalyptus deanei]]'' Maiden
* ''[[Eucalyptus deglupta]]'' Blume (ocalitu arcu-iris)
* ''[[Eucalyptus delegatensis]]'' [[R.T.Baker]] (fresnu alpín)
* ''[[Eucalyptus diversicolor]]'' [[F.Muell.]]- (karri)
* ''[[Eucalyptus dives]]'' [[Schauer]] (menta piperita de fueyes anches)
* ''[[Eucalyptus dumosa]]'' [[A.Cunn.]]
* ''[[Eucalyptus elata]] '' - (menta piperita de ríu, ocalitu blancu de ríu)
* ''[[Eucalyptus eremophila]]'' Maiden
* ''[[Eucalyptus fastigata]]'' [[H.Deane]] &amp; Maiden (barril pardu)
* ''[[Eucalyptus fibrosa]]'' [[F.Muell.]] (corteza de fierro colorada)
* ''[[Eucalyptus ficifolia]]'' F.Muell.
* ''[[Eucalyptus forrestiana]]'' [[Friedrich Ludwig Emil Diels|Diels]] - ocalitu fucsia 
* ''[[Eucalyptus fruticetorum]]'' [[F.Muell.]]
* ''[[Eucalyptus globoidea]] '' Blakely (corteza fibrosa blanca)
* ''[[Eucalyptus globulus]]'' [[Labill.]] '''Ocalitu común, ocalitu azul'''
* ''[[Eucalyptus gomphocephala]]'' [[DC.]]
* ''[[Eucalyptus goniocalyx]]'' F.Muell. ex [[Miq.]]
* ''[[Eucalyptus grandis]]'' [[W.Hill]] ex [[Maiden]]
* ''[[Eucalyptus gregsoniana]]'' [[L.A.S.Johnson]] &amp; [[Blaxell]]
* ''[[Eucalyptus gummifera]]'' ([[Sol.]] ex [[Gaertn.]]) [[Hochr.]]
* ''[[Eucalyptus gunnii]]'' [[Hook.f.]] (eucalipto sidra)
* ''[[Eucalyptus halophila]]'' [[D.J.Carr]] &amp; [[S.G.M.Carr]]
* ''[[Eucalyptus jacksonii]]'' [[Maiden]]
* ''[[Eucalyptus kochii]]'' [[Maiden]] &amp; [[Blakely]]
* ''[[Eucalyptus laeliae]]'' [[Podger]] &amp; [[Chippend.]] (ocalitu pantasma de los montes Darling)
* ''[[Eucalyptus lansdowneana]]'' (boxe mallee de flores coloraes)
* ''[[Eucalyptus largiflorens]]'' [[F.Muell.]] (boxe negru)
* ''[[Eucalyptus leucoxylon]]'' F.Muell.
* ''[[Eucalyptus macrocarpa]]'' [[Hook.]]
* ''[[Eucalyptus maculata]]'' [[Hook.]]
* ''[[Eucalyptus maidenii]]'' F.Muell
* ''[[Eucalyptus mannifera]]'' ([[Mudie]]) [[A.Cunn.]] ex [[Benth.]]
* ''[[Eucalyptus marginata]]'' [[Donn]] ex [[Sm.]]
* ''[[Eucalyptus megacarpa]]'' [[F.Muell.]] - (bullich)
* ''[[Eucalyptus melanophloia]]'' [[F.Muell.]] (corteza de fierro de fueyes plateadas)
* ''[[Eucalyptus melliodora]]''
* ''[[Eucalyptus michaeliana]]'' Blakely (ocalitu enllordiáu de Hillgrove)
* ''[[Eucalyptus microcarpa]]'' Maiden (Boxe gris)
* ''[[Eucalyptus microcorys]]'' F.Muell.
* ''[[Eucalyptus microtheca]]''
* ''[[Eucalyptus mortoniana|Eucalyptus × mortoniana]]'' [[Kinney]] (pro sp.)
* ''[[Eucalyptus mundijongensis]]'' Maiden
* ''[[Eucalyptus muelleriana]]'' [[A.W.Howitt]] (corteza fibrosa mariella)
* ''[[Eucalyptus nicholii]]''
* ''[[Eucalyptus nitens]]'' [[H.Deane]] &amp; Maiden
* ''[[Eucalyptus nova-anglica]]'' [[L'Hér.]]
* ''[[Eucalyptus obliqua]]'' L'Hér. (carbayu australianu)
* ''[[Eucalyptus oleosa]]'' Miq.
* ''[[Eucalyptus olida]]'' L.A.S.Johnson &amp; K.D.Hill (eucalipto fresa)
* ''[[Eucalyptus olsenii]]'' L.A.S.Johnson &amp; Blaxell (ocalitu woila)
* ''[[Eucalyptus ovata]]'' [[Labill.]] (ocalitu de banzáu)
* ''[[Eucalyptus paniculata]]'' Sm.
* ''[[Eucalyptus patens]]'' Benth. - (yarri)
* ''[[Eucalyptus pauciflora]]'' Sieber ex [[Spreng.]]
* ''[[Eucalyptus perriniana]]'' F.Muell. ex Rodway
* ''[[Eucalyptus pilularis]]'' Sm.
* ''[[Eucalyptus piperita]]'' ([[Sm.]]) [[Hort.]] ex [[DC.]] (menta piperita de Sidney)
* ''[[Eucalyptus platypus]]'' [[Hook.]]
* ''[[Eucalyptus polyanthemos]]'' Schauer
* ''[[Eucalyptus polybractea]]'' R.T.Baker
* ''[[Eucalyptus populnea]]'' F.Muell. (boxe álamu)
* ''[[Eucalyptus pulverulenta]]'' [[John Sims|Sims]]
* ''[[Eucalyptus punctata]]'' [[DC.]] (ocalitu gris)
* ''[[Eucalyptus radiata]]'' [[Sieber]]
* ''[[Eucalyptus raveretiana]]'' F.Muell.
* ''[[Eucalyptus regnans]]'' F.Muell.
* ''[[Eucalyptus resinifera]]'' [[Sm.]]
* ''[[Eucalyptus rigens]]'' Brooker &amp; Hopper
* ''[[Eucalyptus robusta]]'' Sm.
* ''[[Eucalyptus rubida]]'' [[H.Deane]] &amp; Maiden
* ''[[Eucalyptus rudis]]'' Sm.
* ''[[Eucalyptus salubris]]'' [[F.Muell.]]
* ''[[Eucalyptus saligna]]'' [[Sm.]]
* ''[[Eucalyptus sargentii]]'' Maiden
* ''[[Eucalyptus scoparia]]'' Maiden
* ''[[Eucalyptus sideroxylon]] '' [[A.Cunn.]]
* ''[[Eucalyptus smithii]]'' [[R.T.Baker]]
* ''[[Eucalyptus staigeriana]]'' [[F.Muell.]] ex [[Bailey]] (corteza de fierro de llimón)
* ''[[Eucalyptus tereticornis]]'' [[Sm.]]
* ''[[Eucalyptus tetragona]]'' ([[R.Br.]]) [[F.Muell.]]
* ''[[Eucalyptus todtiana]]'' [[F.Muell.]] - (blackbutt)
* ''[[Eucalyptus torquata]]'' [[Luehm.]]
* ''[[Eucalyptus translucens]]'' [[A.Cunn.]] ex Maiden]]
* ''[[Eucalyptus tricarpa]]'' ([[L.A.S.Johnson]]) L.A.S.Johnson &amp; [[K.D.Hill]] (corteza de fierro colorada)
* ''[[Eucalyptus viminalis]]'' [[Labill.]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Bibliografía ==
* {{cita llibru|apellíos=Brooker|nome=M.I.H.|autor2=Kleinig, D.A.|títulu=Field Guide to Eucalyptus|editorial=Bloomings|allugamientu=Melbourne|añu=2006}}3ª ed. ISBN 1-876473-52-5 vol. 1. South-eastern Australia 
* {{cita llibru|nome=Richard|apellíos=Pankhurst|títulu=Economic History of Ethiopia|allugamientu=Addis Ababa|editorial=Haile Selassie I University|añu=1968}}
* Historia natural, Volume 4. MCMXCVIII. Grupu Editorial Océanu. Barcelona, España. ISBN 84-494-0701-X (Enciclopedia). ISBN 84-494-0705-2 (Volume 4)
* Ciencies de la Naturaleza, Volume 5. 1997. Grupu Editorial Planeta. Barcelona, España. ISBN 84-08-46167-2 (Enciclopedia). ISBN 84-08-46172-9 (Volume 5)

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Eucalyptus}}
* [http://www.botanical-online.com/medicinalsclasesdeeucaliptos.htm Especies d'ocalitos]
* [http://www.anbg.gov.au/cpbr/cd-keys/Euclid/sample/html/index.htm Ocalitos del sur d'Australia] ''(n'inglés)''


{{Tradubot|Eucalyptus}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Eucalyptus| ]]
[[Categoría:Maderes]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Taxones ensin enllaz a Wikispecies]]</text>
      <sha1>199z1eo4j9u5co62fota1qtencwrile</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Asociación Internacional pa la Conciencia de Krishna</title>
    <ns>0</ns>
    <id>114665</id>
    <revision>
      <id>3714260</id>
      <parentid>3689860</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:10:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="45091" xml:space="preserve">{{Organización}}
'''ISKCON''' ―acrónimu de '''International Society for Krishna Consciousness: Sociedá Internacional pa la Conciencia de Krisna'''― conocida coloquialmente como '''Hare Krisna''' ye un [[nuevu movimientu relixosu]]&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=Chryssides|nome=George D.|títulu=Exploring new religions|añu=2011|editorial=Continuum International Publishing Group|isbn=978-08-2643-890-4|páxines=416|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=Beckford|nome=James A.|títulu=Cult Controversies: The Societal Response to New Religious Movements|añu=1985|editorial= [‘Los discutinios de les sectes: la respuesta de la sociedá a los nuevos movimientos relixosos’]. CUP Archive|isbn=978-04-2279-630-9|páxines=327|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;bryant&quot;/&gt; fundáu por [[Bhaktivedanta Swami]] en [[1966]];&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=Graveley|nome=Richard|idioma=inglés|capítulu=Additional Statements. Testimony of Richard Graveley, national direutor of Public Affairs (International Society for Krishna Consciousness), submitted to The Committee on the Judiciary of the Unites States Senate Subcommitte on the Constitution |url=http://babel.hathitrust.org/cgi/pt?o=1&amp;num=745&amp;seq=1&amp;view=image&amp;size=100&amp;id=pur1.32754075297139 |fechaaccesu=5 de marzu de 2013 |títulu=Issues in religious liberty : hearing before the Subcommittee on the Constitution of the Committee on the Judiciary, United States Senate, Ninety-eighth Congress, second session, on oversight on the state of religious liberty in America today, June 26, 1984 |añu=1985 |ubicación=Washington}}&lt;/ref&gt; ye una de les organizaciones más conocíes de los [[relixón|grupo relixosos]] hare krisna.&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=Siegler|nome=Elijah|títulu=Nuevos movimientos relixosos|añu=2008|editorial=Ediciones AKAL|isbn=978-84-4602-688-4|páxines=128|ubicación=Madrid}}&lt;/ref&gt;

ISKCON ye una asociación internacional que practica y espubliza el [[vaisnavismo gaudiya|krisnaísmo bengalí]], un [[nuevu movimientu relixosu]] basáu nel [[hinduismu]] que practica ''[[bhakti]]'' (‘devoción’) n'[[Wikt:adoración|adoración]] del dios [[Krisna]], quien ye conocíu como l'octavu [[avatar]] del dios [[Visnú]], pero que los krisnaístas (''[[vaisnavas]] [[gaudiyas]]'' o ‘visnuistas bengalíes’) consideren el so aspeutu más eleváu (la «Suprema Personalidá de Dios»).

ISKCON foi formáu pa esparder la práutica del [[bhakti]] (‘devoción a Dios’) ―qu'ellos llamen ''bhakti&amp;nbsp;yoga''―, na cual los sos devotos ''(bhaktas)'' dediquen los sos pensamientos y aiciones escontra [[Krishna]].&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20130123024056/http://srimadbhagavatam.com/1/3/28/en1 Testu del ''Bhagavata-purana'' 1.3.28:] «All of the above-mentioned incarnations are either plenary portions or portions of the plenary portions of the Lord, but Lord Sri Krishna is the original Personality of Godhead» (‘toles encarnaciones mentaes son porciones plenaries o porciones de les porciones plenaries del Señor, pero'l Señor Sri Krishna ye la Personalidá orixinal de Dios’).&lt;/ref&gt;&lt;ref name = &quot;Guy&quot;&gt;{{Harvnb|Guy Beck|2005|p=39|loc=page 39 'According to Orthodox Gaudiya. Krishnas svarupa, or true form manifests in three ways. His svayam-rupa or transcendent form is self-existent, not dependent on anything. His tadekatma rupa is identical in essence to his true form, though it differs in appearance (and would include such forms of Krishna as Narayana and Vasudeva). His avesa form has Krishna appearing though in varying degrees of possession'}}&lt;/ref&gt;
ISKCON ye una confederación mundial de más de 400&amp;nbsp;centros, incluyendo 60&amp;nbsp;comunidaes de granxes, dalgunes se autosatisfacen, 50&amp;nbsp;escueles y 90&amp;nbsp;restoranes.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://directory.krishna.com |títulu=Directory of ISKCON |editorial=[‘Llista de centros de ISKCON’]. Krishna.com |fecha= |fechaaccesu=1 d'ochobre de 2009}}&lt;/ref&gt;
En décades recién el movimientu tuvo una rápida espansión en términos de númberu de miembros nel [[Este d'Europa]] (especialmente dende'l colapsu de la [[Xunión Soviética]]) ya [[India]].&lt;ref&gt;{{Harvnb|Cole Dwayer|2007|p=38}}&lt;/ref&gt;

== Doctrina Krisnaísta ==

Pa entender la creencies de los Hare Krisna, tienen d'estremase cuatro variedaes de relixones:
* [[hinduismu]] polo xeneral
** [[visnuismo]]
*** [[visnuismo de Bengala|Krisnaísmo]]
**** ISKCON

Práuticamente tolos hinduistes ―shivaístas, shaktas y visnuistas― afirmen que les persones son almes ''([[atma (hinduismu)|atma]])'', entidaes non materiales, de naturaleza espiritual. Les almes nun pertenecen a esti universu material, sinón a un universu espiritual perfectu, onde la vida ye eterna, feliz y llena de conocencia (tou lo contrario d'esti mundu material, onde esisten la muerte, el sufrimientu y l'ignorancia).&lt;ref name=&quot;KrishnaBCN&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.krishnabcn.com/filosofia_filosofia_vaisnava.html |títulu= Filosofía vaisnava |editorial= ISKCON Barcelona |fecha= |fechaaccesu=1 d'ochobre de 2009}}&lt;/ref&gt;
Nesti universu, l'alma ta cubierta por cuerpu material, y este ye la causa del sufrimientu.

Mientres la mayoría de los hinduistes afirmen que l'alma nun tien forma, los visnuistas creen que l'alma, nel so estáu orixinal, tien un cuerpu espiritual, con forma humana.
Los visnuistas creen que la meta de la vida ye convivir con Visnú ―la forma de Dios de piel azul y cuatro brazos, que puede adoptar distintes personalidaes, toes igualmente divines― nel so mundu espiritual [[Vaikuntha]].

Los krisnaístas consideren que Krishna ―la forma de Dios de piel escuro (''krishná'' ye un axetivu que significa ‘negru’) y dos brazos― ye la suprema ente toles personalidaes de Dios, y que Visnú ye solo l'aspeutu maxestosu de Krishna. Con Visnú puede sentise solo un amor respetuoso y distante, sicasí con Krishna pueden caltenese dellos tipos de rellaciones amoroses íntimes: como fíu (siendo'l devotu'l padre o la madre de Krishna), como amigu, como noviu, etc.

Una de les diferencies principales ente los krisnaístas polo xeneral y los devotos de ISKCON ye que los krisnaístas ―basándose nes enseñances de [[Bhaktivinoda]] (1838-1914)― creen que les almes que viven nel mundu material nunca tuvieron realmente nel mundu espiritual en rellación con Dios, sinón que vivieron eternamente adormilitiaos nos sos márxenes (''tatha-stha:'' ‘marxe-ta’).

Sicasí los adherentes a ISKCON ―basándose nes enseñances de Bhaktivedanta Prabhupada― creen que les almes que viven nel mundu material tuvieron dalguna vegada nel mundu espiritual, xuntu con Krishna, pero ―faciendo un usu incorreutu del so propiu llibre albedríu― tomaron la decisión d'alloñar de la presencia de Krishna y cayeron al mundu material.

La meta de los hare krisna ye desenvolver una rellación amorosa con Krisna al traviés del ''[[bhakti]]'' (‘devoción’, o ―según la traducción acuñada por Bhaktivedanta Prabhupada― ‘serviciu devocional'). Los hare krisna dícen-y «bhakti yoga», pa categorizarlo xuntu col [[karma yoga]], el [[jñana yoga]] o'l [[hatha yoga]].&lt;ref name=&quot;KrishnaBCN&quot;/&gt;

Los hare krishna basar en tres libros:
* el ''[[Bhagavad-guita]]'' ―una curtia seición del ''[[Mahābhāaguarón|Majabhárata]]'' (testu epicorreligioso del sieglu&amp;nbsp;III e.C. )―&lt;ref name=&quot;Bhagavad-Gita&quot;&gt;Anónimu: ''Bhagavad-gita'', traducción, prólogu y notes de [[Leonor Cabrera]], introducción d'[[Aldous Huxley]]. Buenos Aires, Dédalu, ensin fecha.&lt;/ref&gt;
* el ''[[Bhagavata-purana]]'' (una coleición de 12 grandes llibros).
* el ''[[Chaitania-charita-amrita]]'' (otra coleición de 9 llibros).

== Historia ==

La forma de ''bhakti'' en ISKCON remontar a la dómina [[medioevo|medieval]] [[hinduismu|hinduista]]. Basar nes enseñances del santu [[Bengala|bengalí]] [[Śrī Caitanya Mahāprabhu|Chaitania]] ([[1486]]-[[1533]]), consideráu polos sos siguidores como la última encarnación personal de Krisna.

En [[1966]], el bengalí [[A. C. Bhaktivedanta Swami Prabhupāda|Bhaktivedanta Prabhupada]] ([[1896]]-[[1977]]) creó l'asociación en [[Nueva York]] (Estaos Xuníos), y dexó sentáu cual yera l'oxetivu de ISKCON nos siguientes 7 propósitos:

1. Arrobinar sistemáticamente la conocencia espiritual en tola sociedá, y educar a la xente coles téuniques de la vida espiritual, pa detener el desequilibriu de valores de la vida, y algamar la unidá y la paz verdaderes nel mundu.

2. Arrobinar la conciencia de Krishna, tal como ta revelada na Bhagavad Gita y el Srimad Bhagavatam.

3. Axuntar a los miembros de l'Asociación ente sigo y averalos a Krishna, la entidá primordial, y asina, desenvolver la idea ente los miembros y l'humanidá polo xeneral de que cada alma ye parte integrante de la naturaleza de Dios (Krishna).

4. Enseñar y afalar el movimientu de sankirtana, el cantar en congregación del santu nome de Dios, tal como se reveló nes enseñances de Sri Chaitanya Mahaprabhu.

5. Alzar pa los miembros y pa la sociedá polo xeneral un llugar santu de pasatiempos trascendentales dedicáu a la Personalidá de Krishna.

6. Xunir más a los miembros, col enfotu de enseñar una forma de vida más simple y natural.

7. Col fin de llograr los mentaos oxetivos, publicar y distribuyir periódicos, revistes, llibros y otros escritos. {{cita web |url=http://noticias.iskcon.org/siete-propositos-de-la-asociacion-internacional-pa-la conciencia-de-krisna/ |títulu=Siete Propósitos de ISKCON |idioma=español}}


=== Escueles Hare Krishna ===

En 1971, Bhaktivedanta Prabhupada fundó'l gurukula de [[Dallas (Texas)|Dallas]] y llueu se desenvolvieron munchos n'otres ciudaes d'Estaos Xuníos y otros países del mundu. Los gurukulas (‘casa del gurú’) yeren atendíos por mozu brahmacharis (monxos célibes).

Esi añu (1976) abriéronse los dos gurukulas principales del movimientu, en Vrindavan y Máiapur.&lt;ref name=&quot;Surrealist&quot;/&gt;

En 1982 abriéronse nuevos gurukulas en Francia, Australia, Sudáfrica, Inglaterra, Suecia, ya India.&lt;ref name=&quot;Surrealist&quot;/&gt;

=== Publicaciones ===

Prabhupada impulsó a los sos discípulos a crear el BBT (Bhaktivedanta Book Trust: Fondu Editorial Bhaktivedanta), pa traducir los sos llibros ―traducciones y comentarios del ''[[Bhagavadgītā|Bhagavad-guita]]'' (el capítulu más filosóficu del testu [[épica|épicu]]-relixosu ''[[Mahābhāaguarón|Majabhárata]]'', del sieglu&amp;nbsp;III e.C. ), el ''[[Bhágavatam|Bhágavata-purana]]'' (del sieglu&amp;nbsp;XI&amp;nbsp;d.&amp;nbsp;C.) y munches otres escritures [[hinduismu|hinduistes]] al inglés― en 60&amp;nbsp;idiomes y vendelos n'aeropuertos y cais de les principales ciudaes del mundu.

En 1976, los medios de comunicaciones n'Estaos Xuníos critiquen a los hare krisnas que s'amaruten de Santa Claus pa colectar fondos. Esti métodu de recueya ―y la publicidá negativo resultante van siguir hasta avientu de 1978.&lt;ref name=&quot;Surrealist&quot;/&gt;

=== Dempués de Bhaktivedanta Prabhupada ===

Dempués de la muerte de [[Śrīla Prabhupāda|Bhaktivedanta Prabhupada]] (en 1977), once&lt;!-- ¡non dolce! --&gt; de los sos discípulos líderes pasaron a ser [[gurú]]es [[diksa (ritu de camín)|iniciadores]]; y anguaño hai más de 30&amp;nbsp;gurúes iniciadores dientro de ISKCON.
&lt;!--
Equí nun correspondía tratar la revesosa tema del supuestu asesinatu de Bhaktivedanta Prabhupada envelenáu con arsénicu polos sos discípulos gurúes, polo que lo treslladé al artículu de Bhaktivedanta Prabhupada.
--&gt;

Tres la muerte de Bhaktivedanta Prabhupada, munchos de los sos discípulos desanimaos pol aldu que tomó la institución― fueron [[diksha (iniciación)|reiniciaos]] por [[Śrīdhara Gosvāmī Mahārāja|Bhakti Raksaka Srídhar Gosuami]] (1895-1988, hermanu espiritual y amigu de Bhaktivedanta Prabhupada) y otros.
Dende principios de los años ochenta, por cuenta de tensiones ente los líderes, formáronse otros subgrupos hare krisna. La resultancia d'esto ye que se formaron dellos nucleos de prédica, como pequeñes o grandes families krisnaístas.

== Cantidá de adherentes ==

Nel añu 2000, en tolos templos Hare Krisna n'Estaos Xuníos vivíen unos 750&amp;nbsp;devotos, comparaos colos 3000 nel so picu máximu en 1980, según l'estudiosu Burke Rochford. Na actualidá (2006) nel templu de Washington&amp;nbsp;D.&amp;nbsp;C., solo viven 15&amp;nbsp;persones, contra los 35 que llegaron a haber en 1980. En total, el movimientu tien 400&amp;nbsp;templos en tol mundu. Según los mesmos devotos, esiste una cantidá averada de 1&amp;nbsp;millón de «simpatizantes» (que nun viven nos templos nin siguen puramente los principios regulativos), unos cuatro vegaes más qu'en 1980. Sicasí los estudiosos creen que'l númberu real ye bien inferior.&lt;ref&gt;[http://www.beliefnet.com/Faiths/Hinduism/2006/07/Hare-Krishna-At-40.aspx BeliefNet.com] (númberu de adherentes hare krisna; n'inglés).&lt;/ref&gt;

== Mantra Hare Krisna ==

El nomatu «Hare Krisna» que se-yos da a los devotos d'esti movimientu provién del ''[[MahaMantra|maya&amp;nbsp;mantra]]'' (‘gran oración’) qu'ellos reciten:

:''Hare Krishna, Hare Krishna, :''Krishna
Krishna, Hare Hare, :''Hare
Rāma, Hare Rāma, :''Rāma
Rāma, Hare Hare.

Los devotos son reconocíos por cantar el mantra Hare Krisna y baillar peles cais de toles ciudaes importantes del mundu con ''[[mridanga|mridangues]]'' ([[tambor]]es) y pequeños ''[[kártalos]]'' ([[crótalos]] o [[platillos]] de mano).

== Rituales ==
=== Sādhana ===

Los principales rituales son los llamaos ''sādhana'' (‘práutica’&lt;!-- nun ye ‘regulación’. Puede ser ‘llevar directu a la meta, emponer bien, eficiente, llogru, adoración, vencer una enfermedá, cumplir, argumentar y establecer una verdá, preparación’ --&gt;) que consiste nel siguimientu de los siguientes cuatro «principios regulativos» de purificación:&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20120312193110/http://www.diariouno.com.ar/contenidos/2010/05/05/Los principios-de-los-Hare-Krishna-0040.html «Los principios de los hare krishna»], artículu nel sitiu web del ''Diariu Unu'' (Mendoza, Arxentina). Menta les prohibiciones.&lt;/ref&gt;
* Nun prauticar sexu ilícito (rellaciones sexuales estramatrimoniales, y matrimoniales pero ensin fines reproductivos).
* Nun intoxicase (''[[sic]]'' por non embriagarse»):&lt;ref&gt;La traducción «intoxicase» (del [[idioma inglés|inglés]] ''intoxicate'') tratar d'un casu de [[falsu amigu]] del idioma inglés. En realidá referir a embriagarse.&lt;/ref&gt; nun tomar café, té, alcohol, mariguana, etc.
* Nun comer carne, güevos nin pexe (tampoco cebolla, ayu o [[fungu comestible|fungos]] nin nengún alimentu [[fermentadura|lleldáu]]).
* Nun participar en xuegos d'azar (nin «especular», esto ye ‘pensar en tientes en daqué’) fuera de temes rellacionaes cola doctrina.

Amás d'estos principios, los devotos deberíen:
* comer solamente ''prasāda'' (alimentos [[vexetarianos]] ufiertaos a Krisna);
* recitar 16 vueltes diaries al ''[[japa mālā|yapa-mala]]'', lo qu'equival a rezar 1728&amp;nbsp;vegaes el mantra hare krisna, n'aprosimao 1&amp;nbsp;h 45&amp;nbsp;min (otres cañes krisnaístas na India, recen 64 o 128&amp;nbsp;vueltes de yapa acaldía, lo cual ye una práutica ortodoxa);&lt;ref&gt; [https://krishna.com]&lt;/ref&gt;
* realizar actividaes proselitistes como la venta de los llibros de [[Srīla Prabhupāda|Bhaktivedanta Prabhupada]], actividá qu'ellos llamen «distribución» de llibros y ''[[sankīrtan|sánkirtan]]'' (lliteralmente ‘cantar en congregación’ en sánscritu);
* dar donativos a los centros de predicación;
* asistir al ''[[harināma|járinam]]'' (del sánscritu ''Hari nāma'' ‘nome de [[Harí]]’), o cantar nes cais del mantra hare krisna, 
* distribuyir ''prasāda''.

=== Iniciaciones ===

La persona que llogra realizar de manera cotidiana les actividaes regulativas ''([[sadhana]])'' recibe'l nome de ''bhakta'' (devotu «neófito», o lliteralmente ‘devotu’: daquién que practica'l bhakti o ‘devoción’).

Puede sese ''bhakta'' yá seya viviendo dientro d'un templu como monxu solteru ([[brahmachari]], que visti una túnica-pantalón [[dhoti]] y una camisa [[kurta]] de color blancu o mariellu), o puede vivir fuera del templu.

Dempués d'unu o dos años de prauticar correutamente la conciencia de Krisna, el bhakta puede buscar un [[gurú]] pa llegar a recibir la [[iniciación (ritu de camín)|iniciación]] ([[diksá]]). Esta formalízase por aciu una [[ceremonia de fueu]].

Un devotu puede recibir trés iniciaciones:
* iniciación harinama (iniciación nel santu nome de Krisna), en que'l devotu promete siguir los cuatro principios y «cantar» 16&amp;nbsp;rondes diaries. Xeneralmente recibir dempués d'unu o dos años de ser bhakta (devotu neófito que visti dhoti y kurta blancos), yá seya viviendo dientro d'un templu como monxu solteru (brahmanchari), o fuera d'él. Si ye un devotu solteru, va empezar a utilizar les ropes color naranxa azafranáu, si ye casáu, sigui usando la ropa blanco de neófito. En dellos templos, pa esaniciar esta discriminación (en que se suxure que'l devotu casáu sigue siendo un neófito), a los bhaktas facer vistir con ropes de color mariellu.
* [[dikshá (iniciación)|iniciación brahmínica]], en que'l devotu empecipiáu recibe'l [[gordón sagráu]] y el secretu [[gāiatrī|mantra gáiatri]] (que va recitar mentalmente tres veces al día) y conviértese nun [[brahmán (casta)|bráhmana]]. Xeneralmente recibir dempués d'unu o dos años de ser un devotu empecipiáu, y convertise nun predicador, que conoz el ''[[Bhagavad-Gītā|Bhagavad-guitá]]'' y el ''[[Śrīmad Bhāgavatam|Bhagavata-purana]]''.
* iniciación como [[sannyāsī|saniasi]] (‘renunciante’), en que'l devotu camuda'l tipu de dhoti por unu supuestamente más senciellu (pero de tela d'algodón crudo, más sofisticáu) y recibe el mantra de saniasi que va recitar una vegada al día.

=== Ceremonies de fueu ===

Esta ceremonia realizar en tolos momentos importantes de la vida del devotu:
* Al entamu d'un embaranzu 
* A los seis meses de la nacencia 
* Al momentu de la primera iniciación (iniciación nel ''harinām'', onde se promete «cantar» 16 «rondes» diaries y siguir los cuatro principios regulativos).
* Al momentu de la segunda iniciación (iniciación [[bráhmana (casta)|brahmínica]], en que se recibe'l [[upavita|gordón sagráu]] y el mantra secretu ''[[Gāiatrī|Gáiatri]]'').
* Al momentu del matrimoniu 
* Al momentu de recibir la orde d'arrenunciu ''([[sannyas|sanniás]])''
* Al mes del fallecimientu.

Igualmente puede realizase la ceremonia de fueu en cualquier ocasión en que se deseye que seya un momentu auspicioso, como l'entamu d'un negociu, etc.

=== Adoración a la Deidá ===

Acaldía nos templos realicen delles ceremonies d'adoración a les Deidaes del templu, nestes ufiértense-yos distintos artículos como [[inciensu]], agua, flores arumoses y alimentu vexetariano. Trés d'estes ceremonies son públiques: a les 4:00, 6:00 y 18:00&amp;nbsp;[[hora|h]] (estos dos últimes coinciden coles conferencies diaries avera del ''[[bhagavata gita|Bhagavad guitá]]'').

Les Deidaes pueden ser estatues que representen a dalguna forma de Krisna. Dacuando tán acompañaes por dalguna [[Salagram Sila|Shalágram Shilá]] (pequeña piedra mediu esférica de color negru), que los devotos consideren idéntica a Dios ya igualmente adorable.

=== Comida vexetariana ===

Seique la carauterística más recordada ye la comida [[Vegetarianismo|vexetariana]] (''prasāda'' o ‘misericordia’) que se preparar y ufiértase a la Deidá. Esta realízase con complicaos rituales que siguen la tradición [[gaudiya vaisnava|Krisnaísta]], anque s'integraron y afixeron munchos platillos vexetarianos de la cocina mundial.

Comer l'alimentu ufiertáu a la Deidá (honrar el ''prasāda'') ye una de les ceremonies más importantes de la [[relixón gaudía vaisnava|relixón Krisnaísta]], xuntu cola asistencia a les clases, les ceremonies d'adoración a la Deidá y les actividaes proselitistes (''harinam'' y ''sankīrtan'').

Como parte de les actividaes misioneres de ISKCON, realízase la distribución masiva d'alimentu vexetariano. La organización afiliada a ISKCON formada pa coordinar esta actividá ye [[Food for Life]] (Alimentos pa la Vida), que se convirtió na organización más grande a nivel mundial de distribución d'alimentos vexetarianos en zones de desastre o de probeza.

Cabo dicir qu'acordies con esta doctrina, cualquier persona que come carne, güevos o pexe considérase contaminada.&lt;!-- Pero nun se-y denomina «paria» (intocable)--&gt;

== Vistimienta ==

Los homes visten ''[[dhoti]]s'' (pantalones-túnica) de color naranxa (qu'utilicen los monxos [[celibatu|célibes]], y que'l so significáu espiritual ye l'arrenunciu a los placeres) o blancu (tantu pa los devotos casaos como pa los «neófitos»).
Les [[muyer|muyeres]] envolubrar en ''[[sari]]s'' (túniques) multicolores carentes de significáu espiritual. Toes visten igual: neñes, solteres, casaes, neófitas o «devotes antigües».&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20120312192527/http://www.diariouno.com.ar/contenidos/2010/05/05/Costumes-de-rezu-y-vistimienta-de-los-Hare-Krishnas-0039.html «Costumes de rezu y vistimienta de los hare krishna»], artículu nel ''Diariu Unu'' (Mendoza), del 5 de mayu de 2010. Menta les ropes qu'utilicen los hare krishna.&lt;/ref&gt;
Dalgunes [[viudez|viudes]] visten con ''saris'' blancos, indicando que nun tán disponibles pa formar pareya.
Les devotes casaes indiquen el so estáu xuntándose un puntu coloráu na frente.

== Crítiques ==

La popularidá d'esti grupu condució al error por aciu la [[sinécdoque]] de qu'una parte (ISKCON, el grupu de Bhaktivedanta Prabhupada) califica al tou (la [[gaudiya sampradaya|gaudía sampradaia]]). Asina otros movimientos (como'l de [https://web.archive.org/web/20130611161524/http://mandir.org/ Swami Narayan], que tamién diz baxar de Chaitania) y otros millones d'hinduistes y occidentales n'otros tantos grupos en tol mundu, quedaron acomuñaos con ISKCON ensin selo nin guardar rellación dalguna con esa institución. L'únicu venceyu común que guarden ye'l de recitar la mesma oración, tal que los cristianos (católicos, presbiterianos, metodistes, ortodoxos, maronites, etc.) comparten el [[Padre nuesu]].

A diferencia d'otros grupos hinduistes, ISKCON ye viviegamente [[proselitismu|proselitista]].&lt;ref&gt;Los hare krisna son bien proselitistes, según [[Charles R. Brooks]]: ''The hare krishnas in India''. Nueva Jersey: [[Princeton University Press]], 1989.&lt;/ref&gt;

=== Problemes internos y discutiniu ===

La organización foi declarada [[secta destructiva]] pol [[Parllamentu Européu]] y los gobiernos d'[[Alemaña]], [[Francia]] ya [[Israel]].&lt;ref&gt;[http://www.sindioses.org/sociedá/sectaspeligro.html Sectes destructives], nel sitiu web SinDioses.&lt;/ref&gt;

Les escueles, los gurukulas (‘casa del gurú’) yeren atendíos por mozu brahmacharis (monxos célibes) ensin nengún estudiu nin preparación en pedagoxía. Esisten pruebes de qu'a principios de los [[años 1970|años setenta]] hubo [[abusu infantil|abusos físicos]] y [[abusu sexual infantil|sexuales]] contra los neños nes escueles.&lt;ref name=&quot;Iskcon&quot;&gt;[http://iskcon.org/ Cronoloxía de ISKCON] nel sitiu web ISKCON.org&lt;/ref&gt;
En 1972, Bhaktivedanta Prabhupada tenía plena conciencia de qu'esistía abusu infantil nos gurukulas (Rochford, 1998, páx.&amp;nbsp;49, basáu nes cartes de Bhaktivedanta Prabhupada), pero omitió implementar un sistema de denuncia contra estos abusos.&lt;ref name=&quot;Iskcon&quot;/&gt; 
En 1976 les autoridaes estatales cerraron el gurukula de Dallas, que tenía aproximao cien estudiantes, la mayoría ente 4 y 8&amp;nbsp;años d'edá (Rochford, 1998, páx.&amp;nbsp;46).&lt;ref name=&quot;Iskcon&quot;/&gt;
Hacia l'añu 2000 desenvolvióse un sistema d'[[ombudsman]] (ISKCON Resolve) pa resolver esi problema.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://findarticles.com/p/articles/la mio_m1272/is_2722_134/ai_n14814238/pg_4/|títulu=«Hare krishna comes of age: the movement has matured into a mainstream religion after years of tumult and scandal; but escaping the past never is easy»|urlarchivu=https://archive.is/20120629011003/findarticles.com/p/articles/mi_m1272/is_2722_134/ai_n14814238/pg_4/|fechaarchivu=29 de xunu de 2012}}&lt;/ref&gt;
Gradualmente tolos gurukulas fueron zarraos, y cientos de demandes xudiciales práuticamente llevaron a la secta a la bancarrota.&lt;ref&gt;[http://krishna.com «ISKCON temples»] (templos de ISKCON), artículu de Anuttama Dasa, del 7 de febreru de 2002.&lt;/ref&gt;

El Centru Arxentín pa la Investigación y Refutación de la Pseudociencia&lt;ref name=&quot;elojoesceptico_1&quot;&gt;[http://www.elojoesceptico.com.ar/revistas/eoe03/eoe0307 Cita de Bhaktivedanta Prabhupada] nel sitiu web El Güeyu Escépticu.&lt;/ref&gt; y el Centru d'Investigaciones del Institutu Cristianu de Méxicu,&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20111030005724/http://www.sectas.org/Articulos/krishna/ La secta Hare Krishna], artículu nel sitiu web del Centru d'Investigaciones del Institutu Cristianu de Méxicu.&lt;/ref&gt; señalaron que'l movimientu Hare Krisna ye una [[secta destructiva|secta]]. Dalgunos de los sos dirixentes s'han vistos envueltos en tráficu de drogues, y otru siguidores suicidáronse, o bien sufiertu problemes de salú física y mental por razones de dieta y repetición del mantra. Asina mesmu, cuestiónense los sos métodos de recueya de fondos.&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/sociedad/ESTAOS_XUNÍOS/HARE_KRISHNA/secta/Hare/Krishna/investigada/policia/EE/UU/elpepisoc/19860824elpepisoc_3/Tes «La secta Hare Krishna, investigada pola policía n'Estaos Xuníos (asesinatu, abusu de menores y tráficu de drogues, acusaciones contra la organización)»], artículu nel diariu ''El País'' (Madrid) del 24 d'agostu de 1986.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.vueltaenu.co.cr/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=2239 «Hare krishna en Costa Rica»], artículu nel sitiu web Vuelta n'O, del 9 de mayu de 2008. Nun se refier al grupu hare krishna ISKCON sinón a la [[Gaudiya Math]].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.hemerosectas.org/category/hare-krishna/ Llista d'artículos en contra de ISKCON] nel sitiu web Hemerosectas.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.oocities.org/elause/diarios24.htm «Hare krishna almite cutir y abusar de mozos»], artículu nel diariu ''Clarín'' (Buenos Aires), del 11 d'ochobre de 1998.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://pqasb.pqarchiver.com/chicagotribune/doc/282904356.html?FMT=ABS&amp;FMTS=ABS:FT&amp;type=current&amp;date=Jun%2021,%201991&amp;author=&amp;pub=Chicago%20Tribune%20%28pre-1997%20Fulltext%29&amp;edition=&amp;startpage=&amp;desc=Ex-Hare%20Krishna%20leader%20gets%2030%20years%20for%20fraud «Ex-hare krishna leader gets 30 years for fraud»] (‘ex-líder hare krishna llogra 30&amp;nbsp;años por fraude’), artículu nel diariu ''Chicago Tribune'', del 21 de xunu de 1991.&lt;/ref&gt;

=== Allegamientos sobre «llaváu de celebru» ===

En 1976, un casu xudicial qu'incluyía allegamientos de [[llaváu de celebru]] en rellación a un menor d'edá llamáu Robin George y los sos padres, aportó a tratáu pola [[Corte Suprema de los Estaos Xuníos]]. En 1983 un xuráu de [[California]] dio a la familia una compensación de más de 32 millones de dólares en daños pol cargu de privación de llibertá, ente otros. Esta indemnización foi revisada y finalmente foi amenorgada a 485&amp;nbsp;000&amp;nbsp;dólares en 1993.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20070312213721/http://www.hinduismtoday.com/archives/1993/8/1993-8-15.shtml Court Case details]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9402Y0DE123BF93BA25755C0A965948260 «Krishna group loses brainwashing lawsuit»] (‘el grupu krishna pierde un xuiciu por llavadura de celebru’), artículu nel diariu ''[[The New York Times]]'' del 18 de xunu de 1983. Consultáu'l 1 d'ochobre de 2009.&lt;/ref&gt;

=== Roles de xéneru y abusu contra les muyeres ===

Dientro de los postulaos del ISKCON, les muyeres avanzaríen espiritualmente al traviés de la maternidá y la devoción escontra los sos maríos; amás, les almes espirituales que tienen cuerpos de varón seríen más avanzaes que les que tienen cuerpu de muyer tantu nel planu físicu como nel intelectual y l'espiritual.&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=Palmer|nome=Susan J.|títulu=Moon Sisters, Krishna Mothers, Rajneesh Lovers: Women's Roles in New Religions|añu=1994|editorial=Syracuse University Press|isbn=978-08-1560-297-2|páxines=287|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;
Históricamente, les muyeres tuvieron escluyíes de participar en ciertos niveles xerárquicos, y yeren consideraes como inferiores en dellos templos mientres la [[década de 1980]];&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=Scotland|nome=Nigel|títulu=Pocket Guide to Sects and New Religions|añu=2005|editorial=Lion Books|isbn=978-07-4595-159-1|páxines=254|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; anguaño, y según antecedentes emanados de la mesma organización, la discriminación ente [[xéneru (ciencies sociales)|xéneros]] nun sería tal&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=Erndl|nome=Kathleen M.|títulu=Encyclopedia of Women and Religion in North America|añu=2006|editorial=Indiana University Press |nome-editor=Rosemary |apellíu-editor=Skinner Keller |nome-editor2=Rosemary |apellíu-editor2=Radford Ruether |nome-editor3=Marie |apellíu-editor3=Cantlon|isbn=978-02-5334-687-2|páxines=1394|idioma=inglés|capítulu=New Hindu Movements}}&lt;/ref&gt; y les diferencies observables décades tres nun seríen ciertes.&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=Farrell Bednarorowki |nome=Marry|títulu=Introduction to New and Alternative Religions in America: African diaspora traditions and other American innovations: Introduction|añu=2006|editorial=Greenwood Publishing Group|isbn=978-02-7598-717-6|páxines=325|nome-editor=Eugene V. |apellíu-editor=Gallagher |nome-editor2=W. Michael |apellíu-editor2=Ashcraft|idioma=inglés|capítulu=Gender in New Religious Movements}}&lt;/ref&gt;

A principios de la [[década de 2000]], apaecieron delles denuncies d'abusos físicu, mental, sexual y esplotación cometíos contra muyeres nel interior de ''gurukulas'' n'Estaos Xuníos mientres los [[años 1970|años setenta]] y [[años 1980|ochenta]].&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=Lewis|nome=James R.|títulu=Controversial new religions|añu=2005|editorial=[[Oxford University Press]]|isbn=978-01-9515-683-6|páxines=483|apellíos2=Aagaard Petersen|nome2=Jesper|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;
A mediaos d'esta última década, Stephen Bryant publicó series acusaciones que daben cuenta de la organización de fiestes onde s'esplotaba sexualmente a muyeres; esti miembru darréu sería asesináu. El [[FBI]] empecipió una investigación pa esclariar si'l gurú a quien acusaba Bryant taba detrás del asesinatu.&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=Burke Rochford Jr.|nome=Y.|títulu=Violence and New Religious Movements|añu=2011|editorial=Oxford University Press|editor=Lewis, James R.|isbn=978-01-9983-131-9|páxines=456 |capítulu=Knocking on Heaven's Door: Violence, Charisma, and the Transformation of New Vrindaban |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

=== Abusu infantil ===

Tamién se denunciaron casos d'abusu físicu, mental y sexual cometíu contra neños nel interior de los sos templos, especialmente en países como Estaos Xuníos o India,&lt;ref name=&quot;queen&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Leadership in New Religious&quot;&gt;{{cita llibru|apellíos=Eugene V.|nome=Gallagher|títulu=Introduction to New and Alternative Religions in America: African diaspora traditions and other American innovations: Introduction|añu=2006|editorial=Greenwood Publishing Group|isbn=978-02-7598-717-6|páxines=325|nome-editor=Eugene V. |apellíu-editor=Gallagher |nome-editor2=W. Michael |apellíu-editor2=Ashcraft|idioma=inglés|capítulu=Leadership in New Religious Movements}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://edant.clarin.com/diario/1998/10/11/y-04801d.htm |títulu=Revelaciones n'Estaos Xuníos: los hare krishna almiten cutir y abusar de chicos |editor=''Clarín'' (Buenos Aires) |fecha=11 d'ochobre de 1998 |fechaaccesu=28 de febreru de 2013}}&lt;/ref&gt; práutiques que seríen conocíes pol so fundador yá en 1972, idea que nun ye aceptada polos sos siguidores.&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=Burke Rochford|nome=Y.|títulu=Hare Krishna transformed|añu=2007|editorial=NYU Press|isbn=978-08-1477-579-0|páxines=285|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

Les primeres denuncies apaeceríen nos medios a fines de los [[años 1970|años setenta]] y principios de los [[años 1980|ochenta]],&lt;ref name=&quot;bryant&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;queen&quot;&gt;{{cita llibru|títulu=Encyclopedia of American Religious History|añu=2009|editorial=Infobase Publishing|isbn=978-08-1606-660-5|páxines=1160|idioma=inglés |nome-editor=Edward L. |apellíu-editor=Queen II |nome-editor2=Stephen R. |apellíu-editor2=Prothero |nome-editor3=Gardiner H. |apellíu-editor3=Shatuck, Jr.}}&lt;/ref&gt; y nun foi sinón hasta 1990 cuando la organización instauró un sistema pa investigar, denunciar y prevenir incidentes rellacionaos col abusu sexual infantil.&lt;ref name=&quot;bryant&quot;&gt;{{cita llibru|apellíos=Bryant|nome=Edwin Francis|títulu=The Hare Krishna movement: the postcharismatic fate of a religious transplant|añu=2004|editorial=[[Columbia University Press]]|isbn=978-02-3150-843-8|páxines=448|apellíos2=Ekstrand|nome2=Maria|idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Al respective de cifres d'abusu sexual en contra de menores, nun esisten estadístiques que dexen evaluar qué predominante foi o ye esta práutica dientro de la institución. Sicasí, nel añu 2002, la organización recibiera denuncies en contra de siquier 300&amp;nbsp;miembros o exmiembros.&lt;ref name=&quot;Leadership in New Religious&quot;/&gt;
Tres una serie de demandes n'Estaos Xuníos, mientres l'añu 2002 ISKCON acoyer a la llei de bancarrota; per otru llau, en 2005 alcordaría pagar US$9.5 millones a delles de les víctimes.&lt;ref name=&quot;queen&quot;/&gt;

=== Crítiques dende l'hinduismu ===

Otru tipu de crítica vien de sectores del [[hinduismu]] ortodoxu y tradicional.&lt;ref&gt;[http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2007-12-20/india/27982843_1_puri-temple-hindus-iskcon Artículu] nel sitiu web del periódicu ''Times of India'' del 20 d'avientu de 2007.&lt;/ref&gt;
Pa dellos hinduistes, el grupu hare krisna nun ye verdaderamente hinduista y munchos organismos hinduistes nun reconocen a ISKCON nin a otros grupos Hare Krisna como lexítimos. Por casu, l'alministración del [[templu de Jagannath]] (en [[Puri (India)|Puri]]) nun reconoz los Hare Krisna como hinduistes.&lt;ref&gt;[http://timesofindia.indiatimes.com/VIEW_Jagannath_temple_administration_refuses_entry_to_non-Hindus/rssarticleshow/2676066.cms L'alministración del templu de Jagannath nun dexa la entrada a los non hinduistes (ente ellos los Hare Krishna)], artículu nel periódicu ''Times of India''.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.hinduismtoday.com/modules/smartsection/item.php?itemid=4499 Artículu] na revista ''Hinduism Today''.&lt;/ref&gt;
Pa munchos hinduistes, ISKCON y otres aguaes hare Krisna son irrespetuoses y más cercanes a la [[new age (relixón)|nueva yera]], pos entemecen la relixón hinduista col cristianismu y con práutiques occidentales impropies del hinduismu ortodoxu, según l'usu del términu «Dios» pa referise puramente a Krisna y «semidioses» pa referise a los demás dioses hinduistes. Dellos hinduistes sienten que ye irrespetuosu llamar «semidioses» a los demás dioses hinduistes escontra los cualos sienten devoción y que l'hinduismu ortodoxu considera dioses, non semidioses.&lt;ref&gt;[http://ebooks.iskcondesiretree.info/pdf/Spiriton/012_God_vs_Demigods_-_Spiriton_Newsletter.pdf «God vs Demigod»], artículu n'inglés nel sitiu web Iskcon Desire Tree.&lt;/ref&gt;
Los testos hinduistes nos que se basen los hare Krisna utilicen en sánscritu orixinal la pallabra «deva», que significa ‘dioses’, pa referise a toles deidaes. L'usu de «Dios» pa Krisna y «semidiós» pa los demás foi una estratexa del so fundador por que la [[secta destructiva|secta]] fuera más aceptada nel Occidente monoteísta, pero ye contrariu al hinduismu tradicional.&lt;ref&gt;Dasa, Jagannath (2007): [http://religion.info/english/articles/article_347.shtml#.UujCxPvfO9I «India: incidents over access to Jagannath temple»], artículu n'inglés nel sitiu web Religion, del 10 de payares de 2007.&lt;/ref&gt;

=== Irrespeto a otres relixones ===

Otra crítica dase tocantes a que'l movimientu Hare Krisna ye irrespetuosu con otres relixones, muncho más que l'hinduismu convencional. Por casu, grupos d'hinduistes ortodoxos polo xeneral sienten afinidá escontra'l [[budismu]], al que consideren una caña del hinduismu, y el [[Dalai Lama]] foi convidáu a participar n'actividaes de grupos nacionalistes hinduistes.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20120313141315/http://vhp.org/conferences/world-hindu-conference/world-hindu-conference-2-whc-ii «World Hindu Conference 2 (WHC II), 1979»], artículu n'inglés nel sitiu web VHP.&lt;/ref&gt;
Sicasí, munchos testos de Bhaktivedanta Prabhupada y d'otru escritores hare krisna son abiertamente contrarios al budismu, relixón de la qu'aseguren (equivocadamente) qu'adora al [[Brahman impersonal]] (polo que la llamen «suicidiu espiritual»), cuando na práutica los budistes nun adoren a nengún dios de nengún tipu (polo que los llamen «materialistes» y ateos).&lt;ref&gt;[http://bhaktipedia.org/espanol/index.php?n=bhaktivedanta_swami.desafío_hare_krsna_10 «Conversación ente Bhaktivedanta Swami y los sos discípulos en Vrindavan (India), setiembre de 1975»] alrodiu de les concepciones hare krishna sobre'l budismu.&lt;/ref&gt;
Otres creencies oficiales de ISKCON qu'otros credos consideren irrespetuoses ye que los [[musulmanes]] adoren al dios [[Shivá]] o que Xesucristu ye fíu de Krisna.

=== Crítiques dende la ciencia ===

Los críticos aseguren que'l movimientu Hare Krisna enseña teoríes equivocaes; por casu:
* que'l [[sánscritu]] ye l'idioma más antiguu del mundu (en realidá hai evidencies científiques de que diversos idiomes d'Oriente Mediu y África son muncho más antiguos que'l sánscritu);
* que'l [[llatín]], el [[idioma griegu|griegu]] y les [[Llingües romániques]] provienen del sánscritu (cuando en realidá supónse que'l sánscritu provién del perantiguu [[idioma indoeuropéu]], orixe tamién del llatín, el griegu, etc.);
* que toles relixones aniciar na India (en realidá namái'l [[budismu]], el [[xainismu]], el [[hinduismu]] y el [[sijismo]] son orixinaries de la India; les demás relixones aniciar n'otros países). Según l'arqueoloxía, les relixones más antigües nun se crearon na India sinón n'África, Europa y Oriente Mediu.

En tolos sos llibros, Bhaktivedanta Prabhupada realizó una cruzada contra la ciencia. A los científicos llamar «sinvergüences», «demonios», «mal llamaos científicos», etc.

{{cita|Como los demonios piensen que van vivir pa siempres, preparen grandes planes pa consiguir comodidaes materiales. [...] Los mal llamaos científicos falen de meyora, pero tou ye puru malabarismu de pallabres.|Conferencia de Bhaktivedanta Prabhupada (1976)&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20120218224300/http://www.hinduismo.eu/bhaktivedanta-swami-prabhupada/intelixencia-y-ejemplo Conferencia] de Bhaktivedanta Prabhupada en Hyderabad (India), 17 d'avientu de 1976.&lt;/ref&gt;}}

{{cita|La ciencia ye una babayada dogmática de los demonios avanzaos [...] Nós podemos ufiertar la ciencia de la paz y la tranquilidá trascendentales. Primero podemos amosa-y a la xente, de manera científica, cómo ellos dexaron el mundu espiritual y quedaron cubiertos pola materia. [...] Esos manguanes tán faciéndose pasar por grandes científicos.|Bhaktivedanta Prabhupada en charra informal&lt;ref&gt;[http://backtogodhead.in/science-dogmatic-foolishness-from-advanced-demons/ «La ciencia ye una babayada dogmática de los demonios avanzaos»], charra informal de Bhaktivedanta Prabhupada con dellos discípulos nel so templu de Maiápur (India) del 16 de xineru de 1976.&lt;/ref&gt;}}

Dellos postulaos de Bhaktivedanta Prabhupada contradicen dafechu la ciencia moderna y les conocencies científiques sobre l'universu:

{{cita|Los planetes llexen nel aire como esferes ingrávidas solo so ciertes condiciones, y asina eses condiciones son alteriaes, los planetes pue que cayan nel océanu Garbhodaka, qu'ocupa la metá inferior del universu. La metá cimera ye'l domo esféricu nel cual esisten los innumberables sistemes planetarios. La flotación de los planetes nel aire ingrávido débese '''a la constitución interna''' de los globos. La moderna perforación de la Tierra pa esplotar el petroleu que s'atopa dientro, ye un tipu de disturbiu creáu polos demonios modernos, y puede traer como resultáu una reaición desaxeradamente dañible pa la flotante condición de la Tierra. Un disturbiu similar foi creáu enantes polos demonios encabezaos por Hiranyāksha (el gran esplotador de la fiebre del oru), y la Tierra perdió la so condición ingrávida y cayó al océanu Garbhodaka.|Bhaktivedanta Prabhupada (quien sostenía ser un ''tri-kala-gñá''&lt;br /&gt;[daquién que conoz los trés tiempos, el pasáu, el presente y el futuru])&lt;ref&gt;[http://noticiasvina.blogspot.com.ar/2012_02_01_archive.html «Significáu Bhaktivedanta»], esplicación del versu&amp;nbsp;1, capítulu&amp;nbsp;7 («Encarnaciones programaes con funciones específiques»), cantar&amp;nbsp;2 («La manifestación cósmica»), del ''[[Śrīmad Bhāgavatam|Bhagavata-purana]]'' escrita por Bhaktivedanta Prabhupada.&lt;/ref&gt;}}

=== Cites del líder Bhaktivedanta Prabhupada ===

Según el Centru Arxentín pa la Investigación y Refutación de la Pseudociencia, Bhaktivedanta Prabhupada actuó como un líder de secta socatrando conductes nocives pa los sos siguidores como la desapegadura a la familia, una mala alimentación o inclusive'l suicidiu:

{{cita|Con al respective de la familia recordemos lo qu'espresa Bhaktivedanta Prabhupada: «Les rellaciones íntimes de la familia [referir a padres y fíos] nun son más qu'una enfermedá de la piel» (publicáu por Mac Robert en ''The Boston Magacín'', avientu de 1980). Ye común escuchar a los adeptos de Krishna dicir: «Ma, nun me beses que vas contaminame».}}

{{cita|En rellación a esti puntu recordemos lo qu'espresa Bhaktivedanta Prabhupada nel ''Upadesamrita'', especialmente na páx.&amp;nbsp;79: «Otra torga ye la ''prayalpa'', el falar innecesariamente. Cuando axuntamos con dellos amigos, de momentu empezamos a falar innecesariamente, lo cual suena igual a unos sapos que croan. Si tenemos que falar, tenemos de falar avera del movimientu de conciencia de Krishna. Aquellos que nun pertenecen al movimientu de conciencia de Krishna interesar en lleer montones de periódicos, revistes, noveles, en resolver crucigrames, y en faer munchos otros disparates. D'esta miente la xente a cencielles pierde'l so pervalible tiempu y la so enerxía. Toes estes actividaes frívoles y otres más tán incluyíes dientro de la categoría de prayalpa. Les persones intelixentes interesaes en desenvolver conciencia de Krishna nunca tienen de participar en tales actividaes».}}

{{cita|El debilitamientu orgánicu causáu polos estaos agudos de estrés derivaos de dietes insuficientes (comíes con bien poques proteínes), escases hores de suañu y escesu d'actividaes (llaborales, rituales). Nel ''Bhagavad-guita tal como ye'' (páx.&amp;nbsp;316) Bhaktivedanta Prabhupada esplica'l significáu del testu 17: «Cualquier momentu que se desprecia dormiendo innecesariamente considérase una gran perda. Una persona consciente de Krishna nun puede soportar pasar un minutu de la so vida ensin ocupase nel serviciu del Señor. Poro, el so dormir caltener al mínimu. Nesi aspeutu, el so ideal ye Rupa Gosvami, quien siempres taba ocupáu nel serviciu de Krishna y quien nun podía dormir más de dos hores al día, y delles vegaes nin siquier eso».}}

{{cita|Pal final dexé una tema qu'esmolez en delles sectes destructives y de manera especial nos hare krishna. Refiérome al suicidiu de los sos miembros. Na mayoría de los escritos atopamos testos qu'inducen a los miembros a cometer tal aberración. Por casu en ''El néctar de la devoción'', capítulu&amp;nbsp;9, páx.&amp;nbsp;78, Bhaktivedanta Prabhupada referir a l'actuación d'un fiel qu'escucha insultos contra Krishna: Hai tres maneres de tratar con esos insultos. Si oyemos a daquién bocayar de pallabra, tenemos de ser lo suficientemente espertos como por que podamos vencer al oponente per mediu d'argumentos. Si nun nos ye posible vencer al oponente d'esa manera, el siguiente pasu ye'l de nun quedanos paraos ende mansamente, sinón quitar la vida. El tercer procesu síguese si nun nos ye posible llevar a cabu los dos procesos anteriores, y ye el d'alloñar por completu del llugar. Si'l devotu nun sigue nengunu d'estos trés procesos, cai de la so posición de devoción.&lt;ref name=&quot;elojoesceptico_1&quot;/&gt;}}

== Referencies ==
{{llistaref|3}}

== Ver tamién ==
* [[Bhakti]]
* [[Chaitania]]
* [[Krisna]]
* [[Caña (dios hinduista)|Caña]]
* [[Visnú]]

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Hare Krishna}}


{{Tradubot|Asociación Internacional para la Conciencia de Krishna}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Heterodoxa hinduista]]
[[Categoría:Nuevos movimientos relixosos]]
[[Categoría:Sectes]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>0ule7c75rcqp59mlm3ladxrbxwwtyu3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Islla de San Martín</title>
    <ns>0</ns>
    <id>115257</id>
    <revision>
      <id>3714332</id>
      <parentid>3685401</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:19:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19484" xml:space="preserve">{{otros usos|Saint-Martin|otru=St. Martin|otros usos de Saint Martin}}
{{rexón}}

La '''islla de San Martín''' ({{lang-fr|Saint-Martin}}; en [[idioma neerlandés|neerlandés]], ''Sint Maarten'') ye una [[islla]] allugada nel [[mar Caribe]], aprosimao a 240 [[km]] al este de la islla de [[Puertu Ricu]]. 

La islla, de 87 [[km²]] de superficie, ta estremada en dos: partir norte, perteneciente a la República Francesa, ye la [[coleutividá d'ultramar]] [[Francia|francesa]] de '''[[San Martín (Francia)|San Martín]]''', formada en [[2007]] dempués de la so secesión del [[departamentu (o provincia) d'ultramar]] de [[Guadalupe (Francia)|Guadalupe]], ente que la parte sur correspuende a '''[[Sint Maarten]]''', un país autónomu que forma parte del Reinu de los [[Países Baxos]] y que foi parte hasta'l [[10 d'ochobre]] de [[2010]] de les [[Antilles Neerlandeses]]. La frontera ente dambos territorios ye un casu únicu, yá que ye la única de la [[Xunión Europea]] allugada fora d'[[Europa]].

Colectivamente, dambos territorios son conocíos como ''St. Martin/St. Maarten'' o ''St. Martins''.
Les principales ciudaes son [[Marigot (San Martín)|Marigot]], nel llau francés, y [[Philipsburg (Sint Maarten)|Philipsburg]], nel llau neerlandés.

== Himnos ==
L'himnu binacional de Sant Martín ye ''O sweet Saint-Martin' s Land''. La parte so soberanía francesa de la islla utiliza tamién l'himnu nacional de la República Francesa ''[[la Marsellesa]]''.

== Xeografía ==
{{VT|Frontera ente Países Baxos y Francia}}

Les islles vecines más cercanes son [[Anguila (dependencia)|Anguila]] y Saint Barthélémy, que surde del mesmu fondu submarín asitiáu a cuarenta metros de fondura per permediu.
Sicasí Saba y [[Saint Kitts y Nevis]] son más distantes anque xeneralmente visibles.

La mariña de San-Martin retayar en numberoses badees confinaes d'una trentena de games de sable blancu pero se confinan delles badees. Atópense numberosos estanques d'agua salobre (clasificaos por tamañu): Gran Estanque de Simsonbaai, Great bay, Estanque de los pexes, Estanque de Grande-Caxellu, Estanque Chevrise, Estanque Guichard, Gran Estanque de les Tierres Baxes, (etc) que se formaron en fondu de badees por gordones de sables mariniegos. El restu de la mariña ye de cutiu sópitu con cantiles qu'algamen cuarenta metros de cume.

Hai una decena de castros alredor de la islla, onde'l más grande ye'l bien turísticu Pinel colos sos trés sableres. Ye necesariu añedir la islla Guirigay asitiada a tres quilómetros de la mariña.
[[Archivu:Old Street Fountain with Christmas Tree (6545959935).jpg|thumb|200px|vista cai Phillipsburg.]]

Sacante dellos llanos aluviales costeros y de fondu de valles, el relieve ye montascosu de gran pindiu. Les elevaciones tienen una altitú media de 300 metros aprosimao cortaes por delles collaes. La más altu cume ye'l picu Paraísu, culminante a 424 metros d'altitú, na zona francesa (que puede xubise por aciu una carretera). Estos relieves son percorríos per alredor de cuarenta quilómetros de senderos más o menos abalizaos qu'enfusen el monte secu y les sabanes.

Esiste delles pequeñes fontes d'agua de escorrentía, más o menos recoyíes (siendo “Moho” el más caudalosu na barrancadaa ente'l barriu d'Orleans y el picu Paraísu), pero la so insuficiente producción causa una infiltración rápida de les agües. La islla nun tener pos ríos permanentes sinón rieres xeneralmente seques que puede convertise n'enchente y peligrosa nes grandes agües y ciclones. Les capes freátiques de los llanos son más o menos salobres. 

Una reserva natural nacional foi creada en [[1998]] y protexe castros y una parte de la superficie marítima.

[[Archivu:Saint-Martin Island map-fr.svg|thumb|400px|Mapa de la islla. San Martín (F) y Sint Maarten (NL).]]

== Historia ==
Los primeros rastros d'asentamientu remontar a fai agora 4.000 años. Hacia l'añu [[800]] de la era actual, la islla ta na zona d'asentamientu del Taínos (Arawacs).Nel sieglu XIV , son sustituyíos pol pueblu Caribe. Topáronse dellos xacimientos arqueolóxicos relativos a estos dos etnies.

La islla foi acolumbrada pol navegante [[Cristóbal Colón]] na so vuelta de Hispaniola mientres el so segundu viaxe, el [[11 de payares]] de [[1493]], día de [[Martín de Tours|San Martín de Tours]]; y asina la llamaría. Sicasí la tradición llocal designa la islla por dos otros nomes en llingua del Caribe: “Soualiga” (“la islla al sal”) y “Oualichi” (“la islla a les muyeres”). 

A pesar de la riqueza de les sos salines, foi pocu colonizada polos españoles lo que dio pie a que tantu franceses como holandeses, y en delles ocasiones ingleses, vieren una oportunidá pa ocupar la islla. Asina, a partir de 1624, dende la islla próxima so dominiu francés de San Cristóbal, un grupu d'unos 80 Franceses instálense sobre la mariña Este de San Martín nel llugar llamáu anguaño como “Orleans”, al envís de cultivar tabacu. Son posiblemente resultantes de los 80 Franceses, sobrevivientes d'una espedición en Guyana conducida pol Lionés Henri de Chantail.

A partir de [[1627]], el Holandeses efectúen distintes reconocencies en busca de salines naturales, antes d'instalar en xunetu de 1631 una pequeña guarnición de trenta homes y cuatro cañones sobre una península de la Gran Badea, al sur de la islla, nel sitiu actual de Philipsburg. 

En xunu de [[1633]] una flota Española de 55 buques y 1300 homes, ataca'l fuerte holandés (Fuerte Amsterdam). Prinden a los soldaos, esvalixen a los civiles que recoyíen el sal del salina ya instalen a 250 soldaos y una cincuentena d'auxiliares sobre esti fuerte que van reforzar. En 1644, esti fuerte y el so guanición aguanta a un ataque del famosu capitán neerlandés [[Peter Stuyvesant]]. Ye nesti combate onde s'albuerta la captura de la islla y onde Stuyvesante recibe una ferida que causa más tarde la amputación de la so pierna. En [[1648]]: tres el Tratáu de Munster (xineru de 1648) los españoles desmonten el fuerte y dexen a San Martín. El 23 de marzu, tres una confrontación, alcuérdase la firma francu-holandesa del alcuerdu de Concordia que publica la separación de la islla ente estos dos naciones.Francia caltuvo la parte mayor norte y los Países Baxos caltuvieron partir sur.

Siguieron munches vecisitudes a pesar de los alcuerdos. De [[1672]] a [[1679]]: ocupación temporal inglés (Guerra d'Holanda). En [[1676]], el 22 de xunu attaque d'una escuadra neerlandesa pela zona de la Badea Oriental, cuando 1200 soldaos afaren la parte francesa, como lo fixeren a Cayena y Marie-Galantiadora.

En 1689: los Ingleses evacuan a los habitantes franceses escontra San Cristóbal (guerra de la Lliga de Augsburgu), hasta qu'en [[1697]], [[Paz de Ryswick]] autorizar a los habitantes franceses a volver a San Martín. 

Añu [[1703]]: el Gobernador de San Eustaquio espulsa a los franceses ([[guerra de Socesión d'España]]), hasta qu'en 1706 se efectua reconquistar de la islla por un cuerpu espedicionariu français.

En [[1717]], tres el [[Tratáu de Utrech]] ([[1713]]), el comandante François Lauriol vuelve a entamar oficialmente la reocupación de la parte francesa de Saint-Martin. 

En [[1734]], roblar en San Martín, un tratáu Francu-Holandés de neutralidá (lo cual descontenta'l ingleses). De [[1740]] a [[1748]]: saqueos y espoliaciones polos ingleses. 

[[Archivu:Cannon Over Marigot Market (6546089227).jpg|thumb|300px|cañón nes ruines de Fuerte Lous. Marigot. San Martín (F).]]
En 1744 nel ([[guerra de Socesión d'Austria]]), John Philips (gobernador de la parte holandesa) incumpliendo'l Tratáu de [[1734]], dexa a les tropes britániques desembarcar nel sector holandés p'atacar los franceses pola retaguardia. Espulsar a la tola población francesa fuera de la islla, que nun va volver de nuevu hasta dempués la paz tres el [[Tratáu de Aquisgrán]] ([[1748]]). Por ello, en [[1750]] empecípiase la construcción del Fuerte Louis qu'apodera'l pueblu de Marigot y la so badea. 

Ente [[1756]] y [[1763]], sufrir les incursiones de los británicos d'Anguila (Guerra de Siete años). Y más palantre, de [[1781]] a [[1783]], ocupación per parte de los británicos por cuenta de la Guerra d'independencia de los Estaos Xuníos. 

Nueva ocupació en [[1794]] del exércitu británicu (Guerra de la Revolución francesa), hasta qu'en [[1796]], Victor Hugues llega de Guadalupe y refuga a los británicos, incluyida la zona holandesa. El comisario de la República Pierre-Charles Dormoy secuestra los bienes que pertenecen a los ciudadanos británicos… y esposa Ann Bayley que ye la muyer más rica de la islla. Más palantre, ente [[1798]]-[[1800]] Victor Hugues establez los Corsarios de la República (“CasiGuerra”), hasta qu'en [[1800]] los habitantes se entregran a los británicos. En [[1816]], pol Tratáu de París, los Británicos reculen la parte francesa de la islla a la soberanía francesa. El réxime xurídicu aplicáu en pasa a ser entós en teoría aplicable. Un conveniu francoholandés del 28 de payares de [[1839]] precisa l'aplicación de los alcuerdos de Concordia roblaos en [[1648]].

Añu [[1848]]: segunda abolición oficial de la esclavitú (pero yá práuticamente de fechu en parte francesa).Mery d'Arcy abre'l primera salinos industriales sobre Grande-Caxellu y l'estanque Chevrise. L'añu siguiente, ye Beauperthuy al salines d'Oriente. 

Añu [[1850]]: ante l'aislamientu y la falta de recursos de la islla, el Conseyu priváu de Guadalupe adopta'l 11 de febreru una deliberación qu'aprueba un decretu que “concede a la dependencia de San Martín de nueves inmunidaes comerciales, lo mesmo que de los nuevos favores pa fomentar la esplotación de les sos salines”. La parte francesa de la islla ardíciase pos, como Saint-Barthélemy, d'un estatutu de puertu francu, onde nun se perciben los derechos d'aduana. Col final del sieglu, a pesar de producciones calidable (bovinos, algodón, ron, sal), la economía apigaza cada vez más. Francia siempres quixo caltener la so soberanía territorial sobre esta pequeña colonia pero haber consideráu como secundariu con rellación a les otres mayores islles franceses de les Antilles.Son los sos insuficientes recursos la causa del pocu interés de la metropoli gala. 
[[Archivu:Fort Louis in Saint-Martin.jpg|thumb|300px|ruines de Fort Louis. Marigot. San Martín (F).]]
El Gobiernu francés se desinteresa de la colonia, sacante pa recuperar a dellos soldaos nos dos Guerres Mundiales. Numberosos mozos van trabayar en Curasao (petroleu), na República Dominicana (caña d'azucre), a les Islles Vírxenes americanes o n'a los Estaos Xuníos. A lo llargo del sieglu XX empecipia una gran influencia estauxunidense na zona.

[[1940]] (Julio) a [[1944]] (Agostu): San Martín ta allugáu nel so llau francés sol [[Réxime de Vichy]], pol gobernador Constant Sorin en Guadalupe; la zona neerlandesa, fiel a la reina Wilhelmine de Países Baxos n'exiliu, acomuñar a los aliaos.

Añu [[1963]]: la islla convertir nuna subprefeutura nel so llau francés. Tamién ye'l principiu de la electrificación.

Añu [[1965]]: principiu de la industria turístico. Primer fábrica de potabilización d'agües.

Añu [[1972]]: apertura del aeropuertu de Grand-Case. En [[1979]]: primer redifusión de la televisión française.

Añu [[1995]], el 5 de setiembre: devastación pol ciclón “Luis” y reconstruction.

Añu [[1998]], el 3 de setiembre: Decretu nacional de creación de la reserva natural marina. 

Añu [[2007]], el 7 de febreru: el Parllamentu frances adopta la llei orgánica la creación de la nueva coleutividá (llei n 2007-223 del 21/02/2007) .2008, el 21 de setiembre: eleición del primer senador que representa la parte francesa de San Martín. 

Añu [[2010]], el 10 d'ochobre: eslleir oficialmente al Estáu de les Antilles neerlandeses y Sint-Maarten convertir nun Estáu autónomu del Reinu de Países Baxos al igual que Curaçao.

Añu [[2014]], nueche del 13 al 14 d'ochobre: Pasu del [[Furacán Gonzalo]] (Categoría 1).

[[Archivu:Philipsburg Methodist Church with Clock (6545954231).jpg|thumb|300px|Templu metodista. Phillipsburg. San Martín (NL).]]

[[Archivu:Philipsburg, St. Maarten (2670667896).jpg|thumb|300px|Phillipsburg. San Martín (NL).]]

[[Archivu:Eastern Glance Of Old Street Shops (6545942507).jpg|thumb|300px|vista cai Phillipsburg.]]

La economía de la islla básase socesivamente nel tabacu, la caña d'azucre, l'algodón, el sal, la ganadería. Y dende el final de los años sesenta, el turismu, col comerciu desgravado d'impuestos, constitúi la primera vuelve a los raigaños económicu de la islla.

== Demografía ==
[[Archivu:Island Tour-01-Crossing St Martin to SInt Maarten.jpg|thumb|250px|La frontera ente San Martín y Sint Maarten.]] 

La islla de San Martín sufrió nos últimos años una fuerte medría demográfica, debíu al fuerte desenvolvimientu del [[turismu]]. La [[inmigración]] preponderante ye d'ascendencia [[Haití|haitiana]], francesa y [[República Dominicana|dominicana]]. En [[2002]] envalorábase una población en Saint-Martin de 31.397, mientres en Sint-Maarten yera de cerca de 42.000 en [[2005]]. 

Anque los idiomes más usaos son el [[idioma francés|francés]] y [[idioma inglés|inglés]] nes sos diverses variantes, entemecíes con dialeutos caribeños, tamién tán presentes l'[[idioma español|español]] (con una estimación de cerca de 4.500 hispanofalantes en tola islla, y que suponen un 13% de la población de partir sur), el [[idioma neerlandés|neerlandés]] (oficial en partir sur de la islla y faláu pol 8% de la so población), el papiamentu y el criollu. &lt;ref&gt;[http://www.iledesaintmartin.org/infos-voyageurs-st-martin/infos-utiles-sxm.html#langue Langues parlées à Saint-Martin]&lt;/ref&gt;

== Deporte ==
Los principales deportes practicaos son el [[sóftbol]] y el [[béisbol]]. El [[fútbol]] nun ye bien popular, sicasí, dambes partes de la islla tienen seleiciones d'esti deporte. La [[seleición de fútbol de Saint-Martin]] y la [[seleición de fútbol de Sint Maarten]] son na actualidá escoyíos acomuñaos a la [[Concacaf]] y nun pertenecen a la [[FIFA]], pero probablemente col cambéu nos sos estatutos mientres [[2007]] pudieren tener accesu a la membresía.

== Tresporte ==
Una carretera principal dexa dar la vuelta de la islla pola mariña col fin de les llombes interiores.
[[Archivu:Philipsburg Harbour, St. Maarten.jpg|thumb|250px||left|puertu de Phillipsburg. Sint Maarten (NL).]] 
Les víes de comunicaciones son marítimes (puertu de comerciu de Philipsburg) y aérees .Esisten dos aeropuertos na islla; l'[[Aeropuertu Internacional Princesa Xuliana]] na parte holandesa, y el Grand-Case na francesa. El primeru de los mentaos aeropuertos ye únicu nel so tipu, una y bones la cabecera de la pista atopar al pie de la sablera onde numberoses persones pueden reparar aviones de gran tamañu sobre les sos cabeces, aterrizando a escasos metros del llugar.
[[Archivu:American 757 on final approach at St Maarten Airport.jpg|thumb|250px|left|[[American Airlines|American]] [[Boeing 757|757]] n'aproximamientu final al Aeropuertu Internacional Princesa Xuliana.]]

== Clima ==
La islla conoz el clima oceánicu de la Zona de converxencia intertropical, con una temporada dicha “seca” (d'avientu a mayu) y una temporada dicha “húmeda” (de xunu a payares) con posibles fuertes precipitaciones nes depresiones que pueden causar ciclones. La temperatura absoluto del aire puede variar de 17 °C a 35 °C pa una media añal de 27 °C. La temperatura del mar en superficie ye abondo constante ente 25 °C y 28 °C.

{{clima
|location = Philipsburg, Sint Maarten

|metric first = yes
|single line = yes
|Xin record high C = 32.7
|Feb record high C = 31.6
|Mar record high C = 32.6
|Abr record high C = 33.6
|May record high C = 33.5
|Xun record high C = 33.9
|Xnt record high C = 34.2
|Ago record high C = 35.1
|Set record high C = 34.8
|Och record high C = 34.3
|Pay record high C = 33.9
|Avi record high C = 32.1
|year record high C = 35.1
|Xin high C = 28.6
|Feb high C = 28.7
|Mar high C = 29.2
|Abr high C = 29.8
|May high C = 30.4
|Xun high C = 31.3
|Xnt high C = 31.6
|Ago high C = 31.7
|Set high C = 31.6
|Och high C = 31.2
|Pay high C = 30.2
|Avi high C = 29.2
|year high C = 30.3
|Xin mean C = 25.5
|Feb mean C = 25.4
|Mar mean C = 25.7
|Abr mean C = 26.5
|May mean C = 27.4
|Xun mean C = 28.2
|Xnt mean C = 28.3
|Ago mean C = 28.6
|Set mean C = 28.5
|Och mean C = 28.2
|Pay mean C = 27.3
|Avi mean C = 26.1
|year mean C = 27.2
|Xin low C = 23.2
|Feb low C = 23.1
|Mar low C = 23.5
|Abr low C = 24.1
|May low C = 25.1
|Xun low C = 25.2
|Xnt low C = 26.1
|Ago low C = 26.2
|Set low C = 26.0
|Och low C = 25.7
|Pay low C = 24.9
|Avi low C = 23.9
|year low C = 24.8
|Xin record low C = 18.6
|Feb record low C = 19.2
|Mar record low C = 19.5
|Abr record low C = 19.3
|May record low C = 20.2
|Xun record low C = 22.3
|Xnt record low C = 22.1
|Ago record low C = 21.4
|Set record low C = 22.0
|Och record low C = 22.1
|Pay record low C = 21.2
|Avi record low C = 20.0
|year record low C = 18.6
|Xin rain mm = 66.0
|Feb rain mm = 50.7
|Mar rain mm = 45.2
|Abr rain mm = 64.0
|May rain mm = 93.3
|Xun rain mm = 61.8
|Xnt rain mm = 71.6
|Ago rain mm = 98.8
|Set rain mm = 139.6
|Och rain mm = 113.0
|Pay rain mm = 149.3
|Avi rain mm = 93.8
|year rain mm = 1047.1
|unit rain days = 1.0 mm
|Xin rain days = 11.9
|Feb rain days = 9.3
|Mar rain days = 9.0
|Abr rain days = 11.8
|May rain days = 10.3
|Xun rain days = 8.4
|Xnt rain days = 12.2
|Ago rain days = 13.9
|Set rain days = 13.5
|Och rain days = 13.8
|Pay rain days = 14.8
|Avi rain days = 13.3
|year rain days = 142.0
|Xin humidity = 74.7
|Feb humidity = 74.1
|Mar humidity = 73.6
|Abr humidity = 75.0
|May humidity = 75.9
|Xun humidity = 75.1
|Xnt humidity = 74.8
|Ago humidity = 75.4
|Set humidity = 76.3
|Och humidity = 76.8
|Pay humidity = 77.4
|Avi humidity = 76.6
|year humidity = 75.5
|Xin sun = 257.2
|Feb sun = 235.2
|Mar sun = 271.6
|Abr sun = 265.4
|May sun = 251.0
|Xun sun = 245.1
|Xnt sun = 257.2
|Ago sun = 288.1
|Set sun = 232.4
|Och sun = 244.6
|Pay sun = 235.0
|Avi sun = 246.7
|year sun = 3009.4
|source 1 = Meteorological Department Curaçao&lt;ref name=climate&gt;{{cita web 
| url = http://www.meteo.an/Include/Climate2/documents/CLIM_SUM_SXM.pdf
| títulu = Summary of Climatological Data, Period 1971-2000
| editorial = Meteorological Department Curaçao
| fechaaccesu = 21 de febreru de 2013
}}&lt;/ref&gt;
|date=August 2010
}}

== Referencies ==
{{Llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commons|Atlas of Saint Martin|Islla de San Martín}}
* [http://www.st-maarten.com/ Sint Maarten: Sitiu oficial del turismu] {{en}}
* [http://www.iledesaintmartin.org/ Saint-Martin: Sitiu oficial del turismu]
* [http://www.leshotelsdesaintmartin.com/ye Saint-Martin: Sitiu oficial de los hoteles]
* [http://cruceros-al-caribe.com.ar/cruceros-al caribe.html Cruceros al Caribe]
* [http://www.sxmpages.com/ Sint Maarten: Información de San Martín] {{en}}
* [http://www.organfurcentraldecruceros.com/cruceros-al caribe.php Cruceros al Caribe]
* [https://web.archive.org/web/20061127121330/http://sxm.maps.free.fr/intro.htm San Martín: Mapes diversos]
* [http://sxm.maps.free.fr/map-frames.html Saint-Martin: Mapes de precisión]
* [http://www.brightpath.sx/web Invertir en San Martín]

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Islla de San Martín (Antilles)]]</text>
      <sha1>3et2hdtpykvylz5yp9s93zq6lk2dk8h</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Emiratu de Dubái</title>
    <ns>0</ns>
    <id>115270</id>
    <revision>
      <id>3714290</id>
      <parentid>3713961</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:13:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="197335" xml:space="preserve">{{otros usos|pa=la ciudá|Dubái}}
{{rexón}}
'''Dubái''' —{{lang-ar|دبيّ}}, ''{{transl|ar|DIN|Dubayy}}''— ye unu de los siete [[emiratu|emiratos]] que conformen los [[Emiratos Árabes Xuníos]], que la so [[Capital (política)|capital]] ye la [[Dubái|ciudá homónima]]. Ta asitiáu na mariña del [[golfu Pérsicu]], nel [[desiertu d'Arabia]], y llenda al sur col emiratu d' [[Emiratu d'Abu Dhabi|Abu Dhabi]], col de [[Emiratu de Sarja|Sarja]] pol nordés y, al traviés del [[exclave]] d'Hatta, col [[Omán|Sultanatu d'Omán]] pol sureste y colos emiratos d'[[Emiratu d'Ajmán|Ajmán]] pel oeste y [[Emiratu de Ras Al-Jaima|Ras Al-Jaima]] pel norte. L'entrante d'agua salao del golfu Pérsicu denomináu [[Khawr Dubayy]] traviesa la ciudá capital en direición noreste-suroeste.&lt;ref name=&quot;loc2&quot; /&gt; Tien una superficie total de 4114&amp;nbsp;km².&lt;ref name=&quot;area&quot; /&gt;

Los primeros habitantes del emiratu dedicar al comerciu de perlles,&lt;ref name=&quot;EK&quot; /&gt; una actividá na que basaríen la so economía hasta'l sieglu XX&lt;ref name=&quot;andrea21&quot; /&gt; y que-yos dexaría tener rellaciones comerciales con [[República Popular China|China]], [[India]] y [[Paquistán]], principalmente. El so progresu económicu y l'estratéxicu allugamientu nel golfu Pérsicu&lt;ref name=&quot;Malcolm9&quot; /&gt; motivó l'ambición d'otres naciones p'apoderase de les sos rutes comerciales. En 1766, [[Reinu de Gran Bretaña|Gran Bretaña]] facer col control de les rutes que los xuníen col golfu Pérsicu,&lt;ref name=&quot;andrea19&quot; /&gt; y dende entós Dubái pasó a constituyir un [[protectoráu]] del gobiernu británicu, situación que prevalecería por cuasi dos sieglos. Dende 1833 la cla Al Maktum gobierna l'emiratu. El descubrimientu de [[petroleu]] en Dubái, nos años 1960, supunxo un cambéu significativu na economía y alministración de Dubái. Na década siguiente formáronse los Emiratos Árabes Xuníos, dando términu a la so rellación de dependencia col Reinu Xuníu.&lt;ref name=&quot;andrea21&quot; /&gt;

El gobiernu de Dubái rexir por un sistema de [[monarquía constitucional]], encabezáu pol xeque [[Mohamed bin Rashid Al Maktum]] dende 2006. Esiste la Municipalidá de Dubái, que los sos oxetivos tán empobinaos a la planificación urbana, los servicios a la ciudadanía y el caltenimientu de los servicios llocales.&lt;ref name=&quot;dmhistory&quot; /&gt; La mayor parte de la población que mora nel emiratu ye estranxera y provién mayormente del restu del continente asiáticu.&lt;ref name=&quot;migrationinformation&quot; /&gt; Magar la economía tuvo una puxanza importante a partir del desenvolvimientu de la industria petrolero nel país,&lt;ref name=&quot;pala&quot; /&gt; los sectores que xeneren más ingresos nel emiratu son la construcción, el comerciu, el ''entrepôt'' —tamién referíu al comerciu practicáu nuna [[zona franca]]— y los servicios financieros;&lt;ref name=&quot;dubchamber&quot; /&gt; l'enfoque turísticu tamién ye destacable, cuantimás aquel destináu a les compres.&lt;ref name=&quot;shopp&quot; /&gt; Dubái alluga delles construcciones y obres d'infraestructura notables como los hoteles de luxu [[Burj Al Arab]] y [[Burj Khalifa]] —el más altu del mundu, con 828&amp;nbsp;m d'altor—, los puertos de [[Mina Rashid]] y [[Jebel Ali]], y el conxuntu habitacional d'islles artificiales [[The World (islles)|The World]] y [[The Palm Islands]]. La baxa tasa de desemplegu atraxo a una gran cantidá d'estranxeros a camudase al emiratu en busca de meyores oportunidaes llaborales.&lt;ref name=&quot;bajodesemp&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;bajodesemp2&quot; /&gt; Sobre la so cultura, puede concluyise que ta fuertemente influyida pol islam, y la sociedá árabe y beduino,&lt;ref name=&quot;beduinanana&quot; /&gt; lo cual queda reflexáu nes normes d'etiqueta y vistimienta, la lliteratura, la gastronomía y l'arte.

== Etimoloxía ==

Ante la escasa documentación esistente sobre'l desenvolvimientu históricu de los EAU, nun ye posible determinar con certidume la etimoloxía de les distintes rexones que conformen esta federación. La llindada información rexistrada procede direutamente del [[folclor]] y la [[tradición oral]].&lt;ref name=&quot;gulfnewsnames&quot;&gt;{{Cita web |url= http://gulfnews.com/about-gulf-news/al-nisr-portfolio/weekend-review/articles/the-secret-lives-of-names-1.37406 |títulu= The secret lives of names |fecha=8 de marzu de 2007 |fechaaccesu=17 de setiembre de 2014 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Asumir que'l términu «Dubái» puede provenir tantu del [[idioma árabe|árabe]] como del [[idioma persa|persa]]&lt;ref name=&quot;Wybe236&quot;&gt;{{Cita Harvard|Wybe|2008|p=236|sp=sí}}&lt;/ref&gt; y el so usu más antiguu data del añu 1095, cuando apaeció nun llibru del xeógrafu [[hispanoárabe]] [[Abdullah bin Abdu Azi al-Bakri Al Andalesi]].&lt;ref name=&quot;Gupte386&quot;&gt;{{Cita Harvard|Gupte|2011|p=386|sp=sí}}&lt;/ref&gt; Magar esti nunca visitó la península arábiga, na so obra arrexuntó les anécdotes qu'otros comerciantes y viaxeros compartiéron-y d'el so viaxes a esti territoriu,&lt;ref name=&quot;Oxfordbusy&quot;&gt;{{Cita Harvard|Oxford Business Group|2013|p=15|sp=sí}}&lt;/ref&gt; que'l xeógrafu describió solamente como «un vastu llugar». Cinco sieglos dempués, en 1587 el comerciante [[Italia|italianu]] [[Gaspero Balbi]] utilizó la denominación «Dibei» y, de forma similar a Al Andalesi, esplicó que se trataba de «un llugar estensu»&lt;ref name=&quot;Gupte386&quot;/&gt; frecuentáu por [[Venecia|venecianos]] que buscaben perlles nel mar.&lt;ref name=&quot;balbi&quot; /&gt; Delles publicaciones britániques de la década de 1820 contienen el términu «Al Wals» pa designar a la rexón entendida anguaño polos barrios [[Dubái|dubaitíes]] de [[Jumeirah]], [[Shindagha]], [[Deira (Dubái)|Deira]] y [[Bur Dubai]].&lt;ref name=&quot;gulfnewsnames&quot;/&gt;

Esisten delles teoríes al respective de la etimoloxía de «Dubái». L'escritor [[Ahmad Mohammad Obaid]], especializáu nos distintos dialeutos de los EAU, especuló que provién de «Daba», pallabra que n'árabe significa «cría de [[Acrididae|llagosta]]», y el cual ye un términu popular usáu inclusive nun antiguu proverbiu árabe.&lt;ref name=&quot;etymology2&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.uaeinteract.com/news/rss-news.asp?ID=24335 |títulu=How did Dubai, Abu Dhabi and other cities get their names? Experts reveal all |obra=UAE Interact.com |fecha=10 de marzu de 2007 |fechaaccesu=28 d'avientu de 2012 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140407043402/http://www.uaeinteract.com/news/rss-news.asp?ID=24335 |fechaarchivu=7 d'abril de 2014 }}&lt;/ref&gt; Sicasí, pal historiador [[Faleh Handhal]] el so verdaderu orixe atópase na pallabra «Yadub», que fai alusión al llugar nel qu'un ríu esmuzse sobre tierra firme»,&lt;ref name=&quot;gulfnewsnames&quot;/&gt; en clara referencia a la [[ría]] Khawr Dubayy.&lt;ref name=&quot;etymology2&quot;/&gt; Otros coinciden en que la so procedencia ye persa y resulta de la combinación de les paares ''du'' —«dos»— y ''bradr'' —«hermanu»—, n'alusión a dos asentamientos ximielgos, ente qu'otra esplicación inclúi la forma diminutiva de la pallabra ''Daba'' —«mercáu»—, n'alusión a la principal actividá económica de los sos antiguos habitantes.{{harvnp|Room|2006|p=114|sp=sí}} Del nome actual deriva'l so xentiliciu, «dubaití».&lt;ref name=&quot;gent&quot; /&gt;

== Historia ==
{{VT|Historia de los Emiratos Árabes Xuníos}}
=== Prehistoria y dómina islámica ===
{{VT|Arabia preislámica}}
La información sobre los primeros asentamientos humanos nos [[Emiratos Árabes Xuníos]] ye escasa y namái atopáronse dellos xacimientos y muertes prehistóriques. D'alcuerdu a los afayos descubiertos, los primeros establecimientos realizar mientres la [[Edá de Piedra#Late Stone Age .28LSA.29|edá de Piedra tardida]], periodu en que'l clima favorecía la esistencia de [[sabana|sabanes]] y [[pacional]]es. Les condiciones climátiques camudaron gradualmente y, hacia l'añu 3000 e.C. , la rexón adquirió les carauterístiques grebes que se reparen dende entós. La llinia de mariña esperimentó meyores escontra'l mar y retrocesos: pal añu 2000 e.C. se retrajo hasta algamar la superficie que güei ocupa [[Dubai Internet City]]. Unos cientos d'años dempués la mariña avanzó de nuevu escontra'l mar, hasta llegar a la llinia actual.&lt;ref name=&quot;hist_trad&quot;&gt;{{Cita Harvard|2006|al-Abed|Hellyer|Vini|pp=11-44|sp=sí}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Dubai Wüste.jpg|miniaturadeimagen|left|Vista d'una rexón desértica en Dubái.]]

Hacia l'añu 5500&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C. los sos habitantes practicaben yá'l comerciu marítimu&lt;ref name=&quot;Year13 6&quot;&gt;{{Cita Harvard|Taylor-Evans|Coyne|Al-Abed|Hellyer|2013|pp=6-13|sp=sí}}&lt;/ref&gt; y el llendo.&lt;ref group=&quot;Nota&quot;&gt;Con base nunes muertes atopaes en [[Al Qusais]], al sureste de Dubái, que fueron venceyaos coles cultures Umm an Nar y Wadi Suq. Vease De-Laet (1994), p. 616; Enhg.org, [http://www.enhg.org/resources/articles/UAEarch/UAEarch.htm «The United Arab Emirates throughout the ages!»] (n'inglés) Consultáu'l 19 d'abril de 2014.&lt;/ref&gt; Al términu del periodu de Wadi Suq y empiezos de la denomada [[Edá del Fierro]],&lt;ref&gt;{{Cita web |url= https://repositorio.uam.es/bitstream/handle/10486/3322/23817_8.pdf?sequence=1 |formatu= PDF |títulu= Los poblaos de la Edá del Fierro nel Piedemonte de los montes d'Omán, reflexones dende Al-madam (Sharyah, EAU) |editorial= Universidá Autónoma de Madrid |autor= Córdoba Zoilo, Joaquín María |fechaaccesu=11 de setiembre de 2016}}&lt;/ref&gt; reparóse una intensificación de l'agricultura y empezó a cultivase la [[Phoenix dactylifera|palma datilera]], amás de practicase la pesca. Ye posible que'l progresu comercial qu'esperimentaba la rexón diera llugar al establecimientu de venceyos cola civilización [[Magan]] y otres tribus allugaes nos actuales [[Iraq]] y [[Paquistán]]. Ente los productos más intercambiaos atopábense'l [[cobre]] y les [[perlla|perlles]].&lt;ref name=&quot;andrea19&quot;&gt;{{Cita Harvard|Schulte-Peevers|2010|pp=18-20|sp=sí}}&lt;/ref&gt; Más tarde, delles comunidaes viéronse obligaes a migrar por cuenta de la [[desertificación]].&lt;ref name=&quot;Year13 6&quot;/&gt; Les primeres descripciones de los EAU daten de los años 932 y 948, cuando l'autor Abu'l-Fraja Qudama describió un itinerariu que travesaba una zona a la que se refirió como «al-Sabkha» —trad. lliteral: «les salines»—, que s'estendía dend'[[Omán]] hasta [[Basora]], pasando por [[Qatar]]. Ye inciertu si esti itinerariu cruciaba precisamente Dubái.&lt;ref name=&quot;balbi&quot; /&gt;

D'alcuerdu a afayos arqueolóxicos en [[Jumeirah]]&lt;ref name=&quot;terry38&quot;/&gt; —unu de los principales centros d'intercambiu mercantil—,&lt;ref name=&quot;EK&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.emirates.com/english/destinations_offers/discoverdubai/aboutdubai/dubaihistory.aspx |títulu=Dubai history |fechaaccesu=23 d'avientu de 2012 |idioma=inglés |editorial= Emirates}}&lt;/ref&gt; los [[Imperiu sasánida|sasánidas]] asítiase na rexón aproximao nel sieglu IV y estendieron el so dominiu hasta [[Yeme]].&lt;ref name=&quot;terry38&quot;&gt;{{Cita Harvard|Carter|Dunston|2006|pp=38-39|sp=sí}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;balbi&quot; /&gt; La so rivalidá cola tribu Azd foi unu de los factores que favoreció la so espulsión del territoriu nel añu 630,&lt;ref name=&quot;balbi&quot; /&gt; cuando empezó a espublizase la práutica del [[islam]].&lt;ref name=&quot;Year13 6&quot;/&gt; Dempués del enfrentamientu que sostuvieron los Azd colos [[Califatu Omeya|omeyes]],&lt;ref name=&quot;balbi&quot; /&gt; nun esisten más rexistros d'otros acontecimientos notables na rexón&lt;ref name=&quot;andrea19&quot; /&gt; hasta l'añu 750, cuando los [[Califatu abasí|abásidas]] ocuparon la rexón y enfrentáronse a delles faiciones de la tribu Azd qu'habitaben en Omán. Nel sieglu IX desencadenóse la [[rebelión Zanj]].&lt;ref name=&quot;balbi&quot;&gt;{{Cita web |url= http://www.uaeinteract.com/uaeint_misc/pdf/perspectives/03.pdf |títulu= The Coming of Islam and the Islamic Period in the UAE |idioma= inglés |autor= King, Geoffrey R |fechaaccesu= 23 d'avientu de 2012 |formatu= PDF |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20130116151947/http://www.uaeinteract.com/uaeint_misc/pdf/perspectives/03.pdf |fechaarchivu= 16 de xineru de 2013 }}&lt;/ref&gt;

=== Sieglos XI-XIX ===

Nel primer mileniu de la [[era común]], [[El Cairu]] sustituyó a los EAU como'l principal centru d'intercambiu comercial n'Oriente, anque'l comerciu marítimu siguía siendo relevante y dellos asentamientos árabes cuntaben con puertos comerciales que-yos dexaben importar, por casu, [[seda]] y [[porzolana]] del [[Imperiu chinu]].&lt;ref name=&quot;andrea19&quot; /&gt;

[[Ficheru:2011 Cairo 5339251183.jpg|miniaturadeimagen|[[El Cairu]], cola decadencia de los EAU, convertir nel principal centru de comerciu de la rexón.]]

La so enllargada actividá marítima atraxo l'interés socesivu de potencies europees&lt;ref name=&quot;andrea19&quot; /&gt; como [[Portugal]], qu'ente 1498 y 1557 intentó apoderase de les rutes establecíes polos Emiratos cola [[India]] y el [[Estremu Oriente]], lo cual derivó en constantes enfrentamientos ente portugueses y [[Imperiu otomanu|otomanos]].&lt;ref name=&quot;Year13 6&quot;/&gt; Dos sieglos dempués, nos años 1700, [[Francia]], los [[Países Baxos]] y Gran Bretaña asonsañaron la iniciativa portuguesa. A nivel rexonal, el territoriu de Dubái taba baxu dominiu de dos faiciones que calteníen un bracéu ente sigo: los [[Al Qasimi|Qasimi]],&lt;ref name=&quot;andrea19&quot; /&gt; una tribu de [[Piratería|pirates]]&lt;ref&gt;{{Cita web |obra= Encyclopædia Britannica |url= http://www.britannica.com/EBchecked/topic/485651/al-Qawasim |títulu= Al-Qawāsim |idioma=inglés |suscripción= sí |fechaaccesu=24 d'avientu de 2012}}&lt;/ref&gt; que controlaben el norte, y los [[Bani Yas]], escontra'l sur.&lt;ref name=&quot;andrea19&quot; /&gt; Nos sos continuos esfuercios por atropar les rutes marítimes, los británicos tuvieron que combatir a los Quasimi.&lt;ref name=&quot;nacionesunidas&quot; /&gt; A principios del sieglu XIX, el [[Xeque|máximu xerarca]] de Dubái yera Mohammed bin Hazza,&lt;ref name=&quot;andrea19&quot; /&gt; y la rexón caltenía una dependencia direuta d'[[Emiratu d'Abu Dhabi|Abu Dhabi]].&lt;ref name=&quot;loc&quot;&gt;{{Cita web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/UAE.pdf |títulu=United Arab Emirates |formatu=PDF |fechaaccesu=25 d'avientu de 2012 |obra=Loc.gov |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; El 8 de xineru de 1820, Bin Hazza presidió una xunta&lt;ref name=&quot;hist_trad&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;nacionesunidas&quot;&gt;{{Cita Harvard|ONX|2006|pp=99-100|sp=sí}}&lt;/ref&gt; colos xeques de [[Emiratu de Ras al-Khaimah|Ras al-Khaimah]], [[Emiratu d'Umm al-Qaywayn|Umm al-Qaywayn]], [[Emiratu d'Ajmán|Ajmán]], [[Emiratu de Sarja|Sarja]] y Abu Dhabi —a los cualos l'imperiu británicu referíase como «la mariña pirata»— que resultó na firma del Tratáu xeneral de paz&lt;ref name=&quot;Year13 6&quot;/&gt; por aciu el cual los británicos comprometer a evitar actos de piratería na rexón.&lt;ref name=&quot;hist_trad&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;nacionesunidas&quot;&gt;{{Cita Harvard|ONX|2006|pp=99-100|sp=sí}}&lt;/ref&gt; Esti fechu marcó l'empiezu del so [[protectoráu]] en territoriu árabe.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://repository.library.georgetown.edu/bitstream/handle/10822/558294/CIRSOccasionalPaper4JamesOnley2009.pdf?sequence=5 |títulu=Britain and the Gulf Shaikdoms, 1820-1971: The Politics of Protection |formatu=PDF |fechaaccesu=17 de setiembre de 2016 |obra= Georgetown.edu |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

D'alcuerdu a un informe redactáu pol teniente inglés [[Robert Cogan]] en 1822 Dubái tenía una población de 1200 habitantes y delles de les sos viviendes taben construyíes de folla.&lt;ref name=&quot;francesca&quot;&gt;{{Cita web |url= http://rice.iuav.it/322/1/GUERRUCCI_FRANCESCA.pdf |títulu= Dubai's Hydrodystrophies |idioma=inglés |formatu= PDF |obra= Iuav.it |fechaaccesu=26 d'avientu de 2012}}&lt;/ref&gt; La rexón taba arrodiada por una muralla de baxu altor y cuntaba con tres torres d'observación. Cogan foi unu de los primeres en dibuxar un mapa de la ciudá de Dubái qu'incluyía los [[nivel del mar]].&lt;ref name=&quot;arquiteutura99&quot;&gt;{{Cita web |url= http://www.alshindagah.com/september99/architecture.htm |títulu= Modernity and tradition in Dubai architecture by Luiza Karim |obra= Alshindagah.com |fechaaccesu=26 d'avientu de 2012 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

En 1833, ochocientos integrantes del clan Al-Maktoum, d'A los Abu Falasa —perteneciente a los Bani Yas—, abandonaron el so asentamientu nel oasis de Liwa, al suroeste d'Abu Dhabi, ya invadieron Dubái&lt;ref name=&quot;andrea19&quot; /&gt; so la guía de Maktoum bin Butti.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.sheikhmohammed.co.ae/vgn-ext-templating/v/index.jsp?vgnextoid=499b4c8631cb4110VgnVCM100000b0140a0aRCRD |títulu= Bani Yas |editorial= Sheikh Mohammed Official Website |fechaaccesu=25 d'avientu de 2012 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Malcolm&quot;&gt;{{Cita Harvard|Peck|1986|pp=34-36|sp=sí}}&lt;/ref&gt; Esti postreru estableció la dinastía homónima que gobierna dende entós al emiratu.&lt;ref name=&quot;andrea19&quot; /&gt; Una de les primeres prioridaes de Maktoum consistió en garantizar la proteición de Dubái colos británicos,&lt;ref name=&quot;andrea19&quot; /&gt; qu'aquel día yá apoderaben les rutes comerciales d'Oriente y teníen cierta influencia na política y el sistema de gobiernu de dellos territorios árabes.&lt;ref name=&quot;Malcolm&quot; /&gt; En 1841, un biltu epidémicu de [[viruela]] causó que gran parte de la población del sur de Dubái treslladar a Deira, allugada nel centru del emiratu.&lt;ref name=&quot;andrea19&quot; /&gt; Na siguiente década, los territorios de Sharjah, Dubái y Abu Dhabi roblaron el Tratáu perpetuu de paz y amistá col Reinu Xuníu, que-yos dexó ocupar se de la política esterior de los emiratos, nesi entós conocíos como «[[Estaos de la Tregua]]», en cuenta de proteición contra cualquier posible invasor.&lt;ref name=&quot;pala&quot;&gt;{{Cita Harvard|Institutu del Tercer Mundu|Institutu d'Estudios Políticos p'América Llatina y África|Fundacion Santa Maria|2005|p=230|sp=sí}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Malcolm&quot; /&gt; Sicasí, tamién fueron responsables de dellos asuntos internos de los emiratos hasta la primer metá del sieglu XX.&lt;ref name=&quot;Malcolm&quot; /&gt;

En 1894, el xeque Maktoum bin Hasher al-Maktoum Maktoum dio una exención d'impuestos a estranxeros comenenciudos n'adquirir productos en Dubái, esto ye, convertila nuna [[zona franca]]. Nesa dómina, les rellaciones comerciales del emiratu empezaben a trate menguaes, polo qu'esti sucesu fomentó significativamente el comerciu.&lt;ref name=&quot;andrea21&quot;&gt;{{Cita Harvard|Schulte-Peevers|2010|pp=21-25|sp=sí}}&lt;/ref&gt; Dellos mercaderes perses camudar a Dubái y establecieron el barriu [[Al Bastakiya]], llamáu asina pola rexón de Bastak, al sur de [[Persia]].&lt;ref name=&quot;asianaffairs&quot;&gt;Davidson, Christopher, ''The Emirates of Abu Dhabi and Dubai: Contrasting Roles in the International System''. Marzu de 2007.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;andrea21&quot; /&gt; Esi mesmu añu una vasta quema en Deira causó la destrucción de delles viviendes, asina que los habitantes empezaron a construyir con nuevos materiales como'l [[coral]] y [[yelsu]].&lt;ref name=&quot;arquiteutura99&quot; /&gt;

=== Sieglu XX ===
==== 1900-50 ====

Mientres les primeres trés décades del sieglu XX, la economía de Dubái dependió direutamente de les sos actividaes comerciales nel golfu Pérsicu. Yera l'emiratu más ricu del territoriu&lt;ref name=&quot;Malcolm39&quot; /&gt; y el so [[Dubái|ciudá homónima]] yera conocida como la «Venecia del Golfu».&lt;ref name=&quot;Malcolm9&quot; /&gt; D'alcuerdu al historiador G. G. Lorimer, en 1908 Dubái xeneró ingresos por 51&amp;nbsp;400 [[Dólar d'Estaos Xuníos|USD]].&lt;ref name=&quot;arquiteutura99&quot; /&gt; La so población bazcuyaba n'aprosimao 10&amp;nbsp;000 habitantes,&lt;ref name=&quot;andrea21&quot; /&gt; y Deira yera'l sector que tenía la mayor cantidá de cases y tiendes del emiratu —1600 y 350, respeutivamente—.&lt;ref name=&quot;arquiteutura99&quot; /&gt;

[[Ficheru:Adi with the three rulers of Dubai.jpg|miniaturadeimagen|left|D'esquierda a derecha: [[Rashin bin Saeed al Maktum]], l'abogáu Adi Nasib Al Bitar y los fíos del primeru: [[Maktoum bin Rashid Al Maktum]] y [[Mohamed bin Rashid Al Maktum]]. Bitar tuvo un rol importante nel Mediu Oriente; nos años 1960 trabayó como conseyeru llegal pa Dubái y foi responsable de les primeres lleis y cortes civiles que regularon al emiratu.&lt;ref&gt;{{Cita web |obra= Dc.gov.ae |url= http://www.dc.gov.ae/servlet/page?_pageid=2951,2955,5412&amp;_dái=portal30&amp;_schema=PORTAL30&amp;p_news_year=2004&amp;p_news_serial=13&amp;p_page_mode=shownews |títulu= Dubai Courts Gateway |idioma=inglés |fechaaccesu=29 d'avientu de 2012}} {{enllaz rotu|1=Dubai Courts Gateway|2=http://www.dc.gov.ae/servlet/page?_pageid=2951,2955,5412&amp;_dái=portal30&amp;_schema=PORTAL30&amp;p_news_year=2004&amp;p_news_serial=13&amp;p_page_mode=shownews}} Enllaz irrecuperable&lt;/ref&gt;]]

Escontra los años 1930 la planificación urbana empezó a cobrar una mayor relevancia.&lt;ref name=&quot;Malcolm9&quot;&gt;{{Cita Harvard|Peck|1986|p=9|sp=sí}}&lt;/ref&gt; Sicasí, tres la [[Gran Depresión|crisis económica internacional de 1929]] y la [[Segunda Guerra Mundial]], sumáu al surdimientu d'una nueva industria en [[Xapón]] dedicada a la producción de perlles sintétiques,&lt;ref name=&quot;arquiteutura99&quot; /&gt; la economía de Dubái travesó una fuerte crisis que causó'l cese definitivu del comerciu de perlles, por mandatu del xeque Saeed bin Maktoum.&lt;ref name=&quot;andrea19&quot; /&gt; En respuesta, dellos de los sos habitantes camudar a [[Arabia Saudita]] y [[Kuwait]] ente les décades de 1940 y 1950. El nivel de población menguó de 38&amp;nbsp;000 a 20&amp;nbsp;000 residentes ente 1940 y 1953.&lt;ref name=&quot;arquiteutura99&quot; /&gt; Como alternativa, el xeque decretó que la economía del emiratu habría de reconducise a la reexportación de bienes a otros puertos comerciales.&lt;ref name=&quot;andrea21&quot; /&gt; Nesa dómina empezaron a dase les primeres busques de xacimientos de [[petroleu]] nos emiratos y Dubái nun foi la esceición: en 1937 contratar a una subsidiaria d'[[Iraq Petroleum Company]] por que llevara a cabu los llabores d'esploración soterraña.&lt;ref name=&quot;arquiteutura99&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Malcolm39&quot;&gt;{{Cita Harvard|Peck|1986|pp=39-46|sp=sí}}&lt;/ref&gt; Hubo delles disputes ente los emiratos ante la necesidá d'establecer les llendes fronterices ente los sos territorios; en 1940, por casu, amenóse un conflictu ente Dubái y Sharjah, que foi resueltu pol gobiernu británicu so l'alvertencia de cesar les sos insumos de pólvora en casu de siguir la disputa.&lt;ref name=&quot;andrea21&quot; /&gt; Una situación similar asocedió en 1947, esta vegada ente Dubái y Abu Dhabi,&lt;ref name=&quot;dxbadconflict&quot;&gt;{{Cita publicación |apellíu= Walker |nome= J. F. |añu=1994 |títulu= Documentary Studies in Arabian Geopolitics: UAE: Internal Boundaries And The Boundary With Oman |isbn= 1852075759 |fechaaccesu=27 d'avientu de 2012}}&lt;/ref&gt; resueltu de nueva cuenta polos ingleses por aciu la definición d'una llende fronteriza definitivu ente dambes rexones.&lt;ref name=&quot;rashasian&quot;&gt;{{Cita Harvard|Schofield|Schofield|2012|p=175|sp=sí}}&lt;/ref&gt;

Nos años 1950, el gobiernu británicu treslladó les sos oficines alministratives de Sharjah a Dubái. La incorporación de redes [[enerxía llétrica|llétriques]] y de [[teléfono|telefonía]], servicios médicos de primer nivel, nuevos modelos educativos, un cuerpu de policía llocal y una [[municipalidá]] al cargu de proyeutos en desenvolvimientu de la capital foi'l principal motivu pa la mudanza.&lt;ref name=&quot;Malcolm39&quot; /&gt; Construyóse un aeropuertu na ciudá homónima&lt;ref name=&quot;jstordubai&quot;&gt;{{Cita publicación |apellíu= Melamid |nome= Alexander |añu=1989 |títulu= Dubai City |publicación= 3 |volume= 79 |editorial= American Geographical Society}}&lt;/ref&gt; y en 1955 introducióse'l [[cementu]].&lt;ref name=&quot;arquiteutura99&quot; /&gt; L'establecimientu del Conseyu de los Estaos de la Tregua, destináu al desenvolvimientu de xuntes y alcuerdos oficiales ente los distintos xeques, acabaría siendo unu de los antecedentes pa la eventual formación de los Emiratos Árabes Xuníos.&lt;ref name=&quot;andrea21&quot; /&gt;

==== 1951-2000 ====
[[Ficheru:Dubai's Rapid Growth.ogv|miniaturadeimagen|Videu qu'amuesa la crecedera que presentó Dubái dende l'añu 2000 hasta 2011.&lt;ref group=&quot;Nota&quot;&gt;Nes imáxenes satelitales retocaes con color, vese que'l desiertu non se colorea, pero pintar de colloráu'l suelu construyíu, de negru l'agua y de plata les zones residenciales.&lt;/ref&gt;]]

Nos años 1960 diose una puxanza de la esploración de xacimientos petrolíferos,&lt;ref name=&quot;pala&quot; /&gt; década na que Dubái amontó tamién la so actividá comercial con otros países como [[India]] y Paquistán.&lt;ref name=&quot;emirateshis&quot;&gt;{{Cita web |url= http://www.emirates.com/english/destinations_offers/discoverdubai/aboutdubai/dubaihistory.aspx |títulu= Dubai history |fechaaccesu=28 d'avientu de 2012 |editorial= Emirates |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Cuatro años dempués de que Abu Dhabi empezara a esportar petroleu,&lt;ref name=&quot;Year13 6&quot; /&gt; atópase en 1966 los primeros depósitos soterraños en Dubái&lt;ref name=&quot;andrea21&quot; /&gt; nuna zona alcontrada a 97&amp;nbsp;km de la ciudá capital.&lt;ref name=&quot;andrea21&quot; /&gt; El xeque Rashin bin Saeed al Maktum referir a la zona como «campu petrolífero de Fateh», términu n'árabe que'l so significáu ye «bona fortuna».&lt;ref name=&quot;emirateshis&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Dubaipet&quot;&gt;{{Cita web |editorial= Dubai Petroleum Establishment |url= http://www.dubaipetroleum.ae/about.php |títulu= Leading Dubai's Petroleum Industry |idioma=inglés |fechaaccesu=27 d'avientu de 2012}}&lt;/ref&gt; De siguío, Bin Saeed dio concesiones a delles empreses estranxeres pa la estraición de crudu;&lt;ref name=&quot;pop7&quot; /&gt; en 1968, la [[ConocoPhillips|Continental Oil Company]] anunció la construcción d'una instalación submarina d'almacenaxe en Fateh, con capacidá pa 79&amp;nbsp;000&amp;nbsp;m³, que sustituyó'l tresporte manual del petroleu por aciu cisternes.&lt;ref&gt;{{Cita web |periódicu= The New York Times |fecha=12 de xunu de 1968 |url= http://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=F10915FA3Y5D137A93C0A8178DD85F4C8685F9 |títulu= Development Is Set For Fateh Oil Field |idioma=inglés |suscripción= sí |fechaaccesu=27 d'avientu de 2012}}&lt;/ref&gt;

Esi mesmu añu, el gobiernu británicu dexó entever qu'eslleiría l'alcuerdu de los Estaos de la Tregua, coles mesmes que los xeques de Dubái y Abu Dhabi aldericaben sobre les posibilidaes d'establecer una nueva nación.&lt;ref name=&quot;andrea21&quot; /&gt; Tres la finalización de la estación submarina al cargu de Continental en 1969,&lt;ref name=&quot;Dubaipet&quot; /&gt; Dubái empezó a esportar el so petroleu.&lt;ref name=&quot;andrea21&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Year13 6&quot; /&gt; El 2 d'avientu de 1971 los xeques de los Estaos de la Tregua axuntáronse y alcordaron la formación d'una federación denomada «Emiratos Árabes Xuníos»,&lt;ref name=&quot;andrea21&quot; /&gt; que s'incorporó cuasi de manera instantánea a la [[Lliga Árabe]].&lt;ref name=&quot;emirateshis&quot; /&gt; [[Zayed ibn Sultán Al Nahayan]], xeque d'Abu Dhabi, foi escoyíu como'l primer presidente de los EAU, ente que Rashid, de Dubái, asumió l'oficiu de vicepresidente. Pa l'autora Schulte-Peevers, a partir d'esti acontecimientu, «Dubái pasó a ser una de les ciudaes estáu más estables, tocantes a la so situación política, nel mundu árabe».&lt;ref name=&quot;andrea21&quot; /&gt; Los ingresos xeneraos pola esportación del petroleu dexáron-y al gobiernu de Dubái invertir en dellos proyeutos d'infraestructura qu'incluyeron edificios, autopistes y oleoductos.&lt;ref name=&quot;pala&quot; /&gt; El nivel de población aumentó en más de 300&amp;nbsp;% ente 1968 y 1975,&lt;ref name=&quot;pop7&quot;&gt;{{Cita web |url= http://www.ite.org/traffic/documents/AB00H5001.pdf |títulu= Historic population statistics |obra= Ite.org |formatu= PDF |fechaaccesu=27 d'avientu de 2012}} {{enllaz rotu|1=Historic population statistics|2=http://www.ite.org/traffic/documents/AB00H5001.pdf}} Enllaz irrecuperable&lt;/ref&gt; lo cual llevólu a ser el segundu emiratu más pobláu de los EAU, solo superáu por Abu Dhabi con cuasi 30&amp;nbsp;000 habitantes más.&lt;ref name=&quot;Malcolm18&quot;&gt;{{Cita Harvard|Peck|1986|p=18|sp=sí}}&lt;/ref&gt; En 1979, inauguróse la ciudá portuaria de [[Jebel Ali]], considerada como'l puertu artificial más grande del mundu» y con una gran influencia nel golfu Pérsicu,&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.thenational.ae/news/uae-news/jebel-ali-port-where-the-uae-meets-the-rest-of-the-world |títulu=Jebel Ali Port: where the UAE meets the rest of the world|periódicu=The National |fechaaccesu=28 d'avientu de 2012}}&lt;/ref&gt; coles mesmes qu'empezó la edificación del [[World Trade Center Dubai]] —primer estructura elevada de la ciudá capital—, del [[Aeropuertu Internacional de Dubái]] y de la [[Zona Franca de Jebel Ali]].&lt;ref name=&quot;emirateshis&quot; /&gt;

[[Ficheru:Jebel Ali Free Zone 04.jpg|miniaturadeimagen|derecha|Tanques almacenadores de petroleu na zona llibre de [[Jebel Ali]].]]

Tres la [[guerra Irán-Iraq]], nos años 1980, na cual los EAU sofitaron a Iraq económicamente, la política interna centrar na busca d'alternatives pa xenerar mayores ingresos y evitar la dependencia direuta del petroleu.&lt;ref name=&quot;pala&quot; /&gt; Pa Dubái, esto resultaba indispensable una y bones les sos reserves yeren más llindaes que les d'otros emiratos de la federación.{{harvnp|al-Abed|Hellyer|Vini|2006|p=86|sp=sí}} En 1990, [[Maktum bin Rashid Al Maktum]] remplazó al so fináu padre como xeque de Dubái y vicepresidente de los EAU.&lt;ref name=&quot;pala&quot; /&gt; Cinco años dempués, el so hermanu, [[Mohamed bin Rashid Al Maktum]], foi electu como príncipe herederu, convirtiéndose nel nuevu gobernante ''de facto'' del emiratu. La industria turístico tuvo una puxanza importante a mediaos de los años 1990, tres la organización d'eventos como'l [[Dubai Shopping Festival]]&lt;ref name=&quot;Shoppingfestival&quot;&gt;{{Cita web |obra= Dubaievents.ae |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20121228093736/http://www.dubaievents.ae/en/festival/festivals/dubai-shopping-festival |url= http://www.dubaievents.ae/en/festival/festivals/dubai-shopping-festival |títulu= The Dubai Shopping Festival |fechaarchivu= 28 d'avientu de 2012 |idioma= inglés |fechaaccesu= 28 d'avientu de 2012 }}&lt;/ref&gt; y la [[Copa mundial de Dubái]], amás de la construcción del hotel de luxu [[Burj Al Arab]] conocíu pol so diseñu en forma de [[Vela (náutica)|vela]].&lt;ref name=&quot;velaburj&quot;&gt;{{Cita web |obra= Y-architect.co.uk |url= http://www.e-architect.co.uk/dubai/burj_a el_arab.htm |títulu= Burj al Arab, Dubai |idioma=inglés |fechaaccesu=28 d'avientu de 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;andrea21&quot; /&gt;

=== Años 2000-actualidá ===
A empiezos de los años 2000 el preciu del petroleu menguó y los EAU implementaron una serie d'estratexes económiques pa subsistir basaes nel turismu, les telecomunicaciones, l'aviación y l'esportación d'aluminiu, ente otres árees.&lt;ref name=&quot;pala&quot; /&gt; Los proyeutos arquiteutónicos siguieron n'espansión ya inauguráronse delles [[Zona franca|zones franques]] como la [[Dubai Media City]], el parque teunolóxicu Dubai Internet City y la [[Dubai Knowledge Village]]. Pela so parte, tamién empezaron les obres de les islles artificiales [[The Palm Islands]], el rascacielos [[Burj Khalifa]] y el [[Dubai Mall]],&lt;ref name=&quot;emirateshis&quot; /&gt; hasta qu'en 2008 llegó una crisis económica que provocó'l paralís de numberosos proyeutos por falta de rentabilidá.&lt;ref name=&quot;llapaes&quot;/&gt; En 2012, la economía volvió reactivase.&lt;ref&gt;{{Cita web |periódicu= El Confidencial |url= http://www.elconfidencial.com/vivienda/2012/08/08/dubai-vuelve-polos sos fueros-el preciu-de-la vivienda-xube-un-24--103361/ |títulu= Dubai vuelve polos sos fueros: el preciu de la vivienda xube un 24% |fechaaccesu=28 d'avientu de 2012}}&lt;/ref&gt; a partir de la emisión de bonos como solución a un acontecimientu que «desamarró una nube nos mercaos bursátiles mientres dellos díes».&lt;ref&gt;{{Cita web |periódicu= El País |url= http://economia.elpais.com/economia/2010/03/25/actualidá/1269505974_850215.html |títulu= Dubai World propón pagar les sos deldes con emisiones de bonos |fechaaccesu=28 d'avientu de 2012}}&lt;/ref&gt;

A principios de 2013 Dubái foi escoyíu como sede de la [[Esposición Internacional de Dubái (2020)|Esposición Internacional de 2020]], siendo la primer ocasión en qu'esti eventu va ser celebráu nel Oriente Mediu. El so programa estratéxicu pa la esposición «xira en redol a la sostenibilidá y la promesa de financiar proyeutos innovadores d'enerxía solar y agua potable que dexen estender esos servicios básicos a les comunidaes que los precisen».&lt;ref&gt;{{Cita web |obra= Archdaily.mx |fecha=2013 |url= http://www.archdaily.mx/mx/02-314284/revélase-el plan maestru-pa-la-exposicion-universal-dubai-2020 |títulu revélase'l Plan Maestru pa la Esposición Universal Dubai 2020 |fechaaccesu=17 de setiembre de 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;paísexpo2020&quot;&gt;{{Cita web |periódicu= El País |fecha=27 de payares de 2013 |url= http://sociedad.elpais.com/sociedad/2013/11/27/actualidá/1385540519_111188.html |títulu= Dubái, escoyida como sede de la Esposición Universal 2020 |autor= Espinosa, Ánxeles |fechaaccesu=17 de setiembre de 2016}}&lt;/ref&gt; D'alcuerdu a un reporte ellaboráu por The Big 5 —un consorciu de construcción n'Oriente Mediu—, a mediaos de 2016 esistíen 3700 obres en construcción en Dubái, con una inversión averada ascendente a 400&amp;nbsp;000 millones USD.&lt;ref&gt;{{Cita web |obra= Albawa.com |url= http://www.albawaba.com/business/dubai-has-3700-ongoing-construction-projects-worth-400-billion-875064 |títulu= Dubai has 3,700 ongoing construction projects worth $400 billion |idioma=inglés |fechaaccesu=17 de setiembre de 2016}}&lt;/ref&gt; Ente estes obres destaquen el [[IMG Worlds of Adventure]], catalogáu como'l mayor [[parque temáticu]] cubiertu del mundu»,&lt;ref&gt;{{Cita web |periódicu= 20 minutos |url= http://www.20minutos.es/noticia/2826279/0/dubai-mayor-parque-tematico-cubiertu-mundu-img/ |títulu= Abre en Dubai el mayor parque temáticu cubiertu del mundu |fechaaccesu=17 de setiembre de 2016}}&lt;/ref&gt; [[Bluewaters Island]], una islla con places, hoteles y una noria de 260 metros d'altor denomináu Dubai Eye;&lt;ref&gt;{{Cita web |periódicu= El Corréu del Golfu |url= http://www.elcorreo.ae/turismu/ultima-atraccion-dubai-noria-bluewaters-island |títulu= La última atraición de Dubai, la noria de Bluewaters Island |fechaaccesu=17 de setiembre de 2016}}&lt;/ref&gt; [[The Tower (Dubái)|The Tower]], un rascacielos más eleváu que'l Burj Khalifa;&lt;ref name=&quot;calatrava&quot;/&gt; según les demarcaciones [[Mohammed Bin Rashid Al Maktoum City - District One]]&lt;ref name=&quot;Rashid&quot;&gt;{{Cita web |obra= Meydansobha.com |url= http://www.thenational.ae/business/property/meydan-sobha-launches-third-phase-of-mbr-city-district-one-in-dubai |títulu= Meydan Sobha launches third phase of MBR City District One in Dubai |fechaaccesu=25 de setiembre de 2016 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; y [[Dubai World Central]].&lt;ref name=&quot;WorldCentral&quot;&gt;{{Cita web |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20150219210409/http://www.dwc.ae/about-dwc/ |fechaarchivu=19 de febreru de 2015 |url= http://www.dwc.ae/about-dwc/ |títulu= ABOUT DWC |idioma=inglés |editorial= Dubai World Central |fechaaccesu=25 de setiembre de 2016}}&lt;/ref&gt;

== Gobiernu y política ==
{{VT|Política de los Emiratos Árabes Xuníos}}
[[Ficheru:Sheik Mohammed bin Rashid Al Maktoum.jpg|thumb|[[Mohamed bin Rashid Al Maktum]].]]

En Dubái esiste una [[monarquía constitucional]] encabezada pola dinastía Al Maktum. Dende 2006 l'emiratu ye gobernáu pol xeque [[Mohamed bin Rashid Al Maktum]]&lt;ref&gt;{{Cita web |editorial=Oficina de Prensa del gobiernu de Dubái |títulu=Sheikh Mohammed bin Rashid Al Maktoum |url=http://www.sheikhmohammed.co.ae/vgn-ext-templating/v/index.jsp?vgnextoid=cdc1c1922d435310VgnVCM1000003f64a8c0RCRD&amp;appInstanceName=default |fechaaccesu=14 d'avientu de 2013 |obra=Sheik Mohammed.com.ae |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; y el so fíu, el príncipe herederu [[Hamdan bin Mohamed bin Rashid Al Maktum]], ye responsable del desenvolvimientu de planes estratéxicos de Dubái&lt;ref name=&quot;Crownprince&quot;&gt;{{Cita web |editorial=Sitiu web del Conseyu Executivu de Dubái |títulu=Chairman of The Executive Council |url=http://tec.gov.ae/en/executive-council/crown-prince-of-dubai/ |fechaaccesu=18 de setiembre de 2016 |obra=Tec.gov.ae |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; y ministru de Finances de la federación.&lt;ref name=&quot;Year13 26&quot;&gt;{{Cita Harvard|Taylor-Evans|Coyne|Al-Abed|Hellyer|2013|p=26|sp=sí}}&lt;/ref&gt; Otres de les responsabilidaes polítiques del xeque inclúin el cargu de vicepresidente y primer ministru de los Emiratos, según miembru del Conseyu Supremu Federal.&lt;ref name=&quot;uaegovt&quot; /&gt;

La constitución política federal establez la división del poder en tres rama —[[poder executivu|executiva]], [[poder llexislativu|llexislativa]] y [[poder xudicial|xudicial]]—. Los dos primeres tán subdividíes nuna xurisdicción federal y otra local.&lt;ref name=&quot;uaegovt&quot; /&gt; En casu de ser necesariu, los gobiernos llocales pueden dexar delles funciones polítiques y alministratives a la federación.{{harvnp|al-Jabali|Vini|Hellyer|Vini|2010|p=32|sp=sí}} Esta postrera ye responsable direutamente de dellos aspeutos como la política esterior, seguridá y defensa, educación, salú pública, rellaciones llaborales y comunicaciones. La xestión d'estos y otros aspeutos ta recoyida nel documentu ''Estratexa de gobiernu de los EAU'', publicáu en 2007. Dende antes del establecimientu de los EAU, Dubái yá cuntaba con instituciones encargaes de velar poles necesidaes de la so población.&lt;ref name=&quot;Year13 19&quot;&gt;{{Cita Harvard|2013|Taylor-Evans|Coyne|Al-Abed|Hellyer|2013|pp=19-24|sp=sí}}&lt;/ref&gt; Por casu, la Municipalidá de Dubái —establecida en 1954 pol entós xeque [[Rashid bin Saeed Al Maktum]]— ocupar de la planificación urbana, los servicios a la ciudadanía y el caltenimientu de los servicios llocales.&lt;ref name=&quot;dmhistory&quot;&gt;{{Cita web |url= http://login.dm.gov.ae/wps/wcm/connect/y75de38048826210a159a925592b70y0/orgEnglish.gif?MOD=AJPERES |títulu= Organizational Chart |editorial= Municipalidá de Dubái |fechaaccesu=3 de xineru de 2013 |idioma=inglés |obra=DM.gov.ae}}&lt;/ref&gt;

El Conseyu Executivu de Dubái, fundáu en 2003, ta integráu por delles dependencies caúna de les cualos cumple coles funciones d'un ministeriu y ye responsable de coordinar y xestionar los servicios públicos del emiratu.&lt;ref name=&quot;yearbook1031&quot;&gt;{{cita Harvard|al-Jabali|Vini|Hellyer|Vini|2010|p=31|sp=sí}}&lt;/ref&gt; Esti órganu ye rexíu pol príncipe del emiratu.&lt;ref name=&quot;Crownprince&quot;/&gt; El Conseyu Supremu Federal ta conformáu polos xeques de cada emiratu, quien escueyen cada cinco años a un presidente y un vicepresidente pa esa institución. Les sos funciones tomen tantu aspeutos executivos como llexislativos.&lt;ref name=&quot;Year13 19&quot;/&gt; Finalmente, el Conseyu Federal Nacional actúa como un [[parllamentu]] y ríxese pol principiu musulmán de ''shura''.&lt;ref group=&quot;Nota&quot;&gt;El principiu de ''shura'' referir a tomar de decisiones sometida a una consulta per parte del Conseyu Nacional sobre la base de establecer na constitución federal.&lt;/ref&gt; Integrar cuarenta representantes de los siete emiratos y ye presidíu por unu o dos voceros escoyíos polos integrantes del conseyu.&lt;ref name=&quot;Year13 19&quot;/&gt; Xuntu con Abu Dhabi, ye l'únicu emiratu que cunta con derechu de [[vetu]] nel conseyu.&lt;ref name=&quot;uaegovt&quot;&gt;{{Cita web |url=http://countrystudies.us/persian-gulf-states/90.htm |títulu=Executive and Legislative Branches |editorial=Biblioteca del Congresu |fechaaccesu=3 de xineru de 2013 |idioma=inglés |obra= Country Studies.us}}&lt;/ref&gt;

Anque esiste una política xudicial a nivel federal, qu'establez una estructura conformada por un Tribunal Supremu Federal de cinco xueces, tribunales de primera instancia y un tribunal d'apelaciones allugáu en Abu Dhabi, capital de los EAU,&lt;ref name=&quot;Year13 19&quot;/&gt; Dubái y Ras al-Khaimah son los únicos emiratos de la federación que siguen la so propia política independiente.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://gulf-law.com/uaecolaw_legalsystem.html |títulu=Background on the United Arab Emirates (UAE) Legal System |obra=Gulf-Law.com |fecha=2011 |fechaaccesu=3 de xineru de 2013 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Nel casu de Dubái, esisten trés cortes xudiciales: una de primera instancia, otra d'apelaciones y una más de casación. La primera inclúi otros trés cortes responsables d'atender cualquier demanda civil, criminal o ''[[xaria]]''. Magar esta postrera ta destinada al pueblu musulmán, tamién pueden participar persones que nun profesen l'islam. Una vegada que s'atienden les distintes solicitúes de la ciudadanía na corte de primera instancia, esiste la posibilidá de resolver cualquier apelación na corte del mesmu nome. Finalmente, la corte de casación emite un resolución final que resulta inapellable.&lt;ref name=&quot;xudicial&quot;&gt;{{Cita web |url=http://dubai.usconsulate.gov/emergency_uae_court.html |títulu=The UAE Court System |editorial=Consuláu de los Estaos Xuníos |obra=US Consulate.gov |fecha=2005 |fechaaccesu=3 de xineru de 2013 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20151022020506/http://dubai.usconsulate.gov/emergency_uae_court.html |fechaarchivu=22 d'ochobre de 2015 }}&lt;/ref&gt; Tocantes a les fuercies de seguridá, la Policía de Dubái —fundada en 1956— respuende direutamente al xeque nel poder. Cabo señalase qu'en Dubái esiste un reglamentu vial, emitíu pola Autoridá de Caminos y Tresportes del emiratu, que tien de ser cumplíu rigorosamente pola población y que confier multes severes pa cualquier infraición.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.dubaipolice.gov.ae/dp/english/y_services.jsp?dPg=1&amp;Page=5998&amp;switchLanguage=en&amp;noCache=1318997705705 |títulu=Traffic Fines Inquiry and Payment |obra= Dubai Police.gov.ae |editorial= Fuercia de Policía de Dubái |fechaaccesu=3 de xineru de 2013 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Hai otru comandu rexonal policiacu, les Fuercies de Defensa de Dubái, que ye dependiente de la federación.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.thenational.ae/news/uae-news/the-uaes-military-a-force-to-be-reckoned-with |títulu= The UAE's military, a force to be reckoned with|apellíu=Thomas |nome= Jen |obra= The National |fecha=6 de mayu de 2011 |fechaaccesu=4 de xineru de 2013 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

=== Rellaciones esteriores ===

Más de cincuenta países que caltienen rellaciones diplomátiques colos EAU cunten con un [[consuláu]] xeneral dientro del territoriu de Dubái.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://yp.theemiratesnetwork.com/browse/embassies_and_consulates/united_arab_emirates-du-dubai/-/1/ |títulu= Embassies and Consulates in Dubai, United Arab Emirates |editorial= The Emirates Network |fechaaccesu=12 de setiembre de 2016 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; L'emiratu caltién venceyos con más de sesenta países, a partir de la incorporación de la federación n'organizaciones como la [[Lliga Árabe]], la [[Organización de les Naciones Xuníes]], la [[Organización de Países Esportadores de Petroleu]] y el [[Conseyu de Cooperación pa los Estaos Árabes del Golfu]].&lt;ref name=&quot;rellaciones&quot;&gt;{{cita Harvard|Int'l|2002|p=35|sp=sí}}&lt;/ref&gt; La mayoría de les decisiones diplomátiques de los emiratos, incluyíes les de Dubái, son responsabilidá d'Abu Dhabi.{{harvnp|Sindelar|Peterson|Middle East Institute|1988|p=220|sp=sí}}

La so capacidá pa producir hidrocarburos, los esfuercios por retener a veceros colos cualos pueda caltener un intercambiu comercial duraderu, y la so inversión turística influyeron de manera importante nes rellaciones diplomátiques con otros países.&lt;ref name=&quot;uaeinteractdubai&quot;&gt;{{Cita web |url= http://www.uaeinteract.com/uaeint_misc/pdf/perspectives/08.pdf |títulu=The Evolution of UAE Foreign Policy |autor=Hellyer, Peter |fechaaccesu=20 d'abril de 2013 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Una de les polítiques de mayor importancia pa los EAU no que concierne a les rellaciones esteriores procura la busca de seguridá y estabilidá social en territoriu árabe, dada la tensión y conflictos que se presentaron ente [[Iraq]] ya [[Irán]],&lt;ref name=&quot;rellaciones&quot; /&gt; o la ocupación israelina de Palestina, a la cual opónse.&lt;ref name=&quot;Year13 34&quot;&gt;{{Cita Harvard|Taylor-Evans|Coyne|Al-Abed|Hellyer|2013|pp=34-40|sp=sí}}&lt;/ref&gt; Anque nun esistan rellaciones diplomátiques con ciertes naciones, los Emiratos almiten la entrada al so territoriu a los sos ciudadanos en casu de que participen en dalgún eventu cultural, económicu o deportivu.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.alarabiya.net/articles/2009/02/19/66824.html |títulu=Israeli Ram given visa to play tennis in Dubai |editorial=Al Arabiya News |fecha=19 de febreru de 2009 |fechaaccesu=20 d'abril de 2013 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Al igual que los demás emiratos, Dubái cuenta con lleis que sancionen de forma severa l'usu y posesión de drogues, incluyendo'l so usu melecinal o terapéuticu. Los turistes reciben encamientos con tal d'evitar ser entrugaos o aprisionaos mientres la so estancia nel emiratu.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Tourists Warned of UAE Drug and Prescription Medication Laws |url=http://forum.virtualtourist.com/discussion-402276-1-1-Travel-0-0-Dubai-discussion.html |fecha=10 de febreru de 2008 |fechaaccesu=21 de payares de 2014 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

=== Derechos humanos y llabor humanitariu ===
{{VT|Derechos humanos nos Emiratos Árabes Xuníos}}
[[Ficheru:Burj Dubai Construction Workers on 4 June 2007.jpg|right|thumb|Fotografia d'un grupu de trabayadores mientres la construcción del [[Burj Khalifa]], en xunu de 2007.]]

L'artículu 25° de la constitución de los EAU establez la igualdá ente les persones ensin importar la so raza, nacionalidá, relixón o estatus social. A pesar d'ello, un informe de [[Human Rights Watch]] publicáu en 2006 destacó les condiciones «menos qu'humanes» nes que trabayen los estranxeros en Dubái,&lt;ref name=&quot;ddhh1&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.hrw.org/en/reports/2006/11/11/building-towers-cheating-workers |títulu=Human Rights Watch – Building Towers, Cheating Workers: Exploitation of Migrant Construction Workers in the United Arab Emirates |obra=Hrw.org |fecha=11 de payares de 2006 |editorial= Human Rights Watch |fechaaccesu=4 de xineru de 2013 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; acusación que'l gobiernu negó. Hasta esi añu yera illegal que los trabayadores formaren [[sindicatu|sindicatos]] o realizaren [[negociación coleutiva|negociaciones coleutives]].&lt;ref name=&quot;hrw&quot;&gt;{{Cita web |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/4861540.stm |títulu=UAE to Allow Construction Unions |editorial=BBC News |obra=BBC.co.uk |fecha=30 de marzu de 2006 |fechaaccesu=4 de xineru de 2013 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;dubaifire&quot;&gt;{{Cita web |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/6277613.stm |títulu=Dubai Fire Investigation Launched |editorial=BBC News |obra= BBC.co.uk |fecha=19 de xineru de 2007 |fechaaccesu=4 de xineru de 2013 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Dalgunes de les quexes más comunes tienen que ver colos baxos salarios, el maltratu verbal, los incumplimientos de contratu per parte de los empresarios y l'esplotación llaboral de los trabayadores, específicamente d'aquellos que participen na construcción d'obres d'infraestructura.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.khaleejtimes.com/DisplayArticle.asp?xfile=data/theuae/2006/March/theuae_March745.xml&amp;section=theuae |títulu= Labour unrest hampers Burj Dubai work |editorial= Riyasbabu y Eman Al Baik |obra= Khaleej Times |fecha=22 de marzu de 2006 |fechaaccesu=4 de xineru de 2013 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;darksd&quot;&gt;{{Cita web |url= http://www.independent.co.uk/opinion/commentators/johann-hari/the-dark-side-of-dubai-1664368.html |títulu= The dark side of Dubai |periódicu= The Independent |ubicación= Londres |fecha=7 d'abril de 2009 |fechaaccesu=4 de xineru de 2013 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; El Comité de Mediu Ambiente y Salú de los Trabayadores de la Municipalidá de Dubái ta al cargu d'ameyorar les condiciones llaborales na capital del emiratu. Ente 2009 y 2010 llevó a cabu la remodelación de dellos centros d'agospiamientu llaboral, o campamentos,&lt;ref name=&quot;gulfnll&quot;&gt;{{Cita web |url= http://gulfnews.com/in-focus/labour |títulu= InFocus - Labour |obra= Gulfnews.com |fecha= 2009 |fechaaccesu= 4 de xineru de 2013 |idioma= inglés |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20130116163211/http://gulfnews.com/in-focus/labour |fechaarchivu= 16 de xineru de 2013 }}&lt;/ref&gt; amás de que cunta con inspeutores qu'alleguen a estos edificios pa verificar les condiciones nes qu'habiten los trabayadores.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://gulfnews.com/news/gulf/uae/employment/a-learning-trip-with-a-workers-accommodation-inspector-1.65036 |títulu= A learning trip with a workers accommodation inspector |obra= Gulfnews.com |fecha=22 d'abril de 2009 |fechaaccesu=21 de payares de 2014 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

En adición a lo anterior, esisten otres varies restricciones en Dubái como parte de la so llexislación musulmana o ''sharia''. La [[homosexualidá]], por casu, ye considerada como un delitu grave y puede ser [[Pena de muerte|penada cola muerte]].{{harvnp|Araya|Marber|2013|p=238|sp=sí}} Les manifestaciones públiques de ciñu, especialmente los besos, son causa de deportación.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.thenational.ae/news/uae-news/public-kissing-can-lead-to-deportation#ixzz3G9lCTpIL |títulu=Public kissing can lead to deportation |obra=Thenational.ae |idioma=inglés |fechaaccesu=21 de payares de 2014}}&lt;/ref&gt; Magar la [[prostitución]] tamién ye catalogada como un delitu, estudios demostraron la esistencia d'una posible rede transcontinental de prostitución de muyeres nel emiratu.&lt;ref name=&quot;pbsdsex&quot;&gt;{{Cita web |nome=Mimi |apellíos= Chakarova |url= http://www.pbs.org/frontlineworld/rough/2007/09/dubai_sex_for_s.html |títulu= Dubai: Night Secrets |editorial= PBS Frontline |fecha=13 de setiembre de 2007 |fechaaccesu=4 de xineru de 2013 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Ye illegal introducir productos de [[Sus scrofa domestica|gochu]] y material [[Pornografía|pornográficu]]. Los residentes musulmanes tienen prohibíu inxerir bébores alcohóliques, y los estranxeros tienen de solicitar una llicencia pa consumir esti tipu de bébores. En cuanto al códigu de vistimienta, esiste reglamentación específica sobre'l llargor y tipu de prendes permisibles poles autoridaes del emiratu.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://www.gov.uk/foreign-travel-advice/united-arab-emirates/local-laws-and-customs |títulu=Foreign travel advice United Arab Emirates |obra=Gov.uk |idioma=inglés |fechaaccesu=21 de payares de 2014}}&lt;/ref&gt;

Dende la so fundación los EAU comparten la filosofía de «ayudar a otros menos afortunaos» y llevaron a cabu delles [[Humanitarismo|llabores humanitarios]]. Pa coordinar el sofitu humanitariu, el gobiernu estableció'l Ministeriu de Desarrollu y Cooperación Internacional en 2013. Un añu antes, yera'l 16° país con mayor cantidá de donativos realizaos en tol mundu. La mayor parte de los donativos provienen de fondos federales.&lt;ref name=&quot;Year13 44&quot;&gt;{{Cita Harvard|Taylor-Evans|Coyne|Al-Abed|Hellyer|2013|pp=44-47|sp=sí}}&lt;/ref&gt; Dalgunes de les aiciones humanitaries más destacables de los EAU y de Dubái inclúin la fundación Mrajeeb Al Fhood, destinada a agospiar a refuxaos sirios en [[Xordania]]; el Mohammed bin Rashid Charity and Humanitarian Establishment, que dende 1997 xestiona aiciones pa l'ayuda de neños güérfanos, viudes y víctimes de desastres naturales;&lt;ref&gt;{{Cita web |obra= Hmaward.org |url= http://www.hmaward.org.ae/profile.php?id=243 |títulu= Mohammed Bin Rashid Humanitarian and Charity Establishment |idioma=inglés |fechaaccesu=18 de setiembre de 2016}}&lt;/ref&gt; la construcción d'hospitales n'Iraq y [[El Líbanu]]; y la Ciudá humanitaria internacional», una zona llibre que surdió en 2007&lt;ref name=&quot;corazónhumanitario&quot; /&gt; a partir de la fusión de Dubai Aid City y Dubai Humanitarian City, y que xestiona la participación internacional na ayuda humanitaria, con infraestructura y servicios comerciales, alministrativos y loxísticos.&lt;ref&gt;{{Cita web |editorial= International Humanitarian City |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20131005155519/http://ihc.ae/about_us.asp |fechaarchivu= 5 d'ochobre de 2013 |url= http://ihc.ae/about_us.asp |títulu= About us |idioma= inglés |fechaaccesu= 12 de xineru de 2013 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;corazónhumanitario&quot;&gt;{{Cita web |obra= Reliefweb.com |url= http://reliefweb.int/report/world/international-humanitarian-city-dubai-strengthens-its-global-position |títulu= International Humanitarian City in Dubai strengthens its global position |idioma=inglés |fechaaccesu=12 de xineru de 2013}}&lt;/ref&gt;

En 2004 realizar por primer vegada la Conferencia de desenvolvimientu y ayuda humanitaria internacional de Dubái», un eventu añal que recibe a representantes d'axencies gubernamentales y caritatives de dellos países pa encetar temes rellacionaes cola ayuda humanitaria internacional.&lt;ref&gt;{{Cita web |obra= DWTC.com |url= http://www.dwtc.com/en/Events+Finder/6-2012/Dubai+International+Humanitarian+Aid+%26+Development+Conference+%26+Exhibition+%E2%80%93+DIHAD |títulu= Dubai International Humanitarian Aid &amp; Development Conference &amp; Exhibition – DIHAD |idioma=inglés |fechaaccesu=12 de xineru de 2013}}&lt;/ref&gt; Tres años dempués llevóse a cabu la primer edición de la campaña educativa «Dubai Cares», que'l so propósitu ye recaldar fondos pa llevar servicios educativos a neños de les rexones más probes de tol mundu. Esa ocasión atropó más de trés mil millones [[Dírham de los Emiratos Árabes Xuníos|AED]] —equivalentes a mil millones USD—.&lt;ref name=&quot;sports&quot;/&gt; Dende entós la so cobertoria llegó a más de siete millones de neños en 28 países distintos.&lt;ref name=&quot;Year13 44&quot;&gt;{{Cita Harvard|Taylor-Evans|Coyne|Al-Abed|Hellyer|2013|pp=44-47|sp=sí}}&lt;/ref&gt; De manera similar, dende 2008 el proyeutu de Noor Dubai collabora cola [[Organización Mundial de la Salú]] pa promover aiciones empuestes al tratamientu de la [[ceguera]] y perda de la visión.&lt;ref name=&quot;sports&quot;&gt;{{Cita Harvard|al-Jabali|Vini|Hellyer|Vini|2010|p=53|sp=sí}}&lt;/ref&gt;

== Xeografía ==
{{VT|Xeografía de los Emiratos Árabes Xuníos}}
=== Llocalización ===
[[Ficheru:Dubai map city.svg|300px|left|thumb|Mapa de Dubái coles sos divisiones.]]
L'emiratu de Dubái ta asitiáu na mariña del [[golfu Pérsicu]] de los [[Emiratos Árabes Xuníos]] y tien un altor mediu averada de 11&amp;nbsp;msnm.&lt;ref name=&quot;loc2&quot;&gt;{{Cita web |url= https://maps.google.es/maps/place?ftid=0x3y5f43496ad9c645:0x74ced0bf2b0029y9&amp;q=Dub%C3%A1i&amp;hl=es&amp;ved=0CBMQ3g0&amp;sa=X&amp;ei=JH7tUOKTEcT1iQatoYCoAQ |títulu= Dubái|editorial= Google Maps |fechaaccesu=9 de xineru de 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;altitú&quot;&gt;{{Cita web |url= http://dateandtime.info/citycoordinates.php?id=292223 |títulu= Geographic coordinates of Dubai, United Arab Emirates |idioma=inglés |obra= Dateandtime.info |fechaaccesu=8 de xineru de 2013}}&lt;/ref&gt; Llenda al sur col emiratu d'[[Emiratu d'Abu Dhabi|Abu Dhabi]], col de [[Emiratu de Sarja|Sarja]] pol nordés y col [[Omán|Sultanatu d'Omán]] pol sureste, al traviés del [[exclave]] d'[[Hatta (Emiratos Árabes Xuníos)|Hatta]] que tamién fai frontera colos emiratos d'[[Emiratu d'!ajmán|Ajmán]] pel oeste y de [[Emiratu de Ras Al-Jaima|Ras Al-Jaima]] pel norte. El golfu baña la mariña oeste de Dubái.&lt;ref name=&quot;loc2&quot; /&gt; Tien una superficie de 4114&amp;nbsp;km²,&lt;ref name=&quot;area&quot;&gt;{{Cita web |url= https://earth.esa.int/web/earth-watching/historical-views/content/-/article/dubai-grows-on-the-sea |títulu= Dubai grows on the sea |idioma=inglés |editorial= ESA Earth Online |fechaaccesu=13 de payares de 2016}}&lt;/ref&gt; una importante espansión —por cuenta de les reclamaciones sobre la so soberanía nel mar—, yá que nos sos entamos cuntaba con 3885&amp;nbsp;km².&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.dubai.ae/en/aboutdubai/Pages/DubaiNature.aspx |títulu= DUBAI NATURE |idioma=inglés |obra= Dubai.ae |fechaaccesu=13 de payares de 2016}}&lt;/ref&gt;

El [[Khawr Dubayy]] ye un entrante d'agua salao que traviesa la ciudá en direición noreste-suroeste.&lt;ref name=&quot;loc2&quot; /&gt; Na seición esti de la capital del emiratu atopa la llocalidá de [[Deira (Dubái)|Deira]], que parte con l'emiratu de [[Sharjah]] nel este y cola llocalidá d'[[Al Aweer]] nel sur. En Deira atópense'l [[Aeropuertu Internacional de Dubái]] al sur y la [[Palma Deira]] nel norte, na mariña del golfu Pérsicu. Gran parte de la puxanza inmobiliaria de Dubái concentrar al oeste del Khawr Dubayy, na parte costera de Jumeirah. Los puertos de [[Mina Rashid|Rashid]] y [[Jebel Ali]], según el [[Burj Al Arab]], la [[Palma Jumeirah]] y dellos puertos llibres tales como'l [[Business Bay]], tán alcontraos nesi mesmu sector.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= https://maps.google.es/maps?hl=es&amp;gs_rn=1&amp;gs_ri=hp&amp;cp=5&amp;gs_id=i&amp;xhr=t&amp;bav=on.2,or.r_gc.r_pw.r_qf.&amp;bvm=bv.1355534169,d.d2k&amp;bpcl=40096503&amp;biw=1440&amp;bih=803&amp;q=deira&amp;um=1&amp;ie=UTF-8&amp;hq=&amp;hnear=0x3y5f434f37cdae93:0xde756363a1b78491,Deira+-+Dub%C3%A1i+-+Emiratos+%C3%81rabes+Xuníos&amp;gl=es&amp;sa=X&amp;ei=LGndUPCgFo6xhAe1q4DwBQ&amp;sqi=2&amp;ved=0CKYBELYD |títulu= Deira|editorial= Google Maps |fechaaccesu=28 d'avientu de 2012}}&lt;/ref&gt;

=== Orografía ===

Dubái atópase dientro del [[desiertu d'Arabia]]. Sicasí, la orografía d'esti emiratu ye significativamente distintu a la de la parte meridional del restu del país, yá que mientres en Dubái —que s'alluga al norte— destaquen los desiertos de sable, en partir sur prevalecen los de grava. El sable de la mariña ta conformada de conches y corales molíos, lo cual fai que seya cómoda, blanca y llimpia. Al este, les llanures costeres con sales enllastraos, conocíes como ''sabkha'', faen que se produza una llinia de dunes na exa norte-sur.&lt;ref&gt;{{Cita web |formatu= PDF |url= http://www.uaeinteract.com/uaeint_misc/pdf/perspectives/14.pdf |títulu= Environmental Development and Protection in the UAE |autor= Aspinall, Simon |obra= UAEinteract.com |idioma=inglés |fechaaccesu=27 d'avientu de 2012}}&lt;/ref&gt; A midida que avánzase nesi sentíu, les dunes son más grandes inda y caltienen un color acoloratáu por cuenta de la presencia d'[[óxidu de fierro]].&lt;ref name=&quot;pop7&quot; /&gt;

[[Ficheru:Desert of Dubai 2010.jpg|thumb|Vista del desiertu de Dubái.]]
El planu y arenosu desiertu da pasu pel este a les estribaciones occidentales de les [[montes Al Hayar]], que s'estienden a lo llargo de la mariña sur del [[golfu d'Omán]]. Nun s'atopen nel territoriu principal del emiratu, pero sí nel exclave de Hatta,&lt;ref name=&quot;loc2&quot;/&gt; que tien un paisaxe grebo, irregular y abrupto, que los sos picos pueden llegar a algamar los 1300&amp;nbsp;m. En Dubái nun hai cuerpos d'agua natural sacante la [[ría]] Khawr Dubayy, que foi dragada lo suficiente como por que puedan entrar grandes buques. Tamién tien [[Cañón (xeomorfoloxía)|gargüelos]] y [[bebederu|bebederos]] que chisquen l'oeste d'A los Hayar. Per otra parte, esiste un inmensu mar de dunes que cubre gran parte del sur del emiratu, y que desagua nel [[desiertu de Rub al-Jali]], tamién denomináu como'l cuartu vacíu». Tien una llarga mariña en partir oeste del emiratu y gran parte d'ella atópase per debaxo del nivel del mar.{{harvnp|al-Jabali|Vini|Hellyer|Vini|2010|p=242|sp=sí}} Tocantes a la so posición sísmica, Dubái atopar nuna zona bien estable. La falla más cercana ye la de los [[falla de Zagros|Zagros]], allugada a unos 200&amp;nbsp;km al norte de los EAU, polo que ye bien pocu probable qu'haya seísmos en Dubái. Dellos espertos afirmen que la posibilidá de que se provoque un [[tsunami]] na rexón ye mínima, una y bones les agües del golfu Pérsicu nun tienen la fondura abonda como pa desencadenar un maremotu.&lt;ref name=&quot;seismic&quot;&gt;{{Cita web |url= http://www.thenational.ae/news/uae-news/science/a-straight-line-to-disaster |títulu= Far enough from the fault lines |periódicu= The National |fecha=23 d'abril de 2008 |idioma=inglés |fechaaccesu=28 d'avientu de 2012}}&lt;/ref&gt;

=== Clima ===

Dubái presenta un [[clima grebu|clima tropical desértico]] por cuenta del so llocalización nos trópicos, lo que fai que na [[Clasificación climática de Köppen]] seya de tipu BWh.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.tutiempo.net/meteorologia/clasificacion-climatica-mundial.html |títulu= Clasificación climática mundial según Köppen |obra= El to Tiempu.net |fechaaccesu=11 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt; Los [[branu|branos]] son desaxeradamente calorosos, húmedos y con abondoses raches de vientu, con temperatures que pueden superar los 40&amp;nbsp;°C, anque mientres la nueche baxen per debaxo de los 30&amp;nbsp;°C. La mayoría de los díes son asoleyaos mientres tol añu. Los [[iviernu|iviernos]] son daqué calientes, con temperatures que nel día lleguen a más de 20&amp;nbsp;°C y peles nueches suelen cayer hasta per debaxo de los 15&amp;nbsp;°C. Les precipitaciones polo xeneral son escases y práuticamente nules nos meses de la dómina braniza.&lt;ref name=&quot;clima&quot;/&gt; Mientres los díes veraniegos pue haber altu mugor, que puede causa-y incomodidad a delles persones.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.godubai.com/explore/whatshot.asp |títulu=Temperature and Humidity in Dubai |obra= Godubai.com |idioma=inglés |fechaaccesu=27 d'avientu de 2012}}&lt;/ref&gt;

{{Clima |llugar
= Dubái

&lt;!--Les temperatures máximes rexistraes son opcionales--&gt;
&lt;!--Temperatures máximes (ºC)--&gt; &lt;!--Temperatures máximes rexistraes (ºC)--&gt;
|xin_max = 22 |xin_max_reg = 31
|feb_max = 23 |feb_max_reg = 31
|mar_max = 26 |mar_max_reg = 37
|abr_max = 31 |abr_max_reg = 41
|may_max = 36 |may_max_reg = 45
|xun_max = 37 |xun_max_reg = 45
|xnt_max = 39 |xnt_max_reg = 47
|ago_max = 39 |ago_max_reg = 48
|set_max = 37 |set_max_reg = 43
|och_max = 33 |och_max_reg = 40
|pay_max = 30 |pay_max_reg = 41
|avi_max = 25 |avi_max_reg = 31
|añal_max = |añal_max_reg = 48
&lt;!--Les temperatures mínimes rexistraes son opcionales--&gt;
&lt;!--Temperatures mínimes (ºC)--&gt; &lt;!--Temperatures mínimes rexistraes (ºC)--&gt;
|xin_min = 14 |xin_min_reg = 8
|feb_min = 15 |feb_min_reg = 7
|mar_min = 17 |mar_min_reg = 11
|abr_min = 20 |abr_min_reg = 8
|may_min = 24 |may_min_reg = 17
|xun_min = 26 |xun_min_reg = 22
|xnt_min = 29 |xnt_min_reg = 25
|ago_min = 30 |ago_min_reg = 25
|set_min = 27 |set_min_reg = 22
|och_min = 23 |och_min_reg = 16
|pay_min = 19 |pay_min_reg = 13
|avi_min = 16 |avi_min_reg = 10
|añal_min = |añal_min_reg = 7
&lt;!--Temperatura diario promediu (ºC)--&gt;
|xin_prom = 18
|feb_prom = 19
|mar_prom = 22
|abr_prom = 26
|may_prom = 30
|xun_prom = 32
|xnt_prom = 34
|ago_prom = 35
|set_prom = 32
|och_prom = 28
|pay_prom = 24
|avi_prom = 20
|añal_prom = 

&lt;!--Precipitación total (mm)--&gt;
|xin_precip = 10
|feb_precip = 40
|mar_precip = 10
|abr_precip = 10
|may_precip = 10
|xun_precip = 10
|xnt_precip = 10
|ago_precip = 10
|set_precip = 10
|och_precip = 10
|pay_precip = 10
|avi_precip = 20
|añal_precip = 
&lt;!--Díes de Precipitación sólida, líquida y/o mista --&gt;
|o_precip_díes =
|xin_precip_díes = 5
|feb_precip_díes = 7
|mar_precip_díes = 6
|abr_precip_díes = 3
|may_precip_díes = 0
|xun_precip_díes = 0
|xnt_precip_díes = 0
|ago_precip_díes = 1
|set_precip_díes = 0
|och_precip_díes = 0
|pay_precip_díes = 1
|avi_precip_díes = 5
|añal_precip_díes = 

&lt;!--Media d'hores de sol (h)--&gt;
|xin_sol = 248
|feb_sol = 224
|mar_sol = 248
|abr_sol = 300
|may_sol = 341
|xun_sol = 330
|xnt_sol = 310
|ago_sol = 310
|set_sol = 300
|och_sol = 310
|pay_sol = 270
|avi_sol = 248
|añal_sol = 

&lt;!--Media de % de mugor--&gt;
|xin_hum = 65
|feb_hum = 65
|mar_hum = 60
|abr_hum = 55
|may_hum = 50
|xun_hum = 55
|xnt_hum = 55
|ago_hum = 55
|set_hum = 60
|och_hum = 60
|pay_hum = 60
|avi_hum = 65
|añal_hum = 

|fonte = Weather Data Base&lt;ref name=&quot;clima&quot;&gt;{{Cita web |url= http://www.weatherbase.com/weather/weatherall.php3?s=49114&amp;refer=&amp;cityname=Dubai-United-Arab-Emirates&amp;units= |títulu= DUBAI, UNITED ARAB EMIRATES (All data) |idioma=inglés |editorial= Weather Data Base |fechaaccesu=15 de setiembre de 2016}}&lt;/ref&gt; y Weather2travel.com&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.weather2travel.com/climate-guides/united-arab-emirates/dubai.php |títulu= Dubai Climate |idioma=inglés |obra= Weather2travel.com |fechaaccesu=15 de setiembre de 2016}}&lt;/ref&gt;
|fechaaccesu = &lt;br /&gt;15 de setiembre de 2016
}}

== Ecoloxía ==
[[Ficheru:Dugong Marsa Alam.jpg|thumb|left|Un [[Dugong dugon|dugongo]].]]
El desiertu de sable qu'arrodia a la capital tien delles [[palmera datilera|palmeres datileres]]. Nel sector oriental crecen [[lliriu|llirios]], ente qu'en ciertes llanures, cerca de los montes occidentales d'A los Hayar, esisten [[acacia|acacies]] y los ''[[Prosopis cineraria|ghaf]]''. Dellos árboles autóctonos, ente ellos la palmera datilera y los ''[[Azadirachta indica|neem]]'', amás de los árboles importaos como los [[ocalitu|ocalitos]], crecen en dellos parques naturales del emiratu. L'[[Chlamydotis undulata|avutarda hubara]], la [[Hyaena hyaena|hiena rayada]], el [[caracal caracal|caracal]], el [[Fennecus zerda|foín del desiertu]], los ferres y l'[[Oryx leucoryx|órice d'Arabia]] son les especies animales más comunes nos desiertos de la zona. Por cuenta del so allugamientu como pasu de migración ente [[Europa]], [[Asia]] y [[África]], más de 320 especies d'aves migratories traviesen el so territoriu ente [[primavera]] y [[seronda]]. Les agües dubaitíes son el llar de más de 300 especies distintes de pexes, incluyíu'l [[Epinephelinae|meru]]. La típica vida marina yá alloñada de la mariña de Dubái inclúi peces tropicales y aguamales, según corales, [[Dugong dugon|dugongos]], delfines, ballenes y tiburones. Tamién pueden atopase dellos tipos de tortúes, como la [[Eretmochelys imbricata|tortúa carey]] o la [[Chelonia mydas|tortúa verde]], dambes consideraes en peligru d'estinción.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.gowealthy.com/gowealthy/wcms/en/home/articles/entertainment/events-and-festivals/Flora-fauna-of-Dubai-B0odU6b3Lu.html |títulu= Flora and fauna of Dubai |idioma= inglés |obra= Gowealthy.com |fechaaccesu= 8 de xineru de 2013 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20120308032531/http://www.gowealthy.com/gowealthy/wcms/en/home/articles/entertainment/events-and-festivals/Flora-fauna-of-Dubai-B0odU6b3Lu.html |fechaarchivu= 8 de marzu de 2012 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.uaeinteract.com/nature/default.asp |títulu= Natural UAE |obra= UAEinteract.com |fechaaccesu= 29 d'abril de 2010 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20100126010401/http://www.uaeinteract.com/nature/default.asp |fechaarchivu= 26 de xineru de 2010 }}&lt;/ref&gt;

Esisten instituciones como la Dubai Desert Conservation Reserve, que lleven a cabo estudio sobre la biodiversidá y preservación de la ecoloxía del emiratu.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.ddcr.org/en/ddcr-ecu-tourism-mode.aspx |títulu= Dubai Desert Conservation Reserve showcased as ecu-tourism model at United Nations conference |editorial= Dubai Desert Conservation Reserve |idioma=inglés |editorial= Dubai Desert Conservation Reserve |fechaaccesu=26 de setiembre de 2016}}&lt;/ref&gt; Otramiente, el gobiernu estableció delles reserves naturales pa especies animales esclusives de la rexón, o que s'atopen en peligru d'estinción{{harvnp|al-Abed|Hellyer|Vini|2006|pp=289-90|sp=sí}} como [[Ras Al Khor]]. Debíu a la rápida crecedera poblacional y les constantes obres d'infraestructura, l'impautu ambiental foi n'aumentu. Auníu a ello, l'usu de vehículos aumenta la polución considerablemente.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://es.mongabay.com/news/2005/0823-tina_butler_dubai.html |títulu= Les islles artificiales de Dubai tienen altu costu ambiental|obra= Mongabay.com |fechaaccesu=28 d'avientu de 2012}} {{enllaz rotu |1= Les islles artificiales de Dubai tienen altu costu ambiental |2= http://es.mongabay.com/news/2005/0823-tina_butler_dubai.html}} Enllaz irrecuperable&lt;/ref&gt; Hai 29 díes al añu con gurriana, pero'l númberu de díes con fumu xube a 91, amás de que les xornaes con baxa visibilidá son de 173 díes de media añalmente.&lt;ref name=&quot;clima&quot; /&gt;

== Economía ==
[[Ficheru:Zabeel Park.jpg|thumb|Horizonte de la capital vistu dende [[Zabeel Park]].]]

Por cuenta del so estratéxicu allugamientu xeográficu, les sos polítiques fiscales flexibles a la inversión estranxera, la so [[estabilidá económica]] y los numberosos proyeutos d'infraestructura, Dubái consolidóse como un emiratu [[ciudadanu del mundu cosmopolita]] de negocios.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://gulfbusiness.com/iraq-asks-oil-majors-downsize-costly-dubai-offices/ |títulu= Iraq asks oil majors to downsize costly Dubai offices |idioma=inglés |obra= Gulfbusiness.com |fechaaccesu=4 de payares de 2016}}&lt;/ref&gt; El so PIB caltuvo una crecedera añal de más del 3&amp;nbsp;% dende 2010,&lt;ref&gt;{{Cita web |url= https://www.dsc.gov.ae/en-us/Pages/NationalAccounts.aspx |títulu= National Accounts |idioma=inglés |editorial= Centru d'Estadístiques de Dubái |obra= Dsc.gov.ae |fechaaccesu=15 de payares de 2016}}&lt;/ref&gt; anque ente 1975 y 2008 caltuvo una medría d'ente'l 6 y 9&amp;nbsp;%, similar a la puxanza esperimentada por [[Ḥong Kong]] y [[Singapur]].&lt;ref name=&quot;dubai.ae economy&quot;&gt;{{Cita web |url= http://www.thenational.ae/business/economy/dubai-33-year-growth-rate-was-worlds-fastest |títulu= Dubai 33-year growth rate was world's fastest |obra= Thenational.ae |idioma= inglés |fechaaccesu=27 de payares de 2014}}&lt;/ref&gt; En 2016, el so [[PIB nominal#Valoración: PIB nominal y PIB real|PIB nominal]] foi de 397,26 mil millones [[Dírham de los Emiratos Árabes Xuníos|AED]] —108,17 mil millones [[Dólar d'Estaos Xuníos|USD]]— &lt;ref name=&quot;GDP2016&quot;&gt;{{Cita web |url= https://www.dsc.gov.ae/Report/Gross%20Domestic%20Product%20at%20Currents%20Prices%202016.pdf |títulu= Gross Domestic Product at Current Prices - Emirate of Dubai |obra= Dsc.gov.ae |editorial= Centru d'Estadístiques de Dubái |idioma= árabe ya inglés |fecha= 2016 |fechaaccesu= 18 d'agostu de 2017}}&lt;/ref&gt; y representa alredor d'una tercer parte del de tol país, envaloráu nesi mesmu añu en 348,74 mil millones USD.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://fcsa.gov.ae/en-us/Lists/D_StatisticsSubject/Attachments/691/(Y)-2016-Final%20NA.xlsx |títulu= National Accounts Estimates 1975 - 2016 |fecha= 8 de mayu de 2017 |idioma= árabe ya inglés |formatu= XLS |editorial= Autoridá d'Estadístiques y Competitividá d'Emiratos Árabes Xuníos |fechaaccesu= 18 d'agostu de 2017}}&lt;/ref&gt; Los ingresos de Dubái provenientes del petroleu menguaron dende los años 2000 hasta representar el 1&amp;nbsp;% de los sos ingresos, magar tener la segunda reserva de crudu más grande de los EAU.&lt;ref name=&quot;oilrev&quot;&gt;{{Cita web |url= http://gulfnews.com/business/economy/dubai-s-economy-outperforming-global-growth-defying-downward-trends-1.2063221 |títulu= Dubai's economy outperforming global growth, defying downward trends |obra= Gulfnews.com |idioma= inglés |fecha= 23 de xunetu de 2017 |fechaaccesu= 21 d'agostu de 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.abo.net/oilportal/topic/view.do?contentId=2175041 |títulu= Emirates economy becoming more diversified |fecha= 16 d'avientu de 2013 |autor= Roger, Lina |obra= Abo.net |idioma= inglés |fechaaccesu=27 de payares de 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref group=&quot;Nota&quot; name=&quot;oilfields&quot;&gt;Les reserves de petroleu de Dubái tán envaloraes n'aprosimao cuatro mil millones de barriles. En 1991 el so ritmu de producción yera d'hasta 410&amp;nbsp;000 barriles per día; dende entós la producción foi en descensu, y en 2010 yeren producíos ente 50&amp;nbsp;000 y 70&amp;nbsp;000 barriles, contra los 2,8 millones de barriles diarios producíos por Abu Dhabi. Los sos campos d'estraición son Fateh, Southwest Fateh, Falah, Rashid y Margham, siendo operaos principalmente pola Dubai Petroleum Company (DPC). En 2016, la Emirates National Oil Company de Dubái anunció la espansión de la so refinería en Jebel Ali p'aumentar la producción diaria de barriles del emiratu a un envaloráu de 210&amp;nbsp;000. Tiense previstu que la espansión dea empiezu en 2019. Veanse Gulfnews.com [http://gulfnews.com/business/oil-in-dubai-history-timeline-1.578333 «Oil in Dubai: History &amp; timeline»]; Moneycontrol Business News, [http://www.moneycontrol.com/news/business/dubais-oil-discoverydubais-debt_440035.html «Dubai's oil discovery and Dubai's debt»]; Thenational.ae, [http://www.thenational.ae/business/industry-insights/energy/abu-dhabis-oil-output-at-2-8m-barrels-per-day «Abu Dhabi's oil output at 2.8m barrels per day»]; Ameinfo.com, [http://ameinfo.com/energy/oil-gas/dubai-oil-refinery-expansion/ «Dubai oil major announces $1bn expansion to add 70,000 bpd»] (n'inglés). Consultaos el 24 de setiembre de 2016.&lt;/ref&gt;

La industria de la construcción y l'inmobiliaria tienen un considerable impautu económicu nel emiratu&lt;ref name=&quot;bbcllora&quot;&quot;&gt;{{Cita web |url= https://www.bbc.co.uk/news/business-11837714 |títulu= Dubai's debt crisis: One year on |autor= Watson, Katy |editorial= BBC |idioma= inglés |fecha=25 de payares de 2010 |fechaaccesu=27 de payares de 2014}}&lt;/ref&gt; y concentren la mayor parte de les inversiones gubernamentales.&lt;ref name=&quot;dubai.ae economy&quot;/&gt; La crisis económica que travesó Dubái en 2008 debióse principalmente a la concesión de creitos de financiamientu pa obres d'infraestructura y al aumentu constante nos precios de los inmuebles, favoreciendo la formación d'una [[burbuya económica|burbuya financiera]]&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu=Dubai's Palm Jumeirah sees prices fall as crunch moves in |url=http://www.telegraph.co.uk/finance/newsbysector/constructionandproperty/3489393/Dubais-Palm-Jumeirah-sees-prices-fall-as-crunch-moves-in.html |periódicu=The Telegraph |fecha=20 de payares de 2008 |fechaaccesu=20 de payares de 2008 |autor= Amistead, Louise |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt; que al españar repercutió negativamente na [[inversión estranxera direuta]].&lt;ref name=&quot;llapaes&quot;&gt;{{Cita web |url= http://elmed.io/dubai-renaz-de-les sos-cenices/ |títulu= Dubái renaz de les sos cenices |autor=Llames, Manuel |obra= Elmed.io |fecha=4 de xunu de 2013 |fechaaccesu=23 de payares de 2014}}&lt;/ref&gt; Más apocayá, el distritu [[Dubai Marina]] figuró como unu de les principales exes inmobiliaries del emiratu,&lt;ref name=&quot;gulfnews42&quot;&gt;{{Cita web |url=http://gulfnews.com/business/economy/dubai-shows-new-wave-of-economic-growth-1.1247425 |títulu=Dubai shows new wave of economic growth |obra=Gulfnews.com |fecha=26 d'ochobre de 2013 |fechaaccesu=28 de payares de 2014 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; ente que la organización de la [[Esposición Internacional de Dubái (2020)|Esposición Mundial]] de 2020, a celebrase en Dubái, atraxo la inversión nacional y estranxera, cuantimás del mercáu asiáticu.&lt;ref name=&quot;outlaw&quot;&gt;{{Cita web |url= http://www.out-law.com/en/articles/2014/april/dubai-construction-attracts-increased-foreign-investment-as-united-arab-emirates-predict-20-growth-in-2014/ |títulu= Dubai construction attracts increased foreign investment as United Arab Emirates predict 20% growth in 2014 |obra= Out-law.com |idioma= inglés |fecha=1 d'abril de 2014 |fechaaccesu=23 de payares de 2014}}&lt;/ref&gt; Una parte significativa de les inversiones del gobiernu n'infraestructura fueron destinaes a hoteles según a establecimientos comerciales y recreativos.&lt;ref name=&quot;dubai.ae economy&quot;/&gt; Otru sector importante na economía ye'l de l'aviación, que contribúi con alredor del 30&amp;nbsp;% al PIB.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.emirates.com/media-centre/aviation-to-contribute-531-billion-to-dubais-economy-375-to-its-gdp-and-will-support-over-750000-jobs-by-2020 |títulu= Aviation to contribute $53.1 billion to Dubai's economy, 37.5% to its GDP and will support over 750,000 jobs by 2020 |idioma=inglés |editorial= Emirates |fecha=17 de payares de 2014 |fechaaccesu=16 de setiembre de 2016}}&lt;/ref&gt; Esiste tamién un grupu de servicios [[Astronáutica|aeronáuticos]], establecíu pola sociedá Dubai Aerospace Enterprise, qu'aspira a convertise en «el más innovador y esitosu de la industria aeronáutico de tol mundu».&lt;ref&gt;{{Cita Harvard|Taylor-Evans|Coyne|Al-Abed|Hellyer|2013|p=96|sp=sí}}&lt;/ref&gt;

Les [[zona de llibre comerciu|zones de llibre comerciu]], como la [[Dubai Media City]], la [[Dubai Knowledge Village]] y la [[Dubai Maritime City]], xuntu coles polítiques fiscales del emiratu,&lt;ref name=&quot;llapaes&quot;/&gt; empuestes a fomentar el [[comerciu internacional]], tamién apurrieron de manera importante a la estabilidá económica.&lt;ref name=&quot;dubchamber&quot;&gt;{{Cita web |url= http://www.dcci.gov.ae/content/Bulletin/Issue10/SectorMonEn_ISSUE10.pdf |títulu= Prospects of Dubai Economic Sectors |editorial= Dubai Chamber of Commerce |fecha= 2003 |idioma= inglés |formatu= PDF |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20050508223402/http://www.dcci.gov.ae/content/Bulletin/Issue10/SectorMonEn_ISSUE10.pdf |fechaarchivu= 8 de mayu de 2005 |fechaaccesu= 5 de xineru de 2012 }}&lt;/ref&gt; En tales zones aplícase'l [[derechu internacional]].&lt;ref name=&quot;llapaes&quot;/&gt; Nun esisten impuestos aplicables a los ingresos de compañíes o empresarios del sector priváu&lt;ref group=&quot;Nota&quot;&gt;Cola única esceición de les compañíes públiques que participen na estraición y tresformamientu de petroleu, que tienen de pagar un porcentaxe fixu de 55&amp;nbsp;% sobre los sos ingresos, y filiales de bancos a les cualos aplícase-yos un 20&amp;nbsp;% d'impuestos. Vease Dubai.ae, [http://www.dubai.ae/en/aboutdubai/Pages/DubaiEconomy.aspx «DUBAI ECONOMY»] (n'inglés). Consultáu'l 15 d'abril de 2017.&lt;/ref&gt; nin tampoco ye esixente nenguna cuota pol intercambiu de productos. Ta dexada amás la total repatriación de capitales o utilidaes.&lt;ref name=&quot;dubai.ae economy&quot;/&gt; La primer zona llibre de los EAU, [[Zona llibre de Jebel Ali|Jebel Ali]], empezó a operar en 1980.&lt;ref name=&quot;Year13 93&quot;&gt;{{Cita Harvard|Taylor-Evans|Coyne|Al-Abed|Hellyer|2013|p=93|sp=sí}}&lt;/ref&gt; Dalgunos de los principales países a los que Dubái esporta mercancía son [[Arabia Saudita]], [[India]] y [[Suiza]], ente qu'India, [[Irán]] ya [[Iraq]] son les principales naciones a les que [[reexportación|reexporta]]. Los sos principales provisores son India, [[República Popular China|China]], [[Estaos Xuníos]] y [[Alemaña]].&lt;ref&gt;{{cita web |url= https://www.dsc.gov.ae/Publication/Direct%20Foreign%20Trade%202010%20En.pdf |títulu= Direct Foreign Trade |fecha= 2010 |idioma= inglés |editorial= Centru d'Estadístiques de Dubái |formatu= PDF |obra= Dsc.gov.ae |fechaaccesu= 7 de payares de 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref group=&quot;Nota&quot;&gt;Los sos ingresos provenientes de les esportaciones xubieron en 2016 a 129 mil millones AED, equivalente a 35,1 mil millones USD. Vease Dsc.gov.ae, [https://www.dsc.gov.ae/Report/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%AC%D8%A7%D8%B1%D8%A9%20%D8%A7%D9%84%D8%AE%D8%A7%D8%B1%D8%AC%D9%8A%D8%A9%20%D8%AD%D8%B3%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D9%86%D9%88%D8%B9%20-%20%D8%A5%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9%20%D8%AF%D8%A8%D9%8A.pdf «Foreign Trade By Type - Emirate of Dubai 2016»] (n'inglés). Consultáu'l 15 de setiembre de 2017.&lt;/ref&gt; Históricamente, Dubái asitióse como unu de los principales mercaos d'[[oru]] y xoyería nel mundu;&lt;ref name=&quot;Year13 61&quot;&gt;{{Cita Harvard|Taylor-Evans|Coyne|Al-Abed|Hellyer|2013|p=61|sp=sí}}&lt;/ref&gt; ye más, en 2016 [[Dubai Gold &amp; Commodities Exchange]] consiguió nel [[mercáu a términu]] 19,7 millones de [[contratu de futuros|contratos]] —un aumentu del 36&amp;nbsp;% con respectu al añu anterior—.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.dgcx.ae/5978 |títulu= DGCX Rounds Off a Record-Breaking Year |fecha=3 de xineru de 2017 |idioma=inglés |editorial= Dubai Gold &amp; Commodities Exchange |fechaaccesu=15 d'abril de 2017}}&lt;/ref&gt;

El [[mercáu financieru de Dubái]] empezó a operar en marzu del añu 2000 como un sistema de negociación de valores y de bonos, tantu llocales como estranxeros.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.dfm.ae/pages/default.aspx?c=801 |títulu= Overview |editorial= Dubai Financial Market |idioma= inglés |fechaaccesu= 10 de xineru de 2012 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20120121141549/http://www.dfm.ae/pages/default.aspx?c=801 |fechaarchivu= 21 de xineru de 2012 }}&lt;/ref&gt; Tien otra see pa la bolsa de valores dubaití col indicador [[NASDAQ]], lo que-y convierte nel mercáu más internacional de tolos países na zona. Lo anterior garantizó que les pequeñes y medianes empreses de los EAU tengan la posibilidá de caltener intercambios comerciales, amás de representar un fácil accesu pa los inversores llocales y estranxeros.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.nasdaqdubai.com/exchange/about-us/overview |títulu= Overview |idioma=inglés |editorial= NASDAQ Dubai |fechaaccesu=17 de setiembre de 2016}}&lt;/ref&gt; En 2004 la industria de servicios tomaba la mayor parte del mercáu financieru,&lt;ref&gt;{{cita Harvard |al-Abed|Hellyer|Vini|2006|p=89|sp=sí}}&lt;/ref&gt; anque cuasi una década dempués el so llugar foi tomáu pola construcción y los bienes raigaños.&lt;ref name=&quot;gulfnews42&quot;/&gt; Dubái tamién ye reconocíu como un centru financieru internacional; en setiembre de 2017 el ''[[think tank]]'' [[Z/Yen]] asítiase na décimu octava posición mundial, en primer llugar si solo enfocamos a Mediu Oriente.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.longfinance.net/images/GFCI22_Report.pdf |títulu= The Global Financial Centres Index 22 |formatu= PDF |idioma=inglés |editorial= Z/Yen |fechaaccesu= 20 d'ochobre de 2017 |fecha= Setiembre de 2017}}&lt;/ref&gt;

=== Emplegu ===

D'alcuerdu a información proporcionada pel Centru d'Estadístiques de Dubái, la tasa de desemplegu en 2016 yera del 0,4&amp;nbsp;%, una de les más baxes del mundu.&lt;ref group=&quot;Nota&quot;&gt;L'analís del Centru d'Estadístiques de Dubái nun considera nel cálculu de la tasa de desemplegu a ames de casa, estudiantes, persones que nun taben buscando trabayu o son incapaces de trabayar, nin tampoco aquellos que taben retiraos o temporalmente incapacitados. Vease Dsc.gov.ae, [https://www.dsc.gov.ae/en-us/DSC-News/Pages/According-to-the-Results-of-Dubai-Llabor-Force-Annual-Survey-.aspx «Unemployment Rate in Dubai is the Lowest Globally at 0.4%»]. Consultáu'l 18 d'ochobre de 2017.&lt;/ref&gt; La población económicamente activa yera de pocu más de 1,7 millones d'habitantes, de los cualos más del 80&amp;nbsp;% yeren homes, mayoritariamente estranxeros. Un sector significativu de la población taba emplegáu na alministración pública, ente que cuasi la metá de la fuercia llaboral estranxera trabaya na industria de la construcción.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://gulfnews.com/news/uae/society/dubai-has-one-of-lowest-unemployment-rates-1.1886727 |títulu= Dubai has one of lowest unemployment rates |obra= Gulfnews.com |autor= Khamis, Jumana |idioma=inglés |fechaaccesu=13 de setiembre de 2016 |fecha=28 d'agostu de 2016}}&lt;/ref&gt;

En 2016 la tasa de desemplegu pa los nacionales yera del 2,9&amp;nbsp;%,&lt;ref&gt;{{Cita web |url= https://www.dsc.gov.ae/en-us/DSC-News/Pages/According-to-the-Results-of-Dubai-Llabor-Force-Annual-Survey-.aspx |títulu= Unemployment Rate in Dubai is the Lowest Globally at 0.4% |editorial= Centru d'Estadístiques de Dubái |idioma= inglés |obra= Dsc.gov.ae |fechaaccesu= 18 d'ochobre de 2017}}&lt;/ref&gt; anque esiste una perceición xeneralizada de que «los emiratinos nun tienen l'abonda esperiencia nin falen inglés [como] pa ocupar ciertos emplegos».&lt;ref name=&quot;gulfdesempleo&quot;&gt;{{Cita web |url= http://gulfnews.com/news/gulf/uae/employment/unemployment-rate-dangerously-high-dahi-says-1.749463 |títulu= Unemployment rate dangerously high, Dahi says |obra= Gulfnews.com |idioma=inglés |fechaaccesu=12 de xineru de 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20121115094802/http://www.rnw.nl/espanol/article/trabayadores-inmigrantes-en-dubai-%E2%80%9Cnos-zuquen-el sangre%E2%80%9C |fechaarchivu=15 de payares de 2012 |url= http://www.rnw.nl/espanol/article/trabayadores-inmigrantes-en-dubai-%E2%80%9Cnos-zuquen-el sangre%E2%80%9C |títulu= Trabayadores inmigrantes en Dubai: “zúquennos el sangre“ |obra= Rnw.nl |fechaaccesu=12 de xineru de 2013}}&lt;/ref&gt; Na capital del emiratu, nuna encuesta realizada pel Centru d'Estadístiques de Dubái en 2012, llegar a la conclusión de qu'un 33,7&amp;nbsp;% de la población estranxera trabayaba en Dubái pero tenía la so residencia fora de la capital. De los habitantes de la ciudá, el 79,5&amp;nbsp;% de la población superaba los quince años d'edá. La mayor parte de quien trabayen en Dubái son estranxeros y mayores d'esa mesma edá.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.emirates247.com/news/emirates/50-fall-in-unemployment-rate-in-dubai-2012-04-09-1.452954 |títulu= 50% fall in unemployment rate in Dubai |obra= Emirates247.com |idioma=inglés |fechaaccesu=12 de xineru de 2013}}&lt;/ref&gt; Esto postreru débese tamién a la baxa tasa de desemplegu nos EAU, un aspeutu qu'atraxo l'atención de dellos países d'América y Europa, que les sos tases de paru atopar a l'alza.&lt;ref name=&quot;bajodesemp&quot;&gt;{{Cita web |url= http://usatoday30.usatoday.com/money/economy/story/2011-09-25/cnbc-uae-employment/50515994/1 |títulu= Looking for work? Willing to move to the UAE?|periódicu= USA Today |idioma=inglés |fechaaccesu=12 de xineru de 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;bajodesemp2&quot;&gt;{{Cita web |url= http://www.nytimes.com/2012/11/13/world/middleeast/13iht-sreducmideast13.html?_r=0 |títulu= O.A.Y. Attracts Frustrated European Job Seekers|periódicu= The New York Times |idioma=inglés |fechaaccesu=12 de xineru de 2013}}&lt;/ref&gt;

Los estranxeros comenenciudos en trabayar en Dubái tienen de tramitar una visa esclusiva pa cada puestu de trabayu, que ye promovida pol responsable del reclutamiento de la empresa y queda inutilizable al perder l'emplegu. A partir d'esi momentu cuntar con un plazu d'un mes y mediu pa consiguir un nuevu emplegu, o en casu contrariu tien de salir del emiratu.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/8058341.stm |títulu= Dubai's unemployed head for the beach |obra= BBC.com |idioma=inglés |fechaaccesu=12 de xineru de 2013}}&lt;/ref&gt; Una de les árees que cobró mayor relevancia nel sector llaboral de Dubái ye la de les teunoloxíes de la información, especialmente aquelles rellacionaes cola investigación y analís, creación de ''[[hardware]]'' y ''[[software]]'', y programación y alministración de bases de datos y sistemes de rede.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://dubaiemploymenttips.com/it-jobs/ |títulu= Information Technology (IT) Jobs in Dubai |idioma=inglés |editorial= Dubai Employment Tips |fechaaccesu=11 de xineru de 2013}}&lt;/ref&gt; Por causa de la poca población nacional, el gobiernu convoca series d'eventos p'afalar a los estranxeros a que trabayen nel emiratu,&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.ameinfo.com/dm-organizes-series-events-workers--324304 |títulu= Dubai Municipality organizes a series of events for workers |idioma= inglés |obra= AMEinfo.com |fechaaccesu= 11 de xineru de 2013 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20130106093352/http://www.ameinfo.com/dm-organizes-series-events-workers--324304 |fechaarchivu= 6 de xineru de 2013 }}&lt;/ref&gt; daqué que tamién faen bona parte de les empreses dubaitíes nos países del esterior en busca de personal cualificáu.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= https://www.abc.es/local-comunidad-valenciana/20130110/abci-emirates-tripulacion-cabina-201301101231.html |títulu= La compañía aérea Emirates escueye personal n'Alicante y Valencia |periódicu= ABC|fechaaccesu=11 de xineru de 2013}}&lt;/ref&gt;

=== Turismu ===
[[Ficheru:Dubai Mall-Dubai3161.JPG|thumb|El Zoco del Oru nel [[Dubai Mall]], el centru comercial más grande del mundu.]]

El turismu xugó un papel crucial na diversificación de la economía del emiratu,&lt;ref name=&quot;TUR&quot;/&gt; que tamién se vio favorecíu pol so allugamientu xeográfica en Mediu Oriente como «entrada natural pa los mercaos turísticos emerxentes». El so afitamientu como unu de los principales destinos turísticos resultó de «les condiciones polítiques, económiques y socioculturales prevalecientes» nos EAU.&lt;ref name=&quot;Kozak&quot;&gt;{{Cita Harvard|Kozak|Kozak|2015|p=88|sp=sí}}&lt;/ref&gt; Dende 1997 l'actividá turística ye regulada pol Departamentu de Mercadotecnia Comercial y Turística del emiratu.&lt;ref name=&quot;TUR&quot;&gt;{{cita Harvard|al-Abed|Hellyer|Vini|2006|p=158|sp=sí}}&lt;/ref&gt; Los planes estratéxicos del emiratu, que garantizaron la inversión en delles obres d'infraestructura como l'hotel [[Burj Al Arab]] en 1999 y otros [[Estación turística|complexos turísticos]], fueron asonsañaos dende entós nos demás emiratos de la federación.&lt;ref name=&quot;Year13 99&quot;&gt;{{Cita Harvard|Taylor-Evans|Coyne|Al-Abed|Hellyer|2013|p=99|sp=sí}}&lt;/ref&gt;

La mira del gobiernu nel sector turísticu consiste en caltener una medría del 7 a 8&amp;nbsp;% añal nel númberu de turistes a Dubái.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.arabianbusiness.com/dubai-attracts-14-2m-tourists-during-2015-up-7-5--620134.html#.V-dBaCTWFds |títulu= Dubai attracts 14.2m tourists during 2015, up 7.5% |obra= Arabianbusiness.com |fechaaccesu=24 de setiembre de 2016 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; En 2012, l'emiratu degoló por primer los diez millones de visitantes estranxeros&lt;ref name=&quot;Year13 98&quot;&gt;{{Cita Harvard|Taylor-Evans|Coyne|Al-Abed|Hellyer|2013|p=98|sp=sí}}&lt;/ref&gt; y pa 2016 esa cifra amontar a 14,9 millones,&lt;ref name=&quot;tourismtotal&quot;/&gt; anque s'espera que cola [[Esposición Internacional de 2020 (Dubái)|Expo 2020]] atraiga a dellos más.&lt;ref name=&quot;Kozak&quot;/&gt; La mayor parte provienen d'India, [[Arabia Saudita]], [[Reinu Xuníu]], [[Omán]] y [[Estaos Xuníos]].&lt;ref name=&quot;tourismtotal&quot;&gt;{{Cita web |títulu= Visitor by Nationality* - Emirate of Dubai |fecha=2016-2014 |idioma=árabe ya inglés |editorial= Centru d'Estadístiques de Dubái |url= https://www.dsc.gov.ae/Report/%D8%A7%D9%84%D8%B2%D9%88%D8%A7%D8%B1%20%D8%AD%D8%B3%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%AC%D9%86%D8%B3%D9%8A%D8%A9%202016.pdf |fechaaccesu=8 de mayu de 2017 |formatu= PDF}}&lt;/ref&gt;

Una de les principales actividaes turístiques en Dubái ye'l comerciu, razón pola cual ye considerada como «la capital de les compres d'Oriente Mediu».&lt;ref name=&quot;shopp&quot;&gt;{{Cita web |editorial= Eye of Dubai |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20110204020041/http://www.eyeofdubai.com/v1/articles/article_detail.asp?artid=406 |fechaarchivu= 4 de febreru de 2011 |url= http://www.eyeofdubai.com/v1/articles/article_detail.asp?artid=406 |títulu= Dubai.. A Shopping Paradise |idioma= inglés |fechaaccesu= 13 de xineru de 2013 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Kozak&quot;/&gt; Lo anterior débese tamién a les diverses zones llibres qu'esisten nel emiratu y a les polítiques fiscales vixentes que faciliten l'adquisición inclusive de productos luxosos a precios accesibles.&lt;ref&gt;{{Cita web |editorial= Emirates |url= http://www.emirates.com/english/destinations_offers/discoverdubai/dubaishopping/ |títulu= Dubai shopping - tax free designer stores, outrageous malls and bargain shopping festivals |idioma=inglés |fechaaccesu=24 de setiembre de 2016}}&lt;/ref&gt; Destaquen por casu los distintos [[zocos]] al campu; el [[Dubai Mall]], el centru comercial más grande del mundu; y el [[Dubai Shopping Festival]] realizáu añalmente.

Dalgunos de los principales destinos turísticos en Dubái inclúin el [[Burj Khalifa]], que cunta con una plataforma d'observación onde puede apreciase'l panorama urbanu de la capital; el [[Muséu de Dubái]], qu'alluga una coleición de mapes, oxetos y documentos históricos qu'amuesen la evolución de la zona a lo llargo del tiempu; l'área residencial [[Al Bastakiya]], edificada por comerciantes perses de perlles y mercancía testil, y qu'inclúi una galería d'arte moderno; el [[Khawr Dubayy]], l'entrante d'agua que crucia la capital, pue ser percorríu en bote; el [[Acuariu de Dubái]] que contién más de cien especies de criatures marines y la [[Jumeirah Beach Residence|sablera de Jumeirah]], qu'inclúi un complexu d'hoteles y restoranes.&lt;ref&gt;{{Cita web |autor= Lee, Jess |url= http://www.planetware.com/tourist-attractions-/dubai-uae-dub-dubai.htm |títulu= 15 Top-Rated Tourist Attractions in Dubai |obra= Planetware.com |fechaaccesu=24 de setiembre de 2016 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Tamién cunta con dellos parques temáticos y de diversiones, como'l [[Creekside Park]], [[Zabeel Park]], [[Safa Park]], [[Wild Wadi]] y [[Dubai Miracle Garden]].

== Enerxía ya industria ==

Dubái estremóse por ser el centru de producción enerxética» nos EAU debíu al impautu de la so industria enerxético y les facilidaes p'adquirir a precios accesibles los combustibles.&lt;ref name=oxford2007132/&gt; Ye'l segundu emiratu con mayor producción de petroleu na federación, anque los ingresos provenientes d'esta industria apenes contribúin con un 1&amp;nbsp;% al PIB de Dubái.&lt;ref name=&quot;oilrev&quot;/&gt;&lt;ref group=&quot;Nota&quot; name=&quot;oilfields&quot;/&gt; Esisten cinco yacimientos petrolíferos —Fateh, Southwest Fateh, Falah, Rashid y Margham— con una reserva llindada de cuatro mil millones de [[Barril de petroleu|barriles]],&lt;ref name=oxford2007132&gt;{{Cita Harvard|Oxford Business Group|2007|pp=132-137|sp=sí}}&lt;/ref&gt; razón pola cual l'emiratu importa la mayoría del petroleu riquíu pa satisfaer les sos necesidaes enerxétiques.&lt;ref name=&quot;Year13 83 84&quot;&gt;{{Cita Harvard|Taylor-Evans|Coyne|Al-Abed|Hellyer|2013|pp=83|sp=sí}}&lt;/ref&gt; Una parte significativa del petroleu ye procesada na rexón costera de Margham y en Jebel Ali, onde'l gobiernu estableció en 1999 una refinería que produz [[Éter de petroleu|nafta]], [[Querosenu|combustible p'aviones]], [[gasóil]], [[fueloil]] y [[gas llicuao del petroleu]].&lt;ref&gt;{{Cita Harvard|Taylor-Evans|Coyne|Al-Abed|Hellyer|2013|p=88|sp=sí}}&lt;/ref&gt; Esisten trés terminales en Jebel Ali, Port Rashid y Fateh que s'encarguen d'esportar los hidrocarburos.{{harvnp|al-Abed|Hellyer|2001|pp=237-38|sp=sí}} De la mesma, l'organismu encargáu de regular la producción, refinamientu y distribución del petroleu en Dubái ye la Compañía Nacional del Petroleu de los Emiratos,&lt;ref name=oxford2008123&gt;{{Cita Harvard|Oxford Business Group|2008|p=123|sp=sí}}&lt;/ref&gt; que tamién tien inversiones en productores de petroleu d'otros países como [[Turkmenistán]], [[Tunicia]], [[Iraq]], [[Exiptu]] y [[Libia]].&lt;ref&gt;{{Cita Harvard|Taylor-Evans|Coyne|Al-Abed|Hellyer|2013|p=85|sp=sí}}&lt;/ref&gt;

Envalórase que les reserves de gas natural del emiratu xuben a 125 mil millones de m³, siendo procesada la mayor parte en Margham.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.gulfnews.com/dubai-to-get-dolphin-gas-supplies-within-two-weeks-1.112330 |títulu= Dubai to get Dolphin gas supplies within two weeks |fechaaccesu=17 de payares de 2013 |obra= Gulfnews.com |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; En 1975 el gobiernu de Dubái estableció la Compañía de Gas Natural de Dubái pal procesamientu del citáu hidrocarburu. En 1980 tenía una capacidá de producción de 20&amp;nbsp;000 barriles per día de [[propanu]] y [[butanu]] primordialmente, y 2,1 millones de m³ diarios de [[metanu]]. El gas seco ye enriáu a la Compañía del Aluminiu de Dubái —establecida en 1979— pal funcionamientu de la so planta de desalinización y enerxía llétrica, y los líquidos del gas son embotellados y mayormente esportaos a [[Xapón]].&lt;ref&gt;{{Cita Harvard|Taylor-Evans|Coyne|Al-Abed|Hellyer|2013|p=124|sp=sí}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://countrystudies.us/persian-gulf-states/85.htm |títulu= Oil and Natural Gas |fechaaccesu=24 de setiembre de 2016 |obra= Countrystudies.us |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Como parte del alcuerdu Dolphin Gas Project en 2007, robláu col emiratu d'Abu Dhabi y los países de Qatar y Omán por un periodu de venticinco años, espérase un suministru de gas natural de siquier 400 millones de ft³ diarios adicionales.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.gulfnews.com/dubai-to-get-dolphin-gas-supplies-within-two-weeks-1.112330 |títulu= Dubai to get Dolphin gas supplies within two weeks |fechaaccesu=17 de payares de 2013 |autor= Ezz Al Deen, Mohammad |fecha=8 de marzu de 2007 |obra= Gulfnews.com |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Sicasí, les autoridaes confirmaron la necesidá d'establecer nuevos alcuerdos pa importar gas dende otros países como Irán pa satisfaer la demanda enerxética cada vez más elevada de Dubái.&lt;ref name=oxford2008123/&gt;

L'Autoridá de Lletricidá y Agua de Dubái ye la organización pública que s'encarga de l'alministración de la enerxía nel emiratu. Ente'l 10 y 15&amp;nbsp;% de la producción total de gas natural destinar a la xeneración d'eletricidá nel emiratu tantu pa usu domésticu, como pa usu industrial.&lt;ref name=oxford2007132/&gt; Delles estratexes pa satisfaer la demanda enerxética atópense afiguraes nel Plan estratéxicu nacional de 2015, qu'inclúi la regulación de tarifes pa controlar el consumu, ente otres midíes.&lt;ref name=oxford2008123/&gt;

N'años más recién tuvo puxanza la industria testil en Dubái, que'l so mercáu estender dende la [[Comunidá d'Estaos Independientes]] hasta África ya India. Con tal de favorecer l'actividá comercial de materiales testiles, el gobiernu estableció la zona llibre [[Dubai Textile City]].&lt;ref&gt;{{Cita Harvard|Taylor-Evans|Coyne|Al-Abed|Hellyer|2013|p=91|sp=sí}}&lt;/ref&gt; De manera similar surdieron innovadores propuestes pal aprovechamientu de les [[Enerxía anovable|enerxíes anovables]] nel emiratu; en marzu de 2013 construyóse un [[Güerta solar|parque solar]] con un costo de 12 mil millones AED que, por aciu l'usu de teunoloxía [[Enerxía solar fotovoltaica|fotovoltaica]], ye capaz de producir 10&amp;nbsp;MW añales d'enerxía llétrica dende 2014.&lt;ref&gt;{{Cita Harvard|Taylor-Evans|Coyne|Al-Abed|Hellyer|2013|p=128|sp=sí}}&lt;/ref&gt; Espérase que la so construcción remate en 2030, añu nel que la so producción habría de ser esguilada hasta los 5000&amp;nbsp;MW per añu. La mira gubernamental ye emplegar gradualmente esti tipu de teunoloxía anovable na xeneración d'eletricidá pal emiratu, hasta cubrir el 75&amp;nbsp;% de la demanda total en 2050.&lt;ref&gt;{{Cita web |obra= Thenational.ae |url= http://www.thenational.ae/business/energy/dubais-mohammed-bin-rashid-al-maktoum-solar-park-shatters-world-record-again |títulu= Dubai's Mohammed bin Rashid Al Maktoum Solar Park shatters world record again |idioma=inglés |fechaaccesu=24 de setiembre de 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |obra= Firstsolar.com |url= http://www.firstsolar.com/en/About-Us/Projects/DEWA-13-Cortil-Plant |títulu= Project Overview |idioma=inglés |fechaaccesu=24 de setiembre de 2016}}&lt;/ref&gt;

== Tresporte ==
[[Ficheru:Dubai Bus on 26 December 2007 Pict 4.jpg|200px|thumb|Un autobús en [[Dubai Marina]].]]

L'Autoridá de Carreteres y Tresportes de Dubái ye l'organismu encargáu del tresporte en Dubái.&lt;ref name=&quot;guia107&quot;&gt;{{cita Harvard|al-Jabali|Vini|Hellyer|Vini|2010|pp=107-109|sp=sí}}&lt;/ref&gt; Les sos polítiques y lineamientos tán empuestos a la optimización de la infraestructura y los servicios de tresporte, según al desenvolvimientu de sistemes sustentables.&lt;ref name=&quot;gulfnews setecientos&quot;/&gt; Otra de les sos principales prioridaes consiste na mantención de carreteres segures pa los habitantes del emiratu.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://gulfnews.com/news/uae/transport/dubai-police-fine-388-vehicles-for-excess-aponderái-1.1569554 |títulu= Dubai Police fine 388 vehicles for excess aponderái |obra= Gulfnews.com |fechaaccesu=1 d'ochobre de 2016 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

=== Terrestre ===

La [[conxestión vehicular]] ye una de les principales problemátiques de Dubái:&lt;ref name=&quot;gulfnews setecientos&quot;&gt;{{Cita web |url=http://gulfnews.com/news/uae/traffic-congestion-costs-more-than-dh700-000-per-kilometre-in-dubai-1.1452783 |títulu=Traffic congestion costs more than Dh700,000 per kilometre in Dubai |obra=Gulfnews.com |fechaaccesu=1 d'ochobre de 2016 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref group=&quot;Nota&quot;&gt;D'alcuerdu a un informe de la RTA en 2013, el costo del tráficu en Dubái xube a 209&amp;nbsp;979&amp;nbsp;USD per quilómetru. El cálculu foi realizáu con base na cantidá de vehículos rexistraos esi añu, los quilómetros de caminos y carreteres del centru del emiratu y les hores llaborales perdíes mientres la conxestión vehicular, sumaes al tiempu y el combustible emplegaos. Vease Gulfnews, [http://gulfnews.com/news/uae/traffic-congestion-costs-more-than-dh700-000-per-kilometre-in-dubai-1.1452783 «Traffic congestion costs more than Dh700,000 per kilometre in Dubai»] (n'inglés). Consultáu'l 1 d'ochobre de 2016.&lt;/ref&gt; d'alcuerdu a estadístiques del emiratu, n'ochobre de 2015 había 1&amp;nbsp;500&amp;nbsp;000 automóviles.&lt;ref name=&quot;7daysae&quot;&gt;{{Cita web |url= http://7days.ae/10-per-cent-increase-in-number-of-cars-on-dubai-roads |títulu= Is traffic in Dubai about to get worse? |idioma=inglés |editorial= 7DAYS |fechaaccesu=10 de setiembre de 2016}}&lt;/ref&gt; El plan d'aición de la RTA, qu'afonda na importancia d'una fayadiza [[Urbanismo|planificación urbana]],&lt;ref&gt;{{Cita Harvard|Taylor-Evans|Coyne|Al-Abed|Hellyer|2013|pp=104-105|sp=sí}}&lt;/ref&gt; entiende aiciones que van dende la inversión en distintos proyeutos carreteros,&lt;ref name=&quot;gulftalent.com&quot;&gt;{{Cita web |url= http://www.gulftalent.com/home/hr-Article-23.html |títulu= Dubai Overtakes Cairo in Traffic Congestion |obra= GulfTalent.com |fecha=7 de febreru de 2007 |fechaaccesu=14 de xunetu de 2009 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; el fomentu del tresporte públicu&lt;ref name=&quot;gulfnews setecientos&quot;/&gt; y la meyora del serviciu, hasta la fixación de llicencies de conducción a expedir, y l'aumentu de la tasa d'impuestos de carretera y cuotes pal rexistru d'automóviles nuevos.&lt;ref name=&quot;gulfnewsautos&quot;&gt;{{Cita web |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20120926154340/http://gulfnews.com/business/shipping/dubai-traffic-woes-inflict-losses-of-dh4-6b-a-year-1.75892 |fechaarchivu= 26 de setiembre de 2012 |url= http://gulfnews.com/business/shipping/dubai-traffic-woes-inflict-losses-of-dh4-6b-a-year-1.75892 |títulu= Dubai traffic woes inflict losses of Dh4.6b a year |obra= Gulfnews.com |fechaaccesu= 14 de xunetu de 2009 |idioma= inglés }}&lt;/ref&gt; El gobiernu reconoz cada añu col premiu Dubai Award for Sustainable Transport aquelles iniciatives de meyora del tresporte promovíes por organizaciones públiques y quitaes dientro del emiratu.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.emirates247.com/business/dubai-award-for-sustainable-transport-saving-environment-2016-02-17-1.621247 |títulu= Dubai Award for Sustainable Transport: Saving environment |obra= Emirates247.com |fechaaccesu=1 d'ochobre de 2016 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Cúntase tamién con una llinia telefónica qu'ufierta información sobre'l tresporte públicu y sirve coles mesmes pa dar avisu a les autoridaes sobre cualquier problema rellacionáu col tresporte.&lt;ref&gt;{{Cita web |obra= Avaya.com |formatu= PDF |url= http://www.avaya.com/mx/case-for-avaya/customer-stories/autoridá-de-tresporte-y-carreteres-de-dubai-rta |títulu= Autoridad de tresporte y carreteres de Dubái (RTA) |idioma=inglés |fechaaccesu=15 de xineru de 2013}}&lt;/ref&gt;

;Carreteres, pontes y túneles

Dubái cunta con seis carreteres que sirven de conexón con otros emiratos, que pueden ser identificaes cola lletra inicial «Y» acompañada de dos o tres dígitos dientro d'una figura d'un ferre azul. Les carreteres que conecten a Dubái con otros emiratos son la [[Carretera E 11 (Emiratos Árabes Xuníos)|E 11]] —carretera Sheikh Zayed—, la [[Carretera E 311 (Emiratos Árabes Xuníos)|E 311]] —carretera de los Emiratos—, la [[Carretera E 44 (Emiratos Árabes Xuníos)|Y 44]] —autopista Dubái-Hatta—, la [[Carretera E 66 (Emiratos Árabes Xuníos)|E 66]] —carretera Oud Metha—, la [[Carretera E 77 (Emiratos Árabes Xuníos)|E 77]] —carretera Dubái-Al Habab— y la [[Carretera E 611 (Emiratos Árabes Xuníos)|E 611]]. Hai otres víes que namái conecten a ciertes llocalidaes de la ciudá capital, y que vienen representaes por una lletra inicial «D» más dos o tres dígitos dientro d'una figura d'un [[fuerte]] color verde. Ente estes postreres tán la [[Carretera D 89 (emiratos Árabes Xuníos)|D 89]] —carretera Al Maktum-aeropuertu—, la [[Carretera D 85 (Emiratos Árabes Xuníos)|D 85]] —carretera de Baniyas—, la [[Carretera D 75 (Emiratos Árabes Xuníos)|D 75]] —carretera de Sheikh Rashid—, la [[Carretera D 73 (Emiratos Árabes Xuníos)|D 73]] —carretera d'A los Dhiyafa, agora llamada cai del 2 d'avientu—, la [[Carretera D 94 (Emiratos Árabes Xuníos)|D 94]] —carretera Jumeirah— y la [[Carretera D 92 (Emiratos Árabes Xuníos)|D 92]] —carretera Al Khaleej-Al Wasl—.&lt;ref name=&quot;gulfroad&quot;&gt;{{Cita web |obra= Gulfnews.com |url= http://gulfnews.com/news/uae/transport/reading-dubai-s-road-signs-1.254255 |títulu= Reading Dubai's road signs |idioma=inglés |fechaaccesu=4 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt; La capital foi una de les primeres ciudaes de la península arábiga n'implementar casetes de [[peaxe]] nos sos principales carreteres, en 2007.&lt;ref name=&quot;carboun&quot;/&gt;

La ponte Al Maktoum ye la más antigua del emiratu; foi inaugurada en 1963 pa cruciar el Khawr Dubayy y dende entós pasó por delles fases de remodelación p'afaese al desenvolvimientu urbanu de Dubái.&lt;ref&gt;{{Cita web |obra= Ameinfo.com |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20130728142742/http://www.ameinfo.com/136821.html |url= http://www.ameinfo.com/136821.html |fechaarchivu= 28 de xunetu de 2013 |títulu= RTA completes widening of Al Maktoum Bridge |idioma= inglés |fechaaccesu= 16 de xineru de 2013 }}&lt;/ref&gt; Otres pontes son l'[[Ponte Al Garhoud|Al Garhoud]], la [[Ponte flotante (Dubái)|ponte flotante]] y la [[Business Bay Crossing]], por mentar dalgunos. Na categoría de túneles sobresal el túnel Al Shindagha, abiertu en 1975 y que traviesa'l Khawr Dubayy per vía soterraña, sirviendo de conexón de les llocalidaes de Deira y A los Shindagha.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.riversoftheworld.org/files/22108 |títulu= Rivers of life - Dubai Creek |idioma=inglés |obra= Riversoftheworld.org |fechaaccesu=16 de xineru de 2013}} {{enllaz rotu |1= Rivers of life - Dubai Creek |2= http://www.riversoftheworld.org/files/22108}} Enllaz irrecuperable&lt;/ref&gt;

Esisten 129 llinies d'autobuses nel emiratu, que los sos servicios atendieron a 135 millones de persones en 2016.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://dubai-buses.com/pdf/En_April_2017.pdf |títulu= Dubai Bus Route List April-2017 |editorial= Roads &amp; Transport Authority |fechaaccesu= 21 d'agostu de 2017 |idioma=inglés |formatu= PDF}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;taxitraffic&quot;/&gt; Nel añu 2006, la RTA aprobó la sustitución de les paraes d'autobús por unes nueves con sistema d'[[aire acondicionáu]] incorporáu por cuenta de les altes temperatures que prevalecen mientres los periodos veraniegos.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://gulfnews.com/news/gulf/uae/traffic-transport/air-conditioned-bus-shelters-for-dubai-1.195356 |títulu= Air-conditioned bus shelters for Dubai |obra= Gulfnews.com |fecha=10 de mayu de 2006 |fechaaccesu=6 d'ochobre de 2013 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

La compañía Dubai Taxi Corporation opera los servicios de [[taxi]] y gocia de financiamiento tantu gubernamental como d'empreses privaes de tresportes. Hai cuasi 4000 taxis qu'operen a lo llargo del emiratu, que'l so serviciu ta disponible tolos díes y en toles franxes horaries, incluyendo díes festivos.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.dubaitaxi.ae/en/whoweare/Pages/dtcfleetfacts.aspx |títulu= DTC Fleet Facts |idioma= inglés |editorial= Dubai Taxi Corporation |fechaaccesu= 22 d'agostu de 2017}}&lt;/ref&gt; Nel añu 2016 rexistráronse más de 181 millones de pasaxeros en taxi en Dubái.&lt;ref name=&quot;taxitraffic&quot;&gt;{{Cita web |url= http://www.emirates247.com/news/government/543-million-passengers-used-public-transit-means-in-dubai-in-2016-2017-02-05-1.647634 |títulu= 543 million passengers used public transit means in Dubai in 2016 |idioma= inglés |obra= Emirates247.com |fechaaccesu= 21 d'agostu de 2016 |fecha= 5 de febreru de 2017}}&lt;/ref&gt;

;Metro, monorriel de Palma Jumeirah y tranvía d'A los Sufouh
[[Ficheru:Metro Dubai 003.jpg|thumb|Interior d'una estación del metro.]]

Dende la so inauguración en 2009, el [[metro de Dubái]] ye «unu de los sistemes de tresporte públicu más avanzaos» de Mediu Oriente, según unu de los [[Automatic Train Operation|metros automatizados]] más estensos del mundu.&lt;ref name=&quot;carboun&quot;&gt;{{Cita web |url= http://www.carboun.com/energy/road-to-doha-sustainable-transportation-in-the-middle-east/ |títulu= Sustainable Transportation in the Middle East |idioma=inglés |obra= Carboun.com |fechaaccesu=1 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt; Tán concebíes cuatro llinies, caúna nomada con un color distintu, de les cualos solu dos fueron inauguraes: la colorada —con un llargor de 52&amp;nbsp;km&lt;ref name=&quot;guia107&quot; /&gt; y que constituyó la primer fase de la rede automatizada—&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.mhi.co.jp/technology/review/pdf/y492/y492001.pdf |formatu= PDF |títulu= Dubai Metro, the World's Longest Fully Automated Metro Network |idioma=inglés |obra= Mhi.co.jp |fechaaccesu=6 d'ochobre de 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref group=&quot;Nota&quot;&gt;En 2013 plantegóse que la llinia colorada del metro habría de tener 87 trenes con cinco vagones cada unu, con capacidá pa treslladar a 643 persones. Foi construyida por un consorciu d'empreses xaponeses compuestu por [[Mitsubishi|Mitsubishi Corporation]], [[Obayashi Corporation]] y [[Kajima Corporation]], ente otres, con un costo de pocu menos de cinco mil millones [[Dólar d'Estaos Xuníos|USD]]. Veanse Neoteo.com, [http://www.neoteo.com/el metro-de-dubai «El metro de Dubái»]; Elheraldo.com, [http://www.elheraldo.co/revistas/llatitú/entevista/el metro-de-dubai-72238 «El metro de Dubái»]. Consultaos el 1 d'ochobre de 2016 {{enllaz rotu |1= El metro de Dubái |2= http://www.elheraldo.co/revistas/llatitú/entevista/el metro-de-dubai-72238}} Enllaz irrecuperable.&lt;/ref&gt; y la verde —inaugurada en 2010 y con una estensión de 20&amp;nbsp;km—. Les otres llinies, que la so construcción inda ta pendiente, son la púrpura y l'azul.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.arabiansupplychain.com/article-6476-blue-and-purple-lines-unlikely-in-next-five-years/#.UPot1PK8CSo |títulu= Blue and Purple Lines unlikely in next five years |idioma=inglés |obra= Arabiansupplychain.com |fechaaccesu=18 de xineru de 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;guia107&quot; /&gt; Prevese que cuando'l proyeutu tea completu, constituya la rede de metro más grande de la península arábiga.&lt;ref name=&quot;autogenerated1&quot;&gt;{{Cita web |url= http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/8247330.stm |títulu= Will metro change Dubai car culture? |fecha=11 de setiembre de 2009 |editorial= BBC News |idioma=inglés |fechaaccesu=26 d'avientu de 2012}}&lt;/ref&gt;

El [[monorriel de Palma Jumeirah]] ye un sistema de tresporte que sirve pa coneutar la [[Palma Jumeirah|isla homónima]] con tierra firme.&lt;ref name=&quot;gn&quot;&gt;{{Cita web |idioma=inglés |títulu=Middle East's first monorail to start services in Palm Jumeirah by April |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120925071004/http://gulfnews.com/business/construction/middle-east-s-first-monorail-to-start-services-in-palm-jumeirah-by-april-1.46925 |url=http://gulfnews.com/business/construction/middle-east-s-first-monorail-to-start-services-in-palm-jumeirah-by-april-1.46925 |fechaarchivu=25 de setiembre de 2012 |obra=Gulfnews.com |fecha=7 d'agostu de 2008 |fechaaccesu=2 de payares de 2016 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;monorrail&quot;&gt;{{Cita web |url= http://www.palm-monorail.com/ |títulu= Palm Monorail |idioma=inglés |obra= Palm-monorail.com |fechaaccesu=26 d'avientu de 2012}}&lt;/ref&gt; Foi inauguráu n'abril de 2009,&lt;ref name=&quot;timeout&quot;&gt;{{Cita web |títulu= Palm monorail tried and tested |url= http://www.timeoutdubai.com/knowledge/news/8723-palm-monorail-tried-and-tested |obra= Timeoutdubai.com |fecha=6 de mayu de 2009 |fechaaccesu=26 d'avientu de 2012 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; y convirtióse nel primeru del so tipu nel Mediu Oriente.&lt;ref name=&quot;guia107&quot; /&gt; Tien pocu menos de 6&amp;nbsp;km de llargu y cuenta con cinco aparques, de les cualos solu trés fueron abiertes.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.zawya.com/projects/project.cfm/pid040907111450/Nakheel__Palm_Jumeirah_Monorail/?pass=1 |títulu= Nakheel - Palm Jumeirah Monorail |idioma=inglés |obra= Zawya.com |fechaaccesu=26 d'avientu de 2012}} {{enllaz rotu |1= Nakheel - Palm Jumeirah Monorail |2= http://www.zawya.com/projects/project.cfm/pid040907111450/Nakheel__Palm_Jumeirah_Monorail/?pass=1}} Enllaz irrecuperable&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.palm-monorail.com/palm-monorail-stations/ |títulu= Palm Monorail Stations |idioma=inglés |obra= Palm-monorail.com |fechaaccesu=26 d'avientu de 2012}}&lt;/ref&gt;

En 2014 inauguróse la primer fase de construcción del [[Tranvía de Dubái|tranvía d'A los Sufouh]], que consta de 10,6&amp;nbsp;km y once aparques. El proyeutu conncluirá nuna llinia de más de 14&amp;nbsp;km de llargor que va escurrir a lo llargo de la carretera homónima, ente Marina y l'hotel Burj Al Arab. Cuenta con dos enllaces a la llinia colorada del metro, a los que se van sumar otros dos, según otra conexón col monorriel.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://thedubaitram.com/about/ |títulu= ABOUT |idioma=inglés |editorial= Dubai Tram |fechaaccesu=11 de setiembre de 2016}}&lt;/ref&gt;

=== Aereu ===
[[Ficheru:DXB Overview.jpg|thumb|derecha|[[Aeropuertu Internacional de Dubái]], unu de los más transitaos del planeta.]]

L'[[Aeropuertu Internacional de Dubái]] {{códigos aeroportuarios}} ye unu de los que tien [[Aeropuertos por tráficu de pasaxeros mayor tráficu de pasaxeros del mundu]], yá qu'en 2017 recibió a más de 88 millones.&lt;ref name=&quot;paxtraffic&quot;&gt;{{Cita web |url= http://www.dubaiairports.ae/corporate/media-centre/factsheets-list/detail/dubai-airports |títulu= Fact Sheets |idioma= inglés |editorial= Dubai Airports |fechaaccesu= 24 de febreru de 2018}}&lt;/ref&gt; Tamién destacar por ser el primeru en tráficu internacional, con cuasi la totalidá de los pasaxeros, y el quintu en tonelaes de carga, con más de 2,5 millones.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu= DXB retains #1 rank for international traffic |editorial= Dubai Airports |url= http://www.dubaiairports.ae/corporate/media-centre/press-releases#detail/dxb-retains-1-rank-for-international-traffic |fechaaccesu= 24 de febreru de 2018 |fecha= 5 de febreru de 2018 |idioma= inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.aircargonews.net/news/airports/single-view/news/hong-kong-retains-crown-as-worlds-top-cargu-airport.html |títulu= Hong Kong retains crown as world's top cargo airport |idioma= inglés |obra= Air Cargo News |fechaaccesu= 21 d'agostu de 2017 |fecha= 19 d'abril de 2017}}&lt;/ref&gt; Realiza vuelos a 270 destinos nos seis continentes, principalmente a India, Reinu Xuníu, Arabia Saudita y Paquistán,&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.dubaiairports.ae/docs/default-source/pdf/dubaiairports_infographic-pdf.pdf?sfvrsn=2 |formatu= PDF |títulu= Dubai International (DBX) |idioma=inglés |editorial= Dubai Airports |fechaaccesu=1 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt; y la so principal aereollinia ye [[Emirates]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.emirates.com/english/about/news/news_detail.aspx?article=411638&amp;offset=0 |títulu= Emirates Announces 2009 Expansion Plan |idioma=inglés |editorial= Emirates |fechaaccesu=22 d'abril de 2010 |fecha=18 de febreru de 2009}}&lt;/ref&gt;

El desenvolvimientu del [[Aeropuertu Internacional Al Maktoum]] {{códigos aeroportuarios}} foi anunciáu nel añu 2004. La primer fase del proyeutu ye la meyora de la pista pal [[Airbus A380]], y la construcción de 64 estacionamientos remotos, una terminal de carga capacitada pa tratar 25&amp;nbsp;000 tonelaes añales y una terminal de pasaxeros pa mover a cinco millones de persones cada añu. Esta postrera yá foi inaugurada.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://gulfnews.com/business/aviation/al-maktoum-international-airport-begins-operations-1.646783 |títulu= Al Maktoum International airport begins operations |fecha=27 de xunu de 2010 |obra= Gulfnews.com |idioma=inglés |fechaaccesu=28 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt; Cuando l'aeropuertu tea termináu dafechu, va ser el más grande del planeta, con cuatro terminales y capacidá pa 160 millones de pasaxeros y doce millones de tonelaes de carga añalmente. N'ochobre de 2015 recibió'l so primer vuelu procedente de [[Hungría]] y en 2017 cuasi algamó'l millón de pasaxeros.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= https://www.abc.es/viajar/20131029/abci-dubai-aeropuertu-201310291027.html |títulu= El que va ser l'aeropuertu más grande del mundu recibe'l so primer vuelu |fecha=20 d'ochobre de 2015 |periódicu= ABC |fechaaccesu=25 de setiembre de 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;paxtraffic&quot;/&gt;

=== Marítimu ===
[[Ficheru:UAE Dubai Abra img4 asv2018-01.jpg|thumb|Los ''[[abra (embarcación)|abras]]'' son un sistema tradicional de tresporte ente [[Deira (Dubái)|Deira]] y [[Bur Dubái]].]]

Esisten dos puertos comerciales importantes en Dubái: el [[Jebel Ali]] y el [[Mina Rashid|Rashid]]. El primeru ye'l más grande enxamás construyíu pol home y unu de los más importantes por tráficu de mercancíes nel mundu.&lt;ref&gt;{{Cita web |idioma= inglés |títulu= Port of Jebel Ali |url= http://www.worldportsource.com/ports/review/ARE_Port_of_Jebel_Ali_1423.php |obra= Worldportsource.com |fecha=14 d'agostu de 2008 |fechaaccesu=25 d'abril de 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;jebelali&quot;&gt;{{Cita web |url= http://www.worldshipping.org/about-the-industry/global-trade/top-50-world-container-ports |títulu= Top 50 World Container Ports |editorial= World Shipping Council |fechaaccesu=3 de setiembre de 2016 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Unu de los métodos tradicionales pa cruciar dende [[Bur Dubai]] a [[Deira (Dubái)|Deira]] ye por aciu ''[[abra (embarcación)|abras]]'', pequeñes barques de pasaxeros que traviesen el Khawr Dubayy, y pa les cualos esisten paraes en Bastakiya y na carretera de Baniyas.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.dubai-online.com/videos/video-dubai-souk-abra-station/ |títulu= Videu - Dubai Old Souk Abra Station |idioma=inglés |obra= Dubai-online.com |fechaaccesu=26 d'avientu de 2012}}&lt;/ref&gt; Tamién s'ufierta como alternativa'l Sistema Dubaití d'Autobuses Marinos, que realiza tresllaos al traviés del mesmu Khawr Dubayy ya inclúi serviciu de taxis.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu= RTA launches Water Bus System on Dubai Creek |url= http://www.ameinfo.com/129309.html |obra= AMEinfo.com |fecha= 16 de xunetu de 2007 |fechaaccesu= 25 d'abril de 2010 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20100602074607/http://www.ameinfo.com/129309.html |fechaarchivu= 2 de xunu de 2010 }}&lt;/ref&gt;

Cola apertura de la zona llibre [[Dubai Maritime City]] espérase la incorporación de nueves obres d'infraestructura, servicios y regulaciones pal tresporte y comerciu marítimu en Dubái, «creando un ambiente único que va promover la conexón ya integración de les compañíes marítimes d'arrendamientu nun solu destín».&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu= Dubai Maritime City |url= http://www.uaefreezones.com/fz_dubai_maritime_city.html |obra= Uaefreezones.com |fechaaccesu=25 de setiembre de 2016 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

== Medios de comunicación ==

Dubái cunta con una amplia rede de telecomunicaciones que tomen servicios de radiu, televisión, prensa ya Internet. Ye la sede de la [[Rede Árabe de Radiu]], qu'emite dende ocho aparques y cuenta con delles cadenes radiofóniques de tresmisión FM, ente elles Radio 1 y Radio 2,&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://gulfnews.com/radio1/about |títulu= About Radio 1 |idioma= inglés |obra= Gulfnews.com |fechaaccesu= 1 de xineru de 2013 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20130217234522/http://gulfnews.com/radio1/about |fechaarchivu= 17 de febreru de 2013 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://gulfnews.com/radio2/about |títulu= About Radio 2 |obra= Gulfnews.com |idioma=inglés |fechaaccesu=1 de xineru de 2013}}&lt;/ref&gt; Dubai92,&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://streema.com/radios/Dubai_92_FM |títulu= Dubai 92 FM - FM 92.0 - Dubai |obra= Streema.com |idioma=inglés |fechaaccesu=1 de xineru de 2013}}&lt;/ref&gt; Al Khaleejia y Hit,&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.watchfomny.com/Videu/Arabic-Radio/Emirat-7-Radiu/Radio-Al-Khaleejiya/Radio-Al-Khaleejiya.htm |títulu= Radio Al Khaleejia Dubai |idioma=inglés |obra= Watchfomny.com |fechaaccesu=1 de xineru de 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.hit967.ae/ |títulu= Home |obra= Hit967.ae |idioma=inglés |fechaaccesu=1 de xineru de 2013}}&lt;/ref&gt; les cualos apurren información n'inglés, árabe y otres llingües del sur d'Asia. La emisora más popular n'inglés de los EAU ye [[Channel 4 FM]], la primer estación de radio comercial y privada del país.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.channel4fm.com/about_us.asp |títulu= About Us |idioma= inglés |obra= Channel4fm.com |fechaaccesu= 1 de xineru de 2013 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20121028142334/http://www.channel4fm.com/about_us.asp |fechaarchivu= 28 d'ochobre de 2012 }}&lt;/ref&gt; Adicionalmente, esisten delles canales llocales de televisión tresmitíos vía satélite o al traviés de la Rede Árabe de Radiu y los sistemes de [[Dubai Media Incorporated]] —la empresa de telecomunicaciones del gobiernu—, como [[Dubai One]] y [[Dubai TV]]. Delles canales internacionales tán disponibles nel sistema de [[televisión per cable]]. Tocantes a los medios impresos, los periódicos de mayor circulación n'idioma árabe son ''[[Al Khaleej (periódicu)|Al Khaleej]]'' y ''[[Al Ittihad (periódicu)|Al Ittihad]]'',&lt;ref name=&quot;alkhaleej&quot;&gt;{{Cita web |url= http://www.carnegieendowment.org/files/New_Chart.pdf |títulu= Largest-Circulation Arabic Newspapers |idioma=inglés |formatu= PDF |editorial= Carnegie Endowment for International Peace |obra= Arab Reform Bulletin |fecha=Avientu de 2004 |fechaaccesu=31 d'avientu de 2012}}&lt;/ref&gt; ente que ''[[Gulf News]]'' y ''[[7DAYS]]'' son los principales diarios impresos n'inglés.&lt;ref name=&quot;gulfnewskhaleejtimes&quot;&gt;{{Cita web |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20131216140326/http://www.zawya.com/story/pdf/GN_03022010_040214/ |url= http://www.zawya.com/story/pdf/GN_03022010_040214/ |fechaarchivu=16 d'avientu de 2013 |títulu= Gulf News continues to lead the way |formatu= PDF |obra= Zawya.com |fecha=Febreru de 2010 |fechaaccesu=31 d'avientu de 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://7days.org/about-7days/ |títulu= About 7DAYS |idioma=inglés |editorial= 7DAYS |fechaaccesu=18 de payares de 2016}}&lt;/ref&gt; L'Internet foi introducíu nel emiratu en 1995, y en 2010 el so anchu de banda yera de 7,5&amp;nbsp;Gbit/s, con capacidá de 49 enllaces STM1.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.arabianbusiness.com/etisalat-ramps-up-uae-bandwidth-62960.html |títulu= Etisalat ramps up UAE bandwidth |fecha=11 de xunu de 2006 |obra= Arabianbusiness.com |fechaaccesu=3 de mayu de 2010 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Amás, alluga dos de los cuatro [[Domain Name System|centros de datos]] del país, el DXBNIC1 y DXBNIC2.&lt;ref name=&quot;dxbittopology&quot;&gt;{{Cita web |url= http://www.isoc.org/isoc/conferences/inet/05/hashim.pdf |títulu= UAEnicat a Glance |autor= Hashim, Abdulla |fecha=5 de mayu de 2005 |obra= Isoc.org |fechaaccesu=21 d'abril de 2010 |idioma=inglés |formatu=PDF}}&lt;/ref&gt;


El gobiernu estableció zones llibres y [[parque científicu|parques científicos]] destinaos a provisores nacionales ya internacionales de servicios de telecomunicación: [[Dubai Internet City]], fundada en 1999 y conformada por más de 1400 empreses de ''software'', ''hardware'' ya Internet, ente elles [[Google]];&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://gulfnews.com/business/sectors/technology/dubai-internet-city-growth-continues-on-the-right-track-1.1404695 |títulu= Dubai Internet City growth continues on the right track |obra= Gulfnews.com |fechaaccesu=2 d'ochobre de 2016 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; [[Dubai Media City]], establecida en 2001 y conformada por más de 2000 compañíes;&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://dmc.ae/about/index.php |títulu= Dubai Media City |obra= Dmc.ae |fechaaccesu=2 d'ochobre de 2016 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; y la [[International Media Production Zone]].

Magar la constitución sofita la llibertá d'espresión,&lt;ref name=&quot;BBCmayo16&quot;&gt;{{Cita web |url= http://www.bbc.com/news/world-middle-east-14704229 |títulu= United Arab Emirates - Media |fecha=23 de mayu de 2016 |editorial= BBC |fechaaccesu=2 d'ochobre de 2016 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; la censura ye recurrente nos EAU nel so esfuerciu por acutar conteníos que «violen les sensibilidaes culturales y polítiques» de la federación.&lt;ref name=&quot;etisalatmon&quot;&gt;{{Cita web |url= http://opennet.net/sites/opennet.net/files/united_arab_emirates.pdf |títulu= United Arab Emirates |editorial= OpenNet Interactive |fecha=2008 |formatu= PDF |idioma=inglés |fechaaccesu=1 de xineru de 2013}}&lt;/ref&gt; La homosexualidá, l'usu de drogues y la [[Evolución biolóxica|teoría de la evolución]] son exemplos de dalgunos de les temes censuraes pol gobiernu.&lt;ref name=&quot;Bedell&quot;&gt;{{Cita web |url= http://www.emol.com/noticias/magacine/2009/02/16/344882/festival-lliterariu-de-dubai-veta-a-una escritora-por-incluyir-un personaxe homosexual.html |títulu= Festival lliterariu de Dubai veta a una escritora por incluyir un personaxe homosexual |fecha=16 de febreru de 2009 |obra= Emol.com |fechaaccesu=7 de xineru de 2013}}&lt;/ref&gt; Pa regular el conteníu disponible n'Internet, esiste un [[servidor proxy]] que'l gobiernu utiliza pa bloquiar la pornografía o sitio web relixosos como los que tán rellacionaos col [[bahaísmo]], ente otros.&lt;ref name=&quot;BBCmayo16&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |idioma=inglés |url=http://opennet.net/studies/uae |títulu=Internet Filtering in the United Arab Emirates in 2004-2005: A Country Study |fecha=5 de mayu de 2005 |editorial= OpenNet Interactive |fechaaccesu=9 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt; Envalórase qu'hasta 2016 más del 91&amp;nbsp;% de la población de Dubái utilizaba Internet.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.internetworldstats.com/me/ae.htm |títulu= United Arab Emirates |editorial= Internet World Sats |idioma=inglés |fechaaccesu=11 de setiembre de 2016}}&lt;/ref&gt; En 2002 foi promulgada la Llei de Transaiciones y Comerciu que regula les [[firma dixital|firmes dixitales]] y rexistros electrónicos, y prohibe la divulgación d'información llograda al traviés de los servicios de comunicaciones.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.tecom.ae/law/law_2.htm |títulu= Electronic Transactions and Commerce Law Non.2/2002 |editorial= Dubai Technology and Media Free Zone Authority |fechaaccesu=9 de xunu de 2010 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20070328195554/http://www.tecom.ae/law/law_2.htm |fechaarchivu=28 de marzu de 2007 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Magar el Códigu Penal acuta l'accesu dixital a la pornografía, nun contién normativa dalguna sobre los delitos cibernéticos o la [[proteición de datos personales]].&lt;ref name=&quot;privacy&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.privacyinternational.org/article.shtml?cmd%5B347%5D=x-347-103788 |títulu=Silenced – United Arab Emirates |editorial=Privacy International |fecha=21 de setiembre de 2003 |fechaaccesu=23 d'abril de 2010 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100602200629/http://www.privacyinternational.org/article.shtml?cmd%5B347%5D=x-347-103788 |fechaarchivu=2 de xunu de 2010 }}&lt;/ref&gt;

== Demografía ==
{{VT|Demografía d'Emiratos Árabes Xuníos}}
{| {{tablaguapa}} style=&quot;width: 17%; float: right; font-size: 0.85em;&quot;
|- style=&quot;background:#a8bdec; font-weight:bold;&quot;
||Año ||Población&lt;br
/&gt;(est.)&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://dsc.gov.ae/Reports/DSC_SYB_2012_01%20_%2001.pdf |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20130903233525/http://dsc.gov.ae/Reports/DSC_SYB_2012_01%20_%2001.pdf |títulu= Population by Sex - Emirate of Dubai |idioma=inglés y árabe |formatu= PDF |editorial= Centru d'Estadístiques de Dubái |fecha=1953-2012 |fechaaccesu=9 d'ochobre de 2016 |fechaarchivu=3 de setiembre de 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;pop1&quot; /&gt;
|-
|1953 ||50&amp;nbsp;000
|-
|1968 ||59&amp;nbsp;000
|-
|1975 ||183&amp;nbsp;187
|-
|1980 ||276&amp;nbsp;301
|-
|1985 ||370&amp;nbsp;788
|-
|1993 ||610&amp;nbsp;926
|-
|1995 ||689&amp;nbsp;420
|-
|2000 ||862&amp;nbsp;387
|-
|2005 ||1&amp;nbsp;321&amp;nbsp;453
|-
|2016 ||2&amp;nbsp;698&amp;nbsp;600
|-
|}

D'alcuerdu a estimaciones del Centru d'Estadístiques de Dubái, en 2016 la población del emiratu yera de 2&amp;nbsp;698&amp;nbsp;600 habitantes, 1&amp;nbsp;888&amp;nbsp;520 homes y 810&amp;nbsp;080 muyeres, con una edá promediu de 30 años.&lt;ref name=&quot;pop1&quot;&gt;{{Cita web |url= https://www.dsc.gov.ae/Report/Copy%20of%20DSC_SYB_2016_01%20_%2004.pdf |títulu= Population by Gender and Age Groups - Emirate of Dubai |obra=Dsc.gov.ae |fechaaccesu=23 de xunu de 2017 |editorial= Centru d'Estadístiques de Dubái |fecha=2016, 2005, 2000 |idioma= árabe ya inglés |formatu= PDF}}&lt;/ref&gt; Con esto, el so [[densidá de población]] xube a 655,96&amp;nbsp;hab/km², siete veces más que la cifra nacional. Nesi mesmu añu la [[tasa de natalidá]] yera de 12,4 nacencies por cada 1000 habitantes y la [[tasa de mortalidá]] yera de 1 fallecimientos por cada 1000 habitantes.&lt;ref name=&quot;healthstats&quot;/&gt;

=== Grupos étnicos ya idiomes ===

La mayor parte de la población residente nel emiratu ye d'orixe asiáticu —los nacionales son una minoría d'alredor del 20&amp;nbsp;% del total—, principalmente de [[Bangladex]], la [[India]] y [[Paquistán]], magar tamién esisten pequeñes colonies de [[Somalia|somalines]];&lt;ref name=&quot;migrationinformation&quot;&gt;{{Cita web |url= http://www.mapsofworld.com/dubai/facts.html |títulu= Dubai Facts |idioma=inglés |editorial= Maps of World |fechaaccesu=16 de setiembre de 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url= https://www.quora.com/What-is-the-exact-population-breakdown-of-the-UAE-by-nationality |títulu= What is the exact population breakdown of the UAE by nationality? |idioma=inglés |editorial= Quora |autor= Al-Hajri, Noor |fecha=27 de mayu de 2013 |fechaaccesu=16 de setiembre de 2016}}&lt;/ref&gt; por casu, hai 100&amp;nbsp;000 británicos na capital, lo que los convierte nel grupu más grande proveniente d'una nación occidental.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.arabianbusiness.com/dubai-leads-british-exodus-overseas-49627.html |títulu= Dubai leads British exodus overseas |obra=Arabianbusiness.com |fecha=21 de mayu de 2008 |fechaaccesu=27 d'avientu de 2012 |idioma=inglés |autor= Malik, Talal}}&lt;/ref&gt; Per otru llau, un cuartu de los emiratinos son d'ascendencia [[Irán|iranina]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=F00Y1EF839550C778CDDAB0994DD404482 |títulu= Young Iranians Follow Dreams to Dubai |obra= The New York Times |autor= Fattah, Hassan M. |fecha=4 d'avientu de 2005 |fechaaccesu=27 d'avientu de 2012 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Anque non pudo identificase la nacionalidá del 16&amp;nbsp;% de la población restante que vive en complexos habitacionales pa trabayadores, considérase que provienen del continente asiáticu.&lt;ref&gt;{{Cita publicación|apellíu= Edwards |nome= Robert |títulu= The changing demographics of the UAE |idioma=inglés |publicación= HSBC Economic Bulletin |editorial= HSBC Middle East Inc |fecha=2004}}&lt;/ref&gt;

L'[[idioma árabe|árabe]] ye l'idioma nacional y oficial nos Emiratos Árabes Xuníos, y el [[árabe del Golfu]] ye'l dialeutu faláu polos nativos emiratinos.&lt;ref name=&quot;idioma&quot;&gt;{{Cita Harvard|Christensen|2010|p=174|sp=sí}}&lt;/ref&gt; Comúnmente, l'[[idioma inglés|inglés]] utilízase como segunda llingua. Como resultáu de la inmigración, otros idiomes llargamente falaos en Dubái son el [[urdu]], [[hindi]], [[idioma persa|persa]], [[Idioma bengalí|bengalí]], [[Idioma panyabí oriental|punyabí]], [[idioma pastún|pastún]], [[idioma malayu|malayu]], [[idioma tamil|tamil]], [[idioma télugu|télugu]], [[idioma baluchi|baluchi]], [[idioma tagalu|tagalu]] y [[idioma chinu|chinu]], ente otros.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.justlanded.com/english/Dubai/Dubai-Guide/Language/Languages |títulu= Languages spoken in Dubai |fechaaccesu=27 d'avientu de 2012 |idioma=inglés |obra= Just Landed.com}}&lt;/ref&gt;

=== Relixón ===


L'artículu 7° de la Constitución Provisional de los EAU declara'l [[islam]] como la [[relixón d'Estáu]] oficial, siendo'l [[sunismu|islam suní]] la doctrina más practicada pola población.&lt;ref name=&quot;relig&quot; /&gt; El gobiernu subsidia cerca del 95&amp;nbsp;% de les mezquites y caltién a tolos [[imán (relixón)|imanes]], anque les más grandes de cutiu reciben importantes donaciones de particulares.&lt;ref name=&quot;loc_religion&quot;&gt;{{Cita web |url= http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/UAE.pdf |títulu= Country Profile: United Arab Emirates (UAE) |obra= LOC.gov |editorial= Biblioteca del Congresu de los Estaos Xuníos |fecha=2007 |fechaaccesu=27 d'avientu de 2012 |idioma=inglés |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20121009172200/http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/UAE.pdf |fechaarchivu=9 d'ochobre de 2012 |formatu= PDF}}&lt;/ref&gt;

Na ciudá de Dubái hai grupos pertenecientes a otres relixones, principalmente siguidores del [[cristianismu]], [[hinduismu]], [[sijismo]], [[bahaismo]] y [[budismu]].&lt;ref name=&quot;relig&quot;&gt;{{Cita web |url= http://www.dubaivisitguide.com/Religion-in-Dubai.html |títulu= Religion in Dubai |obra= Dubai Visit Guide.com |fechaaccesu=27 d'avientu de 2012 |fecha=2009 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20120823025451/http://www.dubaivisitguide.com/Religion-in-Dubai.html |fechaarchivu=23 d'agostu de 2012 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Los grupos non musulmanes tienen derechu a un llugar propiu pa orar, onde pueden prauticar la so relixón llibremente en solicitando la concesión de terrén y un permisu pa construyir una cortil. Aquellos que nun cunten con un edificiu propiu tienen d'usar les instalaciones d'otres organizaciones relixoses o prauticar el so cultu en casa.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.state.gov/j/drl/rls/irf/religiousfreedom/index.htm?dlid=192911 |títulu= International Religious Freedom Report 2011 – United Arab Emirates |obra=State.gov |fechaaccesu=27 d'avientu de 2012 |editorial= Departamentu d'Estáu d'Estaos Xuníos |fecha=2011 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Los grupos non musulmanes tienen derechu a anunciar les funciones de la so relixón; sicasí, ta puramente prohibíu'l [[proselitismu]] y la distribución de lliteratura relixosa, so la pena d'enxuiciamientu criminal, encarcelamientu y deportación por conductes ofensives al islam.&lt;ref name=&quot;loc_religion&quot; /&gt;

=== Educación ===

El sistema educativu de Dubái nun difier significativamente del esistente nel restu de los EAU. En 2016 había 79 escueles públiques alministraes pol Ministeriu d'Educación y 173 privaes, que sirven tantu a nativos como a estranxeros.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= https://www.dsc.gov.ae/en-us/Pages/Education.aspx |títulu= Education |fechaaccesu=1 de setiembre de 2016 |idioma=inglés |obra= DCS.gov.ae |editorial= Centru d'Estadístiques de Dubái}}&lt;/ref&gt; La mayoría de los colexos públicos utilicen l'árabe como idioma principal, con énfasis nel inglés como segunda llingua. Otra manera, munches escueles privaes utilicen l'inglés como idioma principal, ya inclusive esisten instituciones educatives enfocaes escontra ciertos grupos d'inmigrantes. Por casu, la Nueva Escuela Modelu India, la Escuela Privada Delhi y la Secundaria India ufierten un plan d'estudios aprobáu pol [[Sistema educativu d'India|Departamentu d'Educación de la India]]. De la mesma, esisten escueles qu'afixeron los sistemes educativos de [[Paquistán]], [[Reinu Xuníu]] y [[Estaos Xuníos]], y que s'atopen respondíes por poles autoridaes educatives de dichos países.&lt;ref name=&quot;schlist&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.dubaifaqs.com/schools-dubai.php |títulu= Dubai school finder |fechaaccesu=27 d'avientu de 2012 |idioma=inglés |fecha=2012 |obra= Dubai FAQs.com}}&lt;/ref&gt; La mayoría de los estudiantes inscritos n'escueles privaes provenía de Reinu Xuníu —más de 65&amp;nbsp;000 alumnos—, siguíu d'India —más de 61&amp;nbsp;000— y Estaos Xuníos —más de 44&amp;nbsp;000—, ente que nel Ministeriu d'Educación participen siquier 16&amp;nbsp;000 estudiantes y na [[Organización del Bachilleratu Internacional]] alredor de los 5100. Hai unos 15&amp;nbsp;000 alumnos que nun pertenecen a nenguna de les anteriores categoríes.&lt;ref name=oxford201310&gt;{{Cita Harvard|Oxford Business Group|2013|pp=10-11|sp=sí}}&lt;/ref&gt;

D'alcuerdu a les estadístiques oficiales, la tasa d'[[alfabetización]] ye d'alredor del 95&amp;nbsp;%.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://dsc.gov.ae/Reports/DSC_SYB_2011_01%20_%2005.pdf |títulu=Population ( 10 Years And Above ) by Educational Status and Sex at the Census Years |obra=Dsc.gov.ae |fechaaccesu=27 d'avientu de 2012 |editorial= Centru d'Estadístiques de Dubái |fecha=2005 |idioma=inglés y árabe |formatu= PDF}}&lt;/ref&gt; Anque'l Ministeriu d'Educación cumple les sos funciones en tol país, en xunu de 2005 fundóse'l Conseyu d'Educación de Dubái p'ayudar al desenvolvimientu del sector educativu dientro del emiratu.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.tamkeen.ae/english/impaired/NewsDetails.asp?NewsID=52 |títulu= HH Sheikh Mohammed issues decree establishing Dubai Education Council |fecha=26 de xunetu de 2005 |fechaaccesu=27 d'avientu de 2012 |idioma=inglés |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20110531153022/http://www.tamkeen.ae/english/impaired/NewsDetails.asp?NewsID=52 |fechaarchivu=31 de mayu de 2011 |obra= Tamkeen.ae}}&lt;/ref&gt; Un añu dempués establecióse l'Autoridá de Conocencia y Desarrollu Humanu p'ayudar al desenvolvimientu escolar y el sector de recursos humanos en Dubái, según la regulación y certificación de les instituciones educatives.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.khda.gov.ae/Pages/En/aboutkhdaen.aspx |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20121208090535/http://www.khda.gov.ae/Pages/En/aboutkhdaen.aspx |fechaarchivu=8 de mayu de 2012 |títulu= About KHDA |editorial= Autoridá de Conocencia y Desarrollu Humanu |obra= KHDA.gov.ae |fechaaccesu=27 d'avientu de 2012 |fecha=2012 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

La [[educación cimera]] ye responsabilidá del Ministeriu d'Educación Cimera ya Investigación Científica, qu'alministra solu dos instituciones nel emiratu: la Universidá Zayed y el Colexu Cimeru de Teunoloxía.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= https://www.mohesr.gov.ae/en/Default.aspx |títulu= Higher Education Institutes |obra= Mohers.gov.ae |editorial= Ministeriu d'Educación Cimera ya Investigación Científica |fechaaccesu=27 d'avientu de 2012 |fecha=2012 |idioma=inglés |urlarchivu=http://web.archive.org/web/https://www.mohesr.gov.ae/en/Default.aspx|fechaarchivu=3 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt; Aprosimao'l 10&amp;nbsp;% de la población cunta con un títulu universitariu o de posgráu. Esto debe a que munchos estranxeros prefieren mandar a los sos fíos de vuelta al so país d'orixe, a universidaes de países occidentales o a la India pa los estudios teunolóxicos. Pa compensalo, nos últimos años estableciéronse múltiples universidaes y colexos enfocaos na educación de los estranxeros. Ente estos atopa la [[Universidá de Mánchester|Escuela de Comerciu de Mánchester]],&lt;ref&gt;{{Cita web |url=https://uae.portals.mbs.ac.uk/ |títulu=Dubai International Centre - Manchester Business School |obra=MBS.ac.uk |editorial= Universidá de Manchester |fechaaccesu=27 d'avientu de 2012 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; la [[Universidá de Michigan|Universidá de Michigan en Dubái]],&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://dubai.isp.msu.edu/about/ |títulu= About MSU Dubai |obra= MSU.edu |editorial= Universidá de Michigan |fechaaccesu=30 de payares de 2016 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; y la [[Universidá de Middlesex (Dubái)|Universidá de Middlesex en Dubái]].&lt;ref name=&quot;MDXDubai&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.mdx.ac.uk/aboutus/Location/dubai/index.aspx |títulu=Dubai |obra= MDX.ac.uk |editorial= Universidá de Middlesex |fechaaccesu=27 d'avientu de 2012 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

=== Salú ===

El sistema de salú ye alministráu pola Autoridá de Salú de Dubái en xunto col Ministeriu de Salú de los Emiratos Árabes Xuníos. Nel emiratu esisten delles clíniques d'[[atención primaria de salú]] onde se brinda atención médica a tola población, pero esti serviciu solo ye gratuitu pa los ciudadanos de Dubái.&lt;ref name=&quot;loc_religion&quot; /&gt; Los trés centros médicos más importantes allugar na capital, y son l'Hospital de Dubái, l'Hospital Rashid y l'Hospital Latifa, qu'ufierten atención médica especializada.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.dha.gov.ae/en/servicecatalogue/pages/default.aspx |títulu=Overview |fechaaccesu=27 d'avientu de 2012 |idioma=inglés |obra=DHA.ae |autor=Autoridad de Salú de Dubái |fecha=2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130127130202/http://www.dha.gov.ae/EN/ServiceCatalogue/Pages/default.aspx |fechaarchivu=27 de xineru de 2013 }}&lt;/ref&gt; Como nel restu del país, los principales problemes de salú ente la población son les [[enfermedaes cardiovasculares]], el [[tabaquismu]], la [[osteoporosis]], la [[hipertensión arterial]], la [[diabetes mellitus]], la [[obesidá]], el [[sida]] y el [[cáncer]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.dha.gov.ae/en/HealthEducation/Articles/Pages/default.aspx |títulu=Health Articles |fechaaccesu=10 d'ochobre de 2016 |idioma=inglés |obra=DHA.ae |autor=Autoridad de Salú de Dubái |fecha=2010 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141122190718/http://www.dha.gov.ae/en/HealthEducation/Articles/Pages/default.aspx |fechaarchivu=22 de payares de 2014 }}&lt;/ref&gt; Ello ye que les enfermedaes cardiovasculares son responsables de más del 28&amp;nbsp;% de les muertes en Dubái.&lt;ref name=&quot;loc_religion&quot; /&gt;

Gracies a l'amplia construcción d'hospitales, clíniques y escueles de medicina, Dubái convirtióse nel destín más visitáu del [[turismu médicu]] a nivel rexonal.&lt;ref name=&quot;turismomedico&quot;&gt;{{Cita web |url= http://www.medicaltourism.com/es/destination/dubai.html |títulu= Dubai |fechaaccesu=27 d'avientu de 2012 |obra= Medical Tourism.com |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20120808053328/http://medicaltourism.com/es/destination/dubai.html |fechaarchivu=8 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt; Según les estadístiques de 2016, cuenta con un personal médico de 12&amp;nbsp;084 profesionales, un 0,5&amp;nbsp;% menos que l'añu anterior.&lt;ref name=&quot;healthstats&quot;&gt;{{Cita web |url= https://www.dha.gov.ae/DHAOpenData/Annual%20Statistical%20Books/DHADoc1138761035-22-06-2017.pdf |títulu= Dubai Annual Health Statistical Report |fechaaccesu= 18 d'ochobre de 2017 |idioma=inglés y árabe |editorial= Autoridá de Salú de Dubái |fecha= 2016 |formatu= PDF}}&lt;/ref&gt; Esiste una zona llibre, [[Dubai Healthcare City]], que'l so oxetivu ye amontar esti tipu de turismu nel emiratu.&lt;ref name=&quot;turismomedico&quot; /&gt;

== Cultura ==
{{VT|Cultura de los Emiratos Árabes Xuníos}}
[[Ficheru:Deira Souk on 9 May 2007 Pict 2.jpg|thumb|[[Zoco]] o mercadín en Deira.]]

Dubái ye catalogada como una sociedá cosmopólita debíu al desenvolvimientu cultural qu'esperimentó col intre del tiempu. Esto queda reflexáu na so arquiteutura, música, indumentaria, cocina y estilu de vida polo xeneral.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.dubaiculture.ae/en/about-us/about-us-overview.html |títulu= The Dubai culture and arts authority |obra= Dubaiculture.ae |fechaaccesu=29 d'avientu de 2012}} {{enllaz rotu|1=The Dubai culture and arts authority|2=http://www.dubaiculture.ae/en/about-us/about-us-overview.html}} Enllaz irrecuperable&lt;/ref&gt; Sicasí, la so identidá islámica y [[Beduín|beduina]] predominante,&lt;ref name=&quot;beduinanana&quot;&gt;{{Cita web |url= http://www.bobriel.com/pdf%20files/cultural%20context%20-%20uae.pdf |títulu= The Cultural Context – United Arab Emirates |autor= Riel, Bob |obra= Bobriel.com |fechaaccesu=29 d'avientu de 2012 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; onde la relixón tien una especial relevancia pa los sos habitantes, confier-y tamién un calter tradicionalista y conservador.&lt;ref&gt;{{Cita Harvard|Reiser|2010|p=8|sp=sí}}&lt;/ref&gt;

=== Festividaes y eventos d'entretenimientu ===

Les principales festividaes inclúin el [[Eid al-Fitr]], una celebración islámica que marca'l fin del [[Ramadán]]; el [[Añu nuevu musulmán]] y el [[Día nacional]] (2 d'avientu), nel que los sos habitantes conmemoren la formación de los EAU.{{harvnp|Boermeester|2006|p=46|sp=sí}}

[[Ficheru:Emirates A380 2.JPG|miniaturadeimagen|left|Un [[Airbus A380]] de Emirates esponiéndose nel [[Dubai Air Show]] de 2005.]]

A lo llargo del añu llevar a cabu diversos eventos sociales qu'entienden actividaes culturales y d'entretenimientu como'l [[Dubai Shopping Festival]], celebráu en xineru y destináu al comerciu minorista;&lt;ref name=&quot;Shoppingfestival&quot; /&gt; y el [[Dubai Summer Surprises]], qu'ufierta presentaciones y conciertos de celebridaes, talleres y cursos interactivos, y ye realizáu xeneralmente ente xunu y agostu.&lt;ref&gt;{{Cita web |obra= Gulfnews.com. |url= http://gulfnews.com/news/uae/culture/dubai-summer-surprises-begins-on-july-9-1.1859078 |títulu= Dubai Summer Surprises begins on July 9 |idioma=inglés |fechaaccesu=15 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt; Estos dos eventos atraen cada añu a más de cuatro millones de visitantes y xeneren ganancies d'hasta 2,7 mil millones USD.&lt;ref name=&quot;dsf&quot;&gt;{{Cita web |obra= Dubaicityguide.com |url= http://www.dubaicityguide.com/site/dsf/milestones.asp |títulu= DSF Milestones |idioma=inglés |fechaaccesu=30 d'avientu de 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |obra= Gulfnews.com |url= http://gulfnews.com/in-focus/dubai-shopping-festival/sales-will-account-for-8-of-dubai-s-gdp-1.269917 |títulu= Sales will account for 8% of Dubai's GDP |idioma= inglés |fechaaccesu= 30 d'avientu de 2012 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20130217184234/http://gulfnews.com/in-focus/dubai-shopping-festival/sales-will-account-for-8-of-dubai-s-gdp-1.269917 |fechaarchivu= 17 de febreru de 2013 }}&lt;/ref&gt;

Otros eventos notables inclúin la [[Copa Mundial de Dubái]], una carrera de caballos [[purasangre]] llevada a cabu en marzu; l'Amuesa internacional de botes del Mediu Oriente» n'abril, onde participen representantes de dellos países nuna exhibición de yates, botes y teunoloxía acuática; la Exhibición Internacional de Teunoloxía del Golfu», en setiembre, qu'espón [[teunoloxíes de la información y la comunicación]]; la [[Emirates Cup]], una carrera de ''[[dhow]]s'' na mariña de Jumeirah entamada n'ochobre; el UAE Dessert Challenge, competición de cinco díes d'automóviles modificaos nel desiertu, mientres el mes de payares; les tradicionales carreres de camellos que s'enllarguen por cinco meses y llévense a cabu na llocalidá de [[Nad Al Sheba]]; el Festival Internacional de Cine de Dubái, onde s'esiben filmes destacaos del [[cine árabe]] y d'otros países, n'avientu; y finalmente el [[Dubai Air Show]], una amuesa d'aviones y teunoloxía de l'aviación qu'atrai a más de 25&amp;nbsp;000 visitantes n'avientu.&lt;ref name=&quot;Boer33&quot;&gt;{{Cita Harvard|Boermeester|2006|pp=33-37|sp=sí}}&lt;/ref&gt; En 2012, l'Asociación Internacional de Festivales y Eventos escoyó a Dubái como la ciudá de los eventos y festivales mundiales de dicha organización na categoría de ciudaes con poblaciones mayores a un millón d'habitantes.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.khaleejtimes.com/kt-article-display-1.asp?xfile=/data/nationgeneral/2012/September/nationgeneral_September341.xml&amp;section=nationgeneral |títulu=Dubai is world's festival city |fecha=23 de setiembre de 2012 |obra= Khaleejtimes.com |fechaaccesu=30 d'avientu de 2012}}&lt;/ref&gt;

=== Etiqueta ===
{{Imaxe múltiple| posición_tabla = derecha| semeya1 = Hargeisa-people.jpg| anchu1 = 120 | semeya2 = Muslim Clothing Abaya.jpg | anchu2 = 75| testu = La kandura y la abaya, vistimientes tradicionales de los EAU.}}

Magar el códigu d'[[etiqueta (códigu)|etiqueta]] ta puramente rexíu pol islam, l'usu de vistimienta musulmana nun ye obligatoria.{{harvnp|Explorer Publishing|2006|p=38|sp=sí}} Al igual que nos demás emiratos de la federación, los homes suelen usar una ''[[thawb|kandura]]'', túnica blanca que s'estiende hasta les rodíes y que ta iguada de [[llana]] o [[algodón]]; les muyeres visten una ''[[abaya]]'', túnica negra que-yos cubre la mayor parte del cuerpu&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.grapeshisha.com/UAE-National-clothing.html |títulu=Clothing in the UAE |obra= Grapeshisha.com |fechaaccesu=1 de xineru de 2013 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20120919063658/http://www.grapeshisha.com/about-uae/uae-clothing.html |fechaarchivu=19 de setiembre de 2012 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; y que representa un símbolu de modestia». Tienen De usala na vía pública, pudiendo remover cuando ingresen a un edificiu o local.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.lagranepoca.com/stories/20101201/15478-el-nuevu-signu-de-glamour-de-les muyeres-%C3%A1rabes |títulu= El nuevu signu de glamour de les muyeres árabes |obra= Lagranepoca.com |fechaaccesu=1 de xineru de 2013 |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.lagranepoca.com/stories/20101201/15478-el-nuevu-signu-de-glamour-de-les muyeres-%C3%A1rabes |fechaarchivu=3 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt; Cabo mentase que l'usu de prendes tradicionales ye aconseyable mayormente mientres la celebración del Ramadán.&lt;ref name=&quot;vanitatis&quot; /&gt; Esisten dellos puntos de venta en Dubái onde ufierten tantu la vistimienta tradicional, según otru tipu de ropa qu'inclúi [[minifalda|minifaldes]] y [[escote]]s.&lt;ref name=&quot;vanitatis&quot;&gt;{{Cita web |url= http://www.vanitatis.com/moda/2012/09/29/dubai-un llugar-onde-tangues-y-burkinis-viven-en-armonia-20810/ |títulu= Dubái, un llugar onde tangues y burkinis viven n'harmonía |obra= Vanitatis.com |fechaaccesu=1 de xineru de 2013}}&lt;/ref&gt; Anque los turistes pueden utilizar prendes curties, esiste un encamientu por que cubran les sos rodíes y costazos en llugares públicos,&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://mexico.cnn.com/salud/2012/06/01/a-los estranxeros-pídese-yos-cubrir-en-emiratos-arabes-xuníos |títulu= A los estranxeros pídese-yos cubrir n'Emiratos Árabes Xuníos |fecha=1 de xunu de 2012 |editorial=CNN Méxicu |fechaaccesu=31 d'avientu de 2012 |autor= Elwazer, Schams; Davies, Catriona}}&lt;/ref&gt; incluyíes les sableres.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.gulfnews.com/nation/Xeneral/10323797.html |títulu= Blame Europeans for topless displays, British women say |obra= Gulfnews.com |fechaaccesu=1 de xineru de 2013 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

A lo llargo del emiratu hai [[Alminar|minaretes]] de [[mezquita|mezquites]] a los cualos alleguen los musulmanes a rezar cinco veces al día,&lt;ref name=&quot;Zalatforma&quot;&gt;{{Cita web |url=http://mexico.cnn.com/salud/2011/03/23/el-zalat-ye-una forma-de-adorar-a-dios-cinco-vegaes-al-dia |títulu=El 'zalat' ye una forma d'adorar a Dios cinco vegaes al día editorial=CNN Méxicu |fechaaccesu=29 d'avientu de 2012 |autor= Soraya Salam}}&lt;/ref&gt; y que pueden ser visitaos tamién polos estranxeros. Nel Ramadán ta prohibíu que los sos habitantes inxeran alimentos o bebíes nes víes públiques mientres el día, anque nel casu de los turistes hai cierta tolerancia, siempres y cuando lo faigan en dellos llocales primeramente designaos pol gobiernu. Nel casu de la convivencia cotidiana, esisten delles normes que tienen de siguise tantu por llocales como por visitantes. Dalgunes de les más notables inclúin la de quitar los zapatos al ingresar a un ''majlis'' —esto ye, tou llugar islámicu diseñáu pa tremar persones—; comer y beber antes de falar de cuestiones de negocios al tar acompañáu por daquién más; ponese de pies cuando ingresa dalgún nuevu visitante, una persona de mayor xerarquía social o una muyer —esto postreru nel casu de los homes—; nun ufierta-y alcohol o productos fechos con puercu a nengún musulmán; y procurar nun abrazase o besase con otra persona nes víes públiques. Per otru llau, hai actividaes que sí tán prohibíes por llei y como tal son sancionaes con rigor, como ye'l casu de la posesión de drogues, la cohabitación, la práutica del sexu, los fíos fuera del matrimoniu, l'adulteriu y l'homosexualidá.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.dubai.ae/en/Lists/Articles/DispForm.aspx?ID=147&amp;category=Visitors |títulu=Getting familiar with Dubai's culture and etiquette |obra= Dubai.ae |fechaaccesu=1 de xineru de 2013 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

=== Música, danza y teatru ===
[[Ficheru:Yowalah -traditional dance of UAE.jpg|thumb|La ''ayyalah'' ye unu de los bailles tradicionales de Dubái.]]

La música y danza tienen influencies de distintes cultures africanes coles que Dubái caltuvo un estrechu contautu comercial a lo llargo de la historia. Esiste una variedá de preseos musicales fabricaos polo xeneral con partes d'animales. Predominen los de [[preseos de percusión|percusión]] como la ''tamboura'', que tien forma d'arpa{{harvnp|CultureGrams|2011|p=256|sp=sí}} y cuenta con cinco cuerdes feches con intestinos de caballu, que ye tocada enriba d'una base de madera con un mástil que tamién tien forma d'arcu; el ''manior'', una petrina fabricada con algodón y [[pezuña|pezuñes]] de cabres; y dellos tambores de diverses formes que producen distintos soníos. Ente les dances más conocíes tán la ''liwa'',{{harvnp|Govers|Go|2009|p=104|sp=sí}} interpretada en llingua [[suaḥili]] ya inclúi soníos de [[tambor]]es; y la ''ayyalah'', na que participen dellos homes de pies, colos brazos estendíos, y con cayaos o espaes nes manes.&lt;ref name=&quot;andreamusica&quot; /&gt;

Los xéneros musicales más populares en Dubái son el [[pop]], el ''[[rock]]'', el ''[[jazz]]'', el ''[[heavy metal]]'', el ''[[hip hop]]'' y el ''[[punk]]''.{{harvnp|Stanton|Ramsamy|Seybolt|Elliot|2012|p=314|sp=sí}}{{harvnp|al-Abed|Hellyer|Vini|2006|p=285|sp=sí}}&lt;ref&gt;{{Cita web |obra= Time Out Dubai |url= http://www.timeoutdubai.com/nightlife/features/3228-rock-and-roll-in-dubai#.UPDUg_K8CSo |títulu= Rock and roll in Dubai |idioma=inglés |fechaaccesu=11 de xineru de 2013}}&lt;/ref&gt; Ente los artistes y bandes musicales más conocíos tán les agrupaciones Nervecell y Nikotin, de metal y ''rock'' respeutivamente; la banda de ''[[funk]]'' Abri; y los intérpretes Mohammed al-Mazem, Fayed al-Saeed y [[Ahlam]]. Suelen entamase dellos festivales musicales nel añu, como'l [[Dubai Sound City]], el [[Dubai Desert Rock]]&lt;ref name=&quot;andreamusica&quot;&gt;{{Cita Harvard|Schulte-Peevers|2010|pp=43-44|sp=sí}}&lt;/ref&gt; y el [[Atelier Live Musical Festival Dubai]].&lt;ref&gt;{{Cita web |obra= Dubainightplanner.com |url= http://www.dubainightplanner.com/NewsDetails.aspx?NID=133&amp;t=Atelier-Live-Musical-Festival-Dubai |títulu= Atelier Live Musical Festival Dubai |idioma=inglés |fechaaccesu=11 de xineru de 2013}}&lt;/ref&gt; Adicionalmente dellos institutos privaos ufierten cursos y talleres de música y danza, como'l Cello Music &amp; Ballet Centre,&lt;ref&gt;{{Cita web |editorial= Cello Music &amp; Ballet Centre |url= http://www.cellodubai.com/ |títulu= About Cello |idioma=inglés |fechaaccesu=11 de xineru de 2013}}&lt;/ref&gt; Solid Rock Music and Dance&lt;ref&gt;{{Cita web |editorial= Solid Rock Music and Dance |url= http://www.solidrockdubai.com/aboutus.asp/ |títulu= About us |idioma= inglés |fechaaccesu= 11 de xineru de 2013 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20121010081708/http://www.solidrockdubai.com/aboutus.asp |fechaarchivu= 10 d'ochobre de 2012 }}&lt;/ref&gt; y el Trinity Music Institute Dubai,&lt;ref&gt;{{Cita web |obra= Dubaicity.olx.ae |url= http://dubaicity.olx.ae/trinity-music-institute-dubai-iid-223061452 |títulu= Trinity Music Institute Dubai |idioma=inglés |fechaaccesu=11 de xineru de 2013}}&lt;/ref&gt; ente otros. Hasta 2014 habíen más de venti centros de danza nel emiratu.&lt;ref name=&quot;performingarts&quot;&gt;{{Cita web |obra= TheNational.ae |url= http://www.thenational.ae/business/the-life/dubai-performing-arts-schools-get-into-the-business-groove |títulu= Dubai performing arts schools get into the business groove |idioma=inglés |fechaaccesu=15 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt;

Al respective de les artes escéniques, el [[Dubai Community Theatre and Art Centre]] sirvió como escenariu pa la exhibición d'obres de teatru y recitales de [[balé]], amás de cuntar con espacios pa cursos d'arte, teatru y fotografía, ente otres variantes artístiques.{{harvnp|al-Abed|Hellyer|Vini|2006|p=280|sp=sí}} Igualmente la [[Ópera de Dubái]], inaugurada en 2016, constitúi una cortil pal espardimientu d'eventos artísticos y musicales.&lt;ref&gt;{{Cita web |obra= CNN.com |url= http://edition.cnn.com/2016/09/02/architecture/dubai-opera-house/ |títulu= Inside Dubai's new $330-million concert venue |idioma=inglés |fechaaccesu=15 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt; N'años más recién hubo una puxanza na apaición d'academies de ''[[performance]]''.&lt;ref name=&quot;performingarts&quot;/&gt;

=== Lliteratura ===

Suelen llevase a cabu amueses lliteraries qu'axunten a escritores de dellos países pal espardimientu y promoción de les sos publicaciones. La primer edición del [[Festival Internacional de Lliteratura de Dubái]] realizar en 2009 y cuntó cola participación d'autores de 26 países;&lt;ref name=&quot;centrocultural&quot; /&gt; dos años dempués entamóse un festival sobre la vida y obres del poeta persa [[Ferdousí]].&lt;ref&gt;{{Cita web |editorial= Iran Radio Culture |url= http://spanish.irib.ir/radioculture/arte/lliteratura-persa/grandes-poetes/item/76210-celebren-la-conmemoraci%C3%B3n-de-ferdowsi-en-dub%C3%A1i |títulu= Celebren la conmemoración de Ferdowsi en Dubái |fechaaccesu=7 de xineru de 2013}}&lt;/ref&gt; Unu de los escritores más conocíos de Dubái ye [[Mohammad Al Murr]], responsable de delles coleiciones de cuentos que fueron traducíes al inglés.&lt;ref&gt;{{Cita web |editorial= Banipal |url= http://www.banipal.co.uk/contributors/856/mohammed-al-murr/ |títulu= Mohammed Al-Murr |idioma=inglés |fechaaccesu=7 de xineru de 2013}}&lt;/ref&gt; Cabo señalase que delles temes censuraes na lliteratura del emiratu inclúin la homosexualidá, l'usu de drogues y la [[evolución biolóxica]].&lt;ref name=&quot;centrocultural&quot; /&gt;

La [[poesía]] ye unu de los xéneros lliterarios más antiguos nel mundu árabe. La variante conocida como ''nabati'' o «poesía beduina» prevalez na actualidá y adquirió cierta popularidá por cuenta de les obres poétiques redactaes pol xeque Mohamed bin Rashid al-Maktoum,{{harvnp|al-Abed|Hellyer|2001|pp=306|sp=sí}} que suel entamar concursos de poesía. En 2009 salió a la venta un llibru compilatorio de la so producción poética tituláu ''Poems from the Desert''.&lt;ref name=&quot;poemandrea&quot; /&gt; Tal ye la relevancia d'esti xéneru que ciertos diseños arquiteutónicos de Dubái inclúin calteres que citen dellos versos, como ye'l casu de la [[Palma Jebel Ali]], que les sos cases tán dispuestes de tal manera que, dende una vista panorámica, puede lleese'l siguiente poema escritu por el mesmu xeque:

{{cita|Toma la sabiduría de los sabios, non tol qu'acaballa un caballu ye un caballeru. Solo un home visionariu ye capaz d'escribir na agua. Los grandes acepten grandes desafíos.{{harvnp|Explorer Publishing|2006|p=25|sp=sí}}}}

La prensa llocal suel publicar con frecuencia texto poéticos beduinos. Dalgunos otros poetes conocíos de Dubái son Sultan al-Owais,&lt;ref name=&quot;poemandrea&quot;&gt;{{Cita Harvard|Schulte-Peevers|2010|p=43|sp=sí}}&lt;/ref&gt; Ahmed al Madani, un académicu conocíu por publicar un llibru alrodiu de la hestoria de la ''nabati''; y Sultan bin Khalifa, qu'amás de redactar versos en ''nabati'' publicó poesía clásica árabe.{{harvnp|al-Abed|Hellyer|2001|pp=309-10|sp=sí}}

=== Cinematografía ===

El cine en Dubái nun tuvo un desenvolvimientu significativu sinón hasta dempués de los años 2000, cuando empezaron a entamase diversos festivales qu'amontaron l'interés nel financiamiento y direición de llargumetraxes. Son conocíos tamién los esfuercios realizaos pol gobiernu p'atraer a estudios y productores de [[Hollywood]] al emiratu.&lt;ref name=&quot;andreacine&quot; /&gt; Pa tales fines foi establecida la [[Dubai Studio City]], qu'ufierta una opción pa los cineastes que deseyen producir les sos cintes na rexón.{{harvnp|al-Abed|Hellyer|Vini|2006|p=281|sp=sí}} Una de les primeres cintes financiaes en Dubái foi'l drama ''[[Al Hilm]]'' (2005) empobináu por [[Habi al-Shabani]], y que la so entama paradóxicamente fala sobre les vicisitúes esperimentaes por un mozu pa estrenar la so película. Cuatro años dempués, en 2009, estrenóse otru drama tituláu ''City of Life'', del cineasta [[Ali Mostafa]]. Magar l'aclamación de la crítica, nun llogró ser distribuyíu fora de la rexón.&lt;ref name=&quot;andreacine&quot; /&gt;

Les películes estranxeres suelen exhibise nos cines de Dubái nel so idioma orixinal con subtítulos n'árabe. Les producciones de [[Bollywood]] gocien d'una notable popularidá ente la población india del emiratu. Abonden les sales de cine nes principales places comerciales, como ye'l casu del Dubai Mall que cunta con sales de luxu.{{harvnp|Christensen|2010|p=133|sp=sí}} Pa filmar un llargumetraxe en Dubái ye necesariu cumplir coles polítiques de censura que prohiben conteníos con [[pornografía]], desnudez, [[narcotráficu]] y homosexualidá, según cualquier referencia a Israel. Delles cintes estranxeres que fueron parcialmente rodaes en Dubái son ''[[Syriana]]'' (2005)&lt;ref name=&quot;andreacine&quot;&gt;{{Cita Harvard|Schulte-Peevers|2010|pp=42-43|sp=sí}}&lt;/ref&gt; y ''[[Mission: Impossible – Protocolu Pantasma]]'' (2011).&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://latimesblogs.latimes.com/movies/2011/12/mission-impossible-ghost-protocol-tom-cruise-stuns-burj-khalifa.html |títulu= 'Mission: Impossible': A Dubai landmark aims for film history |fechaaccesu=2 de xineru de 2013 |periódicu= Los Angeles Times |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Hubo casos nos que delles producciones nun pudieron ser grabaes nel emiratu precisamente por incumplir felicidaes polítiques, como foi'l casu de ''[[Sex and the City 2 (película)|Sex and the City 2]]'' (2010). Per otra parte, la [[Infraición de derechos d'autor|distribución illegal]] de películes ye un problema común en Dubái, polo que'l gobiernu collabora cola Arabian Anti-Piracy Alliance pa la so erradicación.

Tocantes a festivales de cine destaquen el [[Festival internacional de cine de Dubái]], que dende 2004 promueve l'espardimientu de material cultural sobre la rexón y nel que s'esiben filmes d'eleváu presupuestu; y el Festival de cine del Golfu», que'l so orixe remontar a 2008 y que tamién-y da prioridá a les producciones rexonales.&lt;ref name=&quot;andreacine&quot; /&gt;

=== Ciencia y teunoloxía ===

Una gran parte de los esfuercios científicu y teunolóxicu tán empobinaos a la industria petrolífero, pos esiste una importante esmolición pol progresivu escosamientu de les reserves del hidrocarburu esistentes nel territoriu. Sicasí les inversiones destinaes a los procesos d'investigación yeren amenorgaes nos EAU, al provenir del presupuestu gubernamental mayoritariamente, que representa namái'l 0,3&amp;nbsp;% del [[productu internu brutu]].&lt;ref&gt;{{Cita web |obra= Arabianbusiness.com |url= http://www.arabianbusiness.com/uae-must-invest-in-science-technology-gulfbase-365155.html |títulu= UAE must invest in science and technology - Gulfbase |idioma=inglés |fechaaccesu=3 de xineru de 2013}}&lt;/ref&gt;

Esisten delles universidaes que cunten con acreditación internacional y que los sos programes d'estudios tomen la ciencia y la teunoloxía. Por casu, la [[Universidá de Zayed]], establecida en 1998 y empobinada a la educación de toles muyeres de los EAU, y la [[Universidá d'A los Ghurair]], que pertenez al sector priváu.&lt;ref&gt;{{Cita web |obra= Agu.ae |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20160401031931/https://www.agu.ae/ |fechaarchivu= 1 d'abril de 2016 |url= http://www.agu.ae/ |títulu= Al Ghurair University |idioma= inglés |fechaaccesu= 3 de xineru de 2013 }}&lt;/ref&gt; L'organismu responsable de brinda-yos tales acreditaciones ye'l Ministeriu d'Educación Cimera ya Investigación Científica.&lt;ref&gt;{{Cita web |editorial= UNESCO |url= http://portal.unesco.org/pv_obj_cache/pv_obj_id_C3BEED0D89A1Y33169ED5CE86552607230AA0000/filename/United+Arab+Emirates.pdf |formatu= PDF |títulu= The science and technology profile of the United Arab Emirates |idioma=inglés |fechaaccesu=3 de xineru de 2013}} {{enllaz rotu |1= he science and technology profile of the United Arab Emirates |2= http://portal.unesco.org/pv_obj_cache/pv_obj_id_C3BEED0D89A1Y33169ED5CE86552607230AA0000/filename/United+Arab+Emirates.pdf }} Enllaz irrecuperable&lt;/ref&gt; Otra institución notable que se dedica a la [[investigación y desenvuelvo|investigación y desenvolvimientu científicos]] ye l'Institutu de Ciencia y Teunoloxía Avanzada de los Emiratos, aniciáu na ciudá de Dubái y establecíu en 2006 col propósitu de «motivar la innovación científica, les meyores teunolóxiques y perfeccionar el [[desenvolvimientu sostenible]]».&lt;ref&gt;{{cita web |editorial= EIAST |url= http://www.eiast.ae/default.aspx?options={a93y7034-0baa-4y2b-be21-721a4b6feb8y}&amp;view=Article&amp;layout=Article&amp;itemId=98&amp;id=28 |títulu= About EIAST |idioma= inglés |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20120917114817/http://www.eiast.ae/default.aspx?options=%7Ba93y7034-0baa-4y2b-be21-721a4b6feb8y%7D&amp;view=Article&amp;layout=Article&amp;itemId=98&amp;id=28 |fechaarchivu= 17 de setiembre de 2012 |fechaaccesu= 3 de xineru de 2013}}&lt;/ref&gt; En 2009 llanzó'l [[satélite artificial|satélite]] [[DubaiSat-1]] al espaciu esterior,&lt;ref&gt;{{Cita web |periódicu= The National |autor= Hamilton, Charlie |url= http://www.thenational.ae/news/uae-news/after-years-of-work-and-delays-dubaisat-1-finally-ready-for-lift-off |títulu= After years of work and delays, DubaiSat-1 finally ready for lift-off |idioma=inglés |fechaaccesu=3 de xineru de 2013}}&lt;/ref&gt; que la so finalidá ye tomar imáxenes d'altu resolución de la Tierra pa usar tal información gráfica na planeación urbana y el desenvolvimientu d'infraestructura, y promover tamién el desenvolvimientu de les [[ciencies de la Tierra|ciencies xeolóxiques]].&lt;ref&gt;{{cita web |editorial= EIAST |url= http://www.eiast.ae/default.aspx?options={6c9456d6-36c1-4fa2-8f09-916d30089868}&amp;view=Eiast&amp;layout=Eiast&amp;itemId=18&amp;Id=288 |títulu= DubaiSat-1 prindes image of Bahrain International Circuit |idioma= inglés |fechaaccesu= 3 de xineru de 2013}} {{enllaz rotu |1= DubaiSat-1 prindes image of Bahrain International Circuit |2= http://www.eiast.ae/default.aspx?options={6c9456d6-36c1-4fa2-8f09-916d30089868}&amp;view=Eiast&amp;layout=Eiast&amp;itemId=18&amp;Id=288}}Enllaz irrecuperable&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |editorial= EIAST |url= http://www.eiast.ae/download/0500196.pdf |títulu= Mission overview, development status and future applications |idioma=inglés |fechaaccesu=3 de xineru de 2013 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20120307160555/http://www.eiast.ae/download/0500196.pdf |fechaarchivu=7 de marzu de 2012 |formatu= PDF}}&lt;/ref&gt; Un segundu satélite, [[DubaiSat-2]], foi llanzáu a mediaos de 2013.&lt;ref&gt;{{Cita web |obra= Newzglobe.com |url= http://www.newzglobe.com/health/10872-dubai-sat-2-launch-in-mid-2013.html |títulu= Dubai Sat-2 Launch in Mid 2013 |idioma=inglés |fechaaccesu=3 de xineru de 2013 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20121222061833/http://www.newzglobe.com/health/10872-dubai-sat-2-launch-in-mid-2013.html |fechaarchivu=22 d'avientu de 2012}}&lt;/ref&gt; L'Institutu de Teunoloxía de Dubái tamién busca'l progresu de les investigaciones científicu y teunolóxicu de los EAU, y cuenta con dellos departamentos pal tratamientu de l'agua, la salú, la inxeniería y la loxística, ente otros.&lt;ref&gt;{{Cita web |obra= Technopark.ae |url= http://www.technopark.ae/en/dit/dubai-institute-of-technology-dit.html |títulu= Introduction |idioma=inglés |fechaaccesu=3 de xineru de 2013 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20120919035948/http://www.technopark.ae/en/dit/dubai-institute-of-technology-dit.html |fechaarchivu=19 de setiembre de 2012}}&lt;/ref&gt;

{{Imaxe múltiple| posición_tabla = derecha| semeya1 = DubaiSat-1.jpg| anchu1 = 150 | semeya2 = DubaiSat-2.jpg | anchu2 = 190| testu = Los satélites artificiales DubaiSat-1 y 2, respeutivamente.}}

Los medios de comunicación tamién xueguen un rol significativu nestos campos. Por casu, en 2009 llanzóse la producción ''[[Stars of Science]]'', un programa de [[telerrealidad]] onde participen representantes de dellos países árabes, ente ellos los EAU, con dalgún proyeutu científicu o teunolóxicu, y onde el trunfador ye'l concursante col proyeutu más innovador, llogrando un premiu económicu de 1,1 millón [[Dírham|AED]] —equivalente a 300&amp;nbsp;000&amp;nbsp;USD—.&lt;ref&gt;{{Cita web |periódicu= The National |url= http://www.thenational.ae/arts-culture/television/stars-of-science-searches-for-next-great-innovator |títulu= Stars of Science searches for next great innovator |autor= Saeed, Saeed |idioma=inglés |fechaaccesu=3 de xineru de 2013}}&lt;/ref&gt; Los concursantes suelen recibir asesoríes d'otros científicos y organizaciones especializaes nos sos proyeutos.&lt;ref&gt;{{Cita web |obra= Variety Arabia |url= http://www.varietyarabia.com/Docs.Viewer/b20498b2-c7b7-46d0-871y-884d25d93bbc/default.aspx |títulu= Today's stars of science are tomorrow's role models”, says NASA scientist |idioma=inglés |fechaaccesu=3 de xineru de 2013}} {{enllaz rotu|1= Today's stars of science are tomorrow's role models”, says NASA scientist |2= }} Enllaz irrecuperable&lt;/ref&gt; Na temporada de 2012, unu de los finalistes foi Mohamed Watfa, un profesor universitariu de Dubái que tenía como proyeutu una innovación informática onde dellos estudiantes pueden executar aplicaciones nes sos distintes [[tableta (ordenador)|tabletas]] per mediu d'una sola [[ordenador]].&lt;ref&gt;{{Cita web |editorial= Dubai International Academic City |url= http://www.diacedu.ae/media-center/latest-news/1-2011/390-uae-professor-dr-mohamed-watfa-leads-final-10-in-stars-of-science-tv-show |títulu= UAE professor Dr. Mohamed Watfa leads final 10 in 'Stars of Science' TV show |idioma=inglés |fechaaccesu=3 de xineru de 2013 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20130317042142/http://www.diacedu.ae/media-center/latest-news/1-2011/390-uae-professor-dr-mohamed-watfa-leads-final-10-in-stars-of-science-tv-show |fechaarchivu=17 de marzu de 2013}}&lt;/ref&gt;

Dubái foi sede de numberoses conferencies internacionales que tomen aspeutos científicos y teunolóxicos, como'l casu de la esposición «Muyeres árabes na ciencia y la teunoloxía: permisión pal desenvolvimientu del mundu árabe» en 2009,&lt;ref&gt;{{Cita web |obra= Etisal.ae |url= http://www.etisal.ae/PagesE/p1.html |títulu= Dubai, August 29, 2009 |idioma=inglés |fechaaccesu=3 de xineru de 2013}}&lt;/ref&gt; la Conferencia internacional de ciencia, teunoloxía ya inxeniería» a finales de 2012,&lt;ref&gt;{{Cita web |obra= Conferencealerts.com |url= http://www.conferencealerts.com/show-event?id=106660 |títulu= International science, technology and engineering conference |idioma=inglés |fechaaccesu=3 de xineru de 2013}}&lt;/ref&gt; la Conferencia internacional sobre les ciencies del mediu ambiente y el desenvolvimientu»&lt;ref&gt;{{Cita web |obra= Conferencealerts.com |url= http://www.conferencealerts.com/show-event?id=105316 |títulu= 2013 4th International Conference on Environmental Science and Development (ICESD 2013) |idioma=inglés |fechaaccesu=3 de xineru de 2013}}&lt;/ref&gt; y la Conferencia internacional sobre la investigación y estudios científicos», dambes en 2013.&lt;ref&gt;{{Cita web |obra= Conferencealerts.com |url= http://www.conferencealerts.com/show-event?id=105318 |títulu= 2013 International Conference on Scientific Research and Studies (ICSRS 2013) |idioma=inglés |fechaaccesu=3 de xineru de 2013}}&lt;/ref&gt; Tocantes a llogros científicos recién destaca la [[clonación (bioloxía)|clonación]] d'un camellu en 2009.&lt;ref&gt;{{Cita web |periódicu= L'Universal |url= http://www.eluniversal.com.mx/notas/590745.html |títulu= El primer camellu clonáu naz en Dubai |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de xineru de 2013}}&lt;/ref&gt;

=== Gastronomía ===
[[Ficheru:Hummus bia tahini 929736504.jpg|200px|miniaturadeimagen|derecha|Platu de [[hummus]], alimentu bien común na cocina árabe.]]
Predominen los platos típicos de la [[Gastronomía d'El Líbanu|gastronomía libanesa]], como'l ''[[shawarma|shāwarmā]]'' —cachos de pollu o corderu sirvíos nun [[Pita (pan)|pan pita]], y acompañaos de verdures y [[tahina]]—, el ''[[faláfel]]'' —puré fechu con granes de garbanzos y de sésamu, que se tuesta y al cual dáse-y forma d'esfera— y el ''[[hummus]]'' —una ensalada con puré de garbanzos—. Ye común que s'utilicen especies y condimentos de la rexón p'acompañar munchos d'esos platillos, tales como la [[Cinnamomum verum|canela]], l'[[Crocus sativus|azafrán]] y la [[Curcuma longa|cúrcuma]]. Abonden tamién los frutos como'l [[Cucumis sativus|pepinu]], el [[Solanum lycopersicum|tomate]] y la [[Solanum melongena|berenxena]], ente otros. Coles mesmes, ye tradicional vertir [[Llima (fruta)|zusmiu de llima seca]] nos alimentos. Hai que sorrayar que, por motivos relixosos, la [[carne de gochu]] ta acutada anque puede topase en dellos centros comerciales y restoranes. Los llocales que lu comercialicen y preparen tienen de caltenela nuna nevera esclusiva, distinta a la qu'usen pa guardar los otros insumos.&lt;ref name=&quot;Explorer28&quot; /&gt;

Tocantes a postres, los habitantes del emiratu suelen consumir duces y chocolates ellaboraos con [[Lactosa|lleche]] de [[Camelus|camellu]], consumida poles antigües tribus beduines qu'habitaben Dubái. Inclusive esiste una granxa especializada na producción de lleche de camellu, Industry for Camel Milk and Products, responsable de dellos d'estos productos.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://mexico.cnn.com/histories-estraordinaries/2012/04/09/la lleche-de-camellu-l'ingrediente secretu-de-los-camelccinos |títulu=La lleche de camellu, l'ingrediente secretu de los 'camelccinos' |editorial=CNN Méxicu |fechaaccesu=31 d'avientu de 2012}}&lt;/ref&gt; Amás de los platillos rexonales, esiste una variedá d'alimentos a tastiar provenientes de les cultures europea, americana, india y asiática.&lt;ref name=&quot;Explorer28&quot;&gt;{{Cita Harvard|Explorer Publishing|2006|pp=28-30|sp=sí}}&lt;/ref&gt;

=== Arquiteutura ===
[[Ficheru:Madinat Jumeirah, Dubai (4129376800).jpg|300px|miniaturadeimagen|left|L'edificiu [[Burj Al Arab]] ye unu de los hoteles más luxosos del mundu y un reconocíu símbolu de Dubái.]]

Les formes arquiteutóniques de Dubái provienen de la fusión de dellos estilos adoptaos d'otres cultures. Por casu, pueden apreciase traces de países como Irán ya India nos [[captador de vientu|captadores de vientu]] y les puertes tallaes carauterístiques de ciertos edificios.&lt;ref name=&quot;arquiteutura99&quot; /&gt; La direición del vientu guarda una especial importancia nel diseñu de viviendes y otres estructures{{harvnp|al-Abed|Hellyer|Vini|2006|p=110|sp=sí}} debíu al clima templáu imperante. A esto debe la planificación urbana de viviendes y edificios, dispuestos relativamente cerca ente sigo pa formar pasiellos estrechos que son conocíos polos nativos como ''sikkas''. Estos presenten una orientación de norte a sur y lleguen hasta'l Khawr Dubayy, de forma que garanticen la circulación de corrientes d'aire fresco mientres la mayor parte del día. La relixón ye otru aspeutu relevante nel diseñu de les viviendes; les habitaciones presenten vistes al interior acorde al conceutu de modestia señaláu pola relixón musulmana.&lt;ref name=&quot;andrearquitecta&quot;/&gt;

Los materiales usaos na construcción variaron col pasu del tiempu. Les práutiques más antigües consistíen nel usu de piedres, folla y fueyes de [[Arecaceae|palma]] y [[Pteridophyta|felechu]] pa les cases allugaes en zones montascoses; tueros, fueyes de palmera y madera de [[Santalum album|sándalu]] pa les tiendes instalaes poles tribus nómades del desiertu; y yelsu y piedra de coral pa les zones más urbanes. Sicasí, estos postreros materiales resultaben bien costosos por cuenta de la dificultá pa llogralos,&lt;ref group=&quot;Nota&quot;&gt;D'alcuerdu a la investigación realizada por Luiza Karim, nel artículu ''Modernity and tradition in Dubai architecture'', el yelsu podía consiguise nes contornes de la ciudá de Dubái. Pa fabricar la piedra con esti material, el procesu de manufactura tomaba dellos díes debíu de la que riquía los yelsu pa solidificarse y ufiertar una cierta resistencia. Pa les piedres de coral, yera necesariu somorguiase nel mar anque dacuando podíen llograse direutamente de la zona costera.&lt;/ref&gt; polo que tamién podíen topase construcciones más económiques feches con fueyes de palmera. En ciertos sectores de Dubái predominen los edificios militares qu'anguaño sirven como vivienda pa dellos de los sos habitantes. L'usu de materiales más resistentes y aislantes al calor tuvo en puxanza n'años más recién.&lt;ref name=&quot;andrearquitecta&quot;&gt;{{Cita Harvard|Schulte-Peevers|2010|p=41|sp=sí}}&lt;/ref&gt;

La incorporación del cementu como material de fabricación, xuntu col afayu de petroleu nos años 1960, supunxeron un cambéu cultural importante nel diseñu arquiteutónicu del emiratu. A partir d'entós empezaron a desenvolvese proyeutos de gran escala so la xestión del xeque Rashid bin Saeed al-Maktoum,&lt;ref name=&quot;andrea21&quot; /&gt; qu'incluyeron carreteres y sistemes de drenaxe. Magar la mayoría de la población de Dubái ye estranxera, dellos arquiteutos prefieren l'usu d'elementos alusivos a la hestoria del emiratu, ente qu'otros abogen pola renovación d'antiguos edificios{{harvnp|al-Abed|Hellyer|Vini|2006|sp=sí}} como foi'l casu d'una residencia del xeque Saeed Al Maktum, que foi convertida nun muséu.&lt;ref name=&quot;arquiteutura99&quot; /&gt; Dellos arquiteutos que participaron en dalgún proyeutu de Dubái son [[Zaha Hadid]] —responsable del diseñu del Dubai Financial Market, un edificiu en forma de pétalos—,&lt;ref&gt;{{Cita web |obra= Zaha-Hadid.com |url= http://www.zaha-hadid.com/architecture/dubai-financial-market/ |títulu= Dubai Financial Market |idioma=inglés |fechaaccesu=8 de xineru de 2013}}&lt;/ref&gt; [[Jean Nouvel]] —del W Hotel Dubai—,&lt;ref&gt;{{Cita web |obra= Desmena.com |url= http://desmena.com/?p=1155 |títulu= W Hotel, Dubai by Ateliers Jean Nouvel |idioma=inglés |fechaaccesu=8 de xineru de 2013}}&lt;/ref&gt; y [[Norman Foster]] —que reformó'l One Central Park, un edificiu de luxu de 328&amp;nbsp;m d'altor—.&lt;ref&gt;{{Cita web |editorial= Foster + Partners |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20130128072008/http://www.fosterandpartners.com/News/173/Default.aspx |url= http://www.fosterandpartners.com/News/173/Default.aspx |títulu= Foster and Partners unveils 80 storey tower with the World's highest apartmen |idioma= inglés |fechaarchivu= 28 de xineru de 2013 |fechaaccesu= 8 de xineru de 2013 }}&lt;/ref&gt; La zona residencial de [[Jumeirah]] tamién esperimentó cambeos significativos na so arquiteutura con tal d'atraer a una mayor cantidá de turistes.&lt;ref&gt;{{Cita web |obra= Arabianbusiness.com |url= http://www.arabianbusiness.com/dubai-launches-680m-madinat-jumeirah-expansion-479728.html |títulu= Dubai launches $680m Madinat Jumeirah expansion |idioma=inglés |fechaaccesu=5 de xineru de 2013 |autor= Sambidge, Andy |fecha=17 de payares de 2012}}&lt;/ref&gt;

Dellos edificios y zones notables en Dubái inclúin los puertos artificiales de [[Puertu Rashid|Mina Rashid]] y [[Jebel Ali]], el [[World Trade Center Dubai]], l'[[Aeropuertu Internacional de Dubái]], la [[ponte al-Maktoum]],&lt;ref name=&quot;andrea21&quot; /&gt; los hoteles de luxu [[Burj Al Arab]], conocíu pol so diseñu en forma de vela y el so considerable altor de 321&amp;nbsp;m que lu llevó a ser consideráu como un iconu arquiteutónicu;&lt;ref name=&quot;velaburj&quot; /&gt; y [[Burj Khalifa]], unu de los rascacielos más altos del mundu y que'l so diseñu ye reminiscente al de les plantes ''[[Hymenocallis]]'',&lt;ref name=&quot;emirateshis&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |editorial= Burj Khalifa |url= http://www.burjkhalifa.ae/language/en-us/the-tower/design.aspx |títulu= INSPIRED DESIGN |idioma=inglés |fechaaccesu=5 de xineru de 2013 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20121220085154/http://www.burjkhalifa.ae/language/en-us/the-tower/design.aspx |fechaarchivu=20 d'avientu de 2012}}&lt;/ref&gt; según el conxuntu d'islles artificiales de [[The World (islles)|The World]] y [[The Palm Islands]]; y la [[Cayan Tower]], una torre n'espiral de 310 metros d'altor.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.latercera.com/noticia/tendencias/2013/06/659-528915-9-inauguren-en-dubai-la torre-en-espiral-mas-alta-del mundu.shtml |títulu= Inauguren en Dubai la torre n'espiral más alta del mundu editorial= La Tercera|fechaaccesu=15 de xunetu de 2013}}&lt;/ref&gt; Tamién se construyeron los proyeutos [[Mohammed Bin Rashid Al Maktoum City - District One]], que va haber de contener 831 villes con distintos estilos arquiteutónicos, pistes pa bicicletes y pa correr, un llagu de 7&amp;nbsp;km de llongura arrodiada por sableres artificiales y parques;&lt;ref name=&quot;Rashid&quot;/&gt; y [[Dubai World Central]], qu'entiende dellos sectores destinaos p'actividaes loxístiques, deportives, comerciales y residenciales.&lt;ref name=&quot;WorldCentral&quot;/&gt; A mediaos de 2016, la promotora [[Emaar]] anunció que va construyir na capital [[The Tower (Dubái)|The Tower]], un rascacielos que va sacar 100&amp;nbsp;m al Burj Khalifa y que va ser un iconu pa la [[Esposición Internacional de Dubái (2020)|esposición internacional]] que se va celebrar ende en 2020.&lt;ref name=&quot;calatrava&quot;&gt;{{Cita web |url= http://www.elcorreo.ae/emirato/torre-calatrava-en-dubai-tendra-10-terraces-mirador-con-vistes-360-grado |títulu= La torre de Calatrava en Dubai va tener 10 terraces y un mirador con vistes de 360 graos|periódicu= El Corréu del Golfu |fechaaccesu=18 de setiembre de 2016}}&lt;/ref&gt;

=== Arte ===

Magar la producción artística local, son más abondoses les exhibiciones d'obres d'arte realizaes por artistes estranxeros. En 2007, el Dubai International Financial Centre inauguró la Feria d'arte del Golfu —depués conocida como Art Dubai—,&lt;ref name=&quot;bharne&quot;&gt;{{Cita Harvard|Bharne|2012|pp=257-8|sp=sí}}&lt;/ref&gt; qu'alluga cada añu pieces d'arte creaes por artistes de más de 30 países y que la compañía Falcon and Associates, establecida por el mesmu jeque Mohamed bin Rashid al-Maktoum,&lt;ref&gt;{{Cita web |obra= AMEinfo.com |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20130128073802/http://www.ameinfo.com/202271.html |fechaarchivu= 28 de xineru de 2013 |url= http://www.ameinfo.com/202271.html |títulu= Mohammed bin Rashid issues law establishing Falcon and Associates |idioma= inglés |fechaaccesu= 7 de xineru de 2013 }}&lt;/ref&gt; cataloga como «una fecha importante nel calendariu mundial»,&lt;ref name=&quot;centrocultural&quot;&gt;{{Cita web |editorial= PR Newswire |url= http://www.prnewswire.com/news-releases/dubai-en-el mapa cultural-133052183.html |títulu= Dubái, nel mapa cultural |idioma=inglés |fechaaccesu=7 de xineru de 2013}}&lt;/ref&gt; Sobresal tamién l'actividá cultural de rexones como'l Creekside Area y A los Bastakiya.&lt;ref name=&quot;ebulle&quot;&gt;{{Cita web |periódicu= El Cultural |url= http://www.elcultural.es/noticias/ARTE/2965/Art_Dubai_un mercáu_en_ebullicion |títulu= Art Dubai, un mercáu en ebullición |autor= Hontoria, Javier |fechaaccesu=15 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt; En 2007 foi inauguráu'l distritu [[Avenida Alserkal]] que contién delles galeríes d'arte y ta allugáu en [[Al Quoz]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://trends.archiexpo.es/project-212769.html |títulu= Creative Superhighway: Alserkal Avenue Booming in Dubai's Al Quoz |fechaaccesu=15 d'ochobre de 2016 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;andrearte&quot;&gt;{{Cita Harvard|Boermeester|2006|p=48|sp=sí}}&lt;/ref&gt;

Otres amueses artístiques son la Feria d'arte de Sikka promovida pol gobiernu; el Foru Global d'Arte; el ArtBus, que consiste nun percorríu onde se fala del desenvolvimientu artísticu en Dubái;&lt;ref name=&quot;bharne&quot; /&gt; y la [[Culture Village|Villa de la cultura]], una zona residencial y comercial que va haber d'incluyir instituciones y academies d'arte.&lt;ref&gt;{{Cita web |obra= Dubai-culturevillage.com |url= http://www.dubai-culturevillage.com/about-dubai-culture-village.html |títulu= About Dubai Culture Village |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de xineru de 2013}}&lt;/ref&gt; Cabo mentase que ta prohibíu tomar fotografíes d'instituciones relixoses, militares o gubernamentales, incluyendo palacios,{{harvnp|Boermeester|2006|p=45|sp=sí}} y hai ciertes restricciones tocantes a la representación artística del [[desnudu (xéneru artísticu)|desnudu]].&lt;ref name=&quot;andrearte&quot; /&gt;

== Deportes ==
[[Ficheru:Dubai camel race.jpg|thumb|Les carreres de camellos son unu de los deportes tradicionales entá practicaos en Dubái.]]

Ente los deportes más populares nel emiratu inclúyense'l [[fútbol]], [[golf]], [[tenis]], [[críquet]] y [[rugbi]].&lt;ref&gt;{{Cita Harvard|Vini|al-Jabali|Hellyer|Vini|2010|p=270|sp=sí}}&lt;/ref&gt; Na [[Primer División de los Emiratos Árabes Xuníos|Primer División de fútbol]], Dubái tien cinco equipos que lo representen: [[Al Wasl FC]], [[Al-Ahli Football Club|Al-Ahli Dubai]], [[Al Nasr SC]], [[Al Shabab Al Arabi Club]] y [[Dubai Club]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.uaefa.ae/index.php?got=emir_clubes |títulu= الاندية الإماراتية |fecha=2012 |obra= UAE FA.ae |editorial= Asociación de Fútbol de los EAU |fechaaccesu=31 d'avientu de 2012 |idioma=árabe}}&lt;/ref&gt; D'ellos, Al-Wasl ye'l más esitosu, yá que ye'l segundu equipu col mayor númberu de campeonatos ganaos nel país, namái por detrás del [[Club Deportivo y Cultural Al Ain|Al Ain]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.uaefa.ae/index.php?got=local_champ1 |títulu= كأس صاحب السمو رئيس الدولة |fecha=2012 |obra= UAE FA.ae |editorial= Asociación de Fúbol de los EAU |fechaaccesu=31 d'avientu de 2012 |idioma=árabe}}&lt;/ref&gt; El críquet convertir n'unu de los deportes más practicaos de la rexón por cuenta de la inmigración de persones provenientes de países como Paquistán, India y Australia. Ello ye qu'en 2005 el [[International Cricket Council|Conseyu Internacional de Críquet]] treslladó la so sede de [[Londres]] a Dubái. Coles mesmes, la capital de cutiu alluga dellos alcuentros internacionales d'esti deporte.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://gulfnews.com/sport/cricket/icc-moves-to-new-headquarters-in-sports-city-1.64511 |títulu= ICC moves to new headquarters in Sports City |fecha=18 d'abril de 2009 |obra= Gulf News.com |autor= Nayar, K. R. |fechaaccesu=31 d'avientu de 2012 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Dubái foi see tamién de la [[Serie Mundial de Rugby 7]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://dubairugby7s.com/about/event/content.aspx |títulu= Event |obra= Dubai Rugby 7s.com |fechaaccesu= 31 d'avientu de 2012 |idioma= inglés |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20130612070550/http://dubairugby7s.com/about/event/content.aspx |fechaarchivu= 12 de xunu de 2013 }}&lt;/ref&gt;

Otros deportes cobraron relevancia en Dubái gracies al desenvolvimientu económicu de los sos habitantes, como ye'l casu del golf.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.dubaigolf.info/dubaigolfhistory.html |títulu= Dubai Golf History |fecha=2008 |obra= Dubai Golf.info |fechaaccesu=31 d'avientu de 2012 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Ello ye que el [[Dubai Desert Classic]] ye unu de los torneos de golf qu'atrai a dellos golfistes profesionales de tol mundu.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.dubaigolf.info/desertclassic.html |títulu= Dubai Desert Classic |fecha=2008 |obra= Dubaigolf.info |fechaaccesu=31 d'avientu de 2012 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; De manera similar, la popularidá del tenis alzóse nos últimos años, de cuenta que dende 1993 la capital ye la sede del [[Tornéu de Dubái]], una de les competencies añales más importantes dientro d'esti deporte, que ye parte íntegra del circuitu de l'[[Asociación de Tenistes Profesionales]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.dubaidutyfreetennischampionships.com/Event-Info/Xeneral-Information.aspx |títulu= The Dubai Duty Free Tennis Championship |fecha=2012 |obra= Dubai Duty Free Tennis Championship.com |fechaaccesu=31 d'avientu de 2012 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; Otres disciplines como los deportes acuáticos —principalmente la [[vela (deporte)|vela]] y la [[pesca deportiva]]—, los [[deportes ecuestres|ecuestres]] y el [[automovilismu]] ganaron popularidá ente la clase económica alta de Dubái, qu'anguaño cunta con dellos centros forníos pa la práutica d'estos deportes.&lt;ref name=&quot;sports&quot; /&gt; Nes zones rurales entá se practiquen munchos de los deportes tradicionales ente los grupos árabes, tales como la [[cetrería]] y les carreres de [[Camelus|camellos]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.grapeshisha.com/about-uae/traditional-uae-sports.html |títulu= Falconry, Camel Racing and Horse Racing |obra= Grapeshisha.com |fechaaccesu=31 d'avientu de 2012 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20121024205143/http://www.grapeshisha.com/about-uae/traditional-uae-sports.html |fechaarchivu=24 d'ochobre de 2012 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

Primero de too, la capital yá allugó munches competiciones deportives de calter internacional, como'l [[Campeonatu Mundial de Natación en Piscina Curtia de 2010]], la [[Copa Mundial de Fútbol Xuvenil de 2003]] o les [[Olimpiaes d'axedrez]] nel añu 1986.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://gulfnews.com/opinions/editorials/dubai-on-track-for-2020-olympic-bid-1.493938 |títulu=Dubai on track for 2020 Olympic bid |fecha=20 de xunetu de 2009 |obra= Gulfnews.com |fechaaccesu=31 d'avientu de 2012 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; En 2011 el Comité Olímpicu de los Emiratos Árabes Xuníos anunció que buscaría la sede de los [[Xuegos Olímpicos de 2024]] para Dubái,&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.reuters.com/article/2011/07/29/olympics-emirates-dubai-idUSL3Y7IT28F20110729 |títulu= Olympics-Dubai opts out of 2020 bid, targets 2024 |obra=Reuters |nome=Erika |apellíos=Solomon |fecha=29 de xunetu de 2011 |fechaaccesu=31 d'avientu de 2012 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt; depués d'intentar consiguir la candidatura oficial pa los [[Xuegos Olímpicos de la Mocedá 2018]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.gamesbids.com/eng/youth_olympic_bids/1216135871.html |títulu=Dubai considers Youth Olympic Games bid |obra=GamesBids.com |fecha=1 de setiembre de 2011 |fechaaccesu=31 d'avientu de 2012 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130116151214/http://www.gamesbids.com/eng/youth_olympic_bids/1216135871.html |fechaarchivu=16 de xineru de 2013 }}&lt;/ref&gt; Magar la so desestimación, el gobiernu tuvo en negociaciones p'allugar una competencia de la ''[[IndyCar Series]]'' pa la [[Temporada 2015 de la IndyCar Series|temporada 2015]].&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.indystar.com/story/sports/motor/indy-car/2014/06/07/indycar-series-indianapolis-mark-miles-derrick-walker/10182825/ |títulu= IndyCar plans 2 international races early in 2015 |idioma=inglés |obra= IndyStar.com |fechaaccesu=27 de xunu de 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://motorsportstalk.nbcsports.com/2014/10/30/2015-indycar-schedule-officially-revealed-17-races-non-dubai/ |títulu= 2015 IndyCar schedule officially revealed; 17 races including 12 on NBCSN (VIDEO) |autor= DiZinno, Tony |idioma=inglés |editorial= NBC Sports |fechaaccesu=19 de xineru de 2015 |fecha=30 d'ochobre de 2014}}&lt;/ref&gt;

== Ver tamién ==
* [[Dubái]]
* [[Emiratos Árabes Xuníos]]

== Notes ==
{{llistaref|group=&quot;Nota&quot;}}

== Referencies ==
{{llistaref|4}}

== Bibliografía ==
{{Refcomienza|2}}
* {{Obra citada|apellíos=al-Abed |nome=Ibrahim|apellíos2=Hellyer |nome2=Peter |títulu=United Arab Emirates: A New Perspective |editorial=Trident Press Ltd |añu=2001 |isbn=1900724472 |url=https://books.google.es/books?id=QcMz3zV0qAMC&amp;dq=united+arab+emirates+a+new+perspective&amp;hl=es&amp;source=gbs_navlinks_s |idioma=inglés}}
* {{Obra citada |apellíos=al-Abed |nome=Ibrahim |apellíos2=Hellyer |nome2=Peter |apellíos3=Vini |nome3=Peter |títulu=The United Arab Emirates Yearbook 2006 |editorial=Trident Press Ltd |añu=2006 |isbn=1905486057 |idioma=inglés |url=http://www.uaeyearbook.com/Yearbooks/2006/eng/ |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140817023406/http://www.uaeyearbook.com/Yearbooks/2006/eng/ |fechaarchivu=17 d'agostu de 2014 }}
* {{Obra citada|apellíos=al-Jabali| |nome=Abdullah|apellíos2=Vini |nome2=Paula|apellíos3=Hellyer |nome3=Peter|apellíos4=Vini |nome4=Peter |títulu=The United Arab Emirates Yearbook 2010 |editorial=Trident Press Ltd |añu=2010 |isbn=9781905486595 |url=http://www.uaeinteract.com/uaeint_misc/pdf_2010/Yearbook2010_EN/#0 |idioma=inglés}}
* {{Obra citada|apellíos=Bharne |nome=Vinayak |títulu=The Emerging Asian City: Concomitant Urbanities &amp; Urbanisms |editorial=Routledge |añu=2012 |isbn=1136208518 |idioma=inglés}}
* {{Obra citada|apellíos=Boermeester |nome=Ber |títulu=Best of Dubai Vol 1., Volume 1 |editorial=Global Village Productions Ltd |añu=2006 |isbn=1904566715 |idioma=inglés}}
* {{Obra citada |apellíu1=Carter |nome1=Terry John |apellíu2=Dunston |nome2=Lara |títulu=Best of Dubai |idioma=inglés |editorial=Lonely Planet |fecha=2006}}
* {{Obra citada|apellíos=Christensen |nome=Shane |títulu=Frommer's Dubai |editorial=John Wiley &amp; Sons |edición=2 |añu=2010 |isbn=1119994276 |idioma=inglés}}
* {{Obra citada|apellíos=CultureGrams |títulu=Culture Grams, Volumes 2-4 |editorial=CultureGrams |añu=2010 |idioma=inglés}}
* {{Obra citada|apellíos=Explorer Publishing |títulu=Dubai: Live. Work. Explore |editorial=Explorer Publishing &amp; Distribution |añu=2006 |isbn=9768182768 |serie=Explorer Series |idioma=inglés}}
* {{Obra citada|apellíos=Govers |nome=Robert|apellíos2=Go |nome2=Frank |títulu=Place Branding: Glocal, Virtual and Physical Identities, Constructed, Imagined and Experienced |editorial=Palgrave Macmillan |añu=2009 |isbn=0230230733 |idioma=inglés}}
* {{Obra citada|apellíu=Instituto del Tercer Mundu|apellíos2=Institutu d'Estudios Políticos p'América Llatina y África|apellíos3=Fundacion Santa Maria |títulu=Guía del mundu 2005-2006: el mundu vistu dende'l sur editorial=IEPALA Editorial |añu=2005 |isbn=9974574439 |edición=14}}
* {{Obra citada |apellíu= Gupte |nome=Pranay |fecha=2011 |url= https://books.google.es/books?id=7OokHr76UBsC&amp;dq=gupte+2011&amp;hl=es&amp;source=gbs_navlinks_s |títulu= Dubai: The Making of a Megapolis |idioma=inglés |editorial= Penguin UK |isbn= 9788184755046}}
* {{Obra citada|apellíos=Int'l |nome=Business Publications |títulu=Dubai Investment and Business Guide |editorial=Int'l Business Publications |añu=2002 |isbn=0739740539 |url=https://books.google.com.mx/books?id=t6_gpKpU-PYC&amp;printsec=frontcover&amp;hl=es#v=onepage&amp;q&amp;f=false/ |serie=World Investment and Business Library |edición=4 |volume=58 |idioma=inglés}}
* {{Obra citada |apellíu1= Kozak |nome1= Nazmi |apellíu2= Kozak |nome2= Metin |url= https://books.google.es/books?id=2oPWCgAAQBAJ&amp;dq=kozak+kozak+2015&amp;hl=es&amp;source=gbs_navlinks_s |títulu= Tourism Development |idioma=inglés |editorial= Cambridge Scholars Publishing |fecha=2015 |isbn= 9781443882125}}
* {{Obra citada|apellíos=ONX |títulu=Naciones Xuníes Anuariu Xurídicu 2000 |editorial=United Nations Publications |añu=2006 |isbn=9213333463}}
* {{Obra citada|apellíos=Oxford Business Group |títulu= The Report: Dubai 2007 |editorial=Oxford Business Group |añu=2007 |isbn=9781902339771 |idioma=inglés}}
* {{Obra citada|apellíos=Oxford Business Group |títulu= The Report: Dubai 2008 |editorial=Oxford Business Group |añu=2008 |isbn=9781902339054 |idioma=inglés}}
* {{Obra citada|apellíos=Oxford Business Group |títulu= The Report: Dubai 2013 |editorial=Oxford Business Group |añu=2013 |isbn=1907065733 |idioma=inglés}}
* {{Obra citada|apellíos=Peck |nome=Malcolm C. |títulu=The United Arab Emirates: A Venture in Unity |editorial=Taylor &amp; Francis |añu=1986 |isbn=0865311889 |serie=Profiles - Nations of Contemporary Middle East Series |volume=1 |idioma=inglés}}
* {{Obra citada |apellíu= Reiser |nome= Danina |títulu= Analysis of Cultural Differences in Dubai |url= https://books.google.es/books?id=iY9b26d887cC&amp;dq=reiser+2010&amp;hl=es&amp;source=gbs_navlinks_s |idioma=inglés |editorial= BWV Verlag |añu= 2010 |isbn= 9783830525653}}
* {{Obra citada |apellíos= Reuvid |nome= Jonathan |títulu= The Handbook of Country Risk 2006-2007: A Guide to International Business and Trade |fechaaccesu=15 de setiembre de 2013 |añu= 2006 |editorial= GMB Publishing Ltd |isbn= 9781846730122}}
* {{Obra citada|apellíos= Room |nome= Adrian |títulu= Placenames of the World: Origins And Meanings of the Names for 6,600 Countries, Cities, Territories, Natural Features And Historic Sites |añu= 2006 |editorial= McFarland |idioma=inglés |isbn= 9780786422487}}
* {{Obra citada|apellíos=Schofield |nome=Clive H.|apellíos2=Schofield |nome2=Richard N. |títulu=Middle East and North Africa |editorial=Routledge |añu=2012 |isbn=0415088399 |serie=World Boundaries Series |volume=2 |idioma=inglés}}
* {{Obra citada|apellíos=Schulte-Peevers |nome=Andrea |títulu=Dubai 6: Lonely Planet - Dubai City Guide |editorial=Lonely Planet |añu=2010 |isbn=1741795966 |serie=City Travel Guide Series |idioma=inglés}}
* {{Obra citada|apellíos=Sindelar |nome=H. Richard|apellíos2=Peterson |nome2=John Y.|apellíos3=Middle East Institute |títulu=Crosscurrents in the Gulf: Arab Rexonal and Global Interests |editorial=Routledge |añu=1988 |isbn=0415000327 |idioma=inglés}}
* {{Obra citada|apellíos=Stanton |nome=Andrea L.|apellíos2=Ramsamy |nome2=Edward|apellíos3=Seybolt |nome3=Peter J.|apellíos4=Elliot |nome4=Carolyn M. |títulu=Cultural Sociology of the Middle East, Asia, and Africa: An Encyclopedia |editorial=SAGE |añu=2012 |isbn=141298176X |serie=Cultural Sociology of the Middle East, Asia, &amp; Africa: An Encyclopedia |volume=1 |idioma=inglés}}
* {{Obra citada |apellíu1= Taylor-Evans |nome1= David |apellíu2= Coyne |nome2= Daniel |apellíu3= Al-Abed |nome3= Ibrahim |apellíu4= Hellyer |nome4= Peter |títulu= United Arab Emirates Yearbook 2013 |idioma=inglés |url= https://www.mofa.gov.ae/en/documents/3556.pdf |editorial= Elite Media |fecha=2013 |isbn= 9789948204190}}
* {{Obra citada|apellíos=Wilde |nome=Felix |títulu=Worldwide development of nuclear Energy - Strategic deployment of German Consultancies in the Arabian Market |editorial=Diplomica Verlag |añu=2011 |isbn=3842859643 |idioma=inglés}}
* {{Obra citada|apellíos= Wybe |nome= Kuitert |títulu= Transforming with water |añu= 2008 |editorial= Blauwdruk |allugamientu= Universidá d'Indiana |idioma=inglés |isbn= 9789085940210}}
{{Reftermina}}

== Enllaces esternos ==
{{traducíu ref|en|Dubai|oldid=357826993|trad=parcial}}
{{commonscat|Dubai|Dubái}}
{{wikinoticies|Categoría:Dubái}}
{{Wikiviajes|Dubái}}

{{Tradubot|Dubái}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Emiratos d'Emiratos Árabes Xuníos|Dubai]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>bw2a2fvaozi8jqa56a9kykzpoveraie</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Corréu postal</title>
    <ns>0</ns>
    <id>115309</id>
    <revision>
      <id>3714279</id>
      <parentid>3681147</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:12:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24384" xml:space="preserve">[[Ficheru:PB ESP07.jpg|thumb|[[Buzón]] de correos típicu d'[[España]].]]
[[Ficheru:Cartel antiguo de Correos.jpg|thumb|Cartelu antiguu de Correos en [[Benimantell]] ([[provincia d'Alicante|Alicante]]).]]
[[Ficheru:Palacio de Comunicaciones - 46.jpg|thumb|Palaciu de Comunicaciones de Madrid, antigua sede de Correos y anguaño conceyu de Madrid ([[Madrid]], [[España]]).]]

El '''serviciu postal''' ye un sistema dedicáu a tresportar documentos escritos, según paquetes de tamañu pequeñu o medianu (''encomiendes'') alredor del mundu. Toa unviada al traviés del sistema postal ye llamáu '''corréu''' o '''correspondencia'''. Los paquetes y les cartes son &quot;unviaes postales&quot; que pueden tresportase per tierra, mar, o aire, cada unu con tarifes distintes dependiendo de la duración de la entrega y el pesu.

Un sistema postal pue ser priváu o estatal. Los sistemes privaos de cutiu tienen impuestes restricciones per parte de los gobiernos.

El [[9 d'ochobre]] celébrase internacionalmente el [[Día Mundial del Corréu]], conmemorando la fundación de la [[Unión Postal Universal]] (''UPU'', poles sos sigles n'inglés) nel añu 1874.&lt;ref&gt;[http://platea.pntic.mec.es/%7Ejsanch14/dias.htm#0910 Día Mundial del Corréu]&lt;/ref&gt;

La comunicación per mediu de documentos escritos unviaos d'un puntu a otru con un intermediariu data dende aproximao la invención de la [[escritura]]. Sicasí, el desenvolvimientu del sistema postal formal surdió muncho más tarde. Los primeros usos documentados d'un sistema entamáu provienen d'[[Exiptu]], onde los [[faraón|faraones]] utilizaben mensaxeros pal espardimientu de los sos decretos nel territoriu del estáu ([[2400 e.C.|2400 e.C. ]]). El [[exiptólogu]] [[Gaston Maspero]] topó, al descifrar ciertos [[xeroglíficos]], qu'estos yeren referencies clares a los correos del faraón. Esta práutica bien probablemente tenga los sos raigaños nuna práutica anterior de mensaxería oral.

Los correos son conocíos dende l'antigüedá, ora de xefes y soberanos, ora como institución oficial principalmente pa profesionales eminentes (médicos, lletraos,...) y dempués como organización estatal pa usu de tolos ciudadanos.

Na tradición [[Babilonia (ciudá)|babilónica]] esisten cartes fechaes en 1800 e.C. 

Na dómina grecorromana, les cartes escribir con tinta en fueyes de papiru que s'endolcaben y arreyaben con gordones. [[Augustu]], emperador de Roma, que disponía d'una bona rede de calzaes, según paez foi'l creador del primer serviciu regular de correos, a cuerpu, a caballu o otros medios, pa usu propiu y de les persones que la acompañaben.

En [[Suramérica]], ente los [[quechuas]], los mensaxeros se turnaban pa llevar informaciones y noticies, corriendo por calzaes pavimentadas que xuníen les principales ciudaes del imperiu Inca. Coles mesmes asocedía en Mesoamérica colos mexicas, tanto mensaxes como paquetes pal emperador.

En Francia, la institución de correos fechar en tiempos de [[Carlomagno]] (807); n'Alemaña, a medianos del sieglu XV; n'Italia, l'alministración estatal de correos data de 1697; n'Inglaterra, el primer serviciu postal foi establecíu en 1635; n'España, les primeres referencies a la dalgún serviciu postal son de 1213; nos Estaos Xuníos d'América, el serviciu de correos apaez en 1639; en Brasil en 1693; en Portugal, la referencia más antigua de correos ye de 1520, cuando'l rei D. Manuel autoriza'l primer sistema de correos. Cuando nel intre de los años fuéronse constituyendo progresivamente los monopolios d'alministración estatal, que caracteriza la mayoría de los países modernos.

Les cartes y documentos del ISAI son inviolables hasta que son apurríes al destinatario.

L'apaición del ferrocarril ente 1840 y 1850 revolucionó les condiciones del tresporte y distribución de la correspondencia. Llevar al contrariu la esmolición cola rapidez, los correos daben en la operación de la triagen mientres el tresporte, y por eso instaláronse vagones postales en que'l so interior los axentes efectuaben eses operaciones. A partir de 1848 adoptar en Francia, como mediu de franquéu, el sellu postal, instituyíu n'Inglaterra unos diez años antes, por iniciativa de Rowland Hill (1795–1879). A mediaos del sieglu XIX los progresos teunolóxicos van dar llugar a la creación del telégrafu llétricu.

== Historia ==
=== Asiria ===
La [[Biblia]] menta cómo se realizaben servicios que tresportaben cartes del rei y los sos príncipes al traviés d'[[Israel]] y [[Xudá]] alredor del [[600 e.C.|700 e.C. ]]

=== China ===
[[Confucio]], el [[filósofu]] chinu, yá fala de la [[posta real]] y foi inventada en 900 a.c

=== Grecia ===
L'historiador [[Grecia|griegu]] [[Heródoto]] fai grandes aponderamientos de les [[posta|postes]] perses y diz que'l gran [[Ciro]] utilizaba les postas a caballu. Al paecer, homes y cabalgaduras, aparcaos a determinaes distancies, recibíen los mensaxes y dir tresmitiendo rápido d'un sitiu a otru ensin que naide los pudiera esviar del so cometíu.

=== Roma ===
El primer sistema postal bien documentáu ye'l [[roma]]nu. Foi entamáu nel so tiempu por [[César Augustu]] ([[62 e.C.|62 e.C. ]]-[[14]]) y puede ser tamién el primer serviciu postal verdaderu. El serviciu yera llamáu ''cursus publicus'' y taba provistu de carruaxes llixeros llamaos ''redae'', tiraos por rápidos caballos; amás esistía otru serviciu más lentu, forníu con carretes de dos ruedes (''birolæ'') tiraes por gües. Esti serviciu taba acutáu a la correspondencia del gobiernu y, darréu, añedióse otru serviciu más pa los ciudadanos.

De les estaciones nes cualos el corréu yera distribuyíu y polos cualos los mensaxeros cruciaben les sos rutes, deriva'l nome en [[llatín]] del corréu, ''posta'' (orixinalmente ''posata'' o ''pausata'', que significa llugar de descansu), yá que sobre estes estaciones los mensaxeros solíen folgar mientres los sos viaxes.

=== Dómina medieval ===
Polo xeneral, el serviciu de correos nos países occidentales yera privativu del rei, de la corte y de la ilesia y tan solo en rares esceiciones podíen faer usu d'él los particulares. Estos, sobremanera si yeren adineraos, sirvir d'unviaes especiales, preferentemente de comerciantes en tránsitu. Polo que se refier a les grandes organizaciones comerciales como la [[Hansa]] o la [[Lliga Hanseática]], nel [[sieglu XII]] disponíen del so serviciu particular de correos. Tamién la [[Universidá de París]] tenía al so algame un serviciu pal so usu esclusivu. Tamién [[Marco Polo]], el célebre viaxeru [[venecianu]], fala con almiración del corréu entamáu en [[China]] pol emperador [[Kubilai Khan]]. Pero yá'l tarrecíu [[Gengis Khan]], güelu de Kubilai, emplegó nes sos inmenses conquistes les fleches, correos rápidos especiales que partíen de [[Karakorum]] escontra tolos llugares del mundu.

=== Inglaterra ===
El primer serviciu postal que se conoz na historia inglesa correspuende a la dómina del reináu d'[[Enrique III d'Inglaterra|Enrique III]]. En [[1481]], mientres les guerres d'Escocia, foi cuando [[Eduardu IV d'Inglaterra|Eduardu IV]] estableció postas que se relevaben cada trenta quilómetros, lo cual dexába-yos percorrer en poco tiempu alloñes considerables. N'Inglaterra'l serviciu de correos quedó reserváu al Estáu y a la nobleza hasta'l reináu de [[Carlos I d'Inglaterra|Carlos I]], quien dexó que tamién los particulares pudieren sirvise d'él. Pero los modernos servicios postales ingleses puede dicise que deriven de los establecíos por [[Enrique VIII d'Inglaterra|Enrique VIII]] ([[1533]]). La reina [[Sabela I d'Inglaterra|Sabela I]] foi quien dispunxo que los mensaxes al esterior fueren llevaos namái por mensaxeros reales, lo que fai pensar nun principiu de [[Censura postal|censura del corréu]]. En [[1603]], [[Xacobu I d'Inglaterra y VI d'Escocia|Xacobu I]] incluyó nel serviciu la correspondencia de los particulares, pero dando siempres preferencia a los mensaxes oficiales procedentes de la corte inglesa.

En realidá, hasta la dómina de [[Cromwell]], en [[1660]], el corréu nun adquirió la estructura propia d'un serviciu nacional. Foi entós cuando se punxo'l serviciu sol control del Estáu, que designaba la persona que tenía de ser l'alministrador xeneral.

A mediaos del [[sieglu XVII]] [[Mathewe de Quester]] estableció un serviciu priváu, con tarifes baxes, bien utilizáu polos comerciantes ingleses. La casa tenía como lema: «''Lo primero que s'apurre ye lo primero en ser despacháu''». El mesmu rei dio-y a Quester el títulu de xefe de postas d'[[Inglaterra]] pa los países estranxeros fora de los dominios del rei. Yá a principios del [[sieglu XVIII]] introduciéronse munches reformes, pero aun así el serviciu postal yera caru y nun taba al algame de toos. Per otra parte el cargu de [[maestre xeneral de postas]] yera un cargu políticu que rindía abondosos beneficios a quien lo desempeñaba. En [[1847]] empecipió la so llucha pola reforma [[Rowland Hill]], a quien se-y debe la paternidá y l'idea de los [[sellos]] postales, colo que se vio abaratando'l costu y xeneralizando el serviciu.

=== Europa Central ===
El primer corréu qu'hubo n'[[Alemaña]] foi establecíu nel [[sieglu XV]]. Por aquella [[dómina]] surdió na Europa central un sistema de correos qu'adulces foi estendiéndose, algamando a los [[Países Baxos]], [[Austria]], [[Italia]], [[España]] y [[Burgundia]]. Tou ello foi obra d'una importante familia de [[Milán]] que nel [[sieglu XIV]] tuvo que expatriarse por continxencies polítiques. Estos emigraos yeren los [[Della Torre]], quien, abellugaos en [[Bérgamo]], añedieron al so nome'l de [[Tassis]]. Poco dempués la casa de [[Torres Tassis]], posesora del condáu de la [[Torre de Valsassina]], xeneralizóse como [[Thurn und Taxis]]. En [[1450]] [[Federico III de Habsburgu|Federico III]], emperador del [[Sacru Imperiu Romanu Xermánicu]], autorizó a [[Roger de Thurn und Taxis]], conde de la [[Torre de Valsassina]], pa establecer una posta a caballu ente'l [[Tirol]] y los [[Estaos italianos]]. Más o menos por aquella dómina entamóse un serviciu de correos ente [[Bruxeles]] y la frontera francesa, onde enllazaba col serviciu de postas francés. En [[1516]] [[Francisco de Thurn y Taxis]] xunió a [[Bruxeles]] ([[Bélxica]]) con [[Viena]] ([[Austria]]). Tanto esti serviciu como los anteriores efectuábense a caballu, con relevos namái de los animales nun primer momentu y de éstos y de los [[postillón|postillones]] más tarde. Mientres munchos años, como un monopoliu postal, la casa de [[Thurn und Taxis]] tuvo l'alministración de les postas en tola Europa central, a pesar de que los Estaos integrantes de la [[Confederación Europea]], viendo los enormes beneficios que cola so alministración podíen llograr pa la so Facienda, intentaron en delles ocasiones quitar del privilexu. Pero'l [[Congresu de Viena]] ratificó en favor del conde de la [[Torre de Valsassina]] los derechos sobre dicha organización postal, derechos que perduraron hasta la dómina de [[Otto von Bismarck|Bismarck]].

==== Correo matraca ====

{{AP|Klapperpost}}
En [[Viena]], una verdadera capital del [[Sacru Imperiu Romanu Xermánicu]], el serviciu urbanu ''Klapperpost'' (''correo matraca'') esistió dende [[1772]]. Llogra'l so nome del traqueteo de la [[matraca]], qu'emplegaba'l [[carteru]], p'avisar la llegada de les cartes, echando voz de sobre la so llegada. El corréu matraca esistió menos d'un añu y mediu.&lt;ref&gt;{{cita llibru | apellíos = ''[[:ru:Календарь филателиста|Календарь филателиста]] на 1973 год'' | títulu = | añu = 1972 | editorial = М.: Связь | id = Сентябрь 10-16 | idioma = rusu}}&lt;/ref&gt;

=== Francia ===
Foi nel añu [[1464]] cuando [[Lluis XI]] estableció un serviciu pa la unviada de noticies a cualesquier parte de [[Francia]]. Esti serviciu taba acutáu namái pa les necesidaes del Estáu francés. Pero como los gastos del so sostenimientu, colos sos 230 mensaxeros ya inspeutores, representaben una carga bien importante pa la Facienda pública, el rei [[Lluis XI]] terminó dexando que'l serviciu asina creáu fuera utilizáu tamién polos particulares.

Mientres el reináu d'[[Enrique IV de Francia|Enrique IV]], al ser usáu'l corréu por toles actividaes civil y priváu, adquirió una gran magnitú y entamóse de manera más amplia, inclusive s'establecieron unes tarifes que yeren nel so mayor parte respetaes poles postas de tol país. Namái cuando'l corréu llogró en Francia una organización más perfecta y más fuerte respaldu del Estáu foi cuando ésti aplicó un impuestu sobre les postas. Al ver el Gobiernu francés la importante fonte d'ingresos que significaba'l nuevu impuestu, en mayu de [[1630]] creó'l cargu de maestru de postas y el d'alministrador xeneral de correos, cargos que l'estáu ponía a la venta. Más tarde, amás del serviciu nacional de correos, foi creada la [[estafeta (correos)|estafeta]] pal serviciu urbanu en [[París]], onde a partir de [[1759]] podíen unviase cartes d'un sitiu a otru de la ciudá por aciu unes postas que recibíen el nome d'[[ómnibus]]. Esti serviciu de dalguna manera foi imitación del que yá esistía en [[Londres]] dende [[1683]].

=== España ===
{{AP|Sociedá Estatal Correos y Telégrafos}}
[[Ficheru:Santander.Edificio.de.Correos.jpg|thumb|300px|Delegación de Correos na ciudá de [[Santander (Cantabria)|Santander.]]
([[Cantabria]], [[España]]).]]

Dempués de los correos reales qu'esistieron n'España, como en tolos Estaos, surdió un corréu civil en [[Barcelona]] nel [[sieglu XII]]. Xustificar la importancia comercial de la ciudá. Los primeros datos históricos qu'n'[[España]] tenemos sobre l'establecimientu del corréu correspuenden a la terminación de la [[Reconquista]], pos foi dempués de que los [[Reis Católicos]] conquistaren [[Reinu nazarí de Granada Granada]] cuando s'establecía per primer vegada'l corréu na [[Península ibérica|península]]. Hacia l'añu [[1506]] la reina [[Xuana I de Castiella]] nomó corréu mayor de Castiella a Francisco, de la casa Thurn y Taxis, el mesmu que se destacara como organizador de los correos centroeuropeos. Foi en [[1610]] cuando s'enllantó n'España la [[estafeta (correos)|estafeta]], qu'entós yera la conducción de la correspondencia en valijas zarraes. Más tarde, nel añu [[1744]], publicábense les ''[[Ordenances de Correos]]''.

Una fecha relevante foi tamién [[1764]], añu de la promulgación del ''[[Reglamentu Provisional del Corréu Marítimu]]'', documentu que regulaba les comunicaciones ente [[España]] y los sos territorios americanos, qu'algamaríen una regularidá desconocida hasta entós. Mensualmente zarparía dende [[La Coruña]] a [[L'Habana]] una embarcación tresportando la [[Carta|correspondencia]], y cada dos meses otra fadría lo propio escontra [[Montevidéu]]. Darréu, en [[1777]], apaecería la regulación definitiva d'esti serviciu cola entrada a valir de les ''[[Ordenances del Corréu Marítimu]]''. Nos entamos del añu [[1845]] concediéronse ventayes a los que devasaben voluntariamente les cartes y a partir del añu [[1856]] el franquéu tuvo'l calter d'obligatoriu.

=== Italia ===
Nel [[sieglu XVI]] yá esistía'l corréu n'[[Italia]]. La [[República de Venecia]] fixo imprimir nel añu [[1608]] unes fueyes pa la correspondencia, d'usu obligatoriu pa quien la calteníen. Nelles figuraba'l [[Lleón de San Marcos]], signu de la República. Dos sieglos dempués el [[Reinu de Cerdeña]] tuvo los sos papeles postales timbrados, que consiguieron ampliu espardimientu mientres dalgún tiempu y llamar comúnmente [[caballinos sardos]]. Tantu en [[Venecia]] como en [[Cerdeña]] el pagu de les unviaes de corréu quedaba a cargu del remitente.

=== [[Méxicu]] ===
[[Ficheru:correos de mexico.jpg|thumb|150px|Oficina de correos na ciudá de [[Méxicu]].]]
El corréu na ciudá de Méxicu esistió dende la dómina prehispánica, onde xente a cuerpu yera la encargada de llevar esta información d'una llocalidá a otra, de correr vien corréu.
Pero nun foi sinón hasta'l 17 de febreru de 1907 que l'entós presidente de Méxicu'l Xeneral [[Porfirio Díaz]], dio per inauguraes les operaciones del emblemáticu edificiu del Serviciu Postal Mexicanu, depositando nun buzón una tarxeta del artista Leonardo Izaguirre. Na actualidá l'edificiu sigue en función y ye un curiosu turísticu de la ciudá.

=== Chile ===
[[Ficheru:CorreoCentral.JPG|thumb|250px|Vista del [[Corréu Central de Santiago|Corréu Central]], edificiu principal de la Empresa de Correos, allugáu na [[Plaza d'Armes de Santiago|Plaza d'Armes]] de [[Santiago de Chile]].]]
Cola espresión de '''correos y postas''' desígnase l'establecimientu públicu que tenía'l derechu esclusivu de faer pasar d'unos puntos a otros los pliegos y cartes del gobiernu y de los particulares por cierto preciu correspondiente a les distancies y al cuidu qu'esixía tan importante serviciu.

Dase'l nome de ''correos'' a los emplegaos que tienen l'oficiu de llevar y traer la correspondencia epistolar y el de ''postas'' a los [[caballu|caballos]] que tán preveníos o apostaos nos caminos a distancia de dos o tres llegües por que los correos y otres persones vaigan con toa dilixencia d'una parte a otra. Tamién s'entiende per corréu la casa, sitiu o llugar onde se reciben y dan les cartes y por ''posta'' la casa o llugar onde tán les postas.

L'establecimientu de correos y postas non solo taba dotáu de los emplegaos necesarios pal gobiernu, direición y bon desempeñu de los negocios del so institutu, sinón qu'exercía amás [[xurisdicción civil]] y criminal per mediu de tribunales privativos, esto ye, nes provincies per mediu de subdelegaos que conocíen en primer instancia de les causes relatives al ramu y a los emplegaos del mesmu y na corte per mediu d'una xunta suprema qu'entendía en grau d'apelación de les causes que se-y llevaben de les subdelegaciones.

Los correos, conductores y postillones que diben d'oficiu, teníen facultá de llevar [[arma|armes]] prohibíes y nun podíen ser deteníos poles xusticies con nengún motivu de delda nin entá de delitu, como esti nun seya dignu de pena corporal; y nesi casu la xusticia nomaba ensin dilación otru corréu que sirviera en llugar del deteníu, si nun hubiera nel pueblu alministrador de la renta que lu nome, y va formar nel términu de venti y cuatro hores les primeres dilixencies que va unviar col reu al [[xuez]] competente. Tampoco podía ser detenida, sinón en casos de fundada barruntu, nenguna persona que viaxara en posta.

== Diversidá de tarifes ==
Na mayoría de los países hubo una etapa de la evolución del corréu na que l'oxetivu de les alministraciones de correos yera'l d'apurrir les cartes lo más rápido posible. Pa ello unes vegaes faíense más curties les etapes, anovándose con más frecuencia los relevos de caballos, ya inclusive, n'ocasiones, ameyorando los caminos. Sicasí, como coles mesmes aumentó'l númberu de trayectos ente llocalidaes que yeren sirvíes por dilixencies, estableciéronse dos tipos de serviciu de corréu: el serviciu de dilixencia y el de postas a caballu, siendo esti postreru más rápidu que'l primeru y, poro, yera más caru. Rescampla qu'entós daquella el serviciu postal yera bastante costosu y nun taba al algame de toos.

== Otros sistemes Otru sistema de corréu importante foi creáu nel mundu [[islámicu]] pol califa Moàvia. El serviciu yera conocíu como ''berid'', nome que se-y daba a les torres construyíes especialmente pa protexer les rutes de los mensaxeros.

Antes de la [[Edá Media]] y mientres ella, fueron emplegaes [[palombu mensaxeru|palombos mensaxeros]], aprovechando una carauterística singular d'esta [[Aves|ave]], la de poder recordar l'allugamientu exactu del so nial en moviéndose llargues distancies gracies al so agudu sistema d'orientación. Los mensaxes yeren arreyaos a les pates de los palombos, que depués yeren lliberaes y volaben hasta'l so nial orixinal.

El corréu foi tresportáu por una variada cantidá de métodos a lo llargo de la [[historia]], incluyendo [[trinéu de perros|trineos de perros]], [[globu aerostáticu|globos]], [[cohete]]s, [[Mula (animal)|mules]] ya inclusive por [[submarín]].

== Corréu modernu ==
[[Ficheru:Culebra, Puerto Rico US postal office.JPG|thumb|Oficina de Correos de [[Culiebra, Puertu Ricu]] del [[Serviciu Postal de los Estaos Xuníos]].]]
[[Ficheru:Buzón de correos, Gniezno, Polonia, 2012-04-06, DD 01.JPG|miniaturadeimagen|Típicu buzón de correos en Polonia.]]
=== Organización ===
El corréu modernu suel entamase al traviés de servicios nacionales (llargamente reemplazaos na actualidá por sistemes privaos), recíprocamente interconectaos al traviés de reglamentos internacionales, organizaciones y alcuerdos nos cualos les oficines de correos postales de distintos partes del mundu comuníquense.

=== Pago ===
El pagu pa la unviada de corréu tiende a realizase col devasáu con sellos de la carta o paquete a unviar.

=== Regles y etiqueta ===
Polo xeneral el corréu ta bien protexíu pol [[secretu de correspondencia]] o secretu epistolar (''secretus epistulae''), como derechu fundamental, lo cual significa que nenguna carta o otru paquete puede ser abiertu por persona dalguna que nun seya la so destinatario. Esti derechu suelen garantizalo la Constitución de la mayor parte de los países, per un sitiu, y les lleis de proteición de les comunicaciones, pol otru. Polo xeneral ríquese un procedimientu especial en casu de que la correspondencia tenga de ser controlada pola llei, yá seya de forma abierta o de callao. Les operaciones de control de la correspondencia privada de los ciudadanos son conocíes col nome de [[Censura postal|censura]] y concierne a aspeutos sociales, políticos y llegales del [[derechu civil]]. Magar na mayor parte de los casos la censura ye escepcional, la censura militar de correspondenciasobremanera de soldaos en frente de guerra, ye rutinaria y aplícase cuasi universalmente.

L'usu del corréu atópase suxetu a regles comunes y a una [[etiqueta]] particular. Depués del descubrimientu de nueves formes de comunicación y vehículos, el corréu perdió la mayor parte del so encantu, siendo movíu por métodos más efectivos como'l [[teléfonu]] o'l [[corréu electrónicu]], convirtiéndose nun mediu pa tresportar documentos formales o comerciales. Ye, sicasí, utilizáu entá como principal mediu de comunicación naquellos llugares onde los medios de comunicación más modernos nun fueron implementaos entá, principalmente en países del [[tercer mundu]] y en zones rurales.

=== Corréu electrónicu ===
Nos tiempos modernos, principalmente nel [[sieglu XX]], el corréu afixo la so evolución a nuevos vehículos, utilizando nueves teunoloxíes p'apurrir los documentos en menor tiempu, especialmente al traviés de la rede [[teléfonu|telefónica]]; estos nuevos vehículos inclúin el [[telegrama]], el [[telex]], el ''fac-símil'' ([[fax]]) y el [[corréu electrónicu]].

Cola popularización del [[corréu electrónicu]], que'l so serviciu ye instantáneu o cuasi instantáneu, el sistema postal pasó a ser llamáu &quot;corréu de cascoxos&quot;{{ensin referencies}} na xíriga d'[[Internet]].

=== Coleicionismu ===
Los [[sellu postal|sellos postales]] fueron oxetu d'una forma particular de [[coleicionismu]], llamáu [[filatelia]], y de cutiu el so valor comercial dientro d'esti mercáu particular crez con al respective del so valor orixinal, inclusive tres el so usu.

=== Arte postal ===
{{AP|Arte corréu}}
El mediu postal ye'l vehículu utilizáu por esta faceta artística, en toles sos modalidaes.

=== Lliberalización ===
{{AP|Llista d'empreses públiques privatizaes}}

== Bilbiografía ==
* ''Diccionariu razonáu de llexislación y xurisprudencia'', Joaquín Escriche, 1847

== Ver tamién ==
* [[Correos de Chile]].
* [[Corneta de posta]].
* [[Oficina postal]].
* [[Estafeta (correos)]].
* [[Acuse de recibu]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Post}}
* [http://www.correos.es Correos d'España]

{{Tradubot|Correo postal}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Correos| ]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]]</text>
      <sha1>3gw72wyfjfekrmp7yi39e7mo2mcixl7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ascensor</title>
    <ns>0</ns>
    <id>115324</id>
    <revision>
      <id>3714259</id>
      <parentid>3704385</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:10:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="31126" xml:space="preserve">{{Construcción}}
Un '''ascensor''' o '''elevador''' ye un sistema de [[tresporte]] vertical, diseñáu pa mover persones o oxetos ente los distintos niveles d'un edificiu o estructura. Ta formáu per partes mecániques, llétriques y electróniques que funcionen en xunto pa ponelo en marcha. 

D'alcuerdu al so métodu de funcionamientu esisten dos tipos: l'ascensor [[electromecánica|electromecánicu]] y l'ascensor [[hidráulicu]] o oleodinámico.&lt;ref&gt;Tamién se denominen ascensores hidráulicos a los sistemes d'[[esclusa|escluses]] nos [[canal de navegación|canales de navegación]], como los [[ascensores hidráulicos de la Canal du Centre]], en [[Bélxica]].&lt;/ref&gt;

== Historia ==
[[Ficheru:Konrad Kyeser, Bellifortis, Clm 30150, Tafel 09, Blatt 38v (Ausschnitt).jpg|thumb|left|Elevador diseñáu pol inxenieru xermanu [[Konrad Kyeser]] (1405).]]

La primer referencia a un ascensor apaez nes obres del [[arquiteutu]] [[Antigua Roma|romanu]] [[Marcu Vitruvio|Vitruvio]], quien sostién que [[Arquímedes]] (ca. 287 e.C. – ca. 212 e.C.) construyera'l primer elevador&lt;ref&gt;{{cita web|autor=Iberisa S.L.|títulu=Elevadores y máquines d'elevación|url=http://www.iberisasl.com/elevadores-2-columnes.php|fechaaccesu=13 de mayu de 2016|cita=Elevadores}}&lt;/ref&gt; probablemente nel añu 236 e.C. Fontes lliteraries de dómines posteriores menten ascensores compuestos de cabines sosteníes con cuerda de cáñamu y remanaes a mano o por animales. Envalórase qu'ascensores d'esi tipu taben instalaos nun [[monesteriu]] de [[Monesteriu de Santa Catalina del Monte Sinaí|Sinaí]], [[Exiptu]].

Hacia l'añu [[1000]], nel ''Llibru de los Secretos'' escritu por [[Ibn Khalaf al-Muradi]], de la [[Al-Andalus|España islámica]] descríbese l'usu d'un ascensor como dispositivu d'elevación, con cuenta de xubir un gran pesu pa cutir y destruyir una fortaleza.&lt;ref&gt;{{YouTube|id=d0aoJZ-8Z4O|títulu=The Book of Secrets - Kitab al Asrar of al-Muradi - part 1 of 2}}&lt;/ref&gt; 

Nel [[sieglu XVII]], había prototipos d'ascensores en dellos edificios palaciegos ingleses y franceses.

Los ascensores antiguu y medieval utilizaben sistemes de tracción basaos nel mecanismu de la grúa. La invención d'otru sistema basáu na tresmisión a torniellu, foi seique'l pasu más importante na teunoloxía del ascensor dende l'antigüedá, que finalmente condució a la creación de los ascensores de pasaxeros modernos. El primer modelu foi construyíu por [[Ivan Kulibin]] ya instaláu nel [[Palaciu d'Iviernu]] en 1793, ente que dellos años más tarde, otru ascensor Kulibin foi instaláu en [[Arkhangelsk]], cerca de [[Moscú]]. En [[1823]], inaugúrase una &quot;cabina d'ascensor&quot; en Londres.&lt;ref&gt;[http://conveyor-tech.com/dictionary/catalog/10/index.html Conveyor technology: Elevator] at conveyor-tech.com&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:ElevatorPatentOtis1861.jpg|thumb|380px|Ascensor d'[[Otis (inventor)|Elisha Otis]], [[patente]] del 15 de xineru de 1861.]]
En [[1851]], Waterman inventó'l primer prototipu de montacargas. Trátase d'una simple plataforma xunida a un cable, pa xubir y baxar mercancíes y persones.

A midida que fuéronse construyendo [[edificiu|edificios]] más altos, la xente sintióse menos inclinada a xubir [[escalera|escaleres]] llargues. Los grandes almacenes empezaron a espolletar, y surdió la necesidá d'un aparatu que treslladara a los veceros d'un pisu a otru con mínimu esfuerciu. 

El montacargas inspiró al estauxunidense de [[Vermont]], [[Elisha Graves Otis|Elisha G. Otis]], pa inventar un elevador&lt;ref&gt;{{cita web|autor=RSF Maquinaria|títulu=Elevadores|url=http://www.rsf-maquinaria.com/productos/elevadores-de-coches|fechaaccesu=20 d'agostu de 2014|cita=Elevadores}}&lt;/ref&gt; con un sistema dentáu, que dexaba amortiguar la cayida del mesmu en casu de que se cortara'l cable de sustentu. Foi la primer demostración d'un sistema de seguridá pa elevadores de pasaxeros. 

Por estrañu que paeza, el talentu de Elisha Otis como diseñador afayóse mientres trabayaba como maestru mecánicu nuna fábrica d'armazones de cames d'[[Albany]] ([[estáu de Nueva York]]). Inventó dellos dispositivos qu'aforraben trabayu, y por eso foi unviáu a [[Yonkers]] (Nueva York), onde podría utilizase meyor la so aptitú. Ellí diseñó y construyó esti primer ascensor con mecanismu automáticu de seguridá en casu de qu'hubiera dalguna avería nel cable. En 1853 yá estableciera'l so propiu negociu pa fabricar ascensores, la compañía [[Otis Elevator Company]], qu'entá esiste anguaño y ye la mayor compañía d'ascensores del mundu yá que instaló 2,5 millones d'elevadores y escaleres mecániques por tol planeta. Al añu siguiente Otis demostró esti inventu nuna esposición que se llevó a cabu en Nueva York.

El 30 d'agostu de 1957 aplicóse un sistema de puertes automátiques nos ascensores de pasaxeros, lo que dexó prescindir de puertes actuaes manualmente.

Otru tipu d'ascensor ye'l conocíu como ''[[paternoster]]''; consiste nuna serie de cabines abiertes, de capacidá llindada, que se mueven amodo por dos buecos allegantes. Por unu xuben les cabines y, al llegar a la parte cimera, camudar al otru buecu pol que baxen nun ciclu continuu, ensin detenese. Los pasaxeros xuben y baxen en marcha. Yera bien práuticu en llugares de muncha circulación de persones ente pisos, anque tenía problemes de seguridá, polo que foi sustituyíu poles [[escalera mecánica|escaleres mecániques]], muncho más segures.
 
=== Ascensores nel mundu ===
Los comercios llueu se dieron cuenta del potencial del inventu, y en 1857 instalóse'l primer ascensor de pasaxeros nun gran almacén allugáu na avenida Broadway, esquina calle Broome, na ciudá de [[Nueva York]], Estaos Xuníos. Movíu a [[Máquina de vapor|vapor]], esti elevador xubía cinco pisos en menos d'un minutu. Entós daquella, eso yera rápidu. En contraste con eso, güei los ascensores d'unu de los edificios más altos del mundu, la [[Torre Willis]], en [[Chicago]], xuben 412 metros en menos d'un minutu.&lt;ref name=&quot;The Elevator Museum Timeline&quot;&gt;[http://www.theelevatormuseum.org/timeline.php The Elevator Museum, timeline]&lt;/ref&gt; Na actualidá, l'edificiu más altu del mundu, la Torre [[Burj Khalifa]] en Dubái, con 828&amp;nbsp;m d'altor, tien ascensores de la compañía [[Otis Elevator Company]] que xuben la distancia más llarga del mundu: 504 metros; tamién tien l'accesu d'ascensor asitiáu a mayor altor del mundu: a 638 metros; y l'ascensor con doble cabina más rápidu del mundu: 10 metros per segundu.

== Elementos constitutivos d'un ascensor ==

=== Cabina ===
La cabina ye l'elementu básicu del sistema d'ascensores. Ta formada por dos partes: el bastidor o xasis y la caxa o cabina, o por una cabina autoportante. El bastidor sofitar nunes guíes verticales

=== Apilo ===
La mayoría de los ascensores tienen un contrapesu, que tien una masa igual a la de la cabina, más la metá de la carga máxima autorizada, por que'l motor nun tenga que mover tola masa de la cabina, sinón solo una fracción. Por cuenta de ello, un ascensor vacíu, pesa menos que'l contrapesu. El contrapesu tamién ta conducíu por unes guíes. La so función ye permediar la carga pa facilitar el trabayu del motor y nun forzalo nel so funcionamientu.

=== Grupu tractor nos ascensores electro-dinámicos ===
Los grupos tractores p'ascensores tán formaos de normal por un motor acopláu a un reductor de velocidá, en que'l so exa de salida va montada la polea acanalada qu'abasna los cables por adherencia.

=== Sistema de paracaíes ===
Nos estremos inferior o superior del bastidor de la cabina, atópase'l sistema de paracaíes, yá seya instantáneu o progresivu. Este llibera unes cuñas contra les guíes pa frenar la cabina en casu de que baxe a una velocidá mayor que la dexada pol llendador, torgando asina que la cabina caya llibremente inclusive nel casu de que se cortaren tolos cables que lu suxeten. Nos ascensores modernos y según normativa de cada país o rexón tamién frena en xubida.

N'ocasiones, instálase tamién un sistema de frenáu nel contrapesu.

=== Cuadro control de maniobres ===
El control de los sistemes d'ascensores realizar por aciu sistemes electrónicos, encargaos de faer funcionar la direición de movimientu de la cabina y d'escoyer los pisos nos qu'esta tenga de detenese.

En 1862 la compañía d'ascensores Otis inventó'l primer sistema de control con &quot;memoria&quot; pa grupos d'ascensores, lo que dexó la so automatización y prescindir de los ascensoristes.&lt;ref name=&quot;otis_1&quot;&gt;http://www.otis.com/site/ye-esl/Pages/AscensoresOtis.aspx&lt;/ref&gt;

Anguaño, los controles d'ascensores funcionen con microprocesadores electrónicos que por aciu algoritmos d'intelixencia artificial determinen la forma d'alministrar la respuesta a los pidíos de llamaes coordinando la operación de los distintos equipos.&lt;ref name=&quot;otis_1&quot;&gt;http://www.otis.com/site/ye-esl/Pages/AscensoresOtis.aspx&lt;/ref&gt;

Los cuadros de maniobra actuales tienen un sistema d'información d'errores, qu'en casu d'avería amuesen nuna pantalla'l códigu d'erru de tala forma que el mecánicu del ascensor sepa cuál foi'l motivu de que l'ascensor detúvose. 

Un ascensor cunta con múltiples dispositivos de seguridá pa evitar cualquier riesgu d'accidentes y en cuanto cualquier dispositivu falla l'ascensor queda automáticamente deteníu. Cualquier elevador por antiguu que seya tien contactos en: les puertes esteriores, puertes de cabina, contautu de frayatu de cables (anguaño yá nun se monten), de disparu de polea del llendador cimeru, d'afloxamientu de cable en polea de llendador inferior, de acuñamiento en cabina, etc. En cuanto cualesquier d'estos contactos falle, l'ascensor va parase indicando'l contautu o dispositivu que falló.

== Dispositivos de seguridá ==
La seguridá del sistema ye un elementu clave nos ascensores. Pa maximizar la seguridá empleguen dellos dispositivos específicos:

=== Enclavamiento electromecánicu de les puertes ===
Nel accesu a los pisos, que fai imposible l'apertura de toles puertes d'accesu sacante la del pisu en que se topa detenida la cabina.

Toles peslleres, una en cada rellanu, tienen un '''fleje''' o un brazu con una ruedita, que al ser primíu dexa'l destrabe de la puerta, y solo cuando ta mecánicamente trabada por aciu el gabitu de doble uña, queda habilitada la parte llétrica que dexa'l movimientu del ascensor. Hai dos tipos de mecanismos que dexen abrir les puertes esteriores cuando la cabina llega a planta. Nos ascensores antiguos hai un elementu llamáu electroleva, que ye l'encargáu de primir el fleje de la puerta del pisu de destín. Esta electroleva ye '''retráctil''', esto ye, viaxa cola cabina retraído pa nun primir los flejes de cada pisu pol que va pasando (lo que dexaría l'apertura de caúna de les puertes y la detención del ascensor), polo que solo cuando'l control de maniobres indíca-y por aciu una señal llétrica que la cabina atópase na parada pertinente, la electroleva espándese y remana el fleje de la puerta correspondiente. El procesu inversu dase cuando l'ascensor ye riquíu dende otru sitiu: la electroleva se retrae antes de la partida y solo espándese al llegar a él. Nos ascensores modernos hai otru tipu de mecanismos. Si les puertes esteriores son automátiques, ye dicir abrir por sigo mesmes, una de les fueyes de cabina lleva instaláu un patín retráctil qu'abre la puerta esterior coles mesmes qu'abre la interior de la cabina. Si les puertes esteriores son manuales o semi-automátiques (abrir la persona que va entrar nel ascensor y ciérrense soles), les puertes de cabina incorporen un patín qu'emburria la polea de la pesllera pa dexar abrir la puerta esterior.

=== Paracaíes de frayatu o desequilibriu de cables de tracción (a. electro-dinámicos) ===
Esisten instantáneos y tamién progresivos, p'ascensores d'alta y media velocidá. Consiste nun '''sistema de palanques''' que'l so movimientu remana unes '''cuñas o rodiellos''' que s'atopen nuna caxa xunto a les guíes (caxa de cuñas). Cuando se da la cayida de la cabina o devasa la velocidá nominal , les guíes son '''taragañaes''' poles cuñas o rodiellos y produzse la detención de la cabina.

=== Llendador de velocidá (a. electro-dinámicos) (gobernador de velocidá) ===
Componer dos polees: una instalada nel cuartu de máquines y otra alliniada verticalmente cola primera no fondero del buecu. Al traviés de dambes pasa un cable d'aceru que los sos estremos vencéyense, unu a un puntu fixu del bastidor de la cabina, y otru a un sistema de palanques que'l so estremu atópase na parte cimera del bastidor. El cable acompaña a la cabina en tou momentu y ye absolutamente independiente de los cables de tracción, esto ye, nun intervién na suxeción de la cabina y el contrapesu. Na polea cimera del llendador produz la detención sópita del cable cuando la velocidá de dicha polea (y por tantu la de la cabina) supera'l 25% de la velocidá nominal. El cable llendador activa'l sistema de palanques, llamáu paracaíes. Coles mesmes incorpora un contautu llétricu tantu nel mecanismu de acuñamiento de la cabina como na polea cimera que corta la serie principal pa evitar que'l motor siga funcionando una vegada que la cabina quedó &quot;clavada&quot; a les guíes por aciu el mecanismu de acuñamiento. Esti mecanismu foi patentáu por [[Rubén Lorenzo Curiel]] en 1853.

=== Finales de carrera ===
Atayen l'alimentación cuando la cabina degola los estremos n'ascensu o en descensu.

=== Dispositivu de parada d'emerxencia ===
Ataya la maniobra, corta l'alimentación del grupu tractor y actúa el frenu. Dexa la detención del ascensor dexando ensin efeutu los mandos de cabina y pisos. De normal dexa baxar la cabina a la parada más baxa. Si referímonos al STOP o PARADA de normal tien de dexar parar la cabina na parada siguiente tantu escontra riba como embaxo. Esti sistema d'emerxencia tamién puede denominase &quot;Rescata-matic&quot;. N'ascensores antiguos, la pulsación del botón de PARADA o STOP, producía una detención instantánea de la cabina, pudiendo'l viaxeru quedar atrapáu ente dos pisos ensin posibilidá de salida. Nos modelos actuales, esti botón dexó d'esistir nos tableros de cabina, quedando namái'l botón d'alarma como dispositivu d'emerxencia en manes del usuariu.

=== Timbre d'alarma Por que la utilicen los pasaxeros en casu d'emerxencia. N'ocasiones ta conectáu a una llinia de teléfonu dende la que puede solicitase asistencia en casu de quedar atrapáu.
* Funcionamientu: Cuando se produz una corte de suministru llétricu, enciéndese automáticamente l'allumáu de socorru nel interior de la cabina, l'alarma electrónica continua en disposición de funcionamientu por cuenta de la so propia alimentación con acumuladores. Cuando se restablez el suministru, apágase l'allumáu de socorru y l'equipu empecipia'l so recarga automáticamente.

=== Lluz d'emerxencia ===
Alluma la cabina en casu de que l'allumáu normal seya atayáu. 

Tien De esistir una fonte de socorru, de recarga automática que seya capaz d'alimentar siquier una llámpara d'un vatiu mientres una hora, nel casu d'interrupción de la corriente d'alimentación del allumáu normal. L'allumáu d'emerxencia tien de conectase automáticamente desque falle'l suministru del allumáu normal.

=== Sistema de pesacargas ===
Nos ascensores modernos suel instalase un dispositivu llamáu pesacargas. La función d'esti elementu ye evitar que l'ascensor mueva más pesu del máximu dexáu, evitando asina la gastadura escesiva del grupu tractor y los frenos. Hai dellos tipos de sistema de pesacargas y anguaño toos ellos son dixitales, polo que tienen una exactitú bastante elevada. 

N'ascensores antiguos a los que quiera afaese un sistema de pesacargas, suelse emplegar un mecanismu que consta d'unos sensores que s'afaen nos cables de tracción y una centralita que recueye la información dada polos sensores. Esta centralita ta coneutada de la mesma a la caxa de revisión del ascensor, polo que'l cuadru de maniobra sabe en cada momentu si l'ascensor tien más pesu del dexáu.

Nos ascensores nuevos, el sistema ye paecíu, pero los sensores asitiar ente'l suelu de la cabina y el xasis, dexando una exactitú inda mayor.

Los cuadros de maniobra tienen 3 estaos distintos no que al pesacargas refierse:

*'''Normal''': La cabina tien menos pesu del máximu dexáu, polo que tolos sistemes van funcionar de normal.
*'''Completu''': L'ascensor llegó al pesu máximu dexáu, polo que'l cuadru de maniobra va dexar a la cabina faer el viaxe programáu, pero nun va dexar que naide más ente na cabina hasta que nun baxe unu de los pasaxeros o carga. En casu d'ascensores con maniobra selectiva (l'ascensor va recoyendo pasaxeros según xuba o baxe), nun va parar en nenguna planta hasta que l'estáu del pesacargas vuelva ser normal, esto ye, hasta que dalguna persona o carga sala de la cabina.
*'''Escesu de carga''': L'ascensor nun va dexar nengún viaxe hasta que dalguna persona o dalgún bultu sala de la cabina. Nesti casu suel haber una indicación lluminoso y sonoro qu'indica l'estáu d'escesu de carga. Les puertes nun se van cerrar y l'ascensor nun se va mover hasta que vuelva al estáu normal.

== Mecanismos ==
La construcción y carauterística de los grupos tractores y de los motores con qu'estos van forníos, varien según seya la velocidá nominal del ascensor y del serviciu que tienen d'emprestar.

=== Ascensor de tracción llétrica ===
Llámase-y asina al sistema en suspensión compuestu per un sitiu por una '''cabina''', y pol otru por un '''contrapesu''', a los cualos dáse-yos un movimientu vertical por aciu un '''motor llétricu'''. Tou ello funciona con un sistema de guíes verticales y consta d'elementos de seguridá como l'amortiguador asitiáu nel foso (parte inferior del buecu del ascensor) y un llendador de velocidá mecánicu, que detecta l'escesu de velocidá de la cabina p'activar el sistema de paracaíes, que automáticamente detien l'ascensor nel casu de qu'esto asoceda. 

L'ascensor llétricu ye'l más común pa tresporte de persones a baxa y alta velocidá (cimera a 0,8 m/s), elevadores con alta esixencia de [[confort]] (hospitales, hoteles) o elevadores que sirven más de 6 pisos.

==== Una velocidá ====
Los grupos tractores con motores d'una velocidá solo utilícense p'ascensores de velocidaes non mayores de 0,7 [[metru|m]]/[[segundu|s]]. Polo xeneral, instalar n'ascensores de viviendes de 300 kg o 4 persones de carga máxima.

El so nivel de parada ye bien imprecisu y varia enforma cola carga, inclusive ye distintu en xubida como en baxada. En munchos países ta prohibida la so instalación pa nuevos ascensores pola so falta de precisión na parada.

==== Dos velocidad ====
Los grupos tractores de dos velocidad tienen motores trifásicos de polos conmutables, que funcionen a velocidá rápida y otra lenta según la conexón de los polos. D'esta manera llograr con una velocidá de nivelación baxa un frenáu col mínimu d'erru (aprosimao 10 mm d'erru) y un viaxe más alcontradizu.

Estos grupos tractores anguaño tán siendo retiraos, yá que peracaben demasiada enerxía y son daqué ruidosos.

==== Variación de frecuencia ====
L'aceleración na arrancada y la desaceleración primero qu'actúe el frenu llevar a cabu por aciu un [[variador de frecuencia]] acopláu al cuadru de maniobra. El frenu actúa cuando l'ascensor ta práuticamente paráu y consíguese asina una nivelación y un confort que superen inclusive los del sistema de dos velocidad .

=== Ascensor hidráulicu o oleodinámico ===
Nos ascensores hidráulicos el accionamiento llograr por aciu una bomba, acoplada a un motor llétricu, qu'inyecta aceite a presión, por unes válvules de maniobra y seguridá, dende un depósitu a un cilindru, que'l so pistón sostién y emburria la cabina, pa xubir. Nel descensu déxase balerar el pistón del aceite por aciu una válvula con gran perda de carga por que se faiga selemente. D'esta miente l'ascensor oleodinámico solamente consume enerxía nel ascensu. Otra manera, la enerxía consumida nel ascensu ye cuatro veces cimeru a la que consume l'ascensor electro-mecánicu, polo que el resultáu ye que, por permediu, peracaben más o menos el doble qu'estos. Esti tipu d'ascensor, nun tien contrapesu.

El grupu impulsor realiza les funciones del grupu tractor de los ascensores llétricos, y el cilindru col so pistón la conversión de la enerxía del motor en movimientu.

El fluyíu utilizáu como tresmisor del movimientu funciona en circuitu abiertu, polo que la instalación precisa un depósitu d'aceite. La maquinaria y depósitu d'esti tipu d'ascensor pueden agospiase en cualquier llugar, asitiáu a una distancia d'hasta 12 metros del buecu del mesmu, colo cual dexa más posibilidaes pa instalar esti ascensor n'allugamientos con llimitación d'espaciu.

Son los más seguros, más lentos y los que más enerxía peracaben, anque son los más indicaos pa instalar n'edificios ensin ascensor.

=== Ascensor ensin cuartu de máquines ===
Anguaño tase xeneralizando l'ascensor llétricu ensin cuartu de máquines o MRL (''Machine Room Less''). Les ventayes dende'l puntu de vista arquiteutónicu son clares: el volume ocupáu pola sala de máquines d'una execución tradicional sume, aforrando los costos de la tradicional sala de máquines, pudiendo ser aprovechada pa otros fines o faciendo posible que pueda llegase col ascensor hasta la terraza o planta más alta onde enantes s'asitiaba la sala de máquines. Nesti tipu d'ascensores suélense utilizar motores ''gearless'' d'imanes permanentes, remanaos por aciu una maniobra con control por variador de frecuencia, asitiaos na parte cimera del buecu sobre una bancada direutamente afitada a les guíes, que tán fondiaes a cada forxáu. Con ello, les cargues son tresferíes al foso en llugar de tresmitise a les parés del buecu, evitando asina vibraciones y molesties a les viviendes axacentes.

=== Ascensores Twin (ximielgos) ===
La empresa alemana [[Krupp|ThyssenKrupp Elevator]] ye'l primera fabricante d'ascensores n'inventar y enllantar un sistema de dos cabines viaxando independientemente nun mesmu buecu d'ascensor. Gracies a un estraordinariu trabayu d'inxeniería y un avanzáu sistema de control, con un conceutu d'alta seguridá, ye posible qu'operen los dos cabines de forma independiente, creándose inmensos beneficios potenciales pal so usu en nueves instalaciones y en modernizaciones d'edificios.

El corazón del sistema ye un control de seleición de destín, capaz d'asignar de manera intelixente a cada ascensor les llamaes de los distintos pisos. Cuando un usuariu llama a un ascensor dende'l pasiellu, primero que'l pasaxeru ente ellí, recueye la información de la planta na que ta y a la que se dirixe, y asígna-y l'elevador más fayadizu pal so trayeutu.

La principal ventaya d'esti sistema, ye qu'amonta la capacidá de tresporte de los ascensores del edificiu, utilizando un menor volume de construcción y d'espaciu.

== Algoritmos de maniobres ==
Pa llograr un funcionamientu más eficaz, los sistemes d'ascensores más modernos tienen una memoria qu'almacena los pidíos de llamada y atender priorizando los pidimientos que tán en direición al coche, según distintos algoritmos de funcionamientu:

=== Coleutiva descendente ===

Les botoneras asitiaes nos pasiellos de los pisos tienen un solu botón.

'''En xubida:'''
L'ascensor va deteniéndose en tolos pisos marcaos dende la cabina, pero nun atiende nenguna llamada de pisu, salvo la del pisu más altu percima del postreru rexistráu polos pasaxeros. Una vegada llegada la cabina al postreru trío que la so llamada fuera rexistrada, y pasáu un tiempu ensin nuevos pidíos, l'ascensor camuda de direición.

'''En baxada:'''
L'ascensor va deteniéndose en tolos pisos rexistraos na cabina y tamién atiende los pidíos de llamada de los pisos, que supón son de baxada, hasta llegar al pisu inferior que tenga un pidíu d'atención. En casu de que l'ascensor disponga de dispositivu pesacargas l'elevador nun va parar nes plantes entemedies si la cabina tien la carga completa.

=== Coleutiva ascendente-descendente ===
Les botoneras asitiaes nos pasiellos de los pisos tienen dos botones: unu pa pidíos de xubida y otru pa baxada.

'''En xubida:'''
L'ascensor va deteniéndose en tolos pisos marcaos dende la cabina y tamién nos pidíos de pisu marcaos como xubida, pero non los de baxada. Al llegar al pisu más altu percima del postreru rexistráu polos pasaxeros o dende los rellanos, y pasáu un tiempu ensin nuevos pidíos, l'ascensor camuda de direición.

'''En baxada:'''
L'ascensor va deteniéndose en tolos pisos rexistraos na cabina y tamién atiende los pidíos de llamada de los pisos en baxada pero non los de xubida, hasta llegar al pisu inferior que tenga un pidíu d'atención.

== Sistema de Coordinación ==
Los modernos ascensores disponen d'avanzaos sistemes d'intelixencia artificial con algoritmos lóxicos que maximizan el rendimientu de los equipos coordinando les operaciones de cada unu, pa llograr acelerar l'atención de llamaes y aumentar la capacidá de tresporte.

Esta manera de funcionamientu, llamáu ''en batería'', llogra una máxima eficiencia por aciu índices que calculen delles vegaes per segundu les circunstancies de funcionamientu en que se topa cada equipu, decidiendo cuál de toos tien una situación más ventaxosa frente al conxuntu p'atender el pidíu de llamada.

Los equipos d'última xeneración empleguen un microprocesador especialmente pa realizar la xera de coordinación, por cuenta de la gran cantidá de variables y datos en tiempu real que tienen en cuenta los complexos algoritmos.

== Cómo se frena un elevador en casu d'accidente ==
En teoría un cuerpu que cayera de 443 m d'altor bastiar a una velocidá de 320 km/h. Pero esos ascensores tán dotaos de mecanismos de seguridá.

El perfeccionamiento de los ascensores modernos tuvo los sos oríxenes en 1854, cuando l'inxenieru estauxunidense Elisha Graves Otis instaló'l primer mecanismu de seguridá nun elevador de carga, na esposición del Palaciu de Cristal en New York. Antes, los elevadores d'esi tipu yeren bien inseguros: los sos cables romper con frecuencia y, n'ocasiones producíen accidentes mortales.

Con ciertu espíritu teatral, Otis fixo una demostración del so elevador: xubir nél, xuntu con caxes, barriles y demás cargues; depués ordenó que cortaren el cable. Nos montacargas anteriores, esto fuera mortal. Pero'l mecanismu de seguridá funcionó y l'elevador detúvose darréu.

¿El secretu de Otis? Un reciu muelle fitu na parte cimera de la plataforma del elevador. Al xubir la plataforma, el muelle arquiábase y los sos estremos nun teníen contactos colos rieles guía qu'había en cada llau. Pero al cortar el cable, el muelle recuperaba la so forma y los sos estremos trabar nos rieles evitando asina l'esbarrumbe.
En 1857, Otis instaló'l primer elevador de pasaxeros, nun edificiu de cinco pisos de Broadway, New York. La invención del elevador de seguridá foi un factor decisivu na apaición de los rascacielos. Antes los edificios yeren d'un máximu de seis pisos, una y bones la xente oponer a xubir demasiaes escaleres, polo agotador.
L'elevador de pasaxeros y les téuniques de construcción con estructures de fierro, apurrieron los medios pa les edificaciones de gran altor.

Los ascensores modernos nun difieren n'esencia del modelu Otis. Consisten nuna cabina que se iza, por aciu cables d'aceru, por dos rieles guía, y cunten amás con un mecanismu de seguridá que torga l'esbarrumbe.
Los cables salen de la cabina y van hasta una polea asitiada na parte cimera del cubu del elevador, y que ye remanada por un motor. Los cables baxen pola fuercia d'un contrapesu que cuerre por rieles guía. 

=== Llendador de velocidá ===
Un componente clave de la proteición ye'l llendador de velocidá, que ta xuníu per mediu d'un cable al dispositivu de seguridá montáu debaxo de la cabina del elevador.

El llendador sirvir de la velocidá, cuando algama una velocidá cimera a la velocidá nominal del elevador esti dispositivu se enclava de la mesma y per mediu del resfregón jala al cable y esti activa al sistema de paracaíes montáu na parte inferior de la cabina, momentos primero que s'enclave'l llendador de velocidá actívase un contautu llétricu lo cual manda una señal al control pa detener l'equipu llétricamente, en casu de que nun funcionar esti contautu actívase'l llendador de velocidá, entós tenemos dos formes de detener l'elevador una ye mecánica per mediu del paracaíes y otru ye llétricu per mediu de los contactos llétricos. El primeru en remanase ye'l contautu llétricu si nun funcionar detiense mecánicamente.

===Regulador de movimientu del ascensor d'exa===
L'ascensor cunta con una exa de tran, o bien víes reforzaes de tran les cualos eviten que la caxa salar de la so exa, brindando mayor seguridá y menos esfuerciu d'arreglu a los operarios de dellos ascensores. El tran ye un elementu de metal o fierro reforzáu en titaniu o los mesmos elementos excentes de metal o fierro.
 
Si la cabina sigue acelerándose, el regulador tira con fuercia del so cable, y este activa'l mecanismu de seguridá.
En dellos mecanismos especiales utilícense rodiellos o lleves de cantos dentaos, que se calcen nos rieles guía y detienen la cabina. Otros usen cuñas similares a les zapates del frenu de los automóviles.
Como tal l'elevador ye un mediu de tresporte seguru qu'evita la fatiga y les molesties qu'implica'l fechu de xubir y baxar escaleres anguaño, esti tamién ye un mediu bien favorable pal usu de persones con discapacidaes físiques.

== Normativa ==
=== España ===
N'España, los ascensores tán regulaos pol Real Decreto 2291/1985, de 8 de payares, pol que s'aprueba'l Reglamentu d'Aparatos d'Elevación y Mantención de los mesmos. Nél hanse dixebráu les normes de calter xeneral d'aquelles otres puramente téuniques más afeutaes pol progresu previsible, que tán recoyíes nes [[Instrucción Téunica Complementaria|Instrucciones Téuniques Complementaries]] ([[ITC]]).&lt;ref&gt;[http://www.boe.es/diario_boe/txt.php?id=BOE-A-1985-25787 Real Decreto 2291/1985, de 8 de payares, pol que s'aprueba'l Reglamentu d'Aparatos d'Elevación y Mantención de los mesmos].&lt;/ref&gt;

A partir del 1 de setiembre de 2017, entren a valir les normes EN 81-20 y En 81-50 muncho más actualizaes y completes, anulando asina la normativa anterior.

== Ver tamién ==
* [[Cabrestante]]
* [[Escalera mecánica]]
* [[Pasiellu rodante]]
* [[Salvaescaleras]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Elevators|Ascensor}}
* [http://www.comunidades.com/servicios/ascensores/legislacion-y-normativa-de-ascensores Legislación y normativa sobre ascensores]
{{Control d'autoridaes}}{{Tradubot|Ascensor}}

[[Categoría:Instalaciones de los edificios]]
[[Categoría:Inventos d'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Ascensores]]
[[Categoría:Ciencia de 1857]]
[[Categoría:Estaos Xuníos en 1857]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>ijmp07oy2b67a4bnq53oh132qq0o0kh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Imperiu gaznávida</title>
    <ns>0</ns>
    <id>116367</id>
    <revision>
      <id>3714327</id>
      <parentid>3703115</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:18:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23256" xml:space="preserve">{{Ficha d'estáu desapaecíu |nome_oficial
=غزنویان ''ġaznaviyān''
|nome_completu =Imperiu gaznávida
|nome_común =Gaznávida
|status =[[Emiratu]] dependiente del [[Samánida|Imperiu Samánida]]&lt;br /&gt;(''de facto'', un estáu independiente)&lt;br /&gt;[[Sultanatu]] independiente&lt;br /&gt;dende [[1000]] aprox.
|status_testu = 
|imperiu = 
|p1 =Samánida
|bandera_p1 =DinastíaSamaní819-999.svg
|p2 =Dinastía safárida
|bandera_p2 =DinastíaSafarí861-1003.svg
|s1 =Dinastía selyúcida
|bandera_s1 =Seljuk Empire locator map.svg
|s2 =Imperiu gúrida
|bandera_s2 =DinastíaGúrida1149-1212.svg
|imaxe_bandera = 
|bandera =
|imaxe_escudo =
|símbolu = 
|mapa =ImperioGaznaví975-1187.svg
|aclaración_mapa =L'Imperiu gaznávida nel so apoxéu |lema_nacional
= 
|himnu_nacional = 
|capital =[[Gazni (ciudá)|Gazni]] (hasta 1151)&lt;br /&gt;[[Lahore]] (dende 1151)
|capital-en-exiliu =
|idioma =[[persa mediu]] 
|idioma_non_oficial = [[llingües túrquicas|turcu]] (&lt;small&gt;[[dinastía]] y [[exércitu]]&lt;/small&gt;)&lt;br /&gt;[[idioma árabe|árabe]] (&lt;small&gt;[[relixosu]]&lt;/small&gt;)
|relixón =[[islamismu]], [[sunismu]]
|moneda = 
|area =
|añu_area =
|forma_de_gobiernu =Imperiu: Emiratu, depués Sultanatu (monarquía)
|títulu_líder =Emir, depués Sultán
|líder1 =[[Alptegin|Alp Tigîn]]
|añu_líder1 =962-963
|líder2 =[[Khusru Malik Shah de Gazni|Khusrû Mâlik Shâh]]
|añu_líder2 =1160-1186
|yera = Edá Media |eventu1 
= 
|fecha_eventu1 = 
|eventu_empecipio = 
|fecha_empecipio = 
|añu_entamu =962
|añu_eventu1 = 
|eventu_fin = 
|fecha_fin = 
|añu_fin =1186
}}

Los '''gaznávidas''' o '''gaznavíes''' ([[llingües túrquicas|turcu]]: ''Gazneli İmparatorluğo'', [[idioma persa|persa]]: غزنویان ''ġaznaviyān'') fueron una dinastía musulmana, d'orixe [[Pueblos túrquicos|turcu]], fundada pol xefe [[Samánidas|samaní]] '''[[Sebuk Tigin de Gazni|Sebük Tegin]]''' (un [[mamelucu]] d'orixe turcu), que reinó dende finales del [[sieglu X]] hasta finales del [[sieglu XII]], nun imperiu constituyíu poles rexones de [[Jorasán]], d'[[Afganistán]] y [[Punyab]], con capital en [[Gazni (ciudá)|Gazni]] y depués, casi a la fin del réxime, en [[Lahore]].

== Historia ==
=== Ascensu al poder ===
La [[Guerra Santa]] samaní contra les tribus paganes [[Pueblos túrquicos|turques]] qu'habitaben les estepes al norte del [[Syr Darya]] dieron un abondosu suministru d'esclavos. Dalgunos d'ellos vendíense en [[Bagdag]] y de éstos se reclutaban pa la guardia personal del [[Califatu Abasí|califa ‘abāsí]], denominaos ''[[ghilman]]''. Los samaníes tamién utilizaron a estos esclavos turcos como soldaos, llamaos ''mamelucos'' (del árabe ''mamluk'', esclavu o teníu). Estos mamelucos aportaron a un elementu perimportante nes fuercies armaes del [[Emiratu|emir]] samaní y ocuparon posiciones d'enorme responsabilidá en dichu réxime. 

Dos families surdieron d'estos esclavos militares turcos del emiratu samaní, los [[Simjúridas]] y Gaznávidas, que resultaron finalmente perxudicial pa los emires samaníes. Los Simjúridas recibieron un ''[[Infantazgo|appanage]]'' na rexón de [[Distritu de Kohistan (Afganistán)|Kohistán]], nel [[Jorasán]] oriental. Los xenerales samaníes [[Alptegin|Alp Tigîn]] y [[Abu al-Hasan Simjuri]] compitieron pola gobernación de Jorasán y pol control del emiratu samaní asitiando nel tronu a emires que podríen apoderar dempués de la muerte de [[Abdul Malik ibn Nuh (Samaní)|‘Abd al-Mālik I ibn Nūh]] ([[954]]-[[961]]) en 961. 

Alp Tigîn, que aportó a comandante de les fuercies samaníes de Jorasán mientres el reináu del emir ‘Abd al-Mālik I ibn Nūh, se vió n'apuros a la muerte d'este. La muerte del emir creó una crisis de la socesión ente los sos hermanos. Un partíu de corte socatráu por homes de la clase de los escribanos —ministros civiles en llugar de xenerales turcos— refugó la candidatura de Alp Tigîn pal control del poder samaní. Al asumir l'emiratu l'hermanu d'este, [[Mansur ibn Nuh (Samaní)|Mansūr I ibn Nūh]], Alp Tigîn, qu'antes había intrigado contra'l so nuevu xefe y tarreciendo represalies, resolvió retirase escontra la frontera sudeste del emiratu, onde podría establecese como un xefe semiindependiente nos montes orientales de l'actual [[Afganistán]], zona cercana a la frontera cola [[India]], llugar onde amontaría'l so poder si realizaba una ''guerra santa'' contra los [[hindús]]. Los Simjúridas gociaron entós del control del Jorasán al sur del Amu Darya pero fueron primíos duramente por una tercera gran dinastía iranina, la [[Dinastía búyida]], y fueron incapaces de sobrevivir el colapsu de los samaníes y al subsecuente aumentu de poder de los Gaznávidas.

Les lluches de los xenerales esclavos turcos pol dominiu del tronu cola ayuda de la llealtá cambiante de los líderes ministeriales de la corte demostraron y aceleraron la decadencia del emiratu samaní. La debilidá samaní atraxo en [[Transoxiana]] a los [[Qarluq|Qarluqs]], un pueblu turcu que, lideráu pola cla [[Qarajanida]], convirtiérase apocayá al Islam. Lideraos pol Ilak-Khan qarajanida [[Harun I]], los Qarluqs ocuparon Bukhara en 992, estableciendo en Transoxania el Kanato Qarajanida.

Cuando Alp Tigîn llegó al pobláu de Gazni, el gobernador del llugar, [[Abū Bark Lawik]], negó-y la entrada, pero en [[962]] conquistó dichu puntu. Al añu siguiente morrió Alp Tigîn y asoceder el so fíu [[Ishaq de Gazni|Abū Ishāq]] el cual foi reconocíu gobernador de Gazni pol emir samaní. Cuando foi espulsáu de Gazni por Abū Bark Lawik, foi sofitáu polos samaníes pa recuperar la so ciudá. Ishāq muerre ensin descendencia en [[966]] y asoceder el xefe mamelucu [[Balka Tigin de Gazni|Balkā Tigīn]] que morrió en [[972]] por una flechada mientres sitiaba al emir [[Jariyismo|jariyita]] de [[Gardiz]]. Otru mamelucu, [[Piri de Gazni|Pīrī]], foi depuestu depués de cinco años de gobiernu. Nesta situación xubió al poder en [[977]] el xefe mamelucu Sebük Tegīn ibn Qara Bajkam, el verdaderu fundador d'Imperiu gaznaví.

=== Hexemonía ===
==== [[Sebuk Tigin de Gazni|Sebük Tegīn]] ====
Esi mesmu añu, Sebük Tegīn atacó al reinu hindú [[Reinu Shahi Hindú|Shahi de Ohind]] del [[Panyab]], tomando prisioneru al so ''raxa'' (rei), [[Jayapala]], que foi puestu en llibertá a cambéu del pagu de tributu.

Sebük Tegīn, foi un lleal al emir samaní. En [[993]], l'emir [[Nuh II ibn Mansur (Samaní)|Nūh II ibn Mansūr]] enfrentar a la rebelión de los sos xefes [[Fa'iq]] y [['Abu 'A elī Simjuri]] y pidió ayuda a Sebük Tegīn qu'intervieno en Jorasán pa permediar fuercies. Victoriosu en [[994]], Sebük Tegīn foi compensáu col cargu de gobernador de [[Balkh]], [[Tojaristán]], [[Provincia de Bāmiyān|Bamiyán]], [[Ġawr|Gūr]] y [[Gharchistán]] (lo que-y equivalía'l mandu de les embravecíes tribus montañeses proto-taxiquistanines y proto-afganistanes). El so primoxénitu [[Mahmud de Gazni|Mahmūd]] foi nomáu xefe de les fuercies samaníes de Jorasán. Al morrer Sebük Tegīn en [[997]], el so tercer fíu [[Ismail de Gazni|Ismāʽīl]] reclamó'l tronu por un periodu temporal, pero foi derrotáu y prindáu pol so hermanu Mahmūd en 998 na [[Batalla de Gazni (998)|Batalla de Gazni]]. Mahmūd tuvo'l poder abondo pa convertise nel únicu gobernante de los territorios del so padre y pa consolidar la so posición nes tierres al sur del [[Amu Darya]].

==== [[Mahmud de Gazni|Mahmūd ibn Sebük Tegīn]] ====
Cola llegada al poder de Mahmūd, Gazni y la dinastía gaznaví acomuñáronse perpetuamente con él y llegó a la so cenit de poder. Hacia l'añu [[1000]], recibió del [[califa]] [[Califatu abasí|abasí]] [[Al-Qádir (califa)|Al-Qádir]] el títulu de ''[[Sultán]]'', el primeru na hestoria en portalo. Al-Qádir aprovechó les diverxencies de los sos tutores, los búyidas [[Chiismu|xiinos]] [[imamíes]], pa recuperar la so autonomía en Bagdag, cuntando col sofitu de los gaznávidas [[Sunismu|suníes]]. Mahmūd estendió les sos conquistes sobre los territorios samaníes y shahiyas; tamién conquistó'l reinu [[Ismailismo|ismailí]] de [[Multán]] (asitiáu nel sur del [[Punyab]] y al norte del [[Sind]]), según dellos territorios búyidas. Según tolos rellatos contemporáneos, el reináu de Mahmud foi la edá d'oru y el cenit del Imperiu gaznávida. Mahmud realizó diecisiete expedición al traviés del norte de la India pa establecer el so control y establecer estaos tributarios, y les sos redaes tamién resultaron nel saquéu d'una gran cantidá de botín. El líder gaznávida estableció la so autoridá dende les fronteres de [[Rayy]] a [[Samarcanda]] y dende el [[Mar Caspiu]] hasta'l [[Ríu Yamuna|Yamuna]].

El sultán Mahmūd, amás d'espandir el territoriu gaznávida, consolidó políticamente y relixosamente l'interior de los sos dominios. D'esta manera en [[1011]], atacó al entós pequeñu reinu semi-independiente [[Imperiu gúrida|gūrī]] o shansabānī asitiáu nel inaccesible valle de Gūr, valle asitiáu nel tramu cimeru del [[Hari Rud]], nes estribaciones occidentales del [[Hindu Kush]]. El primer monarca conocíu d'esti reinu foi'l ''malik'' [[Amir Sûrî]] y la población entá nun se convirtiera al Islam. Por tantu esti reinu yera tamién l'últimu bastión del [[Budismu]] [[Mahayana]] d'esta rexón cuando tolos sos vecinos convirtiérense en musulmanes. Anque Amir Sûrî llevaba un títulu árabe y el so fíu y socesor [[Muhammad ibn Sûrî]] tenía un nome islámicu, dambos yeren budistes y yeren consideraos paganos pol pueblu musulmán circundante. D'esta manera'l pequeñu reinu gúrida atopóse atacáu pola ''yihad'' gaznávida. El ''malik'' Muhammad ibn Sûrî foi derrotáu y prindáu por Mahmūd, fechu prisioneru xuntu col so fíu [[Abu ‘Alî ibn Muhammad|Abu ‘Alî]], y lleváu a Gazni, onde Muhámmad morrió por envelenar se a sigo mesmu. Abu ‘Alî foi adoctrináu nos preceptos islámicos. Darréu, Abu ‘Alî, convertíu yá en musulman, foi lliberáu de prisión, tornando al valle de Gūr, onde pasó a ser un vasallu gaznávida. Ellí con tol sofitu de los clérigos, unviaos por Mahmūd, convirtió a tola población montañesa de Gūr del budismu mahayana al Islam sunnita. Abu ‘Alî empezó a construyir mezquites y madrasas. En 1035, Abu ‘Alî foi derrocáu pol so sobrín [[Abbâs ibn Shîth]].

Mientres el reináu de Mahmūd, los gaznávidas asitiaron a 4000 families [[Oğuz|turcomanes]] de la tribu [[Kınık (tribu)|Kınık]], convertíes apocayá al Islam y lideraes por [[Arslan Isra'il|Arslan Isra'il ibn Selyuq]], cerca de Farana en Jorasán. Escontra [[1027]], por cuenta de que los turcomanos atacaron los asentamientos vecinos, el gobernador de [[Tus (Irán)|Tus]], [[Abu al-Arith Jadhib]], dirixó represiones militares contra ellos. Los turcomanos fueron derrotaos y esvalixaos a les tierres vecines. Los sos lideres Arslan Isra'il y el so fíu [[Kutalmish]] fueron prindaos por Mahmūd y unviaos prisioneros a la India. Arslan Isra'il morrió ellí, en 1032; sicasí'l so fíu Kutalmish escapó de prisión y xunióse a los sos primos [[Çağrı Beg Dawud]] y [[Tugrïl Beg]], los fundadores del [[Dinastía selyúcida|Imperiu selyúcida]], nes sos guerres contras los gaznávidas, búyidas y [[Imperiu bizantín|bizantinos]]. El fíu de Kutalmish, [[Suleiman ibn Kutalmish]], sería'l fundador del [[Sultanatu de Rum]]. Anque hasta tan tarde como 1033, el gobernador gaznávida [[Tash Farrash]] executó cincuenta xefes turcomanos en represalia poles sos incursiones destructives en Jorasán.

La riqueza traida de les espediciones indies de Mahmūd a Gazni foi enorme, y los historiadores contemporáneos (por casu [[Abu al-Fazl Beyhaghi]], [[Ferdusi]]) dan descripciones brilloses de la magnificencia de la capital y de la beneficencia del conquistador para colos intelectuales. Mahmūd morrió en 1030.

=== Decadencia ===
==== Los fíos ximielgos de Mahmūd ====
Mahmūd dexó l'imperiu al so fíu [[Muhammad de Gazni|Muhammad]], que yera de temperamentu pacifico. El so hermanu, [[Mas'ud I de Gazni|Mas'ud]], solicitó los trés provincies qu'él ganara cola so espada, pero'l so hermanu nun consentir. Mas'ud tuvo que lluchar contra'l so hermanu, y convirtióse en sultán, cegando y encarcelando a Muhammad como castigu. Mas'ud I foi incapaz de caltener l'imperiu y dempués d'una desastrosa gana ante los turcomanos de los caudiellos tribales selyúcidas Çağrı Beg y Tugrïl Beg na [[Batalla de Dandanaqan]] en [[1040]], perdió toles tierres gaznávidas n'Irán y n'Asia Central, sumiendo al imperiu nun &quot;tiempu de problemes&quot;. El so últimu actu foi recoyer toles sos ayalgues de los sos fuertes cola esperanza d'axuntar un exércitu y gobernar dende la India, pero les sos propies fuercies escalaron la riqueza y proclamaron nuevamente al so hermanu ciegu como rei. Los dos hermanos intercambiaron posiciones: Muhammad foi alzáu de la prisión al tronu, ente que Mas'ud foi unviáu a un cuartón dempués d'un reináu de diez años y depués asesináu en [[1041]]. El fíu de Mas'ud, [[Mawduder de Gazni|Mawdûder]], que yera gobernador de [[Balj]], y en 1041, dempués d'oyer la muerte del so padre, llegó a Gazni pa reclamar el so reinu. Él lluchó con 'Abd al-Rahman y Ahmad, los fíos del ciegu Muhammad, y foi victoriosu. Sicasí, l'imperiu llueu se desintegró y la mayoría de los emires nun se sometieron a Mawdûder. Nun ralu de nueve años, cuatro emires más reclamaron el tronu de Gazni.

==== [[Ibrahim de Gazni|Ibrahîm]] ====
En [[1058]], el cuartu fíu de Mas'ud I, [[Ibrahim de Gazni|Ibrahîm]], un gran calígrafu qu'escribió'l [[Corán]] cola so propia pluma, convertir en rei. Ibrahîm restableció un imperiu truncáu sobre una base más firme al llegar a un alcuerdu de paz colos selyúcidas y una restauración de los venceyos culturales y políticos. So Ibrahîm y los sos socesores l'imperiu esfrutó d'un periodu de tranquilidá sostenida. Desaposiáu de les sos tierres occidentales, l'imperiu foi sosteníu cada vez más poles riqueza acumulaes d'incursiones al traviés del norte de la India, onde enfrentó la resistencia dura de [[Rajá|reinos indios]] tales como'l de [[Paramara]] de [[Malwa]] y el de [[Gahadvala]] de [[Kanauj]]. Mientres el so reináu, los nobles de Gūr pidiéron-y ayuda contra'l ''malik'' Abbâs ibn Shîth. Ibrahim, coló escontra Gūr y depunxo a Abbâs. Abbâs foi asocedíu pol so fíu [[Muhammad ibn Abbâs]], quien aportó a rindir homenaxe a los gaznávidas. El sultán Ibrahîm gobernó hasta 1099.

==== [[Mas'ud III de Gazni|Mas'ud III]] ====
[[Mas'ud III de Gazni|Mas'ud III]], fíu y socesor de Ibrahîm convertir en sultán y reinó mientres dieciséis años, ensin nengún acontecimientu importante na so vida. Los signos de debilidá nel estáu fixéronse evidentes cuando morrió en [[1115]], con conflictos internos ente los sos fíos terminando cola ascensión del sultán [[Bahram Shah de Gazni|Bahrâm Shâh]]. Bahrâm Shâh, con sofitu del [[Imperiu selyúcida|gran sultán selyúcida]] [[Ahmad Sanjar]], ganó al so hermanu [[Arslan de Gazni|Arslân]] pol tronu na [[Batalla de Gazna (1117)|Batalla de Gazna]] en [[1117]]. Bahrâm Shâh acabó como un vasallu selyúcida.

==== [[Bahram Shah de Gazni|Bahrâm Shâh]] ====
El sultán Bahrâm Shâh foi l'últimu monarca gaznávida, que gobernó Gazni, la primera y principal capital, mientres trenta y cinco años. El príncipe gúrida [[Qutb al-Din Muhammad]] (fundador de la famosa ciudá de Firuzkuh y fíu del ''malik'' [[`Izz al-Dîn Husayn]], nietu de la mesma de Muhammad ibn Abbas) que s'atopaba coles mesmes abellugáu en Gazni, por diferencies col so hermanu'l ''malik'' reinante [[Sayf al-Dîn Sûrî]] de Gūr, foi envelenáu pol so suegru, el sultán Bahram-Shah. Pa vengar al so hermanu, Sayf al-Din Suri coló escontra Gazna en [[1148]]. El sultán gaznávida foi ganáu na [[Batalla de Gazna (1148)|Batalla de Gazna]] por Sayf al-Dîn Sûrî, sicasí Bahrâm Shâh, tres abelugase en Kurram, recapturó la capital al añu siguiente. Sayf al-Dîn Sûrî fuxó, pero l'exércitu gaznavída algamar y ganar nuna batalla en Sang-i Surakh. Sayf al-Dîn Sûrî y Majd ad-Din Musawi fueron prindaos y darréu crucificaos en Pul-i Yac Taq. Dempués de la so muerte, asocedió-y el so hermanu [[Bahâ' al-Dîn Sâm I]], quien se preparar pa vengar al so hermanu fináu. Bahâ' al-Dîn Sâm I finó de muerte natural esi mesmu añu de [[1149]] y finalmente asoceder el so hermanu menor [[‘Nala' al-Dîn Husayn]], que conquistó Gazna en [[1151]], en ganando y espulsar a Bahrâm Shâh a la India. El yá sultán gúrida ‘Nala' al-Dîn Husayn entós afaró la ciudá y quemar mientres 7 díes, dempués de lo cual fíxose conocíu como ''Jahānsuz'' (&quot;quemador del mundu&quot;). Bahrâm Shâh quedar nel norte de la India mientres más d'un añu, reconstruyendo'l so exércitu. Dempués de la derrota y captura d'A‘Nala' al-Dîn Husayn en [[Herat]] poles fuercies selyúcidas, Bahrâm Shâh tornó a Gazna y espulsó al gobernador gúrida. El vieyu súltan pasó los sos últimos díes en Gazna, onde morrió en [[1157]] siendo foi asocedíu pol so fíu, [[Khusru Shah de Gazni|Khusrû Shâh]]. Les lluches ente gaznávidas y gúridas siguieron nos años siguientes arrampuñando estos últimos porciones del territoriu gaznávida, y Ghazni y Zabulistan fueron perdíos a un grupu de Turcos de Oghuz antes prindáu polos Ghuríes.

==== Los últimos sultanes ====
Dempués d'un curtiu reináu, el sultán Khusrû Shâh finó en [[1160]] y foi asocedíu pol so fíu [[Khusru Malik Shah de Gazni|Khusrû Mâlik Shâh]].
Ente 1061 y 1062, un grupu de turcomanos apoderar de Gazna, obligando a Khusrû Mâlik Shâh a retirase a [[Lahore]], que se convirtió na so nueva capital. Dende ellí realizó incursiones nel norte de la India, ampliando'l so gobiernu hasta'l sur de [[Caxmir]]. Tamién formó una alianza cola tribu india Khokar. En [[1170]], Khusrû Mâlik Shâh (o unu de los sos comandantes) invadió partir sur del [[Ganges]].

En [[1178]] el príncipe gúrida [[Mu`izz al-Dîn Muhammad]] (hermanu del sultán [[Ghiyâth al-Dîn Muhammad]] y encargáu del sector oriental del Imperiu gúrida) invadió partir sur del Punyab gaznávida llegando hasta [[Gujarat]]. Ente [[1179]] y [[1180]] apoderar de [[Peshawar]], y ente [[1181]] y [[1182]] afaró la contorna de Lahore, pero Khusrau Malik llograr caltener fora de la ciudá pagándo-y tributu. Sicasí, Lahore finalmente foi prindada polos gúridas en [[1186]], mientres Khusrû Mâlik Shâh y el so fíu [[Bahrâm Shâh (príncipe gaznávida)|Bahrâm Shâh]] fueron encarcelaos y llevaos a Gūr, marcando d'esta manera'l final del Imperiu gaznávida.

== Fuercies militares y les sos táctiques ==
El nucleu del exércitu gaznávida taba compuestu sobremanera de mamelucos turcos, lo mesmo que de millares de nativos afganistanos que fueron entrenaos y enrolados na área al sur del Hindu Kush no qu'agora ye Afganistán. Mientres el gobiernu del sultán Mahmūd, un nuevu y más grande centru d'entrenamientu militar foi establecíu en [[Bost]] (agora [[Lashkar Gah]]). Esta zona yera conocida polos sos ferreros, que fabricaben armes de guerra. Dempués de prindar y conquistar la rexón de Punyab, los gaznávidas empezaron a emplegar hindús nel so exércitu.

Como les otres dinastíes que surdieron de los restos del califatu abasí, les tradiciones alministratives gaznávidas y la práutica militar veníen de los abasíes. Los caballos árabes, siquier na primer campaña, siguíen siendo sustanciales nes incursiones militares gaznávidas, especialmente en fondes incursiones galopantes en territoriu contrariu. Como s'evidencia hai un rexistru sobre '6000 caballos árabes' fueron unviaos contra'l rei [[Anandapala]] en [[1008]] y l'esistencia d'esta caballería árabe persiste hasta [[1118]] sol gobiernu gaznávida en Lahore.

Sicasí, adoptáronse cambeos únicos que satisfaíen les demandes de la situación xeográfica de la dinastía gaznávida. Por cuenta de el so accesu a les llanures indogangéticas, los gaznávidas, mientres los sieglos XI y XII, desenvolvieron el primer exércitu musulmán n'utilizar elefantes de guerra en batalla. Los elefantes taben protexíos por armadures nos sos frentes. L'usu d'estos elefantes n'otres rexones nes que combatieron los gaznávidas, particularmente n'Asia Central, foi sorprendente porque l'elefante yera una arma exótica.

== Legáu ==
Nel so apoxéu, l'imperiu gaznávida creció hasta cubrir grandes partes del actual Irán, Turkmenistán y Uzbequistán, tou Afganistán, Paquistán y grandes partes del noroeste de la India. A los gobernantes gaznávidas xeneralmente atribúyense-y l'espardimientu del Islam nel [[Subcontinente indiu]]. Amás de la riqueza acumulada al traviés d'incursiones nes ciudaes indies y el tributu exactu de les rajás indios, los gaznávidas tamién se beneficiaron de la so posición como intermediarios a lo llargo de les rutes comerciales ente China y el Mediterraneu. Sicasí, fueron incapaces de caltener el poder por enforma tiempu y en [[1040]] los selyúcidas se apoderadon de los sos dominios perses y un sieglu dempués los gúridas fixéronse cargu de les sos tierres subcontinentales indies restantes. Los [[Nasher]], se autoproclaman ser los descendientes de la dinastía gaznávida.

== Llista de soberanos gaznávidas ==
=== Emires (gobernadores) samaníes de Gaznî (non hereditarios) ===

''[[Alptegin]]'' ([[962]]-[[963]]), ''[[Abu Ishaq]]'' ([[963]]-*[[966]]), ''[[Balka Tigin de Gazni|Balkā Tigīn]]'' ([[966]]-[[972]]), ''[[Piri de Gazni|Pīrī]]'' ([[972]]-[[977]])

=== Emires y Sultanes gaznávidas (hereditarios) ===

* 977-997 : [[Sebuk Tigin de Gazni|Sebük Tegīn]] (gobernador samaní)
* 997-998 : [[Ismail de Gazni|Ismāʽīl]] (gobernador samaní)
* 998-1030 : [[Mahmud de Gazni|Mahmūd]] ''Yamîn ul-Daulâ'' ([[sultán]], dende [[1000]] aprox.)
* 1030-1031 : [[Muhammad de Gazni|Muhammad]] (primer reináu)
* 1030-1040 : [[Mas'ud I de Gazni|Mas'ud I]] ''Shihâb ul-Daulâ''
* 1040-1041 : Muhammad (segundu reináu)
* 1041-1048 : [[Mawduder de Gazni|Mawdûder]] ''Abû al-Fath''
* 1048-1050 : [[Mas'ud II de Gazni|Mas'ud II]]
* 1050 : [[Alí Abu'l-Hasan de Gazni|'Alí Abû'l-Hasan]] ''Bahâ ul-Daulâ''
* 1050-1052 : [[Abd ur-Rashid de Gazni|'Abd ur-Rashîd]] ''Izz ul-Daulâ''
* 1052-1053 : [[Tughril de Gazni|Tughrîl]] ''Qiwwam ul-Daulâ''
* 1053-1059 : [[Farruqzad de Gazni|Farruqzâd]] ''Jamâl ul-Daulâ''
* 1059-1099 : [[Ibrahim de Gazni|Ibrahîm]] ''Zahîr ul-Daulâ''
* 1099-1114 : [[Mas'ud III de Gazni|Mas'ud III]] ''Alâ ul-Daulâ''
* 1114-1115 : [[Sherzad de Gazni|Sherzâd]] ''Kemal ul-Dawlâ''
* 1115-1118 : [[Arslan de Gazni|Arslân]] ''Sultân ul-Daulâ''
* 1118-1152 : [[Bahram Shah de Gazni|Bahrâm Shâh]] ''Yamin ul-Dawlâ''
* 1152-1160 : [[Khusru Shah de Gazni|Khusrû Shâh]] ''Muizz ul-Dawlâ''
* 1160-1186 : [[Khusru Malik Shah de Gazni|Khusrû Mâlik Shâh]] ''Tâj ul-Daulâ''

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Ghaznavid Empire}}


{{Tradubot|Imperio gaznávida}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Imperiu gaznávida| ]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>2rqyapyk88xcn6pigzztedw9sve9vww</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ilkanatu</title>
    <ns>0</ns>
    <id>116385</id>
    <revision>
      <id>3714326</id>
      <parentid>3714051</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:18:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15711" xml:space="preserve">{{Ficha d'estáu desapaecíu
|nome_oficial = Ил Хан улс - سلسله ایلخانی
|nome_completu = Ilkanatu (o Il-janatu) 
|nome_común = Ilkanatu 
|status =Empire 
|status_testu = Estáu del [[Imperiu mongol]]
|imperiu =. 

|p1 = Imperiu Mongol 
|bandera_p1 = 
|p2 = Califato de Bagdag
|bandera_p2 = Black flag.svg 
|p3 = Jorezmitas
|bandera_p3 = Khwarezmian Empire 1190 - 1220 (AD)-es.svg

|s1 = Dinastía chupánida
|bandera_s1 = DesmembramientoDelIljanato1337–1432.svg
|s2 = Dinastía jalayérida
|bandera_s2 = DesmembramientoDelIljanato1337–1432.svg
|s3 = Eretnas
|bandera_s3 = Beylicats d’Anatolie vers 1330-es.svg
|s4 = Dinastía muzafárida
|bandera_s4 =DesmembramientoDelIljanato1337–1432.svg
|s5 = Injuidas
|bandera_s5 =DesmembramientoDelIljanato1337–1432.svg

|imaxe_bandera = Il-Khanate Flag.svg
|bandera =
|imaxe_escudo = 
|símbolu = 
|mapa = Iljanato1256-1353.svg
|aclaración_mapa = El Iljanato na so mayor estensión
|lema_nacional = 
|himnu_nacional = 
|capital = [[Maragheh]] &lt;small&gt;(1256-1265)&lt;/small&gt; &lt;br /&gt; [[Tabriz]] &lt;small&gt;(1265-1306)&lt;/small&gt; &lt;br /&gt; [[Soltaniyeh]] &lt;small&gt;(1306-1335)&lt;/small&gt;
|capital-en-exiliu =
|idioma = [[idioma mongol|Mongol]] &lt;small&gt;(oficial: alministración civil, xudicial, diplomacia, anuncios gubernamentales, contactos internacionales, discursu teolóxicu, cargos relixosu-xudiciales)&lt;/small&gt;&lt;ref name=&quot;Rahiminejad&quot;&gt;Rahiminejad, Sadegh: IRAN: Tarikh (2006). ''Languages of the Persian [Section]''&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;[[idioma persa|Persa]] &lt;small&gt;(oficial: educativu, altu tribunal, usu militar, lliterariu, faláu pola mayoría del pueblu&lt;/small&gt;&lt;ref name=&quot;Rahiminejad&quot; /&gt;
|idioma_non_oficial = [[llingües iranies]], [[idioma árabe|árabe]], [[Llingües túrquicas suroccidentales|túrquico oghuz]], [[Idioma khalaj (túrquico)|túrquico khalaj]], [[idioma araméu|araméu]], [[llingües d'El Cáucasu]]
|relixón = [[Budismu]] y [[xamanismu]]&lt;small&gt;(1256–1295)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt;[[Islam]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(1295–1335)&lt;/small&gt;
|moneda= 
|dato_añu1 = 1310 est.
|dato_superficie1 = 3 750 000
|forma_de_gobierno = Monarquía |títulu_líder
= [[Kan]]
|líder1 = [[Hulagu Kan]]
|añu_líder1 = 1256–65
|líder2 = [[Abu Sa'id]]
|añu_líder2 = 1316–35
|yera = Edá Media |eventu1
= 
|fecha_eventu1 = 
|eventu_empecipio = Llegada a Persia de Hulagu Kan y constitución del so imperiu |fecha_entamu =
 2 de xineru |añu_entamu = 
 1256
|añu_eventu1 = 
|eventu_fin = Disgregación tres el fallecimientu de Abu Saïd Bahadur
|fecha_fin = 30 de payares
|añu_fin = 1335
|llexislatura = [[Kurultai]]
}}

L''''Ilkanatu''' o ''Il-kanatu'' (de ''il-kan, «kan subordináu»;'' {{lang-fa|ایلخانان}}, ''Iljanán''; [[Idioma mongol|Mongol]]: Хүлэгийн улс, ''Hu’legīn Uls''), foi una de les cuatro divisiones del [[Imperiu mongol]] que foi gobernada pola casa mongol de Hulagu. Foi fundáu nel sieglu XIII y taba centráu principalmente en [[Persia]] y los territorios vecinos, como l'actual [[Azerbaixán]], y les partes central y oriental de l'actual [[Turquía]].


El Ilkanatu basóse, primeramente, nes campañes de [[Gengis Kan]] contra'l [[Imperiu corasmio]] ente los años 1219-1224, y foi fundáu pol nietu de Gengis, [[Hulagu Kan]]. Nel so apoxéu, l'Estáu espandir a territorios que güei conformen la mayor parte d'[[Iraq]], [[Irán]], [[Turkmenistán]], [[Armenia]], Azerbaixán, [[Xeorxa (país)|Xeorxa]], Turquía, [[Afganistán]] occidental y [[Paquistán]] suroccidental.
 
El Ilkanatu adoptó de primeres munches relixones, pero sintió especial simpatía pol budismu y el cristianismu. Mientres gran parte de la so historia hubo una situación relixosa tirante, pos gobernantes [[mongoles]] [[budista|budistes]] rexíen sobre una población fundamentalmente [[musulmana]], lo que motivó una tibia intervención de los mongoles nes [[Cruzaes]] sofitando al bandu [[européu]] [[cristianu]]. Sicasí, el kan [[Ghazan]] convirtióse finalmente al [[islam]], quiciabes por motivos políticos, y los trés últimos kanes fueron musulmanes como'l so pueblu.

== El títulu ==

Según l'historiador [[Rashid-al-Din Hamadani]], Kublai concedió a Hulagu (Hulegu) el títulu de Ilkán dempués de la so derrota d'[[Ariq Böke]]. El términu ''il-kan'' significa «kan subordináu» y refierse a la so deferencia inicial a [[Möngke|Möngke Kan]] y el so socesores Grandes Kanes del imperiu completu. El títulu de ''Ilkán'', al cargu de los descendientes de Hulagu y más tarde d'otros príncipes Borjigin de Persia, nun se materializa nes fontes hasta dempués de 1260.&lt;ref&gt;Peter Jackson ''The Mongols and the West'', páx. 127.&lt;/ref&gt;

== Historia ==
=== Primer gobiernu mongol en Persia ===
[[Ficheru:IlkhanidHorseArcher.jpg|thumb|left|200px|Un [[arqueru a caballu]] [[mongol (etnia)|mongol]] nel sieglu XIII.]]
Cuando [[Mohamed II de Corasmia]] executó a los comerciantes unviaos polos mongoles, Gengis Kan declaró la guerra en 1219 a la [[Jorezmitas|dinastía jorezmita]]. Los mongoles invadieron l'imperiu, ocupando toles ciudaes y centros de población principales ente 1219 y 1221. L'Iraq persa foi afaráu pol destacamentu mongol al mandu de los xenerales [[Jebe]] y [[Subotai]], y dexaron la rexón en ruines. [[Transoxiana]] tamién quedó so dominiu mongol dempués de la invasión. L'área indivisa alcontrada al oeste de la Transoxiana foi l'heriedu que dexó Genghis Kan a la familia [[Borjigin]].&lt;ref&gt;Jeremiah Curtin ''The Mongols: A history'', páx. 184.&lt;/ref&gt; Poro, les families de los últimos cuatro fíos designaron a los sos funcionarios sol mandu de los gobernadores del Gran Kan, Chin-Temür, Nussal y [[Korguz]], nesa rexón.

El fíu de [[Jalal ad-Din Mingburnu]] tornó a Irán escontra 1224, dempués del so exiliu na India. Los Estaos túrquicos rivales, que yera tou lo que quedaba del imperiu del so padre, entainar a declara-y la so llealtá. Refugó'l primer intentu mongol de tomar la Persia central. Sicasí, Jalal ad-Din foi anuláu y estrapáu pol exércitu de [[Chormaqan]] unviáu pol Gran Kan [[Ögedei]] en 1231. Mientres la espedición mongol, Azerbaixán y les dinastíes meridionales perses en [[Provincia de Fars|Fars]] y [[Kerman]] sometiéronse voluntariamente a los mongoles y alcordaron paga-yos tributu.&lt;ref&gt;Timothy May ''Chormaqan'', páx. 47.&lt;/ref&gt; Escontra l'oeste, [[Hamadán]] y el restu de Persia fueron aseguraos por Chormaqan. Los mongoles volvieron la so atención escontra Armenia y Xeorxa en 1234 o 1236. Completaron la conquista del [[reinu de Xeorxa]] en 1238; sicasí, l'Imperiu mongol empezó a atacar la parte occidental de la Gran Armenia, que taba gobernada polos [[selyúcidas]] al añu siguiente.

En 1236 Ögedei decidió abandonar [[Jorasán]] y dio en poblar [[Herat]]. Los gobernantes mongoles, na so mayoría militares, acamparon na [[llanura Mughan]] no que güei ye Azerbaixán. Al dase cuenta de la peligrosidá de los mongoles, los gobernantes de [[Mosul]] y del [[reinu armeniu de Cilicia]] someter al Gran Kan. Chormaqan estremó la rexón de Transcaucasia en tres distritos basándose na xerarquía militar mongol.&lt;ref&gt;Grigor of Akanc ''The history of the nation of archers'', (trad. R. P. Blake), páx. 303.&lt;/ref&gt; En Xeorxa, la población estremóse temporalmente n'ocho [[tumen]]es.&lt;ref&gt;Kalistriat Salia ''History of the Georgian Nation'', páx. 210.&lt;/ref&gt; Hacia l'añu 1237 l'Imperiu mongol yá apoderara la mayor parte de Persia (escluyendo l'Iraq [[abasí]] y les fortaleces [[ismaelitas]]), y tou Afganistán y [[Caxmir (rexón)|Caxmir]].&lt;ref&gt;Thomas T. Allsen ''Culture and Conquest in Mongol Eurasia'', páx. 84.&lt;/ref&gt;

Dempués de la [[batalla de Köse Dağ]] en 1243, los mongoles al mandu del xeneral [[Baiju]] ocuparon Anatolia, ente que el [[sultanatu de Rüm|sultanatu selyúcida de Rüm]] y l'[[Imperiu de Trebisonda]] convían con Estaos vasallos sos.&lt;ref&gt;George Finlay ''The history of Greece from its conquest by the Crusaders to its conquest by the Ottomans'', páx. 384.&lt;/ref&gt;

[[Guyuk Kan]] abolió los decretos emitíos polos príncipes mongoles qu'ordenaren la medría de los ingresos de los distritos en Persia, según ufiertó exenciones fiscales a otros hacia l'añu 1244.&lt;ref&gt;C.P. Atwood - ''Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire'', vease: Monqe Khan.&lt;/ref&gt;

Acordies cola quexa del gobernador d'[[Arghun Agha|Arghun el Viejo]] (Arghun agha), [[Möngke|Möngke Kan]] prohibió a los comerciantes ortog y a los nobles abusar nos puestos de descansu, [[yam (ruta)|yam]], y facer civiles en 1251.&lt;ref&gt;M. Th. Houtsma ''Y.J. Brill's first encyclopaedia of Islam, 1913-1936'', Volume 1, páx. 729.&lt;/ref&gt; Ordenó un nuevu censu y decretó que cada home nel Oriente Mediu gobernáu polos mongoles tenía de pagar en proporción a la so propiedá. Persia foi estremada en cuatro distritos so Arghun. Möngke Kan concedió l'autoridá a la [[dinastía Kart]] sobre Herat, Jam, Bushanj, [[Ghor]], Khaysar, Firuz-Kuh, Gharjistan, Farah, [[Sistán]], Kabul, Tirah y Afganistán.&lt;ref&gt;Ehsan Yar-Shater ''Encyclopædia Iranica'', páx. 209.&lt;/ref&gt;

=== El primer ilkán ===

El fundador de la dinastía de los Ilkanes foi [[Hulagu|Hulagu Kan]], nietu de [[Gengis Kan]] y hermanu tantu del entós Gran Kan [[Möngke]] lo mesmo que de [[Kublai Kan]], que-y asocedería. Partiendo dende Baiju nel añu [[1255]] o [[1256]], taba encargáu de sojuzgar a los reinos musulmanes del oeste «hasta les fronteres d'Exiptu». La so espedición foi, sicasí, detenida en [[Palestina (rexón)|Palestina]] por cuenta de la muerte del [[kan]] [[Möngke]], dempués de lo que los mongoles retiráronse, sufriendo una dura derrota na [[batalla de Ain Yalut]]. Tres l'ascensu del so hermanu Kublai, Hulagu volvió, y la socesión siguió d'ellí d'equí p'arriba al traviés de la so familia —el verdaderu empiezu de la dinastía de los Il-Janes, un términu que significa «[[kan]] subordináu» y refierse a la so deferencia a Kublai como soberanu supremu—. 

Los descendientes de Hulagu gobernaron Persia mientres los siguientes ochenta años, convirtiéndose al [[islam]]. ([[Ghazan]] foi'l primera kan en faelo). Los Ilkanes siguieron oponiéndose a los [[mamelucos]], que ganaren a los anteriores invasores mongoles y a los cruzaos, pero nun consiguieron ganar nin un palmo del so terrén, siendo forzaos a abandonar los sos oxetivos en [[Siria]] y el reinu [[Armenia|armeniu]] en [[Cilicia]]. La hostilidá de los otros [[kan|kanatus]] al norte y al oeste torgó una espansión del Ilkanatu escontra l'oeste: el [[kanato de Chagatai|kanatu de Chagatai]] en [[Mogulistán]] y la [[Horda Azul]] de [[Batu Kan|Batu]] amenaciaron al Ilkanatu n'[[El Cáucasu]] y la [[Transoxiana]]. Inclusive sol mandatu de Hulagu el Ilkanatu tuvo engardíu nuna guerra abierta n'El Cáucasu colos mongoles de les estepes ruses. Tres la muerte d'[[Abu Sa'id]] nel añu 1335, el kanatu empezó a desintegrarse rápido, eslleiéndose nuna serie d'Estaos rivales. El postreru de los pretendíos il-janes foi asesináu nel añu [[1353]].

==== Conversión al islam ====
[[Ficheru:Hulagu 1.jpg|thumb|left|200px|Hulagu, nietu de Gengis Kan y fundador del Ilkanatu.]]
Nel periodu tres el gobiernu de [[Hulagu]] (que yera animista como yera tradicional ente los mongoles), los sos socesores empezaron a adoptar el [[budismu tibetanu]] que foi la relixón de los kanes ente [[Abaqa Kan|Abaqa]] (1265-1282) y [[Baydu]] (1295). A pesar que munchos países [[Cristianismu|cristianos]] animar al percibir una preferencia pol [[nestorianismu]] per parte de los gobernantes del Ilkanatu, esta situación probablemente debíase a la tradicional imparcialidá mongola ante les relixones competidores,&lt;ref&gt;''Medieval Persia 1040-1797'', David Morgan, p.64&lt;/ref&gt; y creó una fienda creciente ente los iljanes y la mayoría musulmana que gobernaben. Esto camudó cuando [[Ghazan]], poco primero de destronar a Baydu, convertir al [[islam]] y promovió esta relixón como oficial, nun claru intentu d'averar al réxime al so pueblu. Los [[cristianos]] y [[xudíos]] perdieron el so estatus d'igualdá colos musulmanes y tuvieron que pagar nuevamente'l [[impuestu de capitación]]. Per otru llau, los budistes tuvieron qu'enfrentar la difícil decisión de convertise al islam o ser desterraos.&lt;ref&gt;''Medieval Persia 1040-1797'', David Morgan, p.72&lt;/ref&gt;

La conversión del iljanato al islam apenes tuvo efeutos sobre la so hostilidá escontra otros reinos musulmanes y Ghazan siguió apostando'l control del [[Llevante mediterraneu]] a los [[mamelucos]] por aciu la guerra, imponiéndose mientres unos meses tres la [[Batalla de Homs (1299)|batalla de Emesa de 1299]], única victoria iljaní sobre los sultanes d'Exiptu. La política islámica de Ghazan siguió sol so hermanu [[Öljeitü|Ölŷeitü]], quien mientres dellos años promovió como relixón oficial el [[chiismu]] [[duodecimano]] por influencia de los [[ulemas]] [[Al-Hilli|Allāmat al-Ḥilli]] y Mayṯam al-Baḥrānin.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu= Al Oraibi |nome= Ali |títulu= Rationalism in the school of Bahrain: a historical perspective |añu= 2001 |publicación= Shīʻite Heritage: Essays on Classical and Modern Traditions |editorial= Global Academic Publishing |volume= |númberu= |issn= |url=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu= Schmidtke |nome= Sabinen |títulu= ‏Ḥelli, Ḥgarren b. Yusof b. Moṭahhar |publicación=[[Encyclopædia Iranica]] |edición=[[Ehsan_Yarshater]]|fecha= ‏{{fecha|22|3|2003}} |añu=|volume= XII |númberu=|páxina=|idioma=inglés|url=http://www.iranicaonline.org/articles/helli-hasan-b-yusof-b-motahhar }}&lt;/ref&gt; Ölŷeitü llogró conquistar la rexón de [[Guilán]], costera del [[mar Caspiu]], y alzó el so magníficu mausoléu de [[Soltaniyeh|Soltaníeh]], que se caltién como'l meyor monumentu del iljanato de [[Persia]].

== Ilkanes ==
=== Casa de Hulagu (1256-1335; reis del Ilkanatu mongol) ===
* [[Hulagu]] (1256-1265)
* [[Abaqa Kan|Abaqa]] (1265-1282)
* [[Tekuder]] (1282-1284)
* [[Arghun]] (1284-1291)
* [[Gaikhatu]] (1291-1295)
* [[Baydu]] (1295)
* [[Ghazan]] (1295-1304)
* [[Öljeitü]] (1304-1316)
* [[Abu Sa'id]] (1316-1335)

Dempués del Ilkanatu, los estaos rexonales que s'establecieron mientres la desintegración llevantaron los sos propios candidatos como pretendientes.

=== Casa de Ariq Böke ===
*[[Arpa Ke'una Arpa Ke'ün]] (1335-1336)

=== Casa de Hulagu (1336-1357)===
*[[Musa (dinastía ilkánida)|Musa]] (1336-1337) (títere de 'Ali Padshah de Bagdag)
*[[Muhammad Kan (Ilkan)|Muhammad]] (1336-1338) (títere [[Jalayíridas|jalayírida]])
*[[Sati Beg]] (1338-1339) (títere [[Chobánidas|chobánida]])
*[[Suleiman Kan|Sulayman]] (1339-1343) (títere chobánida, reconocíu polos [[Sarbadars]] 1341-1343)
*[[Jahan Temür]] (1339-1340) (títere jalayírida)
*[[Anusirvan|Anushirwan]] (1343-1356) (títere chobánida)
* Ghazan II (1356-1357) (conocíu solo poles monedes)

=== Casa de Hasar ===
''Pretendientes de Persia oriental (Jorasán):''
*[[Togha Temür]] (c. 1338-1353) (reconocíu polos [[kártidas]] 1338-1349; polos jalayíridas 1338-1339, 1340-1344; polos Sarbadaras 1338-1341, 1344, 1353)
* Luqman (1353-1388) (fíu de Togha Temür y el protexíu de [[Timur]])

== Notes ==
{{llistaref|}}

== Referencies ==
* Atwood, Christopher P. (2004). ''The Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire''. Facts on File, Inc. ISBN 0-8160-4671-9.
* C.Y. Bosworth, ''The New Islamic Dynasties'', New York, 1996.
* R. Amitai-Preiss: ''Mongols and Mamluks: The Mamluk-Ilkhanid War 1260-1281''. Cambridge, 1995

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Ilkhanate}}


{{Tradubot|Ilkanato}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Ilkanato]]
[[Categoría:Historia medieval d'Azerbaixán]]

[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>m7qgv0o4dr08i2mk9exixirqzz56dwd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Falces</title>
    <ns>0</ns>
    <id>119118</id>
    <revision>
      <id>3714297</id>
      <parentid>3583179</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:14:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16385" xml:space="preserve">{{llocalidá}}

'''Falces''' ye una [[villa (población)|villa]] y un [[conceyu]] [[España|español]] de la [[Comunidá Foral de Navarra]], asitiáu na [[merindad de Olite]], na [[Ribera Arga-Aragón]] y a 59,6 km de la capital de la comunidá, [[Pamplona]]. La so población n'[[{{Población|ES|añu}}]] foi de {{Población|ES|31104}} habitantes ([[Institutu Nacional d'Estadística (España)|INE]]).

== Xeografía física ==
=== Situación ===
Falces ta asitiada en partir suroeste de la [[Comunidá Foral de Navarra]] dientro de la rexón xeográfica de la [[Ribera de Navarra]] a una altitú de 295 [[msnm]]. El so [[términu municipal]] tien una superficie 114,89 km² y llinda al norte col conceyu de [[Miranda de Arga]], al este colos de [[Tafalla]] y [[Olite]], al sur colos de [[Marcilla]] y [[Peralta]], y al oeste colos d'[[Andosilla]] y [[Lerín]].
 
=== Clima ===
El so clima ye continental-mediterraneu y la pluviometría llega a 450 mm de media añal. Por tanto, atopamos un branu secu, con
agües irregulares y vientos del norte-noroeste (cerciu pel hibiernu), pel branu, vientos del sur-sureste (chorna).

== Historia ==
=== Edá Antigua ===
Los primeros datos históricos que tenemos son del [[sieglu I]], cuando s'aprecia l'establecimientu d'esplotaciones agraries, creando los romanos la Villa de San Esteban, y otros asentamientos partíos por tol territoriu municipal.
=== Edá Media ===
Nel añu 860 l'emir [[Mohamed I de Córdoba|Muhammad I]], dirixir contra la rexón de Navarra, arruinando y afarando tol so territoriu, faciéndose dueñu de dellos castiellos, ente ellos el de Falah'san (Falces).

Mediu sieglu más tarde, en 915, apuéstase la batalla de del Yabal-al-Bardí, nes Bárdenas de Caparroso, na que Sancho Garcés gana y fai prisioneru a Abd Allah, líder de los [[Banu Qasi]]. El rescate d'este incluyía la entrega de Falces y Caparroso, polo que'l nuesu pueblu pasa a integrara definitivamente na zona cristiana.

Nel branu del añu [[924]], un numberosu exércitu musulmán encabezáu pol emir [[Abderramán III|Abd al-Rahman III]], travesó nuevamente Navarra. El 13 de xunetu, y n'afarando Peralta, lleguen a Falces, onde amburaron los arrabaldes del castiellu, tolos cultivos y los bienes que'l nuesu pueblu tenía.

Por esto Falces convertir nuna importante tenencia cristiana na frontera col Islam.

A mediaos del [[sieglu XIV]], los falcesinos taben sometíos a unos fuertes impuestos, yá que [[Carlos II de Navarra]] taba siempres metíu en guerres y faía-y falta enforma dineru.

Los vecinos del pueblu negar a pagar más, y el rei unvió a Falces al Infante Don Luis. Los llabradores salieron en masa al so alcuentru y atacaron a la desprevenida comitiva, llegando a poner en peligru la vida mesma del hermanu del rei, que tuvo que fuxir a uña de caballu. Nun hubo muertos na guerra, pero si mancaos na escolta del infante.

Los sediciosos tarreciendo la roxura del Infante fuxeron escontra'l Ebro pa ganar [[Castiella]] y asina escapar de la Xusticia. Pero esta llegó, y a lo menos ocho de los diecinueve condergaos sufrieron la pena de la forca. Amás el oficiales reales afararon con toles colleches y bienes que s'atoparon al so pasu. Difícilmente fadríase en Falces una espoliación tan sistemática y total como la que se realizó aquellos díes.

[[Carlos III de Navarra|Carlos III]] favoreció a la villa de Falces, na que pasaba llargues temporaes na so casa sita nel Güertu del Rei. N'atención al progresivu descensu d'habitantes que venía produciéndose dende finales del [[sieglu XIV]] por distintes causes como la peste, de suerte qu'en [[1423]] rebaxó l'importe de les sos contribuciones per cientu un años.

En 1470 Falces ye donáu pol rei [[Xuan II d'Aragón|Xuan II]], col so castiellu y los sos pechas a mosén Pierres de Peralta y los sos herederos.

Cuarenta y trés años más tarde, [[Fernando'l Católicu]] concedió al so posesor don Alonso Carrillo de Peralta (nietu de mosén Pierres) y socesores, el Marquesáu de Falces.

=== Edá Moderna ===
Hacia l'añu [[1662]], los falcesinos fartos de pagar impuestos al Marqués y la Ilesia, deciden semar ayos. Estos nun teníen que pagar diezmos nin primicias por ser un frutu nuevu.{{ensin referencies|date=November 2016}}

El Virréi ordena en [[1706]], que Falces tien de poner 120 homes armaos en [[Tudela]] pa la guerra, conforme manda'l fueru. Pero cansaos los falcesinos de tanta batalla, decidieron que nun mandaben a naide. Llegó'l comisariu Santa Cruz con un compañeru pa faer entrar a los rebeldes en razón, y estos fueron afrellaos pol padre d'unu de los alistaos, morriendo unu d'ellos poles feríes recibíes.{{ensin referencies|date=November 2016}}

== Demografía ==
El conceyu, que tien una [[Área|superficie]] de 114,89&amp;nbsp;[[quilómetru cuadráu|km²]],&lt;ref&gt;{{Cita web|editor=Institutu Nacional d'Estadística|títulu=Población, superficie y densidá por conceyos.|url=http://www.ine.es/jaxi/menu.do?type=pcaxis&amp;file=pcaxis&amp;path=%2Ft43%2Fa011%2Fa1998%2Fdensidad%2F%2Fa2012|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130921053340/http://www.ine.es/jaxi/menu.do?type=pcaxis&amp;file=pcaxis&amp;path=%2Ft43%2Fa011%2Fa1998%2Fdensidad%2F%2Fa2012|fechaarchivu=21 de setiembre de 2013}}&lt;/ref&gt; cuenta según el padrón municipal pa {{Población|ES|añu}} del [[Institutu Nacional d'Estadística d'España|INE]] con {{Población|ES|31104}} habitantes y una [[densidá de población|densidá]] de {{Densidá de población|ES|31104|114.89}}&amp;nbsp;hab./km².

{{Gráfica d'evolución|tipo=demográficu|
anchor=680|color_17=blue|nome=Falces|1842|2195 |1877|2949 |1887|3167 |1897|3046 |1900|3090 |1910|3134 |1920|3304 |1930|3474 |1940|3431 |1950|3561 |1960|3560 |1970|3218 |1981|3014 |1991|2738 |2001|2507 |2011|2562 |{{Población|ES|añu}}|{{Población|ES|31104|formatu=non}} |notes=&lt;small&gt;

{{lleenda|#88c2cc|[[Población de derechu]] según los censos de población del [[Institutu Nacional d'Estadística (España)|INE]].&lt;ref&gt;[http://www.ine.es/inebmenu/mnu_cifraspob.htm Cifres de población y Censos demográficos]&lt;/ref&gt;}}
{{lleenda|#0000FF|Población según el [[padrón municipal]] de {{Población|ES|añu}}.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.ine.es/nomen2/index.do|títulu=Nomenclátor: Población del Padrón Continuo por Unidad Poblacional|editor=Institutu Nacional d'Estadística}}&lt;/ref&gt;}}
&lt;/small&gt;}}

== Política y alministración ==

&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}} align=&quot;center&quot; style=&quot;font-size: 90%; text-align:center;&quot;
|+ style=&quot;font-weight: bold; font-size: 1.1em; margin-bottom: 0.5em;&quot; | Eleiciones municipales en Falces
|-style=&quot;background:#eee&quot;
!rowspan=&quot;1&quot;|Partíu políticu
|colspan=&quot;2&quot;|[[Eleiciones municipales d'España de 2015|2015]]&lt;ref&gt;{{cita web
|url=
http://www.ara.cat/municipals-2015/resultats-eleccions/muni_falces_13_31_104_99.html
|títulu=Resultaos eleiciones municipales Falces 2015
|editor=ara.cat
|fechaaccesu=28 d'agostu de 2015
}}&lt;/ref&gt;
|colspan=&quot;2&quot;|[[Eleiciones municipales d'España de 2011|2011]]&lt;ref&gt;{{cita web
|url=
http://elecciones.mir.es/resultados2011/99MU/DMU1331910499_L1.htm?d=1264&amp;y=400
|títulu=Resultaos eleiciones municipales Falces 2011
|editor=Ministeriu del Interior
|fechaaccesu=28 d'agostu de 2015
}}&lt;/ref&gt;
|colspan=&quot;2&quot;|[[Eleiciones municipales d'España de 2007|2007]]&lt;ref&gt;{{cita web
|url=
http://www.infoelectoral.mir.es/min/busquedaAvanzadaAction.html?vuelta=1&amp;codTipoEleccion=4&amp;codPeriodo=200705&amp;codEstado=99&amp;codComunidad=13&amp;codProvincia=31&amp;codMunicipio=104&amp;codDistrito=0&amp;codSeccion=0&amp;codMesa=0
|títulu=Resultaos eleiciones municipales Falces 2007
|editor= Ministeriu del Interior
|fechaaccesu=28 d'agostu de 2015
}}&lt;/ref&gt;
|colspan=&quot;2&quot;|[[Eleiciones municipales d'España de 2003|2003]]&lt;ref&gt;{{cita web
|url= 
http://www.infoelectoral.mir.es/min/busquedaAvanzadaAction.html?vuelta=1&amp;codTipoEleccion=4&amp;codPeriodo=200305&amp;codEstado=99&amp;codComunidad=13&amp;codProvincia=31&amp;codMunicipio=104&amp;codDistrito=0&amp;codSeccion=0&amp;codMesa=0
|títulu=Resultaos eleiciones municipales Falces 2003
|editor= Ministeriu del Interior
|fechaaccesu=28 d'agostu de 2015
}}&lt;/ref&gt;
|colspan=&quot;2&quot;|[[Eleiciones municipales d'España de 1999|1999]]&lt;ref&gt;{{cita web
|url= 
http://www.infoelectoral.mir.es/min/busquedaAvanzadaAction.html?vuelta=1&amp;codTipoEleccion=4&amp;codPeriodo=199906&amp;codEstado=99&amp;codComunidad=13&amp;codProvincia=31&amp;codMunicipio=104&amp;codDistrito=0&amp;codSeccion=0&amp;codMesa=0
|títulu=Resultaos eleiciones municipales Falces 1999
|editor= Ministeriu del Interior
|fechaaccesu= 28 d'agostu de 2015
}}&lt;/ref&gt;
|colspan=&quot;2&quot;|[[Eleiciones municipales d'España de 1995|1995]]&lt;ref&gt;{{cita web
|url=
http://www.infoelectoral.mir.es/min/busquedaAvanzadaAction.html?vuelta=1&amp;codTipoEleccion=4&amp;codPeriodo=199505&amp;codEstado=99&amp;codComunidad=13&amp;codProvincia=31&amp;codMunicipio=104&amp;codDistrito=0&amp;codSeccion=0&amp;codMesa=0
|títulu=Resultaos eleiciones municipales Falces 1995
|editor= Ministeriu del Interior
|fechaaccesu= 28 d'agostu de 2015
}}&lt;/ref&gt;
|colspan=&quot;2&quot;|[[Eleiciones municipales d'España de 1991|1991]]&lt;ref&gt;{{cita web
|url=
http://www.infoelectoral.mir.es/min/busquedaAvanzadaAction.html?vuelta=1&amp;codTipoEleccion=4&amp;codPeriodo=199105&amp;codEstado=99&amp;codComunidad=13&amp;codProvincia=31&amp;codMunicipio=104&amp;codDistrito=0&amp;codSeccion=0&amp;codMesa=0
|títulu=Resultaos eleiciones municipales Falces 1991
|editor= Ministeriu del Interior
|fechaaccesu= 28 d'agostu de 2015
}}&lt;/ref&gt;
|- style=&quot;background:#eee&quot;
|-
| align=&quot;left&quot; bgcolor=&quot;orange&quot;| '''[[Agrupación Independiente Falcesina]] (AIF)'''
| 46,10%
| 5
| 53,36%
| 6
| -
| -
| 57,09%
| 7
| 40,48%
| 5
| -
| -
| -
| -
|-
| align=&quot;left&quot; bgcolor=&quot;#ff6033&quot; | '''[[Partíu Socialista de Navarra|Partíu Socialista de Navarra-PSOE]] (PSN-PSOE)'''
| 26,21%
| 3
| 42,48%
| 5
| -
| -
| 25.07%
| 3
| 26,12%
| 3
| 34,29%
| 4
| 39,41%
| 5
|-
| align=&quot;left&quot; bgcolor=&quot;#6495ED&quot; | '''[[Unión del Pueblu Navarro]] (UPN)'''
| 17,43%
| 2
| -
| -
| -
| -
| 16,01%
| 1
| 23,35%
| 2
| 51,37%
| 7
| 36,21%
| 4
|- 
| align=&quot;left&quot; bgcolor=&quot;#7CFC00&quot; | '''[[Euskal Herria Bildu]] (EH Bildu)''' / '''[[Bildu]]'''
| 9,07%
| 1
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| -
|-
| align=&quot;left&quot; bgcolor=&quot;#DDA0DD&quot;| '''[[Izquierda Falcesina]] (IF)'''
| -
| -
| 0,00%
| 0
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| -
|-
| align=&quot;left&quot; bgcolor=&quot;#FF0000&quot;| '''[[Grupu Independiente de Falces]] (GIF)'''
| -
| -
| -
| -
| 79,37%
| 10
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| -
|-
| align=&quot;left&quot; bgcolor=&quot;#FF7585&quot; | '''[[Eusko Abertzale Ekintza - Aición Nacionalista Vasca]] (EAE-ANV)'''
| -
| -
| -
| -
| 15,18%
| 1
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| -
|-
| align=&quot;left&quot; bgcolor=&quot;lightpink&quot;| '''[[Euskal Herritarrok]] (EH)'''
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| 9,04%
| 1
| -
| -
| -
| -
|-
| align=&quot;left&quot; bgcolor=&quot;#FF7585&quot; | '''[[Candidatura d'Izquierdes]] (CI)'''
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| 7,17%
| 0
| -
| -
|-
| align=&quot;left&quot; bgcolor=&quot;Yellow&quot; | '''[[Plataforma d'Independientes d'España]] (PIE)'''
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| 6,23%
| 0
| -
| -
|-
| align=&quot;left&quot; bgcolor=&quot;#B0e0e6&quot;| '''[[Agrupación Falcesina Independiente]] (AFI)'''
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| 22,31%
| 2
|}
&lt;/center&gt;
{| {{tablaguapa}} margin-left: 2em; width: 300px; font-size: 90%;&quot; cellspacing=&quot;3&quot; align=&quot;center&quot; rules=&quot;all&quot; cellspacing=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;4&quot; style=&quot;border: 1px solid #999; border-right: 2px solid #999; border-bottom:2px solid #999&quot;
|+ style=&quot;font-weight: bold; font-size: 1.1em; margin-bottom: 0.5em&quot;| Llista d'alcaldes
|- align=&quot;center&quot;
! Mandatu !! Nome del [[alcalde]] !! [[Partíu políticu]]
|-
| align=right|[[1999]]-[[2003]] || Clemente Amatriáin Azcona || Agrupación Independiente Falcesina (AIF)
|-
| align=right|[[2003]]-[[2007]] || Clemente Amatriáin Azcona || Agrupación Independiente Falcesina (AIF)
|-
| align=right|[[2007]]-[[2011]] ||José Carlos García García || Grupu Independiente (GIF)
|-
| align=right|[[2011]]- ||Valentín García Olcoz || Agrupación Independiente Falcesina (AIF)
|}

=== Evolución de la delda viva ===
El conceutu de delda viva contempla solo les deldes con caxes y bancos relatives a creitos financieros, valores de renta fixa y préstamos o creitos tresferíos a terceros, escluyéndose, poro, la delda comercial.

{{Gráfica d'evolución|
anchor=450|nome=la delda viva del conceyu|2008|3484 |2009|3689 |2010|3440 |2011|3157 |2012|2846 |2013|2584 |2014|2328 |notes=&lt;small&gt;

{{lleenda|#88c2cc|Delda viva del conceyu en miles d'Euros según datos del [[Ministeriu de Facienda y Alministraciones Públiques|Ministeriu de Facienda y Ad. Públiques]].&lt;ref&gt;[http://www.minhap.gob.es/es-ES/Areas%20Tematicas/Administracion%20Electronica/OVEELL/Paginas/DeudaViva.aspx Delda Viva de les Entidaes Llocales]&lt;/ref&gt;}}
&lt;/small&gt;}}

La delda viva municipal per habitante en 2014 xubía a 952,93 €.&lt;ref&gt;División de la delda viva de 2014 (datu del [http://www.hacienda.gob.es/ES-ES/CDI/Paginas/SistemasFinanciacionDeuda/InformacionEELLs/DeudaViva.aspx Facienda y Alministraciones Públiques, Delda Viva de les Entidaes Llocales]) ente'l númberu d'habitantes del conceyu d'esi mesmu añu (datu del [http://www.ine.es/nomen2/index.do Institutu Nacional d'Estadística, Nomenclátor: Población del Padrón Continuo por Unidad Poblacional]).&lt;/ref&gt;

== Economía ==
La economía de Falces ye más bien por agricultura y un par de fábriques qu'hai nel polígonu, siendo bien importantes pos son les que dan trabayu nel pueblu y contorna.

== Monumentos y llugares d'interés ==
=== Monumentos relixosos ===
* Parroquia de Santa María 
* Ermita d'El Salvador

== Cultura ==
=== Fiestes y eventos ===
Mientres les fiestes patronales, que la llocalidá celebra n'honor de la Virxe de Nieva, tolos díes, salvo'l dedicáu a los más pequeños -anque anguaño tamién se va celebrar por coincidir con festivu-, les vaquillas, los mozos y el monte son protagonistes d'un espectáculu ensin igual qu'atrai tantu a naturales como a foranos.

La cita empieza a les 9.00, anque una hora y media antes tien llugar el llamáu encierrillo, momentu nel que les vaques son conducíes dende la cabrería pol percorríu hasta la corrolada del Pilón (D'ende'l so nome: [[Encierre del Pilón de Falces|Encierre del Pilón]]). El silenciu col que se lleva a cabu esta tradición oldea cola llocura que se desamarra cuando'l txupinazo anuncia l'entamu d'una carrera na que'l públicu repara dende lo alto del monte y los mozos cuerren delantre de les vaques por un serrapatosu percorríu cuesta abaxo de 800 metros -antiguu camín de Lerín- flanqueados pol muriu del monte, a un llau, y pol ribayu, al otru.

== Deportes ==
La llocalidá cunta con un club de fútbol: El C.D. Falcesino. Los partíos les disputa nel campu de fútbol de San Esteban, de yerba natural.&lt;ref&gt;Dende La Banda - Fútbol Navarro: [http://www.desdelabandafutbolnavarro.es/falcesino/ C.D. Falcesino.]&lt;/ref&gt;

== Persones célebres nacíes nesta llocalidá ==

* [[Pedro Iturralde]] (1929-): Músicu saxofonista de jazz español. Profesor del Real Conservatoriu Superior de Música de Madrid. Premiu Príncipe de Viana de la cultura 2007.

* [[María Ángeles Mezquíriz]] (1929-): Doctorada n'hestoria pola Universidá de Zaragoza en 1957 ye una de les mayores especialistes n'España n'arqueoloxía antigua. Principal responsable de los distintos xacimientos arqueolóxicos atopaos en Navarra dende la so posición de direutora del Muséu de Navarra dende 1957 hasta 1999. D'ellos, destaquen les múltiples escavaciones realizaes en Pompaelo (Pamplona), la villa, presa y sistema de riego de Andelos, en Mendigorría, y la villa de les muses de Arellano. Autora de numberoses publicaciones nel ámbitu de l'arqueoloxía, d'ente les que destaca la so monografía sobre Sigillata Hispánica de 1960, unu de los manuales de referencia nel ámbitu de la docencia universitaria conocíu como 'el Mezquíriz'. Condecorada en 2010 cola Cruz de Carlos III el Noble pol Gobiernu de Navarra.

== Ver tamién ==
* [[Navarra]]
* [[Llista de conceyos de Navarra]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}
* [http://www.falces.org/ Conceyu de Falces] - Páxina web oficial.
* [https://www.navarra.es/home_es/Navarra/272+Municipios/entidad.htm?IdEnt=263 Datos de Falces] - Gobiernu de Navarra - Información y datos d'entidaes llocales de Navarra.


{{Tradubot|Falces}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Conceyos de Navarra]]
[[Categoría:Llocalidaes de Navarra]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>k6rvtfhvbxsclh5xfxg00m3xj6wj9eo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Lodosa</title>
    <ns>0</ns>
    <id>119145</id>
    <revision>
      <id>3714341</id>
      <parentid>3705242</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:20:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="27968" xml:space="preserve">{{llocalidá}}


'''Lodosa''' ye un [[conceyu]] navarru, asitiáu na [[merindad de Estella]], na [[Ribera del Altu Ebro]] y a 74 km de la capital de la comunidá, [[Pamplona]]. La so población n'[[{{Población|ES|añu}}]] foi de {{Población|ES|31157}} habitantes ([[Institutu Nacional d'Estadística (España)|INE]]).

== Xeografía física ==
=== Situación ===
La llocalidá de Lodosa asítiase na parte suroccidental de la [[Comunidá Foral de Navarra]] dientro de la contorna xeográfica denomada [[Ribera Alta de Navarra|Ribera Alta]]. El so [[términu municipal]] tien una superficie de 45,67 km² y llinda al norte con [[Sesma]], al este con [[Sartaguda]] y [[Carcar]], al sur con [[Pradejon]] y [[Ausejo]] en [[La Rioxa (España)|La Rioxa]] y al Oeste con [[Alcanadre]] na [[La Rioxa (España)|La Rioxa]] y [[Sesma]].

El cascu urbanu atopar ente una peña predresa y el [[ríu Ebro]] y la so forma ye allargada d'Este a Oeste.

== Historia ==

=== Prehistoria ===
El xacimientu arqueolóxicu “EL VISO” de la Edá del Fierro y &quot;EL CASTILLAR&quot; amuésanos la esistencia d'antiguos pobladores nestes tierres. La Hestoria de Lodosa ta fondamente amestada al llugar estratéxicu qu'ocupa: una rica vega xuntu al Ebro, qu'amás foi frontera natural ente reinos, y escenariu de batalles.

=== Edá Antigua ===
[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/30/Lodosa_-_Acueductu_romanu_-_DSC_4630_W.jpg/640px-Lodosa_-_Acueductu_romanu_-_DSC_4630_W.jpg L'Acueductu Romanu (sieglu II d.C.), que naz a 2 km. de Lodosa], llevaba les sos agües a la romana Calagurris ([[Calahorra]]). La obra yera colosal, una y bones la canalización empezaba na Sierra de Codés, y l'acueductu llegó a midir 30 km. Na zona ye conocíu como'l &quot;Ponte de los Moros&quot;, y caltiénense 13 de los sos 108 arcos que salvaben el pasu del [[ríu Ebro]].

=== Edá Media ===
Hacia l'añu 610 invasiones de visigodos al mandu de [[Gundemaro|GUNDEMARO]], pasen por éstos llugares, frenando l'intentu de los vasconos pa recuperar les sos tierres xuntu al Ebro.
Cola llegada de los árabes a estes tierres nel S. IX, los [[Banu Qasi|BANU-QASI]] (descendientes de visigodos convertíos al Islam) apoderen el territoriu xuntu al Ebro. Son los llamaos &quot;años escuros&quot; nel que naz el Reinu de Navarra. Los fíos o descendientes de Qasi o Casius, miembros d'una familia de la nobleza hispanu-visigoda, que convertida al Islam, caltuvo y entá estendió'l so ascendiente social y la so influencia política nes tierres del Ebro Central mientres dos sieglos. L'añu 916 unu de los Banu Qasi llamáu Mutarrif, fíu de Muhammad, foi asesináu pol so sobrín Muhammad ibn Abd Allah, que nun pudo caltener les posiciones musulmanes de la contorna de Nájera frente a los asaltos combinaos del lleonés [[Ordoño II de Llión|Ordoño II]] y de [[Sancho Garcés I de Pamplona]].
Sancho Garcés aprovechara les anteriores vicisitúes, empezando una espedición contra los árabes pel sur de Pamplona, pa estender la so soberanía sobre la tierra de Deyo y dende Monjardín hasta'l Ebro, Lodosa, Mendavia, Falces, Fúnes, Caparroso, Cárcar, San Adrián, Andosilla, Azagra, y Milagru, incorporándoles al Reinu.
Como defensa del Reinu, los Reis navarros aseguren la frontera con Castiella per mediu de fortaleces: Les Tenencies, con centru nun llugar fortificáu, y sol control d'un Señor qu'actuaba &quot;por mano del Rei&quot;. Lodosa como llugar fronterizu, tenía una d'elles que'l so orixe remontar al s.XII.
El «senior» García López de Lodosa actuaba en [[Mendavia]] en 1120 como mandatariu del monarca pamplonés. Siguía siendo villa de señoríu nobiliariu a mediaos del sieglu XIV cuando'l so titular Martín Jiménez de Lerga vender al monesteriu de La Oliva , que ayenar, de la mesma (1352), al rei [[Carlos II de Navarra]]. Esti conceder col so castiellu (1368) al vizconde Hugo de Cardona y, darréu a Juan Ramírez de Arellano, a que'l so llinaxe quedó venceyada.
En 1378 Lodosa ye sitiada polos castellanos, qu'entraron en Navarra con un poderosu exércitu. Al nun poder caltenelo, retirar a sangre y fueu. El castiellu de Lodosa ye sitiáu polos castellanos, pero nun pudieron tomalo.

=== Edá Moderna ===
A partir de 1512, y conquistáu el Reinu de Navarra per Castiella, los capitanes del [[Fadrique Álvarez de Toledo y Enríquez|Duque d'Alba]] fáense cargu de la ocupación Lodosa. A partir de 1605, Juan de Mendoza y Navarra, quintu Señor de Lodosa como descendiente del Rei navarru Carlos II, ye tituláu como Conde de Lodosa.

La Parroquia de San Miguel foi construyida en sillería con peralte de lladriyu por cuenta de dellos patronos. Nel añu 1533 Doña María de Moreno y Mendoza, al pie del so fíu D. Rodrigo de Navarra, contrataron les obres col canteru de Azpeitia, residente en Lodosa, Juan de Landeta, que la so llabor foi tasada polos maestros Esteban de Garreta y Miguel Latorre. Con posterioridá, el conde de Altamira D. Godofre de Navarra, robló nuevu contratu nel añu 1585 col canteru Santuru de Arezti, que trabayó nel cruceru y yá nel sieglu XVII intervieno'l maestru de Logroño Juan de Raón, quien terminó los dos tramos de los pies y alcordó la torre, portada principal y pórticu nel añu 1622.
En 1.750 la villa de Lodosa fixo construyir coles sos rentes y bienes de propios una ponte de piedra, de nueve pasos d'anchu y 340 de llargu, col fin de xunir los dos marxes lodosanas del Ríu Ebro, faciendo famosu'l dichu “DENDE REINOSA A TORTOSA, PONTE FUERTE, EL DE LODOSA”.

=== Edá Contemporánea ===
==== La Guerra d'Independencia ====
La guerra de la independencia en Lodosa percibir en tola so crudeza, pos na llocalidá esistía unu de les perimportantes pontes de piedra pa poder cruciar el Ebro.
La llocalidá cuntaba con un acuartelamiento del exércitu imperial francés, por cuenta de la resistencia a la ocupación francesa y a la presencia de la citada ponte. Los fechos más significativos que tuvieron llugar na llocalidá asocedieron nel añu 1808, mientres los meses d'ochobre y payares.
El 18 d'ochobre, [[Cipriano Palafox y Portocarrero|Palafox]] convidó a [[Castañales]] a treslladase a Zaragoza pa establecer un plan d'operaciones. La conferencia tuvo llugar del 20 al 21, y nella decidió que l'exércitu del Centru, dexando dos divisiones en Lodosa y [[Calahorra]]. El 25 d'ochobre, asocédense combates ente les tropes franceses y les divisiones españoles en [[Logroño]] y Lodosa y de resultes la retirada de les divisiones españoles.
[[Napoleón]], el día 18 de payares ordena a [[Jean Lannes]] que meyora escontra [[Tudela]] col siguiente plan: 21 a Lodosa, el 22 a [[Calahorra]] y el 23 a [[Tudela]]. Cuando llega a [[Logroño]], ordena a [[Moncey]] que traviese'l [[Ríu Ebro|Ebro]] por Lodosa pa xuntase con él y xunir les fuercies. Una vegada en Lodosa, entama les fuercies de les que dispón, y el mariscal Lannes toma'l mandu del Cuerpu de Moncey, reforzáu hasta algamar los 24.000 infantes y 5.000 caballeros.
El plan de los franceses yera que Lannes atacara a Castañales en [[Calahorra]], mientres [[Michel Ney]], por [[Soria]], dirixir contra la retaguardia española. El día 21 Castañales conoció los movimientos franceses contra la so retaguardia y ordenó recular a les sos tropes, xirando un ángulu de 90 graos y asitiándose perpendicularmente al Ebro ente [[Tarazona]] y [[Tudela]], sofitáu nel cursu del [[ríu Queiles]] y destacando a la división de vanguardia a [[Ágreda]] pa cubrir la so retaguardia. El so nuevu esplegue suponía abandonar los proyeutos ofensivos ya intentar cerrar el corredor Sur del ríu que lleva a [[Zaragoza]]. Tou esto desaguaría'l 24 de payares de 1808 na famosa [[batalla de Tudela]].
El 19 de marzu de 1810 ye atacada la guarnición de Lodosa con tropes al mandu del Comandante Pascual Echeverría &quot;El Carniceru de Corella&quot;. Nel ataque causen graves daños a los franceses y faen 23 prisioneros. Nésti ataque tuvo presente'l Xeneral [[Francisco Espoz y Mina|Espóz y Mina]].

Mientres esti periodu y los años posteriores un lodosano destacaría ente los militares españoles, tratar de '''Joaquín Romualdo de Pablo y Antón (Chapalangarra)'''
Guerrilleru y militar nacíu en Lodosa el 26 de xunetu de [[1784]], participó viviegamente na guerra de la Independencia y acreditó en numberoses remanes valor y dotes de mandu. La so trayeutoria militar ye bien brillosa: en [[1809]] se enroló nel exércitu, en [[1812]] [[Francisco Espoz y Mina]] encargó-y formar el 6º Batallón de la División de Navarra y 1º d'Aragoneses, y en xineru de [[1813]] llogró'l grau de coronel. Rematada la guerra destinóse-y como amestáu del Reximientu d'Infantería d'España y afitó la so residencia na plaza de Bilbao. Foi equí onde, darréu dempués del [[llevantamientu de Riego]], fixo xurar la Constitución a la tropa formada y volvió al [[campu de batalla]] en defensa de les idees lliberales.
En [[1823]] foi gobernador militar en [[Alicante]], pero debíu al bloquéu que sufrió per parte del vizconde Toullon de Dogne cuando'l [[Luis Antonio de Francia|duque de Angulema]] entró n'España colos ''[[Cien mil fíos de San Luis]]'' pa destruyir la Constitución y proclamar a [[Fernandu VII d'España|Fernandu VII]] rei absolutu, en payares d'esi mesmu añu tuvo que retirase a Xibraltar, dende onde se foi a Inglaterra. Mientres la so estancia en Londres caltuvo contactos con otros compañeros, ente ellos Espoz y Mina, coles mires de preparar el so regresu a España pa restablecer el réxime lliberal. Asina, en 1830 entamó les sos tropes en Cambó pa entrar n'España por Valcarlos. Anque cuntó con un escasu númberu d'entusiastes, ente ellos el gran poeta José de Espronceda, quien lu dedicó a la so muerte unos sentíos versos na elexía &quot;A la muerte de Don Joaquín de Pablo (Chapalangarra)&quot;, consiguió alliniar un reximientu de más de 1.000 soldaos y voluntarios realistes. Foi'l final pa esti gran militar que la so vida tuvo apurrida a dos ideales: Independencia y Llibertá de la Patria. Morrió pola causa lliberal, que defendía la Constitución de Cádiz de 1812 y que proclamaba la división de poderes del Estáu y soberanía de la Nación frente a los defensores del absolutismu de Fernandu VII.

==== Les guerres Carlistes ====
Nel territoriu de combate vascu-navarru de la [[Primer Guerra Carlista]], el [[Ebro]] foi llende de pleitu al Oeste y, especialmente, al Sur del mesmu. Ente [[Miranda de Ebro]] y [[Tudela]] esistíen namái les pontes sobre esti ríu en [[Briñas]], [[Logroño]] y Lodosa. A partir del branu de [[1835]], pocu dempués de la [[batalla de Mendigorría]], al abandonar los isabelinos la ciudá d'[[Estella]], el movimientu de les sos tropes ente Logroño y [[Pamplona]] facer emplegando la ponte de Lodosa, esistiendo por ello una importante guarnicíon isabelina na llocalidá. El pasu de les tropes per esta ciudá fixo pesar sobre los sos habitantes el grave gastu de contribuyir colos sos homes y colos sos animales de carga al tresporte non remunerado de enseres militares. Na vera derecha del Ebro, nel cuetu güei conocíu como Telégrafu, el mandu isabelín construyó un [[telégrafu ópticu]] que pertenecía a la llinia [[Ausejo]] - Lodosa - [[Andosilla]] - [[Lerín]]. Pueden vese los restos de la pequeña fortificación que guarnía'l telégrafu nel cuetu citáu.
La llocalidá sufrió ataques carlistes que quemaron el Conceyu y el 19 d'agostu de [[1836]], mandaos pol xeneral [[Iturralde]], sufríen una dura gana ante les tropes lliberales, mandaes pol xeneral [[Iribarren]], nel actual términu denomináu Campomuerte, faciendo los isabelinos cerca de 900 prisioneros.
D'esa mesma dómina data baltar de los álamos del ferial, que-yos da esa forma tan peculiar; les tropes carlistes los desmocharon por que les sos bateríes pudieren bater la otra vera del ríu.
En 1.893, y a raigañu del intentu del Ministru Gamazo d'acabar col réxime fiscal privativu de Navarra, gran cantidá de lodosanos roblaron la protesta qu'encabezaron los 7 miembros de la Diputación Foral na defensa de los Fueros. Ente aquellos 7 diputaos forales atopábase'l lodosano Ricardo Gastón. Gamazo acabó dimitiendo.

==== La Segunda República ====
El 14 d'abril de [[1931]], proclámase la [[Segunda República Española]], que va camudar sustancialmente la vida na llocalidá. Ye destacada la importante presencia de sindicatos y de partíos políticos en Lodosa mientres estos años, que va traer de resultes direuta, una feroz represión mientres la Guerra Civil.
Mientres el periodu republicanu, la presencia de la [[Confederación Nacional del Trabayu|CNT]] en Lodosa foi realmente destacada; asina mesmu esistíen numberoses persones d'[[Unión Xeneral de Trabayadores (España)|UXT]] y -en menor númberu- del [[PCE]].
Esta fuerte presencia sindical dexó un impulsu a la vida agrícola de la llocalidá ya igualmente materializóse con delles meyores nesti aspeutu.
Mientres esti periodu, la presencia industrial nun ye bien grande, magar pueden cuntase con una fábrica de llexíes, otra de lladriyos, una de gaseoses y la fábrica de Fécules.

==== La Guerra Civil ====
{{VT|Víctimes de la Guerra Civil en Navarra}}
Al recibise les primeres noticies de la [[Pronunciamientu del 17 y 18 de xunetu de 1936|sulevación militar]] el 18 de xunetu pela nueche, les organizaciones obreres lodosanas dan la orde d'ocupar el pueblu y aguantar. El día 19 amanez con barricaes nos distintos puntos estratéxicos, la ponte y l'empalme de [[Mendavia]], ente otros. Salieron grupos con escopetes de caza, trabuco y palos. Un vecín de dereches foi mancáu y un vieyu foi pilláu por un coche a gran velocidá procedente d'[[Estella]]. El coche foi abandonáu na estación.

A los cuatro de la tarde la [[Guardia Civil]], asitiada cola sulevación, salió a la cai, produciéndose violentos tiroteos. La Guardia Civil nun consigue controlar el pueblu polo qu'a la mañana siguiente unvien refuerzos de [[Falanxe Española|falanxistes]] y dos compañíes. Con rabaseres d'ametralladora consiguen someter la resistencia. Los homes d'izquierdes y un grupu de muyeres fuxen escontra la provincia de Logroño (actual La Rioxa) y a los montes d'alredor. Les cais quedaron ermes, el restu zarrar nes sos cases, a la espera de la represión por ser unu de los pocos llugares onde se fixera frente al Alzamientu. Les detenciones y la persecución nun se fixeron esperar.

Colos ocupantes llegó al pueblu Luciano Aramendía, ''el güelu'', que se va quedar al mandu del [[requeté]], pasando a ser unu de los persiguidores más significativos. Dalgunos de los mancaos nel hospital fueron fusilaos y na prensa describen dellos suicidios. Mientres tolos díes del mes de xunetu prodúcense fusilamientos que se caltuvieron mientres los meses d'agostu y setiembre.

Numberosos vecinos fueron obligaos a enrolarse como voluntarios a la [[Bandera Xeneral Sanjurjo|Terciu Xeneral Sanjurjo]]. Pa reclutarlos yeren llamaos al cuartel de la Guardia Civil y dábase-yos dos alternatives: ''o al Terciu o a la cuneta''. Los primeres que colaron y cayeron nel frente nin siquier consta na rellación de los [[Cayíos por Dios y per España]], sinón como sumíos nel frente de [[Huesca]] en setiembre de [[1936]]. Darréu ente los cientos de fusilaos nesti cuerpu militar hai numberosos lodosanos.

Con 133 asesinaos, Lodosa ye la llocalidá de Navarra con mayor númberu de represaliaos, quitando la capital. A estos hai qu'añedir los correspondientes a los finaos na bandera Xeneral Sanjurjo, en circunstancies desconocíes.

== Economía ==
La so economía entiende los trés sectores, con un aumentu del sector industrial y principalmente del sector Servicios, lo qu'implica un paulatín abandonu del campu, del cual llógrase'l frutu que da fama a la llocalidá, el [[Pimientu del piquillo]], Capsicum annuum L., un pimientu especialmente deliciosu, de forma triangular y tamañu pequeñu.

No que respecta al '''sector primariu''', l'agricultura, en Lodosa danse principalmente cultivos de regadío (hortolices, verdures y frutes) que se cultiven en minifundiu. Esiste daqué de cultivu de secanu, xeneralmente de la denomada triloxía mediterránea (cebera, vide y olivo).

No que respecta al '''sector secundariu''', atopamos industries, unes amestaes al campu como les fábriques de conserves, maquinaria alimentaria, productos fitosanitarios y otres al sector de la construcción como escayoles y cantera de formigón. Esisten na llocalidá distintos talleres de mecánica del automóvil, tando representaes les marques más comunes del mercáu.

Cuenta con un considerable númberu de servicios, entidaes bancaries, chigres y restoranes de toles categoríes.
No que fai a comercios, hai de toles clases, colo que na llocalidá puede realizase una compra completa.

== Demografía ==
== Evolución de la población ==
{{Gráfica d'evolución|tipo=demográficu|altor=250|color_19=blue|color_2=blue|color_3=blue|1842|2283|1857|2730|1860|2873|1877|3079|1887|2953|1897|3065|1900|2996|1910|3477|1920|3740|1930|4106 |1940|4018 |1950|4246|1960|4161|1970|4062|1981|4379|1991|4499|2001|4593|2011|4895|{{Población|ES|añu}}|{{Población|ES|31157|formatu=non}}|notes=&lt;small&gt;
{{lleenda|#88c2cc|[[Población de derechu]] (1842-1991) o [[población de derechu|población residente]] (2001) según los censos de población del [[Institutu Nacional d'Estadística (España)|INE]]. }}
{{lleenda|#0000FF|Población de facto según según los censos de población del [[Institutu Nacional d'Estadística (España)|INE]] (1857-1860), y según el [[padrón municipal]] de {{Población|ES|añu}} del [[Institutu Nacional d'Estadística (España)|INE]]. }}&lt;/small&gt;}}

== Alministración y política ==
&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}} align=&quot;center&quot; style=&quot;font-size: 90%; text-align:center;&quot;
|+ style=&quot;font-weight: bold; font-size: 1.1em; margin-bottom: 0.5em;&quot; | Eleiciones municipales en Lodosa
|-style=&quot;background:#eee&quot;
!rowspan=&quot;1&quot;|Partíu políticu
|colspan=&quot;2&quot;|[[Eleiciones municipales d'España de 2015|2015]]&lt;ref&gt;{{cita web
|url=
http://www.ara.cat/municipals-2015/resultats-eleccions/muni_lodosa_13_31_157_99.html
|títulu=Resultaos eleiciones municipales Lodosa 2015
|editor=ara.cat
|fechaaccesu=26 d'agostu de 2015
}}&lt;/ref&gt;
|colspan=&quot;2&quot;|[[Eleiciones municipales d'España de 2011|2011]]&lt;ref&gt;{{cita web
|url=
http://elecciones.mir.es/resultados2011/99MU/DMU1331915799_L1.htm?d=1940&amp;y=300
|títulu=Resultaos eleiciones municipales Lodosa 2011
|editor=Ministeriu del Interior
|fechaaccesu=26 d'agostu de 2015
}}&lt;/ref&gt;
|colspan=&quot;2&quot;|[[Eleiciones municipales d'España de 2007|2007]]&lt;ref&gt;{{cita web
|url=
http://www.infoelectoral.mir.es/min/busquedaAvanzadaAction.html?vuelta=1&amp;codTipoEleccion=4&amp;codPeriodo=200705&amp;codEstado=99&amp;codComunidad=13&amp;codProvincia=31&amp;codMunicipio=157&amp;codDistrito=0&amp;codSeccion=0&amp;codMesa=0
|títulu=Resultaos eleiciones municipales Lodosa 2007
|editor= Ministeriu del Interior
|fechaaccesu=26 d'agostu de 2015
}}&lt;/ref&gt;
|colspan=&quot;2&quot;|[[Eleiciones municipales d'España de 2003|2003]]&lt;ref&gt;{{cita web
|url= 
http://www.infoelectoral.mir.es/min/busquedaAvanzadaAction.html?vuelta=1&amp;codTipoEleccion=4&amp;codPeriodo=200305&amp;codEstado=99&amp;codComunidad=13&amp;codProvincia=31&amp;codMunicipio=157&amp;codDistrito=0&amp;codSeccion=0&amp;codMesa=0
|títulu=Resultaos eleiciones municipales Lodosa 2003
|editor= Ministeriu del Interior
|fechaaccesu=26 d'agostu de 2015
}}&lt;/ref&gt;
|colspan=&quot;2&quot;|[[Eleiciones municipales d'España de 1999|1999]]&lt;ref&gt;{{cita web
|url= 
http://www.infoelectoral.mir.es/min/busquedaAvanzadaAction.html?vuelta=1&amp;codTipoEleccion=4&amp;codPeriodo=199906&amp;codEstado=99&amp;codComunidad=13&amp;codProvincia=31&amp;codMunicipio=157&amp;codDistrito=0&amp;codSeccion=0&amp;codMesa=0
|títulu=Resultaos eleiciones municipales Lodosa 1999
|editor= Ministeriu del Interior
|fechaaccesu= 26 d'agostu de 2015
}}&lt;/ref&gt;
|colspan=&quot;2&quot;|[[Eleiciones municipales d'España de 1995|1995]]&lt;ref&gt;{{cita web
|url=
http://www.infoelectoral.mir.es/min/busquedaAvanzadaAction.html?vuelta=1&amp;codTipoEleccion=4&amp;codPeriodo=199505&amp;codEstado=99&amp;codComunidad=13&amp;codProvincia=31&amp;codMunicipio=157&amp;codDistrito=0&amp;codSeccion=0&amp;codMesa=0
|títulu=Resultaos eleiciones municipales Lodosa 1995
|editor= Ministeriu del Interior
|fechaaccesu= 26 d'agostu de 2015
}}&lt;/ref&gt;
|colspan=&quot;2&quot;|[[Eleiciones municipales d'España de 1991|1991]]&lt;ref&gt;{{cita web
|url=
http://www.infoelectoral.mir.es/min/busquedaAvanzadaAction.html?vuelta=1&amp;codTipoEleccion=4&amp;codPeriodo=199105&amp;codEstado=99&amp;codComunidad=13&amp;codProvincia=31&amp;codMunicipio=157&amp;codDistrito=0&amp;codSeccion=0&amp;codMesa=0
|títulu=Resultaos eleiciones municipales Lodosa 1991
|editor= Ministeriu del Interior
|fechaaccesu= 26 d'agostu de 2015
}}&lt;/ref&gt;
|- style=&quot;background:#eee&quot;
|-
| align=&quot;left&quot; bgcolor=&quot;#ff0000&quot; | '''[[Lodosa Organización d'Independientes Xuníos]] (LOIU)'''
| 56,82%
| 7
| 33,53%
| 4
| 10,44%
| 1
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| -
|-
| align=&quot;left&quot; bgcolor=&quot;#6495ed&quot; | '''[[Unión del Pueblu Navarro]] (UPN)'''
| 25,47%
| 3
| 46,06%
| 5
| 52,93%
| 7
| 55,52%
| 7
| 56,59%
| 7
| 40,62%
| 5
| 43,83%
| 5
|-
| align=&quot;left&quot; bgcolor=&quot;#ff6033&quot; | '''[[Partíu Socialista de Navarra|Partíu Socialista de Navarra-PSOE]] (PSN-PSOE)'''
| 13,80%
| 1
| 17,90%
| 2
| 28,14%
| 3
| 30,25%
| 4
| 28,95%
| 3
| 37,51%
| 4
| 46,92%
| 6
|- 
| align=&quot;left&quot; bgcolor=&quot;#1e90ff&quot; | '''[[Agrupación Eleutoral Independiente de Lodosa]] (IPL)'''
| -
| -
| -
| -
| 6,44%
| 0
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| -
|-
| align=&quot;left&quot; bgcolor=&quot;#dda0dd&quot; | '''[[Aralar]]'''
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| 6,46%
| 0
| -
| -
| -
| -
| -
| -
|-
| align=&quot;left&quot; bgcolor=&quot;#ff00ff&quot; | '''[[Izquierda-Ezkerra]] (I-Em)'''
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| 6,32%
| 0
| -
| -
| 12,19%
| 1
| -
| -
|-
| align=&quot;left&quot; bgcolor=&quot;#ff7585&quot; | ''' [[Lodosa Agrupación Independiente]] (LAI)'''
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| 12,53%
| 1
| 7,63%
| 1
| -
| -
|-
| align=&quot;left&quot; bgcolor=&quot;#ff6033&quot; | '''[[Herri Batasuna]] (HB)'''
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| -
| 7,23%
| 0
|}
&lt;/center&gt;
[http://www.romerolodosa.com/alcaldes-de-lodosa-en-los-ultimos-100-anos/ Alcaldes de Lodosa nos postreros 100 años]
{| {{tablaguapa}} border=&quot;1&quot; align=&quot;center&quot;
|+ Llista d'a'l caldes dende 1999
|-
!Mandatu !Nome del
[[alcalde]]
![[Partíu políticu]] 
|-
| align=center| [[1999]]-[[2003]]|| Jesús M.ª García Antón|| [[Unión del Pueblu Navarro|'''UPN''']]
|-
| align=center| [[2003]]-[[2007]]|| Jesús M.ª García Antón|| [[Unión del Pueblu Navarro|'''UPN''']]
|-
| align=center| [[2007]]-[[2011]]|| Jesús M.ª García Antón|| [[Unión del Pueblu Navarro|'''UPN''']]
|-
| align=center| [[2011]]-|| Pablo Azcona Molinet|| LOIU
|}

* LOIU: &quot;Lodosa Organización d'Independientes Xuníos&quot;.

== Infraestructures y equipamientos ==
=== Servicios públicos ===
==== Educación ====
No que fai a la enseñanza, cuenta con tres centros de [[Educación Primaria|primaria]]: El Colexu Públicu Ángel Martínez Baigorri, el Colexu de Fíes de la Caridá y la Ikastola Ibaialde. Pa la [[educación secundaria]] cuenta col I.E.S. Pablo Sarasate.

==== Sanidá ====
Cunta con un centru de Salú, con servicios de rehabilitación y xinecoloxía.

=== Tresportes y Comunicaciones ===
Lodosa atópase bien comunicada, forma parte de la carretera llamada &quot;[[Exa del Ebro]]&quot; y tien dos aparques de ferrocarril nes sos cercaníes: la de Lodosa a unos 5 quilómetros y la de Fécules a dos quilómetros. L'enllaz cola [[autopista Vascu-Aragonesa]] ([[AP-68]]) atopar a 5 quilómetros. Dispón d'una Variante, que forma parte del conxuntu de variantes del [[Exa del Ebro]].

En cuanto al tresporte públicu per carretera, dispón d'una llinia d'autobús diaria a [[Logroño]], [[Vitoria]], [[Estella]] y [[Pamplona]].

== Cultura ==
=== Edificio d'interés&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20130709175025/http://siun.navarra.es/documentosPDF/POT/104427/104427_030.pdf navarra.es]&lt;/ref&gt; ===
==== Catalogación BIC ====
{{Cabecera BIC|CCAA_iso=YE-NC|provincia_iso=YE-NA}}
{{Fila BIC
 | nome=Ruines del [[Acueductu Romanu de Calahorra]] | nombrecoor=Ruines del Acueductu Romanu de Calahorra
 | tipobic= ZA | tipo=Zona arqueolóxica&lt;br/&gt;Ruines romanes
 | conceyu= Lodosa y [[Alcanadre]] y ([[La Rioxa (España)|La Rioxa]])| llugar=Atopar ente los dos términos municipales. | lat=42.41917 | lon=-2.11056
 | bic=RI-55-0000079 | fecha='''15-01-1970'''
 | imaxe=Lodosa - Acueductu romanu - DSC 4630 W.jpg 
}}
{{fila BIC
 | nome = [[Torre de Sartaguda]] o [[Torre de Rada|de Rada]] | nombrecoor = Torre de Sartaguda o de Rada
 | tipobic = M | tipu = Monumentu&lt;br/&gt;Arquiteutura militar&lt;br/&gt;Torre |
 municipio = Lodosa | llugar = | lat = 42.381755 | lon = -2.073300
 | bic = RI-51-0012357 | fecha = 25 de xunu de 1985
 | imaxe =[[Ficheru:La Torre. Lodosa.jpg|thumb|La Torre. Lodosa]] 
}}
|}
==== Otros bienes relevantes ====
* [[Ilesia de San Miguel (Lodosa)|Ilesia de San Miguel]]. Góticu-renacentista, s. XVI.
* [[Basílica de La nuesa Señora de Monserrat (Lodosa)|Basílica de La nuesa Señora de Monserrat]]. Barrocu.
* [[Ermita de Santu Medero y San Celedonio (Lodosa)|Ermita de Santu Medero y San Celedonio]]. Barrocu.
* Casa Señorial-Palaciu, carretera Calahorra. Barrocu.
* Casa Señorial, cai Ancha nᵘ 39. Barrocu.
* Casa Señorial, cai Mayor nᵘ 89. Sieglu XVI.
* Casa cai Mayor nᵘ 59, Escaparate modernista.
* Palaciu, Plaza 19 de Xunu nᵘ 4. Barrocu, postreru cuartu XVIII.
* Dos cases, formando unu de los ángulos de la plaza 19 de Xunu. Barrocu, sieglu XVII.
* Ponte sobre'l ríu Ebro, 1750.

=== Infraestructures culturales ===
Cuenta con una nueva casa de cultura, que ye referente comarcal, con biblioteca y un auditoriu, amás d'incluyir numberoses sales pa esposiciones y actividaes.
=== Fiestes llocales ===
* 3 de febreru, Festividá de [[Blas de Sebaste|San Blas]].
* Sábadu más próximu al 9 de mayu, Festividá de [[Gregorio Magno|San Gregorio]] (romería).
* Del 30 de xunetu al 4 d'agostu, Fiestes patronales n'honor de [[Emeterio|Santu Medero]] y [[Celedonio|San Celedonio]].
* Dende'l xueves anterior al tercer domingu de setiembre hasta'l domingu, Festividá n'honor de la Virxe de les Congoxes. Suéltase un Toru Ensogado peles cais de la llocalidá.
Darréu, gracies al anterior alcalde, suéltase un toru con lluria la siguiente fin de selmana a'l de les fiestes de les Congoxes. Tamién se suelta'l día del Pilar y como paez que'l toru con lluria gusta tantu, ta estudiándose sacar un toru con lluria los últimos domingos de cada mes, día de tolos santos, ponte de la constitución, el día 31 d'Avientu y San Blas.

La fiesta del [[Toru con lluria]] de Lodosa ta anguaño catalogada como [[Fiestes d'interés turísticu de Navarra|Fiesta d'interés turísticu]] en [[Navarra]].&lt;ref&gt;Turismu: [http://www.turismo.navarra.es/esp/entame-viaxe/recursu/Ocioycultura/4042/Toru-con-lluria.htm Toru con lluria de Lodosa.]&lt;/ref&gt;

== Deportes ==

=== Infraestructures deportives ===
Nel apartáu de dotaciones deportives, podemos numberar les siguientes: Pabellón polideportivu, campu de fútbol de yerba artificial, frontón municipal, rocódromo, campu de regatas, skate park, pistes d'atletismu y piscines, tanto esteriores pal branu como climatizada pal iviernu, con ximnasiu, pistes de padel, sauna y jacuzzi.

== Personaxes pernomaos ==
* [[José Iruretagoyena Solchaga]] (1879-1960), militar que participó na [[Guerra civil española|Guerra Civil]]. Foi gobernador militar de Valencia y alcalde de [[Pamplona]] ente 1946 y 1947.​ Foi fíu predilectu de Navarra hasta 2015.
* [[Carlos Martínez Díez]] (1986- ): xugador de la Real Sociedad.

== Ver tamién ==
* [[Navarra]]
* [[Llista de conceyos de Navarra]]
* [[Ribera Alto Ebro]]
== Referencies ==
{{llistaref}}
== Enllaces esternos ==
* [http://www.lodosa.es/ Conceyu de Lodosa]
* [http://www.romerolodosa.com/lodosa-de-siempres/historia-de-lodosa/fechos-memorables-de-lodosa/ Fechos memorables de Lodosa]


{{Tradubot|Lodosa}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Conceyos de Navarra]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>f5ht1n07dmx5dc25aao4n1jhw6f1gbh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Pertusa</title>
    <ns>0</ns>
    <id>119261</id>
    <revision>
      <id>3714358</id>
      <parentid>3628734</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:22:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7707" xml:space="preserve">{{llocalidá}}

'''Pertusa''' ye un conceyu de la [[provincia d'Huesca]] ([[España]]) que pertenez a la contorna de [[Hoya d'Huesca]] asitiáu a 35&amp;nbsp;km al sureste de [[Huesca]] na A-1217. Asitiáu nun planu inclináu en forma d'anfiteatru, próximu a la marxe esquierda del ríu Alcanadre ta arrodiáu de cuetos y roques.

== Xeografía ==
* Villa de la provincia d'Huesca asitiada a 28&amp;nbsp;km de la Capital, 37&amp;nbsp;km per carretera. Altitú 375&amp;nbsp;m. Asitiada a la vera esquierda del ríu Alcanadre. La vexetación más avezada ye carba, pinar y chopar.

=== Llocalidaes estremeres ===
* [[Antillón]]
* [[Barbuñales]]
* [[Torres de Alcanadre]]
* [[Salillas]]
* [[Angües]]
* [[Laperdiguera]]

== Historia ==
* Casona romana citada nel ''“[[Itinerariu de Antonino]]”''(391,4), Antonino Pío nomar como una de tantes ciudaes ilergetes que los conquistadores de Llaciu convirtieron n'estaciones de descansu de los sos lexonarios por tar xunto a la calzada romana. Recibió los nomes de Partusa y Dertusa, anguaño inda se caltienen restos de felicidá calzada y de la ponte que cruciaba'l Alcanadre. Esti pueblu asitiar a 10 milles ronamanas d'Huesca y a 9 milles de Berbegal.
* Hacia l'añu 1100 el Rei Pedru I d'Aragón reconquista Pertusa. Y foi cabeza d'una xurisdicción sobre La Perdiguera, Lalauenga, Barbuñales y Almunia.
* El Conde de Aytone en 1380, recibió un donativo de los Castiellos y Villes de Pertusa, Bolea y Biel per parte del Infante Don Martín.
* Primer mención:
:Nel añu [[1106]] (Yela, ''El Cartulariu de Roda'',p. 69-70)

== Política llocal ==
=== Últimos alcaldes de Pertusa ===
{| {{tablaguapa}}
|-
! Periodu !! Alcalde !! Partíu
|- 
| [[1940]]-? || Jesús Enllordio Solana&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.seap.minhap.gob.es/es/areas/politica_local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/cargos_representativos/30_aniversariu.html |títulu=Trenta aniversariu de les primeres eleiciones municipales de la democracia |autor=Ministeriu de Facienda y Alministraciones Públiques (Gobiernu d'España) |fechaaccesu=6 de marzu de 2014 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140306230615/http://www.seap.minhap.gob.es/es/areas/politica_local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/cargos_representativos/30_aniversariu.html |fechaarchivu=6 de marzu de 2014 }}&lt;/ref&gt; || [[Partíu de los Socialistes d'Aragón|PSOE]] || style=&quot;width: 5px&quot; bgcolor=#FF0000 alignc=center |
|-
| [[1979]]-[[1983]] || || ||
|-
| [[1983]]-[[1987]] || Jesús Enllordio Solana || PSOE || style=&quot;width: 5px&quot; bgcolor=#FF0000 align=&quot;center&quot; |
|-
| [[1987]]-[[1991]] || servando joaquin enllordio allue ||CDS
|-
| [[1991]]-[[1995]] || servando joaquin enllordio allue ||CDS
|-
| [[1995]]-[[1999]] || Servando Joaquín Enllordio Allué || PSOE || style=&quot;width: 5px&quot; bgcolor=#FF0000 align=&quot;center&quot; |
|-
| [[1999]]-[[2003]] || Servando Joaquín Enllordio Allué || PSOE || style=&quot;width: 5px&quot; bgcolor=#FF0000 align=&quot;center&quot; |
|-
| [[2003]]-[[2007]] || Servando Joaquín Enllordio Allué || PSOE || style=&quot;width: 5px&quot; bgcolor=#FF0000 align=&quot;center&quot; |
|-
| [[2011]]-[[2015]] || rowspan=2 | María Rosario Enllordio Escartín&lt;ref&gt;[http://www.mpt.gob.es/areas/politica_local/alcaldes_2011/parrafo/00/document_es/Aragon.pdf Alcaldes d'Aragón de les eleiciones de 2011]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |publicación=Heraldu.es |url=https://www.heraldo.es/noticias/aragon/huesca_provincia/2015/06/14/alcaldes toos_los conceyos_provincia_huesca_366896_1101026.html |títulu=Alcaldes de tolos conceyos de la provincia d'Huesca |fecha=14 de xunu de 2015 }}&lt;/ref&gt; || rowspan=2 | [[Partíu Aragonés|PAR]] || rowspan=2 style=&quot;width: 5px&quot; bgcolor=#FFCC66 align=&quot;center&quot; |
|-
| 2015-2019
|}

=== Resultaos eleutorales ===
{| {{tablaguapa}} style=&quot;margin:0 auto&quot;
|-
| colspan=&quot;9&quot; width=&quot;600px&quot; bgcolor=&quot;#C0C0C0&quot; |&lt;center&gt;'''Eleiciones municipales'''&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://servicios.aragon.es/aeaw/processSelect.do |títulu=Archivo Eleutoral d'Aragón |fechaaccesu=13 d'agostu de 2012 |apellíu=Gobierno d'Aragón |nome= |fecha= |obra= |idioma= |cita= }}&lt;/ref&gt;&lt;/center&gt;
|- bgcolor=&quot;#D8D8D8&quot;
| '''Partíu'''
| align=&quot;right&quot; | '''2003'''
| align=&quot;right&quot; | '''2007'''
| align=&quot;right&quot; | '''2011'''
| align=&quot;right&quot; | '''2015'''
|-
| bgcolor=&quot;#FFCC66&quot; | '''[[Partíu Aragonés|PAR]]'''
|
| bgcolor=&quot;#FFCC66&quot; align=&quot;right&quot; | 1
| bgcolor=&quot;#FFCC66&quot; align=&quot;right&quot; | 2
| bgcolor=&quot;#FFCC66&quot; align=&quot;right&quot; | 3
|-
| bgcolor=&quot;#1e90FF&quot; | '''[[Partíu Popular d'Aragón|PP]]'''
| bgcolor=&quot;#87CEFA&quot; align=&quot;right&quot; | 1
| bgcolor=&quot;#87CEFA&quot; align=&quot;right&quot; | -
| bgcolor=&quot;#87CEFA&quot; align=&quot;right&quot; | 2
| bgcolor=&quot;#87CEFA&quot; align=&quot;right&quot; | 1
|-
| bgcolor=&quot;#FF4500&quot; | '''[[Partíu de los Socialistes d'Aragón|PSOE]]'''
| bgcolor=&quot;#FF6347&quot; align=&quot;right&quot; | 4
| bgcolor=&quot;#FF6347&quot; align=&quot;right&quot; | 4
| bgcolor=&quot;#FF6347&quot; align=&quot;right&quot; | 1
| bgcolor=&quot;#FF6347&quot; align=&quot;right&quot; | 1
|-
| bgcolor=&quot;#99CC66&quot; | '''[[Chunta Aragonesista|CHA]]'''
|
| bgcolor=&quot;#99CC66&quot; align=&quot;right&quot; | -
|
|
|- bgcolor=&quot;#EEEEEE&quot;
| '''''Total'''''
| align=&quot;right&quot; | '''''5'''''
| align=&quot;right&quot; | '''''5'''''
| align=&quot;right&quot; | '''''5'''''
| align=&quot;right&quot; | '''''5'''''
|}

== Demografía ==
{| align=&quot;center&quot; rules=&quot;all&quot; cellspacing=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;4&quot; style=&quot;border: 1px solid #999; border-right: 2px solid #999; border-bottom:2px solid #999&quot;
|+ style=&quot;font-weight: bold; font-size: 1.1em; margin-bottom: 0.5em&quot;| Evolución demográfica
![[1900]] !! [[1910]] !! [[1930]] !! [[1940]] !! [[1950]] !! [[1960]] !! [[1970]] !! [[1981]] !! [[1986]] !! [[1992]] !! [[1999]] !! [[2004]]
|-
| align=center| 666 || align=center| 552 || align=center| 439 || align=center| 356 || align=center| 290 || align=center| 295 || align=center| 191 || align=center| 157 || align=center| 156 || align=center| 158 || align=center| 154|| align=center| 135
|}
 
=== Monumentos relixosos ===
* Ilesia parroquial ta dedicada a Santa María (románica)
* La torre, construyida en 1575 por Juan de Herrera (Monumentu Nacional)
* Ermita de Santiago que se dexaron cayer va bastantes décades
* Ermita de la Victoria

=== Monumentos civiles ===
* Ponte Romana

== Cultura ==
* Abondoses restos medievales
* Acueductu que salva la fuesa del Alcanadre


== Fiestes ==
* Díes [[15 d'agostu|15]] y [[16 d'agostu]] les patronales n'honor a Ntra. Sra. De l'Asunción
* Llunes de pascua- selmana santa-xubir a la ermita de la victoria *
San Sebastián el 19 de Xineru, anguaño ye tradición encender fogueres n'honor a esti Santu, los Pertusanos y Pertusanas esi día axuntar pa cenar migues.
* Santa Águeda el 5 de Febreru, fiesta na cual les muyeres d'esta llocalidá dexen les sos cases mientres unos díes pa venerar a felicidá Santa.

== Persones célebres nacíes nesta llocalidá ==
* Dr. Juan Marcabán
* Francisco Foncillas Pertusa
* Dr. [[Miguel Ciprés y Florencia]]
* Antonio Faustino Cavero
* P. Camilo Foncillas de Santa Teresa *
Santiago Aguasca

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Bibliografía ==
* http://www.ine.es/
* UBIETO ARTETA, Antonio, &quot;Hestoria d'Aragón&quot;. Los pueblos y los despoblados III (Ed. Anubar. Zaragoza, 1986)

== Ver tamién ==
* [[Conceyos de la provincia d'Huesca]]
* [[Conceyos aragonófonos d'Aragón según l'Anteproyectu de la Llei de Llingües]]

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}
* [http://www.viamichelin.com/viamichelin/esp/dyn/controller/mapPerformPage?expressMap=false&amp;act=&amp;pim=true&amp;strAddress=&amp;strCP=22132&amp;strLocation=Pertusa&amp;strCountry=844&amp;x=0&amp;y=0&amp;productId=# Mapa de Situación]
* [http://www.caiaragon.com/es/municipios/index.asp?idloc=129&amp;tipu=0 Ficha de la población]


{{Tradubot|Pertusa}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Conceyos d'Uesca]]
[[Categoría:Llocalidaes d'Uesca]]
[[Categoría:Pertusa]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>ngvh3t5e9ehaacolm675c6zj5j40ze4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Utrillas</title>
    <ns>0</ns>
    <id>119453</id>
    <revision>
      <id>3714383</id>
      <parentid>3668504</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:25:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23456" xml:space="preserve">{{Tradubot|Utrillas}}
{{llocalidá}}

'''Utrillas''' ye una llocalidá y conceyu [[España|español]] nes [[Cuenques Mineres (Aragón)|Cuenques Mineres]], [[provincia de Teruel]], [[Aragón]]. Ye la capital alministrativa de la contorna.

El conceyu componer Utrillas, Barriada Obrera del Sur y [[Les Parres de Martín]], integráu en Utrillas dende [[1968]]. La población del conceyu ye de {{persones}}.

== Xeografía ==
Emplazada a 968&amp;nbsp;[[msnm]], Utrillas alcontrar na aguada norte de la [[Sierra de San Just]], lo qu'esplica'l so clima estremu, con máximes branices de 36&amp;nbsp;[[Grau Celsius|ºC]] y mínimes de –15&amp;nbsp;ºC pel hibiernu. La precipitación añal ye más bien escasa, en redol a los 550&amp;nbsp;mm.&lt;ref name=GEA&gt;[http://www.enciclopedia-aragonesa.com/voz.asp?voz_id=12594&amp;tipu_busqueda=1&amp;nome=utrillas&amp;categoria_id=&amp;subcategoria_id=&amp;conImagenes= Utrillas] ([[Gran Enciclopedia Aragonesa]])&lt;/ref&gt;

== Historia ==
=== Edá Antigua y Media ===
Los oríxenes de Utrillas remontar a la dómina [[Ibero|íbera]] y [[Imperiu romanu|romana]], esistiendo restos del asentamientu que depués daría llugar a la población actual.

Mientres el [[España musulmana|dominiu musulmán]], la población dependió del reinu [[taifa de Albarracín]] en manes de Azagra.
En tiempos de la [[Reconquista]] foi cuando a Utrillas empezóse-y a conocer pol so actual nome. Pertenecía al [[Reinu d'Aragón]], quedando sol dominiu de los [[Caballeros de Santiago]] a partir de [[1161]], con sede nel Castiellu de Montalbán, por disposición espresa de [[Ramón Berenguer IV de Barcelona|Ramón Berenguer IV]].
Col aportar del tiempu, la población arrodió'l castiellu y Utrillas foi nomada Conceyu pa depués pasar a ser nomada Villa Real, pol monarca [[Fernandu II d'Aragón]], formando parte de la [[Corona d'Aragón]].&lt;ref&gt;[http://www.utrillas.es/InternetRural/Utrillas/home.nsf/documentu/historia Hestoria de Utrillas (Conceyu de Utrillas)]&lt;/ref&gt;

La importancia del sosuelu na hestoria del conceyu ye patente yá nel [[sieglu XI]], cola busca de materiales na tierra de Utrillas.
Esiste constancia documental de que nel añu [[1067]] estrayíase'l [[acebache]] a flor de tierra dientro del mesmu términu municipal.
El material yera guardáu nos cuartones del castiellu, hasta que veníen recoyelo los mercaderes de [[Vinaròs]] para depués vendelo a comerciantes de Llevante que trataben mercantilmente con xenoveses. L'acebache de Utrillas sirvió, naquella dómina, pa la fabricación d'adornos y botones, siendo de los más apreciaos.

A la fin de la [[Edá Media]], la capitalidad de la cuenca minera foi puesta so la advocación de [[Santa Bárbara (mártir)|Santa Bárbara]], patronalgu confirmáu por [[bulda]] del [[Papa Alejandro VI]] nel [[sieglu XV]]. Nesa dómina, la villa cuntaba con un conventu de [[benedictinos]] na zona de Viñuela, que yá apaez documentáu en [[1470]]. Los relixosos benedictinos vivíen de la fabricación de llicores, y cúntase que la comunidá disponía d'agua corriente nes sos instalaciones tomada del ríu Moral a más de dos quilómetros de distancia del conventu.&lt;ref name=His&gt;[http://parroquiautrillas.com/HISTORIA.HTM Parroquia de Utrillas. Hestoria.]&lt;/ref&gt;

=== Edá Moderna y Contemporánea ===
Hacia l'añu de [[1700]] yá se conocía la riqueza carbonífera de la zona, pero foi'l postreru cuartu del [[sieglu XVIII]] cuando se progresó na conocencia y potenciación de dichos recursos. Na llocalidá instaláronse dos Reales Fábriques de cristal y aceru so la proteición de [[Carlos III d'España|Carlos III]], siendo la so fecha de constitución [[1798]]. Autores del [[sieglu XIX]] cifraron el consumu d'estes fábriques en 1&amp;nbsp;500 tonelaes de carbón, pero diversos problemes conducieron al cese de la fabricación escontra [[1822]].&lt;ref name=Territoriu /&gt;
[[Pascual Madoz]], nel so [[Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de Ultramar|Diccionariu xeográficu-estadísticu-históricu d'España]] de [[1845]], describe a Utrillas de la siguiente manera: «''Componer d'unes 60 cases y una ilesia parroquial, de La Natividá de La nuesa Señora... Hai nesti términu distintos vetes de carbón mineral, nes cualos abriéronse dellos pozos de [los] que s'estrayen cantidaes de muncha considerancia, que seríen enforma mayores si fixérense bonos caminos... Les fábriques d'aceru y cristal qu'antes taben en trabayos, cesaron fai yá dalgún tiempu''». Tamién señala que la llocalidá producía trigu, centenu y granes, y que, pese haber munches camperes, nun s'aprovechaben pola escasez de ganáu.&lt;ref name=Madoz&gt;{{cita llibru |
autor = [[Pascual Madoz|Madoz, Pascual]]
| títulu = [[Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de Ultramar]]
| año = Madrid, 1846-1850
| editorial = Establecimientu tipográficu de P. Madoz y L. Sagasti
| id = Volume XV, páx. [http://www.bibliotecavirtualdeandalucia.es/catalogo/consulta/rexistro.cmd?id=6353 248-249]
}}&lt;/ref&gt;

Nes [[década de 1850|décades de 1850]] y [[década de 1860|1860]], la cuenca de Utrillas empezó a ser esplorada con intereses industriales; xeólogos ya inxenieros analizaron el mineral, alvirtiendo la viabilidá de la esplotación, dau la espesura de les capes de [[lignitu]]. Hasta [[1885]] nun se realizó'l mapa de Teruel pal Institutu Xeólogu y Mineru d'España, quedando delimitadas les distintes zones coles sos potenciales riqueces.&lt;ref name=Territoriu /&gt;

El desenvolvimientu mineru aportó nel [[sieglu XX]] nuna gran plataforma d'estracción minera al traviés de guíes y so tierra. Dende principios del sieglu XX, una de les principales empreses qu'esplotaron el [[carbón]] a gran escala ye la compañía [[Mines y Ferrocarriles de Utrillas]]. Esta organización, fundada nel [[Casino Mercantil de Zaragoza]] en [[1900]], creó'l Cotu de Utrillas con cañes a Escucha y Valdeconejos; darréu, a partir del añu [[1948]], estender a Palombar de Regueros. Cabezo de les Eres y Serna fueron de les primeres mines qu'empezaron a esplotase pola Compañía de Utrillas, esplotando toles capes de carbón esistente na zona.

Pa facilitar la salida de los productos mineros, construyóse coles mesmes un [[ferrocarril]] que xunía la cuenca minera de Utrillas con Zaragoza. Dispunxo de 127 km de vía métrica con once aparques y tuvo en funcionamientu ente [[1904]] y [[1966]].&lt;ref&gt;[http://euroferroviarios.net/index.php?name=Reviews&amp;req=showcontent&amp;id=4317 Utrillas a Zaragoza (llinia FC). Euroferroviarios.]&lt;/ref&gt;

Al empiezu de la [[Guerra Civil Española]], Utrillas —a diferencia d'otros conceyos de la [[provincia de Teruel]]— nun secundó la [[Golpe d'Estáu n'España de xunetu de 1936|sulevación militar de 1936]]. El 19 de xunetu d'esi añu, en Utrillas fueron deteníos los elementos más destacaos de la derecha y foi instauráu'l [[comunismu llibertariu]]. Arriendes d'ello, una espedición de guardias y voluntarios intentaron el 22 y el 24 de xunetu tomar la llocalidá pal bandu ''nacional''; los mineros, perbién pertrechados pa la resistencia con armamentu y trincheres, favorecieron que los insurxentes fracasaren nel so intentu.&lt;ref&gt;[http://www.memoriacastello.cat/11040801.htm Nueves aportaciones sobre la guerra civil na provincia de Teruel al traviés de la prensa valenciana (xunetu-agostu de 1936)]&lt;/ref&gt;
Yá avanzada la guerra, ente'l 9 de marzu y mediaos d'abril de [[1938]] producióse la rotura del [[Frente d'Aragón|frente republicanu]] que s'estendía dende [[Vivel del Río Martín|Vivel]] y Rudilla hasta [[Belchite]];&lt;ref&gt;[http://www.terueltirwal.es/teruel/batalla_teruel.html La batalla de Teruel (Teruel, Tirwal)] {{Wayback|url=http://www.terueltirwal.es/teruel/batalla_teruel.html |date=20141025002527 }}&lt;/ref&gt; el 14 de marzu, el [[Cuerpu d'Exércitu de Galicia]] —unidá militar del [[Exércitu de Franco]]— ocupó Utrillas, centru neurálxicu de tola cuenca minera.

El parte de guerra del bandu &quot;nacional&quot; del día 15 asina lo reflexaba: «''siguió güei... la meyora de les nueses tropes, ocupándose'l Conventu del Olivar, Estercuel, el vértiz Mirabella, Torre de l'Arca, Montalbán, vértice Horma, Escucha y el pueblu y les mines de Utrillas''».&lt;ref&gt;{{cita noticia |nome=|apellíos= |coautores= |títulu=La triunfal meyora escontra la victoria definitiva|url=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/sevilla/abc.sevilla/1938/03/15/007.html|periódicu=ABC (Sevilla) |editorial= |fecha=15 de marzu de 1938 |fechaaccesu=14 de payares de 2014 }}&lt;/ref&gt;

== Demografía ==
Nel [[fogaje de 1495]] —[[Censu de población|censo]] ordenáu por [[Fernando'l Católicu]]— , Utrillas figura con 40 «fueos» o llares,&lt;ref&gt;{{cita publicación
| autor = Falcón Pérez, Isabel
| títulu = Aportación al estudiu de la población aragonesa a fines del sieglu XV
| añu = 1983
| publicación = Aragón na Edá Media |
volume = V
| númberu =
| id = páxs. 255-302
| url =
}}&lt;/ref&gt; lo qu'equival a unos 200 habitantes.
Y a mediaos del [[sieglu XIX]], el censu de [[1857]] rexistra una población de 375 habitantes pa la llocalidá.&lt;ref&gt;[http://www.ine.es/inebaseweb/pdfDispacher.do?td=192671&amp;ext=.pdf Censu de 1857. Teruel (INE)]&lt;/ref&gt;

Mientres el [[sieglu XX]] la población de Utrillas esperimentó un espectacular aumentu, dende los 485 habitantes de [[1900]] hasta algamar los 4&amp;nbsp;573 habitantes en [[1981]].
Ente finales de la [[década de 1970]] y entamos de la [[década de 1980]], foi cuando un mayor númberu de persones convivieron en Utrillas, llegando a tener una [[población de fechu]] cimera a los 5&amp;nbsp;000 habitantes.
Sicasí, l'ulterior escosamientu de les mines carboníferes provocó un descensu demográficu, perdiendo más de mil habitantes en dos décades.
{{Gráfica d'evolución|tipo=demográficu|anchor=500|color_11=blue|color_12=blue|color_13=blue|nome=Utrillas|1900|485 |1910|1087 |1920|1284 |1930|1423 |1940|1343 |1950|1954 |1960|3340 |1970|4001 |1981|4573 |1991|3723 |2001|3275 |2008|3353 |2014|3194 |notes=&lt;small&gt;
{{lleenda|#88c2cc|[[Población de fechu]] (1900-1991) según los censos de población del [[Institutu Nacional d'Estadística (España)|INE]].}}
{{lleenda|#115cc3|[[Población de derechu]] (2001 d'equí p'arriba) según el [[padrón municipal]] del [[Institutu Nacional d'Estadística (España)|INE]].}}&lt;/small&gt;}}

== Política llocal ==
=== Últimos alcaldes de Utrillas ===
{| {{tablaguapa}}
|-
! Periodu !! Alcalde !! Partíu
|- 
| [[1979]]-[[1983]] || Juan Miguel Ferrer Górriz&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.seap.minhap.gob.es/es/areas/politica_local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/cargos_representativos/30_aniversariu.html |títulu=Trenta aniversariu de les primeres eleiciones municipales de la democracia |autor=Ministeriu de Facienda y Alministraciones Públiques (Gobiernu d'España) |fechaaccesu=6 de marzu de 2014 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140306230615/http://www.seap.minhap.gob.es/es/areas/politica_local/sistema_de_informacion_local_-SIL-/cargos_representativos/30_aniversariu.html |fechaarchivu=6 de marzu de 2014 }}&lt;/ref&gt; || [[Independientes (política)|Ind.]] || style=&quot;width: 5px&quot; bgcolor=white align=center |
|-
| [[1983]]-[[1987]] || || || style=&quot;width: 5px&quot; bgcolor= align=&quot;center&quot; |
|-
| [[1987]]-[[1991]] || || || style=&quot;width: 5px&quot; bgcolor= align=&quot;center&quot; |
|-
| [[1991]]-[[1995]] || || || style=&quot;width: 5px&quot; bgcolor= align=&quot;center&quot; |
|-
| [[1995]]-[[1999]] || || || style=&quot;width: 5px&quot; bgcolor= align=&quot;center&quot; |
|-
| [[1999]]-[[2003]] || || || style=&quot;width: 5px&quot; bgcolor= align=&quot;center&quot; |
|-
| [[2003]]-[[2007]] || José Luis Allegre Escuder ||rowspan=3| [[Partíu de los Socialistes d'Aragón|PSOE]] ||rowspan=3 style=&quot;width: 5px&quot; bgcolor=#FF0000 align=&quot;center&quot; |
|-
| [[2007]]-[[2011]] ||rowspan=2| José Francisco Vilar Miralles&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20110907160459/http://www.mpt.gob.es/areas/politica_local/alcaldes_2011/parrafo/00/document_es/Aragon.pdf Alcaldes d'Aragón de les eleiciones de 2011]&lt;/ref&gt; 
|-
| [[2011]]-[[2015]] 
|-
| [[2015]]-[[...]] || Joaquín Moreno Latorre || [[Compromisu con Aragón|CCA]] || style=&quot;width: 5px&quot; bgcolor=#FFA500 align=&quot;center&quot; |
|}

=== Resultaos eleutorales ===
{| {{tablaguapa}} style=&quot;margin:0 auto&quot;
|-
| colspan=&quot;9&quot; width=&quot;600px&quot; bgcolor=&quot;#C0C0C0&quot; |&lt;center&gt;'''Eleiciones municipales'''&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://servicios.aragon.es/aeaw/processSelect.do |títulu=Archivo Eleutoral d'Aragón |fechaaccesu=18 d'ochobre de 2012 |apellíu=Gobierno d'Aragón |nome= |fecha= |obra= |idioma= |cita= }}&lt;/ref&gt;&lt;/center&gt;
|- bgcolor=&quot;#D8D8D8&quot;
| '''Partíu'''
| align=&quot;right&quot; | '''2003'''
| align=&quot;right&quot; | '''2007'''
| align=&quot;right&quot; | '''2011'''
| align=&quot;right&quot; | '''2015'''
|-
| bgcolor=#FFA500 | '''[[Compromisu con Aragón|CCA]]'''
|
|
| bgcolor=#FFA500 align=right | 5
| bgcolor=#FFA500 align=right | 6
|-
| bgcolor=&quot;#FF4500&quot; | '''[[Partíu de los Socialistes d'Aragón|PSOE]]'''
| bgcolor=&quot;#FF6347&quot; align=&quot;right&quot; | 6
| bgcolor=&quot;#FF6347&quot; align=&quot;right&quot; | 5
| bgcolor=&quot;#FF6347&quot; align=&quot;right&quot; | 5
| bgcolor=&quot;#FF6347&quot; align=&quot;right&quot; | 5
|-
| bgcolor=&quot;#1e90FF&quot; | '''[[Partíu Popular d'Aragón|PP]]'''
| bgcolor=&quot;#87CEFA&quot; align=&quot;right&quot; | 1
| bgcolor=&quot;#87CEFA&quot; align=&quot;right&quot; | -
| bgcolor=&quot;#87CEFA&quot; align=&quot;right&quot; | 1
| bgcolor=&quot;#87CEFA&quot; align=&quot;right&quot; | -
|-
| bgcolor=&quot;#FFCC66&quot; | '''[[Partíu Aragonés|PAR]]'''
| bgcolor=&quot;#FFCC66&quot; align=&quot;right&quot; | 3
| bgcolor=&quot;#FFCC66&quot; align=&quot;right&quot; | 5
| bgcolor=&quot;#FFCC66&quot; align=&quot;right&quot; | -
| bgcolor=&quot;#FFCC66&quot; align=&quot;right&quot; | -
|-
| '''Ganar Utrillas'''
|
|
|
| align=right | -
|-
| bgcolor=&quot;#99CC66&quot; | '''[[Chunta Aragonesista|CHA]]'''
|
|
| bgcolor=&quot;#99CC66&quot; align=&quot;right&quot; | -
| bgcolor=&quot;#99CC66&quot; align=&quot;right&quot; | -
|-
| bgcolor=&quot;#e34234&quot; | '''[[Izquierda Xunida d'Aragón|IX]]'''
| bgcolor=&quot;#FF6666&quot; align=&quot;right&quot; | 1
| bgcolor=&quot;#FF6666&quot; align=&quot;right&quot; | 1
| bgcolor=&quot;#FF6666&quot; align=&quot;right&quot; | -
|
|- bgcolor=&quot;#EEEEEE&quot;
| '''''Total'''''
| align=&quot;right&quot; | '''''11'''''
| align=&quot;right&quot; | '''''11'''''
| align=&quot;right&quot; | '''''11'''''
| align=&quot;right&quot; | '''''11'''''
|}

== Economía ==
[[Ficheru:Monumento al Minero (Utrillas).JPG|thumb|240px|El Monumentu al Mineru, nel centru de la llocalidá, reflexa la importancia que tuvo esta actividá en Utrillas.]]
Na contorna que lleva'l nome de [[Cuenques Mineres d'Aragón|Cuenques Mineres]], la [[minería]] foi siempres l'actividá predominante.
Nel pasáu, el [[carbón]] estrayíu de les sos mines foi la principal fonte d'ingresos del llugar.

Ente [[1940]] y [[1958]], el sector carboníferu n'España vivió la so primer edá d'oru con un desenvolvimientu espectacular de la so producción, consecuencia de la cayida de les importaciones de carbón y la medría na demanda, deriváu en parte de la escasez
d'otres fontes enerxétiques.
Na [[provincia de Teruel]], a la fin d'esti periodu les empreses mineres ocupaben yá al 40% de los trabayadores del sector industrial.
A partir de 1958 y hasta [[1973]] producióse una crisis del sector, lo que supunxo una cayida de la producción y l'empléu, especialmente intensa a partir de [[1967]].
Sicasí, una segunda edá d'oru del carbón empezó en 1973 col españíu de la [[primer crisis del petroleu]], qu'enllargándose hasta [[1985]].
A finales de la [[década de 1970]], la llocalidá cuntaba con 1&amp;nbsp;000 persones ocupaes na actividá minera.&lt;ref name=GEA/&gt;
La cuenca minera turolense algamó'l so máximu históricu en [[1981]], con una producción de 5&amp;nbsp;215&amp;nbsp;824 tonelaes, estrayíes en 27 esplotaciones.&lt;ref name=Territoriu /&gt;
Sicasí, la definitiva crisis de la minería, direutamente rellacionada cola entrada d'España na [[Comunidá Económica Europea|CEE]] en [[1986]] y l'aceptación del [[Tratáu de la CECA]], llevó al zarru en [[1991]] de la última mina d'interior; les estracciones a cielu abiertu fueron cerrando progresivamente hasta l'añu [[2003]] y na actualidá nun queda nenguna mina de carbon abierta.

Diversos proyeutos entamar pa la reconversión del sector, destacando l'establecimientu de la empresa ''Casting Ros'', dedicada a fabricar pieces y componentes de automoción.
Por aciu la creación d'un importante númberu d'empleos direutos ya inducíos, convirtióse nel motor económicu de la contorna con una importante atraición d'empreses auxiliares manufactureras y de paraos de contornes cercanes, munchos d'ellos antiguos mineros.&lt;ref name=Territoriu&gt;[http://www.aragon.es/estaticos/GobiernoAragon/Departamentos/PoliticaTerritorialJusticiaInterior/Documentos/docs/Areas/Informaci%C3%B3n%20territorial/Publicaciones/Coleccion_Territorio/Comarca_Cuenques_Mineres/5+ESTRUCTURA+ECONOMICA.pdf La estructura económica de la contorna y la minería del carbón. Gema Pablo Esteban. Gobiernu d'Aragón.]&lt;/ref&gt;

Per otra parte, al tar Utrillas tan estrechamente amestada cola minería, los llabores agrícoles y ganaderes nun constitúin agora, nin en tiempos pasaos, la base de la economía llocal.
Sicasí, ta'l secanu como cultivu principal y tocantes a la ganadería, hai 2&amp;nbsp;868 cabeces lanares en Utrillas y 1&amp;nbsp;569 en Les Parres.&lt;ref&gt;[http://www.utrillas.es/InternetRural/Utrillas/home.nsf/documentu/economia Economía de Utrillas (Conceyu de Utrillas)]&lt;/ref&gt;
En franca recesión atópense actividaes tradicionales como'l cultivu del [[azafrán]], daes les dificultaes que plantega'l so cultivu, según el de la [[remolacha]], nesti casu afeutáu pol cese de les [[Industria azucrero|industries azucreres]].

== Patrimoniu ==
[[Ficheru:Iglesia Utrillas.3.JPG|300px|thumb|Ilesia de La nuesa Señora de la Natividá ([[sieglu XVII]]).]]
=== Patrimoniu urbanísticu ===
Del castiellu qu'hubo en Utrillas nada queda na actualidá, yá que foi convertíu en viviendes. Namái figura representáu nel [[escudu heráldicu]] de la villa.&lt;ref name=His/&gt;

La Ilesia Parroquial, templu barrocu del [[sieglu XVII]], tien fábrica de [[mampostería]]. Componer de trés [[Nave (arquiteutura)|naves]] cubiertes con [[bóveda de mediu cañón]] con [[lunetos]], salvo la [[capiya mayor]], que tien [[bóveda vaída]].
La torre, nel llau de la Epístola, consta de cuatro cuerpos: el primeru, de mampostería, algama l'altor de la nave, ente que los otros trés son de lladriyu. La portada tien un senciellu arcu de mediu puntu.&lt;ref&gt;[http://www.sipca.es/censo/1-INM-TER-026-238-001/Ilesia/parroquial/de/la Natividá/de/Nuesa/Se%F1ora.html Ilesia de la Natividá. SPICA. Sistema d'información del Patrimoniu Cultural Aragonés.]&lt;/ref&gt;
El templu foi desmanteláu en [[1936]] y les sos actuales imáxenes son modernes.

Coles mesmes, merez atención el «[[Monumentu al Mineru]]», escultura de [[José Gonzalvo Vives]], asitiada na plaza del Conceyu.

=== Patrimoniu cultural ===
[[Ficheru:Ferrocarril Utrillas.JPG|thumb|260px|Llocomotora «Hulla» al frente del tren mineru nel Pozu de Santa Bárbara.]]
Dientro del procesu de recuperación del patrimoniu mineru lleváu a cabu pol Conceyu, restauróse l'antiguu hospital mineru de la llocalidá y convirtióse na sede del [[Muséu Mineru de Utrillas|Muséu de la Ciencia y Arqueoloxía Minera de Utrillas]]. La esposición permanente cuenta con materiales orixinales emplegaos na minería, maquetes d'un tren mineru y de les poblaciones de les Cuenques Mineres, y esposiciones sobre los [[mineral]]es topaos nes mines.&lt;ref&gt;[http://www.minasdeutrillas.com/htm/es/espacio/museo-instrumentos.htm Muséu de la Ciencia y l'Arqueoloxía Minera de Utrillas]&lt;/ref&gt; 

Restauráronse les instalaciones del antiguu Pozu Santa Bárbara pa convertilo nuna nueva área del muséu y xunilo col antiguu Hospital al traviés d'un Ferrocarril Mineru Turísticu,&lt;ref&gt;[https://www.facebook.com/museoyferrocarrildeutrillas Tren Mineru de Utrillas]&lt;/ref&gt; operáu pola ''Asociación d'Amigos del Muséu Mineru de Utrillas'' y l'[[Asociación Zaragozana d'Amigos del Ferrocarril y Tranvíes]] (AZAFT). Dichu ferrocarril turísticu reaprovecha el trazáu del antiguu ferrocarril mineru d'[[anchu de vía anchu 600 mm]] que xunía los llavaderos de carbón con distintes mines, y el material móvil orixinal de la llinia (como la llocomotora de vapor «Hulla» o'l coche de viaxeros «La tranvía»).

Xuntu al antiguu pozu, les Antigües Escueles de MFU tresformáronse nun Centru d'Interpretación qu'espón la evolución de la [[enseñanza n'España]] a lo llargo del [[sieglu XX]], al traviés d'una aula de la dómina de la [[posguerra española]] totalmente restaurada. El mesmu edificiu cunta amás con una esposición permanente sobre instrumentos mineros y una sala sobre los afayos paleontolóxicos habíos en Utrillas.&lt;ref&gt;[http://www.minasdeutrillas.com/htm/es/espacio/museo-escueles.htm Antigües Escueles]&lt;/ref&gt;

=== Patrimoniu natural ===
Coles mesmes, esisten dos paraxes naturales de notable interés dientro del términu municipal. El primeru d'ellos, «Les Facies de Utrillas», ye una zona compuesta por [[afloramientu|afloramientos]] arenosos compuestu nel so conxuntu por [[arenisca|arenisques]], [[arena|arenes]] y [[magre]]s de diversos colores como'l blancu, colloráu, violeta, beige y mariellu, tonalidaes bien carauterístiques d'esta contorna.

La otra paraxa, denomináu de «Los Hocinos», ta formáu por plegues xeolóxiques de dómines remotes que s'atopen nuna redolada habitada por [[cabra hispánica|cabres hispániques]] y [[utre lleonada|utres lleonaes]].
Dientro d'él, estrémense dos redolaes bien distintos: el primeru, compuestu pola resultancia d'un procesu d'esplotación minera a cielu abiertu a lo llargo de munchos años, y el segundu, frutu de la evolución [[edafoloxía|edafolóxica]] mientres millones d'años.&lt;ref&gt;[http://www.utrillas.es/InternetRural/Utrillas/home.nsf/documentu/patrimonionatural Patrimoniu natural (Ayuntameinto de Utrillas)]&lt;/ref&gt;

== Fiestes ==
* A finales de xunetu y en fin de selmana celebren les fiestes de los mozos, n'honor a San Juan, Santos Abdón y Senén.
* Les fiestes patronales de la llocalidá, n'honor de la [[Nacencia de la Virxe|Natividá de La nuesa Señora]], celébrense'l 8 de setiembre.

== Personaxes pernomaos ==
* [[Justo Benítez García]] (n. [[1953]]). Matador de toros que tomó l'alternativa na [[Feria del Pilar de Zaragoza]] de [[1976]].&lt;ref&gt;[http://www.enciclopedia-aragonesa.com/voz.asp?voz_id=2166 Justo Benítez García] ([[Gran Enciclopedia Aragonesa]])&lt;/ref&gt;

== Hermanamientos ==
* {{bandera|Francia}} [[Decazeville]], [[Francia]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.femp.es/files/566-1113-archivu/LLISTÁU%20HERMANAMIENTOS%20CON%20EUROPA.pdf |autor=[[Federación Española de Conceyos y Provincies|FEMP]] |títulu=Llistáu de corporaciones locales españoles hermanaes con Europa |fechaaccesu=11 de xineru de 2014 }}&lt;/ref&gt;

== Ver tamién ==
* [[Llista de conceyos de la provincia de Teruel]]
* [[Gastronomía de la provincia de Teruel]]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}
* [http://www.utrillas.es/InternetRural/utrillas/home.nsf Web del conceyu]
* [http://www.minasdeutrillas.com/ Muséu Mineru de Utrillas]
* [http://www.enciclopedia-aragonesa.com/voz.asp?voz_id=12594&amp;tipu_busqueda=1&amp;nome=utrillas&amp;categoria_id=&amp;subcategoria_id=&amp;conImagenes= Utrillas] ([[Gran Enciclopedia Aragonesa]])
* [http://pieraedicions.com/utrillas.html Información de Utrillas]
* [http://www.aragonesasi.com/teruel/utrillas/index.php Utrillas de Teruel]

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Llocalidaes de la provincia de Teruel]]
[[Categoría:Conceyos de Teruel]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>hcsxvh5vv4lff6zc1yx4dmons2ni001</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Cox</title>
    <ns>0</ns>
    <id>119682</id>
    <revision>
      <id>3714280</id>
      <parentid>3713933</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:12:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18698" xml:space="preserve">{{llocalidá}}

'''Cox''' ye un [[conceyu]] de la [[Comunidá Valenciana]], [[España]]. Asitiáu na [[provincia d'Alicante]] y na [[comarca]] de [[Vega Baxa del Segura]]. Cuenta con 7.229 habitantes ([[INE España|INE]] [[2015]]).

== Xeografía ==
La llocalidá atópase arrodiada d'una güerta xunto a la Sierra de Callosa y asitiada a 16 metros sobre'l nivel del mar. Cox ta allugada na llamada &quot;Ruta de La Piedra&quot;, que comparte coles poblaciones vecines de Callosa y Orihuela. Esta llocalidá tamién pertenez a la ruta ''[[Camín del Cid]]'' y a la ''[[Sienda del poeta]].

=== Allugamientu ===
Cox ta asitiáu na aguada nordeste de la [[Sierra de Callosa]]; a los 0 graos y 53 minutos de longitud oeste y 38 graos y 8 minutos de latitud norte; a unos 10&amp;nbsp;km d'[[Orihuela]], 22&amp;nbsp;km d'[[Elx]], 32 de [[Murcia]] y 45 d'[[Alicante]]. El términu municipal de Cox tien 16,6&amp;nbsp;km² y les sos llendes municipales son: al norte [[Granja de Rocamora]]; al sur, [[Redován]]; al este, [[Callosa de Segura]], y al oeste, [[Orihuela]]. La orografía ye plana na zona regada pol Segura y nos regadíos de boquera de la Rambla de Abanilla, y ye más abrupta al sur, onde ta asitiada la Sierra de Callosa, perteneciente al Sistema Penibético con altores como la Cruz de Enmedio o picu de la Águila, de 561&amp;nbsp;m, onde en díes claros acolúmbrase tantu la llanura y el mar hasta Alicante como'l Mar Menor y les sos islles na vecina Murcia.
El so [[clima mediterraneu]] ta carauterizáu per iviernos nidios y branos calorosos con eleváu mugor pola cercanía del mar y l'influxu propiu de la güerta. La temperatura medio añal suel rondar los 19 graos, con precipitaciones escases pero n'ocasiones pueden aportar a enchentes (gota fría), los cielos suelen ser pocu cubiertos y los vientos fluexos.

== Etimoloxía ==
Desconozse l'orixe del vocablu Cox, pos nun esiste información paleográfica que lo acredite. Por tener solu dos consonantes refúgase'l so orixe árabe. Nel Repartimientu de Orihuela apaez como ''Benimancox'', que puede traducise como ''familia Amán, de Cox'', esto ye, el llugar onde moraba esta familia musulmana nel momentu de la conquista cristiana.

== Historia ==
[[Ficheru:Mapa de 1729 de los términos de Callosa de Segura, Cox, Albatera y la Granja de Rocamora - Archivo Reino de Valencia.jpg|miniaturadeimagen|left|Mapa de 1729 de los términos municpales de Callosa de Segura, Cox, Albatera y la Granja de Rocamora.]]
Anque los materiales arqueolóxicos recoyíos nel privilexáu llugar qu'ocupa'l cuetu onde s'asitia'l castiellu atestigüen una cronoloxía a caballu ente'l [[Calcolíticu]] y la [[Edá del Bronce]], siguida ensin interrupción hasta güei pola datación de los oxetos atopaos, la seguridá como ocupación humana permanente hasta'l nuesu díes podemos fechala ente los sieglos V ya IV antes de Cristu, como atestigüen los basamentos de murios ibéricos atopaos dientro de la antemuralla medieval del castiellu. Foi, pos, a la lluz de les conocencies actuales, el pueblu íberu'l primeru n'establecese, y que depués foi apoderáu socesivamente por romanos, bizantinos, visigodos, y árabes hasta la llegada de les tropes aragoneses encabezaes por [[Xaime I d'Aragón|Xaime I]].

Si en principiu l'antigua alquería árabe de Cox fuera incluyida nos territorios de la [[Corona de Castiella]], pola sentencia arbitral de Torrellas de 1304 quedaba incorporáu al [[Reinu de Valencia]] y adscritu a la xurisdicción municipal de Orihuela.

En 1320, [[Xaime II d'Aragón|Xaime II]] dexaba esta población a Arard de Mur, que'l so fíu foi autorizáu a vendela a Jaume Vidal en 1339. Poco dempués, Vidal, presu del rei [[Pedru I de Castiella|Pedru I]] (el Cruel, según unos, el Xusticieru, según otros), pa recuperar la so llibertá ayenó'l Llugar por 25.000 maravedinos a favor de Sancha de [[Lorca]], vilba de Martín Morata, y de Lázaro Gilabert, y una vegada recuperada la so propiedá, Jaume Vidal vender a Berenguer Togores, quien, de la mesma, vender mediáu'l sieglu XIV a Juan Ruiz Dávalos, que fizo la primer restauración documentada del castiellu, que'l so aspeutu caltuvo hasta principios del sieglu XX y del qu'esiste documentación fotográfica.

Nel primer cuartu del sieglu XVI, Cox consiguía la so segregación como conceyu independiente del de Orihuela. Foi llugar de moriscos, contabilizándose un total de 170 cases, habitaes na so mayoría por población musulmana. La espulsión de los moriscos en 1609 y la gran peste de 1648 dexó a la [[Vega Baxa del Segura]] bien amenorgada d'efectivos humanos, cubrir esti vacíu con inmigraciones de colonos castellanos.

Mientres la dómina foral formó parte de la gobernación de Orihuela, pasando a pertenecer, en 1707, al correximientu de Orihuela. En 1822 quedó incluyida na provincia de Murcia, pasando en 1833 a la d'Alicante.&lt;ref&gt;Emilio Díaz Ardid: Trípticu del Muséu Arqueolóxicu Comarcal de Orihuela - Caxa d'Aforros provincial d'Alicante, 1983&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Francisco José Torres Salinas: Resultaos de les escavaciones nel Castiellu de Cox en 1992, publicaos en revistir CLARIDÁ, añu 1992&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Mª Teresa Ferrer y Mallol: les Aljames sarraïnes de la Governació d'Oriola nel segle XIV, páxs. 7 y 8&lt;/ref&gt;

== Economía ==
Cox ye unu de los conceyos más dinámicos de la zona, tien un puxante comerciu de frutes y hortolices qu'empezó colos humildes carros escontra los mercaos próximos y espandióse vertiginosamente col ensame de vehículos de venta ambulante que cada madrugada dirixir a los distintos mercadinos de la provincia d'Alicante, lo mesmo que de les proviancias estremeres. D'ello dan cuenta la gran cantidá d'almacenes mayorista de fruta, verdures y hortolices que se dediquen al comerciu tantu nacional como internacionalmente d'estes, amás d'abastecer a tou comerciu de la zona.
Tamién se desenvolvieron otres industries de fabricación de calzáu, testiles, redes y derivaos de la construcción que s'agospien nos dos polígonos industriales de la llocalidá. La construcción ye tamién un sector en puxanza, creándose nos últimos años gran cantidá d'empreses rellacionaes con esti sector. Nun hai qu'escaecer que, mientres munchos años, l'agricultura foi'l principal sector, Cox tien una rica güerta qu'anque güei nun ye la principal fonte de la economía llocal inda caltién ciertu pesu.

== Llugares d'interés ==

=== Castiellu de Cox ===
[[Ficheru:Castell de Coix.JPG|right|thumb|Castiellu de Cox.]]

Ye'l principal monumentu de la llocalidá, d'orixe musulmán ta declaráu como unu de los más antiguos de la Comunidá Valenciana y d'España.

El Castiellu de Cox asítiase sobre'l visu d'unos 80 metros d'altor, que, gracies a la corte producíu pal pasu de l'antigua carretera Alicante–Murcia, forma una pequeña islla nuna estribación al nordeste de la Sierra de Cox, presidiendo la población. Ufierta una formosa vista de la Vega Baxa del Segura y nes sos fasteres y visos topáronse restos aqueológicos de toles cultures ensin interrupción dende la Edá del Bronce hasta güei, con especial presencia ibérica, romana y medieval. Hacia l'añu 1466 acometióse una restauración a xeitu a instancies del señor del llugar, Juan Ruíz Dávalos, que lo doto d'una capiya n'honor de Santa Bárbara, onde tolos años pola so festividá xubíen los vecinos de Cox a oyer santa misa. 
Nel sieglu XVIII fixeron obres nel Via Crucis creando un accesu más fácil al castiellu. Según Montesinos que lo visitó hacia l'añu 1795, este cuntaba con fuertes cuartones o cuartones cavaos na peña, onde sirvíen de prisión. Asina mesmu, esti autor escribió que la cortil disponía de &quot;almenes, garites y miradores&quot;. Esti castiellu componer d'una maciza mole de mampostería ensin matacanes nin almenes. Consta d'una cortil cercada y palaciu de planta poligonal.

Foi restauráu a finales del sieglu XX d'alcuerdu al so aspeutu orixinal.

=== Ilesia de San Xuan Bautista ===
Ye un templu d'estilu [[Arquiteutura barroca|Barrocu]]-[[Arquiteutura neoclásica|Neoclásicu]], construyíu ente los años 1774 y 1778 pol Arquiteutu Don Miguel de Francia Guillén, sol episcopáu de Don José Tormo y Juliá. Foi encimentáu sobre les bases de l'anterior ilesia y primitiva mezquita árabe y dende los sos empiezos dedicáu a la advocación de [[San Xuan Bautista]] cola categoría de primer ascensu y altar privilexáu, siendo en 1597 convertíu en parroquia. La solidez d'esta ilesia quedó patente col espantible terremotu del 12 de marzu de 1829, que nun-y fixo'l menor dañu. La advocación n'honor a San Xuan Bautista débese presumiblemente al señor de Cox, Juan Ruiz Dávalos que quixo perpetuar la so onomástica nesta ilesia. Asina mesmu la plaza de San Juan debe'l so nome a esti santu patrón.

=== Santuariu de La nuesa Señora del Carmen ===
Asitiáu pela rodiada del Llugar, güei centru urbanu y xuntu al Camín Real, llevántase esti conventu, onde según una antigua lleenda, producióse l'apaición y afayu de la primitiva patrona de Cox, María Santísima de les Virtúes, y sobre l'antigua ermita medieval d'ésta. Nel añu 1611 el señor del Llugar de Cox D. Juan Ruiz Dávalos que tenía un palaciu xunto a la ermita de les Virtúes, dona a la Orde de los Carmelites Calzaos estos dos edificios pa edificar sobre ellos el conventu. La so construcción remata en xunetu de 1611.

Del complexu arquiteutónicu d'entós (claustru, celdes, capiya…) namái llegó hasta nós la ilesia del monesteriu. Senciella y tosca, consta d'una sola nave abovedada con capiyes embutíes ente los contrafuertes. La fachada, austera y monacal, preside una bella plaza sobresaliendo'l so campanariu con un primer cuerpu de portentosu basamento de sillares de cantería. De decoración sobria nel interior, llama l'atención el camarín circular de la patrona que preside l'altar mayor, construyíu en 1780. 

* '''La Virxe del Carmen de Cox'''.
Convirtióse nel mayor signu d'identidá de la llocalidá, pos pocos conceyos algamen una simbiosis tan fonda cola so patrona. Cada mes de xunetu miles de pelegrinos lleguen hasta'l so altar; el conventu enllenar de bullicio ante una de les imáxenes más populares de la Vega Baxa, pos la so procesión convoca a miles de devotos. 
Nel documentu &quot;Memoramum&quot; de xunetu de 1504 recuéyese la cesión d'una imaxe de la Virxe del Carmen per parte del Sr. de Cox y cola fundación del Conventu Carmelita de 1611 esta festividá empieza a establecese. En 1877 fúndase la Confrería del Carmen y nel so rexistru apaecen devotos de tolos pueblos circundantes y d'otros pueblos d'España. La Virxe del Carmen de Cox ye dende mediaos del sieglu XIX la patrona, pero esto confírmase cola celebración del IV Centenariu de 1904 onde pasa a ocupar el camarín del Altar Mayor del Conventu. Nel añu 1953 ye coronada canónicamente pol obispu de Orihuela, recibiendo asina la más alta distinción que la Ilesia concede a les imáxenes de María. Nel añu 2004 celebróse'l V Centenariu de la advocación de la Virxe del Carmen y foi nomada alcaldesa Honoraria y Perpetua de Cox. Nos sos cinco sieglos d'historia varies fueron les representaciones iconográficas de la Virxe hasta llegar a la bellísima talla actual del escultor José Sánchez Lozano.

=== Muséu Villa de Cox ===
Atópase na casa de cultura. Nel muséu pueden reparase intereses del pueblu, como semeyes, restos antiguos, ferramientes antigües usaes na güerta, etc.

=== Molín de Cox ===
Edificiu del S.XVII que pertenecía al Señor de Cox. Consta de trés plantes y presenta unes dimensiones pocu comunes al restu de molinos fariñeros de La Mancha.
Ye l'únicu molín que s'atopa na contorna de la Vega Baxa del Segura.

=== Cueva del Perru ===
Ye una cueva asitiada na Paraxa de San Isidro y a los pies de la Sierra. Ta formada por una xeomorfoloxía soterraña d'una paré colgada y una torca piezométrica. Nel so interior alluga un importante hábitat y especies destacables, siendo una de les últimes colonies de quirópteros de la Comunidá Valenciana, como Myotis blythii, Myotis myotis y Rhinolophus ferrum-equinum.

== Videos ==
* [http://www.youtube.com/watch?v=k7WEQ3Vi1J8 Turismu de Cox, Pueblu d'Alicante]

== Gastronomía ==
{{VT|Gastronomía de la provincia d'Alicante}}
Ye típicu un postre llamáu ''platu xubíu'', que s'ellabora con merengue y otros ingredientes comunes del pueblu. Ellaboráu por Rosario Rives Santacruz

== Fiestes ==
* '''San Isidro''' (15 de mayu), realízase una romería a la ermita del santu.
* '''Virxe del Carmen''' (16 de xunetu), fiestes del 13 al 18, con desfiles de [[Moros y Cristianos]].

== Política ==
Nes pasaes eleiciones municipales del 24 de mayu de 2015, el PP (Partíu Popular) volvió ganar per séptima vegada consecutiva les eleiciones municipales pero nun llogró la mayoría absoluta. Lo cual l'alcaldía ta formada por un cuatripartitu lideráu, non pel segundu partíu, sinón pol terceru. Siendo investido como alcalde'l candidatu de Ciudadanos colos sofitos de Compromís, el PSOE ya Izquierda Xunida, que participen nel gobiernu municipal.

Colo cual configúrase la siguiente corporación municipal:

{| {{tablaguapa}} border=&quot;1&quot;
|-----
| colspan=&quot;10&quot; bgcolor=&quot;#C0C0C0&quot; | &lt;p align=&quot;center&quot;&gt;'''Corporación municipal en Cox'''
|-----
| bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot; | '''Nome'''
| bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot; | '''Cargu'''
| bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot; | '''Partíu'''

|-----
| bgcolor=&quot;#DC143C&quot; | '''Francisco Cámara Hurtado'''
| &lt;center&gt;1er Teniente d'Alcalde, Sanidá y Servicios Sociale&lt;/center&gt;
| &lt;center&gt;[[PSOE]]&lt;/center&gt;

|-----
| bgcolor=&quot;#DC143C&quot; | '''Antonio M. Manresa N.'''
| &lt;center&gt;Conceyal de Seguridá Ciudadana, Tráficu, señalización y proteición civil y Campusantu&lt;/center&gt;
| &lt;center&gt;[[PSOE]]&lt;/center&gt;

|-----
| bgcolor=&quot;#DC143C&quot; | '''María Y. Bernabé Soriano'''
| &lt;center&gt;Conceyal de Facienda, Educación y Muyer&lt;/center&gt;
| &lt;center&gt;[[PSOE]]&lt;/center&gt;

|-----
| bgcolor=&quot;#FFA500&quot; | '''Miguel A. Gambín Puig'''
| &lt;center&gt;Alcalde&lt;/center&gt;
| &lt;center&gt; [[Ciudadanos-Partíu de la Ciudadanía]]&lt;/center&gt;

|-----
| bgcolor=&quot;#FFA500&quot; | '''José M. Marín Cuenca'''
| &lt;center&gt; 4º Teniente d'Alcalde, Conceyal de Comerciu, mercáu, industria y desenvolvimientu llocal, urbanismu, modernización, nueves teunoloxíes y tresparencia&lt;/center&gt;
| &lt;center&gt; [[Ciudadanos-Partíu de la Ciudadanía]]&lt;/center&gt;

|-----
| bgcolor=&quot;#e65F00&quot; | '''Beatriz Nadal Rodríguez'''
| &lt;center&gt; 3ª Teniente d'Alcalde, Conceyal de Mediu Ambiente&lt;/center&gt;
| &lt;center&gt; [[Compromís]]&lt;/center&gt;

|-----
| bgcolor=&quot;#672f6c&quot; | '''José Pamies Marcos'''
| &lt;center&gt;2º Teniente d'Alcalde, Conceyal de Cultura, Mocedá, Turismu, Biblioteca, Patrimoniu, Parques y xardinos&lt;/center&gt;
| &lt;center&gt;[[Esquerra Unida del País Valencià]]&lt;/center&gt;

|-----
| bgcolor=&quot;#1e90FF&quot; | '''Tajo Pineda Pamies'''
| &lt;center&gt;Oposición&lt;/center&gt;
| &lt;center&gt;[[PP]]&lt;/center&gt;

|-----
| bgcolor=&quot;#1e90FF&quot; | '''Antonio Bernabeu Santu '''
| &lt;center&gt;Oposición&lt;/center&gt;
| &lt;center&gt;[[PP]]&lt;/center&gt;

|-----
| bgcolor=&quot;#1e90FF&quot; | '''Inma V. Martínez Serrano'''
| &lt;center&gt;Oposición&lt;/center&gt;
| &lt;center&gt;[[PP]]&lt;/center&gt;

|-----
| bgcolor=&quot;#1e90FF&quot; | '''Dori Lozano Ávila '''
| &lt;center&gt;Oposición&lt;/center&gt;
| &lt;center&gt;[[PP]]&lt;/center&gt;

|-----
| bgcolor=&quot;#1e90FF&quot; | '''Manuel A. Pérez Manresa '''
| &lt;center&gt;Oposición&lt;/center&gt;
| &lt;center&gt;[[PP]]&lt;/center&gt;

|-----
| bgcolor=&quot;#1e90FF&quot; | '''Andrés F. Saez Ramón'''
| &lt;center&gt;Oposición&lt;/center&gt;
| &lt;center&gt;[[PP]]&lt;/center&gt;

|}

&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}} border=&quot;1&quot;
|-----
| colspan=&quot;7&quot; bgcolor=&quot;#C0C0C0&quot; | &lt;p align=&quot;center&quot;&gt;'''RESULTANCIES DE LES ÚLTIMES ELECCIONES en Cox'''
|-----
| bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot; | '''Partíu políticu'''
| bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot; | '''Conceyales'''
| bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot; | '''nᵘVotos municipales 24/05/2015'''
| bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot; | '''nᵘVotos Autonómiques 24/05/2015'''
| bgcolor=&quot;#EFEFEF&quot; | '''nᵘVotos nacionales 26/06/2016'''
|-----
| bgcolor=&quot;#1e90FF&quot; | '''[[Partíu Popular]] (PP)'''
| &lt;center&gt;6&lt;/center&gt;
| &lt;center&gt;1687&lt;/center&gt;
| &lt;center&gt;1630&lt;/center&gt;
| &lt;center&gt;2131&lt;/center&gt;
|-----
| bgcolor=&quot;#DC143C&quot; | '''[[Partit Socialista del País Valencià]] (PSPV-PSOE)'''
| &lt;center&gt;3&lt;/center&gt;
| &lt;center&gt;989&lt;/center&gt;
| &lt;center&gt;916&lt;/center&gt;
| &lt;center&gt;697&lt;/center&gt;
|-----
| bgcolor=&quot;#EB6109&quot; | '''[[Ciudadanos-Partíu de la Ciudadanía]] '''
| &lt;center&gt;2&lt;/center&gt;
| &lt;center&gt;499&lt;/center&gt;
| &lt;center&gt;520&lt;/center&gt;
| &lt;center&gt;450&lt;/center&gt;
|-----
| bgcolor=&quot;#FFA500&quot; | '''[[Coalició Compromís]] '''
| &lt;center&gt;1&lt;/center&gt;
| &lt;center&gt;391&lt;/center&gt;
| &lt;center&gt;344&lt;/center&gt;
| &lt;center&gt;475&lt;/center&gt;
|-----
| bgcolor=&quot;00FF00&quot; | '''[[Esquerra Unida del País Valencià]] (EUPV)'''
| &lt;center&gt;1&lt;/center&gt;
| &lt;center&gt;341&lt;/center&gt;
| &lt;center&gt;224&lt;/center&gt;
| &lt;center&gt; &lt;/center&gt;
|}
&lt;/center&gt;

{{Alcalde_España |
 Alcalde_1 = José Lozano Ávila |
 Partíu_1 = [[Ficheru:Union de Centro Democratico (logo).svg|20px]] [[Unión de Centru Democráticu|UCD]] 
 | Alcalde_2 = Antonio Rives Foura
 | Partíu_2 = [[Ficheru:Logotipo del PSOE.svg|20px]] [[PSOE]] 
 | Alcalde_3 = José Pic Zambrana
 | Partíu_3 = [[Ficheru:Logotipo del PSOE.svg|20px]] [[PSOE]] 
 | Alcalde_4 = José Pertusa Bernabéu
 | Partíu_4 = [[Ficheru:PP.svg|20px]] [[PP]] 
 | Alcalde_5 = José Pertusa Bernabeu
 | Partíu_5 = [[Ficheru:PP.svg|20px]] [[PP]]
 | Alcalde_6 = José Pertusa Bernabeu
 | Partíu_6 = [[Ficheru:PP.svg|20px]] [[PP]]
 | Alcalde_7 = Carmelo Rives Fulleda
 | Partíu_7 = [[Ficheru:PP.svg|20px]] [[PP]]
 | Alcalde_8 = Carmelo Rives Fulleda
 | Partíu_8 = [[Ficheru:PP.svg|20px]] [[PP]]
 | Alcalde_9 = Carmelo Rives Fulleda
 | Partíu_9 = [[Ficheru:PP.svg|20px]] [[PP]]
 | Alcalde_10 = Miguel Ángel Gambín Puig
 | Partíu_10 = [[Ficheru:Ciudadanos-icono.svg|20px]] [[C's]]+[[Compromís]]+[[EU]]+ [[PSOE]]
}}

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{Commonscat|Cox, Alicante}}
* [https://web.archive.org/web/20070930165618/http://www.dip-alicante.es/documentacion/local/menulocal.asp?codigo=03058&amp;Submit.x=30&amp;Submit.y=5 Índiz estadísticu municipal de Cox]. Unidá de Documentación de la Diputación d'Alicante 
* [http://www.dip-alicante.es/documentacion Datos y cifres de los conceyos de la provincia d'Alicante]. Unidá de Documentación de la Diputación d'Alicante 
* http://www.convega.com/aytocox/
* [http://www.laguiaw.com/index.php?action=ficha&amp;id=96929 Guía de Cox, Teléfonos d'Interés y demás]
* http://www.caminodelcid.org/Poblacion.aspx?Poblacion=355
* [https://web.archive.org/web/20101206052736/http://www.panoramio.com/team/ Descripción de los miembros actual y pasar de Panoramio]

{{Tradubot|Cox}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Llocalidaes de la provincia d'Alacant]]
[[Categoría:Conceyos d'Alacant]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>cne72rrhwridv6eh89asr4ner79m33m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>San Lorenzo de Tormes</title>
    <ns>0</ns>
    <id>120060</id>
    <revision>
      <id>3714370</id>
      <parentid>3605830</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:23:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6917" xml:space="preserve">{{llocalidá}}

'''San Lorenzo de Tormes''' ye un [[conceyu]] d'[[España]] perteneciente a la [[provincia d'Ávila]], na [[comunidá autónoma]] de [[Castiella y Llión]]. Forma parte de la [[comarca]] d'[[Contorna d'El Barco de Ávila-Piedrahíta|El Barco de Ávila-Piedrahíta]] y del [[partíu xudicial de Piedrahíta]] y ta asitiáu a los pies de l'aguada norte de la [[Sierra de Villafranca]]. En {{Población|ES|añu}} cuntaba con una población de {{Población|ES|05214}} habitantes.

Tien un [[Vallehondo]].

== Símbolos ==
[[Ficheru:Escudo de San Lorenzo de Tormes.svg|left|120px|Escudu de San Lorenzo de Tormes]]
L'escudu [[Heráldica|heráldicu]] y la bandera que representen al conceyu fueron aprobaos oficialmente'l {{fecha|10|05|2007}}. L'escudu se [[blasón|blasona]] de la siguiente manera:

{{Cita|''«Escudu de forma española, de gules, una parrilla d'oru acompañada de dos palmes d'oru, faxa ondada y baxada, d'ondes de plata y azur, al timbre, corona real d'España.»''|[[Boletín Oficial de Castiella y Llión]] nᵘ98 de {{Fecha|22|5|2007}}&lt;ref name=bocylsim&gt;{{cita web|url=http://bocyl.jcyl.es/boletines/2007/05/22/pdf/BOCYL-D-22052007-36.pdf|títulu=ALCUERDO de la Xunta Vecinal de San Lorenzo de Tormes de 10 de mayu de 2007 relativu a l'aprobación del escudu y bandera municipal.|fecha={{Fecha|22|5|2007}}|formatu=pdf|obra=[[Boletín Oficial de Castiella y Llión]] nᵘ98|editor=Xunta de Castiella y Llión}}&lt;/ref&gt;}}
La descripción testual de la bandera ye la siguiente:
{{Cita|''«Bandera: tercia a la batiente triple, de proporción 1:2 Colorada o gules al estil, con una parrilla mariella o oru nel so centru; a la batiente, tres franxes horizontales d'igual tamañu, blanca o plata la cimera ya inferior y azul o azur la central.»''|[[Boletín Oficial de Castiella y Llión]] nᵘ98 de {{Fecha|22|5|2007}}&lt;ref name=bocylsim /&gt;}}

== Xeografía ==
;Allugamientu La llocalidá ta asitiada a una altitú de 1030&amp;nbsp;[[msnm]].&lt;ref
name=altitú&gt;{{cita web|url=http://www.aemet.es/es/eltiempo/prediccion/municipios/san-lorenzo-de-tormes-id05214|editor=Axencia Estatal de Meteorología|títulu=Datos d'altitú pa San Lorenzo de Tormes na páxina de previsión meteorolóxica de AEMET provenientes del Nomenclátor xeográficu de conceyos y entidaes de población del Institutu Xeográficu Nacional}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.aemet.es/es/eltiempo/prediccion/municipios/ayuda|editor=Axencia Estatal de Meteorología|títulu=Interpretación: Predicción por conceyos|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140318150717/http://www.aemet.es/es/eltiempo/prediccion/municipios/ayuda|fechaarchivu=18 de marzu de 2014}}&lt;/ref&gt;

&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}} width =&quot;40%&quot; border = 2 align=&quot;center&quot;
|-----
| width =&quot;20%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Noroeste:'' [[El Losar del Barco]]
| width =&quot;30%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Norte:'' [[La Horcajada (Ávila)|La Horcajada]]
| width =&quot;20%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Nordés:'' [[Santa María de los Caballeros]]
|-----
| width =&quot;20%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Oeste:'' [[El Losar del Barco]]
| width =&quot;30%&quot; align=&quot;center&quot; | [[Ficheru:Rosa de los vientos.svg|75px]]
| width =&quot;20%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Este:'' [[Santa María de los Caballeros]]
|-----
| width =&quot;20%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Suroeste:'' [[El Barco de Ávila]]
| width =&quot;30%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Sur:'' [[Los Llanos de Tormes]]
| width =&quot;10%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Sureste:'' [[Los Llanos de Tormes]]
|}
&lt;/center&gt;

== Historia ==
El datu más antiguu correspuende al del rumbu del [[Duque d'Alba]], que de la mesma recibió mandatu de los [[Reis Católicos]] nel añu 1494 y nel cual figuren un Gonzalo de Hontanares y un Alonso García de Hontanares como caballeros d'armes a caballu de les tierres del Barco, a los cualos hónrase nuna placa conmemorativa na plaza principal del pueblu.
Hacia l'añu 1517, San Llorienzo de Balvellido conformar 50 habitantes, perteneciendo al Conceyu de Encinares hasta mediaos del sieglu XIX, Hontanares, El Moyón y El Santu, poblaos de la dómina, son abandonaos y parte de los sos pobladores instalar en San Llorienzo, Vallejohondo y [[Encinares]].
Nun ye hasta mediaos del sieglu XIX que se constitúi xurisdiccional y eclesiásticamente nel [[Conceyu (hestoria)|Conceyu]] y [[Parroquia (relixón)|Parroquia]] respeutivamente.
&lt;/center&gt;

== Demografía ==
El conceyu, que tien una [[Área|superficie]] de 14,50&amp;nbsp;[[quilómetru cuadráu|km²]],&lt;ref&gt;{{cita web|editor=Institutu Nacional d'Estadística|títulu=Población, superficie y densidá por conceyos - Ávila|url=http://www.ine.es/jaxi/tabla.do?path=/t43/a011/a1998/densidá/a2008/l0/&amp;file=t10039.px&amp;type=pcaxis&amp;L=0|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131002103202/http://www.ine.es/jaxi/tabla.do?path=%2Ft43%2Fa011%2Fa1998%2Fdensidad%2Fa2008%2Fl0%2F&amp;file=t10039.px&amp;type=pcaxis&amp;L=0|fechaarchivu=2 d'ochobre de 2013}}&lt;/ref&gt; cuenta según el padrón municipal pa {{Población|ES|añu}} del [[Institutu Nacional d'Estadística d'España|INE]] con {{Población|ES|05214}} habitantes y una [[densidá de población|densidá]] de {{Densidá de población|{{Población|ES|05214|formatu=non}}|14.50}}&amp;nbsp;hab./km².
{{Gráfica d'evolución|tipo=demográficu|anchor=625|color_1=Green|color_2=Green|color_3=Green|color_4=Green|color_5=Green|color_17=blue|color_18=blue|1857|497|1860|477|1877|493|1887|555|1897|553|1900|571|1910|511|1920|501|1930|455|1940|461|1950|462|1960|426|1970|273|1981|123|1991|84|2001|52|2011|58|{{Población|ES|añu}}|{{Población|ES|05214|formatu=non}}|notes=&lt;small&gt;
{{lleenda|#008000|[[Población de derechu]] (1842-1897, sacante 1857 y 1860 que ye [[población de fechu]]) según los censos de población del sieglu XIX.&lt;ref name=ine /&gt;}}
{{lleenda|#88c2cc|[[Población de derechu]] (1900-1991) o [[población de derechu|población residente]] (2001) según los censos de población del [[Institutu Nacional d'Estadística (España)|INE]].&lt;ref name=ine&gt;{{cita web|url=http://www.ine.es/intercensal/intercensal.do?search=1&amp;cmbTipoBusq=0&amp;textoMunicipio=San+Lorenzo+de+Tormes&amp;btnBuscarDenom=Consultar+selecci%F3n|títulu=Alteraciones de los conceyos nos Censos de Población dende 1842 - San Lorenzo de Tormes|editor=Institutu Nacional d'Estadística (España)}}&lt;/ref&gt;
}}
{{lleenda|#0000FF|Población según el [[padrón municipal]] de 2011&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.ine.es/pob_xls/pobmun11.xls|títulu=Cifres oficiales de población resultantes de la revisión del Padrón municipal a 1 de xineru de 2011|editor=Institutu Nacional d'Estadística}}&lt;/ref&gt; y de {{Población|ES|añu}} del [[Institutu Nacional d'Estadística (España)|INE]].}}&lt;/small&gt;}}
&lt;/center&gt;

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|San Lorenzo de Tormes}}
{{rellación OSM|344319}}


{{Tradubot|San Lorenzo de Tormes}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Conceyos de la provincia d'Ávila]]
[[Categoría:Llocalidaes de la provincia d'Ávila]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>cvvaaklsr3aaq4dp1jv8vwu2guwg3qp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Villanueva de Ávila</title>
    <ns>0</ns>
    <id>120098</id>
    <revision>
      <id>3714386</id>
      <parentid>3676143</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:25:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7251" xml:space="preserve">{{llocalidá}}

'''Villanueva de Ávila''' ye un conceyu y una llocalidá [[España|española]] emplazada nel sur de la [[provincia d'Ávila]], na [[comunidá autónoma]] de [[Castiella y Llión]]. Famosu pola fabricación de carros y carretones, que lleguen a algamar precios elevaos nel mercáu d'antigüedaes y [[almoneda]].

== Símbolos ==
L'escudu y bandera municipales fueron aprobaos oficialmente'l 6 de setiembre de 1999 y les sos descripciones son les siguientes:
{{Cita|«''Escudu estremáu en dos cuarteles, Primero d'azul con cuetu d'oru y homdas de plata y segundu de verde con edificación de plata. Timbrado de Corona Real.»''&lt;ref name=bocylsim&gt;{{cita web |url=http://bocyl.jcyl.es/boletines/1999/09/16/pdf/BOCYL-D-16091999-10.pdf|títulu=ALCUERDO de 6 de setiembre de 1999, relativu a l'aprobación definitiva del Escudu Heráldicu y Bandera Municipal d'esti Conceyu. |fechaaccesu=14 de xunu de 2013 |fecha=16 de setiembre de 1999|formatu=pdf|editorial =Xunta de Castiella y Llión|idioma=Castellanu|obra=Boletín Oficial de Castiella y Llión nᵘ180}}&lt;/ref&gt;}}
{{Cita|«''Bandera cuadrada, de color azul, mariellu y verde, en bandes verticales. Nel centru l'Escudu Municipal de Villanueva de Ávila.''»&lt;ref name=bocylsim /&gt;}}

== Xeografía ==
La llocalidá asítiase a una altitú de 1059&amp;nbsp;[[msnm]].&lt;ref name=altitú&gt;{{cita web |url=http://www.aemet.es/es/eltiempo/prediccion/municipios/villanueva-de-avila-id05905|editor=Axencia Estatal de Meteorología |títulu=Datos d'altitú pa Villanueva de Ávila na páxina de previsión meteorolóxica de AEMET provenientes del Nomenclátor xeográficu de conceyos y entidaes de población del Institutu Xeográficu Nacional}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.aemet.es/es/eltiempo/prediccion/municipios/ayuda|editor=Axencia Estatal de Meteorología |títulu=Interpretación: Predicción por conceyos |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140318150717/http://www.aemet.es/es/eltiempo/prediccion/municipios/ayuda |fechaarchivu=18 de marzu de 2014}}&lt;/ref&gt;

&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}} width =&quot;60%&quot; border = 2 align=&quot;center&quot;
|-----
| width =&quot;30%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Noroeste:'' [[Navalosa]]
| width =&quot;40%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Norte:'' [[Navatalgordo]]
| width =&quot;30%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Nordés:'' [[Burgohondo]]
|-----
| width =&quot;30%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Oeste:'' [[Navarrevisca]]
| width =&quot;40%&quot; align=&quot;center&quot; | [[Ficheru:Rosa de los vientos.svg|75px]]
| width =&quot;30%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Este:'' [[Burgohondo]]
|-----
| width =&quot;30%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Suroeste:'' [[Navarrevisca]]
| width =&quot;40%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Sur:'' [[Mijares (Ávila)|Mijares]]
| width =&quot;10%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Sureste:'' [[Burgohondo]]
|}&lt;/center&gt;

== Historia ==
Desconozse la fecha y dómina exacta na que moraben los primeros habitantes del llugar.

Fai non muncho tiempu, los habitantes vivíen en pequeños y esvalixaos barrios, de tan solo un puñáu de cases. Les cases constaben d'una única habitación compartida por padres y fíos. L'habitación yera tou: salón, cocina y cuartos. En dellos casos construyeren xunto a la casa una pequeña corte pa los animales. Los llares taben fabricaos con grandes piedres.

Estos barrios separaos ente sigo pertenecíen a Navatalgordo, la zona que los contenía yera conocida como &quot;Los Umbrías de Navatalgordo&quot;.
Nesa dómina los barrios nun disponíen de lluz llétrico, carreteres apropiaes, médicu, sacerdote o campusantu. Les xentes del llugar teníen de dir hasta Navatalgordo pa bautizase, casase, o realizar cualquier tipu de papeléu.

Había una escuela nel barriu Los Arquitones. Hacia l'añu 1933 creáronse nueves escueles conocíes por toos como &quot;primeres escueles&quot;. Fueron construyíes nel barriu Los Regatucos, y asistíen los neños de tolos barrios. Atópense allugaes na Plaza Escueles en Villanueva de Ávila, anque agora nun s'utilicen pa dar clase a los neños.
Por que tolos neños pudieren tener una educación, los mayores recibíen clase, y depués ellos daben clase a los más pequeños. Llamábense &quot;escueles&quot; en plural, porque neños y neñes taben separaos.

Col tiempu Los Regatucos creció y llamar '''Pueblu Nuevu'''. En 1942 llamar '''Villanueva de Ávila''', pero nun recibió la independencia de Navatalgordo hasta l'añu 1990.

Ye famosa la matanza que se produció'l 23 de xunetu de [[1809]] poles tropes napoleóniques en Los Veneros. Sabiendo'l franceses que na llocalidá atopaben les hermanes de [[Juan Martín l'Encerriscáu]],&lt;ref name=&quot;sobornu&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Escalera|nome=Evaristo|apellíos2=González Llana|nome2=Manuel|títulu=La España del sieglu XIX: los sos homes y acontecimientos más notables, volume 1|url=https://books.google.es/books?id=uGezH0CJmQsC&amp;hl=es&amp;pg=PA570|añu=1864|editorial=Juan José Martínez, editor |páxina=525}}&lt;/ref&gt; disponer a asesinales, pa lo cual, llevaron a toles muyeres a Los Veneros y ellí pasar por bayoneta. En total 22 muyeres fueron masacradas.

Villanueva de Ávila independizar de Navatalgordo la Fecha|16|02|1991}}.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.boe.es/boe/dias/1991/02/16/pdfs/A05564-05564.pdf|obra=Boletín Oficial del Estáu nᵘ41 |títulu=Decreto 255/1990, de 13 d'avientu, pol que s'aprueba la constitución de la Entidá Llocal Menor de Villanueva de Avila, perteneciente al Conceyu de Navatalgordo (Avila), como nuevu ya independiente Conceyu.|fecha={{fecha|16|02|1991}}|editor=Gobierno d'España}}&lt;/ref&gt;

== Demografía ==
Tien censaos 224 habitantes ([[Institutu Nacional d'Estadística d'España|INE]] [[2017]]).

{{Gráfica d'evolución|tipo=demográfica|nome=Villanueva de Ávila|1991|666 |1995|620 |1999|489 |2003|349 |2007|273 |2011|287 |2015|239 |2017|224 |notes=&lt;small&gt;
{{lleenda|#88c2cc|[[Población de derechu]] (1991-2015) según los censos de población del [[Institutu Nacional d'Estadística (España)|INE]] a 1 de xineru de cada añu.&lt;ref&gt;[http://www.ine.es/nomen2/index.do INEbase / Nomenclátor. Rellación d'unidaes poblacionales.]&lt;/ref&gt;}}&lt;/small&gt;}}

La [[emigración]] y l'evidente avieyamientu de la población son les causes de la [[Crecedera poblacional|variación demográfica negativa]]

== Economía ==
Los precios de les viviendes viéronse amenorgaos nel periodu (2008-2017) nun 83,18% ([[Institutu Nacional d'Estadística (España)|INE]] [[2017]]), pol descensu notable de la población, dándose'l casu d'esistir nel añu 2017 más viviendes qu'habitantes, en concretu, 4,32 viviendes per cada habitante. Según estimaciones del añu 2011 del ([[Institutu Nacional d'Estadística (España)|INE]] [[2011]]), nel añu 2026 la población nun va superar los 35 habitantes.

De resultes de la escasa población y del avieyamientu de la mesma, ta produciéndose na llocalidá una cayida nos precios de los terrenes y viviendes que probablemente lleven a la desapaición del conceyu cola so posible incorporación al conceyu vecín de [[Navatalgordo]].

== Ver tamién ==
*

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Villanueva de Ávila}}
* [http://www.villanuevadeavila.es/ Páxina oficial]

{{Tradubot|Villanueva de Ávila}}
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Conceyos de la provincia d'Ávila]]
[[Categoría:Llocalidaes de la provincia d'Ávila]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>has47jriex4vrcw2oh9ztposzblc81j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Buniel</title>
    <ns>0</ns>
    <id>120151</id>
    <revision>
      <id>3714265</id>
      <parentid>3704506</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:10:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10733" xml:space="preserve">{{llocalidá}}

'''Buniel''' ye una llocalidá y un [[conceyu]]&lt;ref&gt;Códigu [[Institutu Nacional d'Estadística (España)|INE]] 058&lt;/ref&gt; asitiaos na [[provincia de Burgos]], na comunidá autónoma de [[Castiella y Lleón]] ([[España]]) , contorna d'[[Alfoz de Burgos]], partíu xudicial de [[Partíu de Burgos|Burgos]], cabecera del conceyu del so nome.

== Xeografía ==
La llocalidá de Buniel ta asitiada a 12/14 km al oeste de la ciudá de [[Burgos]], na confluencia de la carretera nacional [[N-620]]a y l'Autovía [[A-62]]. 
Ta allugada a veres del ríu Arlanzón y ta bien próximu al Camín de Santiago, esautamente a 3km, na llocalidá de [[Tardajos]].
Al atopase tamién nel marxe de l'autovía y mui cerca del nuedu de comunicaciones que suponen les interseiciones de dicha vía cola Autovía de Lleón y Madrid beneficiar aumentando la so población notablemente.

=== Allugamientu ===
{| {{tablaguapa}} width =&quot;60%&quot; border = 2 align=&quot;center&quot;
|-----
| width =&quot;35%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Noroeste:'' [[Rabé de las Calzadas|Rabé]]
| width =&quot;30%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Norte:'' [[Tardajos]]
| width =&quot;35%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Nordés:'' [[Villalbilla de Burgos|Villalbilla]] y [[San Mamés]]
|-----
| width =&quot;10%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Oeste:'' [[Frandovínez]]
| width =&quot;35%&quot; align=&quot;center&quot; | [[Ficheru:Rosa de los vientos.svg|75px]] 
| width =&quot;30%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Este:'' [[San Mamés]]
|-----
| width =&quot;35%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Suroeste:'' [[Frandovínez]] 
| width =&quot;30%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Sur:'' [[Cabia]] y [[Albillos]]
| width =&quot;35%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Sureste:'' [[Albillos]] 
|}

== Historia ==
''Buniel'' naz como tal nel añu 884, tres la fundación el [[castiellu de Burgos]] y [[Ciudá de Burgos]]. &lt;br /&gt;

Sobre l'orixe del topónimu hai delles especulaciones:

L'orixe nel nome d'una planta, bunion (Bunium bulbocastanum L.).
Otra interpretación ye que vien del nome llatín Balneolus y que significa bañu y alude a la presencia romana na zona de Buniel que llegaría hasta la vecina población de Tardajos, según la más que posible presencia d'agües termales nesta zona o colindantes...
Otra posible esplicación del términu Buniel ye una derivación del nome llatín Bonellus, que ye un diminutivu de Bonus que significa &quot;Bonu&quot;, nome propiu d'usu común na Alta Edá Media. El Capítulu de Caballeros de San Juan de 1191 en Castronuño, dio escritura de venta d'una heredá &quot;qui est in villa que dicitur Bonel&quot; que'l so nome poder recibir tantu de persona, cuanto de moyón, cuanto de finxu próximu como &quot;El Bonillo&quot;, Bonellus nesta acepción ye diminutivu de Bona...
Hai restos que fechen l'apaición d'una comunidá romana en redol al Sieglu III ó IV. Les sos ruines salieron a la lluz arriendes de una escavación por cuenta de les obra del Tren d'Alta Velocidá, los restos topaos atópense, pal so estudiu, nel Muséu Provincial de Burgos. Pueden vese semeyes tomaes por un vecín equí.&lt;br /&gt;

El so allugamientu a los pies del ríu Arlanzón supunxo que los pueblos estremeros denominaren a los sos habitantes col apellativu de cucharapes, amás gracies a esto, en Buniel la dedicación primordial foi dende siempres l'agricultura, y en menor midida, la ganadería.

L'orixe real d'ésta llocalidá asitiar sobre l'añu 890 dC. gracies a un home llamáu Bonello, que condució hasta alllí a un grupu de families (metá soldaos metá llabriegos) que buscaben ser castellanes, al atopalo asitiáronse y punxéron-y nome al pueblu; al ser fondamente relixosos fueron adquiriendo la idiosincrasia de los pueblos de Castiella. &lt;br /&gt;
Nesti momentu Buniel quedó adscritu a l'alfoz de Burgos onde va tar el so centru políticu, alministrativu y económicu. &lt;br /&gt;
Sicasí, la primer vegada que lleemos el nome de &quot;Buniel&quot; como tal, ye'l 14 de payares de 1058, nun documentu del archivu del [[Monesteriu de Cardeña]], cuando la llocalidá yá tenía añu y mediu de vida: ''&quot; ... la metá de la Villa que llamen Buniel, na alfoz de Burgos, con tou lo qu'a la mentada Villa pertenecen: tierres, viñes, molinos, güertes, praos, pasto charca, agües, montes y fontes y deveses, árboles maderizos en tol so términu, con entraes y salíes. Y esto a perpetuidad. Y tamién la metá de la Ilesia de Santa maría colos sos derechos. Ya igualmente concedo la metá de Buniel el menor”''.&lt;br /&gt;
Nesa fecha y nesi testu, vemos tamién el donativo que realizó Don Nuño Álvarez, posible inversor de la llocalidá y propietariu d'ésta, a Don Sisebuto, Abá del monesteriu y amigu del Cid. El motivu d'esti donativo, foi garantizar la salvación de la so alma y la de la so difunta esposa Doña Teresa. Al paecer foi de gran importancia, al ser robláu polos reis Don Fernando y Doña Sancha, pol futuru rei Don Sancho y los principales componentes del Cortexu real. &lt;br /&gt; 
El fechu ye que Buniel ta nel centru económicu y que tres la donación el Monesteriu de San Pedro Cardeña amplia los sos dominios a esti sector del Arlanzón.&lt;br /&gt;
Amás nel documentu falar de la esistencia de ''&quot;Buniel el menor&quot;''. Asitiar a 300 metros al norte de Buniel y pudo nacer como barriu cercanu a &quot;La Villa de Buniel&quot;&lt;br /&gt;
Amás d'ésti documentan atopáronse otros dos, los de Fuentes y los de Villajon.&lt;br /&gt;
&lt;br /&gt;
Hacia l'añu 1250 La Villa de Buniel cuntaba con aproximao 50 vecinos.&lt;br /&gt;
La Edá Media foi una etapa de ciertu desenvolvimientu y prosperidá pa Buniel, y yá, na edá moderna, Buniel paez incluyida na cuadriella de tardajos col nome de &quot;Villareal de Buniel&quot;. Ye nesti periodu cuando la Villa entra nel Señoríu del Marqués, títulu que sigue a día de güei.&lt;br /&gt;
Hasta'l primer terciu del Sieglu XIX hubo un marquesáu en Buniel, que encargaríase del conseyu, los impuestos, les autoridaes o la xurisdicción. Tres esto, llegamos al reináu de [[Fernandu VI]], cuando s'executó'l Catastru, aquel día &quot;Villareal de Buniel&quot; tenía'l 
señoríu del señor marqués y que nel so nome nomar a un vecín que representaba la xusticia y al Rei, que pagaben los diezmos de la so producción agrícola y un yantar al Abá de San Pedro Cardeña.&lt;br /&gt;
&lt;br /&gt;
En ''1752'' yá había unos 250 habitantes distribuyíos nunes 62 cases. Había aquel día xastres, pastores, llabradores y hasta 3 sacerdotes. Tamién había una tabierna, dos molinos (qu'unu d'ellos entá esiste), un fornu y un llavaderu.&lt;br /&gt;
&lt;br /&gt;
Nos sieglos XIX y XX produció la [[Guerra de la Independencia Española|Guerra de la Independencia]], la [[revolución de 1820]] y les [[Guerres Carlistes]]. Esto, provocó dellos cambeos na llocalidá. Les cortes de Cádiz, suprimieron los señoríos y Buniel volvió a l'Alministración Xeneral del Estáu, anque siguió incluyida nel partíu xudicial de Burgos.
&lt;br /&gt;
&lt;br /&gt;
En ''1842'' &quot;Villareal de Buniel&quot; sigue calteniendo los mesmos habitantes pero en más llares. Yá cunta con dos mesones y una oficina de Portalgu qu'esplotaba la Direición Xeneral del Camín. Tamién s'inclúi la Escuela de Primeres Lletres pal aprendizaxe de los neños, que rondaben los 64.
Amás, la carretera Burgos-Valladolid empezar a usar lo cual empezó a beneficiar al conceyu.&lt;br /&gt;
&lt;br /&gt;
En ''1900'' los habitantes yeren 340 y en 1950 figuren nel Censu 487. Nesta dómina'l conceyu empezó a aprovechase y beneficiase del Camín Real a Valladolid, el cuál asfaltóse y anguaño ye l'autovía A-62. D'esta manera, empezó a crecer tanto económicamente como socialmente gracies a ser una población bien comunicada. &lt;br /&gt;

El pueblu tuvo una gran crecedera a principios del sieglu XXI, de resultes del boom inmobiliariu y anguaño una gran parte del pandorial de Buniel atópase ocupáu polos restos d'una gran urbanización que se quedó a medies de facer per parte de la inmobiliaria Fadesa,.&lt;br /&gt;
Anguaño BUNIEL cuenta con 511 habitantes, un consultoriu médicu, serviciu de guardería, polideportivu, locales p'axuntase, parques infantiles, zones verdes y un centru cultural. Amás atópase na área metropolitana de Burgos.&lt;br /&gt;

=== Bandera y Escudu === 
[[Ficheru:Escudo Buniel.jpg|thumb|Escudu de Buniel]]
La ''Bandera'' ye rectangular, y de baxo enriba tien una raya mariella con dos triángulos de color coloráu a los llaos cimeros y de color azules nos llaos inferiores. Nel centru d'ésta, atópase l'Escudu Municipal. El color coloráu simboliza a Castiella, el mariellu a l'agricultura, y l'azul a les agües del [[ríu Arlanzón]].&lt;br /&gt;
&lt;br /&gt;
L'''escudu'' cuenta cola parte de la corona y el cuerpu.&lt;br /&gt; 
La ''corona'' asítiase enriba del cuerpu, y significa el reinu al que pertenez.&lt;br /&gt;

El ''cuerpu'' ye de color coloráu y simboliza a Castiella, el sufrimientu y el sangre. Nél, apaez un castiellu, que tamién representa a Castiella, y enriba d'ésti, trés estrelles de &quot;oru&quot; que representen los trés antigüos poblamientos, &quot;Buniel Menor&quot;, &quot;Fuentes&quot; y &quot;Villajón&quot;. Tamién apaecen trés espiges de &quot;oru&quot; cruzaes que faen referencia a l'agricultura, debaxo d'éstes, apaez una especie de ríu en nome al Arlanzón. Y a estos dos partes dixébra-yos una banda azul que representa El vieyu Camín Real de Burgos a Valladolid y nél, inclúyense cuatro círculos de &quot;plata&quot; que faen referencia a los bezantes, una moneda oriental, que refiérense a la riqueza y desenvolvimientu qu'ésti camín apurro a la villa.

=== Afayos === 
[[Ficheru:Piedra2.jpg|thumb|Piedra piramidal]]
Podemos atópase na llocalidá hayazgos como un '''piedra piramidal''' atopada en 1912 con inscripciones y grabaos nes sos cares. La piedra, ye de Hontoria de la Cantera y podría ser una piedra funeraria de los sieglos V-VI. Anguaño atópase nel Muséu de Burgos.&lt;br /&gt;

Amás d'ésta, atopamos '''dos xacimientos romanos''' na llocalidá atopaos 2015 gracies a les obres del AVE, son de redolada'l sieglu V-VII y según los estudios son una [[villa romana Molín de riba]] y una [[necrópolis]].

== Monumentos ==
* [[Ilesia de Santa María la Mayor (Buniel)|Ilesia de Santa María la Mayor]].

== Fiestes y tradiciones ==
''San Isidro'': 15 de Mayu.

''Fiesta patronal; La nuesa Señora del Rosario'': Primer fin de selmanal d'Ochobre.

''Día del Pilar'': 12 d'Ochobre.

== Instalaciones y servicios ==
Centro C.Y.A.S. - Burgos Rural SUR&lt;br /&gt;
Consultoriu médicu&lt;br /&gt;
Guardería municipal de Buniel - Madrugadores&lt;br /&gt;
Centru Cultural - &lt;br /&gt;
''Area el Serrano- Restorán/Hotel''

== Llugares d'interés ==
''Ilesia Parroquial de Santa María la Mayor de la Villa Real de Buniel''&lt;br /&gt;
''Chigre Municipal''&lt;br /&gt;
''Parque infantil''&lt;br /&gt;

== Ver tamién ==


== Notes ==
{{llistaref}}


{{Tradubot|Buniel}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Conceyos de Burgos]]
[[Categoría:Llocalidaes de la provincia de Burgos]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>4p88c25vbkxiuon5ipk7pl1x0vpao6d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Valle de Oca</title>
    <ns>0</ns>
    <id>120384</id>
    <revision>
      <id>3714384</id>
      <parentid>3691510</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:25:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5320" xml:space="preserve">{{llocalidá}}
'''Valle de Oca''' ye un [[conceyu]]&lt;ref&gt;Códigu [[Institutu Nacional d'Estadística (España)|INE]] 09411&lt;/ref&gt; na contorna de [[Montes d'Oca (contorna)|Montes de Oca]], al nordeste de la [[provincia de Burgos]], [[Comunidá Autónoma]] de [[Castiella y Llión]] ([[España]]).

== Datos Xenerales ==
[[Ficheru:Río Oca.JPG|225px|thumb|''Calce del río Oca al so pasu pola población de Villalbos''.]]
=== ''Formación del Conceyu'' ===
Ente 1858 y 1969 créase'l conceyu '''&quot;Valle de Oca&quot;''' arrexuntando seis poblaciones:
* [[Cueva Cardiel]]
* [[Villalmóndar]]
* [[Villalbos]]
* [[Villanasur Río de Oca]]
* [[Villalómez]]
* [[Mozoncillo de Oca]]

Formando un [[área]] de 38,47&amp;nbsp;[[quilómetru cuadráu|km²]] con una [[población humana|población]] de 199 habitantes ([[INE (España)|INE]] [[2008]]) y una [[densidá de población|densidá]] de 5,17&amp;nbsp;hab/km².

=== ''Evolución demográfica'' ===
{| align=&quot;center&quot; rules=&quot;all&quot; cellspacing=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;4&quot; style=&quot;border: 1px solid #999; border-right: 2px solid #999; border-bottom:2px solid #999&quot;
|+ style=&quot;font-weight: bold; font-size: 1.1em; margin-bottom: 0.5em&quot;| Evolución demográfica

![[1991]] !!!! [[1996]] !!!! [[2001]] !!!! [[2004]] !!!! [[2007]]
|-
| align=center| 223 |||| align=center| 221 |||| align=center| 226 |||| align=center| 226 |||| align=center| 204
|}

=== ''Situación xeográfica'' ===
Los 6 pueblos que conformen el Conceyu del Valle de Oca más les llocalidaes d'[[Ocón de Villafranca]] y [[Alcocero de Mola]] estender a lo llargo de la carretera comarcal [[BU-703]] que xune la carretera [[N-120]] ([[Villafranca Montes de Oca]]) cola Carretera [[N-I]] ([[Castil de Peones]]).

La carretera [[BU-703]] estender en paralelu al oeste del [[río Oca]], afluente del Ebro pel so marxe derechu; río Oca que, de la mesma, da nome al valle, anque esta formosa paraxa del pandu castellanu ye, tamién, conocíu como'l &quot;[[Valle de los Ayos]]&quot;.

=== ''Datos alministrativos'' ===
El conceyu del Valle de Oca compuestu de 6 [[Entidaes Llocales Menores partíu de Villarcayo|Entidaes Llocales Menores]], que la so Casa Consistorial atópase en Villanasur Ríu de Oca, y pertenez al partíu xudicial de [[partíu de Belorado|Belorado]].

De los 6 nucleos de población que formen el Valle de Oca, nes ''Eleiciones Xenerales del 2007'', los representantes escoyíos fueron: 3 alcaldes del [[PSOE]] (Villanasur, Villalómez y Cueva Cardiel), 1 alcalde del [[PP]] (Villalbos) y 2 ''&quot;Ensin Datos&quot;'' (Villalmóndar y Mozoncillo).

== Historia ==
Hasta mediaos del sieglu IX, el Valle del [[río Oca|Oca]] taba práuticamente despoblado, apenes yera un llugar de camín de les correríes árabes ente los frentes cristianos lleonés y navarru. Hacia l'añu [[836]] apaeció por estes paraxes el sacerdote ''Cardello'' con familiares, compañeros y esploradores; traía llibros y enseres y afalaben una punta d'oveyes, vaques y yegües. Cardello venía de [[La Montaña]], d'[[Asia]], na cabecera del [[ríu Asón]] y, al llegar a esti valle, fundó a veres del ríu, la población de Cueva Cardiel (''Cardello'').

Más tarde, na primer metá del [[sieglu X]], apaecieron por estes paraxes los [[Fernando Ansúrez|Ansúrez]], fundando y poblando [[Villanasur Ríu d'Oca|Villanasur Ríu de Oca]]; y, un conde castellanu conocíu nel mundu [[mozárabe]] como ''[[Abolmondar Albu]]'', fundador y poblador de les llocalidaes de [[Villalmóndar]] y [http://www.everyoneweb.es/villalbos/ Villalbos]. Nel [[Episodiu Tebular]], tantu [[Fernando Ansúrez]] como [[Abolmondar Albu]] fueron encarcelaos pol rei Orduño por non participar xunto a lleoneses y navarros na [[Batalla de Valdejunquera]]. Lo que reafita que la convivencia yera sele ente ''moros y cristianos'' nesti valle.

== Monumentos relixosos ==
&lt;gallery&gt;
Ficheru:Iglesia Mozoncillo.JPG|Ruina de la ilesia de Mozoncillo de Oca
Ficheru:Ilesia de Villalbos.jpg|[[Ilesia de Santu Tomás Apóstol (Villalbos)|Ilesia de Villalbos]]
Ficheru:Iglesia Villalmondar.JPG|Ilesia de Villalmóndar
&lt;/gallery&gt;

== Deportes ==
'''La caza y la pesca''' fueron actividaes que podíen desenvolvese nos periodos y zones indicaes.

El xuegu de la '''&quot;Tuta y los Texos&quot;''' yera l'actividá deportiva autóctona d'estes poblaciones, principalmente, con gran enraigono en Villalbos y Villanasur Ríu de Oca.

La '''&quot;Pelota Vasca&quot;''' tenía la so actividá nos frontones de Cueva Cardiel y Villalómez.

=== ''Fútbol'' ===
A mediaos de los años 80, formar mientres el periodu branizu un equipu de fútbol llamao '''&quot;[[Valle d'Oca CF|Valle de Oca CF]]&quot;''', la equipación como llocal yera camiseta verde y el so feudu, el ''campu de fútbol'' de tierra, taba asitiáu en '''&quot;El Pechu&quot;''' (ente Villalbos y Villanasur). El &quot;Valle de Oca C.F.&quot; participó nuna ''liguilla local'' contra poblaciones como Tosantos, Villafranca, Cerezo, etc. y anque la so actitú foi siempres digna, cuntaron los sos alcuentros con derrotes. Tres un postreru partíu de despidida ''de &quot;solteros&quot; contra &quot;casaos&quot;'', l'equipu sumió.

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
*[http://www.valledeoca.es Conceyu]


{{Tradubot|Valle de Oca}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Conceyos de Burgos]]
[[Categoría:Llocalidaes de la provincia de Burgos]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>24hlacw9h5tezdvhfgmbfdnf04pbww0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Gallegos de Argañán</title>
    <ns>0</ns>
    <id>121178</id>
    <revision>
      <id>3714300</id>
      <parentid>3680973</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:15:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23038" xml:space="preserve">{{llocalidá}}
'''Gallegos de Argañán''' ye un [[conceyu]] y llocalidá [[España|española]] de la [[provincia de Salamanca]], na comunidá autónoma de [[Castiella y Lleón]]. Intégrase dientro de la [[contorna de Ciudad Rodrigo]] y la subcomarca del [[Campu de Argañán]]. Pertenez al [[partíu xudicial de Ciudad Rodrigo]].&lt;ref name=ref_duplicada_1&gt;{{cita llibru |títulu= España estremada en provincies ya intendencies, y subdividida en partíos, correximientos, alcaldíes mayores, gobiernos políticos y militares, asina realengos como d'ordes, abadengo y señoríu |fechaaccesu= 22 de marzu de 2011 |idioma= español |añu= 1789 |editor= Imprenta Real |url=https://books.google.es/books?id=Ru1uzmkKSbsC&amp;printsec=frontcover&amp;source=gbs_gue_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q=Argañán&amp;f=false |cita= Páxina 24: [[L'Aldea del Obispu]]. Páxina 26: L'Aldea nueva de Azáva. Páxina 80: [[Puerto Seguro|Barba-de-puérco]] (Eximida). Páxina 84: Barquílla. Páxina 138: Campu redondo. Páxina 162: Castilléjo de Azáva. Páxina 162: Castillejo de dos cases. Páxina 162: [[Castillejo de Martín Viejo|Castilléjo de Martín vieyu]] (Campu de Camaces). Páxina 206: Cuéllar. Páxina 224: La Águila. Páxina 226: [[Campillo de Azaba|El Campíllo de Azáva]]. Páxina 226: [[Carpio de Azaba|El Cárpio]]. Páxina 228: El Gardón. Páxina 263: Fon séca. Páxina 276: Fuerte de la Concepción. Páxina 282: Gallimázo. Páxina 230: El Manzáno. Páxina 245: [[Espeja|Espéja]]. Páxina 281: '''Gallégos'''. Páxina 313: Fincapié. Páxina 323: Hurtáda. Páxina 335: [[Ituero de Azaba|Itúero de Azáva]]. Páxina 348: La Aldehuéla de Azáva. Páxina 348: La Atalayuéla. Páxina 349: [[La Bouza|La Boúza]] (Eximida) Páxina 347: [[La Alameda de Gardón|La Alaméda]]. Páxina 347: [[La Alamedilla]]. Páxina 347: [[La Alberguería de Argañán|La Alberguería]]. Páxina 351: La Dueña. Páxina 359: La Blima. Páxina 359: La Moéda. Páxina 363: [[Puebla de Azaba|La Puébla de Azáva]]. Páxina 364: La Puentecílla. Páxina 369: [[Fontes de Oñoro|Les Fontes de Oñoro]]. Páxina 408: Manzaníllo. Páxina 411: Mari-alba. Páxina 412: Marti-Hernando. Páxina 412: Martillán. Páxina 426: Mezquíta. Páxina 505: Palacios. Páxina 515: Pasqual-Farina. Páxina 535: Pizarrál. Páxina 618: [[Saelices el Chico|San Felices el Chico]] (Eximida). Páxina 632: San Pedro'l Viejo. Páxina 664: Serraníllo. Páxina 665: Sexmíro. Páxina 781: [[Villar de Ciervo|Villar de Ciérvo]]. Páxina 782: [[Villar de la Yegua]]. Páxina 783: [[Villar de Argañán|Villar de Puercu]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=ref_duplicada_2&gt;{{cita llibru |apellíu= Llorente Maldonado |nome= Antonio |enllaceautor= Antonio Llorente |títulu= Les contornes históricu y actual de la provincia de Salamanca |url=https://books.google.es/books/about/Les contornes históricu y actual_de_l.html?id=wZQtAQAAIAAJ |idioma= español |añu= 1976 |editor= Centro d'Estudios Salmantinos |páxines= 157 |fechaaccesu= 2 d'abril de 2013 |cita= La contorna conocida pol nome de Campu o Campos de Argañán ta presente na conciencia de los habitantes de toa o cuasi tola provincia (...) Ocupa l'estremu occidental de la provincia, ente la ribera del Azaba y la frontera de Portugal dende Camporredondo hasta La Alberguería (...) Tola metá oriental del vieyu Campu de Argañán ye conocida güei como Campu y Ribera de Azaba, precisamente'l valle d'esti regatu dende la so nacencia hasta la so confluencia col Águeda, cerca de Gallegos de Argañán (páxina 68)}}&lt;/ref&gt;

El so términu municipal ta formáu poles llocalidá de Cuéllar, Gallegos de Argañán, Gallimazo, Marialba y Puentecilla, ocupa una superficie total de 47,14&amp;nbsp;[[quilómetru cuadráu|km²]] y según el padrón municipal ellaboráu pol [[Institutu Nacional d'Estadística (España)|INE]] nel añu {{Población|ES|añu}}, cuenta con {{Población|ES|37145|formatu=non}} habitantes.

== Etimoloxía ==

El nome de &quot;Gallegos&quot; ye un toponímicu bien frecuente no que ye güei la provincia de Salamanca, posiblemente fai referencia a los pobladores, qu'en distintes ocasiones, traer a estes tierres naturales de Galicia: quiciabes la más importante d'estes repoblaciones foi la que fixo'l rei lleonés [[Fernandu II de Lleón|Fernandu II]] sobre 1157.

El nomatu que los estrema de tolos demás Gallegos, el &quot;argañán&quot; puede interpretase como procedente de &quot;argana&quot;, faciendo alusión a la fertilidá d'estes tierres pa la producción de les ceberes de los que proceden les arganas. N'este mesmu sentíu cerealista, puede venir de ara-ganen, refiriéndose al mozu de llabranza, el ganen que ye'l que llabra y tamién el que curia'l ganáu de llabranza.

== Historia ==

Los oríxenes de Gallegos, históricamente falando remontar al neolíticu. Por cuenta de la escasez de documentos, nun puede verificase esta hipótesis, magar, esisten afayos nes sos cercaníes de les pintures rupestres de [[Siega Verde]], la esistencia de los dólmenes de Furtiada, castros vetonos, villes romanes, etc., qu'agoren la presencia humana na zona. 
 
Hacia l'añu 200 antes de Cristu, [[Aníbal]] llegó a Salamanca y [[Toro (Zamora)|Toro]], esplorando la zona y reclutando mercenarios. Dende 154-134 e.C. estiéndese la guerra llamada Celtibéricu-Lusitana, bien sangrienta pa los romanos: empezó con [[Publio Cornelio Escipión Emiliano|Publio Cornelio Escipión]] hasta terminar en Numancia. D'esta dómina puede ser la piedra que se caltién incluyida n'unu de los contrafuertes de la Capiya Mayor de la Ilesia Parroquial. Esta piedra recuerda una ufierta votivo al dios Xúpiter. Asitiada a un altor averáu de 2,5 metros, en redol a la octava filada apréciase un bloque rectangular cola siguiente inscripción: VITULUS / ARREINI - F / IOVI - SOL / VTORIO / V-S-L-A, que la so traducción ye: &quot;Vitulo, fíu de Arreino, cumplió d'acordies el votu que tenía fechu a Xúpiter llibertador.&quot;

La Vettonia yera una provincia de la Lusitania y que dependía del conventu xurídicu de [[Mérida (España)|Mérida]] (Emerita Augusta). Los Vettones (tribu celta) yeren los qu'ocupaben estes tierres. Estender no que ye güei la provincia de Salamanca, teniendo'l ríu [[Tormes]] como llende los Vacceos (Íberos). Taba nesta dómina la provincia de Salamanca estremada en tres zones : Miróbriga ([[Ciudad Rodrigo]]), Bletisana ([[Ledesma (Salamanca)|Ledesma]]) y Salmantica. Esto yera más o menos pel añu 400 dempués de Cristu.- Los vettones dedicábense como principal actividá a la ganadería. (D'esta dómina seríen los &quot;[[Bracos]]&quot; de los cualos atópense a lo menos dos nel pueblu: unu de gran tamañu y bien calteníu, que tuvo siempres na Plaza y que foi lleváu va años pal Muséu Provincial de Salamanca). Los Vettones anque principalmente ganaderos, tamién prauticaron l'agricultura y fixéronse sedentarios. No que güei se llama finca de Gallimazo, queden restos d'un &quot;Castros&quot; ente'l Regajal, monte Zamarreno y [[ríu Águeda]], conózse-y con nome de Plaza. 

Anque ye sobre'l 711 cuando los árabes empiecen a instalase n'A l'Andaluz, nun ye hasta les campañes de Almanzor (977-1002), cuando esta zona ye más castigada. Por cuenta de esti castigu la zona queda práuticamente despoblada y asina figura nel añu 1035. 

Sicasí, el rei [[Alfonsu III d'Asturies]] aprovechándose de conflictos surdíos ente muladíes y árabes, reconquista y repuebla esta zona na qu'entá a pesar de les campañes de Almanzor, queden yá &quot;nucleos pilotos&quot;. [[Ramiro II de Lleón]] sigue la repoblación, más afitada entá pola victoria de Simancas. Estes repoblaciones efeutuáronse a base de cántabros y vascos nel sector qu'ocupaba'l condáu castellanu, y con gallegos, asturianos y lleoneses del norte nel territoriu puramente lleonés nel que s'integraría Gallegos de Argañán, repobláu por gallegos.

Empiecen equí más de 400 años de los que se conoz bien pocu y nun queden coses que resaltar: pensemos nos oríxenes de la población que vieno repoblar esta zona, poco dados a la unión. La zona, pola so orografía, yera más dada a la ganadería qu'a l'agricultura, por eso faíen más difíciles los asentamientos estables más trashumantes en busca de camperes fayadices. Hubo mientres dellos sieglos un estáu de guerra permanente colos musulmanes: guerres propies de los incipientes reinos cristianos (lleoneses, castellanos, navarros) hasta llograr la unidá y conquista total sobre los árabes colos [[Reis Católicos]] a finales del sieglu XV.

Ye a mediaos del sieglu XVI cuando empieza la construcción de la Ilesia Parroquial de Santiago Apóstol, 1540. Foi construyida en dos etapes socesives. N'el so esterior aprecia la unión de dambes fases. La primera correspuende a la Capiya Mayor, que se construyó na primer metá del sieglu XVI sobre l'añu 1540; la segunda fase realizar na segunda metá de dichu sieglu.

En 1640 por cuenta de la guerra de la Independencia Portuguesa, esta zona tuvo despoblada mientres ventiocho años, roblada la paz por Reinar Doña Mariana, vilba de [[Felipe IV d'España|Felipe IV]]. Nesta área fronteriza asocédense les guerres por motivos dinásticos y en 1704 vuelve tar despoblada mientres diez años, hasta roblar la paz col [[Tratáu de Versalles (1701)|Tratáu de Versalles]].

Pel añu 1760 empieza la construcción de la Ermita del Santu Cristu de la Esaltación, que cunta con un gran númberu de devotos na actualidá. Ye la típica ilesia de cruz llatina, cinco bóvedes sofitaes nun frino, qu'arrodia tola Ermita. La del cruceru remata en cúpula ensin llinterna, los arcos sofiten en columnes de sillería con zócalos y contrafuertes esteriores, cinco amplios ventanales y dos güeyos de güe nel presbiteriu, sacristía adosada y tamién con bóveda, portada esterior en sillería de granitu llabrada y espadaña pa campana. En 1860 dotar a la ermita d'un pórticu, que lo formen tres arcos y bóveda. Ye un conxuntu bien llográu y d'acordies cola construcción de la Ermita. Nel frente del pórticu hai una piedra con una inscripción que diz &quot; Esti pórticu fíxose por cuenta de la Confrería del Santu Cristu de la Esaltación , qu'equí se venera&quot;, ya indica la fecha 9-10-1860.
[[Ficheru:Detalle León en Spain and Portugal. 1850. J. Dower.jpg|thumb|Detalle del mapa ''Spain and Portugal'', realizáu en 1850 por J. Dower, nel que puede apreciase Gallegos de Argañán]]
De la guerra de la Independencia hai munches coses escrites, asina nel llibru de Donald D.Horward, tituláu &quot;Ciudad Rodrigo y Almeida, dos asedios análogos: 1810&quot;, falar con mapa de Gallegos. El pueblu sufrió los efeutos devastadores de toa guerra. Tropes ingleses y aliaes al mandu del xeneral [[Robert Craufurd|Craufurd]] tienen el so cuartel xeneral en Gallegos. Hai movimientos y escaramuzas contra los franceses intentando detener la so meyora escontra Almeida, finalmente produzse'l llamáu &quot;Combate de Gallegos&quot; nel que los ingleses tienen que retirase escontra Portugal.

Los franceses permanecen nel pueblu hasta que, aconceyaos trés mil homes, parten a la conquista del &quot;Fuerte de la Concepción &quot;, en L'Aldea del Obispu. Rindíu'l fuerte y conquistada Almeida, siguen los franceses per Portugal, hasta que, ganaos na llinia defensiva de [[Torres Vedras]], empecipien la so retirada otra vegada escontra España: vuelven pasar per Gallegos los ingleses col xeneral [[Duque de Wellington|Wellington]], qu'allega n'ayuda de Ciudad Rodrigo. Nel asediu de la ciudá muerre'l Xeneral Craufurd. Mientres esti periodu, la ilesia y l'ermita fueron cuarteles y almacenes de cebera y municiones.

Natural d'esti pueblu foi Fray Juan de Albino, que vivió na segunda metá del S.XVIII y que tomó'l vezu de San Francisco nel Conventu de Ciudad Rodrigo y foi nomáu con posterioridad Padre Xeneral de los Franciscanos.

Saliendo pel antiguu camín de Ciudad Rodrigo, pueden contemplase dos pontes. A la fin del apartáu Monumentos Históricos apaez información detallada d'estos dos pontes na cual esplíquense y especifiquen les carauterístiques más importantes de los mesmos.

Por tar asitiáu nel vieyu camín de Portugal, Gallegos, qu'esi foi siempres el so nome hasta'l S.XIX, conoció toles guerres fronterices: vio pasar pola so plaza a los xudíos espulsaos en 1492, sufrió investigaciones de la Inquisición ente los sos vecinos, foi destruyíu, cuando más grande yera, nel S.XVII pola guerra de Secesión portuguesa, arruinando los sos campos y los palacios de l'aristocracia mirobrigense, ellí llevantaos. Un sieglu dempués, ente 1704 y 1712 na guerra de Socesión foi nuevamente destruyíu; nun se llibró tampoco na Guerra d'Independencia de 1808, onde tantu los soldaos ingleses, como los portugueses, como'l franceses, afarar y escalaron hasta les tables de les cases pa calecer. El mesmu Wellington tuvo na so plaza onde los soldaos celebraron teatru en dalguna ocasión amarutándose de muyeres.

Cola creación de les actuales provincies en 1833, Gallegos de Argañán quedó encuadráu na [[provincia de Salamanca]], dientro de la [[Rexón Lleonesa]].&lt;ref&gt;{{cita web |títulu= Real Decretu de 30 de payares de 1833 sobre la división civil de territoriu español na Península ya islles axacentes en 49 provincies |idioma= español |añu= 1833 |publicación= Gaceta de Madrid |url= http://es.wikisource.org/wiki/Real_Decreto_de_30_de_noviembre_de_1833 }}&lt;/ref&gt;

La Guerra Civil de 1936 nun lu afectó, pero unvió a la batalla a más de 100 homes y 10 d'ellos morrieron nel intre de la mesma.

El so ciudadanu de más sonadía ye D. Mariano de Diego Hernández piqueru ganaderu y presidente de Fremap.
Pa más información vease: &quot;Un llugar llamáu Gallegos, nel Campu de Argañán&quot; de Clemente González

== Demografía ==

{{Gráfica d'evolución
|tipo=demográficu |anchor=500

|posición_1=6
|1900|1349|1910|1141|1920|1054|1930|1204|1940|1362|1950|1464|1960|1139|1970|711|1981|509|1991|524|2000|415|2017|24=279
|notes=Fonte Institutu Nacional d'Estadística d'España - Ellaboración gráfica por Wikipedia. }}

=== Nucleos de población ===
El conceyu estremar en dos nucleos de población, que teníen la siguiente población en 2015 según l'[[Institutu Nacional d'Estadística d'España|INE]].&lt;ref&gt;{{Cita web|fechaaccesu = 19 de febreru de 2016|url=http://www.ine.es/nomen2/index.do|títulu=Nomenclátor: Población del Padrón Continuo por Unidad Poblacional|autor=Institutu Nacional d'Estadística}}&lt;/ref&gt;
{| {{tablaguapa}} align=&quot;center&quot;
! Nucleu de Población
! Población
|-
|Gallegos de Argañán
|align=&quot;right&quot; |284
|- 
|[[Cuéllar (Salamanca)|Cuéllar]]
|align=&quot;right&quot; |6
|- 
|[[Marialba (Salamanca)|Marialba]]
|align=&quot;right&quot; |1
|- 
|}

== Monumentos y llugares d'interés ==

=== Ilesia parroquial ===

El visitante qu'apuerte a Gallegos, por cualesquier de los sos distintos entraes, va poder contemplar, de primeres, la Ilesia Parroquial de Gallegos de Arganan, dedicada a la imaxe de Santiago Apóstol, construyida a mediaos del S. XVI, sobre l'añu 1540, d'estilos góticu final y renacentista, que la so particularidá arquitectónica, con aspeutu esterior austeru y fuerte, sirvió de modelu defensivu nos conflictos bélicos frente al invasor. 

Resta describir la inscripción , cronológicamente romana, que s'atopa empotrada n'unu de los estribos de la capiya mayor, que'l so testu visible: Vitulus/Arreini. f/Iovi. Sol/Vitorio/V. S. L. A., que la so traduccio ye: &quot;Vitulo, fíu de Arreino, cumplió d'acordies el votu que tenía fechu, a Jupiter Llibertador&quot;.

=== Ermita del Santu Cristu de la Esaltación ===

Siguiendo, colos monumentos de calter relixosu, tenemos de contemplar la Ermita dedicada al Stu. Cristu de la Esaltación, con un gran númberu de devotos, considerándose polos sos grandes dimensiones asimilada a una Ilesia. Acométese la so actual construcción a mediaos del S. XVIII. ya inaugurada en 1770, dotándola nuna dómina posterior de pórticu.

=== Muséu etnográficu ===

Ensin salir del cascu urbanu, plantegamos al viaxeru dirixise al Muséu Etnográficu de &quot;Preseos de Llabranza&quot;, allugáu nuna aula de les antigües escueles, na planta baxa de la Casa Consistorial, nel qu'unos van poder remembrar y otros conocer cada unu de los instrumentos tradicionales de los llabriegos.

=== Capo ===

Aconseyamos al visitante conocer el Castru conocíu como &quot;La Plaza&quot; que s'alcuentra nel estremu nororiental del so términu municipal. El llugar atópase topográficamente perbién allugáu dende'l puntu de vista defensivu. Trátase d'un cuetu llindáu al este por el mesmu ríu Águeda, al norte cola rivera de Sexmiro y al Sur por un regueru tributariu del Agueda. Con esti allugamientu tan solo tien que tener defenses artificiales nel so flacu occidental, como asina asocede, al presentar restos defensivos que formen parte de la muralla qu'arrodia l'asentamientu, pel llau occidental y meridional. El sistema d'amurallamientu ta formáu por una muralla compuesta de mampostería en secu, qu'en delles zones apaez llixeramente ataludada. La puerta d'entrada ta realizada en esviaje y de dos bastiones semicirculares, lo mesmo que de un campu de piedres fincaes. Coincidiendo coles zones d'amurallamientu, reparar restos d'un foso; en delles partes, sobremanera al del castru, vese una doble llinia de foso. L'enclave correspuende a un castru ocupáu mientres la Edá del Fierro y el periodu romanu.

Esisten escultures zooformas del conceyu, el bracu calteníu nel Muséu Provincial de Salamanca, foi topáu nuna cortil del conceyu y tuvo asitiáu hasta la so cesión na Plaza de la Llocalidá, tratar d'un xabalín realizáu sobre piedra granítica y encuadráu dientro de la tipoloxía 1 b, con unes dimensiones de 198x90x60 cm. El segundu bracu podría tar rellacionáu col xacimientu del &quot;Capo de la Plaza&quot;, de tipu indetermináu, realizáu sobre granitu, atópase anguaño na Casa de la Cultura de Ciudad Rodrigo. 

=== Pontes ===

Saliendo pel antiguu camín de Ciudad Rodrigo, el viaxeru puede contemplar dos pontes:

El primeru d'ellos, próximu al conceyu, ta construyíu con una perfecta canteria, tolos sos elementos orixinales pueden identificase perfectamente, los sos arcos equilibraos, reforzaos con unos espectaculares tajamares y espolones en forma de fusu, los sos pretiles con bolardos nes embocadures, fálennos d'un maestru, que conocedor de les innovaciones téuniques que se taben llevando a cabu nel sieglu XVII, supo aplicales con gran maestría y sensibilidá.

El segundu de les pontes llevantar ente les finques de Marialba y la Puentecilla, nuna paraxa montascosa y solitariu llenu d'encantu, sobre la rivera de Azaba, poco primero de que esta s'una al ríu Agueda. Ta construyíu en redol al sieglu XVII, anque se viera tresformáu a lo llargo de los sieglos posteriores. Estos cambeos queden patentes al realizar una observación detenida de les sos estructura: llenzos recrecidos, mamposteríes de distinta calidá, alternando con fragamentos de canteria. Anque lo más interesao ye'l distintu diseno de los tajamares, qu'inclúin dalgunos en fusu, típicos del sieglu XVII, xunto a otros angulares con remate gradiaos, más propios de feches anteriores. El so tamano considerable, con tres arcos de mediu puntu desiguales, y los sos pretiles, embocadures y desaguadorios, completen la riqueza arquitectónica d'esta importante obra civil.

== Fiestes ==

'''Reyes'''

Cada añu celebra la tradicional cabalganta, pasiándose los reis a caballu peles cais hasta llegar a la plaza onde alredor d'una foguera parten los regalos a pequeños y mayores.

'''San Sebastián'''

Celébrase'l 20 de xineru.

'''Fiesta de Les Águedas'''

Esta fiesta celebra'l día de les muyeres, n'honor a Santa Águeda. El día de celebración ye'l 5 de febreru. Escuéyense 2 mayordomes encargaes de sirvir mientres tou un añu a la santa, les mayordomes son &quot;echaes&quot; ye dicir designaes por olbigación poles mayordomes del añu anterior.

'''Selmana Santa'''

Mientres el triduu pascual se procesionan delles imáxenes que se guarden na ermita. La soledá y el nazarenu percuerren les cais en procesiones y viacrucis.El miércoles santu treslládense dambes imáxenes a la ilesia. El vienres pela mañana se procesiona al nazarenu en viacrucis, pela nueche se procesiona a la virxe de la Soledá.
EL domingu de Pascua celebra la procesión del alcuentru na que les muyeres porten a la virxe per un sitiu de la ilesia y los neños porten a una imaxe del neñu Jesús pel otru llau. Nel momentu del alcuentru retira'l velu negru a la virxe y lláncense carambelos al retruque de campanes. Darréu cómese'l hornazo nel campu esfrutando, comiendo nes deveses del pueblu.

'''Romería''' 

Ye la fiesta grande del pueblu, celébrase'l día 26 d'abril n'honor al Santu Cristu de la Esaltación, estendiéndose les celebraciones mientres 3-4 díes. El día 26 celébrase la santa misa na ermita y mientres los díes de romería asoceden les verbenes, charangues....
L'ambiente taurino ye importante celebrándose tornes y encierres a cuerpu y a caballu qu'axunten cada añu a miles de persones de tola contorna.

'''Santa Cruz'''

Celébrase'l 3 de mayu dempués de la romería, esti día escueyen los nuevos mayordomos del cristu nuna misa a la que garrasti la confrería.

'''Bendición de campos'''

Tradicionalmente celebróse'l día 9 de mayu anque los actuales sacerdotes decidieron camudar la tradición camudando'l día de celebración. Se procesiona a San Isidro bendiciéndose los campos.

''' San Juan '''

Como en munchos puntos de la xeografía española enciéndese fogueres

'''Ufrienda de la Virxe'''

Celébrase'l día 15 d'agostu, la virxe ta asistida mientres tol añu por una mayordoma y 4 madrines, amás d'esta fiesta, celébrense fiestes n'honor a la virxe del rosariu los díes 2 de febreru (les candeles) y 7 d'ochobre (el rosariu)

'''Ufrienda del cristu'''

Celébrase'l día 14 de setiembre, procesionando el cristu na que los vecinos ufierten fanegas de trigu en forma de puya pa introducir el cristu na ermita, y desenvolviéndose una misa na ermita

== Galleguinos pernomaos ==

* El Gran Pacheco, vecín del pueblu conocíu poles sos numberoses apaiciones en programes de televisión y polos espectáculos que realiza con preseos fabricaos por él mesmu.
* Fray Juan de Albino, vivió na segunda metá del S.XVIII, tomó'l vezu de San Francisco nel Conventu de Ciudad Rodrigo y foi nomáu con posterioridad Padre Xeneral de los Franciscanos.

== Ver tamién ==
* [[Llista de conceyos de Salamanca]]
* [[Contorna de Ciudad Rodrigo]]
* [[Campu de Argañán]]
* [[Provincia de Salamanca]]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Gallegos de Argañán}}
* [http://www.aytogallegos.com/ Conceyu de Gallegos de Argañán]
* [http://www.dipsanet.es/provin/indexmun.htm Índiz de conceyos de la Diputación de Salamanca]


{{Tradubot|Gallegos de Argañán}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Conceyos de Salamanca]]
[[Categoría:Llocalidaes de la provincia de Salamanca]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>cbvqw7s8vmllb99inlivydfz924ubw2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Montemayor del Río</title>
    <ns>0</ns>
    <id>121228</id>
    <revision>
      <id>3714347</id>
      <parentid>3714095</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:20:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="34895" xml:space="preserve">{{referencies adicionales|t=20141226084451}}
{{llocalidá}}
'''Montemayor del Río''' ye un [[conceyu]] y llocalidá [[España|española]] de la [[provincia de Salamanca]], na comunidá autónoma de [[Castiella y Llión]]. Intégrase dientro de la contorna de la [[Sierra de Béjar (contorna)|Sierra de Béjar]] y pertenez al [[partíu xudicial de Béjar]].

El so términu municipal ta formáu por un solu nucleu de población, ocupa una superficie total de 15,30&amp;nbsp;[[quilómetru cuadráu|km²]] y según los datos demográficos recoyíos nel padrón municipal ellaboráu pol [[Institutu Nacional d'Estadística (España)|INE]] nel añu {{Población|ES|añu}}, cuenta con una población de {{Población|ES|37201|formatu=non}} habitantes.

La llocalidá tien una altitú de 677 m sobre'l nivel del mar. La villa de Montemayor ta nel sistema Central, na [[Sierra de Béjar (sierra)|Sierra de Béjar]]. Asitiada al sureste de la provincia de Salamanca, mui cerca de la provincia de Cáceres, el so términu municipal llega hasta la llinia de separación de les dos provincies. Pa llegar a la llocalidá, tantu pel norte como pel sur, hai que faelo al traviés de la N-630 o l'autovía de la Plata, esviándose al altor de Peñacaballera. Hai que percorrer siete [[km]] por una estrecha y difícil carretera llocal.

La llocalidá ta hermanada cola villa homónima de Montemayor na provincia de Córdoba. Montemayor del Río foi declarada Conxuntu Históricu Artísticu en 1982. Allugada xunto a l'antigua Calzada de la Plata, mientres la Edá Media tuvo xurisdicción sobre catorce pueblos, en creándose el so conceyu en redol a 1227 pol rei [[Alfonsu IX de Llión]] que buscaba reforzar demográficamente esta zona estratéxica del [[Reinu de Llión]], polo que dalgunes de dichos pueblos dependientes de la villa caltienen anguaño parte del so nome, como Colmenar de Montemayor, Baños de Montemayor y Horcajo de Montemayor.

== Etimoloxía ==

El topónimu ''Montemayor del Río'' ye parlante, describe l'asentamientu del pueblu: Monte, alzáu pol que pasa un ríu. El topónimu tuvo de nacer a partir de la llingua lleonesa meridional y darréu tuvo de ser acastellanáu, siendo na edá media'l topónimu ''Monti Mayó'', coles traces típiques de dicha llingua. Hasta apocayá, Montemayor escribir por separáu, siendo'l topónimu ''Monte Mayor'', ensin el ''del ríu'', que s'añedir pa nun confundir delles llocalidaes d'España.

== Xeografía ==
;Allugamientu La llocalidá ta asitiada a una altitú de 677&amp;nbsp;[[msnm]].

&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}} width =&quot;40%&quot; border = 2 align=&quot;center&quot;
|-----
| width =&quot;20%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Noroeste:'' [[Lagunilla (Salamanca)|Lagunilla]]
| width =&quot;30%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Norte:'' [[Aldeacipreste]] y [[Valbuena (Salamanca)|Valbuena]]
| width =&quot;20%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Nordés:'' [[Puertu de Béjar]]
|-----
| width =&quot;20%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Oeste:'' Lagunilla
| width =&quot;30%&quot; align=&quot;center&quot; | [[Ficheru:Rosa de los vientos.svg|75px]]
| width =&quot;20%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Este:'' [[Peñacaballera]]
|-----
| width =&quot;20%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Suroeste:'' [[El Cuetu (Salamanca)|El Cueto]]
| width =&quot;30%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Sur:'' [[El Cuetu (Salamanca)|El Cueto]]
| width =&quot;10%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Sureste:'' [[Baños de Montemayor]]
|}
&lt;/center&gt;

== Monumentos y llugares d'interés ==
[[Ficheru:castillosanvicente.JPG|thumb|Castiellu de San Vicente.]]
[[Ficheru:HPIM5759.JPG|thumb|Ilesia de l'Asunción.]]
[[Ficheru:Montemayor4.jpg|thumb|Vista xeneral del castiellu.]]
[[Ficheru:Montemayor6.jpg|thumb|Ilesia de Nª Sra. de l'Asunción.]]
[[Ficheru:Montemayor1.jpg|thumb|Vista xeneral del pueblu.]]
[[Ficheru:Montemayor7.jpg|thumb|Vista del pueblu dende'l ríu.]]
[[Ficheru:Montemayor3.jpg|thumb|Vista de la ponte.]]
[[Ficheru:Montemayor5.jpg|thumb|La Ermita, la cruz y la ponte.]]
[[Ficheru:CESTOS18.JPG|thumb|Artesanía de la castañal.]] 
[[Ficheru:Montemayor8.jpg|thumb|Vista del pueblu.]]
[[Castiellu de San Vicente (Montemayor del Río)|Castiellu de San Vicente]]: Montemayor tien un castiellu medieval que'l so nome ye Castiellu de San Vicente, apocayá restauráu. Ta asitiáu nel visu de la llomba sobre la que s'asitia la llocalidá.Tou la cortil taba protexíu por una muralla que llegaba hasta l'actual Plaza Mayor. Dientro de l'antigua cortil cercada. Este tien seis torres de les cualos cuatro son cuadraes y los dos restantes son semicirculares, esti castiellu dexaba'l pasu de la submeseta sur ([[Estremadura]]) al [[reinu de Llión]] o bien al [[reinu de Castiella]] una y bones la vía de la plata faía de separación ente dambos reinos.

Fonte de la plaza o antigua ([[Picota (columna)|Picota]]):La fonte que'l so cuerpu central constituyir una columna de piedra granítica procedente d'una antigua picota o rollu. Na columna puede reparase el blasón de los Silva, marqueses de Montemayor, les cabeces de cuatro león y, na parte más alta, unes figures humanes.

Ponte de piedra: La ponte de piedra, d'un solu güeyu, construyíu sobre'l Ríu Cuerpu d'Home en redol a 1700. Yera propiedá particular del marqués y sometíu al portalgu. 

Ermita de San Antonio y cruz: A la vera del ríu y xunto a la ponte de piedra allúguense la ermita y la cruz de San Antonio. La ermita dátase en redol a 1670 y construyóse, al paecer, por encargu de los marqueses de Montemayor. Frente a la ermita atopa la Cruz. Ta dafechu decorada con medies granaes, posiblemente en conmemoración de tomar de Granada polos Reis Católicos y na que tomó parte Juan de Silva y Rivera, entós señor de Montemayor. 

Ilesia de ''La nuesa señora de l'Asunción'': Montemayor tien una ilesia románica de transición al góticu. La ilesia ''La nuesa señora de l'Asunción'' del sieglu XIII ta fecha de granitu. La torre foi posterior al cuerpu de la ilesia yá que ta facer nel sieglu XVI. Nel interior atopa'l retablu d'orixe renacentista anque foi retocáu en delles ocasiones. La ilesia atópase como'l castiellu dientro de la cortil cercada. 

[[Muralla de Montemayor del Río|Muralles:]] De les muralles anguaño caltiénse pocu, por cuenta de que la xente empezólo a utilizar como paré pa faese una casa o bien, coyíen les piedres de granitu pa faer les cases. Caltiénense restos na parte trasera del castiellu, y nos llaterales de la plaza del castiellu y de la plaza mayor, colo cual pueden apreciase dos muralles. Una pa la plaza mayor qu'arrodia tamién la del castiellu y una que namái arrodia la plaza del castiellu.

Plaza Mayor: El centru de vida del pueblu ensin dulda, atópase'l conceyu amás de delles cases señoriales, el rollu o picota convertíu agora en fonte. D'antiguo taba empedrada y faíense corríes de toros.

Plaza del castiellu: Atópase'l castiellu, la ilesia y una plaza bien grande na cual entá puede apreciase restos d'una especie de plaza de toros, amás atópense les escueles y la residencia (antigua casa del guardían de Montemayor).

== Historia ==
=== Edá Antigua ===
La conquista romana produzse aprosimao nel 138 a.C de resultes del asesinatu de Viriato, momentu en que los Lusitanos probablemente xuntu colos Vettones, son derrotaos y les tropes romanes pasen al norte del Sistema Central. La ruta siguida foi la del Camín (calzada) de la Plata, utilizada enantes por Aníbal na so incursión contra los Vacceos, polo que la contorna foi de xuru pasu obligáu de les tropes.

Mientres la guerra que la sulevación de Sertorio anicia na península a estes tierres llega Quintu C. Metelo (79-78 a C.) quien establez una llinia sólida sobre'l Camín de la Plata dende &quot;Castro Metellinum&quot; (Medellín) hasta'l pasu del Sistema Central col puestu militar de Vicus Caecilius, que s'alluga cerca de la llende de Salamanca con Cáceres. Dambos llugares fueron fundaos por él y esti postreru convertir nel bastión más avanzáu. Darréu la calzada romana ampliar escontra'l norte cruciando les tierres de Montemayor.

=== Edá Media ===
==== Dómina visigoda ====
Escontra'l s.V d.C. dase la llegada de los &quot;los pueblos bárbaros&quot; y empecípiase na península un periodu d'inestabilidá y tracamundiu, que caltiénse hasta'l dominiu de los visigodos. Adulces danse unos cambeos como la conversión del arrianismu al catolicismu por Recaredo y l'eliminación de la monarquía electiva, que van dar pasu a la entrada musulmana.

Los Alanos (procedentes del Cáucasu), Los Vándalos (de procedencia xermánica) y los Suevos, enfusen na Península al traviés de los Pirineos. Esta invasión realizar con gran facilidá y ocuparon gran parte de la península, pero esto duru pocu tiempu pos los romanos, por orde del emperador Honorio, unvien a Hispania a los Visigodos pa sometelos a toos. Anque nun lo consiguieron colos Suevos, que se van quedar como reinu independiente mientres 200 años.

Montemayor atopar nun enclave onde s'encruciaben delles calzaes, de manera que taba ente los Suevos y los Visigodos, anque hai nicios que perteneció probablemente a éstos últimos.

Hacia l'añu 585 d.C, los Suevos van ser ganaos polos Hispanorromanos y van ser unificaos finalmente escontra'l 589, cola so conversión al cristianismu. Va Ser nel añu 625 cuando la Península quede reunificada, cola derrota y espulsión de los Bizantinos, establecíos na zona sur.

A principios del s.VIII apaecen los primeres musulmanes, que lluchen na Batalla de Guadalete a favor de los fíos de Vitiza y en contra de Rodrigo.. 

La ocupación musulmana foi rápida, pudiendo dase como completada sobre la mayor parte de la Península escontra'l 714, cuando ye tomada la capital de los Visigodos, Toledo.

Montemayor topábase probablemente so la ocupación musulmana, pero al nun ser homoxénea, pue que hubiera espacios vacíos y que nel pueblu y contorna hubiera comunidaes cuasi-independientes.

==== Reconquistar ====
Reconquistar de la Península empecipiar na zona norte hacia l'añu 711, por D. Pelayo. Los cristianos empiecen la so espansión sobre'l territoriu adulces, ensin a penes resistencia musulmana, bien pola so incapacidá pa face-yos frente o bien por indiferencia. [[Ordoño II de Llión]] (914-924) pasa la frontera del Sistema Cantábricu y establez a Llión como la capital del reinu ástur-lleonés.

Ordoño II va participar xunto a [[Sancho Garcés I de Pamplona]] nel ataque a Calahorra, lo que va provocar la reaición de los musulmanes, concretamente la de Abd Al-Rahman III, quien llancen un ataque destructivu contra'l reinu lleonés, llogrando frenar la espansión cristiana.

Finalmente, con [[Ramiro II de Llión]] (931-951) dase un gran impulsu a la frontera moviéndola escontra'l sur. Los cristianos llogren mover la frontera lleonesa al ganar a los musulmanes en Simancas (939), que pasa del Douru al Tormes, repoblándose de cristianos eses tierres.
Los musulmanes, al traviés de Almanzor, empecipien una serie de campañes contra los cristianos, col fin d'evitar la meyora. Parte de les sos campañes van dir dirixíes a les zones de repoblación y colonización militar, sirviéndose en parte d'elles de la exa pel camín de la &quot;Vía de la Plata&quot;.

Los cristianos nun se van echar tras y por mano d'[[Alfonsu VI de Llión]] (1042 - 1109) dase un gran impulsu, llográndose avanzar hasta Toledo en 1085. Anque la llegada de los almorávides frena la so espansión ganándo-y en Sagrajas y Uclés. Alfonsu VI va ser promotor de repoblación y fortalecimientu de ciudaes y conceyos fronterizos colos musulmanes.

La so fía [[Urraca I de Llión]] asocéde-y a'l so muerte y entramos nun periodu de conflictos internos, tres la so boda con Alfonso'l Batallador d'Aragón, que van rematar col ascensu a la corona del so fíu Alfonsu VII.
[[Alfonsu VII de Llión]] &quot;l'emperador&quot; (1105-1157) da-y un nuevu impulsu a la conquista de la zona salmantina, empecipiando aiciones escontra'l sur del Sistema Central, en direición a Coria, que conquista en 1142.

==== La formación del conceyu de Montemayor ====
A la so muerte Alfonsu VII partió los sos reinos ente los sos dos fíos. A Fernandu II déxa-y el reinu de Llión y a Sancho III déxa-y el de Castiella, lo que va suponer una discordia ente dambos reinos, hasta la unificación definitiva con Fernandu III.

Pero antes d'esto, [[Fernandu II de Llión]] (1137-1188) realiza un gran esfuerciu y consolida el so pasu escontra'l sur nes tierres salmantinas, llabor que conclúi'l so fíu Alfonsu IX. Fernandu II quería espandise y pallo tenía dos caminos: la vía romana de Dalmacia escontra Coria y la vía romana de la Vía de la Plata. Nun podía utilizar esta última vía por cuenta de un tratáu que roblara col so hermanu (Reinu de Castiella) pa caltener la llinia divisoria de dambos reinos. Quedába-y, poro, la vía Dalmacia. Pero esta podía ser cortada polos portugueses, polo que trata de reforzala pa poder ser utilizada. D'esta miente crea'l Conceyu de [[Ledesma]] (1161), ente [[Ciudad Rodrigo]] y [[Salamanca]], qu'anicia la rebelión d'ésti conceyu y lleva al enfrentamientu de Valmuza, que acaba cola victoria del rei lleonés.

Al consiguir reforzar esta vía, facer col control de la Transierra (zona sur de la sierra de Béjar, Francia y Gata) y avérase hasta Cáceres y Badayoz. Los almohades van reaccionar y en 1174 apóstren-yos nuevamente a les zones aledañas de la sierra.

A finales del so reináu apaez la fortaleza de Granada, güei [[Granadilla]], al sur de Montemayor. D'esta manera Montemayor queda definitivamente dientro del territoriu lleonés, anque siguimos ensin conocer si taba habitáu.

[[Alfonsu IX de Llión]] (1171-1230), fíu del anterior, acaba la obra del so padre. Anque sigue coles tensiones con los portugueses, castellanos y musulmanes, llogra caltener los sos dominios ya inclusive espandise escontra'l sur. Va roblar dellos trataos col so tíu Alfonsu VIII pa roblar tregües que van ser difíciles de caltener. Y en 1215 Alfonsu IX afitó los términos del Conceyu de Miranda del Castañar, dientro de los cualos taría Montemayor.

Finalmente, escontra 1228 apaez como nuevu conceyu'l de Montemayor, creáu por disposición d'Alfonsu IX de Llión, polo que la repoblación de la zona de la sierra paez acabada. En 1230 muerre Alfonsu IX y asocéde-y el so hijo Fernandu III, que yá yera rei de Castiella y acábense los conflictos ente dambos reinos. Reconquistar cristiana va dar un pasu xigantescu en pocos años, cola ocupación de Xaén, Sevilla y Córdoba.

Montemayor del Río y el so conceyu, quedó inscritu dientro del [[reinu de Llión]] anque a dos escasos km de [[Peñacaballera]] atopábase la llende del reinu, que yera dixebráu pela vía de la plata. A la derecha atopábase'l [[reinu de Castiella]] y faía embaxo atopábase [[Estremadura]] la cual yera apoderada hasta [[Plasencia]] pol reinu de Castiella y hasta Ahigal pol reinu de Llión a partir de baxo yera zona mozárabe. En Montemayor falábase la [[llingua lleonesa]] anque con grandes interferencies del castellán dau a la so proximidá a Béjar (entós parte del reinu de Castiella). D'ende vien esa fala tan peculiar qu'hai na contorna de Béjar, castellán con grandes influencies lleoneses añedir l'echo de la poca distancia a Estremadura.

Conceyu de Montemayor - Nome actual (oficial anguaño), Nome en lleonés (idioma d'antiguo faláu nel marquesáu, y oficial en tiempos d'ésti):

* [[Aldeacipreste]], (Aldeacipresti)
* [[Baños]], (Bañus)
* [[La Calzada]], (La Calzá)
* [[Cristóbal]], (Cristobal)
* [[El Cuetu (Salamanca)|El Cueto]], (El Cerru)
* [[Colmenar]], (Colmenal)
* [[Horcajo]], (Orcaju)
* [[Lagunilla (Salamanca)|Lagunilla]], (Lagunilla)
* [[Montemayor]], (Monti Mayó)
* [[Peñacaballera]], (Peñacaballera)
* [[Valdefuentes]], (Val de juentis)
* [[Valdehijaderos]], (Val d'ijaerus)
* [[Valdelageve]], (Val de la jevi)
* [[Valdelamatanza]], (Val de la matançia)
* [[Valbuena (Salamanca)|Valbuena]], (Val güena)

==== El señoríu de Montemayor del Río ====
[[Ficheru:Sepulcro de Sancho de Castilla, nieto de Alfonso X. Iglesia de Sta. María la Mayor de Ledesma.JPG|280px|thumb|Sepulcru de Sancho ''el de la Paz'' na ilesia de Santa María la Mayor de Ledesma. (Provincia de Salamanca).]]
Hai constancia de qu'en 1282 yá yera señor de la villa de Montemayor del Río'l [[Pedro de Castiella (m. 1283)|infante Don Pedro]],{{Harvnp|Fernández Gómez|1984|p=71}} que yera fíu del rei [[Alfonsu X de Castiella|Alfonsu X &quot;el Sabiu&quot;]] y de la reina [[Violante d'Aragón]]. L'infante don Pedro tamién foi [[señor de Ledesma]],{{Harvnp|Velu y Nieto|1968|p=241}} [[Cabra (Córdoba)|Cabra]],{{Harvnp|González Jiménez|2004|p=335}} [[Alba de Tormes]],{{Harvnp|Monsalvo Antón|1997|pp=282-283}} [[Salvatierra de Tormes|Salvatierra]], [[Miranda del Castañar]] y [[Granadilla (Cáceres)|Granadilla]],{{Harvnp|Salazar y Acha|2000|p=60}} y tamién tenía tola [[Ríu Coa|ribera del Río Coa]] y les villes de [[Sabugal]], [[Castelo Rodrigo]],{{Harvnp|Velu y Nieto|1968|p=241}} y [[Alfaiates]], qu'anguaño s'atopen en [[Portugal|territoriu portugués]].{{Harvnp|Ibáñez de Segovia Peralta y Mendoza|1777|p=534}} 

Y a la muerte del infante don Pedro, que finó n'ochobre de 1283, la mayoría de los sos señoríos fueron heredaos pol so únicu fíu lexítimu, [[Sancho de Castiella'l de la Paz|Sancho &quot;el de la Paz&quot;]], que finó en 1312 ensin dexar descendencia lexítima, polo qu'a la so muerte toos ellos, incluyendo los de Montemayor del Río y Ledesma,{{Harvnp|Monsalvo Antón|1997|p=282}} volvieron a la Corona, nel últimu periodu del reináu de [[Fernandu IV de Castiella|Fernandu IV]], que yera primu carnal de Sancho ''el de la Paz''.{{Harvnp|González Crespo|1988|p=295}}

[[Alfonsu XI de Castiella|Alfonsu XI &quot;el Xusticieru&quot;]] apurrió socesivamente la villa de Montemayor del Río a dalgunos de los fíos que tuvo con [[Leonor de Guzmán]], y en 1358, [[Pedru I de Castiella|Pedru I &quot;el Cruel&quot;]] recuperar una vegada más pa la Corona. Pero nuevamente va durar pocu esta situación porque, de resultes de la guerra civil que caltién col so hermanascu Enrique de Trastámara, Pedro muerre y el nuevu monarca empieza a pagar les deldes con quien lu ayudaron apurriendo villes y mercés. Mientres el sieglu XVII la Corona va intentar recuperales.

Enrique dona Ledesma y los cinco villes (Montemayor, Salvatierra, Granadilla, Miranda y Galisteo) al so hermanu Sancho, que va contraer matrimoniu con Beatriz de Portugal.

Sancho va morrer y la so vilba va encargar de recuperar tou pa la so fía Leonor, a la cual va conocese como &quot;la rica fema&quot;. Leonor casóse col infante Fernando, el de &quot;Antequera&quot;, colo que se forma un enorme patrimoniu territorial.

Fernando va ser rei d'Aragón y el patrimoniu va empezar a estremase ente los fíos en 1418, cuando a Enrique concédenlu'l Maestrazgo de Santiago y, ente otres, tamién va recibir la villa de Montemayor. Finalmente Montemayor pierde la so condición de realengu y va pasar los años como un señoríu nobiliar más hasta'l sieglu XIX, cuando sumen. Mientres esti tiempu va haber cambéu de manes, dexando de ser de parientes direutos de los monarques y pasando a la familia Silva.

L'infante Enrique, señor de Montemayor dende 1418, foi un importante personaxe na hestoria de la Corona de Castiella y Llión yá que intentó faese col poder efectivo del reinu, aprovechando la minoría d'edá de Xuan II, col sofitu de los sos hermanos y otru señores como Diego Gómez de Sandoval conde de Castro. va enfrentar con Álvaro de Luna quien acaba siendo'l so destructor na batalla de Olmedo. La batalla resolver con una victoria de les tropes reales y l'infante fuxe anque va morrer de resultes de les feríes de guerra, en 1445. Arriendes de esto, produzse la repartida de los bienes del infante y de los que-y sofitaron. Montemayor paez ser que pasa a Pedro García d'Herrera, mariscal de Castiella, anque nun ta del tou confirmáu.

Dende 1446 hai constancia que'l señor de la villa ye Juan de Silva pos ye nesa fecha cuando arrienda les tercies y alcabalas de la mesma. Juan ye noble d'un llinaxe asitiáu en Toledo, anque d'orixe portugués. Esti caballeru va sirvir a Álvaro de Luna y cásase con una prima so. Foi embaxador del rei de Castiella y Llión nel Concilio de Basilea (1434-36), onde tuvo un episodiu interesáu col embaxador d'Inglaterra, obligándo-y a dexar el so sillón diciendo que nun tenía'l so reinu categoría pa tar per delantre de la Corona de Castiella y Llión.

Al morrer, estremó en dos mayoralgos los bienes. Al so fíu mayor apúrrelu'l señoríu y condáu de Cifuentes y al so segundu fíu, Juan de Ribera, apúrre-y el señoríu de Montemayor.

===== Estructura territorial del Señoríu Marquesáu =====

Hai constancia de que nel sieglu XVIII el Conceyu de Montemayor, orixinalmente señoríu y darréu marquesáu, estremar en dos &quot;quartos&quot;, los de Hojeda y del Río, y la villa de Montemayor, que s'asitiaba ente dambos, fechu que paez foi heredáu de los sieglos precedentes. Asina, la estructura del Partíu de Montemayor que se recueye na división de Floridablanca ye la siguiente (pónense les denominaciones orixinales que tienen nel documentu de 1789):&lt;ref&gt;España estremada en provincies ya intendencies, y subdividida en partíos correximientos, alcaldíes mayores, gobiernos políticos y militares, asina realengos como d'ordes, abadengo y señoríu. Obra formada poles rellación orixinales de los respeutivos intendentes del reyno, a quien se pidieron d'orde de S.M. pol Conde de Floridablanca en 22 de marzu de 1785. Con un nomenclator o diccionariu de tolos pueblos del Reyno, que compón la segunda parte. Tomu I. Madrid: Imprenta Real. 1789. Páx. 453&lt;/ref&gt;

* Villa de Montemayor

* Quarto de Hojéda: [[Aldeacipreste]], [[La Calzada de Béjar|La Calzada]], [[Colmenar de Montemayor|Colmenar]], [[Cristóbal de la Sierra (Salamanca)|Christoval]], [[Horcajo de Montemayor|Horcajo]], [[Valbuena (Salamanca)|Valbuena]], [[Valdehijaderos|Val de hijaderos]], [[Valdefuentes de Sangusín|Val de Fuentes]].

*Quarto del Río: [[Baños de Montemayor|Baños]], [[El Cuetu (Salamanca)|El Cueto]], [[Lagunilla (Salamanca)|La Lagunilla]], [[Peñacaballera|Peña-Caballera]], [[Valdelageve|Val-del-agéve]].

=== Edá Moderna ===
Juan de Ribera, segundu señor de Montemayor, va ser un personaxe batallador, participando nel bandu isabelín frente al rei Enrique IV. Los Reis Católicos unviaránlu a defender la frontera de Navarra frente a les intromisiones franceses, polo cual va morar dellos años en Logroño. Tamién va defender los intereses del so llinaxe cuando surden problemes ente Xibles y Ayalas, en Toledo.

Juan de Silva, tercer señor de Montemayor, va ser un personaxe destacáu na llucha de les Comunidaes y va defender los intereses reales na contorna toledana y a la fin de la so vida l'emperador Carlos I premiará-y el so servicios otorgándo-y el títulu de marqués de Montemayor, nel añu 1538.

El marqueses de Silva van ser los qu'ostenten tola autoridá na villa hasta la estinción de los señoríos a principios del XIX. Vamos Faer un curtiu resume de lo asocedío entós:
Montemayor taba alloñáu de Toledo, llugar de residencia de los marqueses, onde teníen los sos cargos y posesiones pervalibles, polo que les visites nun tuvieron de ser munches.

A lo llargo del XVI, la casa de Montemayor pasa por una situación daqué forfugada por cuenta de los gastos que traía la vida nobiliar, tales como'l caltenimientu de cases, patrimoniu, criaos, etc. Por tal causa produzse un enllaz doble cola casa de los Condes de Cantillana, bien importante nel futuru: Juan Francisco de Silva casóse con María de Toledo y Vicentelo, y la so hermana Teresa de Silva facer con Juan Luis Antonio Vicentelo de Leca y Toledo, que va ser l'II Conde de Cantillana.

Unu de los hermanos de Juan Francisco, Pedro de Silva, herieda unos bienes del so tíu Felipe de Silva, virréi de Cataluña y el rei otorgará-y primeramente'l títulu de Vizconde de la Sagra y de Marqués de la Sagra darréu. Pero va vese envueltu nunos sucesos raros con Portugal, polo que va ser acusáu de traición y axusticiáu en 1648, de manera que los sos bienes pasen a la casa del so hermanu mayor.

Montemayor foi zona de camín pa les tropes franceses y na so redoma asitiar pa evitar el pasu de les tropes portugueses que s'averaben dende Estremadura. Los sos pueblos fueron abellugu d'habitantes de les villes ocupaes o en peligru, munchos procedentes de Alcántara, Coria, Artu de Alcántar, etc. pero hasta ella nun consiguieron llegar.

A mediaos de sieglu escastar ensin herederos esta caña de la familia Silva y pasa el marquesáu a una colateral, la llinia de los condes de Cantillana, xuniéndose los títulos de Cantillana y Montemayor y Castromonte. Tienen De vencer unu de los títulos por imperativu de les condiciones de fundación d'un mayoralgu, quedando la casa formada finalmente polos marqueses de Castromonte y Montemayor. Porsteriormente van añedir por enllaz a la casa de Montemar y a les de Astorga y Altamira, englobando dellos títulos y grandores d'España.

La Guerra d'Independencia va ser, como en munchos otros llugares d'España, una catástrofe humano y económico que va dexar empobrecidada a la contorna. Los pueblos contribuyeron al sostenimientu de les tropes español y británicu, ente les que sirvieron bastantes homes de la zona coles sos acémilas yá que los mulares convertir nel mediu de tresporte principal pela zona. Pero tamién tuvieron de contribuyir, a encomalo, al caltenimientu del exércitu francés y soportar los sos saqueos, robos y violencies.

Finalmente, otra de les consecuencies de la guerra foi la llegada de cambeos nel sistema políticu. La Constitución de 1812 (la famosa &quot;Viva la Pepa&quot;) plantegó l'abolición del feudalismu y la desapaición de los señoríos. El procesu ye llargu, pero nel casu de Montemayor, que yera un señoríu xurisdiccional (el titular tenía l'exerciciu de la xusticia pero nun yera'l dueñu del territoriu, solo d'aquelles propiedaes qu'adquiriera por compra, etc) , solucionóse llueu pos el problema taba nos señoríos solariegos poles dulda plantegaes sobre la propiedá de la tierra. Sicasí, los duques de Montemar caltuvieron la so rellación ya intereses con Montemayor.

A lo último, cola creación de les actuales provincies en 1833, Montemayor del Río quedó integráu na [[provincia de Salamanca]], dientro de la [[Rexón Lleonesa]].&lt;ref&gt;{{cita web |títulu= Real Decretu de 30 de payares de 1833 sobre la división civil de territoriu español na Península ya islles axacentes en 49 provincies |idioma= español |añu= 1833 |publicación= Gaceta de Madrid |url= http://es.wikisource.org/wiki/Real_Decreto_de_30_de_noviembre_de_1833 }}&lt;/ref&gt;

== Demografía ==
La llocalidá foi perdiendo población por cuenta de la emigración a grandes ciudaes d'España y a países como Suecia y Francia.
Por eso en Montemayor hai tanta diversidá cultural, anque pel branu puede triplicar la población d'iviernu por cuenta de que muncha xente caltién cases na villa y va ellí a pasar los calorosos meses de branu colos fíos, nietos, sobrinos...

{{Gráfica d'evolución
|tipo=demográficu |anchor=500

|posición_1=2
|1900|810|1910|899|1920|810|1930|838|1940|846|1950|811|1960|810|1970|561|1981|447|1991|356|2000|377|2017|24=272
|notes=Fonte Institutu Nacional d'Estadística d'España - Ellaboración gráfica por Wikipedia. }}

== Cultura ==

=== Gastronomía ===
En Montemayor ye típicu los domingos y díes de fiesta, dase un vueltu polos chigres tomase unes tapitas acompañaes de daqué de beber. Los platos más típicos de la llocalidá son les pataques rebozadas, les pataques revolconas, les pataques escabechadas, el pistu de Montemayor, el zarangollo, la ensalada de naranxa, el hornazo, la bolla y les flores.

=== Fiestes ===
* La '''fiesta mayor de la villa''' celébrase los díes 14, 15 y 16 de setiembre n'honor al Santísimu Cristu de les Batalles. 
* Les '''fiestes de San Blas''', patrón de la villa, tienen llugar los díes 3, 4 y 5 de febreru. 
* Tamién ye tradición celebrar la '''fiesta de San Antonio''', el 13 de xunu, na que se tresllada la imaxe del santu dende la ermita y en procesión hasta la ilesia parroquial. Permanez nella hasta'l día de San Pedro.
* Ye tradición salir al campu de merienda pa celebrar el '''día del hornazo, de los calbotes y del chorizu'''. El día del hornazo -especie d'empanada de chorizu celebra'l domingu de Pascua. El día de los calbotes - castañes asaes- celébrase'l 1 de payares y el día del chorizu'l día 17 de xineru, festividá de San Antón.
* Dende l'añu 2015 celébrase la '''romería n'honor a la [[Virxe de Montemayor]]''', qu'arrexunta a les llocalidaes de la contorna en redol a esta advocación de la Virxe orixinaria de [[Moguer]] ([[Huelva]]).

=== Artesanía ===
Tola villa ta arrodiada de montes nos que predomina la castañal. D'ende surdió yá na antigüedá la dedicación de los paisanos al trabayu de la madera de la castañal. Primeramente los artesanos, denominaos banasteros, realizaben cestos de distintos tamaños. Cola xeneralización del plásticu la industria de la castañal reconvirtióse y na actualidá realicen tou tipu d'elementos decorativos.
L'actividá artesana empieza nel monte cola recoyida mientres l'iviernu de los meyores árboles nuevos; d'ellos aprovéchase solamente una parte del tueru, utilizándose'l restu pa lleña. Depués síguese cola cocción de la madera nun fornu xeneralmente soterrañu y col moyáu de los palos, si ye necesariu, antes de pasar a la siguiente fase, llamada fender.Ésta consiste en coyer los palos entá calientes, pos asina son más flexibles y afechiscos, y con ayuda d'un cuchiellu y un mazu dir abriendo'l palu en tires cada vez más fines, llamaes verganchas. Una vegada cepillaes les verganchas, pasar a la fase de trenzado, que consiste en diles enxareyando hasta consiguir una superficie que va ser la base del cestu. A partir d'ende vase trabayando hasta consiguir cerrar el cestu.

=== Llingua ===
A día de güei la única llingua falada nel conceyu ye'l castellán. Sicasí la llingua tradicional del pueblu y del antiguu Marquesáu ye'l [[Estremeñu (llingüística)|estremeñu]] o [[Llingua Lleonesa|llingua lleonesa]]. D'esta inda se caltienen munches muertes sobremanera nel campu léxico y fonético.

Muertes como:
* El diminutivu -ino, -ina. Exemplu: Chiquinino, manina.
* El zarru de vocales. Exemplu: Dispensa, intierro...
* Léxicu: Abangar, achiperres, pardal, gorrupendulo..
* Formes verbales del perfectu. Exemplu: Dixi, dijisti, dixo, diximos, dijistis, dijon.
* Anteposición d'artículu ante posesivu. Exemplu: La la mio casa, los los sos amigos.
* Apaición de yod epántica. Exemplu: Andanciu, matancia.
* Elisión de la preposición de xenitivu. Exemplu: La fía (de) Carmen.
* Prótesis en distintes circunstancies: Amoto, arrascar.
* Insertamientu de preposición ante alverbiu: En dientro.
Ente otres carauterístiques.

=== Turismu ===
En Montemayor hai visites empuestes del Castillo. Puédese igualmente visitar el centru d'interpretación de la castañal, asitiáu a la entrada de la llocalidá nes cercaníes de la ponte de piedra, la ilesia de ''La nuesa señora de l'Asunción'', la ermita y llueu una [[masera]]. Hai zones pela redolada bien interesantes pal turista, como [[Béjar]], [[Baños de Montemayor]], [[Hervás]], [[Candelario]], [[El Banzáu (Salamanca)|El Banzáu]], [[Miranda del Castañar]], [[Barco de Ávila]], [[Santibáñez de Béjar]] y [[Puente del Congosto]].

== Ver tamién ==
* [[Provincia de Salamanca]]
* [[Sierra de Béjar]]

== Referencies ==
{{llistaref|3}}

== Bibliografía ==
* {{cita publicación | apellíu ={{versalita|Fernández Gómez}}| nome = Luciano | enllaceautor =| añu = 1984 | títulu = Las Hurdes: de la prehistoria a la baxa Edá Media | publicación = [[Mélanges de la Casa de Velázquez]]| númberu = 20 | páxines = 63-82 | editorial = [[Casa de Velázquez]] | ubicación = Madrid | issn = 0076-230X | url = http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/casa_0076-230x_1984_num_20_1_2411 | fechaaccesu = 30 d'agostu de 2014}}

* {{cita publicación | apellíu ={{versalita|González Crespo}}| nome = Esther | enllaceautor =| añu = 1988 | títulu = L'afianzamientu económico y social de los fíos de Leonor de Guzmán | publicación = [[Anuariu d'estudios medievales]] | númberu = 18 | páxines = 289-304 | editorial = Conseyu Cimeru d'Investigaciones Científiques, CSIC: Institución Milá y Fontanals. Departamentu d'Estudios Medievales | ubicación = Madrid | issn = 0066-5061}} 

* {{cita llibru | apellíu = {{versalita|González Jiménez}}| nome = Manuel | editorial = Editorial Ariel S. A.| títulu = Alfonsu X el Sabiu | edición = 1ª | añu = 2004 | ubicación = Barcelona | isbn = 84-344-6758-5}}

* {{cita llibru | apellíu ={{versalita|Ibáñez de Segovia}} | nome = Gaspar | enllaceautor = Gaspar Ibáñez de Segovia | editor = Joachin Ibarra | títulu = Memories históriques del Rei D. Alonso'l Sabiu i observaciones a la so chronica | url = https://books.google.es/books?id=NCkE93FlcSQC&amp;printsec=frontcover&amp;source=gbs_v2_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q=&amp;f=false | añu = 1777 | ubicación = Madrid | oclc = 458042314}}

* {{cita publicación | apellíu ={{versalita|Monsalvo Antón}}| nome = José María | enllaceautor =| añu = 1997 | títulu = Las dos escalas de la señorialización nobiliaria al sur del Duero: conceyos de villa-y-tierra frente a la señorialización &quot;menor&quot;. (Estudiu a partir de casos del sector occidental: señoríos abulenses y salmantinos) | publicación = Revista d'historia medieval | númberu = 8 | páxines = 275-338 | editorial = Universitat de València: Departamentu d'Historia Medieval | allugamientu = Valencia | issn = 1131-7612 | url = http://www.uv.es/fatwirepub/userfiles/file/PDF184.pdf | fechaaccesu = 12 de xunetu de 2014}}

* {{cita llibru| apellíu ={{versalita|Salazar y Acha}}| nome = Jaime de | editor = Centro d'Estudios Políticos y Constitucionales | editorial = Rumagraf S.A. | títulu = La casa del Rei de Castiella y Llión na Edá Media | otros = Coleición Historia de la Sociedá Política, dirixida por Bartolomé Clavero Salvador | edición = 1ª | añu = 2000 | ubicación = Madrid | isbn = 978-84-259-1128-6}}

* {{cita llibru | apellíu ={{versalita|Velu y Nietu}}| nome = Gervasio | enllaceautor =| editorial = Escueles Profesionales &quot;Sagráu Corazón de Jesús&quot; | títulu = Castillo d'Estremadura: tierra de conquistadores | edición = 1ª | añu = 1968 | ubicación = Madrid | oclc = 13149912}}

== Enllaces esternos ==
* {{commonscat|Montemayor del Río}}
* [http://www.montemayordelrio.es Conceyu de Montemayor del Río]

{{Tradubot|Montemayor del Río}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Conceyos de Salamanca]]
[[Categoría:Llocalidaes de la provincia de Salamanca]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>h7191svrhat3vpqwqfedka5s53zosbi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Meco</title>
    <ns>0</ns>
    <id>121564</id>
    <revision>
      <id>3714344</id>
      <parentid>3697676</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:20:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="42817" xml:space="preserve">{{otros usos|El Meco|el sitiu arqueolóxicu de la civilización maya}}
{{llocalidá}}
'''Meco''' ye un [[conceyu]] d'[[España]] perteneciente a la [[Comunidá de Madrid]]. En {{Población|ES|añu}} cuntaba con {{Población|ES|28083}} habitantes empadronaos.

== Xeografía ==
Meco tien un clima [[clima mediterraneu]] continental&lt;ref&gt;[http://es.climate-data.org/location/31155/ CLIMA: MECO]&lt;/ref&gt; d'iviernos fríos y secos, branos templaos y secos, y agües en primavera y seronda.

El nucleu urbanu ta asitiáu a una altitú de 669&amp;nbsp;[[msnm]].&lt;ref name=altitú&gt;{{Cita web|url=http://www.aemet.es/es/eltiempo/prediccion/municipios/meco-id28083|editor=Axencia Estatal de Meteorología|títulu=Datos d'altitú pa Meco na páxina de previsión meteorolóxica de AEMET provenientes del Nomenclátor xeográficu de conceyos y entidaes de población del Institutu Xeográficu Nacional}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.aemet.es/es/eltiempo/prediccion/municipios/ayuda|editor=Axencia Estatal de Meteorología|títulu=Interpretación: Predicción por conceyos|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140318150717/http://www.aemet.es/es/eltiempo/prediccion/municipios/ayuda|fechaarchivu=18 de marzu de 2014}}&lt;/ref&gt; El puntu más baxu del términu municipal ta a unos 610 msnm y el más altu a 754 m. Meco estiéndese sobre'l cantu d'una de les terraces del [[ríu Henares]], al este de la [[Comunidá de Madrid|rexón de Madrid]]. Forma parte de la [[Campu de Alcalá|El Campu del Henares]], territoriu d'amplios horizontes cerealistas y nidies ondulaciones orográfiques, y de la subcomarca llamada ''[[Alcarria]] de Alcalá'', de trabancosos y montascosos relieves que'l so telón de cuetos y cantiles pueden contemplase dende'l pueblu. 

Parte con los conceyos de [[Camarma de Esteruelas]], al Oeste (O); [[Valdeavero]] al Norte (N); [[Villanueva de la Torre (Guadalaxara)|Villanueva de la Torre]], al nordeste (NE); [[Azuqueca de Henares]], al Este (E); [[Alcalá de Henares]], al Sur (S); y [[Los Santos de la Humosa]], al Sureste (SE).

El territoriu municipal ye percorríu pola [[Vía pecuaria|Cañada Real]] Galiana o Rioxana. Les principales víes fluviales son l'últimu tramu del [[Canal del Henares]] y los regueros ''de Les Monxes'' y el ''Valdegatos''. Nes paraxes conocíes como ''El Llistón'' y ''El Aristón'' fórmense, en dómines d'agües, llagunes naturales o güelgues que son bonos sitios pa la observación d'aves, tantu de la zona como migratories y oxetu d'interés per parte d'ornitólogos como naturalistes. Tán ente'l polígonu industrial de l'autopistes R-2 y el campu de golf d'El Encín. Aportar a ellos cruciando al terrible basureru industrial que se formó nos cantos de la güelga (2012). Nel restu del territoriu esisten grandes estepes cerealísticas de gran valor ornitolóxicu, onde pueden reparase especies como l'[[avutarda]], el [[sisón]] (bien raru), la [[perdiz]], el [[bilanu real]], el [[águila perdicera]], el [[utre negra]], la [[cigüeña]], la [[garcilla bueyera]], la [[gallineta d'agua]], la [[llavandera]], les peñerines [[Peñerina común|común]] y [[Falco naumanni|primilla]], coríos, [[avefría|avefrías]], [[garza|garces]], [[abubilla]], el [[corzu]], etc. Tamién abonden especies cinexétiques como'l coneyu, la [[perdiz]] y la [[llebre]]. Hai ganadería corderuna y caprina (de llarga tradición) y ta en puxanza la ganadería caballar. Caltiénense olivares, dalgunos inda granibles. Nes proximidaes del pueblu hai un pequeñu monte de pinares y frondosas por onde escurre un regueru (ensugo la mayor parte del añu).

[[Ficheru:Meco (Madrid) mapa.svg|left|220px|Estensión del términu municipal dientro de la Comunidá de Madrid|right]]

Meco atopar a cerca de 35 km de [[Madrid]] capital y 10 del centru d'[[Alcalá de Henares]]. Dispón d'una [[Estación de Meco|estación]] apeaderu de [[Cercanía Madrid]] perteneciente a la llinia C-2, asitiada a 2 km del cascu urbanu. Una salida a l'Autovía Radial 2 y dos salíes per carreteres distintes a l'A2 (M-116 y M-121).

== Hestoria y Arte ==
[[Ficheru:Meco-ViejasCasas04.jpg|thumb|left|Casona del sieglu XVIII.]]
=== Historia Antigua y Medieval ===
Atopáronse en Meco restos arqueolóxicos d'asentamientos humanos de la [[Edá del fierro]] y de una necrópolis romana. Meco seique fuera primeramente un pobláu [[celtibéricu|Celtíberu]], ''Miccon''. 

Hacia l'añu 182&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C. empecípiase la romanización de la [[Carpetania]]. El xeneral romanu [[Graco]] somete a les tribus carpetanes qu'habitaben estes tierres. Los romanos fundan poblaos fortificaos, más bien aldegues que ciudaes (según cuenta'l xeógrafu [[Estrabon]]), a la manera de cortiles fortificaes, de cases rectangulares con un llar central y un zócalo de piedra, con techu de ramasca y folla. Los sos necrópolis allúguense pela rodiada, y nelles predominen les urnes de folla que conteníen les cenices de la cremación. Meco sería una de tantes poblaciones llatines de la zona como [[Complutum]] (Alcalá de Henares), Ilarcuris (ente Loeches y Arganda), [[Egelesta]] (cerca de Alcorcon), Ilurbida (Cadalso de los Vidrios), [[Titulcia]] (llocalización incierta na desaguada del Jarama), [[Thermida]] (Tiermes), Caracca (Carabaña), Alternia (Arganda), etc. La villa romana de [[Miacum]] yera llugar indicativu de la bayura de camperes pal ganáu ovín, formáu por cases de campu nes que los dueños o encargaos vivíen temporalmente como segunda residencia. Nel “[[Itinerariu de Antonino]]” cítase diciendo que ta cerca de Complutum, XII estación ente [[Titulcia]] y [[Arriaca]] (Guadalaxara), dientro del país de los carpétanos, cerca del ríu Tagonius (Tajuña), pero güei créese que coincide col xacimientu atopáu en Collada Mediana.&lt;ref&gt;[http://www.colladomediano.es/conceyu/xacimientu.htm L'enclave arqueolóxicu d'El Beneficiu-Miaccum ]&lt;/ref&gt; Otru testimoniu romanu ye una piedra [[miliaria|miliario]] que s'utilizó como pilastra d'asientu pa travesar el ríu Henares, direición a los Santos de la Humosa, con inscripción llatina que se traduz como sigue: “L'emperador Nerva, César Augusto Traxanu, vencedor de Germanía, Pontífiz Máximu per cuarta vegada, Tribunu del Pueblu, Cónsul por segunda, mandó reparar Complutum”.

Sicasí pa otros, Meco ye'l ''Maksusk'' árabe, fundáu poles xentes de [[Táriq ibn Ziyad|Tareq]] como una almudena o alhóndiga, almacén de trigu p'abastecer a les milicies árabes qu'escorríen a los hispanu-romanos y [[visigodos]] fuxíos de [[Toledo]] en direición a Complutum. Nel añu 829, les cróniques de la dómina, citen a un [[mozárabe]] toledanu, Hashim al-Darrab, que se salvó de la matanza de la “[[Xornada del foso de Toledo|Xornada del Foso]]” en tiempos del emir [[Abderramán II]]. Tea mozárabe declaróse rebelde contra Córdoba y afaró col so grupu la rexón de Alcalá y la so contorna. Finalmente, escorríu pol exércitu del emir, abelugar en Zaragoza, onde morrió tres un combate.

Tres la conquista de Toledo por [[Alfonsu VI de Llión|Alfonsu VI]], rei de Castiella y Llión, ye en [[1118]] cuando Meco llibrar del dominiu árabe al ser tomada la población, en nome del rei, por D. [[Bernardo de Sedirac]], arzobispu de Toledo y pasa a formar parte del [[común de villa y tierra de Guadalaxara]]. Esti arzobispu recibe, en donación (1129) del rei [[Alfonsu VII]], L'Emperador, y la so esposa Dª Berengüela, la villa de Alcalá y les sos villes aldegues etc. (ente elles, Meco), que-yos pertenecíen por derechu.

La llegada de los [[almohades]], que ganen a [[Alfonsu VIII]] en [[Alarcos]] (1195), pon en xaque estes tierres. El monarca castellanu reclama l'ayuda de les milicies de la Estremadura castellana, y Segovia llogra nueves mercés. En fecha 25 de marzu de 1190, Alfonsu VIII, pa facilitar la repoblación de los nuevos territorios conquistaos, entrega a Segovia un total de 19 aldegues, asitiaes ente los ríos Tajuña y Henares correspondientes a l'alfoz d'Alcalá de Henares, pero esclúi a Meco que ta cerca de la Comunidá de Villa y Tierra de Segovia y Atienza, non llueñe de les de Sepúlveda y Ayllón, que caltién nes tierres del Arzobispáu de Toledo, bien dependiendo de Alcalá como Señoríu toledanu o bien, más tarde, dependiendo de Guadalaxara, [[Casa de Mendoza|Señoríu de los Mendoza]]. Finalmente, tres la grandiosa batalla de [[les Navas de Tolosa]], en 1212, el peligru almohade ye alloñáu de la cuenca del Tajo y Alfonsu VIII restitúi eses aldegues al Arzobispáu de Toledo.

En xineru de 1430, el rei [[Xuan II de Castiella]], entrega a don Íñigo López de Mendoza, I [[Marqués de Santillana]], poderosu noble ya insigne poeta, el señoríu de Meco, en pagu a la so fidelidá. Años más tarde, en 1443, el so fíu [[Íñigo López de Mendoza y Figueroa]], I Conde de Tendilla, recibir de manes del so padre en reconocencia a la so &quot;bizarría&quot; na llucha contra los árabes na conquista de Huelma (Xaén). El fíu d'ésti, [[Íñigo López de Mendoza y Quiñones]], añedió a estos títulos el de marqués de [[ Marquesáu de Mondéjar |Mondéjar]], n'adquiriendo por compra esta villa a los [[Reis Católicos]].

=== Historia Moderna y Contemporánea ===
Hasta 1579 nun se tienen datos documentales sobre Meco; d'esta fecha data la &quot;Rellación de la Villa de Meco&quot; fecha pol escribán Juan Doráu, por encargu de [[Felipe II d'España|Felipe II]]. En felicidá [[Rellaciones topográfiques de Felipe II|rellación]] falar del entamu de la construcción d'una nueva ilesia alredor del añu 1540.

El 7 de febreru de 1701 pasa por Meco, el nuevu rei de la familia Borbón, [[Felipe V d'España|Felipe V]], de camín a Madrid, y para en Alcalá de Henares. A otru día llega a la capital y xura les lleis, fueros, usos y costumes del Reinu. Ye l'entamu de la [[Guerra de Socesión española]] (1701-1713) qu'enfrentó a les cases d'Austria y Borbón pol heriedu española de [[Carlos II d'España|Carlos II]] Habsburgu, ''l'Abruxáu''.

Nel añu 1801, [[Alcalá de Henares]] dixebrar de la intendencia de Toledo y conviértese en cabeza del partíu alministrativu, quedando Meco dixebráu tamién de Guadalaxara y pasando a formar parte del partíu d'Alcalá de Henares. Tres la [[Guerra de la Independencia Española|invasión francesa]] (1808-1813), foi llugar de correríes del famosu guerrilleru Juan Martín Díaz, “[[L'Encerriscáu]]”, quien dirixía'l Batallón de Tiradores de Sigüenza”, azote de los invasores franceses poles sos aiciones béliques imprevistes en Guadalaxara, Cuenca y nel campu alcalaina. Les Cortes de Cádiz suprimieron los Señoríos xurisdiccionales por aciu el Decretu del 6 d'agostu de 1811,&lt;ref&gt; [http://www.iesamoreno.es/_iesdata/dptos/dpto_geografia_hestoria/SE%C3%91ORIO.pdf TESTU: Decretu d'abolición de señoríos ...]&lt;/ref&gt; de cuenta que Meco incorpórase dafechu a la xurisdicción de Alcalá. Pero una vegada ganaos los franceses y espulsaos d'España, y restaurada la casa de Borbón n'España ([[Fernandu VII]]), los avatares políticos (vuelta al [[absolutismu]]) frenen les reivindicación de los conceyos de recuperar la plena xurisdicción sobre'l territoriu del conceyu. Nel añu 1833, [[Javier de Burgos]], ministru de Fomentu, realiza la división alministrativa del reinu d'España, ya inscribe a Meco dientro de la provincia de Madrid. Pero namái en 1834 el nuevu réxime lliberal termina colos señoríos y Meco incorpórase definitivamente a la xurisdicción de Alcalá.

Nel '''Diccionariu de Madoz''' (1846-1850),&lt;ref&gt;[https://bibliotecadigital.jcyl.es/es/consulta/rexistru.cmd?id=16877 Biblioteca Dixital de Castiella y Llión]&lt;/ref&gt; Tomu XI, páxina 329, describir a Meco como sigue: {{Cita|''vecindá con conceyu na provincia, audiencia territorial, y ciudá g. de Madrid (6 l(!g.), partíu xudicial de Alcalá d'enllenares (l), diócesis de Toledo v 13): Situación nuna llomba que formen 2 pequeños valles; dende que'l so puntu afayar casi tola esteusion y llanura que llamen campu de Alcalá: combatir tolos vientos , con más frecuencia los del Norte; el so Clima ye bastante benignu en toles estaciones y les enfermedaes más comunes tercianas: tien 830 Cases de tierra y de mala construcción no xeneral, magar apurren nel so interior bastantes comodidaes; les sos cais tán empedradas y son bastante anches; hai una plaza y 2 plazuelas, una bona casa de conceyu, cárcel, escuela d'instrucción primaria pa neños nala qu'alleguen de 70 á 80, que se topen á cargu d'un maestru forgáu con 1,100 reales pagos de los fondos de propios; otra de neñes á la qu'asisten de 12 á 16, que la so maestra nun tien dotación fij.i; 2 fontes d'abondoses agües de les que s'utilicen los vecinos pa los sos usos, y una ilesia parroquial (L'Asunción,) sirvida por un párrocu, curato de segundu ascensu y provisión en concursu, y 3capellaníes de sangro: l'edificiu ye magníficu, de piedra de sillería y gocia de 3 órdenes d'arquiteutura, xónicu , corintiu y góticu, consta de 3 naves ; habiédose construyíu media naranxa nel anu de 1715, según una inscripción que se llee na mesma : hai y venérase nesti templu un preciosu relicariu en foi'l mio de cruz con grande númberu de reliquies toes coles sos auténtiques, nun se sabe cómo vieno á esta ilesia, solo sí que ye perantiguu, pos realcuentren concesiones d'indulxencies á dicha reliquia, nel anu de 1558 : los altares y efixes tamién son d'un méritu nada común; nes contornes de la población atópense 2 ermites: una al O., Stu. Cristu del Socorru, y l'otra al S., Ntra. Sra. de la Cabeza ; dambes propies del pueblu; el campusantu tien bona construcción y en nada perxudica á la salú pública, y próximu á la T. hai una guapa alamea de llameres, la que tien nel so centru una abondosa fonte, que les sos agües, que son bien bones, fertilicen una güerta llamada de les Monxes, nome que tamién se da á la referida fonte y alamea : el Térm. confina N. Camarma del Cañu; Y. Azuqueca de Henares; S, Los Santos de la Humosa , y O. Camarma de Esteruelas; se estiende una llegües dean. áS., igual dist. de Y. áO., y entiende un desp. tituláu Miralcampo; una venta con igual nome que la v., sil. á 1/4 de llegües d'ella y al sur de Alcalá d'enllenares, cerca del r. d'esti nome, nel camín que va d'esta ciudá p'Aragón, Navarra y Cataluña; una pequeña deh. de bonos y abondoses camperes, y de praos naturales. El Terrén Vos bonu, torio des-rano , abondo llanu y peláu, Caminos : á dist. de t/2 llegües curtia, traviesa la carretera xeneral que de Madrid dirixe á Aragón y Cataluña. Correos: recibir de la cabecera del partíu por balijero, los martes, xueves ysábados, y salen los llunes, miércoles y vienres : hai casa de postas, Producción: : trigu , cebada centenu, dalgún vinu; aceite cimero y hortolices; caltién ganáu lanar y vacunu, y cría cazada llebres y perdices, Ind. y Comerciu: l'agrícola, un molín d'aceite ; preparar y moler el trigu mas selectu pa unviar farina de flor á Madrid una rula de teles, esportaciou de los frutos sobrantes, c importación de los artículos de qu'escarez la v. Pobl. : 237 vec, 1,413 almes Cap. Producción: : 8.263,843 reales IMP.: 352,417. CONTRIBUCIONES: según el cálculu xeneral y oficial de la provincia 9'65 por ion.''|''Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de Ultramar''.&lt;ref&gt; [http://www.diccionariomadoz.org/historia-MECO-1-10252.html Diccionariu Madoz]&lt;/ref&gt;}} El mesmu diccionariu integra la adea de [[Bugés]], güei sumida, dientro del conceyu de Meco, a solo media llegua del centru de Meco.

A lo llargo del sieglu XIX, asocédense otros fechos qu'afecten tamién a Meco, como la [[Desamortización española|desamortización]] (espropiación o nacionalización de les propiedaes de la Ilesia), les [[Guerres Carlistes]], la [[Revolución de 1868|Revolución]] y Constitución del 1869, el gobiernu provisional del xeneral [[Serrano]], el reináu d'[[Amadeo I de Saboya]], la [[Primer República Española|I República]] en 1873, y [[Restauración borbónica n'España|la II Restauración]] de la monarquía borbónica, na persona d'[[Alfonsu XII]]. 

Yá en plenu s. XX, la Restauración termina cuando ye proclamada la [[Segunda República Española|II República]] (1931). Esta solo dura 8 años porque nun sobrevive a la [[Guerra Civil]] (1936-39), tres el golpe militar del 18 de xunetu de 1936. Meco cai nel llau republicanu y contempla el pasu de les [[Brigaes Internacionales]] que lluchen nos frentes de Madrid y Guadalaxara. Nun ye afeutada por combatir pero si hai represión y vandalismo inicial destructivu (d'ende les estroces na Ilesia del pueblu causaos por foresteros y radicales sindicalistes) que foi respondida, rematada la guerra, polos vencedores con más represión. 

Terminada la guerra trescurre la so hestoria dientro del réxime dictatorial de [[Francisco Franco|Franco]] (1939-1975). En 1977 incorpórase como villa, tres la Llei de la Reforma Política, al nuevu réxime de la monarquía de partíos qu'empieza a ser conocíu como la [[Casa de Borbón n'España|III Restauración borbónica]] (dende 1975).

[[Ficheru:Meco-NSA-VistaGeneralFuente.jpg|thumb|165px|Ilesia y fonte.]]

=== Arte ===

Meco tien un ''cascu antiguu'' medianamente calteníu y restauráu, con bonos exemplos d'antigües '''casones''' alliniaes a lo llargo de la so cai Mayor, dalgunes colos sos escudos d'armes, y nueves construcciones que respeten la redolada urbana costumista salvu esceiciones.&lt;ref&gt;[http://www.ayto-meco.es/meco/opencms/system/galleries/download/PlanGeneral/O5-CATALOGO.pdf. Catálogu Plan Xeneral de Meco] &lt;/ref&gt; Como tantos pueblos de la rexón castellanu-alcarreña, tien '''dos ermites''', la del Cristu del Socorru, de finales del [[sieglu XVI]], y la de la Virxe de la Cabeza, del [[sieglu XVII]], d'estilos mudejar y barrocu. Destaca sobremanera la grandiosa '''[[Ilesia de La nuesa Señora de l'Asunción (Meco)|parroquia de La nuesa Señora de l'Asunción]]''', asitiada na plaza de la Constitución (la del antiguu conceyu) y declarada [[Bien d'Interés Cultural (España)|Bien d'Interés Cultural]] (BIC) dende [[1982]], que s'acolumbra dende llueñe, a bastantes quilómetros de distancia. Tamién ye apreciable'l '''columnario barrocu''', una vía crucis, de les proximidaes del campusantu.

== Intereses de Meco: La Bulda y la distancia al mar ==
* '''La Bulda de Meco'''
&quot;Nun-y valdrá la [[bulda de Meco]]&quot;&lt;ref&gt;[https://www.abc.es/madrid/conceyos/20140413/abci-meco-unico-pueblo-bulda-201404121355.html Meco, l'únicu pueblu con una bulda papal que dexa comer carnes los vienres de cuaresma]&lt;/ref&gt;
Ye una llocución verbal coloquial usada como amenacia que significa: Nun haber remediu pa él.&lt;ref&gt;[http://lema.rae.es/drae/?val=bulda Real Academia Española. Diccionario de la lengua española (22ª ed.) Consultáu'l 16/06/2013]&lt;/ref&gt; 

Hestoria de la bulda: Foi dada en pagu polos servicios emprestaos al papa [[Inocencio VIII]] (pontificáu de 1484 a 1492) y a la Corte romana por [[Íñigo López de Mendoza y Quiñones]] (1440-1515), segundu conde de Tendilla y señor de Meco. El mesmu conde solicitó al papa la bulda, que eximía a Meco del deber d'astinencia de la carne en cuaresma.&lt;ref&gt;[http://ec.aciprensa.com/wiki/Cuaresma Cuaresma]&lt;/ref&gt; A Meco nel sieglu XV nun podía llegar pexe fresco dada la so posición xeográfica, tan alloñada del mar (el pexe sustituyía a la carne en cuaresma&lt;ref&gt;[http://forosdelavirgen.org/89677/abstencion-de-carne-15-02-21/ Por Qué Abstenese de Carnes coloraes los Vienres de Cuaresma]&lt;/ref&gt;). En documentu pontificiu autorizáu pola firma del papa, en tinta colorada, el Papa otorgaba una serie de favores pa los habitantes de Meco y dellos pueblos vecinos.

La espresión ''nun valir nin la bulda de Meco'' adquirió calter proverbial pa sorrayar la situación de quien, nun apuru estremu, nun atopa salida nin proteición posibles.

* '''La distancia al mar'''
La bulda tien que ver cola distancia del pueblu al mar. Meco ta bien alloñáu del mar pero ¿Ye'l pueblu peninsular más alloñáu del mar como popularmente créese? Pa unos si;&lt;ref&gt;[https://elpais.com/diario/1995/02/28/madrid/793974278_850215.html El pueblu más alloñáu del mar]&lt;/ref&gt; pa otros, non. Meco atopar a unos ''280 km del mar'' Mediterraneu (mariña valenciana de [[Meliana]]).&lt;ref&gt;[http://mapadebolsillo.com/visor-topografico-de-espana/#9/39.7917/-1.9775 VISOR DEL MAPA TOPOGRÁFICU D'ESPAÑA]&lt;/ref&gt; Esta singularidá puede corresponder a [[Nombela]],&lt;ref&gt;[http://mapadebolsillo.com/visor-topografico-de-espana/#9/39.9245/-2.3923 VISOR DEL MAPA TOPOGRÁFICU D'ESPAÑA]&lt;/ref&gt; na provincia de Toledo,&lt;ref&gt;[https://www.abc.es/sociedad/20140413/rc-llueñe-201404130739.html ABC La mar de llueñe]&lt;/ref&gt; alloñáu ''364 km''. El discutiniu tien rellación col centru xeográficu de la península ibérica, puntu realmente más alloñáu de los mares que lu arredolen, que coincide con [[Pinto]], concretamente ye un puntu bien cercanu a la histórica [[Torrexón de Pinto|Torre de Éboli]].&lt;ref&gt;[http://www.espormadrid.es/2009/01/dnde-est-realmente-el centru-de-la.html ¿ú realmente'l centru de la península?]&lt;/ref&gt;

== Economía, demografía y urbanismu ==
*'''Economía'''

Meco ye un conceyu de llarga '''tradición agrícola''' de secanu. Foi mientres enforma tiempu esportador de ceberes como'l trigu, farina y pan escontra [[Alcalá de Henares]], [[Guadalaxara (España)|Guadalaxara]] y [[Madrid]].&lt;ref&gt;[https://books.google.es/books?id=PTkf5Sh0Ai8C&amp;pg=PA286&amp;lpg=PA286&amp;dq=Econom%C3%ADa+Cerealista+de+Centru+Espa%C3%B1a&amp;source=bl&amp;ots=VHxb1W8ebg&amp;sig=CwpbvE83RCC_14iumzV2IEb5JJg&amp;hl=es&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwjRpczBouPMAhVLthQKHbMaARgQ6AEIQTAF#v=onepage&amp;q=Econom%C3%ADa%20Cerealista%20de%20Centru%20Espa%C3%B1a&amp;f=false Estadístiques hestóriques d'España: sieglos XIX-XX, Volume 3, 2005]&lt;/ref&gt; Tamién s'esploten la '''ganadería ovina y caprina''' (permanez un importante fatáu ''de tola vida'') y ta en puxanza la '''ganadería caballar'''.&lt;ref&gt;[http://www.lamoncloa.gob.es/espana/eh15/agricultura/Paginas/index.aspx Agricultura]&lt;/ref&gt; Hai '''dos polígonos industriales''', unu dientro del pueblu y l'otru, más modernu, ente les [[autopista R-2]] y l'[[A-2]]. 

El [[Desemplegu n'España|paro]], en marzu de 2016, afectaba a 1.078 vecinos,&lt;ref&gt;[http://www.datosmacro.com/paro/espana/conceyos/madrid/madrid/meco Paro por conceyos: Meco - (Madrid)]&lt;/ref&gt; lo que suponía'l 14,36% de la población activa.

* '''Demografía'''

El conceyu tien una [[Área|superficie]] de 35,11&amp;nbsp;[[quilómetru cuadráu|km²]].&lt;ref&gt;{{Cita web|editor=Institutu Nacional d'Estadística|títulu=Población, superficie y densidá por conceyos - Madrid|url=http://www.ine.es/jaxi/tabla.do?path=/t43/a011/a1998/densidá/a2009/l0/&amp;file=t10062.px&amp;type=pcaxis&amp;L=0|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160304071138/http://www.ine.es/jaxi/tabla.do?path=%2Ft43%2Fa011%2Fa1998%2Fdensidad%2Fa2009%2Fl0%2F&amp;file=t10062.px&amp;type=pcaxis&amp;L=0|fechaarchivu=4 de marzu de 2016}}&lt;/ref&gt; La población ye, según el padrón municipal de 1 de xineru de 2016, de '''13.426 habitantes''' censaos y una densidá de '''383''' habts. por km²'''.&lt;ref&gt;[http://www.ine.es/jaxiT3/Tabla.htm?t=2881 INE Cifres oficiales de población resultantes de la revisión del Padrón municipal a 1 de xineru]&lt;/ref&gt;

&lt;center&gt;
{{Gráfica d'evolución|tipo=demográficu|anchor=625|color_1=Green|color_2=Green|color_3=Green|color_4=Green|color_5=Green|color_6=Green|color_19=blue|1842|1413|1857|990|1860|937|1877|956|1887|997|1897|910|1900|953|1910|970|1920|919|1930|1026|1940|929|1950|932|1960|965|1970|1904|1981|1154|1991|2928|2001|8267|2011|12671|{{Población|ES|añu}}|{{Población|ES|28083|formatu=non}}|notes=&lt;small&gt;
{{lleenda|#008000|[[Población de derechu]] (1842-1897, sacante 1857 y 1860 que ye [[población de fechu]]) según los censos de población del sieglu XIX.&lt;ref name=ine /&gt;}}{{lleenda|#88c2cc|[[Población de derechu]] (1900-1991) o [[población de derechu|población residente]] empadronada (2001 y 2011) según los censos de población del [[Institutu Nacional d'Estadística (España)|INE]].&lt;ref name=ine&gt;{{Cita web|url=http://www.ine.es/intercensal/intercensal.do?search=3&amp;codigoProvincia=28&amp;codigoMunicipio=083&amp;btnBuscarCod=Consultar+selecci%F3n|títulu=Alteraciones de los conceyos nos Censos de Población dende 1842 - Meco|editor=Institutu Nacional d'Estadística (España)}}&lt;/ref&gt;
}}
{{lleenda|#0000FF|Población según el [[padrón municipal]] de {{Población|ES|añu}} del [[Institutu Nacional d'Estadística (España)|INE]].}}&lt;/small&gt;&lt;/small&gt;}}&lt;/center&gt;

Los datos referir a la población empadronada, ente la que se cunten unos 2100 estranxeros (casi 17%).&lt;ref&gt;[http://www.madrid.org/desvan/almudena/FichaMunicipal.icm?codMunZona=0838 Datos ficha municipal 0838]&lt;/ref&gt; Crecedera dende 1991: casi un 330 %; Crecedera dende 2001: casi un 52 %; Crecedera dende 2005: más del 14 %. En daqué menos de venti años (1990-2010), Meco cuadruplicó la so población, que procede en bona parte de Madrid y d'Alcalá de Henares, nel [[Corredor del Henares]].

* '''Urbanismu'''

La superficie del términu municipal ye de '''35,11 km²'''. En 2009 taba urbanizáu cerca del '''15%'''. El nuevu Plan Xeneral d'Ordenación Urbana de Meco (PGOU),&lt;ref&gt;[http://transparencia.ayto-meco.es/?page_id=185 Planiamientu]&lt;/ref&gt; aprobáu en 2009, declaraba protexíu cerca del 58% del suelu del términu municipal y, por tanto, '''''amplía al 42% el suelu urbanizable, antes el 15%'''''. L'Executivu rexonal prevía la construcción de 6.770 viviendes, el 50% d'elles con ''dalgún tipu de proteición''. El techu máximu de viviendes establecer en 13.212. El vicepresidente y voceru de la Comunidá entós, [[Ignacio González González|Ignacio González]],&lt;ref&gt;[http://www.infolibre.es/noticias/opinion/2014/03/26/la_mala_suerte_ignacio_gonzalez_14958_1023.html La mala suerte d'Ignacio González]&lt;/ref&gt; esplicaba que ''cola aprobación d'esti nuevu Plan, la Comunidá pretende dinamizar la economía de la zona y xenerar emplegu tantu na llocalidá como na zona este de la rexón''.&lt;ref&gt;[http://www.eldiario.es/madrid/Esperanza-Aguirre-presidenta-PP-corrupcion_0_484351925.html La corrupción acompañó a Aguirre dende'l mesmu momentu de la so llegada al poder]&lt;/ref&gt;

El PGOU cumplía cola Llei de ''Midíes Urxentes'' aprobada pol Executivu de la Comunidá de Madrid ([[PP]]) en xunetu de 2007, qu'establecía en tres altures más áticu'l máximu edificable nuna vivienda. Esta norma ponía fin al anterior planiamientu vixente, l'aprobáu en 1987. La tipoloxía de les viviendes del nuevu plan establecía un 71% de vivienda coleutiva y un 29% de unifamiliar en ''suelu urbanizable'', y un 90% de coleutiva y un 10% unifamiliar en ''suelu urbanu''. El plan delimita la futura crecedera urbana en trés principales sectores: ''suelu urbanu'' (4.465.433 m²), ''suelu industrial'' (1.930.464 m² ) y ''suelu residencial'' (4.444.558 m²). Amás, 18.941.831 m² del suelu declárense como ''non urbanizables de proteición''. Les reserves de suelu pretendía ''ameyorar el valor medioambiental de la zona, contribuyir a dinamizar la economía del conceyu y fomentar la creación d'emplegu''. Pa ello, ampliábase'l ''parque industrial'' de la zona. Esta ampliación llevar a cabu al traviés de '''[[ARPEXU (urbanismu)|Arpexu]]''',&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/espana/2016/03/09/56df3b4422601d484b8b456c.html Elisa de la Nuez: 'Arpexu yera un chiringu pa favores ...]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://ccaa.elpais.com/ccaa/2016/04/27/madrid/1461776780_055568.html La Comisión de Corrupción va investigar los casos Arpexu, Aneri y Telemadrid]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.europapress.es/madrid/noticia-comision-corrupcion-tien-nuevu-tarreza-arpexu-20160426193835.html La comisión de corrupción tien nueva tema: Arpexu]&lt;/ref&gt;empresa pública adscrita a la Conseyería de Mediu Ambiente, Vivienda y Ordenación del Territoriu, que realizó compres masives de tierra na rexón, y que ye propietaria del 80% d'esti suelu industrial.&lt;ref&gt;[http://www.ayto-meco.es/meco/opencms/site/web/el to conceyu normativa_municipal/ordenances/?comboIdiomas=spanish&amp;idCont=/site/contents/genericos/118882/118977/&amp;comboIdiomas=spanish PLAN XENERAL DE MECO - 2009]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.madrid.org/cs/Satellite?c=PVIV_Generico_FA&amp;cid=1142571302413&amp;language=ye&amp;pageid=1142517385317&amp;pagename=PortalVivienda%2FPVIV_Generico_FA%2FPVIV_pintarGenerico NUEVU PLAN XENERAL D'ORDENACIÓN URBANA DE MECO]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://nuevoarpegio.com/es/ Nuevu ARPEXU]&lt;/ref&gt;

Se '''triplicaba'l suelu urbanu''' y amenorgábase a daqué más de '''la metá la redolada natural''' del que siempres esfrutó Meco. Nel casu de Meco, yá nos años 2009 y 2011 reparábase una actitú pocu ecolóxica y claramente especulativa.&lt;ref&gt;[http://www.ecologistasenaccion.org/article15124.html «Meco pretende reclasificar doscientes hectárees na ZEPA»] Consultáu'l 17 de xunu de 2011&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://ccaa.elpais.com/ccaa/2011/12/25/madrid/1324853637_710846.html L'alcalde de Meco y cinco antiguos conceyales, imputaos por dos delitos contra la ordenación del territoriu]&lt;/ref&gt; Sosprendentemente, la propuesta del PGOU foi respondida por pola [[Universidá d'Alcalá de Henares|Universidá d'Alcalá]] que, nun informe solicitáu pol Conceyu, concluyía que nun había inconveniente en reclasificar terrenales cerealistas como urbanizables.&lt;ref&gt;[http://www3.uah.es/vivatacademia/ficheros/n73/ESTUDIU%20INCIDENCIA%20ZEPA%20MECO.pdf ... ANALÍS AMBIENTAL DE LA AVIFAUNA PRESENTE NA ZEPA YE000139 EN RELLACIÓN COL P.G.O.O. DE MECO (Meco - Madrid) AUTOR DEL ENCARGU: ESCELENTÍSIMU CONCEYU DE MECO,Xineru 2006]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www3.uah.es/vivatacademia/ficheros/n73/Informe%20ambiental%20previu.pdf PLAN XENERAL DE MECO RESPUESTA AL INFORME PREVIU DEL ANALÍS AMBIENTAL (Meco - Madrid)]&lt;/ref&gt; Los proyeutos de los políticos local y rexonal prevíen que Meco dexaría de ser un pueblu y convertiríase nuna ciudá media, porque la so población tendría d'algamar de 30.000 a 60.000 habitantes nos decenios siguientes a 2010. Había qu'aprovechar urbanísticamente los años noventa y dos mil, pero la [[crisis económica]] qu'empezó en 2007, paralizó esos planes. La [[Burbuya inmobiliaria n'España|burbuya inmobililiaria]], bien rellacionada cola [[corrupción urbanística n'España]], qu'afectó a toa España, algamó a Meco.&lt;ref&gt;[https://www.lavanguardia.com/politica/20160524/402018955136/l'asamblea-pide-que-granaos-vuelva-comparecer-en-la-comision-de-corrupcion.html CASO PÚNICA Asamblea pide que Granados vuelva comparecer na comisión de corrupción]&lt;/ref&gt; 
[[Ficheru:Mecopanoramamayo2011.jpg|thumb|800px|center|Vista sur panorámica, en mayu de 2011.]]

== Educación ==

En Meco había, en 2015, '''nueve''' centros educativos; los siguientes:

Dos Escueles d'Educación Infantil, el Plateru y Cascabel; tres Escueles infantiles privaes; dos colexos públicos d'educación infantil y primaria, los colexos '''Gloria Fuertes''' y '''San Sebastián''';&lt;ref&gt;[http://www.educa.madrid.org/web/cp.gloriafuertes.meco/ CEIP Gloria Fuertes]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.ampagloriafuertes.com/ ampa colexu gloria fuertes]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.educa.madrid.org/web/cp.sansebastian.meco/ CEIP San Sebastian]&lt;/ref&gt; un institutu d'educación secundaria (IES '''Gaspar Sanz''');&lt;ref&gt;[http://ies.gasparsanz.meco.educa.madrid.org/ IES Gaspar Sanz]&lt;/ref&gt; y un' colexu priváu-alcordáu, el '''Chesterton''',&lt;ref&gt;[http://colegiochesterton.es/ Colexu Chesterton]&lt;/ref&gt; que cubre dende Infantil a Secundaria y Bachiller.
 
== Personaxes destacaos==
[[Nacho Fernández Iglesias]], futbolista del [[Real Madrid]].
[[Álex Fernández Iglesias]], futbolista del [[Cádiz Club de Fútbol]].

== L'escudu y la bandera de Meco ==

L'[[Escudu (heráldica)|escudu heráldicu]] que representa al conceyu foi aprobáu pol Boletín Oficial del Estáu nᵘ 241 de 8 d'ochobre de 1982, col siguiente blasón: ''De gules una espada alteriada de plata, encavada d'oru y acompañada de seis [[bezante]]s del mesmu metal, puestos en dos palos. Al timbre, corona real, zarrada.''&lt;ref&gt;[https://www.boe.es/boe/dias/1982/10/08/pdfs/A27874-27874.pdf Boletín Oficial del Estáu nᵘ 241 de 8 d'ochobre de 1982 ]&lt;/ref&gt;

La descripción testual de la bandera, aprobada en Boletín Oficial de la Comunidá de Madrid nᵘ 249 de 19 d'ochobre de 1985, ye la siguiente: ''Bandera estremada diagonalmente, pola so metá, en dos parte, la cimera de gules (colloráu) y l'inferior gualda (mariellu). L'estil termina nuna pieza metálica cola Corona Real d'España. El tamañu de la tela va ser el correspondiente a un pañu que la so llargor sía igual a trés medios del so anchor. L'Escudu Municipal va dir asitiáu nel centru de enseñar.''&lt;ref&gt;[http://www.bocm.es/boletin/CM_Boletin_BOCM/19851019_B/24900.pdf (Boletín Oficial de la Comunidá de Madrid nᵘ 249 de 19 d'ochobre de 1985, pg.3)]&lt;/ref&gt;

== Eleiciones llocales, xenerales y europees ==

'''* Resultaos de les eleiciones llocales 2007-2015''': 

{| {{tablaguapa}}
|- style=&quot;background:#BFCFFF; color:#000; font-size:100%&quot;
! Partíu
!Llocales 2015
! %
! Llocales 2011
! %
! Llocales 2007
! %
! Conceyales
! +/-
|-----
| bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; |'''[[Partíu Popular|PP]]'''
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 2.727
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 47,57%
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 2.688
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 51,60%
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 2.345
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 52,05%
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | '''9'''
| bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | {{decreciente}}1
|-----
| bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; |'''[[PSOE]]'''
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 853
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 14,88%
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 944
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 18,12%
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 1.103
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 24,48%
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | '''3'''
| bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | =
|-----
| bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; |'''[[SePuMe]]'''
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 621
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 10,83%
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | -
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | -
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | -
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | -
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | '''2'''
| bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | {{creciente}}2
|-----
| bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; |'''[[Izquierda Xunida (España)]]'''
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 393
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 6,86%
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 685
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 13,15%
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 419
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 9,3%
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | '''1'''
| bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | {{decreciente}}1
|-----
| bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; |'''[[Ciudadanos-Partíu de la Ciudadanía|Ciudadanos]]'''
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 380
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 6,63%
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | -
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | -
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | -
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | -
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | '''1'''
| bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | {{creciente}}1
|-----
| bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; |'''[[Ganemos]]'''
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 297
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 5,18%
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | -
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | -
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | -
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | -
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | '''1'''
| bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | {{creciente}}1
|-----
| bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; |'''[[UPyD]]'''
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 157
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 2,74%
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 491
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 9,43%
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | -
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | -
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | -
| bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | {{decreciente}}2
|-----
| bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; |'''[[CxVM / PSIM]]'''
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 0
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 0%
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 254
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 4,88%
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 290
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 6,44%
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | -
| bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | =
|-----
| bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; |'''[[Astención]]'''
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | '''3.191'''
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | '''35,54%'''
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | '''2.808'''
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | '''34,67%'''
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | '''2.759'''
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | '''37,84%'''
| align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | -
| bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 
|}

* '''Resultaos de les eleiciones Xeneral y Européu 2008-2016''':
{| {{tablaguapa}}
|- style=&quot;background:#BFCFFF; color:#000; font-size:100%&quot;
! Partíu
!Xenerales 2016
! %
! Xenerales 2015
! %
! Europees 2014
! %
! Xenerales 2011
! %
! Europees 2009
! %
! Xenerales 2008
! %
| 
|-----
| bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; |'''[[Partíu Popular|PP]]'''
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 2.112
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 34,85%
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 1.974
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 29,19%
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 839
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 23,27%
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 3.052
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 50,65%
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 1.546
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 47,89%
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 2.800
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 50,23%
| bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 
|-----
| bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; |'''[[Ciudadanos-Partíu de la Ciudadanía|Ciudadanos]]'''
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 1.400 
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 22,05%
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 1.607
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 23,76%
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | --
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | --
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | --
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | --
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 
| bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 
|-----
| bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; |'''[[Podemos (partíu políticu)|Podemos]]'''
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 1.372
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 21,61%
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 1.446
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 21,38%
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 417
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 11,56%
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | --
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | --
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | --
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 
| bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 
|-----
| bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; |'''[[PSOE]]'''
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 1.125
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 17,62%
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 1.118
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 16,53%
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 638
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 17,69%
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 1.481
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 24,58%
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 1.026
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 31,78%
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 2.208
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 39,61%
| bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 
|-----
| bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; |'''[[Izquierda Xunida (España)]]'''
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | --
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | %
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 368
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 5,44%
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 497
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 13,78%
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 554
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 9,19%
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 140
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 4,34%
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 227
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 4,07%
| bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 
|-----
| bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; |'''[[UPyD]]'''
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 31
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 0,49%
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 68
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 1,01%
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 504
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 13,98%
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 732
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 12,14%
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 245
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 7,59%
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 187
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 3,35%
| bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 
|-----
| bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; |'''[[ASTENCIÓN]]'''
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | '''2.543'''
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | '''28,45%'''
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | '''2.075'''
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | '''23,37%'''
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | '''5.043'''
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | '''57,79%'''
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | '''1.959'''
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | '''24,37%'''
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | '''4.305'''
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | '''57,07%'''
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | '''1.593'''
| align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | '''22,15%'''
| bgcolor=&quot;#e6ECFF&quot; | 
|-----
|}
Nota: en 2016 Podemos ya IX alleguen asociaos como '''Xuníos Podemos'''; total -&gt; '''1.372''' contra '''1.814''' en 2015 (casi un ''25% menos'')
* '''Alcaldes'''
{{Alcalde_España |
 Alcalde_1 = Antonio Barranco García |
 Partíu_1 = [[PSOE]]

 | Alcalde_2 = Antonio Barranco García |
 Partíu_2 = [[PSOE]]

 | Alcalde_3 = Antonio Barranco García |
 Partíu_3 = [[PSOE]]

 | Alcalde_4 = Antonio Barranco García |
 Partíu_4 = [[PSOE]]

 | Alcalde_5 = Antonio Barranco García |
 Partíu_5 = [[PSOE]]

 | Alcalde_6 = Antonio Llorente Tabernera - Santiago Barranco Cantón
 | Partíu_6 = Unidá de Meco - [[PSOE]]

 | Alcalde_7 = Pedro Luis Sanz Carlavilla
 | Partíu_7 = [[PP]]

 | Alcalde_8 = Pedro Luis Sanz Carlavilla
 | Partíu_8 = [[PP]]

 | Alcalde_9 = Pedro Luis Sanz Carlavilla
 | Partíu_9 = [[PP]]

 | Alcalde_10 = Pedro Luis Sanz Carlavilla
 | Partíu_10 = [[PP]]

}}

En 2001 finó l'alcalde Antonio Llorente Tabernera y foi sustituyíu por Santiago Barranco Cantón, entós del Psoe, depués del PSIM y nes eleiciones de 2011, de CxVM. Dende 2003 ye alcalde [[Pedro Luis Sanz Carlavilla]], del PP y hasta 2003 de l'Agrupación Independiente Unidá de Meco (UM). En 2015 foi reelixíu pol so grupu y per cuarta vegada.

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}
{{rellación OSM|346945}}
* [http://www.ayto-meco.es Conceyu de Meco].
* [http://www.ayto-meco.es/meco/opencms/site/web/el to conceyu normativa_municipal/ordenances/?comboIdiomas=spanish&amp;idCont=/site/contents/genericos/118882/118977/&amp;comboIdiomas=spanish Plan Xeneral de Meco 2009] Páxina sumida (2016)


{{Tradubot|Meco}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Llocalidaes de la Comunidá de Madrid]]
[[Categoría:Conceyos de la Comunidá de Madrid]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>6g0dx0g2jzvt5ftwkpn1e83o5nwrqo1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Higuera la Real</title>
    <ns>0</ns>
    <id>121643</id>
    <revision>
      <id>3714306</id>
      <parentid>3711002</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:15:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="46052" xml:space="preserve">{{llocalidá}}

'''Higuera la Real''' ye un [[conceyu]] [[España|español]], perteneciente a la [[provincia de Badayoz]] (comunidá autónoma d'[[Estremadura]]). Cuenta con 2359 habitantes (ine 2015) y tien una densidá de 19,12 hab/km². El términu municipal fai frontera cola provincia d'Huelva pel sur y Suroeste. Amás atópase allugáu nes estribaciones de [[Sierra Morica]], según somorguiáu en plena [[Monte mediterraneu del suroeste de la península ibérica|Devesa estremeña]]. L'orixe de dicha llocalidá remontar a un Xacimientu d'orixe Celta, asitiáu próximu al conceyu actual.

== Simboloxía ==

=== Escudu ===

La simboloxía de Higuera la Real componer d'un escudu en que'l so interior apaez una figal flanqueada por dos fontes, a ésti añedir una orla d'oru al so alredor. Al timbre del escudu allúgase una corona Real.

== Situación ==

=== Xeografía física ===
Higuera la Real asítiase nel suroeste de la Península Ibérica formando parte de la Mancomunidá de Sierra Suroeste, y llindando al sur cola provincia d'Huelva (Andalucía).La villa asitiar nun pequeñu cuetu de 630 m d'altitú con declinación al W. nes llendes d'España y Portugal.

Nel términu municipal de Higuera destaquen delles elevaciones, siendo la más importante'l cuetu de San Cristóbal o del Nichu, con una cota de 773 m; al N de la villa. Al NO Álzase la sierra Gestosa (722 m) y la del Mochón (715 m), que'l so puntu más altu ta en perfecta alliniación cola sierra de la Talaya en direición a Portugal. Al S del Mochón vese'l cuetu Cabeza Gorda (646 m) y más al O atópase aisllada la sierra de la Talaya, nos Lleales, con una altitú de 567 m, en que la so visu esistía un torrexón d'orixe árabe (talaya de don Pedro) que tuvo de sirvir de vigía que comunicara colos altores de Encinasola, Cumbres, Xerez de los Caballeros y Segura de Lleón. Siguiendo en direición O atopamos la sierra de Barragán (617 m), de suelu aspru y cascayosu. Y la más occidental ye'l cuetu de Garrucha, con un vértiz xeodésicu de 663 m En direición S. esiste otru vértiz na sierra de Campos Santos (536 m) y el Picu de Soria (446 m). Al SO la sierra de Valdemayas (482 m). Les elevaciones del E son menos importantes; destaquen el cuetu del Picón (670 m), la sierra de Barriga Escura (660 m) y la d'Augas Santas (637 m).
El cascu urbanu tien una forma triangular. El texíu medieval ocupa partir norte de la población. A partir del sieglu XVI desenvolver escontra'l sur un nuevu trazáu de cais rectes, entecruzaes perpendicularmente, según un orde xerárquicu d'arteries principales y secundaries.

=== Llende Territorial ===

&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}} width =&quot;60%&quot; border = 2 align=&quot;center&quot;
|-
|+'''Llendes del términu municipal de Higuera la Real'''
|-----
| width =&quot;35%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Noroeste:'' [[Xerez de los Caballeros]]
| width =&quot;30%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Norte:'' [[Xerez de los Caballeros]] y [[Fregenal de la Sierra]]
| width =&quot;35%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Nordés:'' [[Fregenal de la Sierra]]
|-----
| width =&quot;10%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Oeste:'' [[Encinasola]] y [[Xerez de los Caballeros]]
| width =&quot;35%&quot; align=&quot;center&quot; | [[Ficheru:Rosa de los vientos.svg|75px]]
| width =&quot;30%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Este:'' [[Fregenal de la Sierra]]
|-----
| width =&quot;35%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Suroeste'' [[Cumbres de San Bartolomé]]
| width =&quot;30%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Sur:'' [[Cumbres de San Bartolomé]] y [[Cumbres de Enmedio]]
| width =&quot;35%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Sureste:'' [[Cumbres Mayores]]
|}
&lt;/center&gt;

== Demografía ==

Na actualidá Higuera la Real cuenta con una población de 2359 habitantes (INE 2015). 
Tres la [[Guerra de la Independencia Española|Guerra de la Independencia]] (1810-1812), la zona foise recuperando adulces y mientres el sieglos XIX y hasta mediaos del XX, onde Higuera non queda impune del [[éxodu rural]] onde ye na década de los 60 y 70 nel que se provoquen les mayores migraciones escontra llugares somorguiaos en procesu de industrialización.
El siguiente cuadru amuesa la evolución de la población de la ciudá ente 1842 y 2011:

&lt;timeline&gt; 
Colors=
 id:a value:gray(0.9)
 id:b value:gray(0.7)
 id:c value:rgb(1,1,1)
 id:d value:rgb(0.6,0.7,0.8)

ImageSize = width:900 height:400
PlotArea = left:50 bottom:30 top:20 right:30
DateFormat = x.y
Period = from:0 till:7500
TimeAxis = orientation:vertical
AlignBars = justify
ScaleMajor = gridcolor:b increment:2000 start:0
ScaleMinor = gridcolor:a increment:400 start:0
BackgroundColors = canvas:c

BarData=

 bar:1842 text:1842
 bar:1857 text:1857
 bar:1860 text:1860
 bar:1877 text:1877
 bar:1887 text:1887
 bar:1897 text:1897
 bar:1900 text:1900
 bar:1910 text:1910
 bar:1920 text:1920
 bar:1930 text:1930
 bar:1940 text:1940
 bar:1950 text:1950
 bar:1960 text:1960
 bar:1970 text:1970
 bar:1981 text:1981
 bar:1991 text:1991
 bar:2001 text:2001
 bar:2011 text:2011 
 
PlotData=
 color:d width:20 align:left

 bar:1842 from:0 till: 3800
 bar:1857 from:0 till: 4558
 bar:1860 from:0 till: 4731
 bar:1877 from:0 till: 5633
 bar:1887 from:0 till: 6120
 bar:1897 from:0 till: 5415
 bar:1900 from:0 till: 4912
 bar:1910 from:0 till: 5453
 bar:1920 from:0 till: 6023
 bar:1930 from:0 till: 6027
 bar:1940 from:0 till: 5713
 bar:1950 from:0 till: 6129
 bar:1960 from:0 till: 5412
 bar:1970 from:0 till: 4158
 bar:1981 from:0 till: 3020
 bar:1991 from:0 till: 2842
 bar:2001 from:0 till: 2495
 bar:2011 from:0 till: 2449
 
PlotData=
 
 bar:1842 at: 3800 fontsize:s text: 3800 shift:(-10,5)
 bar:1857 at: 4558 fontsize:s text: 4558 shift:(-10,5)
 bar:1860 at: 4731 fontsize:s text: 4731 shift:(-10,5)
 bar:1877 at: 5633 fontsize:s text: 5633 shift:(-10,5)
 bar:1887 at: 5759 fontsize:s text: 5759 shift:(-10,5)
 bar:1897 at: 5415 fontsize:s text: 5415 shift:(-10,5)
 bar:1900 at: 4912 fontsize:s text: 4912 shift:(-10,5)
 bar:1910 at: 5453 fontsize:s text: 5453 shift:(-10,5)
 bar:1920 at: 6023 fontsize:s text: 6023 shift:(-10,5)
 bar:1930 at: 6027 fontsize:s text: 6027 shift:(-10,5)
 bar:1940 at: 5713 fontsize:s text: 5713 shift:(-10,5)
 bar:1950 at: 6129 fontsize:s text: 6129 shift:(-10,5)
 bar:1960 at: 5412 fontsize:s text: 5412 shift:(-10,5)
 bar:1970 at: 4158 fontsize:s text: 4158 shift:(-10,5)
 bar:1981 at: 3020 fontsize:s text: 3020 shift:(-10,5)
 bar:1991 at: 2842 fontsize:s text: 2842 shift:(-10,5)
 bar:2001 at: 2495 fontsize:S text: 2495 shift:(-10,5)
 bar:2011 at: 2449 fontsize:s text: 2449 shift:(-10,5)
 
&lt;/timeline&gt;
{{clear|left}}
:&lt;small&gt;Fonte: [[Institutu Nacional d'Estadística (España)|INE]]&lt;/small&gt;&lt;ref&gt;'''Fonte''': [[Población de fechu]] según l'Institutu Nacional d'Estadística d'España. [https://web.archive.org/web/20090311233825/http://www.ine.es/intercensal/index Alteraciones de los conceyos nos Censos de Población dende 1842,] [http://www.ine.es/inebase2/lleer.jsp?L=0&amp;divi=DPOP&amp;his=0 Series de población de los conceyos d'España dende 1996]&lt;/ref&gt;

== Historia ==

=== Edá Antigua ===

Los oríxenes de Higuera la Real remontar a la esistencia d'un castru conocíu col nome de Castrejón de Capote, pobláu [[Pueblos prerromanos de la península ibérica|prerromanu]] de la [[Rio Ardila|cuenca del Ardila]], ente les poblaciones céltiques del suroeste peninsular, asitiáu a unos 7 km de la llocalidá. Les escavaciones practicaes afayaron un pobláu habitáu ente los sieglos V ya I e.C.; grandes muralles de piedra, xunto a los fondos ribayos del Sillo y l'Álamu, protexíen esti castru, sacante por un estremu accesible, nel que s'alcuentra un anchu foso y una fortaleza con torres y bastiones arrexuntaos d'hasta nueve metros d'altor calteníu. Les poblaciones documentales tuvieron la so puxanza na segunda metá del sieglu II e.C., quiciabes baxu tutelar d'un xefe, que'l so nome celta, Ablonios, caltúvose en dellos oxetos. Hacia l'añu 100 e.C., el pobláu foi sópitamente abandonáu, calteniéndose namái un centru de cultu, como prueba l'afayu d'un depósitu de diverses pieces romanes fechaes nel sieglu I d. C.

=== Edá Media ===

Ensin conocer con exactitú la so fundación, sábese que foi conquistada escontra 1247 ; una vegada arrampuñada a los musulmanes, en 1253 va pasar a engrosar el territoriu de Sevilla, magar, unos trenta años dempués, [[Alfonsu X de Castiella|Alfonsu X &quot;El Sabiu&quot;]] va donar a la [[Orde del Temple]] el castiellu de Fregenal, cola so villa y términu, del que Higuera formaba parte, Orde que lu tuvo hasta la so estinción en 1314, fecha na que volvió depender del Conceyu de Sevilla, onde s'aprobaben les propuestes del so Conceyu, magar no eclesiástico, quedó nel ámbitu de l'antigua diócesis de Badayoz.
D'esta miente, Higuera la Real va compartir con Fregenal de la Sierra y Bodonal de la Sierra una mesma evolución histórica dende la [[Baxa edá media n'España|Baxa Edá Media]], teniendo como aspeutu peculiar una triple dependencia xurisdiccional (no decimal a la [[Orde de San Xuan de Xerusalén]], no terrenal al Conceyu de Sevilla, y nel aspeutu espiritual al Obispáu de Badayoz).

=== Edá Moderna ===

Nel sieglu XV, favorecida pola política de repoblación de les tierres [[Conquista musulmana de la península ibérica|conquistaes a los musulmanes]], al igual que'l restu de la contorna, esperimenta una etapa d'espansión económica, social y artística, de la que son magníficos esponentes la ilesia parroquial de Santa Catalina y la ilesia de San Bartolomé. La perda d'atribuciones polítiques per parte del Conceyu de Sevilla va tener llugar cuando por Real Privilexu de [[Felipe IV d'España|Felipe IV]], fecháu en Madrid a once de xunetu de 1633, concedióse-y, en cuenta de 8.000 ducaos, el títulu de villa, la delimitación del territoriu correspondiente al so términu municipal, xurisdicción autónoma en materia civil y criminal en primer instancia, y la categoría de Real, que dende entós ostenta, en llugar del apellativu &quot;al pie de Fregenal&quot; qu'indicaba la so dependencia del nucleu frexnense, compartiendo namái con Fregenal y Bodonal lo relativo al aprovechamientu de les camperes.
Hasta esi momentu, la potestá xurisdiccional recayía en manes del llamáu Alcalde de la Xusticia, residente en Fregenal de la Sierra, y nomáu pol Asistente de Sevilla. A partir de 1633, el Conceyu de la ciudá hispalense namái va caltener en Higuera la Real la Devesa del Cañu y tres molinos fariñeros. Pero esto nun va significar la desvinculación total de Sevilla, a que la so Audiencia va siguir perteneciendo, al igual que va depender de la capital andaluza en temes fiscales. Militarmente, Higuera la Real va siguir incluyida na Capitanía Xeneral d'Andalucía. Les sos armes son les que campean nel so escudu: una figal y dos fuentes, superáu por una corona real.
El referíu Privilexu de [[Felipe IV d'España|Felipe IV]] caltener nel archivu municipal, a pesar de que, na guerra con Portugal, les tropes portugueses fixeron sumir los sos archivos mientres les numberoses incursiones realizaes en territoriu higuereño. Asina, en 1640 la guerra con Portugal va traer consigo'l desastre económicu y alministrativu en tola contorna, siendo ésta una dómina de peste, seques,... y otres incidencies, como'l [[Terremotu de Lisboa de 1755|terremotu de Lisboa]], en 1755, de graves efeutos na rexón, que nesta llocalidá llegó a atayar los cursos d'agua, paralizando les fontes mientres más d'una selmana, según consta nos archivos municipales.

=== Edá Contemporánea ===

Frente a la organización territorial anterior de los Reis de la Casa d'Austria, por demás complexa, los socesivos gobiernos de los Borbones, cuantimás los de calter ilustráu, van intentar una nueva ordenación, basada en criterios d'eficacia. Estes considerancies van tener la so plasmación práutica a finales del sieglu XVIII y principios del XIX, nes reformes del Ministru de Facienda, [[Miguel Cayetano Soler|Cayetano Soler]], que va afectar a esta zona, por casu, nel cambéu de la perceición de los impuestos sobre'l tabacu y salines dende la xurisdicción de Badayoz a la de Sevilla. Va faer esti Ministru una división en provincies y partíos fiscales, que la so amplitú y atribuciones nun tendríen que coincidir necesariamente colos partíos establecíos n'otros ámbitos, como'l xurídicu o políticu. Asina, nel Censu de Floridablanca de 1787, Higuera la Real apaez rexistrada como villa de realengu perteneciente a la Intendencia y Partíu de Sevilla, ensin qu'ello suponga contradicción cola so inclusión paralela nel Partíu de Fregenal.

Ente los años 1808 y 1812 la [[Guerra de la Independencia Española|Guerra de la Independencia]] va azotar de nuevu estes tierres, ocupaes poles tropes del xeneral Ballesteros en 1811. La situación bélica torgó la realización de nueves reformes territoriales, que namái pudieron ser contemplaes como un oxetivu futuru nel artículu 11 de la [[Constitución de Cádiz]] de 1812. Pela so parte, el gobiernu francesáu de [[José I Bonaparte|José I]] va realizar en 1810 una división basada nel sistema francés de les prefeutures, pola que Higuera la Real, xuntu con Fregenal, Bodonal y Segura de Lleón, incorporar a la de Sevilla.

En 1813, tres sacupase la mayor parte de les tropes franceses de la Península, les autoridaes españoles consideren, llegáu'l momentu de dar cumplimientu al art. 11 de la Constitución, pa lo cual ordenar la ellaboración d'un proyeutu de división a [[Felipe Bauzá]]. Nesta división, que nun pudo ser llevada a la práutica al abolise la Constitución tres el regresu de [[Fernandu VII d'España|Fernandu VII]], Higuera siguía englobada dientro de la provincia de Sevilla. El mesmu [[Felipe Bauzá]], xunto a [[José Agustín de Larramendi]], ye encargáu poles Cortes del Trieniu Lliberal de la ellaboración d'un nuevu proyeutu de división, que va entrar a valir en 1.822, y pol cual Higuera la Real ye dixebrada de Fregenal y Bodonal, ya incorpórase a la provincia d'Huelva.

Esta división provincial nun tuvo muncha vixencia, siendo derogada un añu dempués pola reacción absolutista, volviéndose a la situación anterior a 1820. La tema quedaría atayáu por Real Decretu de 21 de payares de 1833, pol que s'establez una última división en provincies, que se caltién hasta l'actualidá, obra del Ministru de Fomentu [[Javier de Burgos]] ; nella, Higuera la Real pasa a pertenecer a la provincia de Badayoz, integrándose nel Partíu xudicial de Fregenal de la Sierra. Mientres el restu del sieglu XIX y principios del sieglu XX asistimos a un lentu procesu de recuperación, que se va ver atayáu pola [[Guerra Civil Española|Guerra Civil]] y los desastrosos efeutos de la posguerra.

== Gastronomía ==
{{VT|Gastronomía de la provincia de Badayoz}}
L'ecosistema estremeñu, especialmente'l de la sierra, ye aparente pa la cría del [[gochu ibéricu]], que pastia ente encinares y sufrerales, alimentándose d'abiyotes mientres la montanera. El del gochu amosóse como'l sector más importante de la industria higuereña. Por &quot;[[matanza del gochu|matanza]]&quot; entiéndese'l conxuntu d'operaciones destinaes al sacrificiu del gochu y a la ellaboración de los productos d'él llograos. La matanza tradicional, amás de sirvir de sustentu a los miembros de la familia, supón una espresión del nivel económico y social d'esa familia, en función de los gochos que sacrifique, y de lo grandes que sían estos.
Tamién puede apreciase una división del trabayu en función del sexu, de cuenta que los homes van dedicase a manipoliar la máquina de embutir, al saláu de los xamones, ente que les muyeres ocupar d'arreyar los embutíos, etc.

La dómina de matances toma los últimos meses de la seronda y los primeres del iviernu, siendo'l mes d'avientu'l más aparente.
De normal, dedíquense dos o más díes a la matanza, yá que rique munchos preparativos de preseos, como cuchiellos, [[bacica (recipiente)|baciques]], baños, máquines de embutir y picar carne, etc. Ente los participantes na matanza, familiares, amigos y vecinos, xenérase una atmósfera bien prestosa, comiendo, bebiendo y compartiendo rises. El día de la matanza, a l'alba, sacar al gochu de la corripa y ente dellos homes suxetar poles estremidaes pa xubilo a la mesa manteguera (bancu anchu y baxu) que ye onde se sacrifica al animal. Esta xera, si nun esiste nengún espertu, ye realizada pol &quot;matachín&quot; o corador. Mientres, va removiéndose el sangre del animal que va cayendo sobre un calderu.
[[Ficheru:DEHESA2.jpg|thumb|upleft|Imaxe típica de Devesa Estremeña en Higuera la Real]]
Tres esto, llevar a cabu'l &quot;socarrado&quot;, que consiste en quemar el pelo del gochu per mediu d'escobes o plantes seques en combustión.
El veterinariu esamina delles amueses, sobremanera la llingua, p'asegurase de que nun ta infestáu de triquinosis, dando la so autorización pal consumu.

Una vegada estazáu'l gochu, pícase la carne, dando en guisarla en grandes baños y baciques de madera; los guisos de llombos y salchichones ocupen recipientes de folla. Los embutíos dirán colgándose por rioles, dixebrando los llombos, los salchichones, les perendengues de chorizos, morcielles, etc. Nes cases suélense guardar en bodegues, alacenes o en grandes cocines, nes que van afumándose so les campanes de les chimenees. Estos productos van ser consumíos a lo llargo de too l'añu.

== Patrimoniu ==

=== Xacimientu Celta de Capote ===
[[Ficheru:Santuario Castro Celta de Capote.jpg|thumb|Santuariu del Xacimientu Celta de Capote]]
Allugáu nel términu municipal de Higuera la Real, xusto na llende fronteriza con [[Huelva]]. Ocupa un farfallón predresu na confluencia de los regueros Sillo y Álamu. La so forma d'espigón dóta-y de pronunciaes pendientes por trés de los sos cuatro llaos, lo que fai que seya un llugar de mal accesu sacante pel so estremu oriental, que lo xune a un cuetu al traviés d'una estrecha franxa de terrén.

Amás de la so topografía hai otros factores que fixeron de Capote un llugar curiosu pa ser ocupáu dende la [[Prehistoria]], como la bayura d'agua, posibilidaes d'esplotación agropecuaria y forestal de la redolada, control del Sillo y Álamu, y la so posición estratéxica dientro de la rede d'antigües víes de comunicación ente'l Suroeste y el Noroeste peninsular.

Les primeres evidencies d'actividá humana remontar al periodu de la [[Edá del Cobre]] (más de 4000 años e.C.). darréu fueron documentos restos de la [[Edá del Bronce]] na so fase final, de los cualos el más significativu ye la Llosa de Capote” que presenta grabaos carauterísticos de los denominaos cercos del suroeste (s. IX e.C.). Esta pieza foi darréu reutilizada pa prauticar nella inscripciones nuna antigua escritura prerromano, mesma d los pobladores de la zona mientres la [[Primer Edá del Fierro|1ª edá del Fierro]], dientro d'una fase conocida como “[[Periodu orientalizante]]” (s. VI e.C.).
[[Ficheru:Viviendas Castro Celta Capote.jpg|thumb|right|left|Viviendes del Xacimientu Celta de Capote]]
Los restos que se contemplen na actualidá pertenecen a un asentamientu de tipu castreño fundáu darréu y habitáu ente los sieglos V – I e.C. Esta fase final d'ocupación del llugar ye la más representativa, na cual esistieron delles fases de población.

- '''Pobláu antiguu (400 – 150 e.C. ):''' a finales del S. V e.C. pobladores pertenecientes al grupu étnicu de los “[[Célticos]]” asitiar nel llugar que güei se conoz como Castrejón de Capote. Les ventaxoses condiciones defensives naturales fueron reforzaes cola construcción d'una sólida muralla alredor de tol pobláu. Nel lladral esti, abriríase la puerta principal flanqueada por robustos bastiones. Delantre d'ella escavaron un foso d'unos 11m. D'anchor por 3m. De fondura, protexíu por una barrera de piedres fincaes qu'enzancaría l'acercamientu a la muralla. 

El so urbanismu articúlase en redol a una cai central que traviesa'l pobláu d'Este a Oeste, y a la que desagüen el restu de caleyones que dixebren les distintes mazanes de cases.

Nel centru del pobláu asítiase un pequeñu santuariu abiertu a la cai central. Trátase d'una estancia de piedra arrodiada d'un bancu corríu adosáu a la paré, con una mesa de piedra que fadría les funciones d'altar. Por cuenta de les guerres de [[Conquista de Hispania|conquista romanes]], el pobláu sufrió una destrucción violenta que provocó'l so abandonu temporal.
[[Ficheru:Puente Castro Celta Capote.jpg|thumb|Ponte y redolada natural del Xacimientu Celta de Capote]]
- '''Pobláu modernu (150 – 95 e.C. ).:''' poco tiempu dempués del abandonu del antiguu asentamientu, el Castrejón de Capote foi reconstruyíu. Esta vegada reforzáronse les muralles dándo-yos mayor altor y construyendo torres nos puntos más débiles. Los bastiones de la puerta principal aumentaron los sos defenses. L'antiguu foso y el tramu de piedres fincaes foi sustituyíu por un murete pequeñu que precedía a la puerta principal, enzancando l'acercamientu de la maquinaria d'asaltu enemiga.
L'urbanismu del pobláu reordenóse siguiendo'l modelu de la etapa anterior, pero esta vegada la cai central encruciar en dos brazos, formando una “Y” griega.

El santuariu, profanáu polos [[Imperiu romanu|romanos]], nunca más foi reconstruyíu, dexando que los restos de la última ceremonia caltuviérense casi “intactos”, hasta que fueren afayaos polos arqueólogos en dómina recién.

Esti segundu pobláu foi igualmente abandonáu sópitamente y de forma definitiva a entamos del s. I e.C. Esta vegada a cusa de los enfrentamientos civiles que tuvieron como escenariu'l suroeste peninsular mientres les [[Guerra de Sertorio|Guerres Sertorianas]].

=== Ilesia de Santa Catalina ===
[[Ficheru:Interior Iglesia Parroquial de Santa Catalina.jpg|thumb|Ilesia Parroquial de Santa Catalina]]
Asitiada nel centru del conceyu, ta llevantada sobre una Ermita Gótica de finales del S. XIII, anque la construcción actual correspuende a una edificación de principios del S. XVI. La so fábrica ye de mampostería enlucida y con remates de granitu nes esquines portaes, ventanales, óculos y dellos estribos.

Trátase d'una Ilesia d'una sola nave estremada en cinco tramos por arcos apuntaos que reposen sobre pilastres, adosaos a éstos atopen les cuatro capilla de planta cuadrada a les que s'apuerten por arcos de mediu puntu y que s'atopen cerraes con rexes de forxa.

Esisten trés portaes d'accesu, tando la de los pies cegada (puerta del perdón). La torre atopar a los pies del templu y alluga nel so segundu cuerpu les campanes que pueden apreciase al traviés de los vanos de mediu puntu. Un capitel piramidal del S. XIX Corona dicha torre.

Nel interior del templu, el retablu qu'ocupa la cabecera ye un conxuntu de dos cuerpos y un áticu que s'asitia sobre'l so correspondiente bancu y que la so ordenación ye la típica de los retablos sevillanos del segundu terciu de sieglu XVII. La Historia d'esti retablu empieza en 1626 con unos alcuerdos del pueblu de Higuera, referentes al deséu de dotar a la so parroquia d'un nuevu retablu mayor. A ello siguió'l conciertu efeutuáu con [[Diego de Urbina|Diego de Urbino]] el cual comprometíase a realizar la obra de madera, doráu y estofado del retablu. La obra pictórica sería fecha pol pintor sevillanu [[Jerónimo Ramírez]]. La temática de les sos pintures, executaes al oliu sobre llenzu, tán dedicaes a Santa Catalina, a esceición del cuadru central del segundu cuerpu, que representa l'Asunción de la Virxe, según les pintures del áticu que son copies decimonóniques d'obres del Greco y de Velázquez. La so distribución ye la siguiente: nel primer cuerpu: &quot;l'apaición de Cristu a Sta. Catalina&quot;, &quot;el martiriu de la rueda dentada&quot; &quot;La degollación de la Santa y el tresporte del so cadabre al Sinaí&quot;, nel segundu cuerpu: dos escenes referentes a la conversión de la mártir una d'éstes n'éxtasis y a la visita de la Emperatriz a la cárcel. Aparte hai que señalar el mediu puntu rebaxáu que corona l'áticu con un Padre Eternu y les pintures del bancu que, alternadamente, representen a los cuatro Evanxelistes y a los cuatro Padres de la Ilesia. Ente los llenzos centrales del segundu cuerpu y l'áticu hai una cartela sobrepuesta cola inscripción: &quot;Facer de llimosnes l'añu 1641 y restauróse l'añu 1890&quot;. Los llenzos sobre la vida de la santa son una de les meyores amueses de la producción de [[Jerónimo Ramírez]], dignes de caltener.
[[Ficheru:TABLAS DE LUIS DE MORALES.jpg|thumb|left|Tables de Luis de Morales, asitiaes na Ilesia Parroquial de Santa Catalina]]
Del llau de la Epístola, atópase un importante retablu, obra de [[Luis de Morales]], conocíu col nomatu de &quot;El Divín&quot;, pintor representáu nes principales pinacoteques del mundu. Estes tables fueron pintaes na so etapa de maduror, nun plazu d'unos ocho meses aprosimao, ente 1565 y 1566, por encargu del clérigu Ginés Martínez pa la capiya que fundara unos años antes so la advocación de la Pasión del Señor, y que fueron colgaes nel so llugar actual dempués de la restauración de la Parroquia, en sufriendo grandes avatares y atopase delles vegaes en venta. Les tables preparar Jerónimo de Valencia, l'escultor de la sillería del coru de la catedral de Badayoz, y pagar por elles 170 ducaos. Ginés Martínez punxo como condición que tanto les cares como les manes de les figures fueren obra del maestru, lo que confirma la esistencia d'un taller del que salíen obres en serie, como ye ésti'l casu. Componer de seis tables cola tema de la Pasión, reflexada con una clara estética [[Manierismu|manierista]], con personaxes en postures marcadamente afeutaes, y envueltos nuna atmósfera escuro y patético : San Xuan Evanxelista, Piedá, María Madalena, Cristu atáu a la columna, Ecce Homo y Cristu cola cruz arrecostines. Los dos más pequeños, San Juan y la Madalena, añedir con posterioridá, yá que, en principiu, el retablu tenía de constar de cuatro cuadros. Esta obra foi restaurada con ésitu pol artista D. Julián Jiménez en 1882.

=== Ilesia de San Bartolomé ===
[[Ficheru:Templo de San Bartolomé.jpg|thumb|Ilesia de San Bartolomé en Higuera la Real]]
La Ilesia de San Bartolomé ta asitiada al Norte del cascu urbanu, non llueñe de la parroquia de Santa Catalina, foi mandada a construyir por D. Francisco Fernández Dávila (1605 – 1673), [[Orde de Santiago|Caballeru de la Orde de Santiago]], en clausa del so testamentu que dio na que rellata que nel añu 1631, saleando ente los Puertos de Callao y Pericu na ciudá de Panamá, la nave del Almirante na que diba embarcáu naufragó. Nella llevaba gran cantidá de plata, polo que fizo una promesa al Señor de la Humildá: si salvaba la so vida y la so plata, construyiría una ilesia nel so honor y fundaría un [[Colexu xesuita|Colexu de Padres de la Compañía de Xesús]] pa la enseñanza de los neños, fíos de vecinos de la villa de Higuera la Real y demás llugares comarcanos a ella.

Fundada en 1666 por don Francisco Fernández Dávila, aplicando pal so caltenimientu 66.000 pesos de plata doble. Los sos restos, xunto a los de la so esposa y fía, fuelguen nel templu, según señala la inscripción de la so lauda sepulcral asitiada nel presbiteriu: ESTA CAPIYA Y ENTIERRU YE DE LOS SEÑORES D. FRANCISCO FERNANDEZ DAVILA CABALLERu DE LA ORDE DE SANTIAGO Y DE DOÑA LVISA FERNANDEZ DE CORDOVA MARQVESA DE ARCICOLLAR SV MVGER FUNDADORES DESTE COLEXU DE SAN BARTOLOME APOSTOL DE LA COMPAÑIA DE JHS. Y DE LA SEÑORA MARQUESA DE ARCICOLLAR Y BALDES SV IJA PATRONA DEL COLEXU A. MDCLXXXVII. 

El templu, de fábrica barroca, respuende en planta y alzáu a la tipoloxía d'ilesia xesuítica, d'obra de mampostería con verdugadas de lladriyu. La sillería apaez na base y nes esquines. La portada principal, realizada en Xerez de los Caballeros ye d'estilu [[Platerescu|Tardorenacentista o Platerescu]], compuesta por un arcu carpanel y bien planu, flanqueado por columnes afataes de grutescos, con capiteles corintios y frisu afatáu con estucos.

La portada del llau de la epístola presenta un vanu d'ingresu adintelado flanqueado por pilastres de pocu resalte sobre podiu y entablamento con triglifos y metopes, rematáu nos estremos por pirámide y bola.
La falta de la torre de la ilesia azorronar col cuerpu de campanes a manera d'espadaña, sobre unu y otru llau del ángulu esterior de la cabecera.

&quot;Escastaos los xesuites&quot;&lt;ref&gt;-escribe Madoz-&lt;/ref&gt; &quot;recibió esta ilesia'l títulu de real, asitiándose les armes d'España sobre les sos puertes principales y fíxose auxiliar de la parroquia&quot;.

L'interior del tempo ye d'una nave en forma de Cruz Llatina d'unos 35 metros de llargor y 8 d'anchor. Ta cubierta con bóveda de cañón con lunetos; los tramos dixebrar por arcos fajones sobre pilastres. La monumental cúpula del cruceru fuelga sobre pilastres d'orde Dóricu, amosando asina un equilibriu perfectu entere'l postreru Renacimientu” y el “Primer Barrocu”. Igualmente, pueden vese motivos heráldicos.

Nos llaterales dispónense les capiyes con arcu de mediu puntu nos vanos d'accesu. Sobre elles llevanten dolce tribunes con barandielles de fierro forxáu, a manera de celosías, dende les que los miembros de la Compañía asistíen a los actos relixosos. La cubierta del cruceru ye de cúpula sobre pechinas decoraes con motivos heráldicos. La capiya mayor ye de planta rectangular, abierta al traviés d'un arcu triunfal de mediu puntu. 

El retablu, d'arquiteutura barroca, componer de bancu, dos cuerpos, trés calles flanqueadas por columnes salomóniques y remate semicircular. Distribuyíes pol retablu atópense delles imáxenes de madera policromada del sieglu XVIII, de bona factura. Del llau de la epístola atopa otru retablu barrocu, ensin dorar, del sieglu XVII. Na banda del evanxeliu esiste otru, de madera dorao, fecháu en 1739. Nél atopa la imaxe del Cristu de la Humildá, patrón de la villa, realizada en 1533, venerada hasta'l sieglu XVIII na sumida ermita de San Bartolomé, nel camín de Fregenal de la Sierra. En 1677 don Tomás García de Cárdenas ordena aplíquense los réditos añales de 1.000 pesos impuestos censu, según otra cantidá pa costear &quot;una casulla y frontal de rasu moráu pa la ermita de San Bartolomé, na que ta asitiáu'l Santu Cristu de la Humildá&quot;. 

Atopar nel presbiteriu una llámpara de plata donada en 1680 por doña Luisa Fernández de Córdova. Tien la siguiente inscripción: ESTA LAMPARA Y LA CUSTODIA QU'ESTA NESTA ILESIA DIO POR SV DEBOCION AL SANTU XRISPTO DE LA YGERA LA SRA. DÑA. LUISA FDEZ DE CORDOVA VIUDA DEL SR. D. FRANCISCO DE ABILA CABALLERu DE LA ORDE DE SANTIAGO FUNDADOR DESTE COLEXO ANU DE 1680.

A los pies atopa'l coru, sobre arcu de mediu puntu y balaustrada a la nave. L'órganu foi construyíu en 1844 por un importe de 22.000 reales.

=== Ermita de La nuesa Señora del Loreto ===

Al Oeste de la población atopa la ermita de La nuesa Señora del Loreto, tratar de la construcción más primitiva del conceyu, yá que ye d'orixe [[Caballeros templarios|Templariu]], fundada nel sieglu XIII. 

La ermita ta construyida en mampostería enlucida y encalada, utilizándose la silería pa les esquines y los contrafuertes de seición regular. Trátase d'un edificiu d'una sola nave compuesta por cinco tramos con arcos fajones sobre pilastres y bóveda de cañón, sacante la capiya mayor, onde s'atopa la imaxe de La nuesa señora de Loreto. A mediaos del sieglu XVI (1554) realícense obres de remodelación qu'afecten sustancialmente a los volumes y aspeutu interior del templu. Caltener na ermita una llámpara de plata cola inscripción DIOME BLAS RAMOS VARA NVESTRA SEÑORA DE LOETO HVUNTO A LA IGVERA DE FREXENAL AÑU 1590.

De la construcción orixinal d'ésta solo caltiénense los trés portaes y la capiya mayor, cuadrada y de menor anchor que la nave, cubierta con una senciella bóveda de crucería, l'arcu toral ye apuntáu. La portada de los pies ye d'arcu apuntáu con arquivolta y jambas enmarcada nun alfiz. La última arquivolta da llugar a un arcu conopial rematáu por una cruz. La portada del llau del Evanxeliu, d'arquiteutura protogótica, ye d'arcu apuntáu con arquivoltas y jambas, enmarcada nun alfiz. Del llau de la epístola atopa otra portada, ésta cegada, d'arcu carpanel.

Corona la fachada un cuerpu de campanes con un vanu de mediu puntu en cada llau, sobre'l qu'apaez un chapitel poligonal de mampostería cubiertu por azulexos.

[[Ficheru:Escultura &quot;La Mamarracha&quot;.jpg|thumb|Vista llateral de &quot;La Mamarracha&quot;]]

=== La Mamarracha ===

Frente a la Ermita de Ntra. Sra. del Loreto atópase una escultura realizada en mármol ablancazao, esculpida nun solu bloque con un altor de 1,37m. Dicha escultura ye conocida popularmente como “La Mamarracha”. La escultura probablemente data de los sieglos I ó II d.C. una y bones esti tipu de figures estiéndense considerablemente en dómina romana.

Trátase d'una figura compuesta por un [[grifu]] (criatura mitolóxica parte cimeru animal aláu, parte inferior lleona), que tien barba, nales, cresta nel llombu y mames, y una figura humana (un neñu o una neña). El [[grifu]] atópase sentáu sobre les sos pates traseres, calteniendo les delantreres de forma argutes, y debaxo atópase la figura humana. Remata'l conxuntu una [[Cruz de Santiago]], de fierro forxáu, de factura posterior.

L'allugamientu de la escultura atópase anguaño frente a la puerta de la Ilesia de Ntra. Sra. De Loreto. Mirando a la plaza onde s'atopa'l llavaderu públicu. Asítiase sobre una ara de granitu na que se llee la fecha, 1909, ésta sirve de base pal [[grifu]] y foi la fecha na que s'asitió nel llugar actual.

Tocantes a la so función nun exerz una función depredadora al respective de la figura humana, si non de proteición frente a posibles enemigos.

=== Ermita de La nuesa Señora del Socorru ===

Ermita asitiada na Plaza del Socorru de la que se tienen datos de la so esistencia dende'l 1680 y ta dedicada principalmente al cultu de La nuesa Sra. Del Socorru.

Presenta fábrica de mampostería enlucida y encalada. La portada principal tien arcu apuntáu encuadráu por un alfiz. Corona la fachada una espadaña con un vanu de mediu puntu. L'interior ye d'una nave de cuatro tramos cubiertos con bóveda de cañón reforzada por fajones y contrafuertes esteriores de seición rectangular. La capiya mayor, de planta cuadrada, cerrar con cúpula manifiesta al esterior por un cimborrio con llinterna onde alluga la imaxe de la titular, de madera policromada, de factura discreta. A los pies, del llau de la epístola, atópase un capitel romanu que, acovanáu, sirve de pila d'agua bendito.

Mientres los díes 14 y 15 d'Agostu celebra una popular verbena n'honor a Ntra. Sra. del Socorru, onde tamién percuerren les cais de la zona les “Danzantas”, una tradición recuperada gracies al testimoniu d'una vieya vecina de la llocalidá compuestu por ocho muyeres afatiaes de camisa blanca y falda con tires de colores y un tamboriteru con gaita.

=== Centru d'Interpretación del Gochu Ibéricu (CICI) ===
[[Ficheru:CICI DEHESA.jpg|thumb|left|CICI DEVESA]]
Asitiáu na planta cimera del Centru Cultural Claustru Xesuíticu, ente'l paséu del Cristu y la Cai Fernández Dávila. 

Amuésase al traviés d'un espaciu vanguardista ya innovador, la manera de vida y cultura en redol al gochu Ibéricu. Onde pretende reflexase una imaxe global de la identidá [[Etnografía|etnográfica]] en Higuera la Real, al traviés d'unu de los ecosistemes meyor calteníos del mundu, como ye [[Monte mediterraneu del suroeste de la península ibérica|la devesa estremeña]], nel cual los pobladores d'estes tierres llograron algamar la sintonía ente l'aprovechamientu ganaderu, agrícola y forestal xuntu col caltenimientu d'esti mediu natural. 

Ye nestes deveses, onde tien llugar la crianza del [[Gochu ibéricu|Gochu Ibéricu]], animal que dende tiempos alloñaos ta amestáu a la cultura llocal. Pola tantu pretende dase a conocer al visitante la morfoloxía de dichu animal, la so alimentación, manera de vida y de xacíu la conocencia del procesu d'ellaboración d'un productu tan preciáu como ye'l [[Xamón Ibéricu]] d'Abiyota.

=== Molinos Fariñeros ===

A pesar que les circunstancies concretes de la construcción de los molinos fariñeros son entá desconocíes, la so semeyanza con otros molinos d'Al-Ándalus llévanos a una procedencia árabe, y a una fecha de construcción entendida ente los sieglos X y XIII, momentu nel cual produzse l'usu xeneralizáu de los molinos d'agua, según la incorporación de meyores de meyores téuniques que van aumentar la so producción.

Trátase de 28 molinos construyíos toos casi en llinia recta, de los cualos como cita Pascual Madoz en 1847 nel so diccionariu xeográficu “…muelen 22 molinos fariñeros, construyíos toos casi en llinia recta, formando una especie de cai y a distancia de 2 tiros de bala o 3 d'unos a otros…”. Estos atopen en relativu bon estáu de caltenimientu, trés más s'atopen casi derruidos y quedando práuticamente nos cimientos, yá que dexaron de tar n'usu con anterioridá al sieglu XIX, debíu probablemente a que la so productividá yera menor al atopase en terrenes con poca rimada, lo qu'implica que'l cubu tamién seya de menor tamañu.

Les primeres referencies d'ellos atópense nel añu 1570, nos escritos que D. Juan de Mal Lara publicó por cuenta de la visita del Rei Felipe XI a la ciudá de Sevilla, nestos escritos referentes a Higuera la Real destaca la importancia de los molinos, el so númberu ya inclusive la propiedá de dalgunos d'ellos.

De la so importancia na zona dan fe les ordenances fiscales de 1665, qu'obren en Fregenal de la Sierra. Nel so títulu séptimu apaecen citaos los molinos de Gargallón, a los que se dediquen 12 capítulos, nos cualos regúlase'l pesu del trigu y farina, según l'acarretu de trigu de les cases particulares a los molinos y viceversa. Esto da idea de la importancia económica que teníen na dómina, y l'esmolición de les autoridaes por evitar el fraude, yá que se trataba d'un alimentu de primera necesidá.

Los molinos siguieron suministrando farines a la población hasta principios del sieglu XX, cuando la so importancia foi decayendo cola apaición de nuevos elementos teunolóxicos que frenaron l'actividá de los molinos y namái se caltuvieron en funcionamientu dalgunos que s'utilizaben na producción de piensos pal ganáu.

Los molinos volvieron a entamar la so actividá en 1940 una vegada terminada la guerra civil ante la escasez d'alimentos qu'afaraba España, onde les cartiyes de racionamientu taben a la orde del día, siendo l'estraperlu la so actividá principal. Cerraron definitivamente a finales de los años 50.

Güei día, dalgunos de los Molinos guarden la so estructura y atópense en condiciones que nos perite imaxinalos como yeren.

== Víes de comunicación ==

Higuera la Real ye travesada de Norte a Sur pola [[N-435|Ctra. Nacional 435]], concretamente atópase allugada ente'l km 99,5 y 100,5, trazáu que xune les provincies de [[Badayoz]] y [[Huelva]].

== Educación ==

=== Enseñanza pública ===

El Colexu Públicu Nuesa Señora de Guadalupe, ye un Centru d'Educación Infantil y Primaria dependiente de la [[Conseyería d'Educación y Cultura de la Xunta d'Estremadura]]. Atópase allugáu na zona Norte de Higuera la Real, y puede aportase a él, al traviés de la Cai Fernández Dávila y l'Urbanización del Güertu Vera.

== Alministración y Política ==

=== Conceyu ===

El conceyu de Higuera la Real tien la so sede na Plaza de la constitución de la llocalidá.

La corporación municipal componer once conceyales, ocho del PSOE Y trés del PP. Siendo l'actual alcalde Miguel Ruiz Martínez, que tres les eleiciones del añu 2015, revalida la so alcaldía tres ochos legislatura ininterrumpíes a lo más responsable de la corporación local:
* PSOE ::
Miguel Ruiz Martínez, Alcalde.
:: Juan Ramón Luna Carretero, Conceyal.
:: Manuela Raseru Esteban, Conceyal.
:: María del Carmen Carrascal Esteban, Conceyal.
:: Antonio Francisco Toledano Millán, Conceyal.
:: María Carmen Rodríguez Márquez, Conceyal.
:: José Sánchez Carrascal, Conceyal.
:: María Carrascal Cantonero, Conceyal.
*PP
:: Antonio Ángel Esteban Martínez, Conceyal.
:: Manuel Sánchez Carrascal, Conceyal.
:: Alejandra viejobueno Hernández, Conceyal.

{{Alcalde_España |
 Alcalde_1 = [[Luis Alberto Hernández]]
 | Partíu_1 = [[Ficheru:Union de Centro Democratico (logo).svg|20px]] [[Unión de Centru Democráticu|UCD]]
 | Alcalde_2 = [[Victoriano Domínguez Hernández]](hasta Mayu 1983) &lt;br /&gt;[[Juan Alfonso López Fuentes]](hasta Agostu 1983)&lt;br /&gt;[[Miguel Ruiz Martínez]] 
 | Partíu_2 = [[Ficheru:Logotipo del PSOE.svg|20px]] [[PSOE]]&lt;br /&gt;[[Ficheru:Logotipo del PSOE.svg|20px]] [[PSOE]]
 | Alcalde_3 = [[Miguel Ruiz Martínez]]
 | Partíu_3 = [[Ficheru:Logotipo del PSOE.svg|20px]] [[PSOE]]&lt;br /&gt;[[Ficheru:Logotipo del PSOE.svg|20px]] [[PSOE]]
 | Alcalde_4 = [[Miguel Ruiz Martínez]] 
 | Partíu_4 = [[Ficheru:Logotipo del PSOE.svg|20px]] [[PSOE]]
 | Alcalde_5 = [[Miguel Ruiz Martínez]]
 | Partíu_5 = [[Ficheru:Logotipo del PSOE.svg|20px]] [[PSOE]]
 | Alcalde_6 = [[Miguel Ruiz Martínez]]
 | Partíu_6 = [[Ficheru:Logotipo del PSOE.svg|20px]] [[PSOE]]
 | Alcalde_7 = [[Miguel Ruiz Martínez]]
 | Partíu_7 = [[Ficheru:Logotipo del PSOE.svg|20px]] [[PSOE]]
 | Alcalde_8 = [[Miguel Ruiz Martínez]]
 | Partíu_8 = [[Ficheru:Logotipo del PSOE.svg|20px]] [[PSOE]]
 | Alcalde_9 = [[Miguel Ruiz Martínez]]
 | Partíu_9 = [[Ficheru:Logotipo del PSOE.svg|20px]] [[PSOE]]
 | Alcalde_10 = [[Miguel Ruiz Martínez]]&lt;ref&gt;{{cita web
 | url = https://ssweb.seap.minhap.es/portalEELL/consulta_alcaldes 
 | títulu = Portal d'Entidaes Llocales
 | autor = Ministeriu de Facienda y Alministraciones Públiques
 | fechaaccesu = 9 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;
 | Partíu_10 = [[Ficheru:Logotipo del PSOE.svg|20px]] [[Partíu Socialista Obreru Español|PSOE]]
}}

== Deportes ==

=== Instalaciones deportives ===

Anguaño Higuera la Real, cunta les siguientes instalaciones deportives nel conceyu:

'''Instalaciones Municipales de la Chácara:'''
* Campu de fútbol de Verde artificial.
* Pabellón polideportivu.
* Pista de tenis de superficie dura.
* Dos Pistes de pádel de suelu de verde artificial (una d'elles techada).
* Piscina municipal, con una piscina p'adultos (25 m x 12,5 m), y otra infantil.

'''Instalaciones del ximnasiu municipal Manuel Raseru:'''
* Do Salas multiusos onde se practiquen diariamente (kárate, Aerobic, ximnasia de caltenimientu…).
* Sala de Musculación.
* Zona Spa.

=== Entidaes deportives ===

'''Club de Karate Oaki'''

El Kárate gocia de gran popularidá en Higuera la Real yá que cunta con unu de los clubes más gallardoniaos de toa Estremadura, esti club naz de la mano de José Boza Chaparro, anguaño vicepresidente de la [http://fexkarate.com/ Federación Estremeña de Kárate], siendo na actualidá quintu Dan de [[Kárate]] estilu Shito Ruy, amás de primer Dan en [[Taijitu|TaiJitsu]].

Nel club Oaki atópense federaos dalgunos de los deportistes más esitosos a nivel rexonal y nacional, tales como [[Manuel Raseru Ruiz]], Luis Francisco Raseru Ruiz o Ana Rodríguez Rodríguez. Amás destacar por ser el club que mayor númberu de medayes nacionales ya internacionales apurrió a la [http://fexkarate.com/ Federación Estremeña de Kárate]:

'''En campeonatos d'España:'''
* 23 Oros.
* 10 Plates.
* 9 Bronces.

'''En campeonatos d'Europa:'''
* 1 Oru.
* 1 Bronce.
* 2 quintos puestos.

'''En campeonatos del Mundu:'''
* 1 Oru universitario.
* 1 quintu puestu.

Mientres la temporada 2014/2015 el club apurrió al so palmarés 111 medayes en competiciones rexonales, nacionales ya internacionales.
Amás la [http://www.rfek.es Seleición Española de Kárate] nutrir de deportistes del club Oaki, d'ente los sos convocaos, en 2015 cuntó con:
* 1 convocáu (Senior) pal campeonatu d'Europa de Kárate.
* 1 convocáu pa los Xuegos Europeos de Bakú.
* 1 convocáu (Cadete) pal mundial de Kárate d'Indonesia.
* 3 convocaos (Cadete) pal campeonatu d'Europa de Kárate.

Na actualidá en dichu club imparten clases de kárate en tolos niveles, dende pre-kárate hasta clases p'adultos.

== Fiestes ==

* Cabalgata de Reyes, 5 de Xineru, con gran fama na contorna, les cabalgates de los trés Reyes Magos van acompañaes por otres cabalgates engalanaes por vecinos as de la llocalidá.
* Selmana Santa, onde amás de les procesiones, el Sábadu Santu tien llugar el Frayatu del Telón” que cubre'l retablu mayor.
* Romería de [[Isidro Llabrador|San Isidro]], que se celebra cada añu'l 15 de mayu.
* Festivales de Branu, tienen llugar mientres el mes de xunetu con actuaciones de grupos folclóricos y actuaciones teatrales y musicales.
* Fiesta de Ntra. Sra. Del Socorru 14 y 15 d'agostu.
* Día de San Bartolomé, 24 d'Agostu, cola salida y quema de “El Demoniu”.
* Fiesta de Ntra. Sra. Del Loreto 7 y 8 de setiembre.
* Fiestes n'Honor al Cristu de la Humildá, patrón de la población, que se celebra'l día 14 de setiembre. 
* Matanza tradicional del Gochu ibéricu. Eventu de periodicidad biañal que trata de poner en valor la cultura llocal que xira en redol a dichu animal.

== Personaxes pernomaos ==

* [[Valeriano Ruiz Hernández]] (1943), físicu, científicu y tecnólogu termosolar.
* [[Manuel Raseru Ruiz]] (1986), karateca especializáu en Kumite, miembru de la Seleición Española de Karate.
* Francisco Fernández Dávila (1605 - 1673), Caballeru de la Orde de Santiago, pernomada militar.
* Tomás García de Cárdenas (1615 - 1677), Conquistador.
* José María Claros Jarillo (1811 - 1889), Ex-Diputáu de les Cortes y abogáu.
* [[Antonio Martínez Cobos]] &quot;el Cobijano&quot; (1930-2009). Novillero.

== Referencies ==

{{llistaref}}


== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}


{{Tradubot|Higuera la Real}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Conceyos de Badajoz]]
[[Categoría:Llocalidaes de la provincia de Badajoz]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>cfwu41wksr57dac9h5b6lvcrs49dsly</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>El Ballestero</title>
    <ns>0</ns>
    <id>121795</id>
    <revision>
      <id>3714287</id>
      <parentid>3682516</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:13:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="21663" xml:space="preserve">{{llocalidá}}

'''El Ballestero''' ye un [[Conceyu (España)|conceyu]] [[España|español]] asitiáu al sureste de la [[península ibérica]], na [[provincia d'Albacete]], dientro de la [[comunidá autónoma]] de [[Castiella-La Mancha]]. Atopar a 68 [[km]] de la capital provincial. En [[2017]] cuntaba con 414 habitantes, según datos del [[Institutu Nacional d'Estadística (España)|INE]].

N'el so términu atopa la parroquia [[Arquiteutura de la Renacencia|renacentista]] de san Lorenzo. Del so patrimoniu natural destaquen los [[sabinares]] y les salines de Pinilla y la Llaguna Blanca, integraes nel [[Parque natural de les Llagunes de Ruidera]].

== Toponimia ==
Ensame de discutinios discreparon sobre'l nome d'El Ballestero. Les fontes más certeres son les d'[[Alfonsu X de Castiella|Alfonsu X ''el Sabiu'']] qu'afirmen que dende l'intentu de reconquista d'[[Alfonsu VIII de Castiella|Alfonsu VIII]] de la villa d'[[Alcaraz]], los exércitos ballesteros de la so dependencia asitiar nesti llugar, aprovechando un gran manantial del actual Pozu Viejo, les [[encina|encines]] y la bayura de caza, d'ende'l topónimu final d'El Ballestero.&lt;ref&gt;[http://www.elballestero.com/ballesteru.php/historia Historia d'El Ballestero.]&lt;/ref&gt;

== Símbolos ==
[[Ficheru:Escudo de El Ballestero (Albacete).svg|thumb|left|90px|Escudu d'El Ballestero.]]
Los símbolos d'El Ballestero son la bandera cortada en gules y plata y l'escudu tocáu con corona real zarrada, cortáu, 1º de gules, dos llaves de plata puestu n'aspa coles sos cabeces escontra baxo y xuníes por una cadena de sable; y 2º de plata, una ballesta de gules col so dardu de sable empulgado y apuntando al xefe.

== Historia ==
L'enclave nel que s'atopa El Ballestero carauterizar por ser un terrén con pocos accidentes xeográficos, polo que foi llugar d'asentamientu y de frecuente pasu de cultures prerromanes. Esta civilización manifiéstase al traviés de restos arqueolóxicos na [[necrópolis]] [[Íberos|ibérica]] del Ojuelo y nel Villar de Pontezuelas, asina en llugares más estremaos como Villaverde, El Campillo y Villalgordo.

Les manifestaciones de la [[Hispania romana|cultura romana]] fáense patentes al traviés de la calzada que nel so momentu travesó'l conceyu y que güei se caltién un cachu de empedrado de 800 metros. Según documentos, el xeneral cartaxinés [[Aníbal]] pasó por estos llares pa travesar la [[península ibérica]] a finales del [[sieglu III e.C.|sieglu III e.C. ]] La vía foi la impulsora principal del desenvolvimientu comercial de la zona pol continuu tránsitu de diverses cultures y pola cercanía a la ciudá de [[Libisosa]].

L'aportar de la hestoria dexó rescatar numberosos restos arqueolóxicos propios de la [[Hispania visigoda|cultura visigótica]] que se manifiesta cola pila bautismal de la [[ermita]] de Villagordo, yá en términu municipal de [[Robledo (Albacete)|Robledo]]. De la [[Al-Ándalus|civilización musulmana]] nun se caltién nada, solu documentos de descripción de la zona per parte d'[[Abd-Alrahman III]] impresionáu pola vexetación que la habitaba.

Los sabinares y les abondoses camperes yeren recursos d'esta zona de los que s'abastecía [[Alcaraz]]. Amás de los exércitos de ballesteros, tamién foi llugar de camín mientres les guerres civiles de socesión ente los partidarios de [[Xuana la Beltranexa]] y el tronu d'[[Sabela I de Castiella|Isabel ''la católica'']].

Nel [[sieglu XVI]], esti llugar yá yera conocíu por ser un pasadoriu, por tener intereses eclesiásticos, y por cuntar nel so cascu urbanu con un mesón, so la denominación del Sol, propiedá de la Ilesia, y nel cual pernoctaron numberoses xentes como pudo ser el casu d'Alonso de Vandelvira, fíu d'[[Andrés de Vandelvira]], y que la so presencia facer significativa en trazar de la parroquial de [[Lorenzo (mártir)|San Llorienzo]].

Ante les continues invasiones y devastaciones de la llocalidá, a finales del [[sieglu XVII]] El Ballestero tenía una población cercana a los 300 habitantes, que se vio aumentada en gran númberu yá nel [[sieglu XVIII]], gracies a los sos suelos granibles y a los sos campos amplios propios pal ganáu. N'este mesmu sieglu y por orde de [[Carlos II d'España|Carlos II]], adquirió autonomía propia. 

Yá nel [[sieglu XIX]], nel procesu industrializador d'[[España]], nesti conceyu al igual qu'en tola [[provincia d'Albacete]] nun tuvo enforma puxanza anque ameyoraron les condiciones de vida, menguó la mortalidá y collo aumentó la población pa empezar el [[sieglu XX]] con 1.634 habitantes. Hacia l'añu 1950, la población entra en cayente, actu afaláu principalmente pol éxodu rural escontra les grandes ciudaes industriales, sobremanera [[Valencia]], [[Madrid]] o la [[provincia de Castellón]]. 

== Demografía ==
A fecha de 1 de xineru de [[2017]], El Ballestero tien 414 habitantes según datos del [[Institutu Nacional d'Estadística (España)|INE]]. Les fines de selmana, el pueblu recupera cierta vitalidá pol regresu de les sos xentes al llugar d'orixe pa tar colos suyos o pa fuxir de los soníos estridentes de la capital.

Datos demográficos d'El Ballestero ente 1842 y 2017:&lt;ref name=ineeb&gt;[http://www.ine.es/jaxi/menu.do?type=pcaxis&amp;path=%2Ft20%2Fe260%2Fa2011%2F&amp;file=pcaxis&amp;N=&amp;L=0 INE - Institutu Nacional d'Estadística d'España]&lt;/ref&gt;

{{Evolución demográfica |center=sí |fonte=[[Institutu Nacional d'Estadística (España)|INE]]&lt;ref name=ineeb/&gt; |1842=1271 |1857= |1860= |1877=1454 |1887=1579 |1897=1634 |1900=1681 |1910=1581 |1920=1580 |1930=1528 |1940=1710 |1950=1784 |1960=1531 |1970=961 |1981=790 |1991=676 |2001=570 |2010=479 |2014=459|2015=442 |2017=414}}

== Alministración ==
{{Alcaldes_España |
Alcalde_1 = Antonio Hidalgo Auñón
| Partíu_1 = [[Unión de Centru Democráticu|UCD]]
| Alcalde_2 = Tomás Morcillo Cuenca |
Partíu_2 = [[PSOE]]
| Alcalde_3 = Tomás Morcillo Cuenca (1987-1989) &lt;br /&gt; María del Carmen Pastrana (1989-1991)
| Partíu_3 = [[PSOE]]
| Alcalde_4 = Concha Vázquez Sánchez
| Partíu_4 = [[PSOE]]
| Alcalde_5 = Tomás Morcillo Cuenca |
Partíu_5 = [[PSOE]]
| Alcalde_6 = Tomás Morcillo Cuenca |
Partíu_6 = [[PSOE]]
| Alcalde_7 = Tomás Morcillo Cuenca |
Partíu_7 = [[PSOE]]
| Alcalde_8 = Francisco Javier Arroyo Alonso (2007-2008) &lt;br/&gt; Martín Esteso García (2008-2011)
| Partíu_8 = [[PP]]
| Alcalde_9 = Verónica Gómez Gallego (2011-2013) &lt;br/&gt; [[Daniel Martínez Sáez]] (2013-2015)
| Partíu_9 = [[PSOE]] &lt;br/&gt; [[Izquierda Xunida (España)|IX]]
| Alcalde_10 = [[Daniel Martínez Sáez]] (2015-2017) &lt;br/&gt; Verónica Gómez Gallego (2017-)
| Partíu_10 = [[Izquierda Xunida (España)|IX]] &lt;br/&gt; [[PSOE]]
}}

== Comunicaciones == 
Dende [[Albacete]] (66 km): salir d'Albacete direición [[Barrax]] pola [[N-430]]; a unos 10 km de pasar Barrax, coyer una esviadura escontra [[Lezuza]], travesar Lezuza y siguir pola CM-3152 unos 4 km onde s'atopa una esviadura a la izquierda qu'indica El Ballestero; dempués d'unos 11 km llegar a la llocalidá.

Dende [[Madrid]]: la carretera de salida encamentada ye l'[[A-4]]. Dempués d'unos 60 km., n'[[Ocaña (Toledo)|Ocaña]] ([[Provincia de Toledo|Toledo]]), coyer la esviadura escontra [[Albacete]], [[Cuenca (España)|Cuenca]] y entrar na [[N-301]]. Siguir otros 60 km aproximao (pasar por [[Villatobas]] y [[Corral de Almaguer]]) y na circunvalación de [[Quintanar de la Orden]] esviase a la derecha escontra [[El Toboso]] (CM-3103). Dempués de pasar ésti, llegar a [[Pedro Muñoz (Ciudá Real)|Pedro Muñoz]], travesar con direición a [[Socuéllamos]] (CM-3111); dempués de pasar [[Socuéllamos]], cuéyese direición [[Sotuélamos]]. Tiénense que pasar trés crucies, el primeru cola carretera [[Villarrobledo]]-[[Tomelloso]], el segundu cola carretera [[Villarrobledo]]-[[Ossa de Montiel]], siempres siguir rectu, y nel terceru, dempués d'unos 35 km dende [[Socuéllamos]], siguir rectu travesando una pequeña aldega ([[Sotuélamos]]) y en direición a [[El Bonillo]], a unos 11 km; al llegar ellí xírase a la derecha coyendo la CM-3133 ([[Munera]]-[[Robledo (Albacete)|Robledo]]) y en 14 km llegar al conceyu.

Dende [[Andalucía]]: pola [[A-4]] esviase na salida 210 a [[Valdepeñas (Ciudá Real)|Valdepeñas]], 5 km pola CM-5157, y nuna rotonda coyer direición [[Villanueva de la Fuente]] ([[CM-412]]) y ellí coyer la CM-320 direición [[Viveros (Albacete)|Viveros]], pasar ésti y llegando a [[Robledo (Albacete)|Robledo]] xirar nuna rotonda direición a El Ballestero pola CM-3133 (9 km).&lt;ref&gt;[http://www.elballestero.com/ballesteru.php/dato/turismo Datos d'Interés.]&lt;/ref&gt;

== Patrimoniu ==

=== Ilesia de San Llorienzo Mártir ===
[[Ficheru:Iglesia San Lorenzo Nevada.jpg|thumb|200px|Ilesia de San Llorienzo nevada, n'El Ballestero.]]
Ta enclavada nel cascu urbanu, en callar don Francisco Garví nᵘ11. Empezó la so construcción nes centuries de los [[Sieglu XIV|sieglos XIV]]-[[Sieglu XV|XV]]; pies del templu güei bien modificaos. Pero'l so monumentalidad deber a los cambeos sufiertos yá nel [[sieglu XVI]]. D'esta dómina caltién el cruceru con una [[bóveda]] con crucería y el presbiteriu. Darréu tienen otros dos fases constructives de menor importancia que daten de 1770, cola edificación de la torre. Nel [[sieglu XX]] foi cuando se remocicó la nave deteriorada tres la [[Guerra Civil Española|Guerra Civil]].

Destaca l'esterior de la ilesia polos sos altos murios con pequeñes ventanes na so parte cimera, y pola so torre de poco altor que termina nun cuerpu balaustrado. L'interior del templu carauterizar por tener una sola nave, una cubierta plana y una bóveda de crucería estrellada qu'arrinca de columnes estriaes adosaes a la paré.

Nos sos entamos, la parroquia actual pudo ser una ermita de pequeñes dimensiones. Pasu ente pasu la edificación va dir creciendo xuntu cola comunidá a la que tenía de satisfaer. Les sos carauterístiques que fueron primeramente [[Arte románicu|romániques]] viéronse modificaes darréu por distintos estilos.

D'esta manera'l templu amuesa na actualidá un ampliu abanicu arquiteutónicu dende'l [[Arquiteutura gótica|góticu]] hasta los nuesos díes. Como buelga [[Arquiteutura de la Renacencia|renacentista]] destaca la presencia de ''lo Valdelvira'' cola so llimpieza de formes, ensin apenes decoración, que podemos apreciar tamién na pila bautismal. 

Destaca la presencia na llocalidá en [[1577]] d'Alonso de Vandelvira, fíu del insigne arquiteutu alcaraceño [[Andrés de Vandelvira]], como padrín d'un neñu y que posiblemente viniera concluyir un proyeutu del so padre, magar morrer esti en 1572.

Del [[Arquiteutura del barrocu|barrocu]] queda'l retablu del altar mayor del que nun se conoz autor, pero que se supón de la mesma filiación del que se caltién na [[ilesia de San Miguel]] de la ciudá d'[[Alcaraz]]. Na parte baxa del mesmu atopamos a la [[Virxe de la Encarnación]], patrona de la llocalidá que como diz el cantar popular:
''En mediu del altar mayor hai una formosa noguera,''
''Virxe de la Encarnación,''
''tu yes la caña primera.''

Na parte alta atopamos a [[Lorenzo (mártir)|San Llorienzo Mártir]] titular d'esti templu y flanqueándolo podemos ver les imáxenes de los Sagraos Corazones de [[Xesús]] y [[María (madre de Xesús)|María]]. Como anéudota iconográfica vemos como na exa central represéntase la [[Santísima Trinidá]], na parte cimera, ente rabasera'l palombu, símbolu del [[Espíritu Santu]], nel centru la [[Virxe de la Encarnación]], magar tratase del misteriu de l'[[Anunciación]], atopar col neñu en brazos, cuando lo lóxico sería que tuviera en xestación, he equí la figura del Fíu, y d'últimes el Padre, na parte inferior, simbolizáu pol Sagrariu, Dios presente na [[Eucaristía]] per mediu del pan.

Nel [[sieglu XVIII]] mientres el clasicismu constrúi la torre del campanariu cola so sobriedá de llinies y base rectangular. Rematada orixinalmente con chapitel, que nun se caltién, como otres de la zona, y cola inscripción de la fecha ([[1770]]) y l'emblema parroquial, unes parrilles, símbolu del martiriu del santu titular, [[Lorenzo (mártir)|San Llorienzo]].

Mientres el [[sieglu XIX]] y el primer terciu del [[Sieglu XX|XX]], lo más destacable ye la incorporación d'una de les campanes de la torre, la de ''San Miguel de Susaña'' o comúnmente llamada ''la Gambeta'', adquirida d'una forma bien interesada. Trátase d'una disputa de llindes ente [[El Bonillo]] y El Ballestero. El conflictu resolver por orde d'un xuez por aciu una competición de [[Xota (música)|Xota]] que se celebraría na [[Plaza Mayor de Madrid]] con dos pareyes, una de cada pueblu. Finalmente ganó El Ballestero. ''La Gambeta'' tocaba cuando se producía la muerte d'un neñu pequeñu. Nesta dómina consiguiéronse les imáxenes de [[Simón Pedro|San Pedro]] y [[Pablo de Tarsu|San Pablo]], sumíes na [[Guerra Civil Española|Guerra Civil]]. ''Susaña'' ye güei un llugar de lleendes y hestories que falen d'ayalgues y bandíos.

La [[Segunda República Española|II República]] pasó factura causando perxuicios irreparables nesta ilesia. Na posguerra reconstruyir na midida que se pudo dalgunos de los daños producíos na guerra. Teniendo que ser repoblada d'imáxenes yá que fueron destruyíes na guerra, destacando les imáxenes de La Doliosa y Padre Xesús, de la Escuela d'[[Olot]].

=== Plaza de la Constitución ===
[[Ficheru:Blanco de El Ballestero.jpg|thumb|280px|Vista del Conceyu d'El Ballestero.]]
Nun tenemos de dexar pasar la oportunidá de pasiar pola ''Plaza de la Constitución'', que foi una de les primeres qu'acuñó esti nome en [[1837]] dientro de los demás conceyos de la provincia. Ye llugar de xunta y diversión pa les xentes del pueblu onde se realicen los acontecimientos más importantes (pregón, [[Verbena (fiesta)|verbenes]], etc.) sobremanera mientres les Fiestes de Pascua de Mayu, San Llorienzo o San Miguel.

Na plaza destaca, magar la so sobriedá y cencellez el consistoriu municipal, construyíu en [[1808]]. Destaquen los sos dos cuerpos, l'inferior con rula y arquería, que comunica per mediu del arcu central, doble d'anchu, la plaza cola ilesia, y nel superior una balconada senciella. Remata l'edificiu una torre d'un cuerpu onde s'asitia'l reló municipal.

=== La Ermita ===
Pela rodiada de la llocalidá, a 800 m. y en direición de la pista de Pontezuelas, atópase la [[ermita]] llevantada n'honor a [[Antonio Abad|San Antón]]. D'antiguo, esti santu yera bastante veneráu por estos llares, pero col pasu de los años la festividá perdióse y güei tase recuperando. Güei día ye'l llugar de despidida y recibimientu de la [[Virxe de la Encarnación]] nel Domingu de [[Pentecostés]] y en San Miguel respeutivamente. Ye una ermita austera, senciella y funcional, magar nun tener traces artístiques relevantes, sábese que yá a mediaos del [[sieglu XVIII]], esistía una edificación similar nesta paraxa que orixinalmente llamábase Calvariu y taría rellacionáu sinón con esti santu coles celebraciones pasionales.

=== Ermita de Villalgordo ===
[[Ficheru:Ermita de Villalgordo.jpg|thumb|280px|Ermita de Villalgordo.]]
A 13 [[km]] del cascu urbanu en direición a Villaverde, y yá nel términu municipal de [[Robledo (Albacete)|Robledo]] (anque de propiedá civil y relixosa d'El Ballestero) álzase la histórica ermita de Villalgordo nun bellu marcu montascosu de vexetación. Al paecer foi construyida por [[Alfonsu VIII de Castiella|Alfonsu VIII]] tres reconquistar de les tierres d'[[Sierra d'Alcaraz|Alcaraz]]. Con traces propies de [[góticu tardíu]], cuenta con tres arcos ojivales y un cruceru de bóveda senciella. Nel esterior tien contrafuertes pa suxetar la cubierta de madera, y la bóveda suxetar cuatro contrafuertes n'aspa. Na actualidá foi restaurada y dotóse-y de la monumentalidad que perdió col tiempu. Nel so interior caltienen restos d'un retablu [[Arquiteutura del Barrocu|barrocu]], pero destaquen los sos capiteles y la so pila bautismal y d'agua bendito que pola so decoración déxennos entever un pasáu [[Hispania visigoda|visigóticu]].

== Redolada Natural ==
El Ballestero escuende nes sos cercaníes una gran paraxa natural. Antes de llegar al pueblu, el viaxeru puede esfrutar de les concentraciones de [[Sabines (botánica)|sabines]], árboles que nun hai muncho corríen peligru d'estinción.

Podemos atopar pela redolada d'El Ballestero llagunes, como la de Villaverde o la del Arquillo, teniendo esta postrera unes condiciones minerológicas tan bones como pa ser escoyida pa embotellar la so agua pola empresa murciana ''El Pozu''.

Tamién esisten nes cercaníes delles navas, que son terrenales llanos arrodiaos d'elevaciones xeneralmente húmedos o encharcados onde enantes pudo haber una llaguna, como la d'El Conchel, Peribáñez, Guardaaperos, De Les Encebras, Del Espín o De La Pastora.

Son reseñables los güeyos de Villaverde, d'onde brota la llaguna del mesmu nome, y el güeyu de la Estaca na vega del pueblu d'onde'l llabradores aprovechen l'agua pal regadío de los cultivos.

Hai de solliñar la masiva presencia na zona d'una de les aves más emblemátiques de la [[península ibérica]], l'[[avutarda]]. Esta ave ye la más grande del mundu capaz de volar. La fema pesa en redol a 4 [[kg]] y el machu ente 12 y 18 [[kg]]

== Fiestes ==
Mientres les fiestes ye típicu esfrutar de [[Verbena (fiesta)|verbena]] na plaza, siempres si'l tiempu dexar.&lt;ref&gt;[http://www.elballestero.com/ballesteru.php/fiestes Fiestes.]&lt;/ref&gt;

=== Pascua de Mayu Primera fiesta del añu que se celebra'l domingu de [[Pentecostés]], cuarenta díes dempués del [[Domingu de Resurreición]]. El domingu llevar en [[romería]] a la patrona, la [[Virxe de la Encarnación]], a la [[ermita]] de Villalgordo. Una vegada ellí faise una tradicional comida a base de carne de [[corderu]], a la que ta invitáu tol pueblu.&lt;ref&gt;[http://www.elballestero.com/ballesteru.php/fiestes/pascua Información Pascua de Mayu.]&lt;/ref&gt;

=== San Llorienzo ===
[[10 d'agostu]]. Fiestes n'honor al patrón del conceyu, [[Lorenzo (mártir)|San Llorienzo]]. Estes ponen fin al programa del branu cultural nel pueblu, onde s'esfruta de cine de branu, actuaciones de teatru, etc.

=== San Miguel ===
[[29 de setiembre]]. Anque [[Arcánxel Miguel|San Miguel]] nun ye'l patrón del pueblu, realícense tradicionalmente la última fin de selmana de setiembre yá que nesi periodu'l llabradores terminaron de recoyer y nun empezaron inda la llantadera. Dende la Pascua de Mayu la Virxe permanez en Villalgordo, y ye agora cuando vuelve a la ilesia del pueblu. Realízase una romería pa treslladala reponiendo fuercies con una comida igual que la de la Pascua en Villalgordo.&lt;ref&gt;[http://www.elballestero.com/ballesteru.php/fiestes/sanmiguel Información Fiestes de San Miguel.]&lt;/ref&gt;

=== El Blanco o Ánima muda ===
[[Ficheru:Blanco de El Ballestero.jpg|thumb|280px|El Blanco andando por El Ballestero.]]
[[28 d'avientu]]. Una de les tradiciones más antigües de la provincia. Consiste en qu'un habitante del pueblu ver con una túnica y caperuchu blanques y va casa per casa recaldando donativos pa la Ilesia. Les persones que realicen esto, suelen faelo por promeses o agradecimientos a la Virxe.&lt;ref&gt;[http://www.funjdiaz.net/folclor/07ficha.cfm?id=885 La Ánima Muda d'El Ballestero - Revista de Folclor.]&lt;/ref&gt;

=== Otres Festividaes ===
El calendariu festivu y de tradiciones d'El Ballestero completar con festividaes como [[Antonio Abad|San Antón]], patrón de los animales; [[Fiesta de la Candelaria|La Candelaria]], cola ufrienda de les rosquíes de ''matalauva'', mesmes del día; [[Selmana Santa]], onde se caltién el toque de [[matraca|matraques]] y carruchas mientres los díes pasionales, y puede vese a la chiquillería tocando estos perantiguos preseos de madera, o la so [[Viacrucis|Vía Crucis de Pasión]], catorce cuartetes con música cantábile cantaes na mañana de [[Vienres Santu]], y d'orixe perantiguu; los [[Festividá de los Mayos|Mayos]], cantaos el [[30 d'abril]] pela nueche a la [[Virxe de la Encarnación]] na ilesia, El [[Corpus Christi]] y los altares peles cais pa honrar al [[Santísimu Sacramentu]], y asina un llargu compendiu de fiestes y tradiciones que nos lleva a tener siempres una escusa pa visitar esta singular llocalidá.

== Gastronomía ==
N'El Ballestero y, polo xeneral, na provincia, son típiques les comíes feches colos trofeos consiguíos nuna xornada de caza, [[llebre]], [[Perdix|perdiz]] y similares.

Unu de los platos más típicos ya importantes qu'asina se realicen na contorna ye la torta de pastores que, orixinalmente, facer con un aballador estilu nel que se fai una torta de farina nes áscuares de la lumbre. Agora, esta torta puede mercase despiazada n'envases preparaos.
* [[Jarola]]
* [[Farrapes]]
* [[Mueye]]
* [[Ayu mataero]]
* [[Atascaburras]]
* [[Migues ruleras]]
* [[Gazpachos manchegos]] ([[Galianos]])

== Visites Próximes ==
* [[Alcaraz]] (21 km).
* [[Parque natural de les Llagunes de Ruidera]] (52 km).
* Los Remexos del [[Río Mundu]] - [[Riópar]] (58 km).
* [[Ayna]] (71 km).

== Bibliografía ==
* ''La Verdá d'Albacete'', [[11 de febreru]] de [[2006]], entrevista col alcalde sobre les alternatives llaboral y económicu pa frenar la [[despoblación]].

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{Commonscat}}
* [http://www.elballestero.es Páxina del Conceyu]
* [http://www.elballestero.com Páxina sobre El Ballestero]


{{Tradubot|El Ballestero}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Conceyos d'Albacete]]
[[Categoría:Llocalidaes de la provincia d'Albacete|Ballestero]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>oycijh87ax2wcj47j7u6cxvcbbwexl2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Uclés</title>
    <ns>0</ns>
    <id>122074</id>
    <revision>
      <id>3714382</id>
      <parentid>3705937</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:25:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24190" xml:space="preserve">{{llocalidá}}

'''Uclés''' ye un [[Conceyu d'España|conceyu]] [[España|español]] asitiáu nel noroeste de la [[provincia de Cuenca]], perteneciente a la [[comunidá autónoma]] de [[Castiella-La Mancha]]. En 2015 cuntaba con una población de 234 habitantes.

== Etimoloxía ==
Nun ta clara la etimoloxía de Uclés. Dellos historiadores caltienen qu'esti pueblu foi fundáu polos [[olcades]], qu'establecieron nella una de les sos principales ciudaes a la que denominaron ''Hokulacum'' (como apaez en delles monedes) y dempués ''Urcela'' y ''[[Urcesa]]''. El ucleseño [[Pelayo Quintero Atauri]] derivar de ''Ocilis'' y [[Antonio Marqués de Faria]] de ''Oculis'', faciendo referencia a los güeyos o nacencia del afluente del [[ríu Bedija]] xunto a Fonte Redonda. Los árabes denominar ''Uqlīsh'' (أقليش).

== Símbolos ==
[[Ficheru:Escudo de Uclés (Cuenca).svg|left|120px|Escudu de Uclés.]]

L'escudu [[Heráldica|heráldicu]] que representa al conceyu foi aprobáu de manera oficial el 22 de xineru de 1985 col siguiente [[blasón]]:
{{Cita|«De gules, castiellu d'oru, de que la so torre central sale un brazu armáu enarbolando l'estandarte de la Orde del Apóstol, de plata, cargáu cola cruz de Santiago, de gules, puesta en palu. En punta, ondes de plata y azur. Al timbre, corona real zarrada».|[[Diariu Oficial de Castiella-La Mancha]], nᵘ4 de 29 de xineru de 1985.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://docm.jccm.es/portaldocm/verDisposicionAntigua.do?ruta=1985/01/29&amp;idDisposicion=123061265713811468|títulu=Decreto 8/1985, de 22/01/1985, pol que s'aprueba l'escudu heráldicu del conceyu de Uclés, de la provincia de Cuenca.|fecha=29 de xineru de 1985|formatu=pdf|editor=[[Xunta de Comunidaes de Castiella-La Mancha]]|obra=[[Diariu Oficial de Castiella-La Mancha]], nᵘ4}}&lt;/ref&gt;}}

== Xeografía ==
;Allugamientu La llocalidá ta asitiada a una altitú de 863&amp;nbsp;[[msnm]].&lt;ref
name=altitú&gt;{{Cita web|url=http://www.aemet.es/es/eltiempo/prediccion/municipios/ucles-id16218|editor=Axencia Estatal de Meteorología|títulu=Datos d'altitú pa Uclés na páxina de previsión meteorolóxica de AEMET provenientes del Nomenclátor xeográficu de conceyos y entidaes de población del Institutu Xeográficu Nacional}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.aemet.es/es/eltiempo/prediccion/municipios/ayuda|editor=Axencia Estatal de Meteorología|títulu=Interpretación: Predicción por conceyos|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140318150717/http://www.aemet.es/es/eltiempo/prediccion/municipios/ayuda|fechaarchivu=18 de marzu de 2014}}&lt;/ref&gt;

&lt;center&gt;
{| {{tablaguapa}} width=&quot;40%&quot; align=&quot;center&quot;
|-
| width=&quot;20%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Noroeste:'' [[Tarancón]]
| width=&quot;30%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Norte:'' [[Parés (Cuenca)|Parés]] y [[Huelves]]
| width=&quot;20%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Nordés:'' [[Alcázar del Rey]]
|-
| width=&quot;20%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Oeste:'' [[Tribaldos]]
| width=&quot;30%&quot; align=&quot;center&quot; | [[Ficheru:Rosa de los vientos.svg|75px]]
| width=&quot;20%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Este:'' [[Rozalén del Monte]]
|-
| width=&quot;20%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Suroeste:'' [[Villarrubio]]
| width=&quot;30%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Sur:'' [[Almendros (Cuenca)|Almendros]], [[Pozorrubio de Santiago]], [[Villamayor de Santiago]]
| width=&quot;10%&quot; align=&quot;center&quot; | ''Sureste:'' [[Saelices (Cuenca)|Saelices]]
|}
&lt;/center&gt;

== Historia ==
Poblada dende tiempos prerromanos, tuvo gran importancia en tiempu de los árabes formando parte de la [[cora de Santaver]] de la que foi una de les sos ciudaes más importantes. Llegó a tener castiellu, mezquita y termes. La so verdadera importancia adquirir mientres la [[Reconquista]] al ser la sede de la [[Orde de Santiago]].

En 893 [[al-Fath ben Musa ben Dhi-l-Nun]], de los [[Banu Di-l-Nun]], al comprobar que nun podía caltenese mientres más tiempu en [[Toledo]], convierte a Uqlīsh na so residencia y capital del reinu colindante. Hacia l'añu 896, al-Fath construyó, de nueva planta una [[alcazaba]] mora. En redol a esi añu tuvo de fortificar la ciudá que yera independiente del [[califatu de Córdoba]]. La ciudá tenía mercáu y baños árabes, según una mezquita con 23 metros d'anchu. Al finar Musa ben Zennu, en 908, el so fíu al-Fath herieda'l señoríu de Uqlīsh y asocéden-y el so fíu Yahya y el so nietu Fath ben Yahya, que foi destituyíu y unviáu a Madrid.

En 984 vuelve a la familia de los [[Banu Zennun]] con Abd al-Rahmán ben Dhi-l-Nun (984–1018). En 1024 muerre envelenáu nel castiellu'l califa cordobés [[Mohamed III]] que fuxera de Córdoba por causa de una sulevación de los sos nobles. En 1025 [[Ismail-al-Zafir]], señor de Uqlīsh, proclámase rei de la taifa toledana y los sos dominios llegaron hasta Valencia y Córdoba. En 1085 [[Uqlīsh]] ye ocupada polos cristianos, arriendes de la conquista de [[Toledo]]. Instalaríen una guarnición, pos teóricamente pertenecía al patrimoniu d'a el-Qadir agora rei de Valencia (1086–1092). N'ochobre de 1086 perder polos cristianos por causa de la [[batalla de Zalaca]].

Nel añu 1091 según la lleenda, [[Alfonsu VI de Castiella|Alfonsu VI]] adquirir como dote, al amancebarse cola princesa [[Zaida]] (nuera del rei [[Almutamid]] de [[Sevilla]]) sesta de les sos esposes y que-y dio un fíu varón, el príncipe [[Sancho Alfónsez]]. Lleenda y hestoria non siempres coinciden; Zaida (que depués se bautizó col nome d'Isabel) foi una de les amigues o concubinas d'Alfonsu VI y morrió de sobreparto. La pretendida dote nun foi tal, sinón el pagu por adelantao que al-Mutamid de Sevilla unvia al Alfonsu VI por que curie a la so familia y únvie-y socorros pa defende-y del almorávide Yusuf, que pretendía espulsa-y del tronu de Sevilla al igual que yá fixera en Córdoba col so fíu Fath al-Mamun, l'home de Zaida.

En 1108 producióse la [[Batalla de Uclés (1108)|batalla de Uclés]] o de los Siete Condes (na cual morrieron 3.000 cristianos), y que supunxo la derrota del exércitu cristianu poles tropes almorávides de Tamim ben Yusuf. Nella morrió [[Sancho Alfónsez]], únicu fíu varón d'[[Alfonsu VI de Llión]]. En 1157 pasa de nuevu a manes cristianes, al camudala Alfonsu VII por Alicum con [[Muhammad ibn Mardanis]], más conocíu pa los cristianos como'l rei Llobu de Murcia. El 12 d'avientu de 1163, Alfonsu VIII, tutorado por [[Fernandu II de Llión]], donar a la [[Orde de San Juan]] (Orde de Malta).

En 1174 (9 de xineru en Arévalo), [[Alfonsu VIII]] dexó la ciudá a la [[Orde de Santiago]], siendo dende entós la casa principal de la Orde, ''Caput Ordinis''. Paralelu a esta cesión el conventu de Uclés foi un llugar de formación pa los fíos de los nobles. En 1179 el maestre, Pedro Fernández de Fuenteencalada, y el rei ameyoraron la población de Uclés, al da-y a los nuevos pobladores un Fueru (similar el de [[Sepúlveda]]) que fizo que creciera la población y los sos términos.

En 1474 nomar en Uclés como maestre de la Orde de Santiago a don [[Rodrigo Manrique]]. En 1475 hubo guerra por apoderase de Uclés ente don [[Diego López Pacheco]], segundu marqués de [[Villena]], y don [[Rodrigo Manrique]], penúltimu maestre de la orde de Santiago (1474–1476). A pesar de la resistencia ufiertada pol alcaide Pedro de Plazuela, partidariu de don Diego, [[Rodrigo Manrique]] llogró apoderase non solo de Uclés sinón tamién de la fortaleza. En 1479 [[Jorge Manrique]], caballeru de la [[Orde de Santiago]], Trelce y Comendador de Motizón (intervieno en delles batalles mientres les guerres civiles de Castiella) foi mancáu mortalmente nes proximidaes del Castiellu de Garcimuñoz (24 d'abril de 1479), morrió en Santa María del Campo y recibió sepultura na antigua ilesia del conventu de Uclés al pie del so padre. Nel so honor, güei día, celébrense (en Garcimuñoz, Santa María del Campo y Uclés) les xornaes denominaes «Triángulu manriqueño».

[[Ficheru:El Escorial de La Mancha * Uclés (Cuenca) (8204891842).jpg|thumb|Vista de Uclés]]
Tres dos sieglos de lluches y disputes por consiguir la posesión del maestrazgo de Santiago, tres la muerte del postreru maestre, [[Alonso de Cárdenas]] (1493), los [[Reis Católicos]] solicitaron al papa que-yos declarara alministradores de la Orde, cargu qu'exerció [[Fernando'l Católicu]] dende 1494 hasta 1516, fecha en que [[Carlos I d'España|Carlos I]] unificó les Órdenes militares na Corona. A partir d'esti momentu, una vegada que les Órdenes militares dexaron de tener la so misión por concluyir la espulsión de los musulmanes cola conquista de [[Granada (España)|Granada]] en 1492, Uclés empezó la so llongura y lentu cayente.

En 1528 empecípiense les obres del actual monesteriu. En 1548 yá ta construyíu l'actual refectorio sobre les ruines del antiguu cenobiu. En 1567 [[Felipe II d'España|Felipe II]] ordena que se balte parte de l'antigua fortaleza, y que se pasen les armes a la torre Albarrana, pa prosiguir les obres de la ilesia que se termina en 1602. En 1577 [[Felipe II d'España|Felipe II]] pasa nel monesteriu la Selmana Santa ya impulsa el desenvolvimientu de les obres. En 1577 [[Alonso de Ercilla]] agospiar na villa de Uclés por cuenta del so nomamientu como caballeru de [[Orde de Santiago|Santiago]] con fecha de 14 d'avientu. En 1621, mientres el Sieglu d'Oru, el duque de Osuna cayó en desgracia y [[Francisco de Quevedo]] sufrió les consecuencies polítiques del cambéu, siendo encarceláu nel monesteriu de Uclés y más tarde, aquexáu d'enfermedá grave, ye lleváu a la so finca, la Torre de Juan Abad.

En 1809 (13 de xineru) tuvo llugar una [[Batalla de Uclés (1809)|batalla en Uclés]] ente les tropes napoleóniques y españoles mientres la [[Guerra de la Independencia Española|guerra d'Independencia]]. Los franceses, dempués de ganar la batalla, cometieron toa clase de tropelías nel pueblu y nel monesteriu. Les cases y el monesteriu fueron escalaos. Los monxos, cargaos con [[angarielles]] y albardes, sufrieron mofla, los homes degollaos na carnicería y unes 300 muyeres, primero fueron violaes y depués acallantaos los sos clamores quemar vives na ilesia del pueblu.

Nel añu [[2006]] rodáronse delles escenes de la pelicula [[Alatriste]] nel [[monesteriu de Uclés]] y nos campos d'alredor

== Demografía ==
El conceyu, que tien una [[Área|superficie]] de 64,61&amp;nbsp;[[quilómetru cuadráu|km²]],&lt;ref&gt;{{Cita web|editor=Institutu Nacional d'Estadística|títulu=Población, superficie y densidá por conceyos — Cuenca|url=http://www.ine.es/jaxi/tabla.do?path=/t43/a011/a1998/densidá/a2008/l0/&amp;file=t10051.px&amp;type=pcaxis&amp;L=0}}&lt;/ref&gt; cuenta según el padrón municipal pa {{Población|ES|añu}} del [[Institutu Nacional d'Estadística d'España|INE]] con {{Población|ES|16218}} habitantes y una [[densidá de población|densidá]] de {{Densidá de población|{{Población|ES|16218|formatu=non}}|64.61}}&amp;nbsp;hab./km².

&lt;center&gt;
{{Gráfica d'evolución|tipo = demográficu|anchor = 625|color_1 = Green|color_2 = Green|color_3 = Green|color_4 = Green|color_5 = Green|color_6 = Green|color_18 = blue|color_19 = blue| 1842 | 1368 | 1857 | 1093 | 1860 | 1052 | 1877 | 1096 | 1887 | 1268 | 1897 | 1055 | 1900 | 1084 | 1910 | 1226 | 1920 | 1313 | 1930 | 1366 | 1940 | 1363 | 1950 | 1151 | 1960 | 921 | 1970 | 566 | 1981 | 411 | 1991 | 305 | 2001 | 299 | 2011 | 242 |{{Población|ES|añu}}|{{Población|ES|16218|formatu=non}}|notes = &lt;small&gt;{{lleenda|#008000|[[Población de derechu]] (1842–1897, sacante 1857 y 1860 que ye [[población de fechu]]) según los censos de población del sieglu XIX.&lt;ref name=ine /&gt;}}{{lleenda|#88c2cc|[[Población de derechu]] (1900–1991) o [[población de derechu|población residente]] (2001) según los censos de población del [[Institutu Nacional d'Estadística (España)|INE]].&lt;ref name=ine&gt;{{Cita web|url=http://www.ine.es/intercensal/intercensal.do?search=3&amp;codigoProvincia=16&amp;codigoMunicipio=218&amp;btnBuscarCod=Consultar+selecci%F3n|títulu=Alteraciones de los conceyos nos censos de población dende 1842 — Uclés|editor=Institutu Nacional d'Estadística (España)}}&lt;/ref&gt;}}{{lleenda|#0000FF|Población según el [[padrón municipal]] de 2011&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.ine.es/pob_xls/pobmun11.xls|títulu=Cifres oficiales de población resultantes de la revisión del Padrón municipal a 1 de xineru de 2011|editor=Institutu Nacional d'Estadística}}&lt;/ref&gt; y de {{Población|ES|añu}} del [[Institutu Nacional d'Estadística (España)|INE]].}}&lt;/small&gt;}}
&lt;/center&gt;

== Patrimoniu históricu-artísticu ==
=== El castiellu ===
[[Ficheru:20070415 - Monasterio de Uclés - Vista desde el oeste.jpg|thumb|325px|Vista del monesteriu de Uclés dende l'oeste, colos restos del castiellu a la derecha y les muralles na fastera.]]
[[Ficheru:Puerta del Agua. Uclés (Cuenca).jpg|thumb|left|235px|Puerta de la muralla.]]

El castiellu foi construyíu a finales del sieglu IX por al-Fath ben Musa ben Zennun y foi una importante y inexpugnable fortaleza musulmana.

Nel añu 1085, de resultes de la conquista de Toledo por Alfonsu VI, pasó per primer vegada a manes cristianes y camudó de manes delles vegaes hasta que nel añu 1157 [[Alfonsu VII]] camudar por Alicun col [[rei Llobu]] de Murcia, darréu [[Alfonsu VIII]] donar a la Orde de San Juan y finalmente a la de Santiago. 
Nel añu [[1528]] foi destruyíu, parcialmente, pa construyir l'actual monesteriu. De la estructura primitiva d'esta fortaleza queden tres torres con un muriu que les xune y la muralla en zigzag o cremallera. Como elementos defensivos de la fortaleza destaquen les torres del Pontido, la del Palombar y la Albarrana. Los dos primeres son de planta rectangular, pero de distintes dimensiones. La primera xunir cola del Palombar per mediu d'una ponte polo que denomina torre del Pontido. Dambes sufrieron delles restauraciones, la postrera nel añu 2001.

Esta fortaleza ocupaba una estensión d'un quilómetru cuadráu de superficie. De l'antigua fortaleza musulmana anguaño namái queden los trés torres y les muralles.

=== Antigua fortaleza ===
De l'antigua fortaleza de la Orde de Santiago queden tres torres que los sos nomes vienen equivocaos na mayoría de los llibros de castiellos, pero que tán claramente definíos nos Llibros de Visites de la Orde que se guarden nel Archivu Históricu Nacional. Los trés torres qu'anguaño apreciamos en direición norte-sur, son les siguientes: la torre del Pontido, xunida por un ponticu a la torre del Palombar, de siguío un foso escaváu en roca, que se vencía per mediu d'una ponte levadizo y que conectaba con una muralla que conducía a la torre Albarrana. De les antigües torres del Homenaxe Viejo, del Homenaxe, de la Plata y Blanca nun conocemos la so llocalización exacta, anque sabemos que fueron baltaes pa prosiguir les obres de l'actual ilesia.

=== Monesteriu de Uclés ===
{{AP|Monesteriu de Uclés}}
La so construcción empecipiar en 1529, mientres el reináu de Carlos I, y remata en 1735, sol reináu de Felipe V. Constrúyese sobre parte de l'antigua fortaleza árabe, inda queda nél un llenzu de l'antigua fortaleza. Pa'l so construcción utilizó piedra de Cabeza del Griegu ([[Segóbriga]]), sobremanera na fachada oriental.

Mientres la Guerra Civil Española foi hospital republicanu y dempués convertíu en cárcel, onde apocayá se desaterraron les fueses que conteníen a más de 300 persones.

=== Fonte Redonda ===
A poca distancia de Uclés alcontróse, nel sieglu XIX, una ara votiva dedicada al dios [[Airón (dios)|Airón]], «{{versalita|Deo Aironi}}», según Fita. Apaeció a un cuartu de llegua» escontra l'este de Uclés (Cuenca), xunto a la nacencia del [[ríu Bedija]], nel llugar que llamen Fonte Redonda. L'ara, consagrada al dios [[Airón (dios)|Airón]], atópase anguaño nel Parque Arqueolóxicu de Segóbriga (Saelices, Cuenca). Dellos historiadores duldaron de que la trescripción correuta sía «{{versalita|Deo Aironi}}», alegando como sida que'l diptongu /ai/ en llatín nun esistía, pero ye induldable que si los nativos pronunciar asina en tola Celtiberia, los romanos respetaron el nome del dios. Paez ser que nesta llaguna artificial, circular, con murios de cantería y pasos, realizaríense ritos d'inmersión rellacionaos cola fecundidá de la muyer y de la naturaleza y seique col tránsitu al más allá; coles mesmes, tamién paez que sirvió pa suministru d'agua del cercanu pobláu romanu.

L'ara votiva topada xunto a Fonte Redonda ye l'únicu testimoniu epigráfico del que disponemos sobre'l dios [[Airón (dios)|Airón]], dios de la vida y de la muerte que'l so cultu taba bien estendíu en tola celtiberia, pos inda se topen n'[[España]] 100 topónimos rellacionaos con Airón.

=== Necrópolis romana ===
Non llueñe de Fonte Redonda tópase la paraxa «Haza de l'Arca», onde esistió una necrópolis, na que nes escavaciones realizaes nel sieglu XIX apaecieron urnes cinerarias de la Edá del Fierro y de dómina romana tardida.

=== Discutiniu pol parque eólicu ===
El conxuntu históricu de Uclés atópase amenaciáu pola próxima construcción d'un parque eólicu nes sos cercaníes, promovíu pola empresa Enerxíes Eóliques de Cuenca. La visión de Uclés y la so redolada, inalterada mientres sieglos, cuerre riesgu de ser estropiada cola instalación de catorce aeroxeneradores de 121 metros d'altor que van afectar tamién al xacimientu de la ciudá romana de [[Segóbriga]]. Esti fechu favoreció la entrada de Uclés na [http://listarojapatrimonio.org/ficha/conxuntu_historico_de_ucles/ Llista colorada de patrimoniu en peligru] de l'asociación pa la defensa del patrimoniu [http://www.hispanianostra.org/ Hispania Nostra].

== Otros datos ==
Les armes de la villa son un castiellu con una torre sobre ríu y de aquella sale un brazu guerreru con una bandera de Santiago. En 1836, cola [[desamortización]] de [[Juan Álvarez Mendizábal|Mendizábal]], la [[Orde de Santiago]] tuvo qu'abandonar l'edificiu.

En 1873, proclamada la [[Primer República Española]], fueron suprimíes les órdenes militares y el papa amestó los territorios del prioratu de Uclés a les diócesis vecines pola bulda ''Quo gravius''.

A principios del sieglu XX destinóse'l monesteriu a colexu de segunda enseñanza y más tarde a noviciáu y colexu de agustinos, hasta qu'en 1936 foi escaláu y estrozáu interiormente, instalándose depués nél un hospital provisional. Terminada la [[Guerra Civil Española|Guerra Civil]], dedicar a cárcel pa presos políticos y, sumida esta, tres la so restauración, recibe n'ochobre de 1949 al seminariu menor del obispáu de Cuenca, col nome de Seminariu Menor «Santiago Apóstol».

El políticu y periodista [[Francisco Martínez García]] estudió bachilleratu colos padres agustinos de Uclés; lamentablemente foi fusiláu por católicu na llocalidá próxima de Tribaldos en 1936.

== Fiestes ==
* Cabalgata de Reyes: 5 de xineru.
* San Sebastián Patrón de la Villa: 20 de xineru.
* Cristu de la Humildá: primer domingu de mayu.
* Mercáu medieval: fin de selmana más próxima al 15 d'agostu.
* Fiestes patronales de la [[Virxe de les Congoxes]]: penúltimu sábadu d'agostu.

== Alministración ==
{{Alcaldes_España |
Alcalde_1 = Eloy Serrano García |
Partíu_1 = [[Ficheru:Logo_UCD.svg|20px|Unión de Centru Democráticu|link=Unión de Centru Democráticu]] [[Unión de Centru Democráticu|UCD]]
| Alcalde_2 = Auspicio R. Peralta González
| Partíu_2 = [[Ficheru:Alianza Popular (logo, 1983-89).svg|20px|Alianza Popular|link=Alianza Popular]] [[Alianza Popular|AP]]
| Alcalde_3 = Auspicio R. Peralta González
| Partíu_3 = [[Ficheru:Alianza Popular (logo, 1983-89).svg|20px|Alianza Popular|link=Alianza Popular]] AP
| Alcalde_4 = Mª Dolores García Ortega/Julián Álvarez Morales
| Partíu_4 = [[Ficheru:Logotipo del PSOE.svg|20px|Partíu Socialista Obreru Español|link=Partíu Socialista Obreru Español]] [[PSOE]]
| Alcalde_5 = José Luis Serrano Bermejo |
Partíu_5 = [[Ficheru:People's Party (Spain) logo.svg|20px|Partíu Popular|link=Partíu Popular]] [[PP]]
| Alcalde_6 = José Luis Serrano Bermejo |
Partíu_6 = [[Ficheru:People's Party (Spain) logo.svg|20px|Partíu Popular|link=Partíu Popular]] PP
| Alcalde_7 = José Luis Serrano Bermejo |
Partíu_7 = [[Ficheru:People's Party (Spain) logo.svg|20px|Partíu Popular|link=Partíu Popular]] PP
| Alcalde_8 = Ana María Gálvez Bermejo |
Partíu_8 = [[Ficheru:People's Party (Spain) logo.svg|20px|Partíu Popular|link=Partíu Popular]] PP
| Alcalde_9 = Ángel García Rodríguez
| Partíu_9 = [[Ficheru:Logotipo del PSOE.svg|20px|Partíu Socialista Obreru Español|link=Partíu Socialista Obreru Español]] PSOE |
Partíu_10 = [[Ficheru:People's Party (Spain) logo.svg|20px|Partíu Popular|link=Partíu Popular]] PP
| Alcalde_10 = José Luis Serrano Bermejo }}.


* [[Alcaldes de Uclés]]

=== Evolución de la delda viva ===
El conceutu de delda viva contempla solo les deldes con caxes y bancos relatives a creitos financieros, valores de renta fixa y préstamos o creitos tresferíos a terceros, escluyéndose, poro, la delda comercial.

{{Gráfica d'evolución|
anchor=450|nome=la delda viva del conceyu|2008|88 |2009|79 |2010|70 |2011|62 |2012|55 |2013|174 |2014|151 |notes=&lt;small&gt;

{{lleenda|#88c2cc|Delda viva del conceyu en miles d'Euros según datos del [[Ministeriu de Facienda y Alministraciones Públiques|Ministeriu de Facienda y Ad. Públiques]].&lt;ref&gt;[http://www.minhap.gob.es/es-ES/Areas%20Tematicas/Administracion%20Electronica/OVEELL/Paginas/DeudaViva.aspx Delda Viva de les Entidaes Llocales]&lt;/ref&gt;}}
&lt;/small&gt;}}

La delda viva municipal per habitante en 2014 xubía a 673,50 €.&lt;ref&gt;División de la delda viva de 2014 (datu del [http://www.hacienda.gob.es/ES-ES/CDI/Paginas/SistemasFinanciacionDeuda/InformacionEELLs/DeudaViva.aspx Facienda y Alministraciones Públiques, Delda Viva de les Entidaes Llocales]) ente'l númberu d'habitantes del conceyu d'esi mesmu añu (datu del [http://www.ine.es/nomen2/index.do Institutu Nacional d'Estadística, Nomenclátor: Población del Padrón Continuu por Unidá Poblacional]).&lt;/ref&gt;

== Personaxes pernomaos ==
{{AP|Categoría:Ucleseños}}

== Ver tamién ==
* [[Orde de Santiago]]
* [[Airón]]
* [[Sancho Alfónsez]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Bibliografía ==
* {{versalita|Conceyu de Uclés}}. ''La batalla de Uclés (1108) contra los almorávides'', 2008.
* {{versalita|Conceyu de Uclés}}. ''La batalla de Uclés de 1809, aspeutos bélicos y cotidianos'', 2010.
* {{versalita|Horcajada Garrido}}, Ángel. ''Uclés. Capital d'un estáu''. Cuenca, l'Autor, 1983.
* {{versalita|Pérez Ramírez}}, Dimas. ''Uclés, cabeza de la Orde de Santiago''. Tarancón, Seminariu Menor, 1990.
* {{versalita|Quintero Atauri}}, Pelayo. ''Uclés, antigua residencia de la Orde de Santiago''. Uclés, 2007.
* {{versalita|Quintero Atauri}}, Pelayo. ''Uclés, escavaciones efectuaes y noticia de dalguna antigüedaes''. Uclés, 2007.
* {{versalita|Quintero Atauri}}, Pelayo. ''Uclés, documentos inéditos y delles noticies tomaes de los sos archivos''. Uclés, 2007.
* {{versalita|Rivera Garretas}}, Milagros. «El castiellu-fortaleza de Uclés. Datos históricu-arqueolóxicos». Cuenca, Excma. Diputación, separatas de la revista ''Cuenca'', nᵘ17, primer semestre de 1980.

== Enllaces esternos ==
{{Commonscat}}
{{rellación OSM|340173}}
* [http://www.ucles.es/ Sitio web oficial del Conceyu de Uclés] (parc. en construcción)
* [http://www.monasterioucles.com/ Sitio web oficial del Monesteriu de Uclés]
* [http://www.1808-1814.org/papeles/ucles.html La batalla de Uclés (Guerra d'Independencia)]
* [https://web.archive.org/web/20010726110255/http://es.geocities.com/mundu_medieval/Batalla_Ucles.html La batalla de Uclés medieval]
* [http://listarojapatrimonio.org/ficha/conxuntu_historico_de_ucles/ Reseña del Conxuntu Históricu de Uclés y Parque Arqueolóxicu de Segóbriga na Llista colorada de patrimoniu en peligru], de Hispania Nostra.


{{Tradubot|Uclés}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Uclés]]
[[Categoría:Conceyos de Cuenca]]
[[Categoría:Llocalidaes de la provincia de Cuenca]]
[[Categoría:Orde de Santiago]]
[[Categoría:Llista Colorada de Patrimoniu en Peligru (Cuenca)]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>lq2znpz2gdyajtswrgyrwmdw3b7b1z3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Cervera de los Montes</title>
    <ns>0</ns>
    <id>122388</id>
    <revision>
      <id>3714271</id>
      <parentid>3713915</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:11:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5927" xml:space="preserve">{{llocalidá}}

'''Cervera de los Montes''' ye un [[Conceyu d'España|conceyu]] [[España|español]] de la [[provincia de Toledo]], na [[comunidá autónoma]] de [[Castiella-La Mancha]]. 

== Toponimia ==
El términu &quot;Cervera&quot; procede del llatín cervus que significa &quot;venáu&quot; más el sufixu abundancial en arius, -a que significa &quot;villa o tierra onde hai munchos venaos&quot;, animal abondosu na zona n'antiguos tiempos.

== Xeografía ==
El conceyu asítiase nun baxu arredoláu de dellos altores na contorna de la [[Sierra de San Vicente]]. Asitiáu a 10 km de Talavera de la Reina.

Llenda al norte coles poblaciones de [[Sotillo de las Palomas]], [[Marrupe]], [[San Román de los Montes]], al Sur y Sureste con [[Pepino (Toledo)|Pepino]], al Oeste y Suroeste con [[Segurilla]], y al Noroeste con [[Montesclaros]].

Forma parte, por tanto, de la zona norte de la contorna de Talavera de la Reina, terrén bien accidentáu qu'entiende la Sierra de San Vicente y les sos estribaciones.

== Orografía ==
El pueblu asítiase nun vallecillo, arrodiáu de cuetos y llombes. Traviesen felicidá fondigonada los regueros Aguyereties y de la Chorrera, que se xunen a la salida de la población. Estos arroysos solo lleven agua pel iviernu o dempués de les agües enchentes.

D'Este a Oeste crucien el términu delles llinies de cuetos de pequeña altitú, como'l de Cabeza Águila, la Llomba, Cuetu del Cura, Cerrillosa, los Llamátigos, Casarejo, la Perdiguera, del Castillo, de la Meregil... Abonda la roca de granitu, con dalgún bloque grande como'l Cantar de la Julara. Ente estos cuetos esisten valles, cañaes, hoyas y navas, pa usu de praos. Los más amplios son Les Arteses, Valdehornos, El Cerrratón, La Devesa, Las Rozas, Cañaencina, Les Higueruelas, La Portera, Les Fuentecillas, La Guerra, Les Viñes, Mayaes, etc.

Pel iviernu cuerren numberosos regatucos. Los más importantes son el Marrupejo, Palanquilla, Molinucu, etc.

Esisten abondoses fontes y pozos d'escasu caudal como'l Cañu Viejo, la Julara, la Corchuela, la Romera...

El suelu ye probe, pocu permeable y bien magrizu.

El clima ye Mediterraneu. Los vientos son el solanu que sopla del Este y el gallegu del Noroeste.

== Fauna y vexetación ==
Les especies que más abonden son la llebre, el coneyu, la perdiz, el falpayar, la tórtola y el palombu torcaz. Tamién hai pegues, abeyerucos, gorriones, ruiseñores, xilgueros, etc.

Na vexetación predomina los árboles como la encina y el enebro. El parrotal que predomina ye la retama y les plantes arumoses como'l tomillu.

== Historia ==
Ye bien probable que la zona fora escenariu de les lluches de Viriato pola independencia contra Roma, y qu'acampara nel cercanu Monte de San Vicente.

Mientres la Edá Antigua y parte de la Edá Media, esta zona tuviera cubierta por un trupu arboláu formando un monte d'encines y enebros n'estáu selvaxe, onde abondaben los venados y otres especies de caza mayor, monte solu triáu por cazadores y lleñadores de la zona, que tendríen, como muncho, dalgún cabanu o cabaña onde abelugase y pasar la nueche.

Nel añu 1152, el rei Alfonsu VII, concede a la villa de Talavera los montes que tán al Norte hasta la llende con Navamorcuende y el ríu Guadyervas.

Nel sieglu XIII, alloñada la frontera colos reinos musulmanos y con llargos periodos de paz, aumenta la repoblación de la contorna de Talavera. Ye entós cuando lleguen el so primeres pobladores, procedentes d'Ameyorada.

El rei Sancho IV el Bravo, concedió al caballeru Juan García de Toledo, el so porteru mayor, les tierres de Malpartida, que tomaron el nome d'Ameyorada hacia l'añu 1288.

Creóse una llinia de talayes que defendíen Talavera de los bandíos, enllazando'l Castiellu de Oropesa col d'Ameyorada y el cuetu de San Vicente hasta enllazar con losde Maqueda y la so contorna. Restos d'una d'estes talayes son les ruines llamaes &quot;Los Torruxones&quot;, a unos 200 metros al norte del pueblu, a lo cimero d'un cuetu. Esti torrexón tenía un suétanu.

Los primeros datos ciertos de la esistencia de Cervera daten dende'l la dómina del rei Enrique II de Trastamara, añu 1368, que confirma la xurisdicción civil y criminal sobre la villa d'Ameyorada y los sos llugares de Segurilla y Cervera a favor de Don Diego García de Toledo.

Alredor de 1450 pasó a formar parte del [[Condáu de Oropesa]], al casase Dozña beatriz de Monroy y de Ayala col tercer conde de Oropesa, Don Fernando Álvarez de Toledo. En 1639 adquirió'l títulu de villa.

Hacia l'añu 1750 establezse una sucursal de la Fábrica de seda fundada en Talavera nel reináu de Fernandu VI.

En 1855 naz el doctor Berrueco, famosu médicu nel madrilanu Hospital de la Princesa.

== Monumentos y llugares d'interés ==
Les ermites de San Roque, La nuesa Señora del Socorru, La nuesa Señora del Rosario, La nuesa Señora del Consuelu y la Ilesia de La nuesa Señora de l'Asunción.
-Encina Merejil
-Ruines antigua fortaleza Los Torruxones.
-Potru de Ferrar.
-Antigua Fábrica de Seda.
-Ponte del Llombu.
-Chozo de pastores nel Cuetu del Cura.
-Mirador de paisaxe.
-Pequeña llaguna o balsa d'agua conocida como Les Canteres.
-Cruces del Cerrillo del Calvariu.
-Caño Viejo y Cañu Nuevu.
-Cantar de la Julara
-Pozu y pila conocíu como'l Pozu del Valle -Parque de les
Piles antes d'entrar a Cervera
-Conceyu -Pequeñu rastru de Calzada Romana.


== Fiestes ==
* 3 de febreru: San Blas.
* 16 d'agostu: San Roque.

== Referencies ==
* [http://www.diputoledo.es/global/areas/turismo/muni_datos.php?id_area=11&amp;id_cat=169&amp;f=169&amp;codine=45049&amp;id_ent=103 Diputación de Toledo]. Datos d'interés sobre la población.
* {{cita Madoz|volume=6|páxina=349}}


{{Tradubot|Cervera de los Montes}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Conceyos de la provincia de Toledo]]
[[Categoría:Llocalidaes de la provincia de Toledo]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]]</text>
      <sha1>iwl10qxb5efc9fuyeez0s6wfx68c0jj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Valmojado</title>
    <ns>0</ns>
    <id>122505</id>
    <revision>
      <id>3714385</id>
      <parentid>3705981</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:25:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24525" xml:space="preserve">{{llocalidá}}
'''Valmojado''' ye un [[Conceyu d'España|conceyu]] [[España|español]] de la [[provincia de Toledo]], na [[comunidá autónoma]] de [[Castiella-La Mancha]]. Atiesta colos términos municipales de [[Villamanta]] na [[Comunidá de Madrid]] y [[Casarrubios del Monte]] y [[Méntrida]]

== Toponimia ==
Unos &quot;recudimientos de alcabalas&quot; ordenaos dende Toledo por Pedro Sarmiento indiquen el 13 d'avientu de 1449 como fecha na que se cita per primer vegada en documentos el topónimu Valmojado.

Diverses fueron les teoríes plantegaes sobre esta denominación. Una de les pioneres, Val moyáu (Valle Moyáu), foi de Jiménez de Gregorio nel so Diccionariu de los pueblos de la provincia de Toledo hasta rematar el S. XVIII (1962-1986 III: 124). Xustificar pola situación del antiguu caserío &quot;al pie d'un valle ricu n'agua, polos regueros qu'escurren nel so llechu y poles fontes que broten nél, xuníu a la cañada ganadera que pasa pela so redoma&quot;.

Anque Val - moyáu paez nun presentar nengún entueyu, dellos espertos n'etimoloxía sostienen que ''moyáu'' nun ye un axetivu que suela acompañar al sustantivu &quot;valle&quot;, yá que nun trai una especificación concreta -casi tolos valles recueyen agua, esto ye, son o tán &quot;moyaos&quot;-, frente al contrapuntu -más abondosu en toponimia- que pueden constituyir ''Valseco'' o ''Valsequillo''.

Otra hipótesis ye la qu'acomuña'l nome Valmojado cola corrupción castellana de ''Valle Mayada'' o ''Val Mayada''. Les mayaes yeren llugares onde s'allugaben los pastores y onde se recoyíen los ganaos al so pasu pela vía pecuaria. Los fataos solíense zarrar n'espacios abarganaos mientres el pastor pasaba la nueche nun cabanu próximu. Ellí guardábase'l hato -comestibles, ropes, melecines o otros enseres necesarios p'atender al fatáu-.

== Historia ==
Nel so términu municipal topáronse xacimientos y restos de diverses dómines. Los materiales más antiguos y esvalixaos proceden del Paleolíticu Inferior, dómina na que los homínidos crearon los primeros instrumentos. Dellos fragmentos de &quot;catillus&quot; de granitu, pertenecientes a la Segunda Edá del Fierro, fueron tamién atopaos nes redolaes del regueru de Buzarabajo o Vallehermoso. Anguaño tán nel Muséu Arqueolóxicu Provincial de Toledo. La población actual alcontraríase, según les fontes llatines, próxima a la frontera ente Carpetanos y Vettones. 

Mientres l'Antigüedá esta zona alcontrar nes redolaes d'importantes víes romanes que conducíen dende Mérida a Zaragoza. Coles mesmes, la Cañada Real Segoviana, que trescurre pola población, considérase una vía relevante de comunicación debíu al descubrimientu de restos d'infraestructura caminera, según delles referencies arqueolóxiques, epigráficas y toponímiques. Non llueñe esisten dellos xacimientos romanos, como Santa María de Batres (actual Parque Arqueolóxicu de Carranque), Villamanta, Arroyomolinos o Berciana (Méntrida).

De tiempos visigodos paecen ser los fondos de cabaña y silos topaos en dambos marxes del regueru de Vallehermoso. Fueron acomuñaos con numberosos asentamientos rurales qu'aprucieron nel estremu norte de La Sagra toledana. Trátase de nucleos llabradores, ensin estructures defensives, cerca de regueros o de llugares con disponibilidad d'agua.

Na dominación árabe'l territoriu onde anguaño s'asitia la población encuadrábase dientro de l'alfoz o territoriu de [https://www.youtube.com/watch?v=tBziVGd3wls Calatalifa], antiguu castiellu (ruines güei en términu de Villaviciosa de Odón) edificáu en 940, según les cróniques, por orde del califa Abd al-Rahmán III. Consideróse esta clase de fortaleces como exa d'un territoriu subordináu nel que s'inscribíen dellos tipos de poblamientos, como les alquerías.

Tres Reconquistar de Toledo (1085) y dempués d'un periodu d'inestabilidá, el rei castellanu Alfonsu VII concedió, en 1136, Calatalifa al obispu de Segovia pa repoblala. La mercé confirmaba al obispu y a los sos socesores esta ciudá &quot;con tolos términos antiguos y rentes íntegres que sepa habese teníu y apoderáu na dómina de los moros&quot; o na d'Alfonsu VI. Los términos llegaben hasta Santa María de Batres (Carranque) y siguíen el camín que diba y estremaba los términos ente Olmos (El Viso de San Juan) y Madrid. En 1161, ante la incapacidá de la ilesia segoviana en repoblar estos territorios, el rei Alfonsu VIII fixo un trueque col obispu don Guillelmo, donándo-y la cuarta parte de les rentes de la ciudá en cuenta de Calatalifa, ensin Batres. La ciudá y fortaleza pasaría entós al conceyu de Segovia. 
[[Ficheru:Fuente del Caño Viejo o Fresco (Valmojado).jpg|thumb|Fonte del Cañu Viejo, tamién llamada Fonte Duce y Cañu Frescu. Unu de los puntos d'agua más antiguu de Valmojado, asitiada xunto a la Cañada Real Segoviana. La fonte foi reformada en 1886, anque esisten referencies sobre ella nel sieglu XVIII.|253x253px]]
Les primeres noticies escrites sobre l'antecedente del conceyu daten del 8 de marzu de 1207. El rei Alfonsu VIII confirmaba la concesión, xuntu con Azután (Borge Azultan), d'una aldega que llamaben '''el Villar de Cinco Fuentes''' ('''&quot;el Villar de Quinque Fontes&quot;''') al Monesteriu de San Clemente de Toledo. El caserío citábase asitiáu nel llechu maternu del regueru de Buzarabajo, actual regueru Vallehermoso, ente Casarrubios del Monte, la alquería d'Aznar Gómez y les aldegues de Dominicu Ferro y Pozuelos. El privilexu faía mención d'otra donación anterior, pola cual un rei &quot;imperatoris&quot; (Alfonsu VII) otorgara'l Villar de Cinco Fuentes a dos personaxes, quiciabes repobladores, llamaos Pedro Moru y Balduíno. Dellos espertos n'etimoloxía sostienen que les pallabres &quot;villar&quot; o &quot;casar&quot; podríen faer referencia a &quot;ruines&quot; o &quot;despoblado ruinosu&quot; en dómina de Reconquista y repoblación cristiana, nun refugándose la posibilidá d'un antecedente pobláu en dómina anterior.

[[Ficheru:Atalaya valmojado.jpg|thumb|&quot;Molín de vientu&quot; de Valmojado|253x253px]]

Al traviés d'un privilexu del rei Alfonsu VIII, fecháu'l 12 d'avientu de 1208, sábese que'l llugar dexaría de pertenecer a les abadeses de San Clemente pa formar parte de la [[Comunidá de Ciudá y Tierra de Segovia]]. Dichu privilexu, qu'establecía parte de les llendes xurisdiccionales d'unu de los sexmos de la ciudá segoviana (el sexmo de Casarrubios), fai mención d'un Portillejo ('''«Portelleio»'''). Ye probable qu'ésta fora la primer alusión escrita al ''Passo y Puerto de Ganados de Valmojado'' que tuvo asitiáu na [[Cañada Real Segoviana]].

Sobre esta mesma tema Jean Pierre Molénat afirmaba “(…) ''que Valmojado foi fundáu nos últimos años del sieglu XV, y que'l silenciu de casi tres siglos en rellación a l'aldega conocida en 1204 como El Villar de Quinque Fontes, dexa considerar a Valmojado como una nueva población nel sieglu XVI'' (…)”. Nes Rellaciones Topográfiques de Felipe II nel añu 1576 al respective de preguntar sobre la fundación de la nuesa población declarábase que ''“(…) la población llámase Valmojado y que siempres se llamó asina (…) haber más de setenta años que se fundó (…)”'', datu que nos treslladaría a finales del sieglu XV. Pascual Madoz refiernos que ''“Valmojado ye villa moderna, siendo antes aldea de Casarrubios”.'' 

Con base nestos datos documentaos, '''toa mención anterior a esta dómina ser del territoriu o sía que non d'otra hestoria ayena al pasáu del conceyu''', pero nunca va ser una referencia válida pa Valmojado, yá sía como arrabalde, aldega o Villa.

Segovia coyía en Valmojado, dende tiempu inmemorial, una especie de peaxes llamaos &quot;caucera&quot; y &quot;torna&quot; de los ganaos. Dellos testimonios d'empiezos del sieglu XVI dicen que'l &quot;derechu de caucera&quot; yera tomar d'una o dos cabeces per cada millar d'oveyes ayenes a la tierra de la ciudá y que pasaren escontra les Extremaduras. La recaldación del peaxe yera &quot;pol alcázar de Segovia&quot;. Otramiente, cuando ganaos foranos volvíen de cañada por Valmojado, Segovia cobrábalos 12 maravedinos pol derechu de &quot;torna&quot; 

Nel sieglu XIV (1312-1350) fueron citaos '''&quot;Los Portiellos&quot;''' (Los Portiellos) nel Llibru de la Montería d'Alfonsu XI, nel capítulu correspondiente a los &quot;montes y tierres de Madrid y de Alhamín&quot;; concretamente nuna de les vocerías de Val de Peñuelas (Valdepiñuelas), onde se destacar la idoneidad pa la caza del &quot;puercu&quot; (xabalín) mientres l'iviernu:

:''Et son les vocerias la una pel camín que va de Casa Rubios a Mentrida dende los Portiellos hasta Belvis; et la otra dende Villa Nueva por ribera del ríu hasta Peñes Rubies.''

Aproximao un sieglu dempués (1436) fíxose mención de '''&quot;Los Portiellos de Casarrubios&quot;''' na descripción de les dimensiones del términu estremeru de Alhamín; el motivu fuera un trueque realizáu ente don Álvaro de Luna y la mitra arzobispal de Toledo.

El 13 d'avientu de 1449, Pedro Sarmiento, alcaide de les alzaes de Toledo, fai mención, per primer vegada en documentos, del topónimu '''Valmojado''' nunos &quot;recudimientos de alcabalas&quot; pola venta d'unos ganaos na Ciudá Imperial, xuntu con Casarrubios, la Aljama de los Xudíos y Villamanta.[[Ficheru:Medallón de Isabel &quot;la Católica&quot; (Valmojado).jpg|thumb|Medallón del obeliscu d'Isabel &quot;la Católica&quot;, reina de Castiella y señora de Casarrubios. Obeliscu realizáu en 2015 en piedra caliar rosa pol escultor sepulvedano Juan Emilio Cristóbal.|214x214px]]En 1456, l'alministrador de la Villa de Casarrubios en nome de la reina Juana d'Aragón y Navarra, Juan de Cogollos, empecipió un programa repoblador qu'invadía la xurisdicción de Segovia: nomáronse conceyos, ampliáronse deveses, acutáronse otres nueves y se reglamentó la repoblación de la zona. Trátase de la primer noticia qu'esiste sobre xusticies en Valmojado (1456-1464).
Enrique IV , en marzu de 1467, ordenó en carta de mercé, faer donación a la so hermana, [[Isabel de Castiella]], de la villa de Casarrubios del Monte, coles sos tierres, xurisdicción y derechos. La futura reina reclamaría 140.000 maravedinos de la recaldación añal del Pasu y Puertu de Valmojado.

N'ochobre d'esi mesmu añu, Fadrique Enríquez consiguió que'l príncipe don Alfonso -mediohermanu del rei Enrique y &quot;falsu rei&quot; proclamáu per parte de los nobles castellanos na guerra civil- respondiera por la previa cesión de Casarrubios al almirante per parte d'Isabel; daqué non dexáu pol rei lexítimu. Enríquez aprovechó los tiempos convulsos ya introdució una mojonera nel privilexu qu'asignaba términos a Casarrubios y ocupaba tamién los de los llugares circundantes. Casarrubios yá tenía llendes declaraos cuidao que, hasta la fecha, la so xurisdicción llindar a les &quot;goteres&quot; o cases de la población. Tolos términos fueren y yeren de Segovia.

Segovia nunca aceptó la usurpación de la so tierra contenida nel privilexu dau a Fadrique pol &quot;falsu rei&quot;, que morrería nueve meses dempués de concedelo. Sicasí, sería [[Gonzalo Chacón]], mayordomu mayor y priváu d'Isabel, quien acabaría per imponer la en 1468, anque non na so totalidá. Chacón, que yá alministrara'l señoríu en nome de la reina, consiguió Casarrubios al traviés de la mercé d'Enrique IV el 24 de payares. Nesi mesmu añu, el rabín mayor de Castiella, alguacil mayor de la Aljama de Segovia y arrendador del Puertu de Valmojado, [[Abraham Seneor]], pidía proteición regia por causa de &quot;inseguridaes&quot; nel pasu de ganáu.
[[Ficheru:Real Cédula de Villazgo de 1734 Felipe V - Valmojado (Toledo).jpg|miniaturadeimagen|339x339px|Real Cédula de Villazgo, dada por Felipe V en 1734.]]
En 1472, y tres un curtiu tiempu en manes del Conde de Fuensalida, el señoríu volvió a manes de Chacón. Hacia l'añu 1484 dichu comendador fundaría un mayoralgu coles villes de Casarrubios y Arroyomolinos; y, ente otros llugares, con Villamanta, Valmojado y El Álamu. Chacón y los sos socesores siguieron cola política repobladora y l'afitamientu de los distintos conceyos del señoríu. Segovia, qu'abriera un pleitu llargo y costoso contra Casarrubios y los Chacón, nada pudo faer pola recuperación de la zona sur del so sexmo de Casarrubios.

El conceyu de Valmojado quedaría amestáu a los socesivos Señores/Condes de Casarrubios hasta la cayida del Antiguu Réxime. El 7 de xineru de 1734 el rei Felipe V concedió'l Privilexu de Villazgo al conceyu. La cédula de exención solicitara a pidimientu de les sos xusticies pedáneas ante'l Conseyu de Facienda, llibrando a la villa exenta de los &quot;atropellos&quot; y &quot;malos tratamientos&quot; que, según declaraciones de los vecinos, veníen recibiendo per parte de los alcaldes de la cabeza de la xurisdicción. Nesa mesma fecha dio empiezu'l pleitu sobre términos con Casarrubios y el so condáu, que duraría un cuartu de sieglu, dando términu en 1759 y siendo confirmaos, per tercer vegada, la Real Cédula de Exención y el Privilexu de Villazgo. Aun así, les descripciones del Cardenal Lorenzana (1786) aluden a que'l conceyu trataba de solmenase'l xugu feudal, teniendo pleitu pendiente col conde de Casarrubios, que siguía nomando alcaldes pal so conceyu.

Nel añu 1833, la división provincial creada por Javier de Burgos estremó a Valmojado de l'antigua provincia de Madrid ya incluyir na de Toledo, xuntu con Casarrubios y Las Ventas de Retamosa. Villamanta y El Álamu, antiguos llugares del señoríu, quedaron dientro de Madrid&lt;ref&gt;[http://www.diputoledo.es/global/areas/turismo/muni_datos.php?id_area=11&amp;id_cat=&amp;f=&amp;codine=45180&amp;id_ent=233 Hestoria de Valmojado]&lt;/ref&gt;

== Alministración ==
{{Alcaldes_España
| Alcalde_1 = Emiliano González Serrano
| Partíu_1 = Independiente
| Alcalde_2 = Emiliano González Serrano
| Partíu_2 = Independiente
| Alcalde_3 = Emiliano González Serrano
| Partíu_3 = [[Partíu Popular (España)|PP]]
| Alcalde_4 = Emiliano González Serrano
| Partíu_4 = PP
| Alcalde_5 = Emiliano González Serrano
| Partíu_5 = PP
| Alcalde_6 = Emiliano González Serrano
| Partíu_6 = PP
| Alcalde_7 = Fernando Sánchez López
| Partíu_7 = [[Unidá Rexonal Independiente|URI]]
| Alcalde_8 = Arturo González Herrero
| Partíu_8 = [[Partíu Socialista Obreru Español|PSOE]]
| Alcalde_9 = Jesús Agudo López
| Partíu_9 = [[Partíu Popular|PP]]
| Alcalde_10 = Jesús Agudo López
| Partíu_10 = [[Partíu Popular|PP]]
}}

== Demografía ==
Na siguiente tabla amuésase la evolución del númberu d'habitantes ente 1996 y 2006 según datos del [[Institutu Nacional d'Estadística d'España|INE]].

{{Evolución demográfica |1996=2.325|1998=2.355|1999=2.374|2000=2.406|2001=2.421|2002=2.527
|2003=2.624|2004=2.763|2005=3.024|2006=3.109
|fonte=INE-es}}
&lt;small&gt;NOTA: La cifra de 1996 ta referida a 1 de mayu y el restu a 1 de xineru.&lt;/small&gt;

{{Gráfica d'evolución
|tipo=demográficu
|anchor=692
|posición_1=6
|1900|1807|1910|1911|1920|1972|1930|2145|1940|1934|1950|1973|1960|2006|1970|2064|1981|2141|1991|2222|1996|2325|1998|2355|1999|2374|2000|2406|2001|2421|2002|2527|2003|2624|2004|2763|2005|3024|2006|40=3109
|fonte=Instituto Nacional de Estadística de España - Ellaboración gráfica por Wikipedia
}}

== Personaxes pernomaos ==
* D. Juan Alonso. Racionero de la catedral de Toledo.
* D. Juan Evaristo de Villarreal. Chantre y racionero de la Catedral de Trujillo d'Indies (Perú) y fundador de la Escuela de Primeres Lletres.
* D. Ramón Moya de la Torre y Villarreal, sobrín del anterior, Coronel y Gobernador políticu y militar de la provincia de Chucuito (Perú), conocíu na Villa como'l &quot;L'Indianu&quot;.
* D. Antonio Moya de la Torre y López, sobrín del anterior. Vicariu, abogáu de los Reales Conseyos, confesor, xuez ordinariu de l'audiencia eclesiástica de Villafranca de la Puente del Arzobispo (Toledo) y fiscal de l'audiencia de Alcaraz (Albacete).
* D. Manuel de Ypola. Racionero de la catedral de Toledo.
* D. Diego López Moya. Maxistráu del Tribunal Supremu.

== Monumentos y llugares d'interés ==
Son de destacar:
[[Ficheru:Escultura del Anciano. Valmojado (Toledo).jpg|miniaturadeimagen|211x211px|Grupu Escultóricu. Estatua vieyu.]]
* '''Grupu Escultóricu,''' Plaza d'España. Conxuntu compuestu por un cuerpu central en granitu, con surtidores d'agua y el primer escudu históricu de la villa enserto nel frente, con dos estatues en bronce a los llaos, n'homenaxe al llabrador y a los nuesos mayores, obra realizada pol escultor Juan Canteru (2006).
* La Ilesia parroquial de '''Santu Domingu de Guzmán'''. Anque foi reformáu y ampliáu na última centuria, l'edificiu primitivu data de finales del sieglu XV y principios del XVI. La parroquia foi construyida nel cuetu onde don Gonzalo Chacón, señor de Casarrubios, alzara una forca. L'interior del templu, de planta basilical con tres naves y cruceru, alluga delles imáxenes antigües, como les de La nuesa Señora del Carmen y San Juan Bautista, dambes obres del carmelita frai Joseph Ortiz Delgado (1748). La puerta de mediudía, llamada del Santísimu Cristu del Amparu, ye obra del escultor toledanu Mariano Guerreru Corrolades, fíu del conocíu pintor Guerrero Malagón.

* El '''«[[molín de vientu]]»'''.&lt;ref&gt;[http://listarojapatrimonio.org/ficha/atalaya-de-valmojado/ La torre de vixilancia]&lt;/ref&gt; Ye una torre cilíndrica revistida de lladriyu y asitiada nun de los puntos más elevaos de la población. Hasta güei nun se tienen referencies veraces sobre la so supuesta función de molienda. Documentos del sieglu XVI refieren la esistencia d'una pequeña fortificación, un silu y un llugar d'aposentu de guardar de la ciudá de Segovia, anque nun se cita la llocalización exauta. La téunica constructiva de la torre ye asemeyada a la d'exemplos mudéxares de la contorna (castiellu de Casarrubios, torrexón y molinos d'agua en Arroyomolinos y del regueru de la Sacristana en Carranque). El «molín de vientu» de Valmojado comunícase visualmente colos restos d'otra torre de les mesmes carauterístiques en Casarrubios del Monte, a 3 km de distancia. Nun se descarta que dambes tuvieren, n'orixe, una función defensiva y qu'en dómines posteriores reutilizárense como mayaes, silos, palombares o molinos de vientu.[[Ficheru:Escultura del Labrador. Valmojado (Toledo).jpg|thumb|211x211px|Grupu Escultóricu. Estatua del llabrador.]]

* Les '''cueves'''. Numberoses galeríes que furen el sosuelu de la Villa y que yá fueron destacaes por don [[Ramón de La Cruz]] n'unu de los sos sainetes, nel sieglu XVIII.
* Les '''''Cinco Fuentes''''' (''Quinque Fontes''): Caño Fresco, Caño Indiano, Caño de Tejer, Caño de la Salúd y Caño de Méntrida. Cinco viaxes soterraños, unu d'ellos de 1,1&amp;nbsp;[[Quilómetru|km.]] de llargor, que les sos agües tán documentaes fai yá ocho sieglos.
* '''Antiguu Grupu Escolar'''. Exemplu de l'arquiteutura escolar funcionalista de los años venti. Rematáu en 1930, foi escurríu pol arquiteutu Pedro Sánchez Sepúlveda. Na Guerra Civil usóse como hospital militar. Funcionó como centru docente hasta 2007. Güei alluga'l Centru Cultural «Las Escuelas».
* '''La Cañada Real Segoviana'''. Antigua vía pecuaria que traviesa'l términu municipal de Valmojado. Atestigua l'antigua esistencia d'un pasu y puertu de ganaos en Valmojado, orixe de la población.
* '''La devesa de Valdeniebla'''. Paraxa conocida por pregueros treshumantes nel sieglu XV que, dende 1747, foi devesa boyal de la población. Ta conformada por pequeños valles y regueros onde destaca'l caxigal, monte sobreviviente de dómines más húmedes. La devesa apurre abellugu a más de 160 especies de vertebraos. La so biodiversidá supón una ayalga de gran valor ecolóxicu. La devesa foi escenariu natural nel rodaxe de la serie de televisión ''Isabel''.

== Fiestes destacaes ==

=== Los ''Mayordomos'' o ''Fiesta del corderu'' ===
Esta fiesta ye la más antigua que perdura na llocalidá. Los sos oríxenes amiesten la tradición mesteña del &quot;passo é puertu&quot; de ganaos de Valmojado colos antiguos cargos de la estinguida confrería del Santísimu Sacramentu (s. XVI). Los mayordomos son dos chicos y dos chiques nuevos, vecinos de Valmojado. Mientres tol añu recalden, puerta a puerta, dineru y bienes -trigo hasta hai non munchos años-. Dicha recaldación emplegar en celebrar, na Selmana Santa, los actos relixosu y lúdico-festivos que tienen el so culminación nel llunes de Pascua (llunes siguiente al Domingu de Gloria), llamáu &quot;Día del Corderu&quot;. Nesa xornada llaven y engalanen una oveya y un corderu, pasiar pol pueblu y terminen na Plaza de la villa con una fiesta na qu'hai baille popular. Xusto al términu de la Fiesta de la Mayordomía, escueyen a los cuatro chicos que, dende esi momentu, van ser los siguientes Mayordomos. Elementos emotivos d'esta fiesta son el engalanamiento la Cruz de los Mayordomos y el retayu de les &quot;aleluyas&quot; que se van llanzar mientres la pascua de Resurrección.

=== Fiestes n'honor al ''Santísimu Cristu del Amparu'' ===
Día de San Felipe y Santiago. Fiesta que tien el so orixe en 1656, cuando los valmojadeños, aflixíos con &quot;asoleyones, viruelas y dolores de bandes&quot;, busquen remediu na figura del Cristu, denominándo-y dende entós &quot;del Amparo&quot; y celebrándo-y fiestes el domingu de Carnestolendas, día en que s'asitió nel so altar.

=== Feria y fiestes n'honor a ''Santu Domingu de Guzmán'' ===
Santu Domingu ye'l titular de la parroquia. Ye la fiesta grande de Valmojado, que se celebra'l 8 d'Agostu. [[Ficheru:Toro de fuego (Valmojado).jpg|thumb|Toru de fueu en Valmojado (Toledo)|164x164px]]'''&lt;big&gt;''Toros de fueu'', ''Mascletá'' y fueos d'artificiu&lt;/big&gt;'''
Fiestes de la '''A.R.C. Pirotéunica &quot;La Alegría&quot;''' n'honor a la Virxe de les Misericordies. Nelles se aúnan dos tradiciones centenaries: los Toros de Fueu castellanu y les costumes pirotéuniques valencianes, como'l castiellu de fueos artificiales, ''cordà'', ''despertà'' y una de les mayores ''mascletaes'' de tol país. Pola so tradición pirotéunica, con más d'un cuartu de sieglu d'hestoria, y la trescendencia interregional de la fiesta, Valmojado ye conocíu como '''&quot;La Valencia de La Sagra&quot;''' o '''&quot;La Valencia chica&quot;'''. Puntu d'alcuentru pa miles d'aficionaos de la pirotecnia, qu'anubren les sos cais la primer fin de selmana de setiembre.

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

=== Bibliografía ===
* DÍAZ RECIO, Carlos &amp; DÍAZ LÓPEZ, Laura (2016). ''Valmojado, Crónica histórica d'una villa toledana.'' Academia Edu.
* DÍAZ LÓPEZ, Laura (2008) Pueblos d'España/Toledo/Valmojado. Editorial Mediterraneo, Diputación Provincial de Toledo, Obra Social de CCM y Conceyu de Valmojado.

* {{cita llibru | autor = GONZÁLEZ AGUDO, David
| títulu = Valmojado na memoria. Horizonte históricu d'un pueblu
| añu = [[2007]]
| editorial = Diputación de Toledo
| id = 
}}
* {{cita llibru | autor = GONZÁLEZ AGUDO, David
| títulu = El Cristu del Amparu. Apuntes pa la hestoria parroquial de Valmojado
| añu = [[2010]]
| editorial = Confrería del Santísimu Cristu del Amparo
| id = 
}}
* FONTE, Unai &amp; PÉREZ, Justina (2011), ''Valdeniebla, abellugu de biodiversidá en Valmojado'', Conceyu de Valmojado. 
* COLORÁU CALVO, Teo (2011), &quot;Notes a la Fundación de Valmojado&quot;, ''Fiestes Patronales Valmojado 2011'', Valmojado, Conceyu de Valmojado, pp. 48-63.
* CRESPO CUAYES, Ángela (2012), &quot;Los cuatro ''catillus'' de Valmojado&quot;, ''Fiestes Patronales Valmojado 2012'', Valmojado, Conceyu de Valmojado, pp. 63-65.
* ARROYO LÓPEZ, Fausto J. (2014), &quot;Aprender a amar la hestoria: el señoríu de Casarrubios&quot;, I Xornaes Históriques &quot;Raigaños Compartíos&quot;. Conceyu de Valmojado.
* RODRÍGUEZ MORALES, Jesús (2014), &quot;Caminería y poblamientu antiguu y medieval na rexón de la Sagra&quot;, I Xornaes Históriques &quot;Raigaños Compartíos&quot;, Conceyu de Valmojado.

== Enllaces esternos ==
* [http://www.valmojado.com Web oficial del Conceyu de Valmojado]
* [http://www.pirotecnicalaalegria.com Web de l'A. R. C. Pirotéunica &quot;L'Allegría&quot;]
* [http://www.diputoledo.es/global/areas/turismo/muni_datos.php?id_area=11&amp;id_cat=169&amp;f=169&amp;codine=45180&amp;id_ent=233 Diputación de Toledo].
* [https://www.youtube.com/watch?v=tBziVGd3wls&amp;feature=youtu.be Caminería y poblamientu antiguu y medieval na rexón de la Sagra.]
* [http://www.valmojado.com/municipio/ruta-valdeniebla Ruta de Valdeniebla.] 

{{Tradubot|Valmojado}}
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Conceyos de la provincia de Toledo]]
[[Categoría:Llocalidaes de la provincia de Toledo]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Páxines con errores de timeline]]</text>
      <sha1>gh4yen3fr9j4g4ku362x27b4io7av2k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Yuncos</title>
    <ns>0</ns>
    <id>122524</id>
    <revision>
      <id>3714391</id>
      <parentid>3696499</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:26:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8230" xml:space="preserve">{{llocalidá}}

'''Yuncos''' ye un [[Conceyu d'España|conceyu]] [[España|español]] de la [[provincia de Toledo]], na comunidá autónoma de [[Castiella-La Mancha]].

== Toponimia ==
El términu &quot;Yuncos&quot; derivar del [[llatín]] ''ivucos'', xuncu. Según informaciones de 1788 llamóse primitivamente &quot;Les Ventes de Xunzo&quot;, por ser una tierra onde se criaben munchos xuncos.

== Xeografía ==
El conceyu asítiase na contorna de [[La Sagra]] y llinda coles poblaciones d'[[Illescas (Toledo)|Illescas]] al norte, [[Numancia de la Sagra]] al este, [[Yuncler]] al sur, y [[Cedillo del Condado]] al oeste, toes de Toledo.

== Historia ==
Apaez citada per primer vegada la alquería de Yuncos nun documentu [[mozárabe]]s de venta de 1181, onde moraba un personaxe llamáu Martín Raimundo, que tenía una viña en [[Cobisa]].

La fundación de Yuncos ye siempres posterior a la de &quot;Palomeque&quot; o &quot;Palomequejo&quot; un territoriu axacente a Yuncos, onde s'asitió'l primer nucleu de población, de fundación anterior a Yuncos que-y benefició y acabó per sumir como asina lo atestigüen documentos de la dómina.

Hacia l'añu 1488, los [[Reis Católicos]] vendieron un cachu de tierra de Yuncos y Palomequejo a don Pedro de Castiella y a la so muyer doña Isabel Laso. En Yuncos por privilexu real nun pagaben [[alcabala]] a la [[Corona de Castiella|Corona]]. En 1634, Yuncos dixebrar de Toledo.

En 1789 l'académicu José Carnide, diz nuna de les sos obres refiriéndose a Yuncos: &quot;Dormir nel llugar de Yuncos que'l so mesón paez que namái se fixo pa Besties y Caleseros mas escarez de toa provisión y les sos cames son infelices, por esto aconseyo al que quiera faer esti viaxe que procure nun dormir nel camín&quot;.

== Escudu ==
{{VT|Armorial municipal de la provincia de Toledo}}
Escudo d'un solu cuartel: d'oru, una faxa, de plata, perfilada d'azur y en situación de baxada, surmontada d'una rueda del so color, acompañada, a diestra y siniestra, de dos tales junqueras, de sinople. Al timbre, corona real zarrada.
 
La creación del escudu foi encargada por alcuerdu de la corporación municipal de 16 d'ochobre de 1981 a los heraldistas ya historiador Buenaventura Leblic García y José Luis Ruz Márquez, quien basaron la so creación nel camín real de Toledo –la faxa– les ventes que nél s'establecieron –la rueda– y les junqueras, en referencia al topónimu de Yuncos.

== Alministración ==
{{Alcaldes_España |
 Alcalde_1 = José Luis López Aguilar
 | Partíu_1 = [[Unión de Centru Democráticu (España)|UCD]]
 | Alcalde_2 = José Luis López Aguilar
 | Partíu_2 = Independiente |
 Alcalde_3 = José Luis López Aguilar
 | Partíu_3 = [[Partíu Popular (España)|PP]]
 | Alcalde_4 = José Luis López Aguilar
 | Partíu_4 = PP
 | Alcalde_5 = Jesús Perezagua Delgado |
 Partíu_5 = [[PSOE]]
 | Alcalde_6 = Gregorio Rodríguez Martín
 | Partíu_6 = PP
 | Alcalde_7 = Gregorio Rodríguez Martín 
 | Partíu_7 = PP
 | Alcalde_8 = Gregorio Rodríguez Martín
 | Partíu_8 = PP
 | Alcalde_9 = Gregorio Rodríguez Martín
 | Partíu_9 = PP
 | Alcalde_10 = María José Gallego Ruiz
 | Partíu_10 = [[PSOE]]
 | Alcalde_11 = María José Gallego Ruiz
 | Partíu_11 = PSOE
}}


Nes eleiciones del 24 de mayu de 2015, los resultaos eleutorales fueron los siguientes:
* PSOE: 11 conceyales.
* PP: 4 conceyales.
* IX GANEMOS: 2 conceyales.

== Demografía ==
&lt;center&gt;
{{Gráfica d'evolución
|tipo=demográficu |anchor=692

|posición_1=2
|1900|600|1910|648|1920|685|1930|963|1940|1095|1950|1113|1960|1401|1970|2020|1981|2409|1991|2802|1996|3307|1998|3421|1999|3611|2000|3760|2001|3935|2002|4372|2003|4776|2004|5197|2005|5592|2006|40=6603
|notes=Fonte Institutu Nacional d'Estadística d'España - Ellaboración gráfica por Wikipedia }}&lt;/center&gt;

A empiezos de 2007 había pocu más de 8000 habitantes {{Añedir referencies}}.

== Monumentos ==
[[Ficheru:Iglesia de San Juan Bautista, Yuncos 05.jpg|thumb|Iglesia de San Juan Bautista]]
A destacar [[La Casa de Ciriaco]] restaurada como conceyu y la [[Iglesia parroquial de San Juan Bautista (Yuncos)|ilesia parroquial de San Juan Bautista]], les Cases de la Fidalguía del sieglu {{SIEGLU|XVIII}} y una necrópolis de la [[Edá del Bronce]].

La ilesia de San Juan Bautista álzase'l sieglu {{SIEGLU|XVI}}. D'estilu [[Arquiteutura de la Renacencia|renacentista]], con un escelente retablu tres l'altar mayor que representa la degollación del santu. Anguaño ye la parroquia del conceyu.

== Fiestes ==
* 3 de febreru: [[Blas de Sebaste|San Blas]], tres díes de fiesta. 
* Selmana del 8 al 14 de setiembre: Virxe del Consuelu, una selmana de fiestes.

Nes fiestes de Yuncos esiste gran afición polos toros (encierres, suelta de toos enmaromados y corríes), orquestes, grupos de música conocíos... y actividaes lúdiques pa tolos públicos, pero si hai daqué que lo estrema d'otros pueblos ye la so tradicional charanga, una auténtica tradición de munchos años que nun puede faltar y a la que cada vez alleguen más nueves d'otres llocalidaes pa esfrutar d'esti eventu.

== Cultura ==

Ye unu de los 122 conceyos toledanos que formen parte de la [[Quesu manchego|denominación d'orixe quesu manchegu]] y de la [[Corderu manchegu|indicación xeográfica protexía corderu manchegu]].

Dende finales de marzu de 2013 el conceyu cunta con una nueva atraición turística pa los aficionaos a los automóviles y a la historia del cine. Trátase de la esposición permanente ''Más de 100 coches de cine'', na que puede esfrutase de los vehículos usaos na filmografía española más reconocida. La esposición cunta concretamente con automóviles que tuvieron el prestar de rodar xunto a [[Pepe Viyuela]] na primera y segunda parte de «Mortadelo y Filemón», o, inclusive, dalgunos que trabayaron a les órdenes d'[[Álex de la Iglesia]] en «[[Balada triste de trompeta]]». Sicasí, estos son namái un aperitivo del gran catálogu que guarda esta coleición. L'amuesa ye posible gracies al trabayu de Vicente Pavía, el so propietariu, y los sos fíos, quien se dedicaron a apurrir vehículos de distintes dómines pa los rodaxes del cine español de los últimos tiempos. Delles películes destacaes nos que participaron son ''[[Las bicicletas son para el verano (película)|Las bicicletas son para el verano]]'', ''[[Las 13 rosas (película)|Las 13 rosas]]'', ''[[Los girasoles ciegos (película)|Los girasoles ciegos]]'', &quot;El viaje a ninguna parte&quot; o &quot;Pájaros de papel&quot;. Coles mesmes, collaboraron suministrando automóviles a series de televisión como ''[[El secreto de Puente Viejo]]'' ([[Antena 3|A3]]) o ''[[Amar en tiempos revueltos]]'' ([[Televisión Española|TVE]]).

== Reseñes ==
[[Ficheru:Ayuntamiento de Yuncos 02.jpg|miniatura|Plaza na llocalidá]]
* [http://www.diputoledo.es/global/areas/turismo/muni_datos.php?id_area=11&amp;id_cat=169&amp;f=169&amp;codine=45205&amp;id_ent=258 Diputación de Toledo]. Datos d'interés sobre la población.
* {{cita llibru |
autor = García Sánchez, Jairo Javier
| títulu = Toponimia mayor de la provincia de Toledo (zones central y oriental)
| añu = 2004
| editorial = Institutu provincial d'investigaciones y estudios toledanos
| id = ISBN 84-95432-05-6
}} Importante estudiu toponímicu, con anotaciones históriques y orográfiques.
* {{cita llibru |
autor = Madoz, Pascual
| títulu = Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de Ultramar
| año = Madrid, 1846-1850
| editorial = Establecimientu tipográficu de P. Madoz y L. Sagasti
| id = Volume XVI, páxs. [http://www.juntadeandalucia.es/cultura/bibliotecavirtualandalucia/catalogo_imagenes/grupu.cmd?ocultarCabecera=S&amp;posicion=429&amp;path=10521&amp;forma=&amp;presentacion=pagina&amp;config_zoom=S 437] y 438
}}
* ABC.es, seición Motor (30/03/2013, 17.11h).

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}
* [http://www.yuncos.es Conceyu de Yuncos.]
* [http://www.yuncos.com/historia_yuncos-p26 Más sobre la hestoria de Yuncos.]
* [http://www.yuncos.com/campusantu_yuncos-p25 Hestoria del Campusantu de Yuncos.]

{{control d'autoridaes}}


{{Tradubot|Yuncos}}

[[Categoría:Conceyos de la provincia de Toledo]]
[[Categoría:Llocalidaes de la provincia de Toledo]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>eetfg2u6qt61y3di5j5df13tuutkhx6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Sant Antoni de Portmany</title>
    <ns>0</ns>
    <id>122535</id>
    <revision>
      <id>3714371</id>
      <parentid>3695942</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:23:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7500" xml:space="preserve">{{llocalidá}}
{{otros usos|Antonio Abad|el santu católicu}}
'''Sant Antoni de Portmany''' (''San Antonio Abad'' en [[castellanu]])&lt;ref&gt;{{cita web|url = http://www.ine.es/intercensal/intercensal.do?search=1&amp;cmbTipoBusq=0&amp;textoMunicipio=San+Antonio+Abad|títulu = Conceyos cola denominación de San Antonio Abad en dalgún censu anterior.|fechaaccesu = 4 d'abril de 2009|editorial = [[Institutu Nacional d'Estadística (España)|INE]]}}&lt;/ref&gt; ye una [[Organización territorial de les Islles Pitiuses|parroquia]] y un [[Llista de conceyos de les Islles Baleares|conceyu]] [[España|español]] de la [[Eivissa (islla)|islla d'Eivissa]], na [[comunidá autónoma]] d'[[Islles Baleares]], [[España]]. Asitiáu nel oeste de la islla, correspuende al antiguu [[organización territorial de les Islles Pitiuses|cuartón]] (en catalán, ''quartó'') de Portmany, unu de los cuatro en que [[Xaime I d'Aragón|Xaime I]] estremó la islla en sieglu XIII. La pallabra Portmany procede del [[llatín]] ''portus magnus'', &quot;puertu grande&quot; que foi adoptada polos árabes como ''burt'uman'' y depués polos conquistadores d'orixe catalán a l'actual espresión.

Anguaño ye unu de los principales centros turísticos de la islla d'Eivissa. El nucleu principal asitiar a 15&amp;nbsp;km de la capital (la ciudá d'[[Eivissa (ciudá)|Eivissa]]), y cuenta con un gran [[puertu de San Antonio Abad|puertu]] al fondu d'una badea, que dexa'l tráficu marítimu de pasaxeros y mercancíes cola [[Península ibérica|península]].

La parroquia de Sant Antoni estremar nes [[Organización territorial de les Islles Pitiuses|viendas]] de ye Bernats, ye Bessons, [[Buscastell]], Cas Ramons, Forada, ye Macians, ye Pla, sa Raval y sa Vorera.

{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
! Entidá de población
! Habitantes &lt;small&gt;(2005)&lt;/small&gt;{{ensin referencies}}
|-
| [[Buscastell]] || 586
|-
| [[San Antonio Abad (Baleares)|San Antonio Abad]] || 15&amp;nbsp;210
|-
| [[Sant Mateu d'Albarca]] || 358
|-
| [[Sant Rafel de sa Creu]] || 1838
|-
| [[Santa Agnès de Corona]] || 374
|}

== Historia ==
La primer noticia de presencia humana en San Antonio s'evidencia nos descubrimientos d'unes pintures feches na roca na cueva del vinu (Ses Fontanelles) y un hachu de bronce topada en sa Bassa Colorada, una finca de San Rafael.

Los [[púnicos]] aprovecharon el puertu de San Antonio pa cargar agua pa los sos viaxes, pa pescar y salar pexe, etc. Vivíen en viviendes separaes partíes el territoriu. Cerca de les cases soterraben los muertos, y ye posible que tuvieren un santuariu dedicáu a la diosa [[Tanit]] na cueva de Santa Agnès.

La llegada de los [[romanos]] nun modificar el sistema habitacional ya igualmente dedicáronse a pescar, llabrar la tierra, entesacar lleña y carbón del monte que yeren esportaos. Los romanos diéron-y l'apellíu a San Antonio: Portus Magnus, que quier dicir puertu grande, pallabra qu'evolucionó a Portmany.

Hacia l'añu 900, llegaron los [[árabes]] procedentes del norte d'África. Esta población dio un importante impulsu a l'agricultura, como por casu nos bancales del llanu de Portmany, construyeron molinos pa moler granu nel Broll de Buscastell y aprovecharon la madera de pinu pa construyir embarcaciones. De la llingua de los árabes quedaron munches pallabres toponímiques, como Benimussa, Alcalà o Benimaimó.

Nel sieglu XIII lleguen a Eivissa les naves coles tropes del rei [[Xaime I d'Aragón|Xaime I]] d'Aragón. Coles tropes del obispu de Tarragona (Reinu d'Aragón) sofitaes poles tropes del Rei de Portugal lleguen a Eivissa les nueves llingua, cultura y relixón. El Rei d'Aragón estremó Eivissa y Formentera en cuatro partes o cuartones (en catalán, ''quartons''), unu de los cualos yera'l de Portmany, antecedente del actual conceyu. Los cuartones fueron estremaos ente los señores nobles que fixeren la conquista en nome del Rei d'Aragón polo que Portmany quedó en manes de [[Guillem de Montgrí]].

Les families que fueron vivir a Portmany, tres la conquista de 1235, namái teníen l'actual catedral d'Eivissa pa la so relixón, y naturalmente cayía-yos bien llueñe pa dir y por eso un grupu d'homes de Portmany foi a Tarragona, onde moraba'l señor de Portmany, a pidir una ilesia; l'autorización pa construyir una capiya y un campusantu llegó en 1305, y de xuru bien llueu empezaron les obres de construcción de l'antigua ilesia que tenía de tar nel mesmu llugar que l'actual.

Nel [[Ilustración española|ilustráu]] sieglu XVIII y fomentáu pol primer obispu d'Eivissa, [[Manuel Abad y Lasierra]], decide construyise un pueblu en cada parroquia y arrexuntar les cases, polo que se dio una cortil cerca de cada ilesia y un cachu de tierra pa cultivar, una de les cualos yera la de San Antonio. N'agricultura, lleváronse almendrales y otros árboles frutales de Valencia y Mallorca según persones pa enseñar a curialos, y fixéronse viveros d'árboles frutales nos güertos de Buscastell.

Nel sieglu XIX, yá tenemos noticies de qu'en San Antonio esisten unos venti cases cerca de la ilesia. El conceyu tien 3807 habitantes y 693 families. Mientres la primer metá d'esti sieglu créase y constrúyese l'edificiu del conceyu. En 1860-1861 fáense les primeres escueles públiques en San Antonio, constrúyese la carretera de San Antonio a Eivissa y íguase el puertu. A la fin de sieglu entra un funcionamientu'l faru de ses Coves Blanques.

== Patrimoniu ==
{{VT|Faru de Coves Blanques}}
[[Ficheru:KircheSantAntoni.jpg|thumb|Ilesia de San Antonio]]
* '''Ilesia de San Antonio'''
La ilesia de San Antonio, fundada en 1385 y acabada de construyir escontra'l 1640, foi utilizada de cutiu como fortaleza y torre de defensa. La parroquia de Portmany atopar sol control del obispáu de Tarragona hasta'l 1786, añu en que'l primer obispu d'Eivissa, Manuel Abad y Lasierra, fíxose cargu d'ella.

=== Playa ===
* Playa de Cala Gració
* Sablera de Cala Gracioneta
* Sablera de Ye Pouet
* [[San Antonio de Portmany (sablera)|Sablera de San Antonio]] o de S'Arenal
* Playa de Es Caló des Moro *
[[Cala Salada|Sablera de Cala Salada]]
* Sablera de Cala Saladeta
* Punta Galera *
Cap Blanc
* Coves Blanques

== Personaxes destacaos ==
* [[Marcos García Barreno]], futbolista del [[Real Valladolid]].
* [[Efrén Fernández Carrión]], futbolista del [[Hércules Club de Fútbol|Hércules CF]].

== Galería ==
&lt;center&gt;&lt;gallery&gt;
Ficheru:Sant-Antoni2012.JPG|San Antonio Ficheru:Sant
Sant Antoni.Ei.jpg|Monumentu a Colón nel centru de San Antonio Ficheru:Església-amb
Església-amb Torre,Sant Antoni d.Portmany.jpg|La Ilesia cola Torre de defensa Ficheru:PaseoDeSesFonts-inSanAntonioAbad-Eivissa05.2017.JPG
| Pasio de ses Fonts
Ficheru:Sunset of ibiza from san an.JPG |Puesta de sol
Ficheru:Little bay in sant josep2.JPG |Badea d'Eivissa Ficheru:San
THE BOAT.jpg|Fiesta n'Eivissa &lt;/gallery&gt;&lt;/center&gt;

== Referencies ==
{{llistaref}}
== Enllaces esternos ==
{{Commonscat|Sant Antoni de Portmany|San Antonio Abad}}
* [http://www.santantoni.net Páxina web del Conceyu]
* [http://visit.santantoni.net Portal turísticu de Sant Antoni de Portmany]
* [http://www.ibestat.cat/ibestat/page?p=tái_territoriu&amp;codigo=07046&amp;nome=Sant Información del Institutu d'Estadística de les islles Baleares]

{{Tradubot|San Antonio Abad}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Conceyos d'Eivissa]]
[[Categoría:San Antonio Abad (Baleares)| ]]
[[Categoría:Llocalidaes de les Islles Baleares]]
[[Categoría:Conceyos de les Islles Baleares]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>g1te710ipz5n1gm8iu8xe40co9v8e4v</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>La Calahorra</title>
    <ns>0</ns>
    <id>122704</id>
    <revision>
      <id>3714338</id>
      <parentid>3697900</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:19:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="31488" xml:space="preserve">{{referencies|t=20220418111955}}
{{llocalidá}}
[[Ficheru:LocationLa Calahorra.png|thumb|250px|[[Términu municipal]] de La Calahorra al respective de la [[provincia de Granada]].]]
[[Ficheru:LaCalahorravista.jpg|thumb|250px|Panorámica de La Calahorra.]]
{{estremar|Calahorra (La Rioxa)}}
'''La Calahorra''' ye una llocalidá y un [[conceyu]] [[España|español]] asitiáu na parte centro-sur de la [[contorna de Guadix]] ([[provincia de Granada]]), na [[comunidá autónoma]] d'[[Andalucía]]. Parte con los conceyos de [[Valle del Zalabí]], [[Aldeire]], [[Ferreira (Granada)|Ferreira]], [[Huéneja]], [[Alquife]] y [[Lanteira]].

Perteneció a la xurisdicción del [[Marquesáu del Zenete]]. Nella llevanta'l [[Castiellu de La Calahorra]].

== Xeografía ==

El pueblu ta asitiáu al este de la capital, recostado sobre un pequeñu cuetu predresu, en que la so visu'l primer Marqués del Zenete, fíu del [[Cardenal Mendoza]], mandó construyir un castiellu-palaciu. A mediu camín ente [[Granada]] y [[Almería]], comunicar con dambes ciudaes pela autovía A-92, falta 90 km de la primera y de la segunda 95; pola mesma autovía, a 18 km, llegar a [[Guadix]], sede del obispáu de Guadix-Baza, con una catedral de fachada plateresca y un barriu de cueves troglodites. Una carretera estrecha, que serpentea pol [[puertu de La Ragua]] lleva hasta [[La Alpujarra]], y más allá hasta la mariña mediterránea. Otros dos carreteres salen del pobláu: una escontra [[Aldeire]], yá nel interior del [[Parque nacional de Sierra Nevada]], y otra que comunica pueblos del Marquesáu como [[Alquife]], coles sos antigües mines de fierro, [[Lanteira]] o [[Jérez del Marquesáu]], con Guadix.

Nes coordenaes xeográfiques 37° 10′ 11″ Norte y 3° 3,5′ 25″ Oeste, a una altitú de 1.192 m en La Calahorra el sol sale cerca del Juancanal. Ye un cuetu predresu caliar, plegamientu del complexu alpujárride de la era mesozoica o secundaria (triásicu superior-mediu)de aprox. 200 millones d'años, que tan solo tien na so base una pequeña franxa de tierra d'escasa fertilidá na qu'apenes pueden enraigonar dellos almendrales; nel so estremu norte hai una cantera que ye esplotada dende los años setenta. Nel so desplazamientu escontra l'oeste, el sol alluma les mines de Alquife y les vegues y valles de los pueblos del Marquesáu hasta despintase pol Picón de Jeres de 3.094 m.

Pel Sur estiéndese'l Parque nacional de Sierra Nevada, oroxenia alpina de la era terciaria o cenozoica, de hai 65 millones d'años y qu'entá sigue alzándose, xube pola Collada de los Llobos hasta'l picu de San Juan a 2.784 m. Pel Norte báxase selemente hasta una amplia llanura, na qu'hasta va unos años cultivábense ceberes, anguaño semada de [[panel fotovoltaico|plaques solares]] y [[aeroxenerador]]es.

== Historia ==

Hai informaciones que confirmen la esistencia d'asentamientos humanos en La Calahorra y contorna del Marquesáu nel [[Neolíticu]]. Igualmente tán documentados xacimientos de la [[Edá del Bronce]], de la cultura [[El Argar]], na zona del Marquesáu del Zenete, de los que sobresal El Zabelí en Esfiliana; ye probable la esistencia de dalgún asentamientu al amparu del cuetu en qu'anguaño se llevanta'l castiellu.

Sábese que foi ocupada polos [[fenicios]], y qu'en dómina romana perteneció a la provincia [[Bastetania]], na que tán encuadraes les zones de Acci (Guadix) y Basti ([[Baza (Granada)|Baza]]) y na que s'atopa una población llamada Arcilasis que más tarde camudó'l so nome pol de Alcala Horra (Castiellu de les Peñes).

El poeta y diplomáticu [[Diego Hurtado de Mendoza (poeta y diplomáticu)|Diego Hurtado de Mendoza]] na so obra ''Guerra de Granada'' diz que mientres la etapa [[visigodu|visigoda]] el Conde Don Julián foi dueñu de la fortaleza de La Calahorra y otros castiellos de la contorna, qu'en tiempos de los musulmanes pasaron a posesión de los Zenete procedentes de [[Berbería]].

En dómina del [[reinu nazarí de Granada]] esistía nesta contorna una rica actividá económica basada na ganadería y el cultivu de ceberes y [[morera|moreres]], base d'una industria sedera. Na novela ''El manuscritu carmesí'' [[Antonio Gala]] narra qu'en 1457 [[Enrique IV de Castiella]], siguiendo les guerres seculares ente cristianos y musulmanes, en llucha contra Abu Nazar Said, güelu de [[Boabdil]] y rei de Granada, apoderar de [[Xaén]]. Ente les escaramuzas que siguieron, el Condestable [[Miguel Lucas de Iranzo]] en xunetu de 1462 atacó les poblaciones de Aldeire y La Calahorra «llevándose munchos prisioneros y riqueces», señal d'una cierta importancia d'estes poblaciones naquella dómina.

N'avientu de 1489, mientres la conquista del reinu de Granada polos [[Reis Católicos]], [[Cidi Yahya El Nayar]], caudiellu musulmán, apurrió a los cristianos dalgunos llugares de la contorna del Zenete ente ellos La Calahorra.

Mientres el reináu de [[Felipe II]] produzse la segunda [[sulevación de Les Alpujarras]] ente los años 1568 y 1571. Nos rellatos de Diego Hurtado de Mendoza y de [[Luis de Mármol Carvajal]] sobre esta guerra, La Calahorra ye atacada por moriscos que vienen de La Alpujarra, causando graves daños a persones y bienes. Los habitantes cristianos abelugar nel castiellu hasta que soldaos procedentes de Guadix restablecieron l'orde. A partir d'esti fechu La Calahorra, col so castiellu, apaez como un importante centru de avituallamiento y estancia de les tropes que procedentes de Guadix dirixir a La Alpujarra pol puertu de La Ragua, siendo'l Marqués de Vélez el capitán que más tiempu permanez nel pueblu. El final de la sulevación supunxo la requisa de bienes y propiedaes de tolos [[moriscu|moriscos]] y la so espulsión y distribución por tola península.

Sacante les tocantes al castiellu ye difícil atopar referencies a La Calahorra dempués de la espulsión de los moriscos. Los viaxeros ingleses que percuerren España na segunda metá del sieglu XVIII y la primera del XIX, señalen nos sos rellatos que los caminos dende Granada escontra Almería y [[Murcia]] pasen por Guadix y Baza, ensin mentar los llanos del Marquesáu, niciu del so estancamientu económicu y les sos males comunicaciones.

Comunicaciones qu'ameyoren cola construcción del tramu de la llinia de ferrocarril Linar-Almería ente Guadix y Almería, inauguráu nel añu 1895. Nél llevantó la estación de La Calahorra, que facilitó les sos comunicaciones col restu d'España. Tamién s'ameyoren la carretera ente Guadix y Almería y los caminos que xunen los pueblos del Marquesáu y el que lleva a La Alpujarra.

== Urbanismu ==

Anque'l pueblu ye pequeñu, podría estremase en barrios qu'identifiquen a los sos habitantes: na fastera del castiellu Peamigos, El Cuetu y Les Coberteras; enfrente Les Vistillas, La Zagüela y Los Cortijillos y ente ellos la cai Los Caños, El Barriu y La Plaza.

La plaza tien nel centru una pilastra circular. Nella ta la Ilesia de La nuesa Señora de l'Anunciación, construyida en 1546, de planta en cruz y dos capilla nel llau esquierdu, d'estilu [[mudéxar]], y torre de cuatro pisos. N'otru llau, un edificiu allugaba na planta alta: el [[Conceyu]], la escuela pa neños y la vivienda del alguacil, y na baxa la [[cárcel]] con una diminuta habitación usada como cuartón. N'otros edificios allugábense la escuela pa neñes, la [[botica]], l'[[estancu]], la barbería, una posada y dalguna tabierna.

La cai Los Caños, la más recta y ancha, va dende la plaza a una pilastra rectangular alimentáu por nueve caños d'agua, nella ta la casa grande», propiedá d'una familia qu'amás yera dueña d'una gran estensión de tierres llabraes por pequeños llabradores en réxime de renta. L'agua d'esta pilastra usar pa regar los güertos del interior del pueblu, dempués de pasar por dos llavaderos. N'El Barriu taba'l xulgáu.

Les cais, si asfaltar nin empedrar y ensin lluz llétrico, maltrechas poles ferradures de los mulares y les ruedes de fierro de los carros, yeren polvorientas en tiempu secu y lodosas coles agües.

[[Ficheru:Castillo de la Calahorra01.jpg|thumb|left|250px|Castillo ([[Sieglu XV]]).]]

Nes cases la escuridá combatir con [[candil]]es y [[quinqué]]s hasta que llegó la lluz [[lletricidá|llétrica]]. Con ella apaecieron el receptores de radio qu'allegraron les cases con coples, cante flamencu y noveles. En contrapartida a la escasa lluz, nes nueches de branu, mientres se tomaba'l frescu sentaos nos poyos adosaos a les parés de les cases, podía contemplase l'arrogante espectáculu del cielu chiscáu d'estrelles, les constelaciones y la sienda llechienta de la [[Vía Láctea]].

La mayoría de les viviendes son de dos plantes. Les sos grueses parés tán feches de [[llábanu (roca)|llábanos]], [[adobe]]s y piedres xuníes con folla y con folla repelladas, los techos construyir con palos y cañes y cubríense con texas o [[launa]] que nun evitaba les [[gotera|goteres]] nos díes d'agua o nieve.

Tanto les parés esteriores como les interiores blanquiábense tolos años n'ocasión de les fiestes del patrón usando [[cal]]. El cal venía de una cantera de piedra caliar asitiada na fastera del cuetu del castiellu, de la qu'entá queden de pies los fornos en que se calecer la piedra. 

Les cases de los llabradores, amás de les habitaciones d'usu personal, teníen una o dos cuadres pa los animales de llabranza, payares, trojes onde almacenar trigu o cebada, y marranera. En toles cases había una corrolada nel que terminaben de convertise en [[cuchu]] les cames de paya de cortes y marraneras. Na corrolada les pites escargataben en busca d'alimentu y los coneyos corriquiaben cerca de la so lluriga. A falta de retrete la corrolada tamién yera'l llugar apropiáu pa les evacuaciones corporales.

== Economía ==
Los habitantes de la casa non yá constituyíen una unidá familiar, yeren tamién una unidá económica que tendía a producir munchos de los artículos que se consumíen nella.

En casa del [[llabrador]] toos el so miembros, homes y muyeres, grandes y mozos, participaben nes xeres de [[llantadera]] y recoyida de trigu, garbanzos, papes, maíz, hortolices y otros productos. Toos apurríen los sos esfuercios pa sacar alantre la cría de pites, coneyos, marranos, cabres y oveyes.

Les muyeres, amás de les xeres de la casa, faíen vistíos, sábanes y otres prendes a partir de pieces de teles; con llana texíen abrigos, calcetos y bufandes; colos restos d'aceite y grasa fabricaben xabón añedir [[sosa cáustica]].

Trabayu de los homes yera fabricar con [[espartu]] guita, tomiza y pleita coles que se faíen lluries, ronzales, serones, espuertes y otros preseos; y faer múltiples arreglos y chambonaes nos [[ferramientes agrícoles|preseos]] de llabranza, na casa y nel campu.

En setiembre faíense otros queferes como enrestrar ayos, cebolles, tomates y pimientos secos, y faer conserves de tomates guardándolos en frascos de vidriu. Los pastores enfotar nel cato de los sos [[oveyes]] y [[cabres]] y l'ellaboración de [[quesu]]. Ye ésti un quesu artesanal, de sabor carauterístico, que cola denominación de quesu de La Calahorra engloba los fabricaos nes zones de Guadix y el Marquesáu.

Trabayu y fiesta xunir na [[Faenamiento|matanza]]. El marranu capábase, cebar mientres tol añu, y al llegar les xelaes ivernices el matador encargar de sacrificalo. Estazábase, dixebrábense los xamones y los brazuelos, el llombu, l'espinazu, los banduyos y les mantegues. Les carnes picábense, entemecer con [[especies]] y otros condimentos pa faer chorizu, salchicha y butifarra; cola mantega faíase sobrada. Llombu, chorizos y morcielles tostábense y metíense en orzas pal so caltenimientu. Tamién se llimpiaba la [[vexiga]], qu'a fuercia de golpes allandiábase y soplándola convertir nuna pelota daqué excéntrica, el zambombu, cola que xugaben los neños.

L'agricultura centraba l'actividá económica del pobláu. 
Les tierres clasificar en tres grupos: Una pequeña porción, cercana al pueblu, ye la vega, tierres de regadío, na que se cultivaba remolacha, pataques, maíz, garbanzos, hortolices, y dalgún frutal. De mayor estensión y más alloñaes, otres tierres constitúin «el campu», que podía regase en primavera; más llueñe entá taben les tierres de secanu. El campu y el secanu destinar al cultivu de trigu y cebada. En dambos alterna la llantadera y el [[barbechu (tierra)|barbechu]].

El tiempu del trabayu afacer a la lluz del sol, polo que pel hibiernu les hores de xera yeren escases, ente que les llargues xornaes de branu con frecuencia enllargar mientres la nueche en xeres como aventar el trigu y la cebada o almacenar la paya.

Los llabores de llantadera y barbechu facer col [[aráu romanu|aráu]] de palu con rexa de fierro, y en menor midida col aráu de vertedera construyíu en fierro. Pel branu había otres ocupaciones: les mieses segar coles [[focete (ferramienta)|focetes]], xuntar en fexes y se barcinaban hasta les eres en carros de ruedes de fierro o al llombu de los [[mular]]s. Na era los [[triyu|triyos]] de tabla o de ruedes desfaíen el mies en paya y granu. Dempués aventábense con máquines, o bien con forques aprovechando'l nidiu vientu de les tardes d'agostu.

El ferrador, que ponía [[ferradura|ferradures]] nos cascos de les caballeríes, y el fragüero, yeren profesionales imprescindibles pa los llabores agrícoles.

Les [[fragua|fragues]], cola so [[fuelle (neumáticu)|fuelle]] que caltién encendíu'l fueu nel que se calecer hasta'l colloráu vivu'l fierro; col so [[incla]], sobre'l qu'a rítmicos golpes de martiellos forxábase'l fierro ingriente; y cola so pila d'agua na que se templaba la pieza recién forxada, yeren talleres en continua actividá.

Otros homes ganaben el sustentu col tamién duru trabayu de la [[minería]]: homes que veníen de les mines de Alquife, pintaos de pies a cabeza pol polvu coloráu del mineral de fierro, cola llámpara de [[carburu]] con qu'allumaba les escures galeríes onde trescurría bona parte de la so vida.
 
Oficios y actividaes de los qu'apenes recordamos los sos nomes ocupaben a otres persones: La recovera, muyer que se dedicaba a mercar güevos pa vendelos en Guadix. La tostadora dedicada a turrar garbanzos y principalmente cebada, que yera usada en fervinchu como sustitutu del café. El tartanero col so [[tartana]]. El posaderu qu'alluga y da comida a los transeúntes y los sos animales. La espigadora que recoyía les espigues que quedaben nel suelu tres la siega y la barcina. El panaderu que nel so [[fornu]] cocía la masa de farina de trigu, agua y lleldu trabajosamente ellaborada poles incansables muyeres. El hojalatero, el quincalleru,...
[[Ficheru:Vista del Castillo de La Calahorra.jpg|thumb|right|300px|Vista panorámina de La Calahorra]]

== Costumes ==

Hacia l'añu 1950, diez años dempués de rematar la [[guerra civil española]], la situación económica y el cotidianu vivir de los calahorreños nun yera bien falagueru. Los 2100 habitantes que por eses feches vivíen en La Calahorra, facer ente la probeza y la resignación. Yeren xentes sencielles, trabayadores, allegres, con pocos estudios, atélites y apegaes a les sos tradiciones: los novios falaben pela ventana dixebraos por una rexa; a los vilbos que volvíen casase dábase-yos la cencerrada; les muyeres mayores vistíen de negru cola cabeza cubierta con un pañuelu.

Ensin agua corriente, yeren les muyeres quien la traíen dende los caños colos sos cántaros pa beber, cocinar y llavar. Col panero y la [[canasta]] diben llavase al ríu o a los llavaderos del pueblu, onde llancaes de rodíes estregaben les prendes enxabonaes en texer. Na chimenea, en fogones de paya o sobre lumbre de lleña, faíen la comida que na mesma sartén o perola sofitada nos trébedes, o arramada nuna fonte nel centru de la mesa, arrexuntaba a tola familia cola cuyar nuna mano y la rebanada de pan y la navaya na otra. Nes tardes d'iviernu les muyeres encendíen el [[braseru]] que, so les faldes de la mesa camiya, ponía una nota de calor na casa.

El trigu y la cebada midir en [[fanega|fanegues]], cuartiyes y zalaminos. Pesar cola romana en llibres y n'arrobes. Mercar con duros, pesetes, reales, perres gordes y perres moces. Comíase olla, farrapes, migues, sustentos, papes tostaes, tomates y pimientos, xamón y tocín, chorizos y morcielles, y nes fiestes arroz con coneyu o pollu.

Costume de los homes, al llevantase, yera tomase la copa d'aguardiente na tabierna. La vuelta del trabayu yera la vuelta a la tabierna onde se falaba, aldericábase, glayábase, xugar al truque, a la brisca o al subastáu, cantábense fandangos y seguidillas, faíense y comíen guisaos, yera, nuna redolada casi puramente masculín, el llugar de la farra y l'enfile. La nueche de les muyeres yera distinta: les rapaces salíen colos sos cántaros a per agua a les fontes, ocasión aprovechada polos mozos pa falar con elles. Y alredor de la mesa camiya pel hibiernu, o sentaes nel poyu tomando'l frescu nel branu, pasábense'l tiempu faciendo ganchiyu, cosiendo o arromendando ente rises, chismes y chancies.

Les nueches de los domingos y fiestes los mozos axuntar en dalguna casa onde xugaben, cantaben y baillaben so les sollertes miraes de les madres. La tarde de los domingos salíen a pasiar a la carretera en grupos d'amigos, les moces coyíes de la mano, y tres elles los mozos: pel hibiernu pela carretera de Ferreira folgando nes piedres del JuanCanal esfrutando de los tibios rayos del sol, pel branu pola de Alquife hasta'l ríu, en primavera pola de Aldeire hasta la ramblilla, na seronda hasta la viña del cura. Solamente los novios formales pasiaben xuntos y nunca coyíos de la mano.

El cura y el maestru yeren los personaxes más influyentes del pueblu. El rosariu, la novena y la misa del domingu, yeren actos relixosos qu'axuntaben a los vecinos. Casi naide escapa de participar nes asociaciones que se crean na parroquia: les muyeres col [[escapulario]] del Sagráu Corazón de Jesús, l'Adoración Nocherniega pa los homes, los rapazos na [[Aición Católica]], les moces nes Fíes de María, y pa los neños la [[Virxe de Fátima]]. Pa entrar na ilesia les muyeres teníen que cubrir col velu, ente que los homes teníen de quitar la gorra. Homes y muyeres asistíen a los actos relixosos separaos, les muyeres nos bancos delanteros, los homes tras, cerca de la puerta.

Asina nun ye d'estrañar que, prohibíu'l [[antroxu]] y cola única esceición del 18 de xunetu, toles fiestes tuvieren dirixíes pola Ilesia: la misa y les [[procesión|procesiones]] yeren la exa central de toes elles, dempués veníen el paséu y les diversiones. Pa la celebración de delles fiesta nomaben mayordomos, que la so misión yera recoyer fondos pa pagar los gastos de les actividaes que se faíen. La banda de música tocaba nel coru nes mises solemnes de les fiestes, nes procesiones y na plaza.

== Fiestes ==

Y fiestes había casi tolos meses. En xineru, amás d'Añu Nuevu y Reyes celébrase [[Antonio Abad|San Antón]], el patrón de los animales. San Antón, que comparte ermita con San Gregorio, baxar en procesión hasta la ilesia, dízse-y la novena y el día diecisiete, acompañáu de toles caballeríes del pueblu, vuelve al so habitual allugamientu. Los mayordomos son los encargaos d'entamar el chisco, un montón de lleña que se quemar na plaza mientres la nueche del día dieciséis. Munchos habitantes quemen los sos chiscos xunto a la so casa, axuntando a vecinos y rustiendo papes nel rescoldo. Esta fiesta termina colos nueve vueltes», una carrera de mulares y caballos alredor del conxuntu de campusantu y ermita.

[[Ficheru:LaCalahorraToros.jpg|thumb|250px|Plaza de toros.]]

La fiesta de Marzu ye'l diecinueve, [[Xosé de Nazaret|San Xosé]]. Ente marzu y abril llega la [[Selmana Santa]], selmana con continuos actos relixosos. La comida típica d'estes feches ye la cazuela, el potaxe de garbanzos, el bacaláu y la tortiella; de postre arroz con lleche y paninos. Ye tiempu d'ayunu y astinencia, de confesiones y comuniones, de continues ides y veníes a la ilesia, y de tabiernes zarraes mientres la procesión percuerre les cais del pueblu.

El venticinco d'abril celebra San [[Marcos l'Evanxelista]]. L'actu central ye la misa, les más allegada del añu, yá que al salir los asistentes reciben un roscu de [[pan ácimo]] al que se-y atribúin propiedaes curatibles. Nesta ocasión los mayordomos piden trigu mientres el branu anterior y encárguense de molelo, faer los roscos y distribuyilos a la salida de la ilesia.

El mes de mayu ye'l mes de «les flores a María» y el mes de les fiestes. Nes escueles llevanta un pequeñu altar a la [[Virxe María]], a la que los neños recen, canten y lleven flores. Les fiestes empiecen el primer día del mes cola [[Día del Trabayo|Fiesta del Trabayu]], que la ilesia noma como San José Obreru. 

Na nueche del día dos al trés esfrutar de la [[fiesta de les Cruces]]. Nel interior de delles cases llevanten altares con cruces afataes con plantes, flores, colchas y candelabros, alredor de los que s'axunta la xente pa prestase con xuegos, cantares y bailles.

El nueve ye la fiesta de San [[Gregorio Nacianceno]], patrón de La Calahorra. Nueve díes antes, San Gregorio treslladar en procesión a la ilesia dende la so ermita, dízse-y la [[novena]], sacar en procesión el día ocho pela nueche y el nueve pela mañana dempués de la misa. Nestos díes la plaza y la cai Los Caños enllenar de puestos de turrón, pasteles y otros dulces; na plaza monten los xingadorios y les voladeras, y dellos años instálase dalgún circu o teatru ambulante. Los calahorreños esfruten intensamente estos díes. La nueche del ocho ye la del castiellu fueu»: terminada la procesión la cai Los Caños enllenar de xente pasiando dende la fonte hasta la plaza, mientres nésta alternen pieces de música cola quema de los fueos artificiales. Les tabiernes atarraquitar de veceros.

En mayu hai otros trés díes de fiesta: el tradicional [[día de l'Ascensión]], y dos nueves: el día trelce la Virxe de Fátima y el quince San [[Isidro Llabrador]], patrón de los llabradores.

Tres la fiesta del [[Corpus Christi]] en xunu, vienen la del 18 de xunetu, celebración del entamu de la guerra civil de 1936, y la de [[Santiago'l Mayor|Santiago]], patrón d'España. Estos dos últimes xunto a la del día de l'[[Asunción de María Virxe]], el quince d'agostu, yeren un oasis de descansu nel intensu trabayu del branu, yeren díes en que se diba a comer o a pasiar a la vega de Aldeire.

Nos últimos díes d'agostu y los primeres de setiembre, terminaos los trabayos de recueya de ceberes, yera'l momentu de la fiesta del Señor, n'honor del Santu Cristu de les Penes. Mientres el sábadu y el domingu desenvuélvese como la de San Gregorio, coles sos procesiones, misa, castiellu fueu, banda de música, puestos de dulces, xingadorios y paseos. Del llunes al vienres siguiente celebrábase la feria de ganáu: pela mañana tolos mulares teníen de tar nos [[bancal]]es cercanos a les Vistillas y la Zagüela mientres la banda de música tocaba na puerta de la Serafina. Pela tarde los paseos repitir pela carretera de Alquife y la cai Los Caños. Mientres estes mañanes, na plaza diba construyéndose, con carros trabaos con palos, una estructura qu'allugaría los festexos taurinos que se celebraríen el sábadu y el domingu. El sábadu pela mañana los novillos y cabestros llegaben a la vega, onde pacían en dalgún bancal de remolaches hasta que les autoridaes llegaben hasta ellos pa empecipiar l'[[encierre (tauromaquia)|encierre]]. Col alcalde y los mayordomos detrás, la menada avanzaba pela carretera de Alquife hasta llegar a la pilastra de Los Caños, onde se provocaba una estampida y novillos y mozos corríen escontra la plaza rebosante de xente xubida nos carros. El domingu pela tarde tenía llugar la [[novillada]].

La fiesta d'ochobre, en conmemoración del descubrimientu d'América, yera'l día dolce, el [[Día de la Raza]], nel que la Ilesia celebra la Virxe del Pilar. En payares, dómina de castañes, les festividaes son el día unu, los [[Día de Tolos Santos|Santos]] y el dos, el [[día de los Difuntos]]. 

L'últimu mes abondaba en fiestes: el día cuatro [[Bárbara (mártir)|Santa Bárbara]], patrona de los mineros y l'ocho la [[Inmaculada Concepción]]. A final de mes les [[Navidá|Navidaes]]: tiempu de roscos, mantecados y tortas d'aceite y de chicharrones, la Nuechebona cola so [[misa del Gallu]] y grupos de xente cantando villancicos y pidiendo l'aguilandu; los trés díes siguientes, díes de Navidá, de merendilla nel Juancanal, de xuegu de la navaya nel Macabe y de llotería nos rincones soleyeros; y la nueche de Añoviejo, de xuntes nocherniegues en que s'echen los años, xuégase y báillase.

== Tiempos nuevos ==

Nel añu 1953 soceden dos fechos que van poner fin al aislamientu internacional al que taba sometíu'l réxime: el 25 d'agostu róblase'l [[Concordatu español de 1953|Concordatu]] cola [[Santa Sede]] y el 26 de setiembre'l pactu de defensa ente España y EE.XX., qu'amás de la instalación de bases militares americanes trai ayuda económica. Lo más significativo d'esta ayuda pa La Calahorra son dos productos desconocíos: un quesu de color rosado y estrañu sabor y la lleche en polvu que se da na escuela.

El 25 de febreru de 1957 nómase un gobiernu que, p'acabar cola [[autarquía]], establez el [[Plan Nacional de Estabilización Económica]] y l'apertura de la economía al esterior. La consecuencia d'estes midíes ye una crecedera económica n'España que fundamentalmente tien llugar en Cataluña y País Vascu. El so efeutu llega al pueblu a partir de los años sesenta en forma d'emigración. Emigración a Cataluña, a los pueblos industriales del cinturón de Barcelona, y tamién a Francia, Alemaña y Suiza.

Esta emigración amenorga a la metá los habitantes de La Calahorra nuna década. L'amenorgamientu de la población, el dineru que manden los emigrantes y la llegada de nuevos productos fuercen nueves formes de vida. Sumen la recovera, la tostadora, el hojalatero y el tartanero. Mérquense les primeres segadores tiraes por mular, qu'abren el camín a [[cosechadora|cosechadores]] y [[tractor]]es. La mecanización de los llabores agrícoles dexen obsoletos yeres, carros y mulares. Ensin mulares nun fai falta ferrador, fragüero, corte, nin payar. Acabáronse los llargos viaxes a Guadix xubíos nel carru o na [[albarda]] del mular, la Autedia da comodidá y rapidez. Dexen d'usase trébedes y fogones cola llegada de les cocines de butanu.

La Seguridá Social estender a los llabradores qu'han de dase d'alta como autónomos p'aportar a delles prestaciones. Pa l'agricultura avérense malos tiempos, la baxa productividá de les tierres xuntu al estancamientu del preciu del trigu y la cebada afalen a los mozos a la emigración, y la falta de mozu quitar d'idees innovadores y brazos fuertes.

Ye nes mines de Alquife onde se crean nuevos puestos de trabayu. La hostelería empieza a dar los sos primeros pasos: el vasu de vinu blanco na tabierna sustituyir pol chatu de tintu o'l quintu de cerveza cola so [[tapa (alimentu)|tapa]] nos chigres, a los que s'incorpora la muyer. Nes fiestes éstos enllénense de consumidores de raciones de calamares y choto al ajillo. Ábrese un cine que primero funciona solo mientres el branu, depués ábrese tol añu y finalmente ciérrase.

L'aprobación de la [[Constitución española de 1978|Constitución]] en 1978, la democratización de los Conceyos y l'entrada d'España na [[Xunión Europea]] acentúen los cambeos. Primero llévase l'agua corriente a les cases, lo que llibra a les muyeres de traela dende los caños y déxa-yos llavar la ropa na pila en casa; más tarde establécense canalizaciones de desaguadorios que faen posible la instalación de retretes y cuartos de baños, lo que llimpia d'escrementos les corrolades, la balsilla y otros llugares del pueblu a los que los homes allegaben pa faer les sos necesidaes; dempués asfáltense les cais esaniciando'l polvu y la folla.

Hai un notable ameyoramientu del nivel de vida, una alimentación más equilibrao y un aumentu del bienestar cola llegada de llavadores, frigoríficos, teléfonos y televisiones, anque los mayores sigan creyendo qu'antes se vivía meyor y qu'hasta la lleche yera más blanca. Escaeciéronse qu'ellos p'almorzar tomaben fervinchu de cebada turrada.
 
Per otra parte l'agricultura sigue decayendo a pesar de les subvenciones que dende la Comunidá Europea lleguen a llabradores y ganaderos, y el zarru de les mines de Alquife acelera'l cayente propiu de los pequeños pueblos. Tou ello, xunto a la muerte de los mayores y l'amenorgamientu de les nacencies, fai que siga'l descensu d'habitantes. Ye la hostelería, con nuevos chigres y hoteles, la que caltién la economía del pueblu.

[[Ficheru:LaCalahorraCastillo.JPG|thumb|250px|Vista de la muralla del castiellu.]]


== El castiellu ==
{{AP|Castiellu de La Calahorra}}
Y ye el [[castiellu]] el que proyeuta a La Calahorra a ser conocida más allá del Marquesáu. Causa estrañedá les idees que los habitantes del pueblu teníen sobre'l so castiellu, a lo menos na primer metá del sieglu pasáu. Creíase que fuera construyíu por un rei moru, y falábase del cuartu y del peinador de la reina. Bien ye verdá que foi construyíu nel llugar qu'ocupaba una antigua fortificación que podría ser llevantada en dómina visigoda y reformada mientres la ocupación musulmana.

El castiellu construyir ente los años 1509 y 1512, encargáu pol Marqués del Cenete, D. Rodrigo de Mendoza. El Marqués nos sos viaxes a Italia conoció la construcciones [[renacencia|renacentistes]] d'esti país y bien influyíu por elles quixo materializar esti estilu arquiteutónicu na construcción del so castiellu-palaciu. Encamienta la so execución al arquiteutu [[Lorenzo Vázquez de Segovia]], que yá empecipiaes les obres, de xuru por discrepancies nel diseñu, ye sustituyíu pol italianu Michele Carlone. L'aspeutu esterior ye toscu, colos dos torrexones que dan al norte más altos y de mayor diámetru que los otros dos, con una sola puerta d'entrada relativamente pequeña, y con una concepción militar y defensivo, que-y da un aspeutu de fortaleza.

L'interior ye un formosu palaciu renacentista, realizáu por artistes italianos con mármol traíu de [[Carrara]] (Italia). El palaciu tien el so centru nun patiu cuadráu con una galería inferior y otra cimera xuníes por una suntuosa escalinata. En dambes galeríes hai seis columnes en cada llau terminaes en [[capitel]]es compuestos na galería baxo y corintiu na alta, y arcos de mediu puntu. Nel patiu había una fonte de mármol traida d'Italia, que foi sustituyida pol brocal d'un [[barcal]]. Desconozse'l paradoriu tantu de la fonte como d'otros numberosos adornos de la cornisa y les portaes.

== Hermanamientos ==
* {{bandera|España}} [[Rubí (Barcelona)|Rubí]], [[España]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{enllaces llocalidá}}
* [http://www.iaph.es/web/canales/conoce-el-patrimonio/guia-digital/buscador/municipio.jsp?municipio=2703&amp;key_mun=La-Calahorra Patrimoniu cultural de La Calahorra na Guía Dixital del Patrimoniu Cultural d'Andalucía. IAPH]

{{ORDENAR:Calahorra, La}}

{{Tradubot|La Calahorra}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Conceyos de Granada]]
[[Categoría:Llocalidaes de la provincia de Granada]]</text>
      <sha1>bzhb8piag6g61lraiwmnue4q9h1ajln</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Hispania visigoda</title>
    <ns>0</ns>
    <id>126997</id>
    <revision>
      <id>3714307</id>
      <parentid>3714007</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:16:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="33855" xml:space="preserve">[[Ficheru:Fíbula aquiliforme (M.A.N. Madrid) 01.jpg|225px|thumb|[[Fíbula aquiliforme visigótica d'Alovera]] fecha en [[bronce]] y [[pasta vítreo]] del sieglu VI, procedente d'[[Alovera]] ([[Guadalaxara (España)|Guadalaxara]]). Realizada por aciu la téunica del alveolado o tabicado (''[[Esmalte alveolado|cloisonné]]''). [[Muséu Arqueolóxicu Nacional d'España]].]]

La '''Hispania visigoda''' ye la denominación del periodu históricu que toma l'asentamientu del [[pueblu visigodu]] na [[península ibérica]], ente mediaos del [[sieglu V]] y empiezos del [[sieglu VIII]].

== Historia ==
=== Les invasiones xermániques en Hispania ===
{{VT|Invasiones xermániques na península ibérica|Reinu visigodu de Tolosa}}

Dende'l [[sieglu III]] al [[Sieglu V|V]], dos pueblos xermánicos cruciaren la península ibérica, los [[suevu|suevos]] y los [[vándalu|vándalos]], según los [[alanos]], un pueblu iraniu, qu'esiste inda n'Osetia, nos montes d'El Cáucasu. Escontra'l [[409]] o [[410]], tiénense noticies de la entrada pelos [[Pirineos]] d'un númberu ensin determinar de suevos (unos 30.000 anque nun hai consensu ente los historiadores), el pueblu xermánicu de mayor complexidá cultural, ocupando'l noroeste de la península, lo que ye [[Gallaecia]], con capital en [[Bracara Augusta|Braccara]].

El cronista [[Hidacio]], falando sobremanera de la ocupación de la Gallaecia polos suevos, fala de too tipu d'atropellos y brutalidaes:

{{cita|Los bárbaros qu'enfusaren nes Españas afarar en llucha sangrienta [...] Esparnándose furiosos los bárbaros poles Españas, y encrueleciéndose al igual l'azote de la peste, el tiránicu exactor roba y el soldáu escala les riqueces y los caltenimientos guardaos nes ciudaes; reina una fame espantible, y les fieres estrocen hasta a los homes más fuertes.|C. Sánchez Albornoz y A. Viñes: ''Llectures históriques españoles''.&lt;ref name=&quot;valdeon&quot;&gt;Valdeón, J. y otros, ''Xeografía y historia d'España y de los países hispánicos'', Anaya, Madrid, 1985, ISBN 84-207-2577-3.&lt;/ref&gt;}}

Sicasí, los historiadores anguaño consideren que les fontes de la dómina tienen de ser miraes con prudencia, analizando non yá lo que s'escribe sinón tamién la finalidá qu'escorría l'autor na so dómina con felicidá obra, teniendo de someteles a un enxuiciamientu críticu.&lt;ref&gt;Ripoll, G., y Velázquez, I., ''La Hispania visigoda'', Historia 16, Madrid, 1995, páx. 9, ISBN 84-7679-283-2.&lt;/ref&gt;

Galicia foi ocupada non yá polos [[suevos]], sinón tamién por vándalos [[asdingos]]. Los alanos mover escontra la [[Lusitania]] y la [[Carthaginense]]. Colos [[Silingos|vándalos silingos]] na zona de la [[Bética]], solo quedaba en poder del [[Imperiu romanu]] la provincia de la [[Tarraconense]]. Precisamente pa poder recuperar el dominiu perdíu na península ibérica, l'imperiu apauta col rei godu [[Walia|Valia]] por que sían ellos quien defendan los derechos de Roma frente a estes tribus xermanes. Con éses nel [[416]] los visigodos enfusen como aliaos de [[Roma]], al traviés d'un ''[[foedus]]'', ganando a los alanos y a parte de los vándalos, colo que l'Imperiu recupera'l control de les rexones más romanizadas (la Bética y el sur de la Tarraconense).

L'emperador [[Honorio (emperador)|Honorio]] nel [[418]] alloñar del ricu [[Mediterraneu]], recolocándolos na [[Aquitania]]. Los suevos ocuparon entós bona parte de la península, con capital n'Emérita Augusta, l'actual [[Mérida (España)|Mérida]]. Los vándalos ganar en Mérida pero, escontra [[429]], pasaron a África. Los alanos ocuparon el centru y l'este de la Península, y acabaron siendo absorbíos pola población hispanorromana.

Nesta situación l'Imperiu romanu d'Occidente recuperara'l dominiu siquier nominal de la Península, sacante la zona apoderada polos suevos, qu'afitaben el so reinu nel occidente. Hacia l'añu [[438]] el rei suevu [[Requila]] entama una decidida actividá de conquista del restu de Hispania, apoderándose de la Lusitania, la Carthaginense y la Bética. El so socesor, [[Requiario]], va aprovechar les perturbaciones del movimientu [[bagauda]] p'avanzar escontra la zona de [[Zaragoza]] y [[Lleida]]. Tal aición impulsó al [[Imperiu romanu]] a pidir nuevamente a los visigodos, al traviés del so rei [[Teodoricu II]], l'ayuda precisa pa controlar Hispania. Les tropes visigodes crucien los [[Pirineos]] y nel [[456]] prinden al rei Requiario, quedando'l restu de los suevos nel territoriu entendíu nes actuales [[Galicia]], parte d'Asturies y Lleón y mitad norte de Portugal. El reinu suevu caltúvose independiente hasta finales del [[sieglu VI]]. El restu de la península queda en manes visigodes, pasando a formar parte del [[Reinu visigodu de Tolosa]], con capitalidad en Tolosa ([[Toulouse]], actual Francia). Les folaes de conquista van asoceder con posterioridá, pero agora pa ocupar espacios onde apodera inda'l [[Imperiu romanu]].

Nel añu [[476]], los visigodos yá s'asitiaren na [[península ibérica]] y nel [[490]] termina'l gruesu de les migraciones dende'l norte.

=== El convulso sieglu VI ===
{{AP|Reinu visigodu de Toledo}}
[[Ficheru:Reino de los visigodos.svg|thumb|250px|right|Estensión del [[Reinu Visigodu]] escontra principios del [[sieglu VI]]]]
Los visigodos nun controlaben tola [[península ibérica]]. En partir noroeste taba'l [[reinu de los suevos]]. Tola [[cornisa cantábrica]], dende la [[cordal]] hasta'l [[mar]], zona [[Romanización de Hispania|pocu romanizada]], taba apoderada por [[ástures]], [[cántabros]] y [[vasconos]]. La monarquía visigoda conoció un momentu de debilidá mientres el sieglu VI. Siquier dos reis son asesinaos socesivamente, [[Teudiselo]] y [[Agila I]], y en distintes zones de la península producen sulevaciones de terratenientes contra l'autoridá real ([[Córdoba (España)|Córdoba]], [[Sevilla]] y [[Mérida (España)|Mérida]], estos dos últimes capitales del reinu).

A finales de [[552]] l'emperador [[Justiniano I]] yá rematara la campaña de conquista del reinu ostrogodu, aportando esi mesmu añu al pidimientu d'ayuda formulada nel [[551]] pol rebelde visigodu [[Atanagildo]] en cuenta d'una franxa costera dende [[Alicante]] hasta la mariña sur-atlántica [[Portugal|portuguesa]], incluyendo'l norte d'África y les Islles Baleares. El nuevu territoriu conquistáu denominóse [[Provincia de Spania]], y establecióse la so capital en [[Carthago Spartaria]], l'actual [[Cartaxena (España)|Cartaxena]], controlando bona parte del Mediterraneu hispanu y l'estrechu de [[Xibraltar]], y collo el comerciu. La collaboración oriental foi decisiva pa decantar la guerra civil nel reinu peninsular hispanu a favor d'aquel candidatu frente a [[Agila I|Agila]]. Pero la compensación territorial nunca foi plataforma pa la conquista de l'antigua Hispania. Ello ye que les zones concedíes en 552 empezaron a menguar nes décades siguientes, especialmente mientres el reinu de [[Leovigildo]], hasta la so desapaición escontra'l [[624]] yá en dómina del rei [[Suintila]].

[[Ficheru:Iberia 586-es.svg|thumb|250px|Reinu visigodu mientres [[Leovigildo]], añu [[586]]]]
A la fin del reináu de [[Teudis]] treslladóse la capital a [[Toledo]] y con [[Atanagildo]] consolidóse dichu treslláu. Gracies a la decidida aición política de [[Leovigildo]] ([[573]]-[[586]]) producir na segunda metá del [[sieglu VI]] un fortalecimientu de la monarquía, con llogros en diversos campos. Consiguió ciertu nivel d'estabilidá de la monarquía con reformes monetaries, restableciendo'l control soberanu sobre territorios que se declararen independientes na segunda metá del [[sieglu VI]], la conquista del [[Suevos|reinu suevu]], según contra les instalaciones bizantines, munches de les cualos pasaron de nuevu a manes visigodes.

Sicasí, la pretensión de Leovigildo d'unificar los sos reinos relixosamente, con base nel [[arrianismu]], fracasó. Vivió les sos peores hores cola sulevación del so fíu [[Hermenegildo]] nel sur, convertíu al [[catolicismu]]. Hasta'l [[584]] nun se va restaurar la paz cola derrota del fíu a manes del padre. El so fíu y socesor [[Recaredo]] (586-[[601]]), hermanu de Hermenegildo, llogró esa unidá relixosa, pero tomando como base'l catolicismu. Nel trascendental [[III Concilio de Toledo]] el rei y [[Baddo (reina)|Baddo]], la so esposa manifestaron la so conversión. Considérase que, tres esta conversión, la cultura visigótica en [[Hispania]] algama'l so cénit.

=== Los escuros años del sieglu VII ===
[[Ficheru:Hispania 700 AD.PNG|thumb|250px|right|Hispania visigótica hacia l'añu 700, antes de la [[conquista musulmana de la península ibérica]].]]

La relativa paz que s'alendaba con Leovigildo y [[Recaredo]], vese atayada nuevamente. Asocédense [[Liuva II]], [[Witerico]], [[Gundemaro]] y [[Recaredo II]] y dellos, el que nun ye asesináu, inclusive siendo menor d'edá, muerre n'estrañes circunstancies. Namái [[Suintila]] ([[621]]-[[631]]), gran xeneral, termina per espulsar a los bizantinos nel [[620]].

[[Recesvinto]] ([[649]]-[[672]]) va ser reconocíu pol so llabor llexislativa de curtia duración (''[[Liber Iudiciorum]]''), ameyorada por [[Wamba (rei)|Wamba]], pero que va influyir de manera notable nos [[Fueru local|fueros locales]] a partir del [[sieglu X]].

=== L'esbarrumbamientu del Estáu visigodu ===
Nuna carta al rei [[Etelredo de Mercia]], fechada nel [[746]]-747, [[san Bonifacio]] atribuyía l'esbarrumbamientu del reinu visigodu a «la dexeneración moral de los godos». Para [[Y. A. Thompson]], que ye quien comenta esto nel prólogu de ''[[Los godos en Hispania]]'' (1969), «nun ye n'absolutu evidente que la moderna investigación, nel puntu en que s'atopa, afondara muncho más».

Sía que non, según la historia clásica, escontra'l [[710]] asocédense los enfrentamientos pol tronu tres la muerte de [[Witiza]]. Los pretendientes a la corona, Roderico (conocíu como [[don Rodrigo]]) y [[Agila II]], el primeru nel sur y el segundu nel norte de la península, asítiase en posiciones estremes. Convenir en que Witiza apautara antes de la so muerte la [[conquista musulmana de la península ibérica]] pal control del reinu. Otros sostienen que foi Agila II, pero caltienen que les fuercies del [[Califatu Omeya]], en conquistando'l norte d'[[África]], crucien l'estrechu de Xibraltar y conquisten Toledo, venciendo y matando a [[Rodrigo]] na [[batalla de Guadalete]] (o de la Llaguna de la Janda). La so entrada ye imparable y dos años más tarde sitien [[Zaragoza]].

Per mediu d'una serie de capitulaciones, un noble visigodu perteneciente a los círculos palatinos, [[Tudmir|Teodomiro]], consiguió caltener mientres unes décades más, una considerable autonomía nel [[Pactu de Teodomiro|Reinu de Tudmir]], un vastu territoriu en redol a la ciudá d'Orihuela, nes actuales provincies de Murcia y Alicante.

Pal [[sieglu IX]] tola península, a esceición del norte peninsular, quedaría sol dominiu musulmán. Esisten otres teoríes minoritaries pa esplicar el fin del reinu visigodu sustituyíu pol predominiu musulmán.&lt;ref&gt;[[Ignacio Olagüe Videla]], en ''[[La Revolución islámica n'Occidente]]'', publicación bien revesosa, niega sicasí que se produxera una invasión musulmana de la península Ibérica nel sieglu VIII y propón que lo que tendría llugar nesti sieglu ye'l fracasu del Estáu teocráticu visigodu, siguíu por una guerra civil ente dos bandos irreductibles: los partidarios de Roderic ([[Rodrigo]]), defensores del [[Trinitarismo|cristianismu trinitariu]], y los partidarios de los fíos de [[Witiza]], adscritos al [[Arrianismu|cristianismu arrianu]], cola intervención de caudiellos provinciales, rebeldes al poder central. Un guerreru visigodu, por más señes pelirroxu y de güeyos azules, sería quien, en apoderándose de [[Córdoba (España)|Córdoba]] nel [[755]], sometería la mayor parte de la Península antes de morrer nel [[788]]. Los cronistes árabes posteriores denominar [[Abd Al Ramán]] y atribuyiríen-y la condición d'[[omeya]]. Estes hipótesis fueron aldericaes por historiadores como [[Dolors Bramon]], de la [[Universidá de Barcelona]] vease [http://www.webislam.com/numeros/2001/01_01/Articulos%2001_01/Esbarries_islam.htm ''Disparates sobre l'Islam n'España'']. Artículu críticu de Dolors Bramon, profesora de la Universidá de Barcelona, en webislam.com. {{Wayback|url=http://www.webislam.com/numeros/2001/01_01/Articulos%2001_01/Esbarries_islam.htm |date=20051128091600 }}.&lt;/ref&gt;

La historiografía clásica diz que dellos nobles visigodos escaparon a [[Principáu d'Asturies|Asturies]], una zona fora del control musulmán, anque les fontes históriques reseñen la presencia de gobernadores musulmanes (como'l famosu «moru Muza», en realidá [[Munuza]]), y unu d'ellos, un oficial de [[Rodrigo|Roderico]], llamáu [[Don Pelayo|Pelayo]], consiguió ganar el [[722]] a una espedición de conquista musulmana na [[batalla de Cuadonga]]. Don Pelayo foi escoyíu [[Reinu d'Asturies|príncipe de los ástures]] y asina se va consiguir la creación d'un pequeñu pero ferrial nucleu de resistencia que daría llugar a la formación de los primeros reinos cristianos. Les pruebes históriques nun dexen acotar tal afirmación, nin la llocalización exacta del llugar de la escaramuza, nin la fecha concreta, que toma un periodu incluyíu ente los años [[718]] y [[722]].

== La sociedá de la Hispania Visigoda ==
[[Ficheru:Tesoro de Guarrazar (M.A.N. Madrid) 01.jpg|thumb|170px|right|[[Corona de Recesvinto]] del ([[Ayalga de Guarrazar]], [[Muséu Arqueolóxicu Nacional d'España|M.A.N.]], [[Madrid]]).]]
[[Y. A. Thompson]] afirma na so obra fundamental ''[[Los godos en Hispania]]'' (1969) que «la única fonte continua d'información sobre los reinaos de los reis de la [[península ibérica]] dende [[Gesaleico]] a [[Liuva I]] ([[507]]-[[568]]) ye la ''[[Historia de los reis de los godos, vándalos y suevos]]'' de [[San Isidoro de Sevilla]]».

=== Aspeutos demográficos ===
Sía que non, los godos tuvieron de formar una minoría que se supón qu'empezaría a tar integrada na sociedá hispanorromana. El so númberu nun foi precisáu con exactitú per historiador dalgunu, pero los cálculos más fiables falen d'ente 150&amp;nbsp;000 y 200&amp;nbsp;000 visigodos instalaos na península, sobre una población que nun llegaba a los nueve millones, según [[San Isidoro de Sevilla]]. Otres fontes falen de 80&amp;nbsp;000-100&amp;nbsp;000 visigodos sobre una población de seis millones de hispanorromanos.&lt;ref name=&quot;valdeon&quot; /&gt;

Apocayá realizóse un estudiu arqueolóxicu del poblamientu visigodu envalorando una cifra pa la población visigoda ente 130&amp;nbsp;000 y 150&amp;nbsp;000 persones, lo que representaría ente'l 3&amp;nbsp;% y el 4&amp;nbsp;% de la población total hispana.&lt;ref&gt;{{cita publicación
 | url = http://e-spacio.uned.es/fez/eserv.php?pid=bibliuned:ETFSerie1-71Y2565C-354B-7D1Y-4C3F-27B8664C1938&amp;dsID=Documentu.pdf
 | títulu = Carauterístiques xenerales del poblamientu y l'arqueoloxía funeraria visigoda de Hispania
 | nome = Gisela
 | apellíos = Ripoll López
 | publicación = Espacio Tiempu y Forma Serie I Prehistoria y Arqueoloxía
 | isbn =
 | númberu = 2
 | añu = 1989
 | ubicación = Madrid
 | páxines = 389-418
}}&lt;/ref&gt;

Los [[visigodos]] asitiáronse sobremanera pela zona de la [[Meseta Norte]], especialmente nel centru de la cuenca del ríu [[Duero]], zona pocu poblada y con escasa [[urbanización]].

Ésti ye'l tiempu nel que se produz la reutilización de los materiales de construcción romanos para [[basílica|basíliques]], [[ilesia (edificiu)|ilesies]] y otres construcciones civiles (vease [[Arte visigodo]]).

Trátase d'una sociedá que se consideró prefeudal o de transición al [[feudalismu]], por allegar na mesma una serie de carauterístiques que seríen mesmes d'etapes posteriores de la [[Edá Media]] y que la estremen de la Hispania romana. De primeres, produzse una paulatina ruralización social, abandonándose les grandes ciudaes en dellos puntos y creándose en redol a les villes romanes nucleos de población más amenorgaos. Per otru llau, tender al [[Agricultura de subsistencia|autoconsumo]] y desenvuélvense llazos de dependencia personal qu'antemanen el [[feudalismu]]. Asina, de los reis dependíen como veceros los [[Maiores visigodos#Los gardingos|gardingos]]. Los nobles, de la mesma, teníen a los [[bucelarios]]. Y de los grandes propietarios de la tierra dependíen los colonos.

Producir nesta dómina una sustitución de la [[esclavitú]] pol [[colonato]], como forma de rellación tocantes a la esplotación de la tierra, lo cual empecipiárase yá nel Baxu Imperiu. Los colonos formaben l'amplia masa social. Los ''humildes'', pequeños propietarios llibres, yeren una clase social en decadencia. La clase alta taba formada polos ''potentaos'', los grandes terratenientes nobles, tanto godos como hispanorromanos. La durez de les condiciones de vida de les clases baxes acabaron produciendo en dalguna ocasión revueltes llabradores, que dacuando yeren confundíes con [[herexía|herexíes]] como'l [[priscilianismo]].

Estrémase dientro de la sociedá ente los visigodos y los hispanorromanos, cada unu d'ellos rexíu poles sos propies lleis. Sicasí, col pasu de los sieglos tender a la fusión de dambos grupos sociales, dexándose los matrimonios mistos. Un intentu d'acabar cola diversidá xurídica foi'l ''[[Códigu de Recesvinto|Liber Iudiciorum]]'' (publicáu en [[654]]), nel que se trata de recoyer el [[derechu romanu]] xunto a les práutiques, yá señoriales, que s'habíen alloriáu imponiendo na península en redol a dereches de propiedá.

=== Arrianos, católicos y xudíos ===
{{VT|Conversión de Recaredo}}
Tocantes a la [[relixón]], los visigodos siguen l'[[arrianismu]] que s'estendiera nel Imperiu romanu nel sieglu IV, anque nun esisten enfrentamientos significativos colos [[catolicismu|católicos]], que constituyíen la mayoría de la población hispanorromana. Nos [[Concilios de Toledo]], cuantimás mientres el terceru celebráu nel [[589]], arréglase la división provocada pol arrianismu gracies a la [[conversión de Recaredo]]. Esti procesu, non ensin altibaxos, lleva a una unificación de dambes confesiones. La situación favorez la plena integración ente les comunidaes godes y les hispanorromanas y l'apaición de figures fundamentales de la nueva cultura como [[Isidoro de Sevilla]], [[obispu]], y que les sos ''[[Etimoloxíes]]'' son consideraes por dalgunos como la primera gran obra de la [[Edá Media]]. La ilesia gana gran influencia social, legitima a los reis a partir del [[672]] y l'obispáu de [[Toledo]] va convertir nel más importante de tolos peninsulares.

La rellación colos [[xudíu|xudíos]] foi siempres tirante. Anque al entamu del periodu visigodu los problemes yeren menores, la conversión al catolicismu llevaría a una mayor discriminación contra los xudíos, polo que munchos d'ellos convirtiéronse falsamente. Especialmente estrictos fueron [[Sisebuto]] y [[Égica]], que confiscaron les sos propiedaes acusándo-yos de conspirar contra la corona. Les midíes más comunes yeren la prohibición de los matrimonios mistos, entá en casu de xudíos conversos; la prohibición de que los xudíos tuvieren [[esclavu|esclavos]] cristianos y los constantes arreglos económicos a que yeren sometíos ensin motivu dalgunu.

== Economía ==
La sociedá visigoda taba apoderada poles actividaes de calter [[agricultura|agrícola]] y [[ganadería|ganaderu]]. Nesti puntu siguieron la mesma actividá económica de la [[Hispania romana]], colos mesmos cultivos, introduciendo dalgunu nuevu, como'l de les [[espinaca|espinaques]] o l'[[alcachofa]]. La esplotación de la tierra siguía entamada en redol a grandes ''villae''. Una villa taba estremada en [[reserva]] y [[mansos]]. Sicasí, la mano d'obra nun yera yá [[Esclavitú|esclava]], sinón que se trataba de [[Decadencia del Imperiu romanu#La sociedá del baxu Imperiu#El Colonato|colonos]], lo cual empecipiárase na dómina del [[Baxu Imperiu]].

Sicasí, otres traces de la dómina romana camudaron. Asina, sume la importancia de les grandes ciudaes, del [[comerciu]] o la [[minería]]. La circulación de [[moneda]] yera escasa. L'únicu comerciu de cierta importancia yera'l de [[Productu de lujo|producto de luxu]] que proveníen del [[Mediterraneu]], y que yera xestionáu por mercaderes internacionales.

== Instituciones polítiques ==
=== La monarquía ===
[[Ficheru:Visigothic Kingdom chronology-es.png|thumb|300px|Cronología-Árbol]]
El rei yera'l xefe supremu de la comunidá. La institución monárquica llevaba llargu tiempu afitada nel pueblu visigodu cuando ésti llegó a la Península. Los reis teníen de ser de condición noble y aportaben al tronu por aciu un sistema electivu nel qu'interveníen los obispos y los magnates palatinos. Pero con esi sistema namái fueron entronizados tres rey ([[Chintila]], [[Wamba (rei)|Wamba]] y [[Rodrigo]]). L'asociación al tronu yera, na práutica, la forma más común, xuntu coles usurpaciones, de tomar el poder. El monarca taba unxíu por Dios y a ésti debía la so llexitimidá; la realeza tenía asina un calter sagráu, que se supón debía de disuadir cualquier intentu d'atentar contra'l rei. Pero eso nun bastaba y los asesinatos de monarques, rebeliones, conxures y usurpaciones yeren moneda de cambéu nel reinu visigodu.

Xuntu al rei taba'l ''[[Aula Regia]]'', conseyu asesor que taba formáu por nobles.

=== L'alministración territorial ===
{{VT|Dux (visigodu)}}
Los visigodos aceptaron la [[Organización política de Hispania#Divisiones provinciales#División provincial de Diocleciano|división provincial]] de la [[Hispania Romana]]. Al mandu de les provincies punxeron a los ''[[Dux (visigodu)|duces]]'' (singular, ''dux''; n'[[Idioma español|español]], «duques») y al mandu de les ciudaes a los ''comites'' (''comes'', «condes»).

Les instituciones municipales, sicasí, entraron en decadencia. Los curiales municipales, encargaos de recaldar los impuestos nes ciudaes, siguen y acentúen la so cayida. Son desaposiaos del so poder tributariu y ésti recái en manes de los ''duces'' y los ''comes''. Estos van asumir gran parte del llabor alministrativu del reinu y van gobernar provincies o rexones con plenes competencies na alministración y xusticia. Empecipiándose un procesu de protofeudalización.

=== La facienda pública ===
Taba formada pola Ayalga Regio, el patrimoniu de la corona y los ingresos por impuestos.

L'Ayalga Regio constituyir les grandes cantidaes d'oru, plata y xoyes que los visigodos consiguieren colos saqueos a lo llargo de la so historia. L'encargáu de la so custodia yera'l ''comes thesauri'' y pasó por diversu vicisitúes. Tres la derrota d'Alaricu II na [[batalla de Vouillé]] nel 507, l'ayalga pasó a [[Rávena]] so custodia de los ostrogodos y foi reinstaurado nel 526 tres la muerte del rei ostrogodu [[Teodoricu'l Grande]].
[[Ficheru:Erwig tremissis 680 612197.jpg|thumb|250 px|[[Tremis]] d'oru d'[[Ervigio]] emitíu en ''[[Bracara Augusta]] ente 680 y 687]]
Taba estremáu en dos grupos claramente estremaos (distintos allugamientos):
* Ayalga nueva: monedes d'oru y plata coles que pagaben al exércitu, alministración, etc.
* Ayalga antiguu: coles xoyes almacenaes de los saqueos. Ente estes pieces taba con seguridá la «[[Mesa de Salomón]]» y especúlase con que tamién tuviera'l Candelabru de los Siete Brazos», dambos oxetos prindaos nel saquéu a [[Antigua Roma|Roma]] por [[Alaricu I|Alarico]].

L'Ayalga Regio constituyía una reserva bien importante pal reinu visigodu y los sos monarques nun duldar n'utilizalo pa pagar aliaos nes sos lluches internes.

El patrimoniu de la corona yera inmensu y componer sobremanera la gran cantidá de tierres que los monarques amasaben. Estes proveníen de delles fontes: les espropiaes poles constantes purgues que se realizaben na nobleza, les tierres ermes o deshabitadas y les tierres provenientes del fiscu romanu. Estes tierres arrendar a siervos que les cultivaben y pagaben una renta. Toes yeren alministraes pol conde del patrimoniu. Nel [[VIII Concilio de Toledo]] baxu reináu de Recesvinto establezse una separación ente'l patrimoniu del monarca y el del Estáu.
[[Ficheru:Visigotic mints.svg|thumb|250 px|left|Cecas visigodes]]
Los impuestos nel reinu visigodu nun ye una cuestión clara. Sábese que los pequeños propietarios y los siervos que cultivaben les tierres reales pagaben un tributu. Paez que tamién esistió un impuestu al cleru, pero nun tuvo continuidá nel tiempu. Los xudíos fueron sometíos a un impuestu especial. Obispos y ''numerarii'' establecíen el cambéu de dineru a especie y funcionarios de l'alministración central encargar de la so recaldación; al mandu de la organización fiscal atopábase'l conde del patrimoniu.

=== Los Concilios de Toledo ===
Ente los años 400 y 702 celebrar en [[Toledo]] dieciocho [[Concilios de Toledo|concilios]] nos que, axuntaos n'asamblea, los [[obispos]] de toles [[diócesis]] de Hispania sometíen a consideración asunto de naturaleza tantu política como relixosa, con independencia del poder al que tuvieren sometíos (suevu, visigodu o bizantín).

Ente estes cuestiones non puramente relixoses tuvieron les normes pa la eleición de los reis, l'aprobación de los destronamientos o la condena a los rebeldes. Yera nos concilios, amás, onde se decidía sobre la persecución de los [[Pueblu xudíu|xudíos]].

=== División eclesiástica ===
[[Ficheru:Se Catedral de Braga.jpg|thumb|200px|Catedral de Braga]]
Pa conocencia de la [[xeografía eclesiástica visigótica]] pueden utilizase delles fontes como la [[Hitación de Wamba]] de finales del [[sieglu VII]], les signaturas de prelaos nes actes de los [[Concilios de Toledo]], les obres d'[[Idacio]] o d'[[Isidoro de Sevilla]] y les llamaes [[Noma sedium episcoplaium]] estudiaes por [[Claudio Sánchez Albornoz]].&lt;ref&gt;Manuel Torres López, Octavio Gil Farrés, Ramón Prieto Bárganos y Rafael Gibert y Sánchez de la Vega, Instituciones económiques, sociales y politicoadministrativas de la península hispánica mientres los sieglos V, VI y VII: ''La Ilesia na España visigoda'', [[Espasa Calpe]], Madrid, 1985 ISBN 84-239-4805-6, páxina 292.&lt;/ref&gt;

Les provincies coincidieron nes sos llendes coles [[Diócesis de Hispania|antigües provincies romanes]], cola esceición del [[reinu de los suevos]] que'l so territoriu foi estremáu en dos provincies eclesiástiques, que les sos capitales fueron [[Braga]] y [[Lugo]]. L'[[archidiócesis de Braga]] entendía cuatro diócesis qu'antaño pertenecíen a [[Lusitania]]: [[Lamecum]], [[Viseum]], [[Conimbrica]] y [[Egitania]]. A mediaos del [[sieglu VII]] pasaron a depender de [[Mérida (España)|Mérida]].&lt;ref&gt;Canon VII del [[Concilio de Mérida del 666]] &lt;/ref&gt;

Nesta dómina la [[Narbonense]] yera una rexón perteneciente al estáu visigóticu que cuntaba con seis sedes metropolitanes:
* [[Gallaecia]], capital [[Braga]].
* [[Lusitania]], capital [[Mérida (España)|Mérida]].
* [[Bética]], capital [[Sevilla]].
* [[Cartaginense]], capital [[Toledo]].
* [[Tarraconense]], capital [[Tarragona]].
* [[Narbonense]], capital [[Narbona]].

== La influencia llingüística de los visigodos sobre la llingua española ==
Pa los [[visigodos]] na [[península ibérica]] la llingua nun yera un factor distintivu ente ellos y los hispanu-romanos (que vivíen nel territoriu antes de la so llegada); dambos grupos falaben la mesma llingua, el [[llatín vulgar]]. A pesar d'eso, la llingua gótica orixinal y otros aspeutos de la cultura de los visigodos tuvieron un impautu llingüísticu sobre dalgunos aspeutos del castellán na actualidá. N'otres pallabres, hai reflexos llingüísticos del contautu social ente los romanos y los visigodos na llingua española anguaño.

Tocantes a la fonética, nun hai buelgues de los visigodos. Sicasí, hai rastros de la so llingua na morfoloxía y lexicoloxía del español. Por casu, ciertes pallabres caltienen el sufixu góticu ''-ing'', que se convertiría en ''-engo''. Podemos ver exemplos d'eso nes pallabres «abolengu» y «realengu».

Ciertos tipos de pallabres reflexen los dos cultures y les sos propies llingües; podemos ver influencia llingüística de los visigodos nel español en pallabres rellacionaes col comerciu, l'agricultura, la industria, la vivienda, y el derechu. En principiu, ye probable que les pallabres fueren pallabres emprestaes de la llingua gótica, pero gradualmente desenvolviéronse pa ser más asemeyaes al español y más fáciles de pronunciar pa un falante de [[llatín]] vernáculu y, darréu, pa un hispanofalante.

Tamién los hispanu-romanos tomaron pallabres de los góticos pa conceutos que yá conocíen y afacer a la so llingua vernácula; por casu, la pallabra ''xabón'' derivar d'una pallabra góticu: ''saipo'' → ''sapone'' → xabón. Los visigodos introducíen un conceutu pa los hispanorromanos (nesti casu, el conceutu nuevu de xabón) y afaíen la pallabra gótica orixinal (de ''saipo'') por que fuera más bono de pronunciar y más paecíu a una llingua romance.
[[Ficheru:Lengua gotica table.jpg|thumb|250px|right|Más exemplos de pallabres españoles con oríxenes góticos]]
Otres pallabres na llingua castellana reflexen pallabres gótiques rellacionaes colo militar o diplomáticu. La pallabra «guerra» reemplazó la pallabra llatina ''bellum''. «Guerra» derivar de la llingua gótica como sigue: ''werra'' → ''guerre'' → guerra. Amás, la pallabra «tregua» derivar de ''triggwa'', de la llingua gótica.

D'interés particular ye l'impautu de los visigodos na [[antroponimia]], que ye una caña de la [[onomástica]] qu'estudia los nomes propios. Ello ye que munchos nomes españoles comunes tienen los sos oríxenes na llingua gótica por causa de la ocupación de los visigodos na península ibérica. Por casu, el nome «Fernando» derivar d'una combinación de dos pallabres gótiques: ''frithu'' ('paz') y ''nanth'' ('atrevíu'). Gradualmente los hispanorromanos afacer hasta formar un nome nuevu, ''Fridenandus'', y finalmente convertíense en «Fernando». Tamién podemos ver esti procesu nel nome «[[Álvaro]]», que deriva de les pallabres ''all'' y ''wars'', que signifiquen respeutivamente 'tou' y 'preveníu'. «[[Alfonso]]» ta compuestu d'una combinación de ''all'' y ''funs'' ('preparáu'). Más antropónimos d'orixe góticu son Rodrigo, Rosendo, Argimiro, Elvira, Gonzalo y Alberto.

== Ver tamién ==
* [[Arte visigodo]]
* [[Derechu visigodu]]
* [[Exércitu visigodu]]
* [[Reinu visigodu]]
* [[Reyes visigodos]]
* [[Escritura visigótico]]
* [[Notación visigótica]]
* [[Pueblu visigodu]]
* [[Isidoro de Sevilla]]
* [[Historia de la ciencia n'España#Ciencia y téunica na España visigoda|Ciencia y téunica na Hispania visigoda]]
* [[Persecución de los xudíos na Hispania visigoda]]

== Notes y referencies ==
{{llistaref|2}}

=== Bibliografía ===
* [[Fernando Díaz Villanueva|{{versalitas|Díaz Villanueva}}, Fernando]]. ''[http://www.diazvillanueva.com/2009/07/los godos-y-otr.html#more Los godos y otros bárbaros del norte]''
* {{versalitas|Caerols}}, José Joaquín. ''L'alcuentru ente godos y hispanorromanos (un analís filolóxicu),'' Roma, 2001, páxs. 199-238. Alcuentru, 2002.
* {{versalitas|Fontaine}}, J. ''Isidoro de Sevilla. Xénesis y orixinalidá de la cultura hispánica en tiempos de los visigodos'', Madrid.
* {{versalitas|García Moreno}}, L. A. ''Historia d'España Visigoda''. Ed. Cátedra, Madrid, 2008.
* {{versalitas|González}}, A. y {{versalitas|García Moreno}}, L. ''Los visigodos. Historia y civilización'', Murcia, 1986.
* {{versalitas|Livermore}}, Harold. ''Oríxenes d'España y Portugal''. Barcelona 1988.
* {{versalitas|Orlandis}}, José. ''Historia del reinu visigodu español'', Madrid, 2003.
* {{versalitas|Sánchez Albornoz}}, Claudio. ''Estudios visigodos''. Roma, 1971.
* [[Edward Arthur Thompson|{{versalitas|Thompson, E. A.}}]] ''Los godos n'España'', Madrid, 1971.

== Enllaces esternos ==
* [https://web.archive.org/web/20110709221724/http://www.historialago.com/leg_visigodos.htm Los visigodos nel portal de José I. Llagu]
* [http://www.portalmibax.com/RUTES/Web%20HESTORIA%20DE%20HISPANIA/HISPANIA-EDÁ%20MEDIA/HISP-INVASION%20BARBARA/LA%20HISPANIA%20VISIGODA/LOS%20VISIGODOS/Dolmen-%20Hispania%20Visigoda.htm Los visigodos en Hispania artículu ampliu y actualizáu]
* [https://web.archive.org/web/20040608051246/http://es.geocities.com/alejandromenaes/castellanu Historia de la llingua castellana o española]
* [https://web.archive.org/web/20071205152247/http://roble.pntic.mec.es/~msanto1/llingua/1orixe.htm Oríxenes y evolución del castellán]
* [https://web.archive.org/web/20070701133011/http://mimosa.cnice.mecd.es/~ajuan3/llingua/lex_diacr.htm Léxicu: estudiu diacrónicu: xermanismos]
* [http://www.saber.ula.ve/handle/123456789/16399 Les 4 mentires sobre los Godos de Jurate Rosales]
* [http://www.latorredelvirrey.es/llibros/llibros_branu09/pdf/124.pdf L'idioma que falaron los godos de Jurate Rosales]
* [[Juan de Biclaro]]: ''Cronicón, que sigue onde acaba [[Víctor de Tunnuna|Víctor]]'' (''Chronicon, continuans ubi Victor desinit'').
** [http://remacle.org/bloodwolf/iberiques/biclar/chronique.htm Testu billingüe] [[llatín]] - [[Idioma francés|francés]], con introducción y anotaciones nesti idioma, nel [http://remacle.org/ sitio] de Philippe Remacle (1944 - 2011).

{{Socesión|predecesor=[[Hispania Romana]]|títulu=[[Ficheru:España y Portugal.jpg|30px]]&lt;br /&gt;[[Periodos de la Historia d'España]] |periodu='''Hispania visigoda'''|socesor=[[Historia d'Al-Ándalus|Al-Ándalus]]}}

{{Tradubot|Hispania visigoda}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Hispania visigoda| ]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>eo5u0dhp2kdaf5n0pvqlywk5b5j78iz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Marca Hispánica</title>
    <ns>0</ns>
    <id>127908</id>
    <revision>
      <id>3714343</id>
      <parentid>3705295</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:20:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35992" xml:space="preserve">[[Ficheru:Marca Hispanica Longnon 806.png|thumb|300px|Mapa de la Marca Hispánica, Navarra y [[Vasconia]] en 806.]]
[[Ficheru:Map Iberian Peninsula 910-es.svg|thumb|250px|right|Mapa de los distintos reinos na península ibérica sobre l'añu [[910]]&amp;nbsp;d.&amp;nbsp;C.]]
[[Ficheru:Mapa de la Península Ibérica nel añu 1000.svg|thumb|250px|right|Mapa de los distintos reinos na península ibérica sobre l'añu [[1000]]&amp;nbsp;d.&amp;nbsp;C.]]
[[Ficheru:Map Iberian Peninsula 1030-ast.svg|thumb|275px|Los reinos cristianos y los reinos de Taifas, añu 1030.]]
La '''Marca Hispánica''' (o ''Marca Española''){{ensin referencies}} yera'l territoriu entendíu ente la frontera políticu-militar del [[Imperiu carolinxu]] con [[al-Ándalus]] (al sur de los [[Pirineos]]), dende finales del [[sieglu VIII]] hasta la so independencia efectiva en diversos reinos y condaos. 

Foi una [[zona colchón]] creada por [[Carlomagno]] en [[795]] más allá de l'antigua provincia de [[Septimania]], como una barrera defensiva ente los [[omeyes]] d'[[Al-Andalus]] y l'[[Imperiu Carolinxu]] francu ([[ducáu de Gascuña]], [[ducáu d'Aquitania]] y la Septimania carolinxa). A diferencia d'otres [[marques carolinxes]], la Marca Hispánica nun tenía una estructura alministrativa unificada propia.

Tres la conquista [[musulmana]] de la [[península ibérica]], los [[carolinxos]] intervinieron nel nordeste peninsular a fines del [[sieglu VIII]], col sofitu de la población autóctona de los montes. La dominación [[Francu (pueblu)|franca]] fíxose efectiva entós más al sur tres la conquista de [[Girona]] ([[785]]) y [[Barcelona]] ([[801]]). La llamada «Marca Hispánica» quedó integrada por condaos dependientes de los monarques carolinxos a principios del [[sieglu IX]]. Pa gobernar estos territorios, los reis francos designaron [[conde]]s, unos d'orixe francu y otros autóctonos, según criterios d'eficacia militar na defensa de les fronteres y de llealtá y fidelidá a la corona.

El territoriu ganáu a los musulmanes configuróse como la Marca Hispánica, en contraposición a la [[Marca Cimera]] [[Al-Ándalus|andalusí]], y diba de [[Pamplona]] hasta Barcelona. De toos ellos, los qu'algamaron mayor protagonismu fueron los de [[Reinu de Pamplona|Pamplona]], constituyíu nel primer cuartu del [[sieglu IX]] en reinu; [[condáu d'Aragón|Aragón]], constituyíu en condáu independiente en [[809]]; [[Condáu de Urgel|Urgel]], importante sede episcopal y condáu con dinastía propia dende [[815]]; y el [[condáu de Barcelona]], que col tiempu convertir n'hexemónicu sobre los sos vecinos, los d'[[condáu de Ausona|Ausona]] y [[Condáu de Girona|Girona]].

== Contestu xeográficu ==
La población llocal de les ''marques'' yera diversa, incluyendo grupos montañeses autóctonos, [[íberos]], [[hispanorromanos]], [[vasconos]], [[celtes]], [[bereberes]], [[xudíos]], [[árabes]] y [[pueblu godu|godos]] que fueron conquistaos o aliaos de los dominadores islámicos o francos. Col pasu del tiempu, el xefes y les poblaciones fixeron autónomos y reclamaron la so independencia. L'área y la so composición étnica camudaba según la fortuna de los imperios y les ambiciones feudales de los [[conde]]s y [[valí]]es escoyíos p'alministrar les contornes. El cambéu de manes d'un pagu yera frecuentemente arregláu fora del campu de batalla, por aciu una compensación económica.

Árees xeográfiques qu'en distintes dómines formaron parte de la Marca son [[Barcelona]], [[Besalú]], [[Cerdaña]], [[Conflent]], [[Empordà]], [[Girona]], [[Faca]], [[Osona]], [[Pamplona]], [[Pallars]], [[Condáu de Perelada|Perelada]], [[Ribagorza]], [[Rosellón]], [[Sangüesa]], [[Sobrarbe]], [[Urgel]] y [[Vallespir]].

== Evolución ==
[[Ficheru:Reinos de Taifas en 1080.svg|thumb|300px|La península ibérica ente'l [[1076]] y el [[1080]]. N'otros momentos d'esti sieglu tamién esistieron les taifas de Tortosa y Lleida. El restu del campu de Tarragona y la so ciudá foi conquistáu pol conde de Barcelona nel 950, anque se caltuvo despoblado. A partir d'esi momentu la frontera foise averando y reculando escontra Lleida y Tortosa.]]
Mientres el sieglu IX, los condaos carolinxos fuéronse consolidando y los sos gobernantes adquirieron una autonomía creciente, a midida que l'Imperiu carolinxu entraba en crisis por causa de les divisiones internes. Dalgunos d'estos condaos empecipiaron polítiques d'acercamientu colos estaos vecinos musulmanes y caltuvieron bones rellaciones con ellos.

La independencia de los condaos occidentales respectu del rei [[Carlomagno]] decidir nel fracasu de tomar de [[Taifa de Saraqusta|Saraqusta]]. L'interés de Carlomagno nos asuntos [[Al-Ándalus|hispánicos]] moviólu a sofitar una rebelión nel [[Vilayato]] de la [[Marca Cimera]] d'[[al-Ándalus]], de [[Sulayman ben al-Arabí|Sulaymán al-Arabi]], [[valí]] de [[Barcelona]], que pretendía alzase a emir de [[Córdoba (España)|Córdoba]] col sofitu de los francos, en cuenta de apurrir al emperador francu la plaza de [[Saraqusta]].

Carlomagno llegó nel añu [[778]] a les puertes de la ciudá. Sicasí, una vegada ellí, el valí de [[Zaragoza]] Husayn negar a devasar la entrada al exércitu carolinxu. Por cuenta de la dificultá que supondría un llargu asediu a una plaza tan fortificada, con un exércitu tan alloñáu del so centru loxísticu, arrenunció.

El 15 d'agostu de 778, camín de vuelta al so reinu pol pasu de [[Roncesvalles]], ente la collada de Ibañeta y la fondalada de Valcarlos, Carlomagno col más poderosu exércitu del sieglu VIII, n'amenorgando a ruines la capital de los vasconos, [[Pamplona]], aliaos de los [[Banu Qasi]], sufrió una contundente emboscada por partíes de nativos [[vasconos]], probablemente socatraos polos fieles a los fíos de [[Sulayman ben al-Arabí|Sulayman]]: [[Aysun]] y [[Matruh ben Sulayman al-Arabí]], quien provocaron un escalabru xeneral na retaguardia del exércitu, mandada pol so sobrín [[Roldán]], a base de llanza-yos roques y dardos. La ''[[Chanson de Roland]]'' inmortalizó l'eventu de la [[batalla de Roncesvalles]]. (Vease: [[Reinu de Navarra]]).

El valí de Barcelona [[Sulayman ben al-Arabí]], xunto a otros valíes contrarios a [[Abderramán I]], buscó l'ayuda de [[Carlomagno]] pa compensar el poder del [[Emiratu de Córdoba|emirato]] en [[777]]. L'alcuerdu nun espolletó y Sulayman, que colaba xunto a les sos tropes a xunise a les fuercies rebalbes al emir y al exércitu de Carlomagno, foi prindáu por esti frente a ''[[Saraqusta]]'' como traidor. Mientres la [[Batalla de Roncesvalles]] foi lliberáu pol exércitu combináu de vasconos y musulmanes y retornáu a Zaragoza. Sulaymán unvió al so fíu [[Matruh ben Sulayman al-Arabí|Matruh]] a controlar Barcelona y Girona. A la muerte del so padre en [[780]], Matruh dispunxo Barcelona a favor del emiratu de Córdoba, al qu'ayudó sitiando Zaragoza en [[781]].

Hacia l'añu [[748]], [[Musa ibn Fortún]] casóse con Oneca y fueron padres, ente otros, de [[Musa ibn Musa]]. Oneca había estáu casada enantes col [[vascón]] Íñigo Jiménez de la [[Dinastía Jimena]] y yera la madre d'[[Íñigo Aresta]], que más tarde sería'l primer rei de [[Pamplona]], lo cual convertía n'hermanascos a Íñigo Aresta y Musa II.

Nel [[785]] apurrir ensin llucha Girona, fundando [[Carlomagno]] el [[condáu de Girona]] y estableciendo una primer llinia fronteriza a lo llargo del ríu [[Ter]], con fortaleces como la de [[Pobláu íberu de La Esquerda#Musulmanes y carolinxos|Roda de Ter]].&lt;ref&gt;Según Imma Ollich, profesora d'Historia Medieval de la Universidá de Barcelona, &quot;Siempres se punxo la frontera nel Llobregat, pero sabemos documentalmente que nel 789 La Seo de Urgel se adscribe al Imperiu carolinxu y en 785 facer Girona... Defendo qu'en 785 los carolinxos crean la frontera nel Ter, col so centru fundamental en La Esquerda&quot;, nel artículu &quot;La gran muralla catalana: Una fortaleza de 100 metros topada en Roda de Ter reescribe la edá media&quot;, ''La Vanguardia'', 9 d'avientu de 2012, páxs. 42-43.&lt;/ref&gt; 

En [[789]] el valí [[Husayn de Zaragoza]] sulevar de nuevu y toma el control de Zaragoza y Huesca (''Wasqa''). A la muerte de Matruh en [[792]], tomó'l poder de Barcelona [[Sadun al-Ruayni]]. Sadun viaxó a [[Aquisgrán]], capital del imperiu carolinxu, en [[797]] pa solicitar de nuevu ayuda al emperador contra l'Emiratu de Córdoba, entós sol control d'[[Al-Hakam I]]. A cambéu ufiertó [[Hestoria de Barcelona|Madinat Barshiluna]]. Carlomagno unvió al so fíu [[Ludovico Pío]] que, xunto a otros nobles, pretendía tomar Barcelona pacíficamente, yá na seronda de [[800]]. Sadun nun cumplió la so pallabra y negóse a apurrir la ciudá, polo que los [[Pueblu francu|francos]] atacar. L'asediu foi llargu y Sadun escapó en busca de l'ayuda de Córdoba. Foi prindáu, y tomó el poder [[Harun]], postreru valí de Madinat Barshiluna. Partidariu de siguir defendiéndose del ataque francu, foi destituyíu polos sos allegaos y apurríu a los francos, probablemente'l 3 d'abril de [[801]]. Ludovico Pío avanza hasta Tortosa. En 804 y en 810 fracasen dos expedición pa tomar de [[Tortosa]] y la contraofensiva islámica fai-y recular hasta'l [[Llobregat]].

L'[[Imperiu carolinxu]] se disgregó poques décades dempués, tres la muerte del fíu de Carlomagno, [[Ludovico Pío|Luis I el Piadosu]] o Ludovico Pío. Los trés fíos d'ésti (Carlos, Lotario y Luis) partiéronse l'imperiu por aciu el [[Tratáu de Verdún]] ([[843]]). La Marca Hispánica correspondió a Carlos, moteyáu «[[Carlos el Calvo|el Calvo]]». Amás de los sos conflictos colos sos hermanos, hubo d'encarar les invasiones [[normandos|normandes]] ente [[856]] y [[861]] nel so territoriu.

La mariña mediterránea, cuayada dende antiguu de torres de vigía contra la [[Piratería#Los corsarios berberiscos|piratería berberisca]], sufre a partir del [[858]] l'ataque de los [[normandos]], que xuben pol [[Ebro]] dende Tortosa, remontar hasta'l [[reinu de Navarra]], dexando tras les inexpugnables ciudaes de Zaragoza y Tudela, xuben depués pol so afluente, el ríu [[Aragón]], hasta atopase col ríu [[Arga]], que tamién remonten, lleguen hasta [[Pamplona]] y escalar, raptando al rei navarru. Y lo mesmo faen en [[Orihuela]], remontando'l [[Segura]].

El [[16 de xunu]] de [[877]], Carlos el Calvo robló la [[capitular de Quierzy]], cola que pretendía regulase la bona marcha del imperiu, estableciendo la heredá de los principaos y cargos condales. Esta disposición favoreció'l procesu de los condaos de la Marca Hispánica escontra la so independencia ''de facto'' a finales del [[sieglu IX]].

== Oríxenes de los condaos aragoneses ==
Tres la conquista musulmana de la [[península ibérica]], los condaos que darréu formaríen el [[Reinu d'Aragón]] ([[condáu d'Aragón|Aragón]], [[condáu de Sobrarbe|Sobrarbe]] y [[condáu de Ribagorza|Ribagorza]], d'occidente a oriente), constituyéronse como marquesaos [[Imperiu carolinxu|carolinxos]] al mandu de los cualos asitióse un marqués o gobernador francu. Sicasí, el estatus del condáu de Sobrarbe permanez ensin esclariar, pos l'islam controlaba la ciudá más importante d'esti territoriu, [[Boltaña]], y les rutes comerciales que travesaben los [[Pirineos]] dende'l territoriu de [[Sobrarbe]]. Nun paez qu'hubiera, nos primeros tiempos, nenguna comunidá cristiana significativa.

Sí hubo, sicasí, creación de monesterios, cultivu de tierres de llabor y actividá ganadera nel nucleu primitivu d'Aragón y en [[Ribagorza]]. El condáu d'Aragón articulábase en redol al [[río Aragón]], desenvolviéndose nos valles d'[[Ansó]], [[Valle de fechu|Fechu]], [[Aisa (Huesca)|Aisa]] y [[Canfranc]] y que'l so centru eclesiásticu y cultural yera'l monesteriu de [[San Pedro de Siresa]] y, más tarde, la ciudá de [[Faca]].

A fines del [[sieglu VIII]], los cristianos montañeses fueron apoderaos pol poder carolinxu y, al frente del primixeniu Aragón, asitiaron a un conde francu llamáu [[Aureolo (conde)|Aureolo]]. A la so muerte en [[809]] fuercies de la [[Cora (división territorial)|cora]] Harkal-Suli, división alministrativa del [[emiratu de Córdoba]] qu'entendía aprosimao l'actual [[provincia d'Huesca]], ocuparon fugazmente el condáu d'Aragón. Pero nun se caltendríen nin un añu esti dominiu, pos en [[810]] el conde autóctonu [[Aznar I Galíndez]], posiblemente alzáu al poder col sofitu del [[reinu de Pamplona|rei de Pamplona]] [[Íñigo Aresta de Pamplona|Íñigo Aresta]], llogró de nuevu'l condáu.&lt;ref&gt;Rodríguez Picavea Matilla (1999), páxs. 8-9.&lt;/ref&gt; Darréu foi espulsáu d'estes tierres por [[García Galíndez|García Galíndez «el Malu»]], anque como compensación foi-y asignáu'l gobiernu de los condaos d'[[condáu de Urgel|Urgel]] y [[condáu de Cerdaña|Cerdaña]].&lt;ref&gt;María del Pilar Rábade Obradó, Eloísa Ramírez Vaquero y Juan F. Utrilla Utrilla, ''La dinámica política'', Ediciones AKAL, 2005, páxs. 290-291.&lt;/ref&gt; A pesar d'ello, [[Aznar I Galíndez]] estableció una dinastía condal hereditaria n'Aragón dende la primer década del [[sieglu IX]], cuidao que'l so fíu [[Galindo Aznárez I]] (o Galindo Aznar), gobierna'l condáu d'Aragón dende los [[años 830]] hasta mediaos o finales de la [[años 860|década de 860]], poder que s'estendió tamién al [[condáu de Pallars]].&lt;ref&gt;Rodríguez Picavea Matilla (1999), páx. 9.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;María del Pilar Rábade Obradó, Eloísa Ramírez Vaquero y Juan F. Utrilla Utrilla, ''La dinámica política'', Ediciones AKAL, 2005, páx. 291.&lt;/ref&gt; El condáu, lliberáu de la dependencia de los francos, quedó sicasí so la influencia del [[reinu de Pamplona]]. A pesar d'ello, el condáu aragonés llogró caltener la so identidá social y alministrativa.&lt;ref&gt;Thomas Bisson, ''The Medieval Crown of Aragon: A Short History'', [[Oxford University Press]], 1986, páxs. 10-11.&lt;/ref&gt;

[[Sobrarbe]] yera un territoriu sometíu a l'autoridá del valí d'Huesca dende la ciudá de Boltaña, la ciudá fortificada d'[[Alquézar]] y, n'última instancia, dende [[Barbastro]], el nucleu urbano y comercial más importante de la zona. Sía comoquier, a partir del [[775]], ta documentáu [[Blasco de Sobrarbe]] como señor de les tierres más septentrionales d'esti territoriu pa, pocu dempués, integrar esta contorna norteña a los dominios del [[Monarques d'Aragón|conde d'Aragón]]. Yá a empiezos del [[sieglu X]] pasa a xunise al condáu de Ribagorza tres el matrimoniu de [[Bernardo Unifredo]] con [[Toa Galíndez]], fía de [[Galindo II Aznárez]], dotada col [[condáu de Sobrarbe]].

[[Ribagorza]] tuvo nos sos entamos una mayor dependencia de los francos, como yera habitual nos marquesaos más orientales. Dende'l [[sieglu IX]] ta constituyíu como un territoriu cristianu articuláu polos valles de los ríos [[Noguera Ribagorzana]] y [[Noguera Pallaresa]] y la cuenca del [[ríu Isábena|Isábena]]. Taba venceyáu a los [[Condes de Tolosa|condes de Tolosa]] hasta que, tres la crisis del [[condáu de Tolosa|condáu tolosano]] del postreru cuartu del [[sieglu IX]] provocada pola violenta muerte del conde [[Bernardo II de Tolosa|Bernardo II]], un magnate local, [[Raimundo I de Ribagorza-Pallars]] álzase como conde independiente del poder francu y empecipia una dinastía propia. Asina puede dicise que, al igual que va asoceder colos condaos más orientales, ye'l sieglu X el momentu en qu'empieza la disgregación en condaos independientes de la Marca Hispánica.

== Oríxenes de los condaos catalanes ==
[[Ficheru:Europe 814-es.svg|thumb|400px|Europa a la muerte de [[Carlomagno]].]]

Darréu dempués de la conquista carolinxa, nos territorios apoderaos polos francos, atópase la mención d'unos distritos políticu-alministrativos —[[Pallars]], [[Ribagorza]], [[Condáu de Urgel|Urgel]], [[Condáu de Barcelona|Barcelona]], [[Condáu de Girona|Girona]], [[Condáu de Osona|Osona]], [[Ampurias]], [[Rosellón]]— que reciben el nome de condáu, dientro del cual, como subdivisión, esisten otres circunscripciones menores, el pagu» (''pagus'', en singular), como por casu, [[Berga]] o [[Vallespir]].

L'orixe d'estos condaos o pagos remontar a dómines anteriores a los carolinxos, tal como lo atestigua la frecuente coincidencia ente les sos llendes y los de los territorios d'antigües tribus [[íberu|íberes]]; como exemplu, el [[condáu de Cerdaña]] correspondía al pueblu de los ceretanos, el d'[[Condáu de Osona|Osona]] al de los ausetanos, y el ''pagus'' de Berga a los bergistanos o bergusis. En consecuencia estos territorios, por fuercia, tendríen de tener dalguna entidá política-alministrativa en tiempos de los romanos y de los visigodos, anque nun se denominaren condaos, nin tuvieren gobernaos por condes na dómina de los reis de [[Toledo]]; na monarquía visigoda, los condes, asitiaos en xerarquía per debaxo de los duques, la máxima autoridá provincial, gobernaben solo les ciudaes, circunscribiéndose la so autoridá puramente al ámbitu urbanu, de cutiu delimitado por muralla, qu'escluyíen el distritu rural dependiente de la ciudá. Poro, pa entamar los territorios ganaos al sur del [[Pirinéu]], los francos nun crearon nenguna entidá, sinón que se llindaron a caltener les yá establecíes poles tradiciones alministratives de los sos pobladores.

Primeramente l'autoridá condal recayó na aristocracia local, tribal o [[visigodos|visigoda]], pero los intentos de convertir les sos demarcaciones en señoríos hereditarios obligó a los carolinxos a sustituyilos por condes d'orixe francu. D'esta miente, en [[Girona]], [[Condáu de Urgel|Urgel]] y [[Cerdaña]] hubieron d'aceptar nel añu [[785]] l'autoridá [[Pueblu francu|franca]] qu'impunxo'l [[Imperiu carolinxu]] nestes marques como baluarte contra la puxante espansión del [[Emiratu de Córdoba|emirato cordobés]] del poderosu [[Abderramán I]], yá independizáu d'oriente. Coles mesmes, [[Carlomagno]], que nesta dómina andaba a la tema pol dominiu d'occidente col [[Emiratu de Córdoba]], asitió marqueses y consolidó la so poder ocupando [[Ribagorza]], [[Pallars]], [[Cerdaña]], [[Besalú]], [[Girona]], [[Osona|Ausona]] y [[Barcelona]] onde estableció caudiellos con prerrogativas militares pa oponese a les ofensives árabes. A lo llargo de tol [[sieglu IX]] los condaos hispánicos van depender del [[Dinastía Carolinxa#Emperadores arolingios|emperador carolinxu]].&lt;ref name=&quot;condaos&quot;&gt;Enrique Rodríguez Picavea Matilla, «Los condaos catalanes: de la dependencia carolinxa a la supremacía de Barcelona», en ''La Corona d'Aragón na Edá Media'', Madrid, Akal, 1999, páxs. 7-9. ISBN 978-84-460-1077-7&lt;/ref&gt;

Los condaos pirenaicos orientales qu'a partir del [[sieglu XIII]] constituyiríen una entidá con una idiosincrasia común llamada [[Cataluña]] non solo dependíen alministrativamente del [[Imperiu carolinxu]], sinón tamién dende'l puntu de vista eclesiásticu. El poder relixoso nestos condaos dependió del [[arzobispáu]] carolín de [[Narbona]] mientres más de cuatrocientos años ente los [[sieglu VIII|sieglos VIII]] y mediaos del [[sieglu XII|XII]], cuando en [[1154]] el papa [[Anastasio IV]] otorgaba a la sede tarraconense el títulu de metropolitana. Tou ello magar los intentos nesti periodu de restaurar un arzobispáu propiu similar al que tuvo'l [[Reinu visigodu]] en [[Tarragona]] de Sclua (fines del [[sieglu IX|IX]]) o Cesareo, que quixo restaurar l'arzobispáu en [[Vic]] en [[970]] ensin consiguilo. De cuenta que la Marca Hispánica dependía tantu del poder civil, como del poder relixosu [[Imperiu carolinxu|francu]].&lt;ref name=&quot;creacion&quot;&gt;Antonio Ubieto Arteta, [http://www.derechoaragones.es/es/catalogo_imagenes/grupu.cmd?posicion=239&amp;path=1457&amp;forma=&amp;presentacion=pagina ''Creación y desenvolvimientu de la Corona d'Aragón''], Zaragoza, Anubar (Hestoria d'Aragón), 1987, páx. 203. ISBN 84-7013-227-X.&lt;/ref&gt;

Sía que non, el territoriu de la Marca Hispánica estabilizar mientres tol [[sieglu IX]] nuna frontera ente'l [[Reinu de Carlomagno]] y la [[Marca Cimera]] [[Al-Ándalus|andalusí]] delimitada poles sierres de [[sierra de Boumort|Boumort]], [[sierra del Cadí|Cadí]], [[Macizu de Montserrat|Montserrat]] y [[Macizu del Garraf|Garraf]].&lt;ref name=condaos /&gt;
[[Ficheru:Evolución condados pirenaicos orientales.svg|thumb|400px|Condaos pirenaicos procedentes de la Marca Hispánica de Carlomagno.]]
El [[sieglu X]] vien marcáu pola fragmentación política de los condaos orientales, anque se va afirmando progresivamente la hexemonía del [[conde de Barcelona]], que dende principios del sieglu yá controla tamién el de Osona y el de Girona (a lo menos dende 908).&lt;ref&gt;Josep Mª Salrach, ''Catalunya a la fi del primer mil·leni'', Pagès Editors, Lleida, 2004, páx. 136.&lt;/ref&gt; Ye'l sieglu X el de la rellumanza político y militar del [[Califatu de Córdoba]], polo que'l [[condáu de Barcelona]] y el [[condáu de Osona]] caltuviéronse a la defensiva mientres toa esta dómina; sicasí [[Almanzor]] atacó Barcelona nel añu [[985]] y caltener n'estáu de sitiu mientres más d'una selmana, pa finalmente escalar la capital condal.&lt;ref name=condaos /&gt;

Solo cola desmembración del califatu cordobés, los [[Condáu de Urgel|condaos de Urgel]] y de Barcelona pudieron pasar a la ofensiva y, como'l restu de los estaos cristianos, empecipiar una espansión del so territoriu por aciu repoblación de tierres y conquistes militares col sofitu financieru del cobru de paries a les [[taifa|taifes]] andalusíes en cuenta de compromisos de non agresión.&lt;ref name=condaos /&gt;

Col tiempu, los llazos de dependencia de los condaos respectu de la monarquía franca fuéronse debilitando. L'autonomía consolidar al afirmase los derechos d'heriedu ente les families condales. Esti enclín foi acompañada d'un procesu d'unificación de los condaos hasta formar entidaes polítiques más amplies.

El conde [[Wifredo el Velloso]] representó esta orientación. El so gobiernu coincidió con un periodu de crisis que llevó a la fragmentación del Imperiu carolinxu en principaos feudales. A partir d'entós, los feudos francos tresmitir por heriedu y los reis francos a cencielles sancionaron la tresmisión. Wifredo foi l'últimu conde de Barcelona designáu pola monarquía franca y el primeru que mandó los sos estaos a los sos fíos. Consiguió axuntar sol so mandu una serie de condaos pero nun los tresmitió xuníos n'heriedu a los sos fíos. Conde de Urgel y Cerdaña en 870, recibió nel añu 878 los condaos de Barcelona, Girona y [[Condáu de Besalú|Besalú]] de los reis carolinxos. A la so muerte en 897, la unidá rompióse, pero'l nucleu formáu polos condaos de [[Condáu de Barcelona|Barcelona]], [[Condáu de Girona|Girona]] y [[Condáu de Ausona|Osona]] caltúvose indiviso.&lt;ref&gt;Salvo quiciabes un curtiu periodu de dominación de la casa d'[[condáu de Ampurias|Ampurias]] sobre Girona qu'acabaría en 908, como defende Ramon Martí y cita Salrach, ''Catalunya a la fi del primer mil·leni'', páx. 138.&lt;/ref&gt; D'esta forma, créase la base patrimonial de la [[Casa de Barcelona|casa condal de Barcelona]], lo cual foi consideráu por sectores de la historiografía catalana como l'entamu de la independencia de la Marca Hispánica d'estos condaos, que s'apiguraríen nel [[sieglu XIV]] nel [[Principáu de Cataluña]].

Los condes qu'asocedieron a Wifredo al frente del condáu de Barcelona caltuvieron la so llealtá a los carolinxos, inclusive frente a los intentos de diversos usurpadores d'ocupar el tronu francu. Asina, mientres el reináu de [[Carlos III de Francia|Carlos el Simple]] caltúvose la cronoloxía según los sos años de reináu nos documentos del condáu, pero esti costume atayar mientres el gobiernu de [[Raúl de Borgoña]], y volviendo darréu a ser restaurada cola torna de los carolinxos al poder con [[Luis IV de Francia|Luis d'Ultramar]] en 936. Sía comoquier, nun consta que'l conde [[Suñer I]] fora rindi-y homenaxe personalmente nin que-y xurara fidelidá, anque sí allegaron diversos clérigos y magnates del condáu.&lt;ref&gt;Josep Mª Salrach, ''Catalunya a la fi del primer mil·leni'', páxs. 141-42.&lt;/ref&gt;

Nel 985 Barcelona, entós gobernada pol conde [[Borrell II]], ye atacada y amburada por [[Almanzor|Al-Mansur]] que la escala'l 6 de xunetu, tres ochos díes d'asediu. El conde abelúgase entós nos montes de [[Montserrat (monte)|Montserrat]], n'espera de l'ayuda del rei francu, pero nun apaecen les tropes aliaes, lo que xenera un gran malestar. Nel añu [[988]], aprovechando la sustitución de la [[dinastía Carolinxa]] pola [[Dinastía de los Capetos|dinastía Capeta]], nun consta que'l conde de Barcelona [[Borrell II]] emprestara'l debíu xuramentu de fidelidá al rei francu, magar que ésti riquir por escritu. Esti actu ye xeneralmente interpretáu como'l puntu de partida de la independencia de fechu del condáu de Barcelona.&lt;ref&gt;Salrach, ''op.cit.'', páx. 146.&lt;/ref&gt;

== Vivir na frontera ==
Nel sieglu X nun había una delimitación precisa ente un llau y otru de lo que güei llamaríamos «frontera» que dixebraba los condaos de la Marca Hispánica d'al-Ándalus. Per una parte, la separación ente los distintos territorios yera imprecisa y nun se trataba d'una área despoblada, sinón que nella había dellos pobladores d'obediencia incierta. Per otra parte, a cada llau había habitantes que taben sometíos a autoridaes civiles y relixoses que la so sede atopar nel bandu opuestu.

La franxa de separación ente los dominios cristianos y musulmanes tampoco tenía una estensión uniforme. Nes proximidaes de Lleida y Balaguer, esta franxa yera más estrecha, en parte pola potencia d'estos dos enclaves musulmanes y en parte pola sobrevivencia de comunidaes cristianes que debíen de caltener una importante rellación colos sos correlixonarios del otru llau de la frontera. Sicasí, yera muncho más amplia al sudoeste de Barcelona, onde a lo llargo del sieglu fueron apaeciendo castiellos que, de la mesma, atraíen a nuevos pobladores. Estos castiellos, que solíen asitiase a lo cimero de visos o otros puntos con gran visibilidá, diben configurando una rede que respondía a un proyeutu tantu de defensa como de dominación del territoriu circundante. Sicasí, nos valles y llanures multiplicaben los edificios de calter relixosu, que constituyíen una segunda rede territorial, promovida por abás, obispos y magnates, y qu'indiquen la multiplicación de los nucleos de población.&lt;ref&gt;Pa un analís más detalláu, vease Salrach, ''Catalunya a la fi del primer mil·leni'', páxs. 63-69.&lt;/ref&gt;

== Desapaición ==
[[Ficheru:Empire almoravide-es.svg|thumb|200px|L'imperiu [[almorávide]].]]

Cola disgregación del [[califatu de Córdoba]] a entamos del [[sieglu XI]], quedó en manes de les [[taifas]] fronterices la defensa del territoriu baxu dominiu musulmán frente a los reinos y condaos que configuraren la Marca Hispánica y que, lliberaos de la so dependencia de la monarquía franca, amosábense cada vez más ansiosos por ampliar los sos dominios. Pa ello, los gobernantes de les taifas nun duldar en recurrir a tropes mercenaries cristianes. Asina, probablemente foi na [[batalla de Graus]] (1063) onde [[Rodrigo Díaz de Vivar]], conocíu como ''El Cid Campeador'', ''Mio Cid'' o a cencielles ''El Cid'' (del árabe dialeutal سيد, ''sīd'', «señor»), engarró per primer vegada, como caudiellu de los sos mesnadas mercenaries a les órdenes del rei [[taifa de Zaragoza]] [[Al-Muqtadir]], quien sía comoquier, a la so muerte, y como yá fixo'l so padre, volvió estremar el reinu al apurrir al so fíu [[Al-Mutamín]] Zaragoza y la zona occidental, y al so fíu [[Al Mundir de Lleida|Al-Mundir]], Lleida, Tortosa y Denia.

Pela so parte, el rei [[Ramiro I d'Aragón]] yá intentara repitíes vegaes apoderase de les ciudaes islámiques de [[Barbastro]] y [[Graus]], llugares estratéxicos que formaben una cuña ente los sos territorios. Barbastro yera la capital del distritu nororiental de la [[Taifa de Zaragoza]] y esta llocalidá acoyía un importante mercáu.

En [[1063]] [[Ramiro I d'Aragón|Ramiro I]] sitió Graus, pero [[Al-Muqtadir]] en persona, al mandu de un exércitu qu'incluyía un contingente de tropes castellanes al mandu de [[Sancho II de Castiella]], hermanu d'[[Alfonso VI de Llión]], que cuntaba ente los sos huestes con un mozu castellanu llamáu [[Rodrigo Díaz de Vivar]], consiguió refugar a'l aragoneses, que perdieron nesta batalla al so rei [[Ramiro I d'Aragón|Ramiro I]]. Poco duraría l'ésitu, pos el socesor nel tronu d'Aragón, [[Sancho Ramírez]], cola ayuda de tropes de condaos francos ultrapirenaicos y n'unión con [[Armengol III]], conde de Urgel, que morrió na agarrada, tomó Barbastro en [[1064]] no que se considera la primer llamada a la [[cruzada]] conocida.

Al añu siguiente, [[Al-Muqtadir]] reaccionó solicitando l'ayuda de too [[al-Ándalus]], llamando de la mesma a la [[yihad]] y volviendo recuperar Barbastro en [[1065]]. Esti trunfu dexó a Al-Muqtadir tomar el nomatu honoríficu de ''Billah'' («El poderosu gracies a Alá»), y Barbastro siguió en manes de la [[Taifa de Zaragoza]] hasta qu'[[Ermengol IV de Urgel|Armengol IV]], [[conde de Urgel]], volviera conquistar, yá sol reináu d'[[Al-Musta'in II]].

La llegada de los [[almorávides]] representó un frenu temporal a esta espansión: ganaron a [[Alfonso VI de Llión]] na [[batalla de Zalaca]] de 1086 y apoderáronse de los reinos de taifas. Protexer de los cristianos y ayudaron a la so economía cola introducción d'una nueva moneda, pero la so ocupación militar causaba un creciente ofiendo. En [[1090]] l'imperiu almorávide reunificó les taifas como protectoraos sometíos al poder central de [[Marrakech]] y destituyeron a tolos reis de taifas sacante a Al-Mustaín, que caltuvo bones rellaciones colos almorávides, gracies a lo cual caltúvose como reinu fronterizu independiente, yá que, al constituyir una avanzadura d'[[al-Ándalus]] frente a los cristianos, foi l'únicu territoriu qu'evitó la unificación almorávide.

Tres una tercer conquista islámica, Barbastro foi recuperada definitivamente en [[1101]] pol rei [[Pedro I d'Aragón]] que, col permisu del Papa, convertir en [[sede episcopal]], treslladando la sede dende [[Roda de Isábena]].

:Nel añu 1137 producir na ciudá unu de los acontecimientos históricos más relevantes: nel barriu del Entremuro robláronse los esponsales ente'l conde de Barcelona, [[Ramón Berenguer IV de Barcelona|Ramón Berenguer IV]], y [[Petronila]], fía de [[Ramiro II d'Aragón|Ramiro II]] el Monxu. La boda celebróse muncho más tarde, nel mes d'agostu de [[1150]], en [[Lleida]], que cayera en manes del propiu Ramón Berenguer IV y del conde [[Ermengol VI de Urgel]] un añu antes.

Yá a principios del [[sieglu XII]], el conde [[Ramón Berenguer III]] ([[1082]]-[[1131]]) de Barcelona incorporara a los sos dominios el [[condáu de Besalú]] (1111) (por aciu alianza matrimonial), el de [[Condáu de Cerdaña|Cerdaña]] (1117 o 1118) (por heriedu), y conquistara parte del [[condáu de Ampurias]] (ente 1123 y 1131). Más allá de los Pirineos, tamién controlaba'l de [[Condáu de Provenza|Provenza]] (dende 1112), que al morrer mandó al so segundu fíu [[Berenguer Ramón I de Provenza|Berenguer Ramón]].&lt;ref&gt;Josep Mª Salrach, ''El procés de feudalització'', Vol. II de ''Història de Catalunya'', Edicions 62, Barcelona, 1987, páxs. 355-58.&lt;/ref&gt; Otros condaos, como Pallars, Urgel, Rosellón o Ampurias acabaron integrándose darréu, ente'l postreru terciu del sieglu XII y el sieglu XIV, na [[Corona d'Aragón]].

[[Ramón Berenguer IV de Barcelona|Ramón Berenguer IV]] ''el Santu'' a la muerte del so padre en [[1131]] recibió'l [[Condáu de Barcelona]], ente que'l so hermanu ximielgu [[Berenguer Ramón I de Provenza|Berenguer Ramón]] asocéde-y en [[Condáu de Provenza|Provenza]]. N'agradecimientu al sofitu amosáu, en contra de los [[Corona de Castiella|castellanos]], [[Ramiro II d'Aragón]] ufiertó-y a'l so fía [[Petronila d'Aragón|Petronila]], d'un añu d'edá, en matrimoniu.

Ramiro depositó nel so xenru'l reinu pero non la so dignidá real, dada lexítimamente a la casa d'Aragón, pol so antepasáu [[Sancho Garcés III de Navarra|Sancho III el mayor]] del [[reinu de Navarra]], roblando d'equí p'arriba Ramón Berenguer como ''Conde de Barcelona y Príncipe d'Aragón''. Depués Ramiro arrenunció al gobiernu, anque non al so títulu de rei, pos siguía siendo'l ''Señor Mayor de la Casa d'Aragón'' en cuantes qu'[[Alfonso II d'Aragón|Alfonso]] nun cumpliera la mayoría d'edá y volvió al conventu. D'esta manera, [[Ramiro II d'Aragón|Ramiro II]], fíu del rei de [[Reinu de Navarra|Navarra]] [[Sancho Ramírez]], cumplió la misión de salvar la monarquía y asina tamién se xuniría'l [[Reinu d'Aragón]] col [[Condáu de Barcelona]]. En marzu de [[1157]] nacía en [[Huesca]] el primoxénitu de la pareya formada por Ramón Berenguer y Petronila, llamáu como'l so padre: Ramón Berenguer, que va reinar col nome d'[[Alfonso II d'Aragón|Alfonso II]] n'honor a [[Alfonso I d'Aragón|Alfonso I]], y va convertise nel primer rei de la [[Corona d'Aragón]].

La fecha na que los condaos catalanes independícense formalmente de [[Francia]] ye'l [[11 de mayu]] en [[1258]] col tratáu celebráu en Corbeil ente [[Jaime I d'Aragón]], el Conquistador y el rei de Francia [[Lluis IX de Francia|Luis IX]]. En dichu tratáu dambos reis dexaron derechos sobre territorios, Jaime I sobre territorios occitanos y el francés sobre los condaos catalanes, que pasaron a depender namái del monarca de la [[Corona d'Aragón]].

L'estáu d'[[Andorra]] nos [[Pirineos]] y la so hestoria apurren un típicu exemplu de los señoríos feudales de la rexón, siendo la única pervivencia actual de la Marca Hispánica.

== Referencies ==
=== Notes ===
{{llistaref}}

=== Bibliografía ===
* Rodríguez Picavea Matilla, Enrique, [https://books.google.es/books?id=pA-YdKO1tykC&amp;lpg=PP1&amp;pg=PA3#v=onepage&amp;q&amp;f=false ''La Corona d'Aragón na Edá Media''], Madrid, Akal, 1999. ISBN 978-84-460-1077-7

* {{cita llibru |apellíos
= Salrach
|nome = Josep Mª
|títulu = Catalunya a la fi del primer mil·leni
|añu = 2004
|idioma = catalán
|editorial = Pagès Editors
|isbn = 84-9779-237-8
}}

* {{cita llibru |autor
= Vilar, Pierre (direutor)
|títulu = Història de Catalunya |añu =
1987
|idioma = catalán
|editorial = Edicions 62
|isbn = 84-297-2601-2
}}

== Enllaces esternos ==
* DURÁN GUDIOL, A., [https://web.archive.org/web/20081013001533/http://www.dpz.es/ifc2/atlasH/indice_epocas/medieval/39.htm «Aragón, Sobrarbe y Ribagorza nos sieglos IX y X: xeografía condal»], ''[https://web.archive.org/web/20081021001729/http://www.dpz.es/ifc2/atlasH/Atles_indice.htm Atles d'Hestoria d'Aragón]'', Institución «Fernando'l Católicu» – Universidá de Zaragoza, 2006. Ed. dixital a partir de la ed. de xineru de 1999.
* UBIETO ARTETA, Agustín, [https://web.archive.org/web/20080622171403/http://www.dpz.es/ifc2/llibros/Ubietoweb/fichasubieto/37.html «El Pirinéu aragonés hasta 920»], ''[https://web.archive.org/web/20081020231352/http://www.dpz.es/ifc2/llibros/Ubietoweb/fichasubieto.html Cómo se formó Aragón]''. Institución «Fernando'l Católicu», Zaragoza, 2005. Ed. dixital a partir de la ed. orixinal de 1982.
* [https://web.archive.org/web/20090212165914/http://entremuro.host-ed.net/html/DPetroniladeAragnyRamiroIIelMonje.html Compromisu de Petronila y Ramón Berenguer nel barriu del Entremuro.]


{{Tradubot|Marca Hispánica}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Estaos y territorios fundaos en 795]]
[[Categoría:Estaos y territorios sumíos en 1149]]
[[Categoría:Marques del imperiu carolinxu|Friuli]]
[[Categoría:Estaos de la península ibérica na Edá Media]]
[[Categoría:Historia de Cataluña]]
[[Categoría:Historia d'Aragón]]
[[Categoría:Historia de Navarra]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>437j5nnat9nc1xnwz309hbme615m2zo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Guerra de los Seis Díes</title>
    <ns>0</ns>
    <id>128267</id>
    <revision>
      <id>3714249</id>
      <parentid>3664973</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T12:14:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: [[Estaos Xuníos|estauxunidense]] =&gt; d'[[Estaos Xuníos]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="41478" xml:space="preserve">{{otros usos|1= Guerra de Abḥasia de 1998|pa=la denomada Guerra de los Seis Díes de Abḥasia}}
{{Ficha de conflictu militar 
|nome_batalla = Guerra de los Seis Díes
|imagen = 6 Day War-Amos.jpg
|descripción_imaxe = L'Exércitu israelín nel [[Sinaí]] mientres la guerra en 1967.
|conflictu = Parte del [[Conflictu árabe-israelín]], nel marcu de la [[Guerra Fría]]
|fecha = [[5 de xunu|5]]-[[10 de xunu]] de [[1967]]
|llugar = [[Oriente Próximu]]
|resultáu = Decisiva victoria israelina.
|descripción = Ataque preventivu per parte d'[[Israel]] por cuenta del barruntu d'un inminente ataque árabe.&lt;ref name=&quot;causes&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;causes2&quot;/&gt;
|territoriu = [[Israel]] ocupa:
* La [[Franxa de Gaza]] y la [[Península del Sinaí]], d'[[Exiptu]]
* [[Cixordania]] (incluyendo [[Xerusalén Este]]), de [[Xordania]]
* Los [[Altos del Golán]], de [[Siria]]
|casus = 
* Concentración de militares exipcios cerca de la frontera israelina.&lt;ref name=&quot;causes&quot;/&gt;
* Esixencia d'espulsión, y posterior espulsión, de la [[Fuercia d'Emerxencia de les Naciones Xuníes]] per parte d'Exiptu.&lt;ref name=&quot;causes&quot;&gt;[http://palestina-e-israel.lacoctelera.net/post/2009/04/30/la guerra-los seis-dias-y-les sos-consecuencies La Coctelera (Terra): 'La Guerra de los Seis Díes y les sos consecuencies'.]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Espulsión&quot;/&gt;
* Militarización de [[Franxa de Gaza|Gaza]].&lt;ref name=&quot;causes2&quot;&gt;[http://perseo.sabuco.com/historia/Seis%20dias.pdf perseo.sabuco.com: 'La Guerra de los Seis Díes'.]&lt;/ref&gt;
* Zarru de los [[estrechos de Tirán]] per parte d'Exiptu.&lt;ref name=&quot;causes2&quot;/&gt;
* Firma d'un pactu ente Exiptu, Siria y Xordania.&lt;ref name=&quot;causes2&quot;/&gt;
|combatientes1 = {{bandera|Israel}} [[Israel]]
|combatientes2 = [[Ficheru:Flag of Syria.svg|20px]] [[República Árabe Xunida]]&lt;ref name=&quot;RAU&quot;&gt;El nome oficial d'Exiptu dende 1956 hasta 1971 foi'l de República Árabe Xunida». {{cita web |url=https://books.google.es/books?id=HpkND-IT4woC&amp;pg=PA846&amp;lpg=PA846&amp;dq=republica+arabe+xunida+nome+egipto&amp;source=bl&amp;ots=sSc4jvBfZo&amp;sig=lYAf8n0HfFe8yhu_1vIsmml1jqc&amp;hl=es&amp;sa=X&amp;ei=h5tVUrfcDcSV0AW5zICQCg&amp;ved=0CF8Q6AEwBg#v=onepage&amp;q=republica%20arabe%20xunida%20nome%20egipto&amp;f=false |títulu=l'artículu}}.&lt;/ref&gt;
* {{bandera|Iraq|1963}} [[Siria]]&lt;ref&gt;Iraq y Siria teníen la mesma bandera en 1967, ver [[Bandera de Siria]] y http://www.crwflags.com/fotw/flags/sy-his2.html, la bandera actual foi introducida en 1980&lt;/ref&gt;
* {{bandera2|Xordania}}
* {{bandera|Iraq|1963}} [[Iraq]]
|comandante1 = {{bandera|Israel}} [[Isaac Rabin]]&lt;br /&gt;{{bandera|Israel}} [[Moshé Dayán]]&lt;br /&gt;{{bandera|Israel}} [[Uzi Narkis]]&lt;br /&gt;{{bandera|Israel}} [[Israel Tal]]&lt;br /&gt;{{bandera|Israel}} [[Mordejai Hod]]&lt;br /&gt;{{bandera|Israel}} [[Ariel Sharón]]
|comandante2 = [[Ficheru:Flag of Syria.svg|20px]] [[Abdel Hakim Amer]]&lt;br /&gt;[[Ficheru:Flag of Syria.svg|20px]] [[Abdul Munim Riad]]&lt;br /&gt;{{bandera|Xordania}} [[Zaid ibn Shaker]]&lt;br /&gt;{{bandera|Iraq|1963}} [[Hafez al-Asad]]
|soldaos1 = 50&amp;nbsp;000 soldaos (264&amp;nbsp;000 incluyendo reservistas movilizaos) 
* 197 aviones
|soldaos2 = Exiptu: 240&amp;nbsp;000 soldaos&lt;br /&gt;Siria, Xordania, El Líbanu ya Iraq: 307&amp;nbsp;000 soldaos
* 957 aviones de combate *
2504 tanques&lt;ref&gt;Regan, p.211&lt;/ref&gt;
|baxes1 = 777 muertos
* 2563 mancaos
* 15 prisioneros(datos oficiales)
|baxes2 = 23&amp;nbsp;000 muertos
* 45&amp;nbsp;000 mancaos
* 6000 prisioneros
* Más de 400 aviones destruyíos
(envaloráu)
|campaña = Conflicto árabe-israelín
}}
[[Ficheru:6dayswar1.jpg|310px|thumb|Oficiales de la [[Fuercia Aérea Israelina]] xunto a un avión exipciu destruyíu.]]
La '''guerra de los Seis Díes'''&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Sebag Montefiore |nome=Simon |enllaceautor= |títulu=Xerusalén la biografía |añu=2011 |editorial=Crítica |capítulu=53 |páxines=642 |cita=A Rabin concedióse-y l'honor de da-y nome a la guerra; siempres modestu y dignu, sópitu y lacónicu, escoyó'l nome más simple: guerra de los Seis Díes.}} &lt;/ref&gt; — tamién conocida como '''guerra de Xunu de 1967''' na historiografía árabe—&lt;ref&gt;Oren (2005), p. 415.&lt;/ref&gt; foi un [[Guerra|conflicto bélicu]] qu'enfrentó a [[Israel]] con una coalición [[Mundu árabe|árabe]] formada pola [[República Árabe Xunida]]&lt;ref name=&quot;RAU&quot;/&gt; —denominación oficial d'[[Exiptu]] daquella—, [[Xordania]], [[Iraq]] y [[Siria]] ente'l [[5 de xunu|5]] y el [[10 de xunu]] de [[1967]].

Tres la esixencia exipcia a la [[ONX]] de que retirara de forma casi inmediata les sos fuercies d'interposición nel [[Sinaí]] ([[Fuercia d'Emerxencia de les Naciones Xuníes|UNEF]]), l'esplegue de fuercies exipcies na frontera israelina y el bloquéu de los [[estrechos de Tirán]], Israel, tarreciendo un ataque inminente, llanzó un [[ataque preventivu]] contra la fuercia aérea exipcia. Xordania respondió atacando les ciudaes israelines de [[Xerusalén]] y [[Netanya]]. Al rematar la guerra, Israel conquistara la [[península del Sinaí]], la [[Franxa de Gaza]], [[Cixordania]], [[Xerusalén Este]] (incluyendo la [[Ciudá Vieya (Xerusalén)|Ciudá Vieya]]) y los [[Altos del Golán]].&lt;ref name=&quot;causes&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;causes2&quot;/&gt;

Tres numberosos enfrentamientos fronterizos ente Israel y los sos vecinos árabessobremanera Siria, el presidente exipciu [[Gamal Abdel Nasser]] espulsó a la [[Fuercia d'Emerxencia de les Naciones Xuníes]] (UNEF) de la [[península del Sinaí]] en mayu de 1967.&lt;ref name=&quot;Espulsión&quot;&gt;Espulsión de les fuercies de les Naciones Xuníes:
* «En 1967, Exiptu ordenó la salida a les tropes de la ONX a cabu y bloquió les rutes de navegación d'Israel - amestando esto a los yá altos niveles de tensión ente Israel y los sos vecinos».{{cita noticia |url=http://news.bbc.co.uk/1/shared/spl/hi/middle_east/03/v3_israel_palestinians/maps/html/six_day_war.stm |títulu=Israel y los palestinos en fondura, 1967: Guerra de los Seis Díes |axencia=BBC |fechaaccesu=5 d'abril de 2010}}
* «Animáu pola aclamación casi unánime que recibió poles sos aiciones per parte del mundu árabe, Nasser espulsó a les fuercies UNEF y anunció el zarru de los Estrechos de Tirán».{{cita llibru |autor=Robert Owen Freedman |títulu=Política del mundu y el conflictu árabe-israelín |editorial=Pergamon Press |añu=1979 |páxines=79}}
* «L'ataque israelín punxo fin a una tirante situación que yá llevaba tres selmanes... empecipiada cuando'l presidente exipciu Gamal Abdel Nasser espulsó a les fuercies de paz de les Naciones Xuníes de la Franxa de Gaza y del estremu sur de la península del Sinaí, bloquió los cercanos Estrechos de Tirán a los barcos israelinos, y esplegó el so exércitu a gran escala a lo llargo de la frontera israelina».{{cita llibru |autor1=Dan Perry |autor2=Alfred Ironside |títulu=Israel and the Quest for Permanence |editorial=McFarland |añu=1999 |páxines=18 |idioma=inglés}} 
* «Pocu dempués que Nasser espulsó a les fuercies de la ONX del Sinaí, el Secretariu d'Estáu, Dean Rusk, dirixir a funcionarios del Departamentu d'Estáu en Washington, Nueva York y Moscú pa encamentar a los soviéticos a suxetar a los sos amigos árabes».{{cita llibru |autor=Nigel John Ashton |títulu=Cold War in the Middle East: Rexonal Conflict and the Superpowers 1967-73 |editorial=Routledge |añu=2007 páxines=18}}
* «[...] Nasser cerró'l golfu de Aqaba pal navegación, cortándo-y a Israel los sos suministros básicos de petroleu. Díxo-y a les fuercies de paz de la ONX na península del Sinaí que salgan. Entós unvió gran cantidá de tanques y cientos de tropes al Sinaí mui cerca d'Israel. El mundu árabe deliraba col sofitu».{{cita web |url=http://www.npr.org/news/specials/mideast/history/transcripts/6day-p4.100302.html |títulu=Mediu Oriente: Un sieglu de conflictos - Parte 4: La Guerra de los Seis Díes en 1967 |editorial=National Public Radio |fecha=3 d'ochobre de 2002 |fechaaccesu=5 d'abril de 2010}}
* «[...] la crisis del Mediu Oriente españó'l 16 de mayu de 1967, cuando Nasser espulsó a les tropes de la ONX que controló'l Sinaí dende'l final de la Guerra de Suez-Sinaí en 1957.» {{cita llibru |autor=Peter L. Hahn |títulu=Crisis and Crossfire: The United States and the Middle East Since 1945 |editorial=Potomac Books |añu=2005 |páxines=50}} 
* «En mayu de 1967 el presidente Nasser d'Exiptu espulsó la UNEF y punxo en marcha los acontecimientos que bastiaron l'ataque rescamplu d'Israel y la conquista del Sinaí».{{cita llibru |autor=J. L. Granatstein |títulu=Canadian Foreign Policy: Historical Readings |editorial= Copp Clark Pitman |añu=1986 |páxines= 236}}&lt;/ref&gt; La fuercia de caltenimientu de la paz taba asitiada na rexón dende'l final de la [[Crisis de Suez]] en 1957. Exiptu atropó 1000 tanques y unos 100&amp;nbsp;000 soldaos na frontera con Israel&lt;ref name=Pimlott&gt;{{cita llibru |apellíu=Pimlott |nome=John |títulu=Middle East Conflicts: From 1945 to the Present |editorial=Orbis |añu=1983 |isbn=0-85613-547-X |páxines=53}}&lt;/ref&gt; y cerró los Estrechos de Tirán a tolos buques de bandera israelina o que llevaben materiales estratéxicos a Israel, recibiendo un fuerte sofitu d'otres naciones árabes.&lt;ref name=&quot;egyptian-mobilization&quot;&gt;
* «En 1967, Exiptu ordenó salir a les tropes de la ONX y bloquió les rutes de navegación d'Israel - amontando los yá altos niveles de tensión ente Israel y los sos vecinos».{{cita web |url=http://news.bbc.co.uk/1/shared/spl/hi/middle_east/03/v3_israel_palestinians/maps/html/six_day_war.stm |títulu=Israel and the Palestinians in depth, 1967: Six Day War |axencia=BBC |fechaaccesu=5 d'abril de 2010 }}
* «En xunu de 1967, Exiptu, Siria y Xordania concentraron les sos tropes nes sos fronteres con Israel preparaos pa una guerra total.» {{cita web |url=http://archives.cnn.com/2002/WORLD/meast/04/14/me101.tuchman.1967/ |títulu=Mideast 101: The Six Day War |editorial=CNN |fechaaccesu=5 d'abril de 2010 }}
* «La guerra tornó en 1967 cuando Exiptu, Siria y Xordania rexuntaron les sos fuercies pa desafiar a Israel.» {{cita noticia |url=http://www.economist.com/countries/Israel/profile.cfm?folder=History%20in%20brief |títulu=Country Briefings: Israel |periódicu=The Economist |fechaaccesu=3 de marzu de 2007 }}
* «Dempués de qu'Israel declaró la so condición d'Estáu en 1948, dellos estaos árabes y grupos palestinos de momentu atacaron a Israel. Dempués d'una guerra llargo y amargoso na que finalmente fueron refugaos. El presidente exipciu Gamal Abdel Nasser comprometer a vengar les perdes árabes y primió sobre la causa del nacionalismu palestino. Pa ello, entamó una alianza ente los estaos árabes qu'arrodien a Israel y movilizar pa la guerra».{{cita web |url=http://encarta.msn.com/encyclopedia_761570433/Six-Day_War.html |títulu=Six-Day War |editorial=[[Microsoft]] [[Encarta]] Online Encyclopedia 2007 |fechaaccesu=10 d'abril de 2007 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070408182006/http://encarta.msn.com/encyclopedia_761570433/Six-Day_War.html |fechaarchivu=8 d'abril de 2007 }}&lt;/ref&gt; Israel respondió con una movilización similar qu'incluyó'l reclutamiento de 70&amp;nbsp;000 reservistas p'aumentar l'ordinariu de les [[Fuercies de Defensa Israelinos|Fuercies de Defensa]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Ben-Gurion Diary: May-June 1967 Israel Studies |otros Volume 4, Númberu 2 |fecha=Seronda de 1999 |páxines=199-220 |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

La guerra de los Seis Díes inscríbese dientro del [[conflictu árabe-israelín|conxuntu de guerres llibraes ente Israel y los sos vecinos árabes]], tres la creación del [[Estáu d'Israel]] ([[1948]]) en parte del [[Mandatu británicu de Palestina]]. Estos seis díes de 1967 concitaron l'atención mundial y resultaron claves na [[xeopolítica]] de la rexón: les sos consecuencies fueron fondes, estenses y fixéronse notar hasta'l presente, teniendo una influencia decisiva en numberosos acontecimientos posteriores, como la [[guerra de Gastadura]], la [[guerra de Yom Kippur]], la [[masacre de Múnich]], la polémica sobre los [[asentamientos xudíos]] y l'[[llei de Xerusalén|estatus de Xerusalén]], los [[alcuerdos de Camp David]] y [[Alcuerdos d'Oslu|d'Oslu]] o la [[Intifada]].&lt;ref&gt;Oren (2005), p. 20.&lt;/ref&gt;

== Antecedentes ==
En [[1947]], la ONX estableció un [[Plan de la ONX pa la partición de Palestina de 1947|plan pa la división]] del [[Mandatu Británicu de Palestina]] en do Estaos, unu sionista y otru árabe, quedando [[Xerusalén]] y [[Belén]] baxu control internacional. Los países árabes y los líderes de la [[Pueblu palestín|comunidá árabe palestina]] refugaron el plan y atacaron al acabante crear [[Estáu d'Israel]] el mesmu día del so [[Declaración d'independencia d'Israel|proclamación]], dando llugar a la [[guerra árabe-israelina de 1948]], qu'acabó cola victoria de los [[israelinos]], la so independencia definitiva y l'ampliación del territoriu d'Israel. Pela so parte, Exiptu apoderóse la [[Franxa de Gaza]] y Transjordania ocupó Cixordania y parte de Xerusalén (rebautizando el país col nome de [[Xordania]]).

Los países árabes nun aceptaron la resultancia d'esta guerra y siguieron con aiciones de guerrilla contra Israel, lo que llevó a esti país a intervenir xunto a [[Francia]] y el [[Reinu Xuníu]] na [[guerra de Suez]] ([[1956]]). Esta guerra foi una victoria militar, pero una derrota política pa los trés aliaos, una y bones la gran presión diplomática per parte de los [[Estaos Xuníos]] y de la [[Xunión Soviética]] forzó a Francia, Inglaterra ya Israel a retirar los sos exércitos. En cuenta de retirar los sos exércitos del [[Sinaí]], Israel llogró indireutamente d'Exiptu'l compromisu de detener les sos unviaes d'armamentu a les guerrilles que lluchaben contra Israel. Como resultancia, les rellaciones ente Exiptu ya Israel aseláronse (na midida na que esto yera posible) por un tiempu. Amás, un cuerpu especial de la ONX, conocíu como [[Fuercia d'Emerxencia de les Naciones Xuníes|UNEF]] poles sos sigles n'inglés, foi esplegáu na península del Sinaí, interponiéndose ente israelinos y exipcios.

== El camín escontra la guerra ==
Sicasí, la presión constante de la opinión pública de los países árabes forzaba a los sos líderes a siguir la llucha contra Israel. Como parte d'esta llucha, Exiptu siguió sofitando guerrilles, ya impulsó una alianza militar con [[Siria]] en [[1966]]. Tantu Siria como Exiptu taben sofitaos pola [[Xunión Soviética]].

El [[17 de mayu]] de [[1967]], Exiptu solicitó formalmente a la [[ONX]] la retirada de les tropes d'interposición ([[Fuercia d'Emerxencia de les Naciones Xuníes|UNEF]]), y empezó a remilitarizar el Sinaí y la frontera con Israel. El [[23 de mayu]] del mesmu añu, Exiptu bloquió los [[estrechos de Tirán]], lo que según Israel contradicía les Lleis Marítimes de la [[ONX]] y yera [[casus belli|causa de guerra]]. El [[30 de mayu]], la presión popular en Xordania llogró estremar al rei [[Hussein de Xordania|Hussein]] de la so tradicional alianza coles potencies occidentales y obligó-y a xunise a l'alianza exipciu-siria, otorgando'l mandu de les sos fuercies a un xeneral exipciu. El [[4 de xunu]] [[Iraq]] sumar a la coalición.

Anque'l gobiernu d'Israel nun quería la guerra y tarrecer, los militares israelinos consideraben que yera necesariu atacar darréu porque ensin la ventaya de la sorpresa, Israel nun podría sobrevivir. Israel movilizara a los reservistas y nun podía caltener esa movilización indefinidamente. Ante la disyuntiva d'atacar o desmovilizar, nun recibiendo garantía dalguna per parte de EE.&amp;nbsp;UU. de qu'impulsaría una iniciativa internacional, y col gobiernu d'Exiptu dando amueses públiques diaries de la so voluntá de nun esfrecer la situación, el gobiernu d'Israel escaeció les sos reticencies y siguió el conseyu de los sos xenerales.&lt;ref name=autogenerated1&gt;[http://www.mideastweb.org/briefhistory.htm] www.mideastweb.org&lt;/ref&gt; Otres fontes&lt;ref name=autogenerated2&gt;Ver [https://web.archive.org/web/20070607220110/http://www.nmhschool.org/tthornton/mehistorydatabase/1967_third_arab.htm artículu]&lt;/ref&gt; dulden de que los árabes, magar tola intensa retórica belicista y l'acumuladura de tropes nes fronteres, tuvieren realmente dispuestos a atacar a Israel.

Sicasí ye sabíu qu'Exiptu nun unvió solu dos, sinón siete divisiones (2ª, 3ª, 4ª, Shazli Force, 6ª, 7ª y 20ª)&lt;ref&gt;Ver [https://web.archive.org/web/20100925062424/http://hatikva-tamid.info/7divisiones.jpg La Guerra de los Seis Díes A. J. Barker Coronel Británicu]&lt;/ref&gt; con 100&amp;nbsp;000 soldaos y 1000 tanques, frente a la frontera israelina.&lt;ref&gt;Ver [https://web.archive.org/web/20100925062431/http://hatikva-tamid.info/1000carros.jpg La Guerra de los Seis Díes A. J. Barker Coronel Británicu]&lt;/ref&gt;Cinco divisiones taben nel Sinaí y dos en Gaza. Estes cifres coinciden coles d'otres fontes, como por casu: {{cita|Exiptu tenía apostaes siete divisiones, 100000 homes y 1000 vehículos de combate.&lt;br /&gt;{{cita llibru |autor=Álvaro Abós |obra=Fechos Políticos del Sieglu XX |otros Tomu 9 |títulu=La Guerra de los Seis Díes |páxina=41}}}}


Más fontes qu'amuesen l'esplegue de los siete divisiones exipcies:
.,&lt;ref&gt;Ver [http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/History/67egmap.html Disposición de les Fuercies Exipcies]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Ver [http://www.ibiblio.org/sullivan/maps/SinaiCampaign1967-map.GIF Disposición de les Fuercies Exipcies]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Ver [http://news.bbc.co.uk/nol/shared/spl/hi/guides/457000/457035/img/1180706313.gif Disposición de les Fuercies Exipcies BBC]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Ver [http://focusonjerusalem.com/maproom5.html Disposición de les Fuercies Exipcies]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Ver [http://www.buffalo-israel-link.org/joel6.htm Disposición de les Fuercies Exipcies]&lt;/ref&gt; nun podíen dexar nenguna dulda a Rabín, nin sobre la so cantidá (siete), nin sobre la so disposición, nin sobre'l so propósitu.

[[Menahem Begin]], entós daquella del partíu Gahal, tamién dixo años dempués:&lt;ref name=autogenerated2 /&gt;
{{cita|En xunu de 1967 otra vegada teníamos una opción. La concentración de tropes exipcies en Sinaí nun probaben que Nasser realmente fora a atacanos. Tenemos De ser honestos con nós mesmos. Nós decidimos ataca-y a él.&lt;br /&gt;''New York Times'', 21 agostu de 1982.}}

Sicasí, a xuiciu del presidente israelín [[Jaim Herzog]] (analista militar mientres el conflictu), nun yera esta la opinión del mandu militar israelín en 1967 nin ye tampoco la d'otru historiadores militares israelinos que s'ocuparon estensamente de la guerra, como Michael B. Oren, que xeneralmente sostienen, a partir del estudiu pormenorizáu de los documentos y d'entrevistes colos sos protagonistes, qu'Israel nun tenía otra opción dende'l puntu de vista militar. Asina, [[Jaim Herzog]] sostuvo que, na situación na que s'atopaba Israel, arrodiáu por un enorme exércitu árabe que lu superaba n'efeutivos, aviones y tanques, nun tenía opción a especular sobre si taben o non dispuestos realmente a ataca-yos, yá que escarecía de &quot;fondura estratéxica&quot; na que poder esplegase y, por tanto, de posibilidá de respuesta: 

{{cita|En 1967, cuando se fixo evidente que la guerra taba al volver la esquina, el mandu israelín llegó a la conclusión de que nun tenía de dexar se que los árabes fixeren el primer movimientu porque, pol so propiu pesu, consiguiríen una ventaya inicial qu'Israel nun podría encarar.&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=[[Jaim Herzog]] |títulu=La guerra de Yom Kippur |editorial=Inédita |añu=2004 páxines=32}}&lt;/ref&gt;|}}

Otra prueba que los árabes preparar pa una guerra total contra Israel (y que la mesma yera &quot;inminente&quot;), ye que la prensa árabe preparaba al pueblu pa la guerra dende'l mes de mayu:

{{cita|dende El Cairo y por otres emisores de radio árabes preparaben a la opinión pública pa la guerra y prometía la muerte y l'esterminiu d'Israel. «Tou Exiptu tópase agora dispuestu a llanzase a una guerra total que va poner fin a Israel», declaraba la comentarista de Saut-al Arab, el 17 de mayu &lt;ref name=&quot;Barker&quot;&gt;{{cita llibru |autor=A. J. Barker |títulu=La Guerra de los Seis Díes |páxina=19}}&lt;/ref&gt;}}

{{cita|«El nuesu oxetivu básicu va ser la destrucción d'Israel. El pueblu árabe quier lluchar», dixo'l Presidente Nasser el 27 de mayu.&lt;ref name=&quot;Barker&quot; /&gt;}}

{{cita|Ahmed Shukairy, presidente de la OLP declaró: «Los xudíos que sobrevivan a la guerra qu'inminente, seríen autorizaos a permanecer en Palestina, pero nun esperaba que munchos pudieren faelo».&lt;ref name=&quot;Barker&quot; /&gt;}}

Según fontes soviétiques, taben produciéndose incursiones israelines en territoriu siriu, incursiones que provocaron n'Exiptu la impresión de qu'Israel quería la guerra.&lt;ref name=autogenerated1 /&gt; Sicasí, consta que diversos informes d'intelixencia exipcia y siria, que Nasser conocía, reconocíen selmanes antes del entamu de la guerra que nun esistía movimientu dalgunu de tropes israelines.&lt;ref&gt;Oren (2005), p. 107.&lt;/ref&gt;

== Día 1, 5 de xunu: Operación Foco ==
{{AP|Operación Foco}}
[[Ficheru:1967 Six Day War - The Jordan salient.jpg|thumb|310px|L'avanzadura del [[Ríu Xordán|Xordán]]. 5-7 de xunu]]

La guerra empezó'l [[5 de xunu]], cuando Israel llanzó la ''[[Operación Foco]]'', escurrida ente otros por [[Ezer Weizman]].&lt;ref&gt;Oren (2005), páxs. 243-244.&lt;/ref&gt; Esta operación consistía nuna serie d'ataques a primer hora de la mañana contra les bases aérees exipcies, p'atrapar a los aviones exipcios en tierra a la vuelta del so tradicional primer ronda a l'amanecida, alredor de les 8:00 de la mañana. Israel tenía una información desaxeradamente detallada de les bases exipcies a atacar, llegando a incluyir una llista completa de tolos pilotos exipcios y el so rangu, asina que la hora d'ataque foi escoyida pa maximizar el númberu d'aviones enemigos en tierra. Nos diversos ataques israelinos mientres la mañana del 5 de xunu, Exiptu perdió 286 de los sos 420 aviones de combate, según 13 de los sos más importantes bases aérees y 23 estaciones de radar. Israel, otra manera, perdió namái 19 de los sos 250 aviones de combate.&lt;ref&gt;Nel ésitu del ataque aereu influyó decisivamente l'usu de [[Matra Durandal]], un prototipu de bomba específicamente diseñada pa destruyir les pistes de los aeródromos, paralizando consecuentemente les fuercies aérees exipcies en tierra.&lt;/ref&gt; 

Les graves perdes sufiertes polos exipciu, tantu n'aviones como en bases de llanzamientu d'aviones, dieron a Israel ventaya nos combates aéreos mientres tola guerra, esplicando en parte'l favorable desenvolvimientu de la mesma pal bandu israelín.

Pocos minutos dempués del empiezu de la Operación Focu, les fuercies terrestres d'Israel, estremaes en 3 divisiones comandadas por [[Ariel Sharón]], [[Abraham Yoffe]] y [[Israel Tal]] invadieron la [[península del Sinaí]] defendida por 7 divisiones exipcies. [[Israel Tal|Tal]] nun atopó resistencia nel norte del Sinaí, ocupando asina la [[Franxa de Gaza]]. Sicasí, [[Ariel Sharón|Sharon]] y [[Abraham Yoffe|Yoffe]] atoparon una fuerte resistencia per parte de les tropes del xeneral [[Sa'di Nagib]] en [[Umm Qatef]].

Nel frente central, Israel tenía la esperanza de que la participación de [[Xordania]] na guerra sería solo testimonial y una confrontación real nun llegaría a producise; sicasí, esta esperanza viose defraudada cuando les tropes xordanes llanzaron, alredor de les 11:15 de la mañana, una serie de bombardeos sobre la parte israelina de [[Xerusalén]] y un ataque sobre dalgunos de los principales edificios, ente ellos, la Casa de Gobiernu. A les 12:30 del mesmu día, la fuercia aérea israelina atacó a la xordana, atrapándola en tierra y destruyéndola en gran midida.

Nel frente norte, [[Siria]] usó la so artillería allugada nos [[Altos del Golán]] para bombardear los asentamientos israelinos de [[Galilea]], ente que l'aviación israelina destruyía más del 60&amp;nbsp;% de la fuercia aérea siria.

== Día 2, 6 de xunu: Captura de Um Qatef y Gaza, cerca de Xerusalén ==

Na mañana del [[6 de xunu]], les divisiones de [[Ariel Sharón|Sharon]] y [[Israel Tal|Tal]] conquistaron [[Umm Qatef]] y [[El-Arish]], ente que [[Abraham Yoffe|Yoffe]] avanzó pel centru de la península del [[Sinaí]] nuna carrera por ocupar los principales pasos primero que les tropes exipcies y llograr asina la so captura. En [[Gaza]], otra manera, tres cruentos combates que provocaron la metá de les baxes israelines en tol frente sur, los principales centros de mandu exipcios rindiéronse, dexando a Israel ocupar totalmente la Franxa. 

La guerra algamó esi día tamién a les tropes de tierra d'Israel nel frente central, qu'ocuparon [[Latrún]], [[Ramala]] y [[Yenín]], al empar que se completaba'l cercu de [[Xerusalén]] y les unidaes de paracaidistes preparar pal asaltu al centru históricu, la ''Ciudá Vieya''. Les fuercies aérees israelines realizaron ataques contra la base iraquina H-3, probablemente la última esperanza xordana de recibir cobertoria aérea pal restu de la guerra.

Nel norte, [[Siria]] siguió colos sos ataques contra los nucleos israelinos, pero negar a unviar tropes n'auxiliu de [[Xordania]].

== Día 3, 7 de xunu: Captura de Xerusalén ==
[[Ficheru:1967 Six Day War - conquest of Sinai 7-8 June.jpg|thumb|310px|Invasión del [[Sinaí]]. 7-8 de xunu]]

Cola captura de [[Sharm el-Sheij]] el [[7 de xunu]] per parte d'unidaes de la marina y de paracaidistes, Israel llogró reabrir los [[estrechos de Tirán]], y darréu declaró un estatutu d'agua internacional de llibre pasu pa los barcos mercantes. Coles mesmes, los trés divisiones israelines del frente sur entainaron la so marcha, llegando a algamar el [[canal de Suez]]. Al acabar el día, tola península del Sinaí —sacante parte de la mariña occidental— taba baxu control israelín.

Nel frente central producióse unu de los fechos más significativos de tola guerra, cuando la brigada de paracaidistes del xeneral [[Mordechai Gur|Mordechai ''&quot;Llixu&quot;'' Gur]] ocupó la [[ciudá vieya de Xerusalén]], incluyendo'l [[Monte del Templu]] o Escampada de les Mezquites. Coles mesmes, les divisiones israelines en [[Cixordania]] ocuparon [[Nablús]] y [[Hebrón]], ente otres ciudaes, llegando inclusive a cruciar el [[ríu Xordán]].

== Día 4, 8 de xunu: Ataque contra'l ''Liberty'', propuesta de tregua ==

El [[8 de xunu]] nun se producieron combates d'importancia en nengún frente, destacando namái la ocupación de delles pequeñes llocalidaes en [[Cixordania]] y el [[Sinaí]]. Sicasí, debíu probablemente a un error d'identificación, les fuercies aereu y naval d'Israel atacaron el barcu d'[[Estaos Xuníos]] [[USS Liberty (AGTR-5)|Liberty]], provocando [[USS Liberty (AGTR-5)#Incidente del USS Liberty|34 muertos y 173 mancaos]]. Les 13 comisiones oficiales d'investigación (10 n'Estaos Xuníos y 3 n'Israel) concluyeron que l'ataque deber a un error israelín.

Aun así, hai munches indagaciones sobre la verdadera intención del ataque per parte de los mesmos militares arreyaos nel incidente,&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.gtr5.com/quotes.htm|títulu=USS Liberty Memorial: Quotes Main Page|fechaaccesu=2 d'ochobre de 2016|sitiuweb=www.gtr5.com}}&lt;/ref&gt; según otres teoríes sobre la intencionalidad del ataque, como tapar la execución de prisioneros de guerra exipcios per parte d'Israel o despintar los planes d'invasión de los Altos del Golán.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/6690425.stm|títulu=BBC NEWS {{!}} Middle East {{!}} Why did Israel attack USS Liberty?|fechaaccesu=6 d'ochobre de 2016|sitiuweb=news.bbc.co.uk}}&lt;/ref&gt; 

El [[8 de xunu]] realizóse una propuesta de tregua que foi aceptada per Exiptu pero non por [[Siria]], lo que llevó a Israel a llanzar la campaña contra [[Siria]] de los díes 9 y 10 de xunu. A partir d'esti día, casi nun hai actividá nos frentes sur y central de la guerra.

== Día 5, 9 de xunu: Altos del Golán ==
[[Ficheru:1967 Six Day War - Battle of Golan Heights-es.svg|thumb|upright=2|Batalla de los [[Altos del Golán]], 9-10 de xunu]]
Los falsos informes qu'emitía Exiptu alrodiu de una aplastante victoria sobre l'exércitu israelín&lt;ref name=npr&gt;{{cita web |url=http://www.npr.org/news/specials/mideast/history/history4.html |títulu=Part 4: The 1967 Six Day War |fechaaccesu=28 d'avientu de 2008}}&lt;/ref&gt; y les previsiones de que l'artillería exipcio llueu tendría al so algame [[Tel Aviv]] influyeron na disposición de Siria pa entrar na guerra. L'exércitu siriu empezó a bombardear y llevar a cabu ataques aéreos nel norte d'Israel. En cuanto la Fuercia Aérea Israelina completó la so misión n'Exiptu, dedicar a destruyir a la sosprendida Fuercia Aérea de Siria. Asina foi como Siria afayó que les noticies qu'escuchara d'Exiptu alrodiu de la supuesta destrucción casi total del exércitu israelín yeren evidentemente falses.&lt;ref name=Knopf642&gt;{{cita llibru |apellíu=Sachar |nome= Howard M. |títulu=A History of Israel from the Rise of Zionism to Our Time |allugamientu=Nueva York |añu=1976 |páxines=642 |isbn=0-394-48564-5}}&lt;/ref&gt; Mientres la nueche del 9 de xunu, los ataques aéreos israelinos destruyeron les dos terceres partes de la Fuercia Aérea de Siria, y obligaron a la tercer parte restante a retirase a bases alloñaes del frente, lo que torgó que participara en nenguna otra operación subsiguiente de la guerra.

Una amplia ofensiva siria fracasó rápido. Ente los varios problemes colos que s'atopó Siria taba'l de que los sos tanques yeren demasiáu grandes pa travesar les pontes; por esta causa dellos tanques sirios fundir nel ríu Xordán al intentar crucialo. La falta de comunicaciones per radiu ente los tanques y les unidaes d'infantería llevaron a qu'estes ignoraren la orde d'avanzar. Un informe del exércitu siriu posterior a la guerra llegó a la siguiente conclusión: «Les nueses fuercies nun pasaron a la ofensiva, yá seya porque nun llegaron, porque nun taben del tou preparaes o porque nun podíen atopar abellugu de los aviones del enemigu. Los reservistas nun pudieron aguantar los ataques aéreos; una vegada esvalixaos, la so moral fundióse».&lt;ref&gt;Oren, 2002, electronic edition, Section &quot;Damascus and Xerusalem&quot;.&lt;/ref&gt; Asumiendo les sos elevaes perdes, l'exércitu siriu entamó la retirada la nueche del [[9 de xunu]]. 

El mandu siriu abandonó la esperanza nel ésitu d'un ataque terrestre, y nel so llugar empezó un intensu bombardéu de les ciudaes y de los civiles israelinos del [[valle de Jule]].

L'exércitu siriu componer d'unos setenta y cinco mil homes arrexuntaos en nueve brigaes, col sofitu d'una fayadiza cantidá d'artillería y blindaos. Les fuercies israelines que s'utilizaron nos combates constaben de dos brigaes (una blindada conducida por [[Albert Mandler]], y la [[Brigada Golani]]) en partir norte del frente, en [[Givat HaEm]], y otros dos nel centru. Una de les ventayes qu'Israel tenía yera l'escelente llabor d'espionaxe realizada pal [[Mosad]] por [[Eli Cohen]] (quien foi prindáu y executáu en Siria en 1965) en rellación col esplegue siriu. Siria había construyíu estenses fortificaciones defensives d'hasta quince quilómetros d'anchor,&lt;ref&gt;Eric Hammel, p.387&lt;/ref&gt; comparables a la [[Llinia Maginot]] francesa.

Sicasí, les fuercies siries amosáronse incapaces de presentar una defensa eficaz, en gran parte porque'l oficiales yeren mediocres y maltrataben a los sos soldaos. De cutiu el oficiales retirar pa escapar del peligru, abandonando a los sos homes y dexándolos asoraos y inoperantes. Na nueche del 9 de xunu, los cuatro brigaes israelines quebraren les defenses del pandu.

A otru día, el [[10 de xunu]], los grupos del centru y norte xunir nun [[movimientu de pinza]] nel pandu, pero atopar col territoriu abandonáu tres la fuxida de les fuercies siries. Delles unidaes fueron axuntaes por [[Elad Peled]] pa xubir al Golán dende'l sur, p'atopar les posiciones enemigues práuticamente abandonaes. Mientres el día les unidaes israelines detuviéronse dempués del llogru del campu de maniobra ente les sos posiciones y una llinia de llombes volcániques nel oeste. En dellos llugares, les tropes israelines avanzaron dempués d'un alcuerdu sobre un cese al fueu pa ocupar posiciones estratéxiques.&lt;ref&gt;Oren, 2002, electronic edition, Section &quot;Playing for the Brink&quot;.&lt;/ref&gt; Escontra l'este, el terrén preséntase como una nidia llanura en pendiente. Esta posición convertir na llinia de cese del fueu conocida como la «[[Llinia Colorada]]».

== Día 6, 10 de xunu ==

Ante la retirada de les tropes siries, les divisiones israelines pudieron avanzar en tol frente, llegando a ocupar la importante ciudá de [[Quneitra]], y col camín expedito escontra [[Damascu]]. Sicasí, ante la inmensa presión diplomática, Israel aceptó un altu al fueu suxuríu pol Conseyu de Seguridá, terminando asina la guerra.

== Consecuencies de la guerra ==
{{AP|Territorios ocupaos per Israel}}

[[Ficheru:Six Day War Territories-es.svg|thumb|250px|Israel y los territorios ocupaos tres la guerra de los Seis Díes]]
Israel remató la guerra de los Seis Díes aumentando'l so territoriu considerablemente, cola incorporación de los Altos del Golán, Cixordania (incluyendo Xerusalén Oriental), la Franxa de Gaza y la península del Sinaí. Dende'l puntu de vista militar, tres dos décades de fraxilidá estratéxica, Israel llogró per primer vegada na so hestoria fondura territorial, que-y concedería capacidá defensiva pa caltener l'artillería árabe llueñe de les ciudaes israelines y evitar d'equí p'arriba la obligación de realizar ataques preventivos ante cada amenaza, col costu qu'ello supón a efeutos d'opinión pública. La situación dio por tantu un entorno geoestratégico y agora yeren les capitales árabes (Amán, Damascu y El Cairo) les que quedaben al algame de cualquier incursión rápida del [[Tzahal]]. Amás de la espansión territorial y del colchón defensivu, Israel demostró nel planu psicolóxicu a los sos vecinos árabes la so capacidá militar y la so voluntá pa utilizala.

Magar la euforia inicial, nel planu políticu la situación nun foi tan favorable a Israel y la guerra envelenó entá más el [[conflictu árabe-israelín]]. Los territorios conquistaos fueron ufiertaos per Israel en cuenta de una paz duradera, pero la ufierta foi refugada polos Estaos árabes.&lt;ref&gt;[http://www.deia.com/es/impresa/2007/06/06/bizkaia/mundua/371164.php?print=1 Les nueves vieyes fronteres] ''Darréu dempués de la guerra de 1967 Israel llegó a ufiertar la fórmula de &quot;paz por territorios&quot; en llinia col resolución 242 del Conseyu de la Seguridá de la ONX, pero foi refugada pola [[Lliga Árabe]] nel cume de [[Ḥartum]] conocida como de los &quot;Trés noes&quot; (non a la paz, non a la reconocencia, non a la negociación). Esto impulsó la postura del campu nacionalista xudíu p'anexonar los territorios''&lt;/ref&gt; Israel convirtióse entós en potencia ocupante y permanente d'una población árabe bien contraria, lo cual aguiyó'l [[nacionalismu palestino]], creándose nueves amenaces internes nos territorios ocupaos y alloñar toa perspeutiva d'una solución negociada al curtiu plazu. 

Hubo otru efeutu políticu bien importante y ye el fechu de que'l conflictu árabe-israelín quedó dafechu encaxáu nos esquemes de la [[Guerra Fría]]: la URSS, xuntu al [[bloque del Este|bloque socialista]], rompió rellaciones diplomátiques con Israel, que convirtióse a los güeyos d'una bona parte de la opinión pública internacional n'agresor y potencia ocupante y perxudicó gravemente'l so prestíu de ''pequeñu país en llucha pola so sobrevivencia''. 

Dio empiezu entós un importante refugu internacional ilustráu polos munchos resoluciones contraries a Israel na ONX. Pa dellos autores,&lt;ref&gt;Vease [https://web.archive.org/web/20070718154719/http://www.israel-un.org/israel_un/uneasyrelation.htm Israel and the United Nations. An uneasy relationship. Tomáu de la ''Páxina de la Delegación Permanente d'Israel ante les NacionesUnidas'']&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.opinionjournal.com/extra/?id=110005245 One Small Step. Is the UN finally ready to get serious about anti-Semitism?], [[Anne Bayefsky]], 21 de xunu de 2004.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Joan B. Culla]] cita como exemplu'l tratu escepcional que se-y dio a [[Yasir Arafat]] na ONX, dexándo-y intervenir na Asamblea de la ONX convidáu con honores de Xefe d'Estáu'l 13 de payares de 1974, cuando taba inda recién la [[matanza de Múnich]] y otres aiciones atribuyíes a delles de les organizaciones so control de Arafat.&lt;/ref&gt; sicasí, dicha respuesta internacional desaguó na idealización y xustificación incondicional de les aiciones de los sos enemigos, incluyíos aquellos que practicaben el terrorismu, auspiciando la nacencia d'una [[neoantisemitismo|nueva xudeofobia]], esta vegada de cuñu ideolóxicu y centráu nel Estáu xudíu.

Suelse coincidir en dos consecuencies fundamentales de la guerra de los Seis Díes y de tola campaña diplomática posterior, que fueron: 

* Un xiru na perceición d'Israel, qu'hasta entós gociaba de la simpatía de la izquierda non comunista y polo xeneral de la opinión pública occidental.
* El surdimientu d'un «nuevu antisemitismu» (o «nueva xudeofobia») n'Occidente, esta vegada de raigañu ideolóxicu («''non racista''») invocando'l «antisionismu» y l'odiu a Israel.&lt;ref&gt;{{cita llibru|autor=Pierre-André Taguieff |títulu=La nueva xudeofobia |ubicación=Barcelona |editorial=Gedisa |añu=2002}} y {{cita llibru |autor=Alain Finkielkraut |títulu=Nel nome del Otru. Reflexones sobre l'antisemitismu que vien |ubicación=Barcelona |editorial=Seix Barral |añu=2005}} Pa más referencies vease [[nuevu antisemitismu]].&lt;/ref&gt;

Los países árabes axuntar en Sudán y roblaron la [[resolución de Ḥartum]]. La derrota sufierta per Exiptu, Siria y Xordania foi considerada humillante nesos países{{ensin referencies}}, qu'acusaron d'intervenir a Estaos Xuníos y al Reinu Xuníu, consideraos supuestamente ayenos al conflictu o neutrales, pa xustificar l'ésitu de la [[operación Foco]] israelina.&lt;ref name=&quot;O415&quot;&gt;{{Harvsp|Oren|2005|p=415}}&lt;/ref&gt; La derrota militar d'Exiptu y Siria produció un gran malestar nel mundu árabe, lo que llevó a caltener los años siguientes una [[guerra de gastadura]] con Israel y, finalmente, a un ataque conxuntu exipciu-siriu na [[guerra del Yom Kippur]] que nun alterió'l mapa xeopolíticu establecíu tres la guerra de los Seis Díes. 

Israel ufiertó la paz de forma oficial ante la ONX el 8 d'ochobre de 1968, proponiendo volver a les llinies del armisticiu de 1949 con un Estatus Especial pa Xerusalén (Ciudá Unificada y Abierta), lo que refuga de planu una guerra d'espansión. La propuesta israelina yera de 9 puntos.&lt;ref&gt;Ver [http://hatikva-tamid.info/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=202&amp;Itemid=1]&lt;/ref&gt;

Finalmente, Israel devolvió'l Sinaí a Exiptu como parte de los [[Tratáu de paz israelo-exipciu|alcuerdos de paz]] de [[Camp David]] en [[1978]], más o menos coles mesmes que concedía la [[israelina|ciudadanía israelina]] a los habitantes de Xerusalén Este y de los Altos del Golán, que los sos territorios incorporar alministrativamente a Israel, magar solo Xerusalén Este foi 'llegalmente' anexonada (vease [[Llei de Xerusalén]] y Resolvimientos [[Resolvimientu 478 del Conseyu de Seguridá de les Naciones Xuníes|478]] y [[Resolvimientu 2334 del Conseyu de Seguridá de les Naciones Xuníes|2334]] del Conseyu de Seguridá de la ONX). N'agostu de [[2005]], Israel sacupó tolos [[asentamientu israelín|asentamientos]] de la Franxa de Gaza pa dexar el so control a l'[[Autoridá Nacional Palestina]] (ANP), siguiendo la so [[plan de retirada unillateral israelina]]

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==
* {{cita llibru |
autor = Abós, Álvaro |
títulu = La Guerra de los Seis Díes
| año = 1982
| editorial = Hyspamerica Ediciones S.A. - Madrid
| obra = Fechos Políticos del Sieglu XX
| otros Tomu 9 
| páxines= 41
| isbn=84-7530-018-9}}
* {{cita llibru |
autor = Barker, A. J. C
| títulu = La Guerra de los Seis Díes
| año = 1974
| editorial = Llibrería Editorial San Martín - Madrid
| isbn =84-7140-093-6}}
* {{cita llibru |
autor = Oren, Michael B.
| títulu = La Guerra de los Seis Díes
| año = 2005
| editorial = Barcelona: RBA
| isbn = 84-473-4603-X}}

== Enllaces esternos ==
{{Commons category|1967 Arab-Israeli War}}
* [https://web.archive.org/web/20051013061617/http://domino.un.org/UNISPAL.NSF/d744b47860y5c97y85256c40005d01d6/7d35y1f729df491c85256ee700686136!OpenDocument Resolvimientu 242 del Conseyu de Seguridá de les Naciones Xuníes]
* [http://elcomandante.wordpress.com/2007/11/07/preludiu-de-la guerra-de-los seis-dias/ Nel 40 aniversariu de la guerra de 1967: analís del escritor Charles Krauthammer sobre les causes que provocaron l'españíu de la Guerra de los Seis Díes]


{{Tradubot|Guerra de los Seis Días}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Guerres del sieglu XX|Seis Dias]]
[[Categoría:Guerres d'Oriente Mediu|Seis Díes]]
[[Categoría:Batalles del sieglu XX|Seis Dias]]
[[Categoría:Guerres de Siria|Seis Dias]]
[[Categoría:Conflictu árabe-israelín]]
[[Categoría:Guerres d'Exiptu|Seis]]
[[Categoría:Historia de Siria]]
[[Categoría:Historia de Xordania]]
[[Categoría:Historia d'Israel]]
[[Categoría:Canal de Suez]]
[[Categoría:Historia d'Exiptu]]
[[Categoría:Guerres d'Israel]]
[[Categoría:Guerres de Xordania]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>f6sdk610le8m95hryfhj9z99sf2wdcf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Reinu de Túnez</title>
    <ns>0</ns>
    <id>130557</id>
    <revision>
      <id>3714401</id>
      <parentid>3393765</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T01:22:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Samhanin</username>
        <id>42345</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4240" xml:space="preserve">{{Ficha d'estáu desapaecíu |nome_oficial
 = Reinu de Tunicia&lt;br /&gt;''Royaume de Tunisie''&lt;br /&gt;المملكة التونسية
|status = [[Estáu independiente]]
|añu_entamu = 1956
|añu_fin = 1957
|p1 = Protectoráu francés de Tunicia
|bandera_p1 = Pre-1999 Flag of Tunisia.svg
|s1 = Primer República Tunecina |bandera_s1
 = Flag of Tunisia (1959–1999).svg
|imaxe_bandera = Flag of Tunisia (1959–1999).svg
|imaxe_escudo = Coat of arms of the Kingdom of Tunisia.svg
|bandera = Bandera de Tunicia
|mapa = Tunisia_(orthographic_projection).svg
|capital = [[Ciudá de Túnez|Túnez]]
|forma_de_gobiernu = [[Monarquía constitucional]]
|títulu_líder = Rei |líder1
 = Lamine Bey
|añu_líder1 = [[1943]]&lt;ref&gt;Como [[Bey]] del [[Protectoráu francés de Tunicia]] hasta [[1956]]&lt;/ref&gt; - [[1957]]
|tíulo_gobernante = Primer Ministru |gobernante1
 = [[Tahar Ben Ammar]]
|añu_gobernante1 = [[1956]]
|gobernante2 = [[Habib Burguiba]]
|añu_gobernante2 = [[1956]] - [[1957]]
|eventu_empecipio = [[Independencia]] de Tunicia
|fecha_entamu = 20 de marzu |eventu_fin
= Abolición de la [[monarquía]]
|fecha_fin = 25 de xunetu }}

El '''Reinu de Tunicia''' foi una [[monarquía]] de curtia duración que surdió tres la independencia del [[Protectoráu francés de Tunicia]] el [[20 de marzu]] de [[1956]], sol reináu del [[bey]] (o Rei) [[Lamine Bey]], y que foi eslleida por un golpe d'estáu perpetuáu por [[Habib Burguiba]] el [[25 de xunetu]] del añu siguiente.

== Historia ==
Tunicia aportó a la independencia'l [[20 de marzu]] de [[1956]], depués de llograr la so autonomía l'añu anterior. [[Lamine Bey]], qu'ostentara'l títulu de [[Bey]] o [[xefe d'estáu]] del protectoráu, permaneció como ''Rei de Tunicia''. El [[15 de marzu]] de [[1956]]&lt;ref&gt;{{enllaz rotu|1=[http://213.150.177.30/realites/home/Realites-Lire-Article?=&amp;a=1053863&amp;t=162 Tricentenaire de la dynastie husseinite (15 juillet 1705 - 25 juillet 1957): les beys de Tunis à l'épreuve du temps et de l'Histoire] |2=http://213.150.177.30/realites/home/Realites-Lire-Article?=&amp;a=1053863&amp;t=162 |bot=InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt; foi escoyida l'[[Parllamentu de Tunicia|Asamblea Nacional Constituyente]]: el Neo Destour consiguió tolos escaños y Burguiba quedó a la cabeza de l'Asamblea dende'l [[8 d'abril]]. El [[11 d'abril]], convertir nel primer ministru de [[Lamine Bey]]. A otru día, Tunicia fixo'l so ingresu na [[Organización de les Naciones Xuníes]].&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20090216194646/http://fr.encarta.msn.com/encyclopedia_761568505_5/Tunisie.html Tunisie]&lt;/ref&gt;

El códigu de estatus personal, d'enclín progresista, foi proclamáu'l [[13 d'agostu]],&lt;ref&gt;{{cita publicación |fecha= 28 d'avientu de 1956 |títulu = Decreto del 13 d'agostu de 1956 cola promulgación del Códigu de estatus personal |publicación= Journal officiel tunisien |númberu= 104 |páxina= 1742 |allugamientu=Tunicia |url= http://www.cnudst.rnrt.tn/jortsrc/1956/1956f/jo10456.pdf |idioma= francés |formatu= pdf |fechaaccesu= 28 de febreru de 2009}}&lt;/ref&gt; ente que el [[25 de xunetu]] de [[1957]] foi abolida la monarquía. De magar, Tunicia convertir nuna [[república]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.ina.fr/archivespourtous/index.php?vue=notice&amp;id_notice=AFE85007495 |títulu=Proclamation de la république en Tunisie |fechaaccesu=28 de febreru de 2009 |fecha=31 de xunetu de 1957 |obra=-yos actualités françaises |idioma=francés}}&lt;/ref&gt; de la cual [[Habib Burguiba]] foi escoyíu presidente&lt;ref&gt;Yves Lacoste y Camille Lacoste-Dujardin, ''op. cit.'', p. 74&lt;/ref&gt; el [[8 de payares]] de [[1959]].&lt;ref&gt;Sophie Chautard, ''op. cit.'', p. 167&lt;/ref&gt; El so pasáu de resistencia y les midíes adoptaes dempués de la independencia pa desafiar a les muyeres y combatir la probeza y l'analfabetismu contribuyeron a reforzar la so autoridá.&lt;ref&gt;[http://www.monde-diplomatique.fr/2006/03/LABIDI/13253 La longue descente aux enfers de la Tunisie]&lt;/ref&gt;

La constitución republicana foi ratificada de manera definitiva'l [[1 de xunu]] de [[1959]].

== Referencies ==
{{llistaref}}

{{Tradubot|Reino de Tunicia}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Antigües monarquíes d'África]]
[[Categoría:Historia de Tunicia]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>8gmopic187qbosuvg2e3srexxpk23at</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Buque de guerra</title>
    <ns>0</ns>
    <id>137173</id>
    <revision>
      <id>3714266</id>
      <parentid>3666251</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:10:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22368" xml:space="preserve">{{Vehículu}}
Un '''buque de guerra''' o '''buque militar''' ye un [[buque]] concebíu y construyíu pa funciones militares o de [[guerra]].

Los buques de guerra de normal tán construyíos de manera totalmente distinta a los [[buque mercante|buques mercantes]] o buques turísticos, tienen [[arma|sistemes d'armes]], tán preparaos pa recibir daños y de normal son más rápidos y maniobrables qu'estos. A diferencia de les naves mercantes, les de guerra solamente lleven sistemes d'armes, munición y suministru pa la so tripulación. Los buques de guerra de normal pertenecen a l'armada del so país, anque hubo vegaes, nel pasáu, que fueron operaos por persones individuales o compañíes particulares.

En tiempos de guerra la diferencia ente buque de guerra y mercante frecuentemente ye confusa. En guerra, munches vegaes, los buques mercantes fueron artillados y emplegaos como buques auxiliares, como asocedió colos [[buques-Q]] na [[Primer Guerra Mundial]] y colos mercantes armaos na [[Segunda Guerra Mundial]]. Hasta'l [[sieglu XVII]] yera común que naves mercantes fueren obligaes a entrar al serviciu naval y nun yera raru qu'hasta la metá de les naves d'una flota fueren naves mercantes artilladas. Hasta que'l peligru de la [[piratería]] terminó nel [[sieglu XIX]], yera común artillar grandes naves mercantes como yeren los [[galeón|galeones]].

== Definición xurídica y derechos del buque de guerra ==
Según la [[Convención de les Naciones Xuníes sobre'l Derechu del Mar]] de [[1982]] (artículu 29), un buque de guerra ye:&lt;ref name=&quot;Convemar&quot;&gt;{{Cita publicación|url=http://www.un.org/depts/los/convention_agreements/texts/unclos/convemar_ye.pdf|títulu=Convención de les Naciones Xuníes
sobre'l Derechu del Mar|website=[[Organización de les Naciones Xuníes]]}}&lt;/ref&gt;
{{Cita|Pa los efeutos d'esta Convención, entender por “buques de guerra” tou buque perteneciente a les fuercies armaes d'un Estáu que lleve los signos esteriores distintivos de los buques de guerra de la so nacionalidá, que s'atope sol mandu d'un oficial debidamente designáu pol gobiernu d'esi Estáu que'l so nome apaeza nel correspondiente escalafón d'oficiales o'l so equivalente, y que la so dotación tea sometida a la disciplina de les fuercies armaes regulares.}}

Dependiendo de los países, los signos distintivos la nacionalidá de los buques de guerra pueden diferir del [[Pabellón nacional]] (casu de [[Bandera de Bélxica|Bélxica]], [[Pabellón Blancu|Gran Bretaña]], [[Bandera de Rusia|Rusia]], etc).

En [[derechu internacional]], un buque de guerra ye consideráu como parte del territoriu del Estáu del pabellón.&lt;ref name=&quot;Swett&quot;&gt;{{Cita publicación|url=http://revistamarina.cl/revistas/1993/1/swett.pdf|títulu=Navegación y sobrevuelu de buques y aeronaves militares|nome=Jaime|apellíos=Swett Lacalle|publicación=[[Revista de Marina - Chile]]}}&lt;/ref&gt; En consecuencia:
* La so llegada a un [[puertu]] o a les [[agües interiores]] d'un [[Estáu riberanu]] ta sometida a una autorización diplomática; gocia sicasí, como otros buques, d'un derechu de «[[pasu inocente]]» nel [[mar territorial]] del Estáu riberanu.&lt;ref name=&quot;Convemar&quot; /&gt;
* Les lleis y los reglamentos del país güéspede nun s'apliquen a bordu del buque na escala o nes agües interiores d'esti país. Trátase del principiu d'[[Extraterritorialidad (derechu)|extraterritorialidad]] de los buques de guerra y otros buques d'Estáu destinaos a fines non comerciales.&lt;ref name=&quot;Convemar&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cita DRAE|extraterritorialidad}}&lt;/ref&gt;

== Historia y desenvolvimientu ==

=== Edá del remu y la vela ===
[[Ficheru:Model of a greek trireme.jpg|thumb|Trirreme griegu.]] 
[[Ficheru:Trireme 1.jpg|thumb|Trirreme romanu.]]

[[Sieglu XXX e.C.|3000 años e.C.]] [[Babilonia (ciudá)|babilonios]] y [[Asiria|asirios]] teníen barcos de guerra, les sos [[Cascu (náutica)|cascos]] de madera yeren curtios, cuasi redondos con una [[Roda (náutica)|roda]] bien saliente que yera un [[Espolón (náutica)|espolón]]. Movíos principalmente a [[Remu (preséu)|remos]], llevaben un [[mástil]] nel que izaban una [[Vela (náutica)|vela]] cuadrada.

Aprosimao [[Sieglu XX e.C.|2000 años e.C.]] apaecieron los [[Fenicia|fenicios]], pueblu eminentemente marítimu que mientres sieglos fueron los más arteros constructores de barcos. Les sos naves de guerra yeren de madera, llargues, estreches, bien rápides y bien marineres. Llevaben una [[Vela corte|vela cuadrada]]. Como remeros emplegaben a [[Esclavitú|esclavos]]. Ellos tamién construyeron y tripularon les naves de guerra oceániques de los [[Antiguu Exiptu|exipcios]].

Hacia l'añu [[1000 e.C.|1000 e.C. ]] los [[Pueblu griegu|griegos]], otru pueblu marítimu, tuvieron naves de guerra bien similares a les de los fenicios, dalgunes de les cualos llegaron a tener 120 remeros, 60 per banda, teníen un palu y el so [[proa]] yera bien aguda. Solíen llevar un palu empobináu escontra alantre y nel so proa teníen emblemes o figures simbóliques como [[Mascarón|mascarón]]. Un solu tipu de nave de guerra foi la protagonistes de les victories griegues nel mar: el [[trirreme]]. El so [[arquio]] yera de 100 tonelaes y tripular 200 homes. Midía 35 metros d'[[eslora]] y 4 metros de [[Manga (náutica)|manga]]. Tenía 24 remos llargos per banda, [[Timón (dispositivu)|timón]] doble y una vela cuadrada. Nel ampliu [[Ponte de mandu|ponte]] llevaba tou tipu de medios ofensivos. Daba una velocidá de 10 [[Nuedu (unidá)|nuedos]], el so cascu de madera yera llargu y estrechu. Los griegos daben nomes de fantasía a los sos trirremes.

Depués pasaron a apoderar el [[Mar Mediterraneu|Mediterraneu]] los [[Imperiu romanu|romanos]], imperiu mediterraneu que por necesidá tuvo que tener una marina de guerra pa defendese de [[Estáu cartaxinés|Cartago]] y depués pa espandir el so imperiu. Emplegó'l trirreme griegu al que-y fixeron delles innovaciones como fueron los cuervos», llargues pasareles que llevaben nel so estremu fuertes gaxartes que s'afirmaben na nave enemiga y por esta ponte d'abordaxe pasaben les tropes a combatir al buque adversariu. L'arma principal yera l'espolón, sólida pieza de madera recubierto con bronce que dacuando tenía forma de tridente.

Ente los [[Sieglu V|sieglos V]] y [[Sieglu X|X]] los trirremes convertir nos [[dromón|dromones]] [[Imperiu bizantín|bizantinos]], naves de remos que teníen tres mástiles y [[vela llatina|veles llatines]]. Del dromón, nel [[sieglu XII]], salió la galea y de esta la [[galera]], nave a remos que tenía [[Castillo (náutica)|castiellos]] a proa y [[popa]] y que llevaba unu o dos palos con veles llatines. La galera foi la nave de la Edá Media que saleó'l Mediterraneu dende'l [[sieglu XV]] hasta'l [[Sieglu XVIII|XVIII]] ensin cambeos apreciables y participando n'ensame de combates, siendo la [[Batalla de Lepanto]], en [[1571]], la última guerra histórica en que participaron.

Los [[Viquingu|viquingos]], pueblu marítimu orixinariu d'[[Escandinavia]] tuvo na escena europea ente los años 700 y 1000. El so actuar violentu provocaba terror nes comunidaes yá que les afaraben. Pa estes incursiones emplegaben una embarcación bien especial, los [[drakkar]], naves bien llixeres pos les llevaben nes sos incursiones tierra adientro; yeren llargues, estreches y llixeres, con remos en cuasi toa'l llargor del cascu. Versiones posteriores incluyíen un únicu mástil con una vela rectangular que facilitaba'l trabayu de los remeros, especialmente mientres les llargues travesíes. En combate, el vientu variable y la rudimentaria vela convertíen a los remeros nel principal mediu de propulsión de la nave.

=== Edá de la vela ===
[[Ficheru:Esquema de un navio de linea.svg|thumb|Esquema d'un navío de llinia.]]

L'[[artillería naval]] empezó a desenvolvese nel [[sieglu XIV]], pero'l [[Cañón (artillería)|cañón]] nun se fixo común a bordu hasta que s'escurrió la forma de que fueren recargaos rápido de manera que pudieren ser disparaos delles vegaes nun mesmu combate. Los buques a remu nun podíen aumentar más de tamañu pa tresportar la so artillería, munición y sirvientes d'estos, polo que los constructores navales tuvieron que diseñar un barcu que fuera movíu pola fuercia del [[Vientu (navegación)|vientu]] sobre les veles y que pudiera llevar munchos cañones y al personal necesario pa operalos, asina nació'l [[galeón]].

El galeón foi una embarcación a vela utilizada dende mediaos del sieglu XV. Consistía nun [[bajel]] grande, d'altu bordu que se movía pola aición del vientu. Foi una derivación de la [[Carraca (embarcación)|carraca]] pero combinada cola velocidá de la [[carabela]]. Los galeones yeren barcos de gran tamañu y teníen gran capacidá de fueu.

Nel sieglu XVI, el comerciu marítimu tresatlánticu aumentó considerablemente, lo qu'incentivó la investigación y la creación de naves más apropiaes pa llargues travesíes y pa soportar los rigores de la mar en forma siguida. Asina foi como apaeció'l navío que nel mundu militar adoptó'l nome de [[bergantín]], sieglu XVII. Más palantre apaecieron, nel sieglu XVIII, la [[fragata]], nave que tenía dos pontes y la [[corbeta]] con solu unu.

{{Galería |
USS Boston (1799).jpg|Fragata del añu 1799.
| USS Galena interior gun deck drawing 1862 configuration NH 58864.jpg|Cañones a bordu - 1862.
}}

=== Aceru, vapor y obuses ===
[[Ficheru:Animated gun turret.gif|thumb|Funcionamientu d'una torreta británica Stark I.]]

Mientres el [[sieglu XIX]] los buques de guerra esperimentaron una revolución na so propulsión, nel armamentu y na so construcción. Utilizaron [[Máquina de vapor|máquines a vapor]] pa la propulsión, nun primer momentu por aciu [[vapor de ruedes|ruedes]] y darréu con [[Héliz (dispositivu)|hélices]], como una fuercia auxiliar a la vela, pa dempués esaniciala dafechu.

La [[Guerra de Crimea]] apurrió un gran estímulu al desenvolvimientu de los cañones navales. La introducción de los [[Obús (proyectil)|obuses]] esplosivos llueu llevó al emplegu del fierro en llugar de la madera y depués al usu del aceru. Los primeros buques [[acorazáu|acorazaos]] fueron ''[[La Gloire]]'' francés y l'[[HMS Warrior (1860)|HMS ''Warrior'']] inglés.
 
Dende 1860, los buques de llinia a vela fueron reemplazaos nun primer momentu polos [[ironclad]] y [[Fragata blindada|fragates blindaes]] y darréu polos acorazaos propulsados por máquines a vapor ente que les fragates a vela dir nun primer momentu poles [[Fragata de héliz|fragates de hélices]] y darréu polos [[Cruceru (buque de guerra)|cruceros]] propulsados por máquines a vapor.

L'armamentu tamién camudó debíu al diseñu de cañones montaos en plataformes xiratories y en [[torreta|torretes]], lo que dexó apuntalos independientemente de la direición en que navegara'l buque, lo que de la mesma dexó menguar la cantidá de cañones de gruesu calibre a bordu, aumentando sicasí'l calibre de los mesmos. La última innovación mientres el sieglu XIX foi'l desenvolvimientu del [[torpedu]] y de los [[Buque torpedero|buques torpederos]], rápides naves que paecíen ufiertar una alternativa a la posesión de les costoses flotes d'acorazaos.

Finalmente, y pa faer frente a los torpederos, apaeció a finales del sieglu XIX y diseñáu pol [[capitán de navío]] [[Fernando Villaamil]] el [[Destructor (1887)|''Destructor'']], que dio nome a [[destructor|esta nueva tipoloxía]] de buques de guerra.

=== Sieglu XX ===
==== Los grandes acorazaos ====
[[Ficheru:HMS Dreadnought 1906 H61017.jpg|thumb|HMS ''Dreadnought'' - 1906.]]

Una nueva revolución nel diseñu y construcción de buques de guerra empezó a principios del [[sieglu XX]] cuando [[Gran Bretaña]] construyó y punxo en serviciu, en [[1906]], al gran acorazáu [[HMS Dreadnought (1906)|HMS ''Dreadnought'']]. Propulsado por [[turbina de vapor|turbinas a vapor]] yá nun consumía carbón sinón [[Fueloil|petroleu]]; foi la nave más grande (17.000 tonelaes de desplazamientu) rápida y cola artillería de mayor calibre de toles naves acorazaes esistentes na dómina, 5 torretas dobles con cañones de 305 mm. Rápido tolos países marítimos empezaron a construyir naves similares al ''Dreadnought''. Foi tal l'impautu d'esti buque, que dende esi momentu, los acorazaos anteriores, pasaron a ser denominaos [[pre-dreadnought]], ente que los qu'asonsañaben la so configuración, fueron denominaos como [[dreadnought]]s.
 
Gran Bretaña tamién desenvolvió los primeres [[Cruceru de batalla|crucero de batalla]]. Artillados con cañones del mesmu calibre que los acorazaos pero con un cascu más llargu, estes naves sacrificaben el blindaxe de los cascos y cubiertes pa llograr una mayor velocidá. Los cruceros de batalla fueron más rápidos y más poderosos que tolos cruceros esistentes na dómina dexándolos obsoletos. Pero estos cruceros de batalla probaron ser muncho más vulnerables que los sos contemporáneos los acorazaos.

Ente los navíos torpederos, siguió'l desenvolvimientu del destructor coles mesmes que los acorazaos. Buque más grande, rápido y meyor artillado que los buques torpederos, el destructor tenía por misión protexer a los [[Buque capital|buques capitales]] de l'amenaza de los torpederos.

==== Desarrollu del submarín ====
{{VT|Guerra submarina|Guerra antisubmarina}}

Los primeres [[submarín|submarinos]] fueron desenvueltos a fines del sieglu XIX, pero foi solamente dempués del advenimiento del torpedu que fueron realmente peligrosos pa les naves de superficie. A fines de la [[Primer Guerra Mundial]] los submarinos probaren la so real capacidá ofensiva. Mientres la [[Segunda Guerra Mundial]] la flota de submarinos ''[[O-Boot]]'' de la ''[[Kriegsmarine]]'' alemana, cuasi aniquiló'l tráficu mercante escontra y dende Gran Bretaña y causó grandes perdes al tráficu marítimu costeru de los [[Estaos Xuníos]]. L'ésitu de los submarinos llevó al desenvolvimientu de naves escoltes antisubmarinas pa protexer a los convóis que derrompíen los océanos mientres la Primera y Segunda Guerra Mundial, estos fueron los destructores escolta, amás d'otres naves más pequeñes como lo fueron les corbetes y les fragates.

==== Desarrollu del portaviones ====
[[Ficheru:USS Enterprise FS Charles de Gaulle.jpg|thumb|Los portaviones [[USS Enterprise (CVN-65)|USS ''Enterprise'']] (CVN-65) y ''[[Charles de Gaulle (R 91)|Charles de Gaulle]]'' (R 91).]]
{{AP|Historia de los portaviones}}

Un gran cambéu na guerra naval asocedió cola introducción de los [[portaviones]]. Primero en [[Batalla de Tarento|Tarento]] y depués en [[Ataque a Pearl Harbor|Pearl Harbor]], el portaviones demostró la capacidá que tenía d'atacar a los buques enemigos que s'atopaben fuera de la vista y a gran distancia de la so posición. A la fin de la Segunda Guerra Mundial, el portaviones yera'l buque de guerra dominante nes armaes poderoses.

== Tipos de buques de guerra ==

=== Edá de la vela ===
* [[Navío]]: Buque de trés o más palos cruciaos con veles cuadres en tolos sos mástiles. Tenía delles cubiertes nes que llevaba dellos cañones. Yera la nave de guerra más grande de la dómina.

* [[Fragata]]: Buque de tres palo cruciaos con veles cuadres en tolos sos mástiles.

* [[Corbeta]]: Buque de tres palo col postreru ensin cruciar. Llevaba veles cortes nel palu trinquete y nel mayor. Vela cangreja y escandalosa nel palu mesana. - Tamién se-y llamaba bric-barca y na marina mercante llamábase barca.

* [[Bergantín]]: Buque de dos palos cruciaos con veles cuadres en dambos mástiles.

* [[Bergantín goleta]]: Buque de dos palos, el trinquete cruciáu con veles cuadres y el mayor ensin cruciar con vela cangreja y escandalosa.

* [[Goleta]]: Nave de dos o más palos ensin cruciar apareyáu con veles cangrejas en tolos sos mástiles.

* [[Pailebot]]: Embarcación con apareyu de goleta, diseñada pa dar el máximu de velocidá.

=== Buques de guerra nos sieglos XIX y XX ===

* [[Acorazáu]]: yera'l mayor de los buques de guerra de la so dómina, tenía cañones de gruesu calibre montaos en torretas, desenvolvía alta velocidá y tenía un gruesu blindaxe. Primeramente llamóse-yos «blindaos» dempués apaecieron los acorazaos denominaos [[pre-dreadnought]] y tres l'apaición del {{HMS|Dreadnought|1906|6}} en 1906 los denominaos del tipu [[dreadnought]].

* [[Monitor (barcu)|Monitor]]: buque acorazáu colos cañones montaos nuna torreta central y con espolón na proa. El so superestructura sobresal bien pocu sobre'l nivel del mar pa ufiertar el mínimu blancu posible al enemigu.

* [[Cruceru (buque de guerra)|Cruceru]]: buque con o ensin blindaxe, rápido, de gran radio d'aición. Armamentu de menor calibre qu'un acorazáu, estremándose los siguientes tipos.
** [[Cruceru protexíu]]: aquel que tien propulsión per máquina de vapor y una cubierta acorazada, dexando la proteición llateral a les carboneres.
** [[Cruceru acorazáu]]: aquel que tien propulsión per máquina de vapor y una cubierta acorazada y petrina acorazada, y protexe les máquines con a les carboneres.
** [[Cruceru de batalla]]: cruceru blindáu, propulsado por turbinas de vapor, con artillería equivalente al d'un acorazáu, mayor velocidá y autonomía, pero menor blindaxe.
** [[Cruceru llixeru]]: cruceru propulsado por calderes y turbinas de vapor, con artillería non cimero a 152 mm (6&quot;) y desplazamientu estándar non cimeru a 10&amp;nbsp;000&amp;nbsp;[[tonelada llarga|tonelaes]]
** [[Cruceru pesáu]]: cruceru propulsado por calderes y turbinas de vapor, con artillería non cimero a 203 mm (8&quot;) y desplazamientu estándar non cimeru a 10&amp;nbsp;000&amp;nbsp;[[tonelada llarga|tonelaes]]
** [[Cruceru lanzamisiles]]: aquel posterior a la Segunda Guerra Mundial, con capacidá de llanzar misiles empuestos.
** [[Cruceru portaviones]]: aquel con capacidá d'operar delles aeronaves de nala rotatoria o fixa, solo utilizaos per Suecia ([[HSwMS Gotland (1933)|HSwMS ''Gotland'']]), l'armada imperial xaponesa ([[Mogami (1935)|''Mogami'']]), l'antigua Xunión Soviética (clase Moscú y Kiev) y per Francia ([[Jeanne d'Arc (R 97)|''Jeanne d'Arc'']]).

* [[Vapor de ruedes]]: buque similar a la fragata de vela dotáu de propulsión por aciu calderes, máquines de vapor alternatives y ruedes llaterales.

* [[Fragata de héliz]]: buque similar a la fragata de vela dotáu de propulsión por aciu calderes, máquines de vapor alternatives o d'espansión múltiple y héliz.

* [[Cazatorpedero]]: buque destináu a repeler ataque de llanches y botes torpederos. Forníu con armamentu llixeru, similar al de los destructores.

* [[Destructor]]: buque evolucionáu dende'l cazatorpedero, destináu primeramente a repeler ataques de submarinos o torpederos. De gran velocidá y forníu con cañones llixeros y tubos lanzatorpedos, col pasu del tiempu estos buques fueron evolucionando, incorporando nueves teunoloxíes y armamentu, como equipo armamento antisubmarino y antiaéreo.

* [[Fragata]]: buque diseñáu pa la guerra antisubmarina, más pequeñu y de menor velocidá que'l destructor.

* [[Corbeta]]: buque antisubmarino de menor porte y velocidá que la fragata.

* [[Minador]]: buque destináu a fondiar y rastrexar mines.

* [[Escampavía]]: buque pequeñu, bien marineru, aptu pa patrullar canales y mares pocu fondos.

* [[Cañonero]]: cualquier buque que montara cañones.

* [[Pontón]]: buque vieyu que fondiáu nun puertu sirve como almacén de combustible, carbón, petroleu.

=== Buques de guerra nel sieglu XXI ===

==== Buques de llinia ====
[[Ficheru:Fleet 5 nations.jpg|thumb|Buques de llinia de 5 países - 2002.]]
[[Ficheru:Tornado P44.jpg|thumb|Buque d'aición marítima [[Tornáu (P-44)|''Tornáu'']] de l'Armada Española.]]

*[[Portaviones]]: Dexen la proyeición móvil del Poder Aeronaval en cualesquier parte del mundu.
* [[Buque d'asaltu anfibiu]]: Espleguen y sofiten a les tropes terrestres en llugares remotos.
*[[Cruceru (buque de guerra)|Cruceru]]: Buques aptos pa efeutuar múltiples misiones; capaces d'enfrentar múltiples blancos en forma simultánea y ser emplegaos en sofitu d'otres fuercies o en misiones independientes.
* [[Destructor]]: Naves rápides que tienen la capacidá d'enfrentar múltiples misiones ofensives o defensives, en forma independiente o en xunto con otres unidaes.
* [[Fragata]]: Naves destinaes a protexer a otros buques y efeutuar la llucha antisubmarina.
* [[Corbeta]]: Les corbetes actuales tán pensaes pa xeres de vixilancia y defensa de les agües territoriales o pa misiones ultramarines ocasionales y de curtia duración.
* [[Submarín]]: Capaces d'operar so l'agua y desenvolver misiones de busca, rescate o misiones específiques en tiempu de guerra.

==== Buques auxiliares y de sofitu ====
* [[Llancha rápida d'ataque]].
* [[Barcu lanzamisiles]].
* [[Barcu nodriza]].
* Minadores costeros.
* [[Dragaminas]].
* De contramedidas.
* [[Buque nodriza de submarinos]].
* [[Buque hospital]].
* [[Buque escuela]].
* [[Cañonero fluvial]].
* [[Monitor fluvial]].

== Ver tamién ==
* [[Barcu]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Bibliografía ==
* {{cita llibru |
autor = ESPASA CALPE
| títulu = ENCICLOPEDIA UNIVERSAL ILUSTRADA |
añu = 1910
| lugar = Madrid
| editorial = Espasa Calpe S.A.
| id = 1.096-43
}}

* {{cita llibru |
apellíu = Baistrocchi
| nome = Alfredo |
títulu = ARTE NAVAL
| añu = 1952
| lugar = Barcelona |
editorial = EDITORIAL GUSTAVO GILI S.A.
}}

* {{cita llibru |
apellíu = López Urrutia
| nome = Carlos
| títulu = Historia de la marina de Chile |
añu = 1969
| lugar = Santiago |
editorial = Editorial Andrés Bello }}.


* {{cita llibru |
enllaceautor = Antonio Jiménez-Landi
| apellíu = Jiménez-Landi
| nome = Antonio |
títulu = Barco |
añu = 1973
| lugar = Madrid
| editorial = AGUILA S.A. EDICIONES
| id = 84-03-45278-0
}}

* {{cita llibru |
apellíu = Ponti
| nome = Valery
| títulu = HISTORIA DE LES COMUNICACIONES - TRESPORTES MARÍTIMOS
| añu = 1974
| editorial = NAVARRA: Gráfiques Stella S.A.
}}

* {{cita llibru |
autor = SALVAT S.A. EDICIONES
| títulu = Enciclopedia Salvat pa toos añu = 1978
| editorial = NAVARRA, Gráfica Stella S.A.
| id = 84-7137-529-X
}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Naval ships|buques de guerra}}


{{Tradubot|Buque de guerra}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Tipos de buques de guerra]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>m83i4xmcvg61k7enpam6d4qhux26cg9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Clepsidra</title>
    <ns>0</ns>
    <id>137202</id>
    <revision>
      <id>3714277</id>
      <parentid>3611419</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:12:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3912" xml:space="preserve">{{referencies|t=20130330132855}}
{{Construcción}}
[[Ficheru:Clessidra ad acqua (particolare), dinastia tolemaica, Tolomeo II Filadelfo, basalto, da Alessandria, ritrovata frammentaria nell'Iseo Campense (Roma).JPG|thumb|250px|Clepsidra exipcia, de la dómina de [[Ptolomeo II]], topada nel Iseo Campense (Roma).]] 
[[Ficheru:SuSongClock1.JPG|250px|thumb|Retruque del reló d'agua de [[La so Song]].]]

Reconózse-y como '''clepsidra''' DK02(''κλεψύδρα''), del griegu κλέπτειν ''kléptein'' (robar) y ὕδωρ ''hydōr'' (agua), o '''reló d'agua''' a cualquier mecanismu pa midir el tiempu por aciu el fluxu reguláu d'un líquidu ''escontra'' o ''dende'' un recipiente graduáu, dando asina dos tipos distintos de [[reló|relós]] según la direición del fluxu.

Les clepsidres daten de l'antigüedá [[Antiguu Exiptu|exipcia]] (mrḫyt) y usábense especialmente mientres la nueche, cuando los [[Reló de sol|reloj de sol]] perdíen la so utilidá. Los primeros relós d'agua consistíen nuna vasía de cerámica que contenía agua hasta ciertu nivel, con un furu na base d'un tamañu fayadizu p'asegurar la salida del líquidu a una velocidá determinada y, poro, nun tiempu prefijado. El recipiente disponía nel so interior de delles marques, de tal manera que'l nivel d'agua indicaba los distintos periodos, tanto diurnos como nocherniegos.

Los relós d'agua tamién s'usaron polos [[tribunales d'Atenes|atenienses]] pa señalar el tiempu asignáu a los oradores. Más tarde fueron introducíos col mesmu fin nos tribunales de [[Antigua Roma|Roma]] y amás usábense nes campañes militares pa señalar les guardias nocherniegues. El reló d'agua exipcio, más o menos modificáu, siguió siendo'l preséu más eficiente pa midir el tiempu mientres munchos sieglos.

== Historia ==
* Hacia l'añu 1530 e.C. construyir pal rei [[Amenhotep I]] n'[[Exiptu]] una vasía con carauterístiques de reló d'agua *
Nel [[Templu]] d'[[Amón]] en [[Karnak]] atopóse un reló d'agua datáu nel [[sieglu XIV e.C.|sieglu XIV e.C. ]]
* Nel [[sieglu IV e.C.|sieglu IV e.C. ]] [[Platón]] escurrió un [[espertador]] qu'utilizaba un reló d'agua.
* Na [[Antigua Grecia]] y l'[[Antigua Roma]] midíase'l tiempu de falar por aciu relós d'agua.
* Nel [[sieglu III e.C.|sieglu III e.C. ]] [[Ctesibio]], un alumnu d'[[Arquímedes]], desenvolvió un reló d'agua con indicadores numbéricos, al que se llamó ''horologium ex aqua''.
* El chinu [[El so Song]] describe y constrúi en [[1090]] un reló d'agua con elementos mecánicos.
* Nel sieglu XV l'inxenieru coreanu [[Jang Yong-Sil]] inventó les clepsidres Jagyokru y Okryuguiryun, relós automáticos de cobre que se caracterizaben pol so complexu procesu d'indicar la correuta hora que s'efectuaba pola fuercia de l'agua. 
* Nel añu [[1982]], en [[Berlín]], ellaboróse un reló d'agua de 13 m d'altor (batiendo'l récor del francés Bernard Gitton).
* El so cayente deber a la meyora de los relós mecánicos.

=== Galería de relós d'agua ===
&lt;gallery&gt;
Ficheru:Ancient water clock used in qanat of gonabad 2500 years ago.JPG|Reló d'agua de l'Antigua Persia.
Ficheru:Water clock zibad.JPG|Reló d'agua de l'Antigua Persia.
Ficheru:AGMA Clepsydre.jpg|Dos relós d'agua del antiguu Ágora d'Atenes del [[sieglu V e.C.|sieglu V e.C. ]]
Ficheru:Modern water clock.JPG|Modernu reló d'agua de Bernard Gitton.
&lt;/gallery&gt;

== Ver tamién ==
* [[Horología]]
* [[Merjet]]
* [[Reló de sable]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Water clocks}}
* [http://fluidos.eia.edu.co/fluyíos/clepsidra/unoc.html ''Clepsidra''.] N'Escuela d'Inxeniería de Antioquía. Consultáu'l 7 de xineru de 2013.


{{Tradubot|Clepsidra}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Relós]]
[[Categoría:Téunica del Antiguu Exiptu]]
[[Categoría:Horología]]
[[Categoría:Arquiteutura de l'agua]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>c43kwr3ea8jphk4pj43m4irhmmjwp9k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Guerra total</title>
    <ns>0</ns>
    <id>137379</id>
    <revision>
      <id>3714250</id>
      <parentid>3412346</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T12:14:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: [[Estaos Xuníos|estauxunidense]] =&gt; d'[[Estaos Xuníos]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3196" xml:space="preserve">{{Tradubot|Guerra total}}
[[Ficheru:USPosterFoodIsAWeapon.jpg|thumb|250px|Un póster d'[[Estaos Xuníos]] diseñáu mientres la [[Segunda Guerra Mundial]]. Traducción: «''La comida ye una arma. ¡Nun la esbardie! Merque con prudencia. Cocine con cuidu. Cóma-ylo tou''».]]

La '''guerra total''' ye un términu del sieglu XX que describe a una [[guerra]] na que los [[país]]es o les [[nación|naciones]] movilicen y fuercen hasta'l llende tolos sos [[recursu|recursos]] disponibles, yá sían humanos, militares, industriales, agrícoles, naturales, teunolóxicos, científicos, o de cualesquier otru tipu, pa destruyir totalmente la capacidá d'otru país o nación de entablar una guerra. La práutica de la guerra total utilizóse mientres [[sieglu|sieglos]], pero nun foi hasta mediaos del sieglu XIX que se reconoció que la guerra total yera una forma distinta de faer la guerra.

== Desenvolvimientu del conceutu de guerra total ==
El conceutu de guerra total suelse atribuyir a [[Carl von Clausewitz]], pero en realidá Clausewitz taba interesáu nel conceutu filosóficu rellacionáu de [[guerra absoluta]], una guerra llibre de cualquier restricción política, daqué que Clausewitz consideraba imposible. Los dos términos, guerra absoluta y guerra total, suelen confundise. Christopher Bassford, profesor d'estratexa nel [[National War College]], describe la diferencia asina: «Tamién ye importante tener en cuenta que'l conceutu de Clausewitz de guerra absoluta ye bastante distintu del posterior conceutu de &quot;guerra total&quot;. La guerra total foi una prescripción de la forma de faer guerra tipificada poles idees del xeneral [[Erich Ludendorff]], que tomó'l control del esfuerciu bélicu [[Alemaña|alemán]] mientres la [[Primer Guerra Mundial]]. Nesti sentíu, la guerra total suponía la completa subordinación de la política a la guerra—una idea que Clausewitz refugaba tajantemente—y l'asunción de que la victoria total o la derrota total yeren les úniques opciones. La guerra total nun implicaba la suspensión de los efeutos del [[tiempu]] y l'espaciu, como lo faía'l conceutu de guerra absoluta de Clausewitz».&lt;ref name=&quot;CB&quot;&gt;Christopher Bassford ''[http://www.clausewitz.com/CWZHOME/CWZSUMM/CWORKHOL.htm Clausewitz y los sos trabayos]''&lt;/ref&gt;

[[Joseph Goebbels|Goebbels]] convenció a [[Adolf Hitler|Hitler]] de llegar a esos estremos. En 1943, nun discursu nel [[Berliner Sportpalast|Palaciu de los Deportes de Berlín]], dixo: «Pregúntovos: ¿Queréis una guerra total? Y si fuera necesariu, ¿queréis una guerra entá más total y radical que cualquier cosa que podamos imaxinar anguaño?».&lt;ref&gt;{{cita llibru|idioma=en|urlcapítulo=https://books.google.com/books?id=auSWd5b7SGsC&amp;pg=PA39|títulu=Under the Bombs: The German Home Front, 1942-1945|capítulu=Stalingrad and All-Out Warfire|páxina=39|nome=Earl R|apellíos=Beck|allugamientu=Lexington|editorial=University Press of Kentucky|añu=1986|isbn=978-0-813-11567-2|oclc=12809054}}&lt;/ref&gt;

== Ver tamién ==
* [[Bombardéu estratéxicu]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Ciencia militar]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>h2n4jqonzhvi0lmwobtgh5eb3nzk07i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Historia del Perú</title>
    <ns>0</ns>
    <id>137862</id>
    <revision>
      <id>3714317</id>
      <parentid>3714034</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:17:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="196687" xml:space="preserve">La '''historia de [[Perú]]''' abarca de manera continua más de 13{{esd}}milenios d'ocupación humana.&lt;ref&gt;Makowski 2004, p.{{esd}}10.&lt;/ref&gt;

Los primeros grupos humanos llegaríen escontra fines de la [[glaciación wisconsiense]] escontra'l {{esd|XI mileniu e.C.}} como [[Caza-recueya|cazadores-pañadores]], que los sos descendientes empezaron a desenvolver la [[horticultura]] escontra'l {{esd|VIII mileniu e.C.}} A partir d'entós diose entamu un escalamiento na complexidá social y cultural de los pueblos de la [[rexón]], que dio nacencia al [[Antiguu Perú]]. Escontra'l {{esd|IV mileniu e.C.}}, apaecieron na mariña central les primeres sociedaes con [[arquiteutura]] monumental que texeron una estensa rede de [[comerciu]] venceyando productos de l'[[Amazonia]] y les mariñes [[Ecuador|ecuatorianes]]. Conformaron la cultura [[civilización Caral-Supi|Caral-Supi]], esmorecida escontra'l [[sieglu XIX e.C.|1800 e.C. ]] mientres daba pasu a nueves poblaciones na mariña al norte y sur, alboreceres del surdimientu de [[cultura de Cupisnique|Cupisnique]] y al posterior fenómenu de [[cultura Chavín|Chavín]], un importante centru cultural qu'articuló les [[Sociedá agraria|sociedaes agrícoles]] de la so dómina hasta'l [[años 190 e.C.|200 e.C. ]]

'''Chavín''' foi asocedida polos primeres Estaos militarizados de les cultures [[cultura Moche|Moche]] al norte y [[cultura Naza|Naza]] al sur, surdíos en paralelu al ascensu de [[Tiahuanaco]] nel [[Pandu del collao|Altiplanu]]. Hacia l'añu 600, surde na zona d'[[Ayacucho]] la cultura [[cultura Huari|Huari]], encimentada en desenvolvimientu de l'[[andén (agricultura)|andenería]] pal cultivu del [[maíz]], que amosó un desenvolvimientu urbanísticu y una notable influencia Naza y Tiahuanaco. Huari espandióse progresivamente por Andar al norte hasta [[Cajamarca]]. A entamos del II{{esd}}mileniu'l poder político fraccionóse dando orixe varios estaos centralistes como [[cultura Lambayeque|Lambayeque]] y [[cultura Chimú|Chimú]] nel norte y [[cultura Chincha|Chincha]] nel sur. Esti postreru articuló una vasta rede de comerciu dende l'Ecuador hasta l'Altiplanu. En 1438, l'[[Imperiu incaicu]] empecipia la so espansión hasta apoderar, escontra'l sieglu{{esd}}XVI, el territoriu más estensu nel hemisferiu occidental.

En 1532, socedió la [[Conquista de Perú]], conducida por [[Francisco Pizarro]] con sofitu de dellos pueblos disidentes del incanato, asocedida poles guerres civiles ente conquistadores hasta'l definitivu establecimientu del [[Virreinatu de Perú]] en 1572. La llegada de los españoles y l'era colonial significó la introducción de la [[Ilesia católica]] y un intensu mestizaje ente españoles, indíxenes y negros treslladaos en calidá d'esclavos dende [[África]]. Mientres el [[sieglu XVII]], la esplotación minera apoderó la economía [[mercantilismu|mercantilista]] del virreinatu, especialmente alredor de [[Potosí]].

La implementación de les agresives [[Reformes Borbóniques]] nel [[sieglu XVIII]] fomentaron socesives rebeliones que desaguaron na violenta [[Rebelión de Túpac Amaru II]] (1780-1781). La invasión francesa n'España fomentó les idees llibertaries nel Perú, que declaró'l so [[Independencia de Perú|Independencia]] en 1821 y consolidar en 1824 cola ayuda de los movimientos llibertadores del sur y del norte.

Tradicionalmente, la historia peruana foi estremada nes dómines [[Precolombina]], [[Colonización española d'América|Colonial]] (a partir de la Conquista) y [[República|Republicana]] (tres la Independencia).

== Periodu Líticu ==
[[Archivu:Una pintura rupestre de la cueva de Toquepala.JPG|200px|derecha|miniatura|Pintures rupestres d'una de les cueves de Toquepala, que la so antigüedá calcular en 9000 años.]]
{{AP|Periodu Líticu Andín}}
La etapa más estensa de la historia peruana ye la que preciede a la [[Conquista de Perú|conquista]] española del [[sieglu XVI]]. Les evidencies más antigües de seres humanos nel Perú dexen suponer que l'home llegó hai unos quince mil años procedente d'otros continentes, a finales de la última edá glacial, nel [[pleistocenu]] pa ser más exactos.

Los primeres peruanos, entamaos en bandes y cles, yeren cazadores y pañadores. La caza de [[camélidos suramericanos]] nes zones alto andines (especialmente guanacos); y la pesca y recueya de mariscos na mariña del [[océanu Pacíficu]] (aprovechando la riqueza biolóxica de la [[Corriente de Humboldt]]) fueron les sos principales actividaes económiques. Tamién ellaboraben ferramientes de piedra tallada. Les muertes más importantes d'esa dómina fueron topaos nos siguientes xacimientos:
* [[El Guitarreru|El Guitarreru I]]
* [[Piquimachay|Piquimachay (fase Ayacucho)]]
* [[Chivateros]]
* [[Jayhuamachay|Jayhuamachay I]]
* [[Cueves de Toquepala|Toquepala]]
* [[Paiján (complexu arqueolóxicu)|Paiján]]
* [[Tres Ventanes]]
* [[Home de Lauricocha|Lauricocha]].

== Periodu Arcaicu ==
{{AP|Arcaicu Ceo}}
La primer parte del Arcaicu, conocíu como Arcaicu Tempranu, estender del 8.000 al {{esd|3500 e.C.}}

Depués del retiru progresivu de los glaciares, los cazadores de camélidos y cérvidos colonizaron punir y los valles altu-andinos. Les condiciones climátiques similares a les actuales aceleraron el procesu de doma de les plantes y animales. Apaecen asina los primeros horticultores seminómades, pero ensin dexar de llau la caza y la recueya. Na mariña, l'actividá predominante yera la [[pesca]] y el marisquéu.

El progresivu descubrimientu de l'agricultura dexó una economía cada vez más sedentaria. Los primeros cabanos, afayaes na mariña (Chilca, Paracas), son de material con orixe vexetal (Plantes naturales), darréu van ser de piedra y folla. Apaecen tamién los primeros texíos rudimentarios. Dar nesti contestu los primeros casos d'arquiteutura ceremonial con calter monumental, d'artes figuratives y d'intercambiu de productos ente rexones ya inclusive de zones más alloñaes (conches Spondylus).

Les evidencies más tempranes de cultivu de plantes nel [[Perú]] provienen de los siguientes sitios:
* [[Nanchoc (sitiu arqueolóxicu)|Nanchoc]], nel valle del Altu Saña, [[departamentu de Cajamarca]], escontra'l {{esd|VIII mileniu e.C.}}, onde se toparon restos de calabaces o zapallos loche cultiváu escontra'l {{esd|6000 e.C.}}
* [[cueva del Guitarreru|El Guitarreru II]], na aguada occidental del Cordal Negru, [[departamentu de Áncash]], con restos de cultivos de pallares y frijoles.

Otros sitios importantes d'esta dómina son los siguientes.
* [[Santu Domingu de Paracas]], na [[península de Paracas]], onde se toparon los restos del primer pescador con rede d'América, constructor de l'aldega más antigua de Perú. Ye'l primer horticultor de la mariña andinoamericana.
* [[Telarmachay]], abrigu predresu de la sierra central, nel [[departamentu de Junín]], con restos del primer domesticador de camélidos (llapaes y alpaques) d'América.
* [[Tres Ventanes]], na sierra de Huarochirí del [[departamentu de Lima]], con muertes de la doma de camote, olluco y calabaza.
* [[Chilca (Pueblu 1)]], na pampa de Chilca, na mariña central, sur de Lima, con restos d'una pequeña aldega con cabanos y entierros.
* [[Piquimachay|Piquimachay (fase Jayhua y Chihua)]], cerca d'[[Ayacucho]], sierra sur, con restos del primer criador de cuyes d'América; cultivu de quinua y calabaza.
* [[Jayhuamachay|Jayhuamachay II]], tamién cerca d'[[Ayacucho]], con evidencies de cultivu de achiote y crianza de camélidos.
* [[Cerro Paloma]], nel valle de Chilca, na mariña central, sur de Lima, onde se toparon restos d'aldegues superpuestes, según numberosos entierros humanos.

== L'Antiguu Perú ==
{{AP|Antiguu Perú}}
=== Precerámico Tardíu ===
[[Archivu:PeruCaral01.jpg|derecha|miniatura|Pirámides en [[Caral]].]]
[[Archivu:El Altar del Fuego Sagrado - Caral.jpg|derecha|miniatura|L'Altar del Fueu Sagrao en Caral.]]
{{AP|Precerámico Tardíu}}
Na segunda metá del Arcaicu, conocíu como Arcaicu Tardíu y que s'estiende de 3.000 a {{esd|1800 e.C.}} caracterízase principalmente pola apaición l'arquiteutura monumental colos primeros centros alministrativos-ceremoniales o templos. Apaecen organizaciones más complexes de tipu presuntamente teocráticu. Los ciclos agrícoles, apoderaos por sacerdotes astrónomos, tuvieron de dotar a estos d'enforma poder.

En [[Huaca Prieta]], nel valle de Chicama, costa norte en La Llibertá, topóse'l primera testil precerámico de Perú y d'América, según mates pirograbados.

Los primeros templos surden na mariña central y nor-central; y na sierra central. Xeneralmente son pirámides gradiaes, con places circulares fundíes, unes vegaes xuntaes al monumentu y otres desligadas d'él. Escontra'l final del periodu van apaecer les primeres construcciones con planta en forma d'O.

Los templos o centros alministrativos-ceremoniales relevantes d'esta etapa son [[Kotosh]], [[L'Aspru]], [[La Galgada]], [[Bandurria (sitiu arqueolóxicu)|Bandurria]], [[Punkurí]], [[Sechín Baxu]], [[Sechín|Cerro Sechín]], [[El Paraísu (sitiu arqueolóxicu)|El Paraísu]], y, especialmente, [[Caral]].

Escontra'l [[sieglu XXXIII e.C.|3200 e.C. ]] surde la [[civilización Caral]] na mariña central peruana. Una de les sos ciudaes más antigües, [[Caral]], tenía pirámides de piedra, places ceremoniales y altares en redol a fueu sagrao, diseños complexos que evidencian un dominiu maxistral nel usu del espaciu. Los sos habitantes tocaben música con flautes de dos bocines.

De magar, a lo llargo del territoriu peruanu asocediéronse una serie de tradiciones culturales qu'aniciaron Confederaciones, Reinos ya imperios mientres casi cuarenta sieglos.

=== Periodu Formativu ({{esd|1800 e.C.}} y {{esd|200 e.C.}}) ===
{{AP|Formativu Andín}}
[[Archivu:Chavin de Huantar Portico de las Falconidas 06122009.jpg|miniatura|derecha|Vista del Templu Nuevu o Castiellu de Chavín: Pórticu de les Falcóníes.]]
[[Archivu:Cabeza clava en su ubicacion original 13122009.JPG|miniatura|Cabeza clava nel so allugamientu orixinal, unu de los murios del Templu Nuevu de Chavín.]]
El periodu Formativu subdivídese al empar en trés:
* [[Formativu Inferior]] (1800-{{esd|1500 e.C.}}).
* Formativu Mediu (1500-{{esd|700 e.C.}}).
* Formativu Cimeru (700-{{esd|200 e.C.}}).

Convencionalmente, afítase l'entamu del Formativu cola apaición de la cerámica, evidencies de la cual topáronse nos siguientes sitios:
* [[Tutishcainyo]], na selva amazónica (Ucayali), hacia 1900 a {{esd|1700 e.C.}}
* Fase Wairajirca de [[Kotosh]], na sierra (Huánuco), escontra {{esd|1850 e.C.}}
* [[Les Haldas]], na mariña (Áncash), escontra {{esd|1800 e.C.}}, y *
[[Rancón (sitiu arqueolóxicu)|Rancón]], na mariña (Lima), en {{esd|1600 e.C.}}

Otros llogros significativos d'esta dómina son el cultivu del [[maíz]], la construcción de grandes [[acueductu|acueductos]], el desenvolvimientu de la [[textilería]] y de la [[orfebrería]]. Nel aspeutu políticu surden les xefatures o señoríos que concentren el poder.

Sicasí, la principal carauterística d'esti periodu ye l'apaición de l'[[arquiteutura]] monumental y de gran valumbu. Los centros ceremoniales suelen tomar árees más estenses que les de les sos antecesores del periodu arcaicu. Los planos de los sos templos o santuarios suelen tener la forma de la lletra “O” invertida: una construcción central y dos construcciones nos llaos llaterales, alredor de places circulares o rectangulares.

Les mayores espresiones monumentales que destacaron mientres los entamos del Formativu, dalgunos de los cualos caltuviéronse vixentes na siguiente fase, fueron:
* [[Huaca La Florida]], asitiada nel valle del [[ríu Rímac|Rímac]] (Lima).
* [[Cardal (sitiu arqueolóxicu)|Cardal]], que s'alluga nel valle de [[ríu Lurín|Lurín]] (Lima).
* [[Les Haldas]], cerca de Casma (Áncash), en cantu del Océanu Pacíficu.
* [[Pampa de les Llapaes-Moxeke]], nel valle de Casma. Conformar dos monumentos o pirámides: Moxeke y Huaca A (o Huaca de les Llapaes).
* [[Sechín Alto]], en Casma, ye un complexu enorme, seique'l más grande del Formativu, con un templu piramidal de plataformes superpuestes como monumentu principal.
* [[Sechín|Cerro Sechín]], ente los ríos Sechín y Casma, cerca del anterior, célebre polos sos monolitos de les sos fachaes, con representaciones en relieve de sacerdotes guerreros y cuerpos tullíos (escontra {{esd|1500 e.C.}}).
* [[Huacaloma]], asitiáu na cuenca del Crisnejo (Cajamarca).

[[Archivu:Kunturwasi Monolito lou.jpg|miniatura|Monolito topáu nuna de les plataformes ceremoniales de [[Kuntur Wasi]].]]
Nel [[Formativu Mediu]], surde la [[cultura Cupisnique]], na mariña norte, que lleva a la cerámica andina a los sos primeros visos artísticos. De la mesma área d'influencia ye'l complexu de [[Caballu Muertu]], nel valle del [[ríu Moche|Moche]] (La Llibertá), siendo'l so principal monumentu la [[Huaca de los Reis]]. Tamién destaquen [[Punkurí]] y [[Cerro Blanco (sitiu arqueolóxicu)|Cerro Blanco]], nel valle de Nepeña (Áncash).

Empieza a construyise'l santuariu de [[Chavín de Huántar]], na sierra de Áncash, colindando cola ceya de selva (hacia 1200-{{esd|1000 e.C.}}). Destaquen tamién los sitios de la mariña central, siendo'l más importante [[Garagay]] (Lima). En Cajamarca constrúyese la canal de [[Cumbemayo]] y surden los centros ceremoniales de [[Pacopampa]] y [[Kuntur Wasi]]. Na cuenca de [[Llagu Titicaca|Titicaca]] desenvuélvese la [[Cultura Chiripa]].

A partir del 900-{{esd|800 e.C.}} reparar nel mundu andín integraciones relixoses y polítiques ensin precedentes. Los templos llocales fueron abandonaos ya impúnxose [[Chavín de Huántar]] como centru de cultu de prestíu suprarregional. El llamáu Templu o Castiellu de Chavín convertir en centru de pelegrinación de toles cultures andines (escontra'l {{esd|800 e.C.}}). Dio'l so nome a tou un horizonte cultural ([[Cultura Chavín]]) que ye bien conocíu poles sos representaciones artístiques de seres qu'entemecen atributos de xaguar, culiebra y ave en forma humanizada, comúnmente conocíu como'l dios felín”. Representaciones de dichu dios y les sos variantes topar en diverses escultures o monolitos chavines: el [[Llanzón monolíticu]], la [[Cercu de Raimondi]], el [[Obeliscu Tello]], la [[Cercu de Yauya]] y les [[Cabeces claves]]. La influencia de dichu santuariu foi tan acentuada a tal puntu que'l cronista español Vásquez de Espinoza (1630), dos milenios dempués, escuchó que fuera este un antiguu &quot;santuariu de los más famosos de los xentiles&quot;.

Escontra'l [[Formativu Superior]], desenvuélvense diverses espresiones culturales rexonales, con fuerte influencia de Chavín. Na mariña sur surde'l pueblu llabrador y pescador de [[Cultura Paracas|Paracas]], que los sos [[Texíu de Paracas|bordaos multicolores]] son dalgunos de los oxetos d'arte más preciáu del antiguu Perú. Nel [[altiplanu]] del [[Titicaca]], la [[Cultura Pucará]] implementa exitosamente un sistema de cultivu de campos elevaos arrodiaos d'agua ([[camellones]] o waru waru) que dexaba l'agricultura nes fríes planicies alto andines.

Nel final d'esti periodu, escontra'l 400 y {{esd|200 e.C.}}, la presión de les poblaciones vecines, que se penerar dende la periferia, provocó l'abandonu de los templos y de dellos centros rexonales menores.

=== Cultures Rexonales ===
[[Archivu:Acueductos subterráneos de Cantalloc, Nazca, Perú, 2015-07-29, DD 14.JPG|miniaturadeimagen|Acueductos soterraños de Cantalloc, Naza.]]
: ''[[Entemediu Tempranu]], ente los sieglos [[Sieglu II e.C.|II e.C. ]] y [[Sieglu VI|VI&amp;nbsp;d.&amp;nbsp;C.]]''
Escontra'l 200 e.C. la civilización andina evolucionara a formes polítiques más complexes. L'agricultura fíxose estensiva, construyéndose grandes regaciones sobre los desiertos de la mariña norte y central y atélites acueductos soterraños na mariña sur. Les sociedaes [[Cultura moche|'''Moche''']], [[Cultura Naza|'''Naza''']], [[Cultura Recuay|'''Recuay''']], [[Cultura Cajamarca|'''Cajamarca''']], [[Cultura Vicus|'''Vicus''']], [[Cultura Lima|'''Lima''']] y [[Cultura Tiahuanaco|'''Tiahuanaco''']] (esta con capital nun [[Tiahuanaco|gran centru ceremonial del mesmu nome]] nel norte de Bolivia) son les más conocíes y esitoses d'esti periodu. La mayoría d'elles paez tar rexida por sofisticaes élites guerreres qu'afalaben la producción d'oxetos d'arte de gran calidá, que son consideraos dalgunes de les obres más importantes del arte americano [[Arte precolombino|precolombín]] (especialmente l'alfarería moche, naza y recuay; el texíu naza, la xoyería moche, l'arte lítico tiahuanacota).
[[Ficheru:Tomb of Lord of Sipán 01.jpg|alt=|miniaturadeimagen|250x250px|Tumba del [[Señor de Sipán]].]]

* La [[cultura moche]] desenvolver ente 200 a {{esd|700 d. C.}}, nel valle de Moche, y espandióse polos valles del norte de Perú. Foi una sociedá clasista na que los sacerdotes exercíen un rol importante. En 1987 afayóse la campanuda tumba del [[Señor de Sipán]], un gobernante moche del {{esd|sieglu IV d. C.}}, nel valle de Lambayeque. La cerámica moche, escultórica y realista, ye considerada como una de los meyores de les cultures precolombines, destacando los llamaos huacos semeyes, nos qu'espresaron los diversos estaos d'ánimu d'una persona. Tocantes a l'arquiteutura, destaquen les sos pirámides d'adobe conocíes como les [[Huacas del Sol y de la Luna]]. Resalta tamién la so orfebrería, d'avanzada téunica, como se denota na xoyería desenterrada del Señor de Sipán.
* La [[cultura naza]] desenvolvióse básicamente nos valles del actual [[departamentu de Ica]], alredor del [[sieglu I]] y entró en decadencia nel [[sieglu VII]]. El so centru taba allugáu en [[Cahuachi]]. Ye de destacar el so [[Cerámica naza|cerámica policromada]], decorada con figures d'homes, animales, plantes, etc., según el so arte testil. Pero lo más impresionante d'esta civilización ye la so rede d'acueductos, que constitúi una verdadera fazaña de la so inxeniería hidráulica, según los trazos xigantescos efeutuaos nes Pampes de Naza, conocíos como [[Llinies de Naza]], que'l so fin entá s'alderica.
* La [[cultura recuay]] desenvolver na sierra del actual departamentu d'[[departamentu de Ancash|Áncash]], ente los años {{esd|200 d. C.}} a {{esd|600 d. C.}} La so espresión cultural más llamativa ye la so litoescultura, destacando los célebres monolitos Recuay, bloques de piedra de forma casi cilíndrica, esculpíos aparentemente pa representar a guerreros de rangu eleváu. El so cerámica representativa conformar los ''pacchas'', cántaros ceremoniales cola particularidá d'ostentar un cañu por onde yera arramáu'l líquidu del recipiente.&lt;ref&gt;Holmquist Pachas-Bellina de los Heros 2010, pp.{{esd}}70-77.&lt;/ref&gt;
* La [[cultura cajamarca]] tuvo'l so centru cerca de l'actual ciudá de Cajamarca, na sierra norte de Perú, desenvolviéndose ente los años 200 a {{esd|800 d. C.}} Tuvo carauterístiques peculiares, destacando en textilería, metalurxa y cerámica; esta postrera ye bien orixinal y sofisticada. El so ceramio típicu ye un vasu trébedes o con trés pates. Los cajamarcas solíen soterrar a los sos difuntos en nichos escavaos na roca, conocíos xeneralmente como “ventanos”, como les de Otuzco.
* La [[cultura vicús]], desenvolver nel actual [[departamentu de Piura]], al norte de Perú, ente los años {{esd|300 e.C.}} y {{esd|500 d. C.}} Destacaron en metalurxa y orfebrería, llegando a apoderar diverses téuniques pa fundir y trabayar los metales, como l'usu de moldes, el doráu de metales, soldadura, aleación, laminado, retayu y axuntadura. Trabayaron especialmente'l cobre, l'oru y el cobre doráu. La so cerámica carauterizar pol so aspeutu macizo y rústico, según el so enclín realista y naturalista.&lt;ref&gt;Holmquist Pachas-Bellina de los Heros 2010, pp.{{esd}}33-36.&lt;/ref&gt;
[[Archivu: Huaca Pucllana 1.JPG|miniatura|derecha|[[Huaca Pucllana]], nel distritu de Miraflores, Lima.]]
* La [[cultura llima]] desenvolver nos valles de Chillón, Rímac y Lurín, nel actual [[departamentu de Lima]], ente los años 100 y {{esd|700 d. C.}} Los sos principales centros fueron [[Maranga (sitiu arqueolóxicu)|Maranga]] (la ciudá de adobitos), la [[Huaca Pucllana]] y el santuariu de [[Pachacámac (sitiu arqueolóxicu)|Pachacámac]] (primer fase); y na so fase final, [[Cajamarquilla]]. La so arquiteutura destacar pol usu de pequeños lladriyos d'[[adobe]]s, lo mesmo que de [[tapial]]es, a base de los cualos construyeron elevaes pirámides.&lt;ref&gt;Holmquist Pachas-Bellina de los Heros 2010, pp.{{esd}}31-32.&lt;/ref&gt; P'ampliar el terrén agrícola, les llima realizaron nel valle del [[Ríu Rímac|Rímac]] obres monumentales d'[[inxeniería]] [[hidráulica]], que los sos restos poder ver güei día nel ríu Derruempo y la canal de Huatica. La so cerámica estrémase cronológicamente en dos estilos: l'estilu ''interlocking'' o Sablera Grande, carauterizáu pola so decoración en forma de pexe o culiebra enxareyaes; y l'estilu Maranga, cola so fase final ''Nievería'', que se caracteriza por tar modelada en diverses formes, con finu acabáu y elegante decoración.&lt;ref&gt;Kauffmann 2002, tomu 2, pp.{{esd}}301-302.&lt;/ref&gt;
[[Archivu: Tiahuanaco Sun port.jpg|miniatura|derecha|La [[Puerta del Sol (Tiwanaku)|Portada de Sol]], en Tiahuanaco.]]
* La [[cultura tiahuanaco]] desenvolver nel [[altiplanu]] o [[pandu del Collao]], ente los actuales países de Perú, Bolivia y Chile. El so centru tuvo en [[Tiahuanaco]] o Tiwanaku (al sur de l'actual ciudá de [[La Paz]] y cerca al [[llagu Titicaca]]), que se constituyó nun importante centru relixosu y urbanu, escontra onde diben en peregrinación multitud de persones. Destaquen ellí pimpanes construcciones arquiteutóniques, como la [[pirámide de Akapana]], el [[Puma Punku]], [[Kalasasaya]], el templete semisubterraneo, ente otros. Exemplos del so litoescultura son los monolitos Bennett y [[Monolitu Ponce|Ponce]], y especialmente, la [[Puerta del Sol (Tiwanaku)|Portada de Sol]], cola imaxe del dios de los blagos, dempués llamáu [[Viracocha]].&lt;ref&gt;Kauffmann 2002, tomu 3, pp.{{esd}}355-364.&lt;/ref&gt; La téunica arquitectónica tiahuanaco sería aprovechada darréu polos inques. Esta cultura, inexplicablemente, colapsó hacia l'añu {{esd|1100 d. C.}}

=== L'Imperiu Huari ===
: ''Horizonte Mediu, ente los sieglos [[sieglu VI|VI]] y [[sieglu XII|XII]].''
{{AP|Cultura Huari}}
Diversos trestornos climáticos (seques del sieglu VI y [[El Neñu|fenómenos del Neñu]] fuertes nel sieglu VII) afectaron negativamente a les cultures costeñas. Paez ser que les cultures de la sierra afixéronse meyor a la nueva situación porque les de la mariña empecipiaron cierta decadencia. L'Estáu Tiahuanaco algama una enorme influencia por tol sur peruanu, el norte chileno y bono parte de Bolivia. Na sierra sur peruana, la cultura [[Cultura huarpa|'''huarpa''']] d'Ayacucho viose fuertemente influyida tantu pola rellumanza de les creencies y rituales de Tiahuanaco como pol intercambiu comercial con nacer de la mariña, hasta xenerar un procesu cultural orixinal, desenvolviendo un tipu d'[[urbanismu]] desconocíu hasta entós en Los Andes. Llueu los ayacuchanos fixeron de la [[Huari (sitiu arqueolóxicu)|ciudá de Huari]] el so centru, dotándola de grandes templos, cais ortogonales y sistemes de canales d'agua dientro de la ciudá. Los [[cultura Huari|'''huari''']], aprovechando les fasteres de los cuetos, empecipiaron un tipu d'agricultura de [[bancal]]es o [[Andén (agricultura)|andenes]] nos montes a una escala nunca antes vista. Asina xeneraron los escedentes económicos suficientes pa entamar la espansión de los sos dominios y cultura.

[[Archivu:Ruinas Wari en Ayacucho, Peru.jpg|miniatura|250px|derecha|Vista de les ruines de Huari, en Ayacucho.]]
La cultura Huari espandir ente'l 600 y el {{esd|900 d. C.}} hasta [[Cajamarca]] y [[Departamentu de Lambayeque|Lambayeque]] pel norte y hasta la frontera con [[Tiahuanaco]] (al altor de Sicuani y [[Moquegua]]) pel sur, construyendo redes de caminos y popularizando les sos formes de gobiernu y el so estilu de ciudá. Munchos consideren por ello a Huari como'l primer imperiu andín. Como buelga d'esti procesu ta l'espardimientu de la iconografía propia del sursobremanera de los diseños d'inspiración Tiahuanaco. Importantes centros huaris en territoriu panandino fueron: [[Wiracochapampa]] (La Llibertá), [[Pachacámac (oráculu)|Pachacámac]] (Lima), [[Huilcahuaín]] (Caleyón de Huaylas, Áncash), [[Huarihuilca]] (Junín), [[Piquillacta]] (Cuzco), [[Cerro Bagul]] (Moquegua), [[Castiellu de Huarmey]] (mariña de Áncash).

Escontra'l 900 d.C. empezó la decadencia de Huari, por razones que nos son desconocíes. Les distintes rexones del imperiu fuéronse independizando del poder de la capital y finalmente esta quedó abandonada y acabó siendo escalada. Depués de sumir el poder imperial les grandes ciudaes fueron abandonaes y en munches rexones tornar a la vida basada n'aldegues pocu desenvueltes. Otres rexones, sicasí, embarcar nun nuevu florecimientu rexonal fundándose d'esta manera los reinos y señoríos del periodu Entemediu Tardíu tales como [[Cultura Lambayeque|Lambayeque]], [[Cultura Chimú|Chimú]], [[Cultura Chancay|Chancay]], el señoríu [[Cultura ichma|Ichma]], el señoríu [[Cultura Chincha|chincha]] o'l proto señoríu [[Curacazgo Inca|Inca]]. Sicasí, los enfrentamientos ente estos señoríos nun acabaron y la formación d'exércitos, batalles ya intentos de conquista siguiríen sieglos dempués.

La ciudá sagrada de [[Pachacámac (oráculu)|Pachacámac]], un gran centru de pelegrinación de la mariña central, que colos huari había alcanzáu gran rellumanza, tres la decadencia d'estos alzóse como centru del señoríu Ichma (Lima).

=== Estaos Rexonales Tardíos ===
''Periodu [[Entemediu Tardíu]] o Periodu de los Estaos Rexonales, sieglos del XI al XV''

Tres la cayida de Huari, l'espaciu políticu nel antiguu Perú recompúnxose y surdieron una serie d'estaos y señoríos independientes.

Na mariña norte, floriaron les cultures [[Cultura Lambayeque|'''lambayeque''']] y [[Cultura Chimú|'''chimú''']], que s'apostaron la hexemonía de la rexón. Los chimús impunxéronse, creando un poderosu reinu que s'espandió hasta Baltes pel norte y Huarmey pel sur. Na mariña central, floriaron los señoríos [[Cultura chancay|'''chancay''']] y [[Cultura Ichma|'''ichma''']]. Esti postreru foi proteutor del célebre santuariu de Pachacámac, nel valle del Rímac. Na mariña sur, el señoríu [[Cultura Chincha|'''chincha''']] constituyir nun poderosu estáu que s'espandió polos valles del departamentu de Ica, llegando inclusive más al sur; coles mesmes, cuntó con una numberosa flota de balses cola que comerció a lo llargo de la mariña del Pacíficu.

L'altiplanu del Titicaca, depués de la cayida de Tiahuanaco (escontra {{esd|1100 d. C.}}), vio'l surdimientu de los reinos aymaras, como los [[Reinu colla|'''collas''']] y los '''[[lupaca]]''', que les sos economíes taben apoderaes pola ganadería de [[camélidos suramericanos]]. Na sierra nororiental, floriaron los [[Cultura Chachapoyas|'''chachapoyas''']]. Na sierra central y sur, el vacíu creáu pola desapaición de Huari foi enllenáu por una serie de federaciones d'[[ayllu|ayllos]] o cles macro familiares que la so economía, dafechu agraria, tenía fuertes tintes militares y taba marcaes rellaciones rituales. Ente estos pueblos taben los '''[[huanca|huances]]''', los '''[[pocra|pocres]]''', los '''[[chanca|chances]]''' y los '''[[quechua|quechues]]''' del [[Cuzco]]. Estos postreros fundaron el [[Curacazgo Inca]].

[[Archivu:Ethnologisches Museum Dahlem Berlin Mai 2006 002.jpg|miniatura|200px|derecha|Tumi cola representación de [[Naylamp]]. Cultura lambayeque.]]
* La [[cultura lambayeque]], llamada tamién ''Sicán'', desenvolvióse aprosimao ente los años 700 y {{esd|1350 d. C.}}, ente los valles de Motupe y Jequetepeque, nel [[departamentu de Lambayeque]]. La so máxima rellumanza tener ente los años 900 y {{esd|1100 d. C.}} Una lleenda antigua atribuyía'l so orixe a la llegada d'un guerreru misteriosu llamáu [[Naylamp]], qu'aportó per vía marítima. Los lambayeques fueron maestros peracabaos n'orfebrería, ameyorando a los moche no que respecta al acabáu. Exemplos acabaos d'esti arte son les mázcares funeraries y los cuchiellos ceremoniales o [[tumi]]s, cola imaxe de Naylamp. Nel planu arquiteutónicu, construyeron grandes complexos d'adobe, como les pirámides de [[Batán Grande]], [[Túcume]], [[Apurlec]] y [[Complexu arqueolóxicu Chotuna Chornancap|Chotuna-Chornancap]]. En tiempu recién, afayóse la tumba d'un importante personaxe d'esta cultura, al que se denominó como'l ''[[Señor de Sicán]]''.&lt;ref&gt;Pozzi-Escot, 2010, pp.{{esd}}60-63.&lt;/ref&gt;

* La [[cultura chimú]], surdió ente los valles de Chicama, Moche y Virú, nel actual [[departamentu de La Llibertá]]. Herederos de la cultura moche, hacia l'añu 1200 construyeron una ciudá que aportaría a la más grande del subcontinente: [[Chan Chan]], cerca de l'actual ciudá de [[Trujillo (Perú)|Trujillo]]. La dinastía de [[Tacaynamo]], que los gobernaba, entamó llueu la conquista de los valles cercanos. Escontra 1450 el '''Reinu Chimú''' algamara la so máxima espansión, llegando les sos fronteres hasta Ecuador pel norte y hasta el valle de Pativilca na mariña central. Los chimús destacaron en metalurxa, trabayando l'oru cola téunica del moldiáu de pieces, llogrando trabayos d'estraordinariu arte y guapura.[[Ficheru:Chan Chan Août 2007 - Place Principale.jpg|alt=|centro|miniaturadeimagen|1071x1071px|Palaciu Tschudi en [[Chan Chan]], capital de los chimú.]]
* La [[cultura chancay]] desenvolver nos valles de Chancay y Chillón del [[departamentu de Lima]]. Destacar pol so arte testil, tantu pola variedá de productos utilizaos como pola so temática y color. En particular, ye de resaltar les sos gases, filaes con gran habilidá y alta calidá artística. El so cerámica representativa constituyir los llamaos ''cuchimilcos'', que son cántaros de forma ovoide con cares humanes.&lt;ref&gt;Pozzi-Escot, 2010, pp.{{esd}}30-33.&lt;/ref&gt;
* El [[cultura ichma]], tuvo'l so centru nos valles de Lurín y Rímac (Lima), siendo'l so principal centru ceremonial [[Pachacámac (sitiu arqueolóxicu)|Pachacámac]], onde s'alzaba un templu n'honor a la [[Pachacámac|deidá del mesmu nome]]. Otros centros importantes d'esta cultura fueron [[Armatambo]],&lt;ref&gt;Guerrero, Daniel: [https://web.archive.org/web/20121022081905/http://arqueologiadelperu.com.ar/coloqui3.htm Coloquiu Valle del Rímac (Entemediu Tardíu) Dellos Algames Sobre les Ocupaciones Tardíes nel Valle del Rimac].&lt;/ref&gt; [[Maranga (sitiu arqueolóxicu)|Maranga]] (la ciudá de muria)&lt;ref&gt;Tavera, Lizardo: [http://www.arqueologiadelperu.com.ar/maranga.htm MARANGA]. Web Arqueoloxía de Perú&lt;/ref&gt; y [[Mateo Saláu (complexu arqueolóxicu)|Mateo Saláu]],&lt;ref&gt;Ministeriu de Cultura de Perú: [http://www.mcultura.gob.pe/complexu-arqueologico-mateo-saláu Complexu arqueolóxicu Mateo Saláu.] {{Wayback|url=http://www.mcultura.gob.pe/complexu-arqueologico-mateo-saláu |date=20140503222024 }}&lt;/ref&gt; toos nel valle del Rímac, onde alzaron pirámides de tapiales, con ramples d'accesu.&lt;ref&gt;Pozzi-Escot, 2010, p.{{esd}}36.&lt;/ref&gt; Continuadores de la [[cultura llima]], los ichma aprovecharon y ameyoraron la escelente rede de canales o acequias qu'heredaron.
* La [[cultura chincha]] desenvolver nos valles del [[departamentu de Ica]], teniendo la so capital en [[Chincha]]. Los chincha crearon un nuevu estáu sofitáu nel comerciu de caravanes de llapaes y balses que saleaben la mariña de Perú y Ecuador. La so importancia caltener hasta la dómina incaica y sábese que mientres la captura del inca Atahualpa en Cajamarca polos españoles, el señor de Chincha topábase presente col so propiu séquitu, acompañando al inca, a quien andaba a la tema en suntuosidá.&lt;ref&gt;Kauffmann 2002, tomu 3, pp.{{esd}}471-473.&lt;/ref&gt; En 1545, el cronista [[Pedro Cieza de Lleón]] escribió que '' «cuando'l marqués Don [[Francisco Pizarro]] (...) afayó la mariña d'esti reinu [Perú] por toa ella dicíen-y que fora a '''Chincha''', que yera la mayor (provincia) y [lo] meyor de too».''
* La [[cultura chachapoyas]] desenvolver na cuenca del [[ríu Utcubamba]], nel [[Departamentu d'Amazones (Perú)|departamentu d'Amazones]]. Los chachapoyas, llamaos los ''pueblos de les nubes'', construyeron grandes ciudaes de piedra d'estructura circular (como [[Gran Pajatén]] y [[Kuélap]]). Traza distintiva d'esta cultura foi l'entierru de los sos personaxes en mausoleos escavaos en parés predreses de ribayos, como los topaos en [[Mausoleos de Revash|Revash]], según l'usu de sarcófagos antropomorfos de gran tamañu, como los topaos en [[Sarcófagos de Carajía|Carajía]]. Ente los investigadores d'esta cultura destaca [[Federico Kauffmann Doig]].&lt;ref&gt;Kauffmann 2002, tomu 4, pp.{{esd}}513-576.&lt;/ref&gt;

[[Archivu:Tunanmarca_Archaeological_site_-_overview.jpg|miniatura|Resto arqueolóxicos de [[Tunanmarca]], posible capital de los huancas.]]
* Los [[huanca|huances]] fueron un numberosu grupu étnicu que formaron un estáu nel valle del Mantaro, nes provincies de Jauja, Concepción y Huancayo del actual [[departamentu de Junín]]. La so capital foi probablemente [[Tunanmarca]]. Foi un pueblu guerreru, que la so economía sofitar na agricultura en valles y quebraes, y na ganadería de camélidos nes tierres altes o punas. Tresformar n'unu de los más poderosos señoríos d'andar centrales, pero venció ante la invasión de los inques.
* Los reinos [[aimara|aimares]] formar nel altiplanu del Titicaca al sumir l'estáu tiahuanaco, desenvolviéndose ente los sieglos X y XV. Tratar de los [[lupaca|lupaces]], pacajes, [[Reinu colla|colla]]s, collaguas, omasuyos, canes, canchis y ubinas. Espandir hasta Arequipa y Antofagasta pol occidente y les selves bolivianes y el noroeste arxentín pol oriente. La so llegua común yera l'[[Idioma aymara|aimara]] o ''jaqi aru''. La so economía basar na ganadería de [[camélidos suramericanos]] (llapada y alpaca) y na agricultura de variaos productos en distintos pisos ecolóxicos. Traza distintiva de la so cultura fueron les sos torres sepulcrales o [[chullpa|chullpes]].
* Los [[chanca|chances]], formaben un grupu étnicu que tuvo'l so centru en [[Andahuaylas]], nel actual [[departamentu de Apurímac]]. Fueron feroces guerreros que vivíen arrexuntaos n'aldegues y dedicábense a l'agricultura, el llendo de camélidos y la caza de vicuñas. Acomuñar con delles tribus, coles que formaron una tarrecible confederación. Espandir escontra Ayacucho y Huancavelica ya intentaron conquistar l'estáu cusqueño, sufriendo una derrota aplastante a manes de los inques en 1438, fechu que marcó l'entamu de la dómina imperial incaica.&lt;ref&gt;Tauro del Pino 2001, tomu 4, pp.{{esd}}593-594.&lt;/ref&gt;

=== L'Imperiu incaicu: ''Tahuantinsuyo'' ===
{{AP|Imperiu incaicu}}
[[Archivu:Inca Expansion.svg|miniaturadeimagen|361x361px|Espansión del imperiu Incaicu.]]
La civilización inca o incaica, pináculo de la civilización andina, florió ente los sieglos [[sieglu XV|XV]] y [[sieglu XVI|XVI]]. El términu inca», que orixinalmente significaba «xefe» o «señor» y que yera'l títulu dau al monarca ([[Sapa Inca]]) y a los nobles de sangre imperial, acabó per designar globalmente al pueblu o etnia que forxó esta gran civilización.

Los inques estendieron la so área de dominiu na rexón andina tomando grandes porciones territoriales de les actuales repúbliques de [[Perú]], [[Bolivia]] y [[Ecuador]], según partes d'[[Arxentina]], [[Chile]] y [[Colombia]]. Tomaron de los diversos pueblos o naciones anexaos (unos 200) munches espresiones cultural y afacer a la so realidá estatal, espublizándolos en tol territoriu del so [[Imperiu incaicu|imperiu]] y dándo-yos un sentíu d'unidá cultural. Tou ello pudieron llogralo gracies a una acertada organización política y alministrativa.

La historia de la formación del Imperiu Inca foi reconstruyida con dificultá, una y bones los pueblos andinos escarecíen d'una escritura puramente felicidá. Los cronistes españoles recoyeron noticies históricu-llexendaries, de boca de dellos nobles inques.

==== Los inques llexendarios ====
Según una lleenda tresmitida pol [[Inca Garcilaso de la Vega]], el fundador de la dinastía inca foi '''[[Manco Cápac]]''', que, xuntu cola so esposa [[Mama Ocllo]], salió del [[llagu Titicaca]], unviáu pol so padre'l Sol pa fundar una ciudá destinada a civilizar y unificar el mundu andín. La pareya real llegó hasta la rexón del actual [[Cuzco]], onde se fundió una baniella que llevaben consigo, señal que'l Sol dába-yos indicándo-yos el sitiu onde tendría de realizase la fundación. Otra lleenda (posiblemente la que más s'afai a la tradición inca), menta a Manco Cápac como integrante d'un grupu de cuatro hermanos y les sos esposes, tamién d'orixe solar, que salieron de les ventanes o covarones del cuetu Tamputoco, al sudeste del valle de Cuzco. Manco esanició primero a los sos hermanos, dempués de lo que establecióse coles sos hermanes y dellos parientes nel valle de Cuzco. Los sos socesores consolidaron el dominiu inca nel valle ([[Curacazgo Inca]]) y empezaron a enfrentase a los pueblos vecinos: '''[[Sinchi Roca]]''', que solo foi un xefe militar o ''sinchi''; '''[[Lloque Yupanqui]]''', que llegó a concretar aliances con distintos pueblos circundantes, empecipiando la llamada ''Confederación Inca''; '''[[Mayta Cápac]]''', que llogró una victoria sobre los alcahuizas; '''[[Cápac Yupanqui]]''', que venció a los condesuyos; '''[[Inca Roca]]''', que venció a otros pueblos vecinos; y '''[[Yahuar Huaca]]''', que'l so gobiernu foi curtiu y venció a manes de los condesuyos; y [[Viracocha Inca|'''Viracocha''']], que salvó al Estáu inca llogrando trunfar sobre los pueblos contrarios y entamando depués espediciones victorioses.

La verdá histórica que se desentraña d'estos rellatos ye que los inques seríen una etnia (posiblemente quechua), qu'escontra'l sieglu XIII d.C. llegaron al valle de Cuzco, procedente de la rexón axacente al llagu Titicaca (altiplanu bolivianu). Una teoría postula que los inques seríen herederos del antiguu imperiu [[Cultura huari|huari]]. Nel valle del Cuzco entemeceríense con dellos pueblos y espulsáu a otros. Nel sieglu siguiente, llograron imponese a les poblaciones más cercanes al valle cusqueño y pasu ente pasu estendieron los sos territorios, combatiendo a los sos enemigos [[colla|colles]] (del [[altiplanu]], na actual Bolivia) y [[chancas]] (de les actuales rexones d'Ayacucho y Apurímac), n'unión colos sos aliaos quechuas.

Siguiendo col rellatu llexendariu, cola muerte de Viracocha empecipiáronse les disputes pol tronu. El socesor lexítimu foi depuestu pol so hermanu Cusi Yupanqui, qu'adoptó'l nome de ''Pachacútec'' (''el que tresforma la tierra'') y encabezó la defensa del Cuzco sitiáu polos chancas, llogrando'l trunfu. Esti episodiu, qu'asocedió hacia l'añu 1438, marcó l'entamu del periodu imperial incaicu, esto ye, el de les grandes conquistes.

==== Los inques históricos ====
[[Archivu:PachacutecIXinca.jpg|miniatura|180px|L'Inca [[Pachacútec]].]]
Con '''[[Pachacútec]]''' (1438-1471) empecipióse'l periodu históricu de los inques, conocíu tamién como'l Periodu Inca Imperial, pos, siguiendo'l conceutu occidental, al amestase a munchos pueblos o naciones, l'estáu Inca convertir n'Imperiu. Pel norte, Pachacútec sometió a los [[huancas]] y tarmas, hasta llegar a la parte de los cajamarcas y [[cañari]]s, estos postreros nel actual Ecuador. Pel sur sometió a los [[Reinu colla|colla]]s y [[lupacas]], qu'ocupaben el pandu del [[altiplanu]]. D'otru llau, ameyoró la organización del estáu, estremando l'imperiu en cuatro rexones o [[Sos del Imperiu incaicu|sos]], polo que foi conocíu como'l Tahuantinsuyo (''cuatros sos''). Coles mesmes, entamó a los ''[[chasqui]]s'' (corréu de postas) y instituyó la obligatoriedá de los tributos.

El fíu y socesor de Pachacútec, '''[[Túpac Yupanqui]]''' (1471-1493), yá actuara como xeneral mientres el reináu del so padre, sometiendo al reinu [[Cultura Chimú|Chimú]], encalorando la resistencia de los [[Cultura chachapoyas|chachapoyas]] y avanzando pel norte hasta [[Quitu]]. Yá como monarca, quixo incursionar na selva (rexón de los antis), pero una rebelión de los ''[[Reinu colla|colla]]s'' obligar a esviase escontra'l [[Collao]]. Sometió a dellos pueblos del altiplanu y del norte arxentín. Más al sur, amplió les fronteres del imperiu hasta'l [[ríu Maule]] en Chile. Inclusive, según una versión, llegaría más al sur, hasta'l [[ríu Biobío]]. Nel aspeutu alministrativu, ameyoró la recaldación de los tributos y nomó visitadores o gobernadores imperiales (''tuqriq''), dando asina a los sos dominios una organización centralizada.

El fíu y socesor de Túpac Yupanqui, '''[[Huayna Capac]]''' (1492-1525), foi'l postreru gran monarca inca. Mientres el so gobiernu, siguió la política del so padre, tocantes a la organización y fortalecimientu del estáu. Pa caltener los territorios conquistaos tuvo qu'encalorar en forma sangrienta continues sulevaciones. Ganó a los rebeldes [[Cultura chachapoyas|chachapoyas]] y anexonó la rexón del golfu de Guayaquil, llegando hasta'l [[ríu Ancasmayo]] (actual Colombia). Tando en [[Tumibamba]], nel actual Ecuador, careció gravemente de viruelas, epidemia que traxeron los españoles y los sos esclavos negros, que daquella analayaben poles mariñes septentrionales del Imperiu. Antes de morrer, Huayna Cápac designó como socesor al so fíu [[Ninan Cuyuchi]], pero esti finó tamién víctima del mesmu mal. Otru de los príncipes imperiales, '''[[Huáscar]]''', impunxo entós los sos derechos al tronu y coronóse nel Cuzco, ente que na rexón de Quito, '''[[Atahualpa]]''' (fíu de Huayna Cápac con una palla o princesa cuzqueña), col sofitu del exércitu y de la población llocal, remontar contra l'autoridá de Huáscar, reclamando para sí l'Imperiu. Ente dambos hermanos y los sos respeutivos partidarios desamarróse una [[Guerra civil incaica|guerra civil]] que remató col trunfu d'Atahualpa en 1533. Huáscar foi prindáu y la so familia esterminada. Atahualpa coló al Cuzco pa cinxise la [[mascapaicha]] o borla imperial, cuando nel trayeutu, en [[Cajamarca]], foi sosprendíu polos conquistadores españoles sol mandu de [[Francisco Pizarro]].

==== Civilización incaica ====
{{AP|Civilización incaica}}
[[Archivu:Peru Machu Picchu Sunrise.jpg|miniatura|180px|[[Machu Picchu]].]]
La organización política incaica foi una de les más avanzaes de l'América precolombina. Tuvo una monarquía absoluto y teocrático. El [[Sapa Inca]] o a cencielles, l'Inca, yera'l máximu gobernante, xuniéndose na so persona'l poder político y el poder relixoso. L'imperiu adoptó'l nome de Tahuantinsuyo, esto ye, los cuatro sos o rexones, concordantes colos cuatro puntos cardinales.

La base de la organización social del Imperiu incaicu tuvo nel [[Ayllu]], que puede definise como'l conxuntu de [[descendiente]]s d'un antepasáu común, real o supuestu que trabayen la tierra en forma coleutiva y con un espíritu solidariu. Nel Imperiu tou facer por ayllus: el trabayu comunal de les tierres (tantu les del pueblu mesmu como les del Estáu); les grandes obres públiques (caminos, pontes, templos); el serviciu militar y otres actividaes.

La propiedá de la tierra y el trabayu nel Imperiu incaicu desendolcar en base del sentíu comuñal o interés coleutivu. Les tierres yeren partíes pol Estáu (estremar en tierres del Sol, tierres del Inca y tierres del pueblu). El trabayu yera obligatoriu. Esistió un ampliu sentíu de cooperación y ayuda mutua: trabayar na comunidá o ayllu ([[ayni]]); nes tierres del Inca y del Sol ([[minka]]); y cuando lo riquir l'estáu, n'obres públiques, nes mines, nos plantíos de coca, etc. ([[mita]]). Esistía'l sentíu de reciprocidá, según el cual, l'home o la muyer “debíen” al Estáu una parte del so trabayu qu'apurríen cuando-yos yera riquíu. Pela so parte, l'Estáu “debía” recíprocamente a cada productor una serie de beneficios que diben dende la proteición y los servicios públicos, hasta los regalos y concesiones especiales.

La sociedá tuvo entamada a base de clases sociales. Esistíen dos clases bien estremaes: la Nobleza y el Pueblu. En caúna d'estes clases había diversos niveles. La nobleza estremar en nobleza de sangre (la familia del inca, conformada pol [[auqui]] o'l príncipe herederu, la [[Coya (Inca)|coya]] o esposa del Inca, ente otros) y nobleza de privilexu (integrada por xente compensada polos sos meritorios servicios, yá fueren militares o d'otra índole). El pueblu taba integráu polos [[hatunruna|hatunrunes]] (la gran masa de llabradores), los [[mitimae|mitmaqkunas]] o mitimaes (grupos étnicos treslladaos d'un llugar a otru, según conveniencia del Estáu) y los [[yanacona|yanacunas]] o yanaconas (persones asignaes a xeres especiales, como'l serviciu domésticu).

[[Archivu:Pisac_Terassen_medium.jpg|miniatura|Andenes na villa de [[Písac]], nel [[Valle Sagráu de los Inques]].]]
La economía inca basar na [[agricultura]] que desenvolvieron por aciu téuniques avanzaes, como les terraces de cultivu llamaos ''[[andén (agricultura)|andenes]]'' p'aprovechar les fasteres de los cuetos, según sistemes de riego heredaos de les cultures preincas. Los inques cultivaron maíz, yuca, papa, frijoles, algodón, tabacu, coca, etc. Les tierres yeren propiedá comunal y trabayábense en forma coleutiva. Desenvolvieron tamién una [[ganadería]] de [[camélidos suramericanos]] ([[Lama glama|llapada]] y [[Vicugna pacos|alpaca]]). Pelos escelente caminos inques ([[Cápac Ñan]]) transitaben tou tipu de mercancíes dende pexe y conches del Pacíficu hasta sal y artesaníes del interior.

L'arquiteutura cuntar ente les espresiones artístiques más impresionantes d'esta civilización incaica. Destaquen templos como los de [[Sacsayhuamán]] (mal llamada fortaleza) y [[Coricancha]], los palacios de los Inques nel Cusco y los complexos estratéxicamente emplazados, como [[Machu Picchu]], [[Ollantaytambo]] y [[Písac]].

La ciudadela de [[Machu Picchu]], considerada una de los siete maravíes del mundu, foi descubierta científicamente en 1911 pol estauxunidense [[Hiram Bingham]]. Ta allugada a casi 2400 metros d'altor, na provincia de Urubamba, departamentu del Cusco, en plenu Andes Amazónicos. Tratar d'un conxuntu de palacios, torrexones militares (''sunturhuasis'') y miradores, que s'alcen ente los picachos Machu Pichu (cume vieyu) y Huayna Pichu (cume nuevu). Ye ensin dulda una de les realizaciones más impresionantes de la inxeniería a nivel mundial. Poques obres como esta amuesen tanta harmonía cola redolada natural. Foi construyíu, según toles probabilidaes, nel reináu de Pachacútec, nel sieglu XV. Anguaño ye unu de los sitios arqueolóxicos más importantes del mundu y el principal destín turísticu de Perú.&lt;ref&gt;Tauro del Pino 2001, tomu 10, p.{{esd}}1543.&lt;/ref&gt;

Otru exemplu notable de la inxeniería incaica ye'l [[Cápac Ñan]] o Camín Principal, d'un llargor envaloráu de 6.000{{esd}}km y que sirvía d'enllaz a una rede articulada de caminos ya infraestructures construyíes a lo llargo de dos{{esd}}milenios de cultures andines precedentes a los inques. Tou este conxuntu de caminos, de más de 20{{esd}}000{{esd}}km, venceyaba diversos centros granibles, alministrativos y ceremoniales, teniendo como centru a la ciudá del Cuzco, onde, como la Roma antigua, tolos caminos confluyíen.

L'arte testil incaicu carauterizar polos sos texíos con diseños xeométricos o ''tocapus'' y pola fineza de la so téunica. Destacaron tamién los sos tapices y los sos mantos de plumes.

La cerámica incaica tien dos formes típiques: l'[[Aríbalo incaicu|aríbalo]] (cántaru) y el [[quero]] (vasu), anque esti postreru esistió dende la dómina huari y yera iguáu tamién en madera y metal.

== Virreinatu ==
=== Conquista de Perú (1532-1572) ===
{{AP|Conquista de Perú}}
[[Archivu:La Captura de Atahualpa - Juan Lepiani 1920s.png|miniatura|derecha|250px|Oliu de [[Juan Lepiani|Juan B. Lepiani]] que representa la [[Captura d'Atahualpa]] en [[Cajamarca]].]]
El 16 de payares de 1532, el trunfador de la guerra de socesión incaica, [[Atahualpa]], atopar con los españoles na plaza de [[Cajamarca]]. Pizarro convidáralu pa entrevistase con él, pero ello nun yera sinón un argucia pa tende-y una emboscada.&lt;ref&gt;Busto 2011, ''La conquista de Perú'', p.{{esd}}50.&lt;/ref&gt; Atahualpa inda nun se coronara como Inca, topándose precisamente en camín al Cuzco, onde entamaba cinxise la [[mascapaicha]] o borla imperial. Primeramente, ordenara la matanza de los nobles o oreyonos cuzqueños allegaos a Huáscar, xera que cumplieron los sos xenerales quiteños [[Rumiñahui]], [[Challcuchimac]] y [[Quisquis]].&lt;ref&gt;Busto 2011, ''Perú incaicu'', pp.{{esd}}48-49.&lt;/ref&gt;

Los españoles, con ayuda de los grupos étnicos opuestos a la dominación cusqueña o a cencielles opuestos a que Atahualpa fuera'l gobernante en llugar de Huáscar, apostar de manera estratéxica por tola plaza de Cajamarca. Asina, entró Atahualpa, lleváu n'andes, siguíu pol curaca de Chincha, tamién n'andes por cuenta de la so importante condición como aliáu del imperiu, col so enorme séquitu y dellos guerreros, ente que'l gruesu del exércitu quedar nes contornes de la ciudá. El sacerdote dominicu [[Vicente de Valverde]] foi'l voceru de los españoles, que demandaron al Inca que se sometiera a la voluntá del Rei d'España y convirtiérase al cristianismu, siguiendo la fórmula del [[Requerimientu (historia d'América)|Requerimientu]]. El diálogu que siguió foi narráu de forma distinta polos testigos. Según dellos cronistes, la reaición del Inca foi de sorpresa, interés, indignación y desdeñu. Atahualpa esixó más precisiones, polo que recibió de manes de Valverde un breviariu, al que revisó minuciosamente. Al nun atopa-y significáu dalgunu, l'Inca tirar al suelu. A una señal, los españoles atacaron al Inca y al so séquitu, matando a mamplén d'indíxenes.&lt;ref&gt;Busto 2011, ''La conquista de Perú'', pp.{{esd}}50-53.&lt;/ref&gt; Tres esta [[Captura d'Atahualpa|matanza de Cajamarca]], Atahualpa foi puestu en prisión, onde ufiertó enllenar una sala con oxetos d'oru y dos con oxetos de plata, en cuenta de la so llibertá, lo que los españoles, cobiciosos, aceptaron.&lt;ref&gt;Busto 2011, ''La conquista de Perú'', p.{{esd}}55.&lt;/ref&gt;

En 1533, los españoles, desconociendo la promesa de llibertá que fixeren a Atahualpa, someter a xuiciu, acusándolo d'idolatría, poligamia, incestu, d'asesinar al so hermanu Huáscar y d'entamar la muerte de los españoles. De la manera más arbitraria, l'Inca foi condergáu a la pena de estrangulamiento, que se cumplió na nueche del 26 de xunetu de 1533, na plaza de Cajamarca,&lt;ref&gt;Busto 2011, ''La conquista de Perú'', pp.{{esd}}62-67.&lt;/ref&gt; fechu que constituyó un detestable crime que la mesma corona española habría de condergar.

[[Archivu:Teófilo Castillo - El saqueo de Coricancha.jpg|miniatura|derecha|180px|El saquéu de [[Coricancha]] (Templu del Sol del Cuzco), per parte de los conquistadores españoles. Cuadru del pintor peruanu [[Teófilo Castillo]].]]
Los españoles y los sos aliaos indíxenes percorrieron l'imperiu escontra'l sur, utilizando los magníficos caminos incaicos, siendo recibíos entusiastamente polos huancas na ciudá de Jatun Xauxa ([[Jauja]]). En enfrentándose con ésitu a les tropes atahualpistas, aportaron al Cuzco el 14 de payares de 1533, ciudá a la que sometieron al pillaje.&lt;ref&gt;Busto 2011, ''La conquista de Perú'', pp.{{esd}}76-79.&lt;/ref&gt; Depués impunxeron a [[Manco Inca]] (fíu de Huayna Cápac y unu de los pocos sobrevivientes de la matanza perpetada polos atahualpistas) como nuevu gobernante d'un imperiu yá desmembrado.&lt;ref&gt;Tauro del Pino 2001, tomu 10, p.{{esd}}1572.&lt;/ref&gt; Esta inicial alianza de Manco Inca y otros nobles cusqueños con los españoles, entiéndese por cuenta de que, probablemente, creyeron qu'estos yeren un grupu étnicu más llegáu dende tierres alloñaes y que a la llarga podríen someter cuando yá nun los precisaren. Esta élite nun tenía forma de saber qu'a la llarga'l xuegu de favores con estos primeros invasores escaparíase-yos de les manes cola llegada de más españoles, pola rocea que s'aniciaría ente ellos y de la so falta d'unión frente a una fuercia estranxero.

Efeutivamente, Manco Inca nun tardó n'enfrentase a los españoles al dase cuenta de la verdadera corada d'esti invasores, bien vidueños de metales preciosos ya inclinaos a cometer villaníes y a faltar la pallabra empeñada. Asina, en 1536 punxo sitiu al Cuzco, abarganando a un grupu d'españoles y los sos aliaos indíxenes, y al empar unvió parte del so exércitu, al mandu de Titu Yupanqui, a sitiar l'apocayá fundada población española de Lima, amás d'unviar una espedición &quot;de castigu&quot; contra los huancas pol so &quot;traición&quot; al imperiu. Tres meses d'asediu, los españoles y los sos aliaos rompieron el cercu del Cuzco y en tomando la fortaleza o templu de [[Sacsaihuaman|Saqsayhuamán]] recuperaron el control de la ciudá. Los exércitos del inca qu'atacaben Lima, tamién se desbandaron (1538).&lt;ref&gt;Busto 2011, ''La conquista de Perú'', pp.{{esd}}125-150.&lt;/ref&gt;

[[Archivu:TupacamaruI.JPG|miniatura|derecha|150px|[[Túpac Amaru I]], el postreru de los [[inques de Vilcabamba]], executáu na Plaza d'Armes del Cuzco el 24 de setiembre de 1572.]]
Sía comoquier, la rebelión de Manco Inca constituyó una verdadera guerra de reconquista incaica, na que perecieron unos dos mil españoles y munchos miles d'indíxenes d'unu y otru bandu, lo que prueba fehacientemente que la conquista española nun rematara en Cajamarca en 1533. Hasta mediaos del sieglu XX, yera tópicu común sostener que los españoles, magar la so inferioridá numbérica, trunfaren gracies a la so superioridá téunica, al usu de les armes de fierro y de los caballos o pol auxiliu divín, pero esti mitu foi desmontáu pol historiador peruanu [[Juan José Vega]],&lt;ref&gt;[[Juan José Vega|Vega, Juan José]] (1963): ''La guerra de los viracochas''.&lt;/ref&gt; quien resaltó l'importante papel cumplíu poles etnies apoderaes polos inques, como los [[huanca|huances]], los [[Cultura Chachapoyas|chachapoyas]], los [[cañari]]s, quien sofitaron en masa a los conquistadores españoles, siendo en realidá los verdaderos artífices de la victoria española.

Al perder la so autoridá y el so imperiu, Manco Inca retirar al so apartaz de [[Espíritu Pampa|Vilcabamba]], nes selves al norte del Cuzco. Ellí, él y los sos descendientes, conocíos como [[los inques de Vilcabamba]], aguantaron hasta 1572, añu en que'l postreru d'ellos, [[Túpac Amaru I]], foi finalmente prindáu y treslladáu al Cuzco, onde foi executáu.&lt;ref&gt;Busto 2011, ''La pacificación de Perú'', pp.{{esd}}78-92.&lt;/ref&gt;

==== Catástrofe demográfica ====
Sicasí, l'acontecimientu más importante d'estos años ye'l dramáticu amenorgamientu de la población que se rexistró en Los Andes Centrales. Mientres los años de la Conquista y los primeres del réxime colonial, grandes epidemies (enfermedaes traíes polos europeos pa los que los andinos nun teníen defenses naturales) afararon la población d'Andar. Créese que'l mesmu Huayna Cápac (y el so primer herederu nomáu, [[Ninan Cuyuchi]], que la so imprevista muerte desamarraría la guerra civil incaica) morrieron de [[viruela]]. Ello ye que los cronistes de la conquista ([[Cieza de Lleón]], por casu, nel so percorríu pola mariña peruana) rexistren testimonios d'un masivu despoblamientu de los territorios andinos. Dellos cálculos&lt;ref&gt;{{cita publicación
|autor = Cook, David
|títulu = Estimaciones sobre la población de Perú nel momentu de conquistar
|añu = 1977-presente |publicación
= Histórica |volume =
I |númberu =
1
|id = p. 42
}}&lt;/ref&gt; suxuren que la población andina sería de 9 millones antes de la invasión europea y que 100 años dempués namái yera de 600 mil habitantes. A ello contribuyiría tamién una baxa na tasa de natalidad producto de los fondos cambeos sociales que caracterizaron la etapa siguiente.

=== El Perú virreinal y el ciclu de la plata ===
{{AP|Virreinatu de Perú}}
[[Archivu:Muerte de Gonzalo Pizarro.jpg|miniatura|150px|Ilustración del sieglu XVIII que representa la decapitación de [[Gonzalo Pizarro]], xefe de la rebelión de los encomenderos de 1544.]]

==== Les guerres civiles ente los conquistadores ====
Poles Capitulaciones de Toledo, que Pizarro roblara cola corona española en 1529 establecíase qu'esti podía gobernar en nome del Rei toles tierres al sur (hasta 250 llegües) de [[Baltes]]. Darréu, l'otru líder conquistador, [[Diego de Almagro]], llograría'l mesmu estatus nos territorios al sur de la gobernación de Pizarro. Sicasí, la llende taba cerca del Cuzco, lo que fizo qu'unu y otru bandu reclamaren la posesión de la capital del Imperiu incaicu. Ello foi l'entamu en 1538 d'una llarga etapa de lluches intestinas ente los conquistadores, onde non yá s'apostaron territorios sinón derechos (encomiendes) y privilexos, dacuando namái ente ellos, dacuando contra la corona.

Estrémense estes [[Guerres civiles ente los conquistadores de Perú|guerres civiles ente los conquistadores]] en cuatro grandes bloques:
* La guerra ente Francisco Pizarro y Diego de Almagro el Viejo (1537-1538), que remató cola victoria pizarrista na [[batalla de las Salinas]].
* La guerra ente [[Diego de Almagro el Mozu]] y [[Cristóbal Vaca de Castro]] (1541-1542), que remató col trunfu de los pizarristas y partidarios del Rei xuníos contra los almagristas, na [[Batalla de Zuques]].
* Les guerres de [[Gonzalo Pizarro]] (1544-1548), que s'alzó contra la corona española encabezando a los encomenderos, siendo finalmente derrotáu. Conocida tamién como la Gran Rebelión, subdividir en tres guerres:
** La [[batalla de Iñaquito|guerra de Quito]] (contra'l Virréi [[Blasco Núñez Vela]]).
** La [[batalla de Huarina|guerra de Huarina]] (contra [[Diego Centenu]]).
** La [[batalla de Jaquijahuana|guerra de Jaquijahuana]] (contra [[Pedro de la Gasca]]).
* La guerra de [[Francisco Hernández Girón]] (1553-1554), otru líder de encomenderos que finalmente foi ganáu na batalla de Pucará.

Les dos primeres fases pueden resumise como una disputa ente los bandos de almagristas y pizarristas, estos postreros alliniaos finalmente en redol al representante de la Corona, el visitador Vaca de Castro. Ente que los dos fases siguientes defínense claramente como la rebelión de los encomenderos en contra de la Corona española, motivada por delles lleis o ordenances que diben contra los sos intereses: nel casu de la rebelión de Gonzalo Pizarro, pola supresión de les encomiendes hereditaries, y nel casu de la de Francisco Hernández Girón, pola supresión del trabayu personal de los indios, ente otres razones.

La Corona española finalmente impunxo la so autoridá, estableciendo que'l Perú sería un Virreinatu del imperiu español. Asina s'estableció una corte en [[Lima]], la ciudá fundada por Pizarro na mariña central de Perú, onde una serie de 40 [[Virréi de Perú|virréis]] gobernaron ininterrumpidamente bona parte de Suramérica ente 1544 y 1824. A partir del postreru terciu del sieglu XVIII fuéronse creando nuevos virreinatos con territorios biforcaos del virreinatu peruanu ([[Virreinatu de Nueva Granada]] y [[Virreinatu del Ríu de la Plata]]).

==== L'orde virreinal ====
[[Archivu:Willkawaman cathedral.jpg|miniatura|250px|Ilesia colonial construyida sobre un templu inca en [[Vilcashuamán]], [[Ayacucho]].]]
[[Archivu:Perv-Guiljelmus Blaeuw.JPG|miniatura|250px|Mapa «Perv. Mar del Zvr». Cartógrafu: Guiljelmus Blaeuw. (1635). Edición Príncipe. 300 exemplares.]]
La sociedá virreinal yera conservadora y clasista. Los fíos d'españoles nacíos n'América (los [[criollos]]) teníen nun principiu menor estatus que los mesmos españoles, y taben torgaos d'aportar a los más altos cargos. Debaxo d'ellos, na escala social, taben los indíxenes y los mestizos. Namái los [[curaca|curaces]] andinos caltuvieron parte de los sos antiguos privilexos y merecieron instituciones especiales como escueles pa fíos de nobles. Importáronse esclavos d'África ecuatorial y fueron asitiaos nel últimu pasu de la sociedá.

Delles instituciones inques fueron calteníes pero malvaes en perxuiciu de la población andina. La [[mita]], por casu, usar d'escusa pal reclutamiento ensin retribución de personal pal trabayu nes mines y les faciendes. Pero nun fueron los únicos problemes de los andinos: Mientres el gobiernu del virréi [[Francisco de Toledo]] (1569-1581) fíxose reorganizaciones forzoses de les comunidaes andines en pueblos llamaos amenorgamientos d'indios. Amás la relixón católica foi impuesta a la población andina metanes una agresiva evanxelización carauterizada pola destrucción sistemática de santuarios y símbolos relixosos (Extirpación d'idolatríes).

El [[mercantilismu]] imperaba y el llibre comerciu nun foi dexáu sinón hasta mediaos del [[sieglu XVIII]], lo que nun torgar la esistencia del contrabandu de manera abondosa. El centru comercial por excelencia yera l'aduana del [[Callao]], puertu de Lima, dende onde s'unviaba a España (vía Panamá) la plata estrayida de les mines de plata de [[Potosí]]. De fechu foi la estraición de metales l'actividá económica más codalosa de la economía colonial pero fueron importantes tamién l'agricultura (en grandes heredaes controlaes por riques families y órdenes relixoses) y la industria testil (obrajes).

Dende los tiempos de los conquistadores fundáronse nueves ciudaes dalgunes de les cualos algamaron una gran rellumanza rexistrada na riqueza de los sos templos, como [[Arequipa]], Huamanga ([[Ayacucho]]), [[Huancavelica]], [[Trujillo (Perú)|Trujillo]], [[Zaña]] y les refundadas ciudaes inques de [[Cuzco]] y [[Cajamarca]].

=== El sieglu XVIII ===
[[Archivu:TupacAmaruII.jpg|miniatura|150px|El cacique José Gabriel Condorcanqui, más conocíu como ''[[Túpac Amaru II]]'', que dirixó la gran revolución indíxena de 1780.]]
Nel sieglu XVIII, se liberalizó parcialmente la economía. Al abrir tolos puertos suramericanos al llibre comerciu, Lima perdió parte de la so poder económicu y les sos clases dirixentes entraron en franca decadencia.

Como en tiempos de los inques, hubo distintes insurrecciones contra'l poder establecíu. Les grandes insurrecciones de [[Juan Santos Atahualpa]] na selva central (1742-1756), la del curaca José Gabriel Condorcanqui o [[Túpac Amaru II]], en 1780 y la continuación d'esta por [[Túpac Katari]] nel [[Alto Perú]] desestabilizaron l'orde colonial y determinaron perseveres represiones de parte de les autoridaes. Ye entós cuando'l virreinatu empieza a militarizarse y los virréis preparar pa encarar los tiempos aturbolinaos de la independencia.

=== De les Cortes de Cádiz a la Emancipación ===
En 1810 y tres la invasión y usurpación del tronu d'España per parte de [[Napoleón Bonaparte]], les colonies americanes establecieron xuntes de gobiernu, lleales a la monarquía, qu'a la llarga nun fueron sinón el primer pasu a la independencia, debíu al cambéu políticu al réxime lliberal n'[[España]]. Sicasí nel Perú, el poderosu virréi [[José Fernando de Abascal]] desfixo ún por ún los intentos independentistes que diben surdiendo nel territoriu del so virreinatu:
* La [[Insurrección de Tacna (1811)|primer revuelta de Tacna]] encabezada por [[Francisco Antonio de Zela]].
* La [[Rebelión de Tacna de 1813|segunda revuelta de Tacna]] encabezada por [[Enrique Pallardelli|Enrique Paillardelli]] y Julián Peñaranda.
* La [[Rebelión de Huánuco|rebelión indíxena de Huánuco]] (1812), n'alianza con criollos y mestizos, ente los que se topaba [[José Crespo y Castillo|Juan José Crespo y Castillo]].
* La [[rebelión del Cuzco]] de 1814, qu'encabezaron los [[hermanos Angulo]] y el brigadier [[Mateo Pumacahua]], ente otros, que foi vastu movimientu independentista que solmenó tol sur del virreinatu peruanu.

Abascal tamién frenó los trés espediciones unviaes pola Xunta de Gobiernu de [[Buenos Aires]] al traviés del [[Alto Perú]]. Pero fixo muncho más, pos dende Lima dirixó con ésitu la contrarrevolución sobre los movimientos juntistas surdíos en [[Chile]] y [[Quitu]]. El Virreinatu de Perú convirtióse asina nel bastión del poderíu español en Suramérica y foi necesariu que confluyeren ellí los dos corrientes llibertadores surdíes nos estremos del continente, la del Norte (encabezada pol venezolanu [[Bolívar]]) y la del Sur (encabezada pol rioplatense [[José de San Martín]]).

== República ==
{{AP|Historia republicana de Perú}}

=== Primer dómina republicana ===
{{AP|Historia de Perú ente 1821 y 1842}}

=== La Independencia de Perú (1821-1824) ===
{{AP|Independencia de Perú}}
[[Archivu:Josedesanmartin.jpg|miniatura|180px|[[José de San Martín]].]]
Tres el fracasu de les rebeliones de provincies y de les combalechadures de los patriotes en Lima, en 1820 l'escenariu tornóse favorable a la independencia. Producióse'l [[Desembarcu de San Martín|desembarcu en Paracas]] del xeneral rioplatense [[José de San Martín]] al mandu de les tropes de la [[Espedición Llibertadora de Perú]] unviada dende [[Chile]] pol direutor supremu [[Bernardo O'Higgins]] depués de consolidar la Independencia d'aquel país. El desembarcu empecipióse'l 8 de setiembre de 1820 y siguió los díes siguientes.&lt;ref&gt;Vargas Ugarte 1981, tomu VI, pp.{{esd}}78-79.&lt;/ref&gt; San Martín instaló'l so cuartel en [[Ciudá de Pisco|Pisco]] y recibió el sofitu de la población. Aína, unvió una espedición escontra l'interior del país al mandu del xeneral [[Álvarez d'Arenales]], quien pasó por [[Ica]] y [[Huamanga]] (ciudaes que xuraron les sos respeutives independencies) y llegó hasta la sierra central, onde ganó a una división realista en [[Batalla de Cerro de Pasco|Cerro de Pasco]], el 6 d'avientu de 1820.&lt;ref&gt;Vargas Ugarte 1981, tomu VI, pp.{{esd}}96-97.&lt;/ref&gt;

En permaneciendo en Pisco casi dos meses, San Martín ordenó'l reembarque del Exércitu Llibertador, que s'empecipió'l 24 d'ochobre de 1820. Díes antes, el 21, dio un decretu estableciendo la primera [[bandera de Perú]] y el primer [[escudu de Perú]], que darréu seríen modificaos por Bolívar, anque la bandera caltuvo'l so colores orixinales: el colloráu y el blancu.&lt;ref&gt;Vargas Ugarte 1981, tomu VI, p.{{esd}}106.&lt;/ref&gt;

La espedición llibertadora enrumbó escontra'l norte, pasando frente al Callao, pa finalmente desembarcar nel puertu de [[Huacho]], a 170{{esd}}km al norte de Lima. L'exércitu llibertador avanzó hasta'l pobláu vecín de [[Huaura]], onde estableció'l so cuartel xeneral.&lt;ref&gt;Vargas Ugarte 1981, tomu VI, p.{{esd}}107.&lt;/ref&gt; Foi en Huaura onde per primer vegada San Martín proclamó la independencia de Perú, en payares de 1820, dende un balcón qu'hasta güei se caltién como xoya histórica.&lt;ref&gt;''Gran Enciclopedia de Perú'' 1998, p.{{esd}}670.&lt;/ref&gt;

Dende'l momentu del apuerto de la Espedición Llibertadora al Perú, asocedieron importantes fechos que favorecieron los planes sanmartinianos de la Independencia. Primero, la independencia de [[Guayaquil]], el 9 d'ochobre de 1820.&lt;ref&gt;Roel 1982, p.{{esd}}179-180.&lt;/ref&gt; Depués, la [[captura de la fragata Esmeralda|prinda de la fragata española ''Esmeralda'']] y el pasu del prestixosu batallón realista ''[[Batallón Numancia|Numancia]]'' a les fuercies patriotes,&lt;ref&gt;Roel 1982, pp.{{esd}}180-183.&lt;/ref&gt; sucesu esti postreru que foi posible gracies a el llabor incansable de los patriotes de Lima, ente ellos el célebre [[José de la Riva Agüero]].&lt;ref&gt;Tauro del Pino 2001, tomu 14, p.{{esd}}2262.&lt;/ref&gt;

Otru sucesu perimportante, foi la '''Independencia de tol Norte de Perú''', obra de los patriotes llocales, de manera pacífica. La primer ciudá norteña en xurar la so independencia foi [[Lambayeque]], el 27 d'avientu de 1820.&lt;ref&gt;Tauro del Pino 2001, tomu 9, p.{{esd}}1389.&lt;/ref&gt; Depués, la ciudá de [[Trujillo (Perú)|Trujillo]] (capital de la [[Intendencia de Trujillo|Intendencia del mesmu nome]]), a instigación del so intendente, [[José Bernardo de Tagle|José Bernardo de Tagle, marqués de Torre Tagle]], facer el 29 d'avientu de 1820. Socesivamente fixeron lo mesmo [[Piura]], [[Cajamarca]], [[Chachapoyas (Perú)|Chachapoyas]], [[Xaén (Perú)|Xaén]] y [[Comandancia Xeneral de Maynas|Maynas]].&lt;ref&gt;Roel 1982, pp.{{esd}}183-185.&lt;/ref&gt; El mesmu San Martín reconoció darréu que si nun fuera pol sofitu masivu del norte peruanu, veríase na necesidá de volver a Chile pa reorganizar les sos fuercies, una y bones estes yeren inferiores a les fuercies virreinales. Queda asina claro que'l sofitu de los peruanos foi fundamental y decisivu pa llograr la Independencia Hispanoamericana. Darréu espublizaríase'l llamáu “mitu de la independencia concedida”, según el cual la independencia peruana foi concedida polos exércitos llibertadores arxentín-chilenu y grancolombiano, desconociéndose l'apurra peruanu.&lt;ref&gt;''Gran historia de Perú'', 2000, p.{{esd}}155.&lt;/ref&gt;

[[Archivu:La Independencia del Perú.jpg|miniatura|left|Proclamación de la [[Independencia de Perú]], per parte del [[xeneral]] [[José de San Martín]].]]
El virréi [[Joaquín de la Pezuela]] entabló negociaciones con San Martín, les mesmes que se realizaron en [[Conferencies de Miraflores|Miraflores]], pero que remataron en fracasu.&lt;ref&gt;Vargas Ugarte 1981, tomu VI, pp.{{esd}}80-83.&lt;/ref&gt; Finalmente'l xeneral español [[José de la Serna]], tres un pronunciamientu militar contra Pezuela ([[Motín de Aznapuquio]]), asumió'l gobiernu del Virreinatu.&lt;ref&gt;Vargas Ugarte 1981, tomu VI, pp.{{esd}}111-113.&lt;/ref&gt; El nuevu virréi entrevistóse personalmente con San Martín na facienda [[Conferencies de Punchauca|Punchauca]], pero igualmente nun se llegó a nengún alcuerdu.&lt;ref&gt;Vargas Ugarte 1981, tomu VI, pp.{{esd}}155-163.&lt;/ref&gt;

Lima, la capital virreinal, viose amenazada pola meyora del exércitu llibertador y l'acoso de les montoneras patriotes, estes mayormente conformaes por homes andinos, y que, yá que sal,, constitúin otru exemplu del apurra pervalible de los peruanos a la Independencia.&lt;ref&gt;Roel 1982, pp.{{esd}}192-195.&lt;/ref&gt; A empiezos de xunetu de 1821 vivir en Lima una terrible escasez d'alimentos, debíu precisamente al asediu de les montoneras, que cortaron les víes de comunicación col esterior.&lt;ref&gt;Roel 1982, pp.{{esd}}218-221.&lt;/ref&gt; Les [[Exércitu Real de Perú|tropes realistes]] nun cuntaben con recursos y los patriotes yá habíen consiguíu importantes victories al interior del país, en tantu la población entera reclamaba la presencia del Llibertador.

Ante la situación adversa, La Serna abandonó Lima y dirixóse escontra la sierra. San Martín ingresó a Lima na nueche del 12 de xunetu de 1821. El cabildru de Lima robló entós l'[[Declaración d'Independencia de Perú|Acta d'Independencia de Perú]] el día 15 de xunetu, independencia que San Martín proclamó nuna ceremonia pública'l [[28 de xunetu]] (fecha que dende entós se celebra como Fiestes Patries).&lt;ref&gt;Roel 1982, pp.{{esd}}228-230.&lt;/ref&gt;

Sicasí, la proclamación de la independencia foi puramente un actu formal, una y bones les fuercies realistes siguieron apoderando les rexones más estenses, más poblaes y más riques del país: la sierra central y tol sur peruanu (incluyendo l'Altu Perú), teniendo como nueva capital virreinal al Cuzco.&lt;ref&gt;Quiroz 2000, pp.{{esd}}736-737.&lt;/ref&gt;

En proclamando la independencia de Perú, San Martín asumió'l mandu políticu militar de los departamentos llibres de [[Perú]], sol títulu de Proteutor, según el decretu del 3 d'agostu de 1821. El so gobiernu llamóse'l [[Proteutoráu de Perú]]. Dio al estáu peruanu la so primer bandera y escudu, el so himnu nacional, la so moneda, la so alministración primixenia y les sos primeres instituciones públiques. Coles mesmes, creó la [[Biblioteca Nacional de Perú]], dio llibertá a los fíos de los esclavos negros y abolió el tributu indíxena. Pero faltaba dar una [[Constitución Política]] y mentanto, impunxo un Reglamentu provisorio, reemplazáu dempués por un Estatutu.&lt;ref&gt;Basadre 2005, tomu 1, p.{{esd}}37.&lt;/ref&gt;

El 27 d'avientu de 1821, San Martín convocó per primer vegada a la ciudadanía con cuenta d'escoyera llibremente un Congresu Constituyente, cola misión d'establecer la forma de gobiernu que d'equí p'arriba rexiría al Perú, según una Constitución Política fayadiza.&lt;ref&gt;Basadre 2005, ídem.&lt;/ref&gt; No personal, San Martín yera partidariu de la Monarquía Constitucional, anque la mayoría de los peruanos simpatizaban cola forma republicana de gobiernu, al estilu de los [[Estaos Xuníos]].

El problema mayor pa San Martín, yera, de xuru, la guerra contra los realistes. Hai quien-y reprocharon el nun entamar una ofensiva total sobre los realistes, como lo fixera en Chile, pero'l Llibertador tenía les sos razones. En primer términu, yera consciente de la inferioridá numbérica de les sos fuercies, comparada cola de los virreinales. Estos apoderaben l'interior del país, dende Jauja hasta l'Altu Perú, y sumaben un total de 23.000 soldaos, la mayoría homes andinos. San Martín solo cuntaba con 4.000 efeutivos. Un importante trunfu pa los patriotes foi la rindición de les [[Fortaleza del Real Felipe|fortaleces del Callao]], el 19 de setiembre de 1821, que'l so xefe, el mariscal peruanu [[José de la Mar]], sumar a la causa patriota.&lt;ref&gt;Roel 1982, pp.{{esd}}241-242.&lt;/ref&gt; Mentanto, el virréi La Serna reorganizaba les sos fuercies na sierra central y sur de Perú y nel Altu Perú, dende onde realizó incursiones sobre la mariña, destruyendo un exércitu independiente na [[batalla de Ica]] o de La Macacona, el 7 d'abril de 1822.&lt;ref&gt;Roel 1982, pp.{{esd}}269-273.&lt;/ref&gt;

D'otru llau, dende'l norte, el Llibertador [[Bolívar]] avanzaba triunfante, ganando territorios pa la [[Gran Colombia]]. Precisamente, un exércitu combináu arxentín-peruanu y grancolombiano llogró'l trunfu na [[batalla de Pichincha]], el 24 de mayu de 1822, que selló la independencia del territoriu de l'antigua [[Presidencia de Quito]] (actual [[Ecuador]]). Esta rexón, xuntu cola [[Provincia Llibre de Guayaquil]], pasó a formar parte de la [[Gran Colombia]], a instancies de Bolívar.&lt;ref&gt;Roel 1982, pp.{{esd}}251-253.&lt;/ref&gt;

Producida asina la confluencia de los dos grandes corrientes llibertadores de Suramérica, San Martín viaxó a Guayaquil pa entrevistase con Bolívar. Mientres esta [[entrevista de Guayaquil|entrevista]], dambos aldericaron a puerta zarrada importantes cuestiones sobre la empresa llibertadora, pero ensin llegar a ponese d'alcuerdu. San Martín retornó al Perú, desilusionáu y convencíu de que tenía de retirase pa dar pase al Llibertador del Norte.&lt;ref&gt;Roel 1982, pp.{{esd}}284-285.&lt;/ref&gt;

El 20 de setiembre de 1822 instalóse'l [[primer Congresu Constituyente de Perú]], compuesta por 79 diputaos (escoyíos) y 38 suplentes (pa los territorios ocupaos polos [[Exércitu Realista n'América|realistes]]). Ente'l so miembros cuntaben los más destacaos miembros del cleru, el foru, les lletres y les ciencies. Ante esti Congresu, San Martín arrenunció al proteutoráu y dispúnxose a abandonar el Perú. Como Presidente del Congresu foi escoyíu'l diputáu por Arequipa [[Francisco Xavier de Luna Pizarro]].&lt;ref&gt;Basadre 2005, tomu 1, pp.{{esd}}38-41.&lt;/ref&gt; Les Xuntes Preparatorias presidir el célebre precursor [[Toribio Rodríguez de Mendoza]].&lt;ref&gt;Vargas Ugarte 1981, tomu VI, p.{{esd}}239.&lt;/ref&gt;

[[Archivu: Jose de la Riva Aguero y Sanchez Boquete.jpg|miniatura|180px|left|[[José de la Riva Agüero]], primer [[Presidente de la República de Perú]].]]
El llexisladores empezar per apurrir el poder executivo a un grupu de trés diputaos, que conformaron un cuerpu colexáu denomináu la [[Suprema Xunta Gubernativa de Perú|Suprema Xunta Gubernativa]] (presidida pol xeneral [[José de La Mar]] ya integrada por [[Manuel Salazar y Baquíjano]] y [[Felipe Antonio Alvarado]]). Esta Xunta entró en funciones el día 21 de setiembre de 1822.&lt;ref&gt;Basadre 2005, tomu 1, p.{{esd}}45.&lt;/ref&gt;

El nuevu gobiernu encaró la guerra contra los realistes qu'entá apoderaben la sierra central y sur de Perú, poniendo en práutica'l plan afilvanáu per San Martín, llamáu'l de los Puertos Entemedios”. Consistía esti n'atacar a los realistes dende los puertos del sur peruanu, combináu con otru ataque dende la sierra central, xuntu con una eventual acometida dende territoriu rioplatense, p'abarganar asina al enemigu. Esta primera [[Campaña d'Entemedios]] acabó en fracasu, al nun ponese en práutica'l plan completu. Los patriotes sufrieron les derrotes de [[batalla de Torata|Torata]] y [[batalla de Moquegua|Moquegua]] (19 y 21 de xineru de 1823).&lt;ref&gt;Roel 1982, pp.{{esd}}294-301.&lt;/ref&gt;

El Congresu y la Xunta de Gobiernu quedaron tremendamente desacreditados ante la opinión pública. Ante la medrana d'una ofensiva española, el oficiales patriotes al mandu de les tropes que guarníen Lima, movilizar dende los sos acantonamientos hasta la facienda de Balconín, a media llegua de la capital, dende onde esixeron la destitución de la Xunta y l'eleición d'un solu Xefe Supremu. Suxurieron inclusive'l nome del oficial indicáu p'asumir el gobiernu: el coronel de milicies [[José de la Riva Agüero|José de la Riva Agüero y Sánchez Buraca]]. El Congresu, acatando esti pidíu, eslleió la xunta y nomó como Presidente a Riva Agüero (28 de febreru de 1823). Foi'l primer golpe d'estáu de la historia republicana peruana, conocíu como'l [[Motín de Balconín]].&lt;ref&gt;Basadre 2005, tomu 1, pp.{{esd}}55-59.&lt;/ref&gt;

El presidente [[José de la Riva Agüero]] (el primeru n'ostentar el títulu de ''Presidente de Perú'' y n'usar la banda presidencial bicolor) entamó una [[Segunda Campaña d'Entemedios]]. L'exércitu patriota aportó a Arequipa ya internóse nel Altu Perú, llegando a [[La Paz]] el 8 d'agostu de 1823. Pero tres la victoria de [[batalla de Zepita|Zepita]], los patriotes tuvieron d'entamar una retirada precipitada, escontra la mariña.&lt;ref&gt;Roel 1982, pp.{{esd}}316-324.&lt;/ref&gt; Ante esti nuevu fracasu militar, el Congresu decidió llamar a [[Bolívar]], p'apurri-y la conducción de la guerra contra los realistes.&lt;ref&gt;Roel 1982, p.{{esd}}325.&lt;/ref&gt;

Ente que, Riva Agüero, en siendo destituyíu pol Congresu, coló a Trujillo, onde en rebeldía instaló'l so gobiernu, col so propiu Senáu. En Lima, el Congresu nomó en reemplazu de Riva Agüero al marqués de '''Torre Tagle''', que se convirtió asina nel segundu Presidente de Perú. D'esa manera, dos gobiernos apostábense'l poder nel Perú, asomando l'anarquía.&lt;ref&gt;Basadre 2005, tomu 1, pp.{{esd}}69-72.&lt;/ref&gt;

[[Archivu:Hw-bolivar.jpg|miniatura|180px|[[Simón Bolívar]].]]
El 1 de setiembre de 1823 aportó al Callao el Llibertador '''Bolívar'''. El día 10 de setiembre'l Congresu de Lima dio-y la suprema autoridá militar en tola República. Siguía siendo Torre Tagle presidente, pero tenía de ponese d'alcuerdu en tou con Bolívar. La única torga pa Bolívar yera Riva Agüero, qu'instaláu en Trujillo con un exércitu de 3.000 homes, apoderaba tola rexón aledaña. Sicasí, los mesmos oficiales de Riva Agüero, prindaron a este y unviar al destierru. Asina se pudo finalmente unificar el mandu del país en manes de Bolívar.&lt;ref&gt;Basadre 2005, tomu 1, pp.{{esd}}72-78.&lt;/ref&gt;

El 5 de febreru de 1824, producióse un motín nes fortaleces del Callao, a resultes del cual los realistes recuperaron esti importante bastión. Ante tal delicada situación, el Congresu dio'l 10 de febreru un memorable decretu apurriendo a Bolívar la plenitú de los poderes por que fixera frente al peligru, anulando l'autoridá de Torre Tagle. Instalóse asina la Dictadura.&lt;ref&gt;Roel 1982, pp.{{esd}}337-340.&lt;/ref&gt;

N'asumiendo asina los poderes absolutos, [[Bolívar]], con refuerzos llegaos de la Gran Colombia, instalar en Trujillo, onde, cuntando colos recursos qu'a manes llenes otorgar los paisanos, preparó la campaña final de la independencia de Perú y de Hispanoamérica.&lt;ref&gt;Vargas Ugarte 1981, tomu VI, pp.{{esd}}324-328.&lt;/ref&gt; Mentanto, nes files realistes suplió la división, lo que se fixo evidente cola sulevación del 22 de xineru de 1824 del xeneral [[Pedro Antonio de Olañeta]] nel Altu Perú.&lt;ref&gt;Roel 1982, pp.{{esd}}345-347.&lt;/ref&gt;

Bolívar abrió finalmente campaña, siendo'l so primera gran victoria foi la [[batalla de Junín]], llibrada'l 6 d'agostu de 1824, onde tuvieron una destacada y decisiva actuación los Húsares de Perú, conocíos dende entós como los [[Húsares de Junín]], escuadrón compuestu por embravecíos montoneros andinos.&lt;ref&gt;Roel 1982, pp.{{esd}}351-358.&lt;/ref&gt; Más tarde, el llugarteniente de Bolívar, el xeneral [[Antonio José de Sucre|Sucre]], llogró la victoria d'[[Batalla d'Ayacucho|Ayacucho]], onde tamién destacó la Lexón Peruana, que se constituyó na base del [[exércitu peruanu]] (9 d'avientu de 1824). Esta victoria determinó'l final de la guerra nel Perú, que se concretó cola firma de la [[capitulación d'Ayacucho]].&lt;ref&gt;Roel 1982, pp.{{esd}}382.&lt;/ref&gt; L'últimu restu de la resistencia realista venció con tomar de les fortaleces del Callao en xineru de 1826.&lt;ref&gt;Roel 1982, pp.{{esd}}384-386.&lt;/ref&gt;

=== La Iniciación de la República y del primer militarismu (1824-1836) ===
[[Archivu:Agustin Gamarra.jpg|miniatura|left|180px|[[Agustín Gamarra]], presidente de Perú (1829-1833 y 1839-1841).]]
Rematada la guerra de la Independencia, el gobiernu de Perú siguió en manes de [[Simón Bolívar]], quien delegó les sos funciones executives nun Conseyu de Gobiernu, ente que los sos titulares cuntáronse [[Hipólito Unanue]] y [[Andrés de Santa Cruz]].&lt;ref&gt;Basadre 2005, tomu 1, pp.{{esd}}155-158.&lt;/ref&gt; La ciudadanía peruana esperaba'l final de la dictadura y l'instalación d'un gobiernu auténticamente peruanu, pero Bolívar deseyaba establecer la Federación d'Andar, qu'axuntaría a toles naciones por él lliberaes, sol so mandu vitaliciu. La xunta d'un [[Congresu de Panamá|Congresu anfictiónico en Panamá]] apuntó a tales deseos, que na práutica resultaron invidables.&lt;ref&gt;Basadre 2005, tomu 1, p.{{esd}}116.&lt;/ref&gt;

Magar Bolívar retornó a Colombia en setiembre de 1826, dexó tou empuestu pa imponer nel Perú la [[Constitución Política de Perú de 1826|'''Constitución Vitalicia''']],&lt;ref&gt;Basadre 2005, tomu 1, p.{{esd}}172.&lt;/ref&gt; tal como yá lo fixera en Bolivia, república que la so creación fomentó, teniendo como base'l territoriu del Altu Perú.&lt;ref&gt;Basadre 2005, tomu 1, p.{{esd}}126.&lt;/ref&gt; Pero los elementos nacionalistes y lliberales peruanos desamarraron los díes 26 y 27 de xineru de 1827 una rebelión en Lima, que provocó la cayida del réxime bolivariano o vitaliciu.&lt;ref&gt;Basadre 2005, tomu 1, pp.{{esd}}180-181.&lt;/ref&gt; Tres el gobiernu d'una Xunta presidida por Santa Cruz, asumió a la presidencia de Perú'l mariscal [[José de la Mar]]. Al añu siguiente, producióse la [[invasión peruana de Bolivia]], que punxo igualmente fin al réxime bolivariano en Bolivia, que la so cabeza yera'l mariscal Sucre.&lt;ref&gt;Basadre 2005, tomu 1, p.{{esd}}274.&lt;/ref&gt;

L'añu 1827 marcó pos l'entamu de la República Peruana llibre de toa dominación forana, pero significó tamién l'entamu de los braceos caudillistas. El Perú entró nuna etapa marcada por gobiernos militares, dirixíos polos caudiellos de la independencia. El primer conflictu internacional que tuvo d'enfrentar la nueva república foi la [[Guerra grancolombo-peruana|guerra cola Gran Colombia]] (1828-1829). El presidente d'esti país, Bolívar, cégaru pol fin de la so influencia nel Perú y Bolivia, desamarró la so roxura sobre'l gobiernu peruanu, acompañándolo de reclamos territoriales (esixía la entrega de les provincies peruanes de Baltes, Xaén y Maynas). La campaña marítima foi favorable al Perú, que la so marina prindó'l puertu de [[Guayaquil]], pero nun lu foi la campaña terrestre, na que l'exércitu peruanu sufrió un revés na [[batalla del Portete de Tarqui]]. Sicasí, dambes partes alcordaron celebrar la paz, rematando asina la guerra, ensin qu'hubiera un vencedor. Nel [[Tratáu de Guayaquil|tratáu de paz y amistá]], robláu'l 22 de setiembre de 1829, caltúvose la situación territorial previa al conflictu. Poco dempués finó Bolívar y la Gran Colombia fraccionar en tres repúbliques: Venezuela, Nueva Granada (Colombia) y Ecuador.&lt;ref&gt;Basadre 2005, tomu 1, pp.{{esd}}270-300.&lt;/ref&gt;

[[Archivu: Luis Jose de Orbegoso y Moncada.jpg|miniatura|derecha|150px|[[Luis José de Orbegoso]], presidente provisorio de Perú (1833-1836).]]
Mientres los gobiernos de '''[[José de La Mar]]''' (1827-1829), '''[[Agustín Gamarra]]''' (1829-1833) y '''[[Luis José de Orbegoso]]''' (1833-1836) l'alderique políticu centrar ente lliberales (que, como La Mar y Orbegoso favorecíen una presidencia controlada pol congresu) y conservadores (que, como Gamarra, yeren amigos del autoritarismu). Mientres esta dómina aprobáronse socesivamente dos Constituciones, de calter lliberal: la [[Constitución Política de la República Peruana (1828)|'''Constitución de 1828''']]&lt;ref&gt;Basadre 2005, tomu 1, pp.{{esd}}257-260.&lt;/ref&gt; y la [[Constitución Política de la República Peruana (1834)|'''Constitución de 1834''']].&lt;ref&gt;Basadre 2005, tomu 2, p.{{esd}}82-84.&lt;/ref&gt;

D'otru llau púnxose tamién en discutiniu'l problema surdíu en redol a la creación de la república de Bolivia. Munchos yeren de la opinión de que fuera un error de Bolívar dixebrar l'Altu y el Baxu Perú, tan xuníes por llazos históricos, xeográficos y étnicos, y reclamaben la so xunta. Mientres unos, como Gamarra, queríen a cencielles amestar Bolivia al Perú, formando nuevamente un solu bloque, otros creíen en que yera necesariu federar dambes naciones. D'esta última opinión yera'l xeneral '''[[Andrés de Santa Cruz]]''' quien en 1829 llegó a la presidencia en Bolivia, onde impulsó una serie de midíes reformistes, pacificó el país, reorganizó l'exércitu, reestructuró les maltrechas finances y fixo meyores nel campu económico y educativo. De cuenta que Bolivia fíxose fuerte y Santa Cruz vio la ocasión d'impulsar dende'l so país la federación col Perú.&lt;ref&gt;Basadre 2005, tomu 2, p.{{esd}}30-32.&lt;/ref&gt;

Mentanto, el Perú aldericábase metanes una [[Guerra civil peruana de 1834|guerra civil]], ente gamarristas o bermudistas (conservadores) y orbegosistas (lliberales). Esta empecipióse cuando'l xeneral '''[[Pedro Pablo Bermúdez|Pedro Bermúdez]]''', partidariu de Gamarra, alzar n'armes a principios de 1834 y se autoproclamó Xefe Supremu. Magar el presidente Orbegoso llogró debelar esta insurrección n'abril de 1834, nun se sintió cómodu en Lima ya instaló el so gobiernu en Arequipa. En febreru de 1835 producióse la sulevación del nuevu xeneral '''[[Felipe Santiago Salaverry]]''', que se autoproclamó Xefe Supremu de la República. Orbegoso nun duldar entós en recurrir al auxiliu estranxeru pa someter a los rebeldes.&lt;ref&gt;Basadre 2005, tomu 2, p.{{esd}}69-74.&lt;/ref&gt;

En 1835, el presidente bolivianu Santa Cruz, cuntando cola aprobación del presidente peruanu Orbegoso, invadió'l Perú con un exércitu de 5.000 bolivianos. Desamarróse entós una [[Guerra ente Salaverry y Santa Cruz|sangrienta guerra]]. La resistencia peruana encabezar Gamarra y Salaverry. Gamarra foi ganáu por Santa Cruz na [[batalla de Yanacocha]]. Pela so parte, Salaverry, en ganando la [[batalla de Uchumayo]], acabó per ser ganáu na [[batalla de Socabaya]] y fusiláu en Arequipa (18 de febreru de 1836).&lt;ref&gt;Basadre 2005, tomu 2, pp.{{esd}}92-112.&lt;/ref&gt;

=== La Confederación Peruanu-Boliviana (1836-1839) ===
{{AP|Confederación Perú-Boliviana|l1=Confederación Perú-Boliviana}}
[[Archivu:Santa Cruz1.jpg|miniatura|left|150px|El Mariscal [[Andrés de Santa Cruz]], presidente de la Confederación Perú-boliviana (1836-1839).]]
La '''[[Confederación Perú-Boliviana]]''' foi creada por Santa Cruz el 15 de xunu de 1837. Conformar el [[Estáu Nor-Peruanu]], el [[Estáu Sud-Peruanu]] y [[Bolivia]]. Santa Cruz realizó nel Perú una gran llabor alministrativu y dio la tranquilidá necesaria pal so bienestar y progresu.&lt;ref&gt;Basadre 2005, tomu 2, pp.{{esd}}118-124.&lt;/ref&gt; Pero la Confederación tendría una vida efímera. En Chile, el toupoderosu ministru [[Diego Portales]] sollertó a los sos conciudadanos del peligru que significaba l'afitamientu de la Confederación pa los planes expansionistas chilenos. Una alianza ente Chile y los emigraos peruanos enemigos de Santa Cruz fixo posible la conformanza del llamáu [[Exércitu Xuníu Restaurador]] col propósitu d'invadir el Perú y “restaurar” la so situación política tal como yera antes de 1835. La [[Guerra contra la Confederación Perú-Boliviana|guerra de los restauradores contra los confederaos]] tuvo dos fases. Na primera, l'exércitu restaurador foi abarganáu por Santa Cruz cerca de Arequipa, siendo obligáu a rindise y a roblar el [[Tratáu de Paucarpata]]. Na segunda, los restauradores tuvieron ésitu, ganando definitivamente a los confederaos na [[batalla de Yungay]] (20 de xineru de 1839). La Confederación foi eslleida y los dos “Perúes” se desligaron de Bolivia, formando una sola república que permanez hasta l'actualidá.&lt;ref&gt;Basadre 2005, tomu 2, pp.{{esd}}132-152.&lt;/ref&gt;

Al quedar eslleida la Confederación, '''[[Agustín Gamarra]]''' –quien participó del Exércitu Restaurador– foi impuestu como presidente pol Congresu, empecipiando la llamada [[Restauración (Perú)|Restauración]]. Gamarra instauró un gobiernu conservador, convocó a un [[Congresu Xeneral de Huancayo (1839)|Congresu Xeneral Constituyente]], que s'axuntó en [[Huancayo]] y dio la [[Constitución Política de Perú (1839)|'''Constitución de 1839''']]. Sicasí, la so obsesión de someter a Bolivia al dominiu peruanu, emburriar a invadir dichu país, desamarrándose asina una nueva [[Guerra ente Perú y Bolivia|guerra]] ente dambos países. Los bolivianos, dexando de llau los sos banderías polítiques, xuniéronse y ganaron a Gamarra na [[batalla de Ingavi]] (18 de payares de 1841). El mesmu Gamarra resultó muertu nel campu de batalla. Les tropes bolivianes invadieron el sur peruanu pero fueron conteníes pol pueblu peruanu entamáu en guerrilles.&lt;ref&gt;Basadre 2005, tomu 2, pp.{{esd}}192-234.&lt;/ref&gt;

=== L'Anarquía militar (1839-1845) ===
{{AP|Anarquía militar (1841-1845)|l1=Anarquía militar (1841-1845)}}
Nel Perú asumió'l poder el Presidente del Conseyu d'Estáu (vicepresidente) '''[[Manuel Menéndez]]''' (1841-1842), quien celebró la paz con Bolivia (7 de xunu de 1842). Pero desamarró l'anarquía na república, asocediéndose nel poder, tres dos talos golpes d'Estáu, los xenerales '''[[Juan Crisóstomo Torrico]]''', '''[[Francisco de Vidal]]''' y '''[[Manuel Ignacio de Vivanco]]'''. Esti postreru proclamóse como Supremu Direutor de la República y el so gobiernu denominóse'l Direutoriu (1843-1844). Vivanco representaba al sector más ríxidu del conservadorismu peruanu, pero la so inicial popularidá empezó a tornar.&lt;ref&gt;Basadre 2005, tomu 4, pp.{{esd}}70-96.&lt;/ref&gt; Los xenerales [[Domingo Nieto]] y [[Ramón Castilla]], alzar en Tacna, invocando la restauración de la constitucionalidá. Esta [[Guerra civil peruana de 1843-1844|revolución constitucional]] trunfó finalmente na [[batalla de Carmen Alto]] (22 de xunetu de 1844) y restituyó al Presidente del Conseyu d'Estáu [[Manuel Menéndez]] (1844-1845), que convocó a les eleiciones presidenciales.&lt;ref&gt;Basadre 2005, tomu 4, pp.{{esd}}96-109.&lt;/ref&gt;

=== El Boom guanero y la prosperidá miquera (1845-1864) ===
{{AP|Yera del Guanu|l1=Yera del guanu}}
[[Archivu:RamonCastilla.jpg|miniatura|180px|derecha|'''[[Ramón Castilla]]'''.]]
Nes eleiciones de 1845 trunfó '''[[Ramón Castilla]]''', empecipiando lo que sería'l so primer gobiernu, que s'enllargó hasta 1851, siendo'l primer gobiernu republicanu que pudo rematar el so periodu constitucional. Foi entós cuando la República Peruana atopó una relativa paz interior y pudo entamar la so vida político y económico. Castilla estableció polítiques de promoción d'estraición y esportación de fertilizantes naturales (guanu d'islles) qu'empecipiaron una era de prosperidá nel país. La venta del guanu realizar sol sistema de los conseñamientos. L'historiador Basadre denominó a esta etapa como'l de la ''Prosperidá Miquera'', pos la bonanza sería efímera.

A Castilla asocediólu'l xeneral '''[[José Rufino Echenique]]''' (1851-1855), quien siguió les obres del so antecesor. Sicasí, viose envolubráu nun escándalu de corrupción rellacionáu col llamáu Afitamientu de la Delda Interna, pol cual l'Estáu pagó la delda que tenía con particulares dende los díes de la independencia, pero desgraciadamente munchos fixeron pasar por acreedores ensin selo. Españó entós la [[Revolución Lliberal de 1854|revolución de 1854]] encabezada per Castilla y sofitada polos lliberales, quien auspiciaron, en plenu conflictu, dos midíes perimportantes: l'abolición de la esclavitú y del tributu indíxena. Echenique foi ganáu na [[batalla de La Palma]], el 5 de xineru de 1855, teniendo d'arrenunciar a la presidencia y abandonar el país.

El segundu gobiernu de '''Ramón Castilla''' (1855-1862) siguió'l llabor progresista empecipiada en 1845. Los primeros ferrocarriles y l'allumáu a gas llegaron al Perú nesti periodu. Amás, reorganizáronse los servicios postales y la carrera pública. Nel aspeutu internacional, la cancillería peruana tuvo una gran actividá a favor de la unidá americana (americanismu), al ponese enérxicamente a les intromisiones de les potencies europees n'América (Santu Domingu, Méxicu). D'otru llau, el Perú llibró un conflictu victoriosu contra'l [[Ecuador]], ente 1858 y 1860.

Nel aspeutu internu, la promulgación de la [[Constitución de la República Peruana (1856)|Constitución lliberal de 1856]], provocó l'alzamientu d'el conservadores en Arequipa, lideraos por [[Manuel Ignacio de Vivanco]]. Ello desencadenó al empar la [[Guerra Civil Peruana de 1856-1858|guerra civil de 1856-1858]], la más llarga y sangrienta que se diera hasta entós nel Perú. Esta remató col trunfu de Castilla concretáu cola [[Sitiu y Asaltu de Arequipa|toma de Arequipa]] (7 de marzu de 1858). Pa 1859 morrieren unos 41.000 peruanos nes constantes guerres civiles que solmenaron dichu país dende 1829.&lt;ref&gt;Sociedá d'Amigos de la Ilustración (1860). ''[https://books.google.cl/books?id=ObcrAAAAIAAJ&amp;printsec=frontcover&amp;hl=es#v=onepage&amp;q&amp;f=false Revista del Pacíficu. Lliteraria y Científica]''. Tomu II. Valparaíso: Imprenta y libreria del Mercuriu de Santos Torneru, pp.{{esd}}505.&lt;/ref&gt;

Castilla, pulsiando'l sentir ciudadano (que tradicionalmente yera contrariu al lliberalismu anticlerical), se desligó de los políticos lliberales que-y sofitaren ya instauró un gobiernu conservador. En 1860 convocó a un Congresu Ordinariu, que se arrogó la facultá de Constituyente y dio una nueva Constitución, la [[Constitución Política de Perú (1860)|Constitución moderada de 1860]]; esta foi la carta magna de más duración na historia republicana peruana, pos taría vixente hasta 1920.

Castilla foi asocedíu en 1862 pol xeneral puneño '''[[Miguel de San Román]]''', quien solo gobernó unos meses, pos finó víctima d'una enfermedá. Asocedió-y el primer vicepresidente, '''[[Juan Antonio Pezet]]''' (1863-1865).

=== La Guerra hispanu-suramericana (1864-1872) ===
{{AP|Guerra hispanu-suramericana|l1=Guerra hispanu-suramericana}}
[[Archivu: CombateDosdeMayo.jpg|miniatura|left|El Combate del 2 de Mayu del Callao.]]
En 1864 la Escuadra Española del Pacíficu ocupó les [[Islles Chincha]] (productores de guanu), desamarrando un incidente internacional de grandes consecuencies na política interna peruana. El presidente Pezet quixo iguar diplomáticamente esti conflictu, lo que la ciudadanía interpretó como una amuesa de debilidá. Españó entós la revolución nacionalista del coronel '''[[Mariano Ignacio Prado]]''', que provocó'l [[golpe d'estáu]] contra'l presidente Pezet. Prado instauró la dictadura y declaró la '''[[Guerra Hispanu-Suramericana|guerra a España]]''', aliándose con Chile. Tres el [[Combate del 2 de mayu|combati del Callao]] (2 de mayu de 1866), l'armada española retirar de les mariñes peruanes, sucesu que nel Perú celebróse como un trunfu que sellaba la independencia llograda en 1824. Los gastos causaos pola guerra afectaron severamente a la economía de Perú. El llamáu “boom guanero” empezaba yá a tornar.
 
Prado intentó llegalizar el so mandatu, convocando a un [[Congresu Constituyente de Perú (1867)|Congresu Constituyente]], que-y nomó Presidente Constitucional y dio la [[Constitución Política de Perú (1867)|Constitución lliberal de 1867]]. Esto anició nuna revolución empobinada pol xeneral [[Pedro Diez Canseco]] en Arequipa y pol coronel [[José Balta]] en Chiclayo, que derrocó a Prado y restituyó la Constitución de 1860, a principios de 1868. Instalóse'l gobiernu provisorio de Diez Canseco, que convocó a eleiciones, nes que ganó'l coronel Balta.

El gobiernu de '''[[José Balta]]''' (1868-1872) celebró'l llamáu [[Contratu Dreyfus]], que significó un nuevu enfoque na venta del guanu d'islles, dexando de llau'l devaluáu sistema de los conseñamientos. Cola garantía del guanu, el Perú llogró grandes emprestos, colos que pudo realizar importantes obres d'infraestructura, especialmente reflexaes na construcción de ferrocarriles de penetración de la mariña a la sierra, siendo'l más importante'l [[Ferrocarril Central de Perú|Ferrocarril Central]]. Estos emprestos, magar inyectaron al país de grandes capitales, a la llarga resultaron nefastos al tar a cuenta d'ingresos futuros, que nun se pudieron cubrir. Nes acabadures d'esti gobiernu, la eleición, per primer vegada, d'un presidente civil, [[Manuel Pardo y Lavalle]], llevó a una [[Rebelión de los coroneles Gutiérrez|insurrección militar de los hermanos Gutiérrez]], que terminó nel asesinatu de Balta y la gafienta reaición de la población de Lima (qu'executó a los usurpadores), en xunetu de 1872. Asina terminó lo que Basadre llamó'l '''Primer Militarismu'''.

=== El Primer Civilismo (1872-1879) ===
[[Archivu:ManuelPardo.jpg|miniaturadeimagen|264x264px|[[Manuel Pardo y Lavalle]], primer presidente civil de Perú.]]
Manuel Pardo convirtióse nel primer presidente civil de Perú tres les [[Eleiciones presidenciales de Perú de 1872]], el gobiernu de '''[[Manuel Pardo y Lavalle]]''' (1872-1876) implementó importantes reformes de tipu lliberal na organización del estáu'l [[Partíu Civil (Perú)|Partíu Civil]] dirigio les principales reformes nel estáu dende'l [[Club Nacional (Lima)]], Ante la grave crisis económica y hacendaría, frente a la imposibilidá de cumplir tolos sos compromisos Pardo menguó'l presupuestu en defensa y se estatizó el salitre peruanu provocando la reaición contraria d'empreses ingleses y chilenes les cualos esplotaben y comercializaben el salitre tarapaqueño.

La política esterior peruana opta por roblar el [[Tratáu d'Alianza Defensiva (Perú-Bolivia)|Tratáu d'Alianza Defensiva de 1873]] con Bolivia col propósitu de garantizar la integridá territorial de dambos países frente a cualquier agresión esterna plantégose la posibilidá d'un acercamientu d'Arxentina a l'Alianza pero la estratexa diplomática chilena consigue la neutralidá arxentina

Mientres el primer civilismo realizáronse delles reformes estableció la educación primaria gratuita y obligatoria, promulgóse'l reglamentu d'instrucción pública, fundóse la escuela d'inxenieros, fundóse la sociedá de belles Artes, establecióse la educacion secundaria femenina y constrúyose la escuela normal de muyeres, construyóse l'Hospital 2 de Mayu y ampliáronse delles rutes ferroviaries les principales fueron: llo-Moquegua, Paita-Piura, Arequipa-Puno, San Bartolomé-Chiclayo, Trujillo-Pacasmayo.

El censu de 1876 dio a conocer qu'había una población de 2{{esd}}673{{esd}}075 peruanos.

La principal fonte de recursos del estáu, el guanu, sobreexplotado, empezar a escosar y resultó inevitable una crisis económica que'l socesor de Pardo, el xeneral [[Mariano Ignacio Prado]] (1876-1879) el cual llego al poder col sofitu de los civilistes tuvo qu'encarar, metanes una virtual bancarrota del Estáu. Como remortina inevitable d'esta situación, el Perú quedó desarmáu, al desdexase l'equipamientu del Exércitu y la Marina, situación qu'aprovecharía Chile pa llevar alantre la so política expansionista, lo que desamarraría una sangrienta guerra ente Perú, Bolivia y Chile.

=== La Guerra del Pacíficu (1879-1884) ===
{{AP|Guerra del Pacíficu}}
[[Archivu:COMBAT~1.JPG|miniatura|left|[[Combate de Angamos]]. Oliu de Teófilo Castillo Guas.]]
L'incidente que desamarró la llamada '''[[Guerra del Pacíficu]]''' (meyor llamada Guerra del Guanu y del Salitre), foi un diferendo ente Chile y Bolivia por un problema d'impuestos. El Perú viose obligáu a ayudar a Bolivia, pos roblara con esta nación el [[Tratáu d'Alianza Defensiva (Perú-Bolivia)|Tratáu d'Alianza Defensiva de 1873]]. El 5 d'abril de 1879, [[Chile]] declaró la guerra al Perú. Poco antes, Bolivia declarara la guerra a Chile. Magar la causa inmediata por que'l Perú viérase abasnáu nesti conflictu foi'l Tratáu con Bolivia de 1873, la historiografía peruana ye unánime al sostener que la causa fonda d'esta guerra foi l'ambición de Chile d'apoderase de los territorios salitreros y guaneros del sur de Perú.&lt;ref&gt;Paz Soldán, Mariano Felipe: ''Narración histórica de la guerra de Chile contra Perú y Bolivia'' (Buenos Aires, 1883; reeditada por Carlos Milla Batres en 1979) {{cita|&quot;Güei ye una verdá histórica, comprobada con documentos oficiales de Chile y polos sos mesmos publicistes, que la verdadera causa de la guerra declarada por esta nación al Perú y Bolivia en 1879… yera l'ambición d'enanchar el so territoriu a cuenta de estos; los guanos de la mariña y les salitreras de Atacama y Tarapacá embargaben pos la cobicia del gobiernu y del pueblu chilenu&quot;.}}&lt;/ref&gt; Nuna primer etapa de la guerra, la [[Campaña naval de la Guerra del Pacíficu|campaña naval]], la marina peruana repelió l'ataque chilenu hasta'l 8 d'ochobre de 1879, día nel que se llibró'l [[combate naval de Angamos]], onde l'armada chilena acorrexó al [[monitor Huáscar|monitor ''Huáscar'']], el principal buque de la marina peruana comandado pol [[Almirante]] '''[[Miguel Grau Seminario]]''', quien morrió na esfriega y convirtióse dende entós nel mayor héroe de Perú.

[[Archivu:Batalla de Arica.jpg|miniatura|derecha|La [[Batalla de Arica]]. Oliu del pintor peruanu Juan Lepiani.]]
Depués de vencer a la escuadra peruana, Chile dio entamu a la campaña terrestre de la guerra. Esta enllargaríase por casi cuatro años. Empezó col [[Desembarcu y combate de Pisagua|desembarcu de Pisagua]]. Depués llibróse la campaña de Tarapacá, marcada pola derrota peruana en [[Batalla de San Francisco o Dolores|San Francisco]]. Tres una manera victoria en [[Batalla de Tarapacá|Tarapacá]], los restos del exércitu peruanu recularon escontra Arica, dexando en poder de Chile tola provincia de Tarapacá. La siguiente campaña, la de [[Campaña de Tacna y Arica|Tacna y Arica]], significó otra derrota pa los peruanos y los sos aliaos bolivianos, concretada na [[batalla del Altu de l'Alianza]]. Depués producióse la heroica resistencia peruana na plaza d'[[Batalla de Arica|Arica]], onde'l coronel '''[[Francisco Bolognesi]]''', al mandu d'un amenorgáu exércitu, venció ante l'ataque apolmonante del enemigu, cumpliendo la so promesa de “engarrar hasta quemar l'últimu cartuchu” (7 de xunu de 1880).

[[Archivu:El tercer reducto.jpg|miniatura|left|La defensa de los peruanos n'unu de los apartaces de Miraflores. Oliu del pintor peruanu Juan Lepiani.]]
Fracasaes unes conferencies de paz, Chile abrió la [[campaña de Lima]]. El nuevu gobiernu peruanu, encabezáu pol dictador [[Nicolás de Piérola]] (qu'asumiera'l poder tres el viaxe de Prado escontra l'estranxeru), entamó la defensa de la capital, construyendo apartaces nel sur de Lima. El defensores peruanos, mayormente milicianos, batiéronse aprofiantemente en [[Batalla de San Juan y Chorrillos|San Juan]] y [[Batalla de Miraflores|Miraflores]], el 13 y el 15 de xineru de 1881, respeutivamente. Victoriosos los chilenos, [[ocupación de Lima|ocuparon Lima]]. En [[Distritu de Pueblu Llibre|La Madalena]] instalóse'l gobiernu provisorio de '''[[Francisco García Calderón]]''', quien pola so negativa a apautar una paz con cesión territorial, foi prindáu y confináu en Chile. A García Calderón asocedió-y el contralmirante '''[[Lizardo Montero Flores]]''', qu'instaló'l so gobiernu en Arequipa.

[[Archivu: Andrés Avelino Cáceres 2.jpg|miniatura|180px|derecha|Semeya del xeneral [[Andrés Avelino Cáceres]]. Obra del pintor Nicolás Palas.]]
Magar los escalabros de los exércitos peruanos, la guerra siguió gracies a la [[Campaña del Argañal o Sierra|resistencia]] que na sierra peruana comandó el xeneral '''[[Andrés Avelino Cáceres]]''', quien llogró los trunfos de Pucará, Marcavalle y Concepción ([[departamentu de Junín]], na sierra central), ente'l 9 y el 10 de xunetu de 1882. Sicasí, el xeneral [[Miguel Iglesias Pino de Arce|'''Miguel Iglesias''']], impactáu poles severu represiones que los chilenos exercíen sobre les poblaciones civiles, dio'l [[Berru de Montán]] (31 d'agostu de 1882), reclamando la firma d'una paz definitiva con Chile, pa empecipiar d'una vegada la xera de la Reconstrucción del país. Cáceres oponer a esti planteamientu y treslladó les sos fuercies escontra'l norte, pero tres la so derrota na [[batalla de Huamachuco]] (10 de xunetu de 1883), Iglesias, yá nel poder, tuvo'l camín llibre pa roblar con Chile'l '''[[Tratáu de Rancón]]''' que punxo fin a la guerra (20 d'ochobre de 1883). Por aciu esti Tratáu, el Perú apurría a Chile a perpetuidad la provincia de Tarapacá, ente que les provincies de Tacna y Arica quedaben suxetes a l'alministración chilena por diez años, al cabu de los cualos debíase realizar un plebiscitu pa decidir el destín final de dambos territorios.

La guerra con Chile foi la mayor catástrofe bélica que sufrió'l Perú na so historia republicana. Significó la perda de más de 10,000 vides humanes según la total destrucción de les fuercies granibles del país, sumáu al sentimientu d'humildación que marcaría mientres enforma tiempu al espíritu de la nación.

=== La Reconstrucción Nacional y el segundu militarismu (1884-1895) ===
{{AP|Reconstrucción Nacional}}
Tres la guerra del Pacíficu, empecipióse'l periodu de la ''Reconstrucción Nacional'', esto ye, de resurdimientu económicu, políticu y social. Anque foi este un periodu de relativu aselu, en realidá'l país nun conoció la reactivación económica nin la paz política sinón hasta 1895. Esta etapa ye tamién conocida como la del '''Segundu Militarismu''', pos los caudiellos militares volvieron al ruedu políticu, anque esta vegada non como vencedores, sinón como vencíos.

El gobiernu de '''Iglesias''', firmante de la paz con Chile, yera descomanadamente impopular. Quien gociaba de sonadía yera'l xeneral Cáceres, l'héroe de la resistencia. El país quedó estremáu en dos bandos: los &quot;azules&quot;, que siguíen a Iglesias, y los &quot;coloraos&quot;, a Cáceres. Españó la [[Guerra civil peruana de 1884-1885|guerra civil de 1884-1885]]. Cáceres llogró “huaripampear” o poner fora de xuegu al exércitu principal d'Ilesies na sierra central, nuna brillosa estratexa militar, depués de lo cual atacó Lima, onde punxo sitiu al Palaciu de Gobiernu, en payares de 1885. Iglesias viose obligáu a arrenunciar a la presidencia y el poder quedó provisoriamente en manes del [[Conseyu de Ministros de Perú|Conseyu de Ministros]] presidíu por [[Antonio Arenas]]. Este convocó a eleiciones nes que ganó abrumadoramente Cáceres.

El primer gobiernu de '''Andrés A. Cáceres''' (1886-1890) encaró la reconstrucción del país, especialmente nel campu económico. Punxo fora de cursu'l devaluáu billete fiscal o papel moneda; creó impuestos nuevos; intentó la descentralización tributaria; y pa solucionar el problema de la enorme delda esterna robló'l [[Contratu Grace]] pol cual apurrió los [[ferrocarril]]es a los acreedores.

[[Archivu:PiérolaenCocharcas.jpg|miniatura|left|Piérola y les sos montoneros entren a Lima pela Puerta de Cocharcas (17 de marzu de 1895).]]
A Cáceres asocedió-y unu de los sos partidarios, el coronel '''[[Remigio Morales Bermúdez]]''' (1890-1894). Este llevó a cabu un discretu gobiernu y tuvo d'enfrentar la negativa de Chile a convocar el plebiscitu de Tacna y Arica. Víctima d'una enfermedá, Morales Bermúdez morrió'l 1 d'abril de 1894, antes de concluyir el so mandatu. Asoceder el segundu vicepresidente '''[[Justiniano Borgoño]]''', quien allanó el camín pa la vuelta al poder del xeneral Cáceres y convocó a unes eleiciones que fueron bien cuestionaes. Cáceres trunfó en dichos comicios y per segunda vegada asumió la presidencia en 1894. Sicasí'l so gobiernu escarecía de llexitimidá.

El anticacerismo formó la Coalición Nacional, integrada polos [[Partíu Demócrata (Perú)|demócrates]] y [[Partíu Civil (Perú)|civilistes]], qu'escoyeron como líder a [[Nicolás de Piérola]] (xefe de los demócrates), entós desterráu en Chile. En tol Perú surdieron partíes de montoneros que se sumaron a la causa de la Coalición. Piérola retornó al Perú, y en [[Chincha]] dio un Manifiestu a la Nación, tomando'l títulu de Delegáu Nacional. De momentu púnxose en campaña sobre Lima, al mandu de los montoneros. Estos atacaron la capital del 17 a 19 de marzu de 1895, desamarrando una llucha bien sangrienta. Al trate desprovistu del sofitu del pueblu, Cáceres arrenunció y partió al exiliu. La guerra civil costó unes 4000 vides.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://necrometrics.com/wars19c.htm|títulu=Nineteenth Century Death Tolls|fechaaccesu=1 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt; Instalóse una Xunta de Gobiernu presidida por '''[[Manuel Candamo]]''', que convocó a eleiciones nes que trunfó abrumadoramente Piérola.

=== La República Aristocrática (1895-1919) ===
{{AP|República Aristocrática}}
[[Archivu:Presidente Nicolás de Piérola.jpg|miniatura|180px|derecha|[[Nicolás de Piérola]], presidente constitucional de Perú de 1895 a 1899. Años tras, mientres la Guerra de Pacíficu, fuera Dictador (1879-1881).]]
El gobiernu constitucional de Piérola (1895-1899) reorganizó l'Estáu Peruanu y sanió les finances públiques, impulsando l'aforru, la bancarización y la industria, y combatiendo la corrupción. Amontóse l'emplegu y una nueva yera de prosperidá empezó pal Estáu. Ye la llamada '''República Aristocrática''' (más esautamente, oligárquica), onde miembros de la élite social gobernaríen dende 1899 hasta 1919 en paz y con crecedera económica. Les principales fuercies polítiques yeren el [[Partíu Demócrata (Perú)|Partíu Demócrata]] o pierolista y [[Partíu Civil (Perú)|Partíu Civil]] o civilista. Esti postreru foi'l qu'exerció'l predominiu, a partir de 1903. Otres fuercies polítiques importantes fueron el [[Partíu Constitucional (Perú)|Partíu Constitucional]] o cacerista y el [[Partíu Lliberal (Perú)|Partíu Lliberal]] d'[[Augusto Durand]]. Los gobiernos llegaron al poder vía eleiciones democrátiques, a esceición del periodu d'Óscar R. Benavides (1914-1915), que foi frutu d'un golpe militar.

Dempués de Piérola, los presidentes que s'asocedieron fueron los siguientes:
* '''[[Eduardo López de Romaña]]''' (1899-1903), que siguió'l desenvolvimientu de l'[[agricultura]], la [[minería]] y la [[industria]]; promovió la colonización de los valles interandinos y zones orientales; promulgó'l Códigu de Minería, el nuevu Códigu de Comerciu y el Códigu d'Agües; y encaró los problemes derivaos de la política de chilenización en Tacna y Arica.
* '''[[Manuel Candamo]]''' (1903-1904), fanegueru home de negocios y líder del Partíu Civil, que foi'l segundu civilista en llegar a la presidencia, dempués de Manuel Pardo en 1872. Pero finó antes de rematar el so mandatu, ensin poder realizar obra importante.
* '''[[Serapio Calderón]]''' (1904), xurista cuzqueño, qu'asumió'l poder na so calidá de segundu vicepresidente (el primeru, [[Llinu Alarco]], finara antes de xurar el cargu) y convocó a nuevos comicios.
[[Archivu: José Pardo y Barreda 3.jpg|left|180px|miniatura|[[José Pardo y Barreda]], del Partíu Civil, foi presidente de Perú en dos causes (1904-1908 y 1915-1919).]]
* '''[[José Pardo y Barreda]]''' (primer gobiernu, 1904-1908), fíu del fundador del Partíu Civil, Manuel Pardo, qu'encabezaba una nueva xeneración de civilistes con pruyimientos renovadores. Reformó la educación pública, fomentó la cultura y empecipió la llexislación social. Esmolecióse tamién por defensa nacional, repotenciando al Exércitu y la Marina. Nel aspeutu internacional enfrentó conflictos estremeros con Colombia, Ecuador y Bolivia. Pero'l problema que más demandaba entós l'atención de la Cancillería peruana yera l'engarráu con [[Chile]], país que retenía illegalmente les provincies peruanes de Tacna y Arica.
* '''[[Augusto B. Leguía]]''' (primer gobiernu, 1908-1912), civilista y ex ministru de Facienda, acabó per dixebrar se del Partíu Civil pa formar el so propiu grupu políticu. Enfrentó problemes estremeros colos cinco países vecinos, de los cualos namái llogró solucionar definitivamente aquellos que caltenía con [[Brasil]] ([[Tratáu Velarde-Rio Branco]]) y [[Bolivia]] ([[Tratáu Polo-Bustamante]]), en 1909. Con [[Ecuador]] hubo un conato de conflictu en 1910, con [[Colombia]] llibróse'l [[conflictu de La Pedrera]] (1911) y con Chile rompieron les rellaciones diplomátiques, ante'l recrudecimiento de la brutal política de chilenización en Tacna y Arica. Nel orde internu, Leguía encaró tamién muncha perturbación. Enfrentó con valentía una [[Sulevación del 29 de mayu de 1909|intentona golpista]] promovida por [[Carlos de Piérola]], hermanu de Nicolás de Piérola, y dos de los fíos d'esti (29 de mayu de 1909).
* '''[[Guillermo Billinghurst]]''' (1912-1912), ex alcalde de Lima y ex pierolista, qu'aprució arrolladoramente como candidatu presidencial y foi escoyíu pol [[Congresu de la República de Perú|Congresu de la República]]. Propúnxose favorecer a la clase obrera, lo que-y ganó la perceguera de la oligarquía. Caltuvo un bracéu aportunante col Congresu, apoderáu polos civilistes y leguiístas, los sos adversarios políticos. Entamó entós eslleir el parllamentu y convocar al pueblu pa realizar reformes constitucionales, lo que provocó una intriga orquestado pola oligarquía y los militares, que remató col so derrocamientu'l 4 de febreru de 1914.
* '''[[Óscar R. Benavides]]''' (1914-1915), coronel del exércitu peruanu, qu'encabezó'l golpe d'estáu contra Billinghurst, asumiendo'l poder, primero a la cabeza d'una Xunta de Gobiernu y depués como presidente provisorio designáu pol Congresu. Enfrentó'l problema monetariu y comprometióse a restaurar l'orde llegal, convocando a eleiciones.
* '''[[José Pardo y Barreda]]''' (segundu gobiernu, 1915-1919), trunfó nes eleiciones de 1915, retornando asina'l Partíu Civil al poder. Esti segundu gobiernu carauterizar pola violencia político y social, síntoma del escosamientu del civilismo y de la crisis mundial.

Los movimientos sociales entamáronse notablemente nestos años. La llucha pola xornada de los ocho hores llaborales (importante conquista social que foi aprobáu por Pardo en 1919) y les pocu conocíes revueltes llabradores na sierra sur del país (causada polos abusos de les grandes faciendes) xeneraron una activa vida política. Tou ello preparó'l camín pa la interrupción de la democracia por aciu un golpe d'estáu que promovió'l ex-presidente Augusto B. Leguía, el principal candidatu nes eleiciones de 1919, so la escusa que'l gobiernu entamaba desconocer el so trunfu.

=== El Oncenio de Leguía (1919-1930) ===
{{AP|Oncenio}}
[[Archivu: Augusto B Leguia 2.jpg|miniatura|derecha|180px|[[Augusto B. Leguia]], presidente de Perú (1908-1909 y 1919-1930).]]
Peracabáu'l golpe d'estáu del 4 de xunetu de 1919, '''[[Augusto B. Leguía]]''' asumió'l poder como presidente transitoriu. Eslleió'l Congresu y convocó a un plebiscitu p'aprobar una serie de reformes constitucionales. Simultáneamente, convocó a eleiciones pa escoyer a los representantes d'una [[Asamblea Nacional de Perú (1919)|Asamblea Nacional]], que mientres el so primeres 30 díes encargar de ratificar les reformes constitucionales, esto ye, fadría d'Asamblea Constituyente, pa depués asumir la función de Congresu ordinariu. Esta Asamblea instalóse'l 24 de setiembre de 1919 y ratificó como Presidente Constitucional a Leguía, el 12 d'ochobre de 1919. Finalmente, dio la [[Constitución pa la República de Perú (1920)|Constitución de 1920]].

Esti segundu gobiernu de Leguía, autodenominado «Patria Nueva», enllargar por once años, yá que, tres dos tales reformes constitucionales, reelixir en 1924 y en 1929. Por eso conózse-y tamién como'l '''Oncenio'''.

Foi una dómina en que s'acutaron les llibertaes públiques. El diariu opositor ''[[La Prensa (Perú)|La Prensa]]'', foi asaltáu y confiscado. Barrióse tamién cola oposición nel Congresu, que quedó sometíu al Executivu. El opositores políticos fueron escorríos, presos, deportaos y hasta fusilaos.

La esmolición esencial de Leguía foi la modernización del país, lo que quixo imponer a pasu aceleráu. Sucesu notable d'esti periodu foi la celebración pomposa del Centenariu de la Independencia de Perú en 1921, que'l so actu central foi la inauguración de la [[Plaza San Martín (Lima)|Plaza San Martín]], nel centru de Lima. Un xigantescu programa d'obres públiques foi financiáu con emprestos llograos del esterior. Iguáronse y pavimentaron munches aveníes, cais y places, y abriéronse delles aveníes, como l'Avenida Progreso (güei Venezuela) y l'Avenida Leguía (güei [[Avenida Arequipa|Arequipa]]). Fomentóse la política colonizadora, realizáronse importantes obres de regación na mariña y obres viales en tola República, ente otres.

Midida impopular foi la Llei de Conscripción Vial (1920) qu'obligaba a tolos homes de 18 a 60 años d'edá a trabayar gratuitamente na construcción y apertura de carreteres, per espaciu de 6 a 12 díes al añu, lo que na práutica afectó mayormente a la población indíxena.

Nel aspeutu internacional, robláronse dos trataos internacionales bien polémicos:
* El [[Tratado Salomón-Lozano]], con Colombia, el 24 de marzu de 1922, que foi aprobáu pol Congresu en 1927. Vencía a Colombia &quot;[[Trapeciu Amazónicu]]&quot;, onde se topaba la población peruana de [[Leticia (Amazones)|Leticia]].
* El [[Tratáu de Lima Tratáu Rada Gamio-Figueroa Larraín]], con Chile, el 3 de xunu de 1929. Punxo términu a la dilatada y espinosa cuestión estremera col vecín país del sur. Dambes partes arrenunciaron a la realización del tantes vegaes retardáu plebiscitu de Tacna y Arica, y alcordaron el siguiente arreglu: Tacna tornaría al senu de la patria peruana, y Arica permanecería en Chile.

Nel aspeutu políticu clisáronse los vieyos partíos y surdieron los primeros partíos modernos qu'apiguraron a los sectores mediu y popular d'enclinos reformistes o revolucionaries: el [[APRA|Partíu Aprista]], fundáu por [[Víctor Raúl Haya de la Torre]] y el [[Partíu Socialista Peruanu]], fundáu por [[José Carlos Mariátegui]].

[[Archivu:José Carlos Mariátegui in 1929.jpg|miniatura|left|[[José Carlos Mariátegui]].]]
Nel aspeutu económicu, amontóse notablemente la dependencia escontra los [[Estaos Xuníos]] por cuenta de los fuertes emprestos contraíos a los bancos norteamericanos pa realizar obres públiques; la delda llegó a los 150 millones de dólares en 1930. Ello provocó una aparente bonanza, que remató al españar la [[Gran Depresión|crisis mundial de 1929]] afectando direutamente a la población, siendo'l factor qu'aceleró la cayida de Leguía, sumáu al descontentu pola evidente corrupción alministrativa y pola firma de los trataos con Colombia y Chile.

El 22 d'agostu de 1930 el comandante [[Luis Miguel Sánchez Cerro]], al mandu de la guarnición d'[[Arequipa]], pronunciar contra Leguía. El movimientu revolucionariu arrobinóse rápido pel sur del país. Nes primeres hores de la madrugada del 25 d'agostu la guarnición de Lima, obligó a arrenunciar a Leguía. El poder quedó en manes d'una Xunta Militar de Gobiernu presidida pol xeneral [[Manuel María Ponce Brousset]]. Dos díes depués este apurriría'l poder a Sánchez Cerro, quien aportó a la capital n'avión. Asina remató'l Oncenio.

=== Los Regimenes fascistes y el tercer militarismu (1930-1939) ===
El fin del Oncenio traxo consigo la irrupción de los militares na vida política, fenómenu que l'historiador [[Jorge Basadre]] denominó'l Tercer Militarismu, que surdió a consecuencia del vacíu políticu (al tar los partíos tradicionales debilitaos o en trance d'estinción) y ante los peligros qu'aparentemente, acesmaben al Estáu y a la nación de resultes de la crisis mundial.

Tres la cayida de Leguía, el comandante [[Luis Miguel Sánchez Cerro]] constituyó una Xunta Militar de Gobiernu so la so presidencia. La situación del país yera crítica; produciéronse disturbios obreros, universitarios y militares. Pa remediar la crisis económica, Sánchez Cerro contrató una misión d'espertos financistas estauxunidenses, encabezáu pol profesor [[Edwin Walter Kemmerer|Edwin W. Kemmerer]], que suxurieron l'aplicación d'una serie de midíes, de les que solo s'acoyeríen parcialmente unes cuantes.&lt;ref&gt;Chirinos 1985, tomu 2, p.{{esd}}66-70.&lt;/ref&gt;

[[Archivu: Sánchez Cerro.jpg|miniatura|derecha|180px|[[Luis Sánchez Cerro]], presidente de la Xunta de Gobiernu de 1930-1931 y presidente constitucional de 1931 a 1933.]]
Sánchez Cerro prometió convocar a eleiciones, postulando él mesmu como candidatu a la presidencia, ensin abandonar el poder, lo que provocó'l refugu de la ciudadanía.&lt;ref&gt;Basadre 2005, tomu 15, pp.{{esd}}52-53.&lt;/ref&gt; Una nueva rebelión qu'españó en Arequipa obligar a dimitir el 1 de marzu de 1931.&lt;ref&gt;Basadre 2005, tomu 15, p.{{esd}}57.&lt;/ref&gt; Interinamente, per unes hores, asumió'l poder el xefe de la [[ilesia católica]] peruana, monseñor [[Mariano Holguín]], como presidente d'una xunta de notables, que darréu dio pase a una Xunta Transitoria presidida pol presidente de la Corte Suprema, [[Ricardo Leoncio Elías]] y depués pol teniente coronel [[Gustavo Jiménez]].&lt;ref&gt;Basadre 2005, tomu 15, pp.{{esd}}57-61.&lt;/ref&gt; Sicasí, estes Xuntes nun gociaron de sofitu y la presión popular impunxo al vieyu líder apurimeño [[David Samanez Ocampo y Sobrino|David Samanez Ocampo]] como presidente d'una Xunta Nacional de Gobiernu, con representación de tol país (11 de marzu de 1931).&lt;ref&gt;Basadre 2005, tomu 15, pp.{{esd}}61-62.&lt;/ref&gt;

Samanez pacificó momentáneamente al país y convocó a eleiciones pa Presidente y los representantes de l'Asamblea Constituyente. Con tal fin dio un nuevu Estatutu Eleutoral y creó el [[Xuráu Nacional d'Eleiciones (Perú)|Xuráu Nacional d'Eleiciones]].&lt;ref&gt;Basadre 2005, tomu 15, pp.{{esd}}112-114.&lt;/ref&gt; Estes [[Eleiciones xenerales de Perú de 1931|eleiciones xenerales]] realizáronse'l 11 d'ochobre de 1931 y fueron les primeres eleiciones modernes de la historia peruana. Aplicóse'l votu secretu y direutu.&lt;ref&gt;Basadre 2005, tomu 15, pp.{{esd}}114-115.&lt;/ref&gt; Los principales candidatos fueron Sánchez Cerro, pola [[Unión Revolucionaria]], y [[Víctor Raúl Haya de la Torre]], pol [[Partíu Aprista Peruanu]].&lt;ref&gt;Basadre 2005, tomu 15, pp.{{esd}}118-119.&lt;/ref&gt; Sánchez Cerro, prestigiado por ser el caudiellu que punxo fin al Oncenio, trunfó per un ampliu marxe. Los apristas nun reconocieron la resultancia y denunciaron fraude, quedando asina'l país estremáu y en cantu de la guerra civil.&lt;ref&gt;Basadre 2005, tomu 15, pp.{{esd}}150-151.&lt;/ref&gt;

Sánchez Cerro asumió como presidente constitucional el 8 d'avientu de 1931. Esi mesmu día instalóse tamién el [[Congresu Constituyente de Perú (1931)|Congresu Constituyente]]&lt;ref&gt;Basadre 2005, tomu 15, p.{{esd}}164.&lt;/ref&gt; que la so misión primordial foi dar una nueva [[Constitución Política de Perú (1933)|Constitución Política]], la mesma que foi promulgada'l 9 d'abril de 1933.&lt;ref&gt;Chirinos 1985, tomu 2, p.{{esd}}87.&lt;/ref&gt;

El gobiernu sanchecerrista cuntaba con mayoría parllamentaria, pero los diputaos apristas conformaron una combativa minoría opositora al gobiernu. Esta oposición tornóse exacerbada. Menudearon los atentaos, les revueltes y los actos terroristes. El Congresu aprobó lleis severes, ente elles una llamada ''Llei d'Emerxencia'', que dio al gobierno poderes especiales pa reprimir a los opositores, cuantimás a los apristas, anque tamién a los comunistes. Los diputaos apristas fueron prindaos y desterraos.&lt;ref&gt;Basadre 2005, tomu 15, pp.{{esd}}170-178.&lt;/ref&gt;

En 1932, conocíu como l'añu de la barbarie”,&lt;ref&gt;Thorndike, Guillermo (1969): ''L'añu de la barbarie''. Lima: Editorial Nueva América S.A.&lt;/ref&gt; asocedieron una serie de sucesos sangrientos provocaos polos apristas: un atentáu criminal contra la vida del mesmu Sánchez Cerro, que se salvó fortuitamente;&lt;ref&gt;Basadre 2005, tomu 15, pp.{{esd}}184-185.&lt;/ref&gt; una rebelión de la marinería de la escuadra del [[Callao]], que foi encalorada severamente, siendo fusilaos ocho marineros;&lt;ref&gt;Basadre, 2005, tomu 15, pp.{{esd}}200-201.&lt;/ref&gt; y la llamada [[Revolución de Trujillo de 1932|revolución aprista de Trujillo]] (7 de xunetu), que foi reprimida sangrientamente pol gobiernu. Trujillo, en siendo bombardeada pola aviación, foi tomada pol exércitu, qu'en represalia pola masacre de los oficiales prisioneros nel cuartel O'Donovan, fusiló a un númberu ensin determinar de ciudadanos, que dende entós fueron consideraos como los mártires del aprismo”.&lt;ref&gt;Chirinos 1985, tomu 2, p.{{esd}}84.&lt;/ref&gt;

Nel aspeutu internacional, Sánchez Cerro, primíu pola opinión pública, viose obligáu a sofitar a los patriotes peruanos de [[Leticia (Amazones)|Leticia]], que queríen que'l so territoriu, vencíu a Colombia pol [[Tratado Salomón-Lozano]], volviera al senu de Perú. Ello que provocó un [[Guerra colombo-peruana|enfrentamientu bélicu]] con dicha nación,&lt;ref&gt;Basadre, 2005, tomu 16, pp.{{esd}}12-48.&lt;/ref&gt; na que perderíen la vida de 200 a 250 militares.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.eltiempo.com/archivo/documento/MAM-174546|títulu=Clave 1932 Guerra Perú-Colombia|fechaaccesu=1 d'abril de 2017 }}&lt;/ref&gt; Precisamente, metanes esi ambiente bélico, Sánchez Cerro foi víctima d'otru atentáu, qu'esta vegada resultó mortal. En pasando revista a un grupu de movilizables nel Hipódromu de Santa Beatriz (güei [[Campu de Marte (Lima)|Campu de Marte]], en Lima), Sánchez Cerro retirábase a bordu del so carru descapotable, cuando un individuu con una pistola averó corriéndose-y y, encaramándose nel autu, disparó-y dellos tiros a espetaperru, unu de los cualos impactó-y nel pechu. Lleváu d'urxencia al Hospital Italianu (asitiáu na avenida Abancay), Sánchez Cerro finó poques hores dempués (30 d'abril de 1933). Súpose dempués que'l magnicida, de nombre Abelardo González Leiva (que foi victimado nel actu pola guardia presidencial), afiliárase al partíu aprista años antes, pero nun se determinó si actúo solu o formó parte d'una intriga.&lt;ref&gt;Basadre 2005, tomu 16, pp.{{esd}}54-55.&lt;/ref&gt; Esi mesmu día'l Congresu, trasgrediendo la Constitución, nomó presidente de la República al xeneral [[Óscar Benavides]], por que completara el periodu del difuntu presidente, esto ye hasta 1936.&lt;ref&gt;Basadre 2005, tomu 16, pp.{{esd}}56-58.&lt;/ref&gt;

[[Archivu: Oscar R Benavides y su gabinete - 1933.jpg|miniatura|left|301x301px|El xeneral [[Óscar R. Benavides]] y el so gabinete ministerial. Lima, 1933.]]
Benavides asumió asina, per segunda vegada, la presidencia (la primera fuera en 1914-1915). La so primer xera foi buscar el fin del conflictu con [[Colombia]], país col que se llegó a un alcuerdu de paz en mayu de 1934, previu compromisu de Perú de respetar el Tratáu Salomón-Lozano.&lt;ref&gt;Chirinos 1985, tomu II, pp.{{esd}}121-122.&lt;/ref&gt; Nel aspeutu internu, Benavides dio la Llei d'Amnistía Xeneral, que favoreció a los apristas y a otros escorríos políticos. Pero esta apertura duraría pocu tiempu y pocu dempués reinicióse la persecución contra los apristas. Estos respondieron con atentaos. El [[15 de mayu]] de 1935 asocedió l'asesinatu del direutor del diariu ''[[El Comercio (Perú)|El Comercio]]'', [[Antonio Miró Quesada de la Guerra]], y el de la so esposa, a manes d'un militante aprista. La represión enfoscó.&lt;ref&gt;Chirinos 1985, tomu II, p.{{esd}}123.&lt;/ref&gt; Tanto'l Partíu Aprista como'l Comunista fueron proscritos por llei, por ser partíos “internacionales”, d'alcuerdu a una revesosa interpretación d'un artículu constitucional.

Como'l so periodu tenía de rematar en 1936, Benavides convocó a eleiciones nes que'l candidatu favoritu yera [[Luis Antonio Eguiguren]]; pero estes eleiciones fueron anulaes pol Xuráu Nacional d'Eleiciones, col argumentu de que los votos de los apristas favorecíen a Eguiguren, y por tanto, yeren illegales por provenir d'un partíu proscritu. Consultáu'l Congresu, este decidió que Benavides estendiera'l so mandatu por trés años más, hasta 1939, y por añadidura venció-y la facultá de llexislar. Darréu, el Congresu eslleióse.&lt;ref&gt;Chirinos 1985, tomu II, pp.{{esd}}124-125.&lt;/ref&gt;

Sol lema de «orde, paz y progresu», Benavides gobernó sofitáu pola alta finanza y les Fuercies Armaes. Llogró superar la crisis económica, ameyoró notablemente l'aspeutu financieru, especialmente no rellacionao cola banca y la captación d'impuestos, aplicándose dellos proyeutos que dexara la misión Kemmerer en 1931. El país empezó a entrar a un periodu de prosperidá por cuenta de les esportaciones, especialmente agrícoles y mineres. Realizáronse grandes obres de modernización na capital, la inauguración de les nueves sedes de los trés poderes del Estáu (Palaciu de Gobiernu, Congresu y Palaciu de Xusticia), según obres de saneamientu en diverses ciudaes. Rematáronse delles obres de regación empecipiaes por Leguía, construyéronse barrios y comedores pa los trabayadores y les sos families, se instituyó el Seguru Social Obligatoriu pa Obreros, empecipióse la construcción del Hospital Obreru (güei Guillermo Almenara), ente otres obres de tipu social.&lt;ref&gt;Orrego 2000, pp.{{esd}}895-896.&lt;/ref&gt;

Sicasí, nel últimu tramu del gobiernu de Benavides fíxose bultable'l fadiu de la población. El 19 de febreru de [[1939]], aprovechando que Benavides topábase ausente de Lima, asocedió la intentona golpista del xeneral [[Antonio Rodríguez Ramírez]], quien llegó a ocupar Palaciu de Gobiernu, pero finalmente venció ametralláu pola guardia d'asaltu.&lt;ref name=&quot;Antonio&quot;&gt;[http://www.caretas.com.pe/Main.asp?T=3082&amp;S=&amp;id=12&amp;idE=1088&amp;idSTo=0&amp;día=62651 «Balacera carnavalera». Revista Caretes, Nᵘ{{esd}}2270. 14 de febreru del 2012.]&lt;/ref&gt; Viendo pos, que la so popularidá empezaba a menguar, Benavides decidió convocar a eleiciones. Pero antes convocó a un plebiscitu, que se realizó'l 18 de xunu de 1939, y pol cual aprobáronse importantes reformes constitucionales pa guarnir el Poder Executivo en desmedro del Llexislativu.&lt;ref&gt;Chirinos 1985, tomu II, p.{{esd}}126.&lt;/ref&gt;

Les [[Eleiciones xenerales de Perú de 1939|eleiciones xenerales]] realizáronse'l 22 d'ochobre de 1939. El candidatu del gobiernu, el banqueru [[Manuel Prado Ugarteche]] (fíu del presidente [[Mariano Ignacio Prado]]), ganó con facilidá al so contrincante, l'abogáu [[José Quesada Larrea]]. Falar de fraude eleutoral.&lt;ref&gt;Chirinos 1985, tomu II, pp.{{esd}}127-128.&lt;/ref&gt;

=== Les Democracies sonces (1939-1948) ===
[[Archivu: Manuel Prado Ugarteche.jpg|miniatura|180px|derecha|[[Manuel Prado Ugarteche]], presidente constitucional de Perú en dos periodos: 1939-1945 y 1956-1962.]]
[[Manuel Prado Ugarteche|Manuel Prado]] asumió la presidencia'l 8 d'avientu de 1939, empecipiando lo que sería'l so primer gobiernu (1939-1945). El so gobiernu foi d'una relativa democracia. Caltuvo proscritu al Partíu Aprista y recibió el sofitu del Partíu Comunista. Siguió en gran parte la obra realizada pol xeneral Benavides, calteniendo fuertes venceyos cola oligarquía.

Esti primer gobiernu de Prado coincidió col desenvolvimientu de la [[Segunda Guerra Mundial]] na cual el Perú allinióse decididamente col [[Aliaos de la Segunda Guerra Mundial|bandu aliáu]], siendo'l primer país de Llatinoamérica en romper rellaciones coles potencies de la Exa. Mientres una xunta estraordinaria de cancilleres realizada en [[Rio de Janeiro]], a principios de 1942, foi l'actitú peruana la qu'inclinó a los representantes de los demás países americanos a sofitar a [[Estaos Xuníos]]. D'otru llau, la guerra mundial tuvo repercusiones na economía peruana. Les importaciones baxaron notablemente pero los productos d'esportación aumentaron. La escasez de productos d'importación pal consumu nacional fixo surdir nueves industries que reemplazaron a los productos estranxeros con bon ésitu.

Otru ésitu internacional del gobiernu de Prado foi la [[Guerra peruanu-ecuatoriana|Guerra contra l'Ecuador de 1941]]. En xunu d'esi añu, l'[[exércitu ecuatorianu]] afrelló la zona de [[Zarumilla]], na frontera norte peruana, lo que desamarró'l conflictu armáu. El Perú formara una unidá de paracaidistes na zona y fixo usu d'ella nel primer combate nel Hemisferiu Sur onde intervinieron tropes aerotresportaes, que produció tomar de [[Puerto Bolívar (Ecuador)|Puerto Bolívar]] el 31 de xunetu de 1941, mes cuando cesaron les operaciones militares. Del llau peruanu recuérdase la inmolación del teniente CAP [[José Quiñones Gonzáles]] na misión aérea contra les bateríes ecuatorianes en Quebrada Seca. L'Exércitu peruanu ocupó parte de la provincia ecuatoriana d'[[Provincia d'El Oro|El Oro]], xuntu al Océanu Pacíficu, lo mesmo que de partes de la provincia de [[Provincia de Loja|Loja]] y reafitó el so control sobre los territorios orientales amazónicos sobre los que l'Ecuador reclamaba soberanía.

[[Archivu:Protocolo de Río.jpg|miniatura|180px|left|Firma del [[Protocolu de Rio de Janeiro]] (1942).]]
En [[Rio de Janeiro]] ([[Brasil]]) roblóse'l [[Protocolu de Rio de Janeiro|Protocolu de Paz, Amistá y Llendes de Rio de Janeiro]], el 29 de xineru de 1942, qu'atayó la centenaria disputa estremera con dicha nación, anque los problemes derivaos pola demarcación fronteriza habríen d'ocupar inda'l restu del sieglu XX.

Pa les [[Eleiciones xenerales de Perú de 1945|eleiciones de 1945]] conformar por [[Frente Democráticu Nacional (Perú)|Frente Democráticu Nacional (FDN)]], conformáu por diversu partíos y movimientos, siendo'l más importante'l [[APRA|Partíu Aprista]]. Esti Frente llogróse gracies a un alcuerdu ente'l líder aprista, Haya de la Torre, y el mariscal Benavides, qu'entá caltenía ascendiente nel Exércitu. El FDN llanzó la candidatura del xurista '''[[José Luis Bustamante y Rivero]]''', que resultó trunfador, ganando a la candidatura del xeneral [[Eloy Ureta]], el vencedor de la guerra col Ecuador de 1941.

Bustamante asumió la presidencia'l 28 de xunetu de 1945. Fechu notable de la so xestión foi estender la soberanía peruana nuna estensión de doscientes milles marines, por Decretu Supremu expedíu'l 1 d'agostu de 1947. Nel aspeutu económicu produciéronse series dificultaes. La inflación creció y los salarios perdieron el so poder adquisitivu. Frente al malestar social, manifestáu en fuelgues, Bustamante aplicó una política d'asistencia social, d'inspiración aprista. Otres midíes aplicaes, como'l [[control de cambéu]]s y los controles de precios, nun variaron l'aguda situación. Pela so parte, el sector esportador agru-mineru reclamó la eliminación total del control de cambeos y de la restricción de les importaciones, que los afectaba direutamente a los bolsos.

Nel aspeutu políticu, Bustamante perdió llueu'l sofitu de los apristas, al negase a ser un simple preséu manipulable d'estos. L'asesinatu de [[Francisco Graña Garland]], direutor del diariu ''[[La Prensa (Perú)|La Prensa]]'' (d'enclín antiaprista), asocedíu'l 7 de xineru de 1947,&lt;ref name=&quot;A&quot;&gt;{{cita web |url = http://www.larepublica.pe/columnistes/en-construccion/violencia-y-corrupcion-17-12-2008 |títulu = Violencia y corrupción |fechaaccesu = 9 de xineru de 2013 |autor = Nelson Manrique |fecha = 17 d'avientu de 2008 |editorial = La República (Perú) |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20130615085601/http://www.larepublica.pe/columnistes/en-construccion/violencia-y-corrupcion-17-12-2008 |fechaarchivu = 15 de xunu de 2013 }}&lt;/ref&gt; foi atribuyíu al aprismo y marcó l'entamu de la rotura del gobiernu con esti partíu. Los apristas pasaron a exercer una desaforada oposición y los más aponderaos de los sos miembros entamaron una revolución. Ente que la oligarquía, qu'esixía mano dura contra los apristas, pasó tamién a conspirar, entendiéndose colos militares. El 3 d'ochobre de 1948, el sector estremista del aprismo fomentó la rebelión de la marinería nel Callao, que foi entartallada sangrientamente. Bustamante punxo fora de la llei al partíu aprista, pero los sos díes nel poder yá taben contaos.

El 27 d'ochobre de 1948, el xeneral [[Manuel A. Odría]], a la cabeza de la guarnición d'[[Arequipa]], llevantar en contra del gobiernu, proclamando una Revolución Restauradora”. El trunfu del movimientu decidióse cuando la guarnición de Lima, al mandu del xeneral [[Zenón Noriega Agüero|Zenón Noriega]] sumar a Odría. Bustamante foi deportáu escontra [[Buenos Aires]].

=== La Restauración oligárquica y el Ochenio de Odría (1948-1956) ===
{{AP|Ochenio de Manuel Odría}}
El periodu conocíu como'l ,Ochenio de Odría, estremar en dos fases: la Xunta Militar de Gobiernu (1948-1950) y la Presidencia de la República (1950-1956). Dalgunos definir como una dictadura de derecha”; pa otros foi solo un gobiernu autoritario y popular. Retornaben asina los militares al poder, tres ocho años de gobiernu civil.

Depuestu'l presidente Bustamante, los militares golpistes instauraron una Xunta Militar, presidida pol xeneral Manuel A. Odría, quien impunxo un gobiernu autoritariu, enérxicamente ''antiaprista'' y ''[[anticomunismu|anticomunista]]''. Suprimiéronse les garantíes individuales, consagrada indefinidamente con una arbitraria Llei de Seguridá Interna, dirixida con especial durez contra'l APRA. Celebru de la represión foi'l direutor de gobiernu, [[Alejandro Esparda Zañartu]] (depués ministru de Gobiernu). Los líderes apristas fueron encarcelaos o deportaos. Haya de la Torre se asiló na embaxada de [[Colombia]] y el gobiernu peruanu esixó la so entrega, lo qu'anició un incidente diplomáticu con dichu país, que foi alzáu hasta'l [[Corte Internacional de Xusticia]] de [[L'Haya]]. Finalmente, Haya de la Torre abandonó la embaxada y salió aldu al destierru en 1954.

La Xunta Militar decidió convocar a eleiciones presidenciales en 1950. Odría sería'l candidatu, pero esistía un problema formal: d'alcuerdu a la Constitución, el ciudadanu qu'aspirara a la presidencia nun tenía d'exercer coles mesmes el poder, al que tenía d'arrenunciar, mínimu, seis meses antes de les eleiciones. Odría dio entós la so famosa “baxada al llanu”: faltando malapenes un mes pa les eleiciones dexó'l poder al xeneral [[Zenón Noriega]] (1 de xunu de 1950). La oposición, axuntada nuna ''Lliga Nacional Democrática'', presentó de la mesma la candidatura del xeneral [[Ernesto Montagne Markholz]], que foi prindáu. En protesta, españó la [[rebelión de Arequipa de 1950|rebelión de Arequipa]] que foi reprimida sangrientamente pol gobiernu. Odría venció según únicu candidatu nes eleiciones xenerales del 2 de xunetu de 1950.

[[Archivu: El Vicealmirante Roque Saldías y el General Manuel A. Odría Presidente de la República (1948-1956)..tif|miniatura|derecha|284x284px|El presidente [[Manuel A. Odría]] xuntu con dalgunos de los sos ministros.]]
Odría xuró como Presidente Constitucional el 28 de xunetu de 1950. Del so gobiernu merecen destacar la gran obra educacional y de seguridá social, según la relativa recuperación económica y financiera del país, favorecíu en parte por una beneficiosa coxuntura internacional: la [[guerra de Corea]], que traxo un aumentu les esportaciones y el repique de los sos precios. El gobiernu foi pródigu en grandes obres d'infraestructura, que dieron emplegu a miles de trabayadores. Les inversiones qu'en 1948 llegaben a 126{{esd}}000{{esd}}000 soles, pasaron de 1{{esd}}000{{esd}}000{{esd}}000 en 1953. Foi según alzáronse grandes unidaes escolares, universidaes nacionales, edificios públicos (como'l del Ministeriu d'Educación), complexos de vivienda, hospitales (como l'Hospital del Emplegáu, güei “Edgardo Rebagliati Martins”; y l'Hospital Militar Central), hoteles, pontes, estadios (como'l [[Estadiu Nacional de Lima]]), etc.

Escontra 1954, el gobiernu de Odría yá daba señales d'escosamientu. La oposición entamar pa promover la torna a la democracia. Formóse una '''Coalición Nacional''', que convocó a una xunta nel teatru d'[[Arequipa]], la mesma que foi atacada por matones al serviciu del gobiernu. Ello provocó una masiva protesta de los arequipeños, similar a la de 1950. La ciudá declarar en fuelga xeneral y pidió la destitución del ministru de Gobiernu, [[Alejandro Esparda Zañartu]]. Españó asina la llamada [[Revolución de Arequipa de 1955]]. Odría abstener d'unviar a les fuercies militares pa reprimir la revuelta. A Esparda nun-y quedó sinón arrenunciar y partir al exiliu. Esti episodiu marcó l'empiezu del fin del réxime odriísta.

Odría decidió convocar a eleiciones xenerales en 1956, anunciando qu'él nun participaría como candidatu. Tampoco podíen participar el aprismo y el comunismu. Presentáronse trés candidatos: [[Hernando de Lavalle]], primeramente sofitáu pol gobiernu y pol apocayá fundada [[Partíu Demócrata Cristianu (Perú)|Democracia Cristiana]]; el ex-presidente [[Manuel Prado Ugarteche]], pol [[Movimientu Democráticu Peruanu]] (MDP); y l'arquiteutu [[Fernando Belaunde Terry]], llanzáu por un improvisáu [[Frente Nacional de Mocedaes Democrátiques]], que la so inscripción foi impuesta al Xuráu Nacional d'Eleiciones, tres una protesta memorable realizada nel centru de Lima, conocida como'l “Manguerazo”.

El votu aprista, por ser d'un partíu de mases, yera decisivu nestes eleiciones. Prado tuvo l'habilidá de ganase'l sofitu de los apristas, a quien prometió llevanta-yos la proscripción dende'l primer día de xubir al poder. El gobiernu tamién optó por sofitar a Prado, con quien convieno'l llamáu'l Pactu de Monterrico, en cuenta de una total impunidá no que fai a los casos de corrupción del Ochenio.

Les eleición realizaron el 17 de xunu de 1956, resultando triunfante Manuel Prado Ugarteche, con 568{{esd}}134 votos (45,5{{esd}}%).

=== El Reformismu civil moderáu (1956-1968) ===
{{AP|Historia de Perú ente 1956 y 1968}}
[[Archivu: President Don Manuel Prado.JPG|miniatura|150px|left|Doctor [[Manuel Prado Ugarteche]], presidente de Perú per segunda vegada, de 1956 a 1962.]]

'''Manuel Prado Ugarteche''' asumió'l gobiernu per segunda vegada'l 28 de xunetu de 1956, pa cumplir un periodu de seis años. Cumpliendo la promesa fecha a los apristas, derogó la Llei de Seguridá Interior, entendiendo na amnistía subsiguiente a tolos presos políticos y a los que se topaben exiliaos. Por ello esta nueva xestión foi llamada'l periodu de la convivencia», yá que se produció un entendimientu ente'l pradismo y el aprismo.&lt;ref&gt;Chirinos 1985, tomu 2, pp.{{esd}}206-208.&lt;/ref&gt;

Esti segundu gobiernu de Prado desenvolver nun clima de baturiciu motiváu principalmente pola crisis económica. Pa enfrentala nomó como [[Ministru d'Economía y Finances de Perú|ministru de Facienda]] y [[Presidente del Conseyu de Ministros de Perú|presidente del Conseyu de Ministros]] a [[Pedro G. Beltrán]], el direutor del diariu ''La Prensa'', hasta entós aportunante críticu del gobiernu (1959). Beltrán permedió les finances públiques y estabiliza la moneda peruana, non ensin antes adoptar midíes antipopulares de corte [[lliberalismu|lliberal]], como l'alza de la [[gasolina]], el retayu de los subsidios a los alimentos y l'aumentu de la carga tributaria.&lt;ref&gt;Chirinos 1985, tomu 2, pp.{{esd}}212-213.&lt;/ref&gt;

Per esos años desenvolviéronse enforma les migraciones de la sierra y amontáronse les barriaes en redol a Lima, al puntu de falase de la petrina de miseria” qu'empezaba a arrodiar la capital. Tamién daquella empezó'l despegue de la industria de la [[farina de pexe]], hasta convertir al Perú na primer potencia pesquera del planeta, méritu que se debió a un talentosu empresariu peruanu: [[Luis Banchero Rossi]].&lt;ref&gt;Chirinos 1985, tomu 2, pp.{{esd}}214.&lt;/ref&gt;

Al averase'l final del gobiernu de Prado, el descontentu popular yera innegable. Metanes esi ambiente convocaron les [[Eleiciones xenerales de Perú de 1962|eleiciones xenerales de 1962]], siendo los principales candidatos los siguientes:
* [[Víctor Raúl Haya de la Torre]], pol [[Partíu Aprista]].
* L'arquiteutu [[Fernando Belaunde Terry]], pol partíu [[Aición Popular]] (AP).
* El xeneral y ex-presidente [[Manuel A. Odría]], pol so partíu [[Unión Nacional Odriísta]] (UNU).&lt;ref&gt;Chirinos 1985, tomu 2, pp.{{esd}}214-215.&lt;/ref&gt;

Les eleición realizaron el 10 de xunu de 1962. Al rematar l'escrutiniu nengún candidatu llograra'l terciu de votos qu'esixía la Constitución Política vixente, debiendo entós el Congresu escoyer ente los candidatos que más votación llograren, que yeren los trés enriba mentaos. La situación obligaba a un pactu ente a lo menos dos d'estos trés principales contrincantes. Belaúnde nun quixo transar colos apristas nin colos odriístas, polo que dexó'l campu abierto por qu'apautaren los dos enemigos acérrimos, Haya y Odría, alcordándose qu'esti postreru asumiría la presidencia de la república. Pero al denunciase fraude eleutoral en dellos departamentos, el [[Comandu Conxuntu de les Fuercies Armaes de Perú|Comandu Conxuntu de les Fuercies Armaes]], esixó l'anulación de les eleiciones. Al recibir una respuesta negativa de parte del Xuráu Nacional d'Eleiciones, los militares depunxeron al presidente Prado na madrugada del 18 de xunetu de 1962, cuando faltaben solu once díes pa rematar el so periodu presidencial.&lt;ref&gt;Chirinos 1985, tomu 2, pp.{{esd}}216-219.&lt;/ref&gt;

Conformóse una '''Xunta Militar de Gobiernu''', presidida pol xeneral '''[[Ricardo Pérez Godoy]]''' y depués pol xeneral '''[[Nicolás Lindley López]]''', qu'anuló les eleiciones y convocó a otres nueves. Esta Xunta tuvo un calter reformista, al puntu qu'esbozó una reforma agraria y creó instituciones destinaes a la planificación estatal y a la promoción cultural.&lt;ref&gt;Rivera 1974, pp.{{esd}}266-269.&lt;/ref&gt; Estes midíes teníen como oxetivu realizar una serie de reformes ante la medrana de que'l descontentu social pudiera ser enriáu por sectores radicales d'esquierda.

Les nueves [[Eleiciones xenerales de Perú de 1963|eleiciones]] realizáronse'l 9 de xunu de 1963, cola participación de los trés candidatos importantes de l'anteriores eleiciones, ye dicir Haya de la Torre, Belaunde y Odría. Pero esta vegada funcionó en contra de Faya de la Torre la teoría del votu perdíu”: pa munchos yera bien probable que si ganaba nuevamente'l APRA los militares aportunaríen en nun reconocer la resultancia, polo qu'apostaron por Belaunde, que resultó asina trunfador.&lt;ref&gt;Chirinos 1985, tomu 2, p.{{esd}}220.&lt;/ref&gt;

[[Archivu: Presidente Belaúnde Terry.jpg|miniatura|derecha|180px|Arquiteutu [[Fernando Belaunde Terry]], presidente constitucional de Perú de 1963 a 1968 y de 1980 a 1985.]]
L'arquiteutu '''[[Fernando Belaunde Terry]]''' resultó asina escoyíu Presidente Constitucional pal periodu 1963-1969. La so obra tuvo empobinada mayormente a les grandes obres públiques, preferentemente nel interior del país: construcción de carreteres (principalmente la [[Carretera Marxinal de la Selva Marxinal de la Selva]]), aeropuertos, conxuntos habitacionales, reservorios, etc. Coles mesmes, restituyó l'orixe democráticu de les autoridaes municipales ya intentó llevar a cabu una serie de reformes (incluyida una reforma agraria integral).&lt;ref&gt;Rivera 1974, pp.{{esd}}270-284.&lt;/ref&gt; Sicasí, el so llabor foi atrabancada costantemente nel parllamentu pola oposición de los odriístas y apristas, que s'aliaron formando la llamada COALICIÓN, que punxo en minoría parllamentaria a los representantes gobiernistas d'[[Aición Popular]] y la [[Partíu Demócrata Cristianu (Perú)|Democracia Cristiana]], que formaron la llamada ALIANZA.&lt;ref&gt;Chirinos 1985, tomu 2, p.{{esd}}221.&lt;/ref&gt; Nel interior del país asocedieron los conflictos sociales y l'aición de guerrilles d'inspiración comunista.&lt;ref&gt;López Martínez 2011, p.{{esd}}45.&lt;/ref&gt;

Tocantes a política económica, Belaunde nun pudo controlar la [[inflación]] y la moneda nacional sufrió una drástica devaluación el 1 de setiembre de 1967, lo que, lóxicamente, causó un terrible malestar social.&lt;ref&gt;Chirinos 1985, tomu 2, p.{{esd}}227.&lt;/ref&gt; Coles mesmes alzóse la delda esterna. Amontáronse les migraciones internes, del campu a la ciudá, especialmente en Lima, onde surdieron numberosos barrios marxinales, que se denominaron dempués “pueblos nuevos”, qu'apinaron el problema de la vivienda y aumentaron l'índiz de desocupación.

Belaunde encaró'l resolución del vieyu problema de [[La Brea y Pariñas]]. Este yera'l nome d'unos xacimientos petrolíferos asitiaos nel norte y esplotaos entós por una compañía [[Estaos Xuníos|estauxunidense]], la ''International Petroleum Company'' (IPC). Mientres décades esta compañía (y la so antecesora británica), negárense a pagar al Estáu'l monto real de los impuestos por esplotación, usando al so favor un error inicial de parte del Estáu na midida de les pertenencies qu'esplotaben.&lt;ref&gt;Tauro del Pino 2001, tomu 9, p.{{esd}}1361.&lt;/ref&gt; Esti vieyu pleitu remató'l 13 d'agostu de 1968 cola suscripción del ''Acta de Baltara'', pola cual los xacimientos de La Brea y Pariñas retornaben al Estáu peruanu, ente que l'IPC caltenía solo la vieya refinería de [[Baltara]].&lt;ref&gt;López Martínez 2011, p.{{esd}}48.&lt;/ref&gt; Sicasí, españó un escándalu en redol a la supuesta desapaición d'una páxina del contratu de precios de petroleu crudo ente la Empresa Petrolera Fiscal (entidá estatal) y l'IPC (10 de setiembre de 1968), lo que llevantó la suspicacia, tizada pelos medios periodísticos. Esa foi la famosa &quot;Páxina Once&quot;, que sirvió de sida por que un grupu d'oficiales del exércitu, encabezaos pol xeneral [[Juan Velasco Alvarado]], dieren un golpe d'estáu menos d'un mes dempués, acusando al gobiernu de “entreguismo”.&lt;ref&gt;Chirinos 1985, tomu 2, p.{{esd}}228.&lt;/ref&gt;

=== El Reformismu militar radical y el cuartu militarismu (1968-1980) ===
[[Archivu:Juan Velasco Alvarado 1971.jpg|miniatura|300x300px|left|[[Juan Velasco Alvarado]].]]
{{AP|Gobiernu Revolucionariu de les Fuercies Armaes}}
El autodenominado ''Gobiernu Revolucionariu de les Fuercies Armaes'' instalóse'l 3 d'ochobre de 1968, tres el derrocamientu del presidente Belaúnde, quien foi sacáu a encomalo de Palaciu de Gobiernu y desterráu a Arxentina. Estremar en dos fases: la primera, encabezada pol xeneral [[Juan Velasco Alvarado]] (1968-1975) y la segunda, pol xeneral [[Francisco Morales Bermúdez]] (1975-1980).

El gobiernu de '''Juan Velasco Alvarado''' definióse como nacionalista, antimperialista (especialmente anti-[[Estaos Xuníos|estauxunidense]]) y antioligarca, claramente empobináu escontra la esquierda, lo que lo estremaba del restu de les dictadures llatinoamericanes. El so plan de gobiernu esponer nel llamáu “Plan Inca”. La so primer aición foi ordenar tomar de les instalaciones del IPC en Baltara, la mesma que la realizaron les fuercies de la Primer Rexón Militar con sede en Piura, al mandu del xeneral Fermín Málaga. Esti fechu tuvo un impautu favorable nel país y ayudó al gobiernu a consolidase nel poder. Entamó depués una ambiciosa reforma agraria, una masiva nacionalización de bancos y empreses y tomó midíes pa fomentar una gran industria estatal. D'otru llau, controló la radio y la televisión y confiscó la prensa escrita. Pero los problemes del reformismu militar evidenciaron puestu ineficiencia, empeñaron al Estáu y llanzar a una aguda crisis económica.

N'efeutu, les grandes reformes entamaes col propósitu de camudar la fisonomía del país agravaron la situación económica, por cuenta de les sos costos enormes. Multiplicáronse les empreses estatales, con un númberu crecíu d'emplegaos, que por corrupción o ineficiencia, producieron enormes perdes. Pero foi l'atropellu a la llibertá de prensa lo qu'anició que per primer vegada surdieren nes cais de Lima manifestaciones populares contra la dictadura. Los díes 28 a 30 de xunetu de 1974 la mocedá del [[Distritu de Miraflores (Lima)|distritu de Miraflores]] apoderar de les cais y places, alzando la so voz de protesta. Más de 400 manifestantes fueron deteníos. En febreru de 1975 empecipiar en Lima una fuelga de policías, quien se quexaben de maltratos y esixíen aumentu de los sos sueldos. Los policías acuarteláronse pacíficamente en Radio Patrulla, na avenida 28 de xunetu del centru de Lima. Na medianueche del 4 al 5 de febreru, fueron despiadadamente atacaos pola tropa y les unidaes blindaes del exércitu. Munchos policías fuxeron; otros rindiéronse. Producióse tamién un númberu indetermináu de muertos y mancaos.&lt;ref&gt;Chirinos Soto 1985, p.{{esd}}318.&lt;/ref&gt; Na mañana del 5 de febreru españó la más grave protesta popular, el llamáu '''[[Limazo]]'''. Grupos de revoltosos percorrieron la ciudá y amburaron el Casino Militar de la Plaza San Martín, el llocal del diariu ''Corréu'' y les oficines de [[Sistema Nacional de Sofitu a la Movilización Social|SINAMOS]] (entidá estatal qu'oficiaba como base política del réxime). L'exércitu salió a la cai, y nel intre de la tarde y la nueche d'esi mesmu día, restableció l'orde y fixo un númberu indetermináu de víctimes. El gobiernu suspendió les garantíes constitucionales ya impunxo el toque de queda. El saldu oficial foi de 86 muertos, 155 mancaos, 1,012 deteníos y 53 policías enxuiciaos.&lt;ref&gt;Datos de Aldo Panfichi y Dirk Kruijt, citaos en ''El Perú Contemporaneu'', de Ricardo Portocarrero Graos (2000), p.{{esd}}1105.&lt;/ref&gt; Velasco acusó a la [[CIA]] y al [[Partíu Aprista]] d'afalar los disturbios. Pero'l so réxime yá taba mancáu de muerte.
[[Ficheru:Víctor Raúl Haya de la Torre.jpg|miniaturadeimagen|216x216px|[[Víctor Raúl Haya de la Torre]], líder del APRA, que presidió l'Asamblea Constituyente de 1978-1979. Finó pocu dempués de roblar la Constitución de 1979.]]
El 29 d'agostu de 1975, el xeneral '''[[Francisco Morales Bermúdez]]''', entós [[Presidencia del Conseyu de Ministros de Perú|Presidente del Conseyu de Ministros]], lideró un golpe d'estáu incruento dende la ciudá de [[Tacna]] y derrocó a Velasco, aición conocida como'l '''[[Tacnazo]]'''. Morales Bermúdez llanzó un manifiestu al país, que taba sofitáu poles Fuercies Armaes y Policiales, y onde esplicaba que'l so propósitu yera “esaniciar los personalismos y les esviaciones” que'l procesu revolucionariu venía sufriendo. Velasco, que dende diba meses topábase enfermu, y habíase-y inclusive toyíu una pierna, abandonó pacíficamente Palaciu de Gobiernu y retiróse a la so residencia de Chaclacayo. nun volvió intervenir en política y finó en 1977.

Morales Bermúdez enfrentó'l descontentu y presión popular pa retornar a la democracia. Nel planu económicu siguió la crisis financiera, carauterizada poles continues devaluaciones de la moneda. El 19 de xunetu de 1977, realizóse un paru nacional impulsáu pola [[Confederación Xeneral de Trabayadores de Perú|CGTP]], central sindical d'enclín comunista, que reclamaba un aumentu xeneral de sueldos y salarios acordies con l'alza del costo de vida. Esti paru tuvo un masivu sofitu de parte de la ciudadanía. Lima quedó paralizada mientres 24 hores d'una manera nunca antes vistu. Depués vinieron diverses movilizaciones nacionales. Morales Bermúdez convocó entós a una [[Asamblea Constituyente de 1978 (Perú)|'''Asamblea Constituyente''']], como un primer pasu pa la torna a la llegalidá. Dicha Asamblea instalóse'l 28 de xunetu de 1978 y foi presidida pol líder aprista [[Víctor Raúl Haya de la Torre]]. Tres un añu d'alderiques promulgóse una [[Constitución pa la República de Perú (1979)|nueva '''Constitución''' en 1979]], so que la so rexencia convocar a les [[Eleiciones xenerales de Perú de 1980|eleiciones democrátiques de 1980]], nes cualos trunfó'l líder d'Aición Popular y ex-presidente Fernando Belaunde Terry, que volvió asina nuevamente al poder, retornando la democracia. El gobiernu militar durara 12 años en total.

=== El Conflictu Armáu Internu y la crisis económico y social (1980-2000) ===
{{AP|Historia de Perú dende 1980}}
Mientres la década de 1980, el Perú enfrentó nuna fuerte crisis económica y social, debíu al descontrol del gastu fiscal, una considerable delda esterna y la creciente [[inflación]] xuntu col conflictu armáu internu, acentuada pola apaición de los [[organización terrorista|grupos terroristes]] d'inspiración [[comunismu|comunista]] que pretendíen instaurar un nuevu Estáu por aciu la llucha armada, como [[Senderu Lluminosu]] primeru y el [[Movimientu Revolucionariu Túpac Amaru|MRTA]] dempués.

Inauguráu'l [[Segundu Gobiernu de Fernando Belaúnde Terry|segundu gobiernu]] de '''[[Fernando Belaúnde Terry]]''' (1980-1985), de momentu restituyéronse a los sos propietarios los medios de comunicación espropiaos pola dictadura militar. Convocáronse tamién a eleiciones municipales, restaurándose asina l'orixe democráticu de los gobiernos llocales. Nel aspeutu internacional, enfrentó col Ecuador el llamáu [[conflictu del Falsu Paquisha]] y sofitó a l'Arxentina mientres la [[guerra de les Malvines]]. Pero nel aspeutu internu, tuvo qu'enfrentar los efeutos desastrosos del [[Fenómenu del Neñu]], el surdimientu del remanar de los yá mentaos grupos terroristes de Senderu Lluminosu y el MRTA, y l'agravamientu de la crisis económica que causó una folada de fuelgues y paros llaborales, que s'enllargaría mientres tola década. Magar tener mayoría parllamentaria (a diferencia del so primer mandatu), esti segundu gobiernu belaundista nun apinó les mires de la ciudadanía. Sicasí, Belaunde llevó alantre una política d'obres públiques, especialmente no referente a la educación, vivienda y carreteres.

[[Archivu:Garciaalan09112006.jpg|miniatura|150px|left|El presidente [[Alan García Pérez]].]]
La gastadura sufierta pola derecha peruana mientres los primeros años de la década aseguraron el trunfu del Partíu Aprista n'[[Eleiciones xenerales de Perú de 1985|eleiciones xenerales de 1985]], que'l so líder, el diputáu '''[[Alan García Pérez]]''', convirtióse asina nel primer presidente aprista de la historia (1985-1990), cuntando con un masivu sofitu popular nos entamos del so gobiernu. Sicasí, tampoco pudo acabar colos problemes económicos del país: la crisis económica algamó'l so peor nivel, con una hiperinflación galopante (productu de la emisión masiva de moneda ensin respaldu) y escasez d'alimentos, en mediu del aumentu de l'actividá terrorista.

Bien dau a posar grandilocuentes y al discursu efeutista, García rompió colos organismos internacionales de creitu y entamó una fallida estatización de la banca. Esta última aición xeneró la protesta de la sociedá civil liderada pol escritor [[Mario Vargas Llosa]], quien, al frente del llamáu [[Movimientu Llibertái]] (neolliberal y pro empresa), encabezó una coalición de fuercies de centru derecha, denominada Frente Democráticu ([[Fredemo]]), con mires a les [[Eleiciones Xenerales 1990 (Perú)|eleiciones xenerales de 1990]]. El discursu de Vargas Llosa favoreció que'l pensamientu lliberal, hasta entós escluyíu del alderique políticu (apoderáu pola derecha conservadora y l'esquierda radical), fuera ganando terrenal, especialmente ente la clase media.

Pa 1990, la situación de Perú yera la d'un país en quiebra económica, ignoráu polos inversionistas y con un nivel d'inflación enxamás antes vivíu pola población; y con un estáu ineficiente que nun podía responder a los problemes del país. Los principales candidatos presidenciales nesi añu fueron l'escritor [[Mario Vargas Llosa]], pol Fredemo, y [[Luis Alva Capo]], candidatu oficialista del Partíu Aprista y ex ministru d'economía. Sicasí, faltando poques selmanes pa les eleiciones, surdió una figura hasta entós desconocíu en política, l'inxenieru agrónomu y ex rector de la Universidá Nacional Agraria, '''[[Alberto Fujimori Fujimori]]''', qu'encabezaba un improvisáu partíu llamáu [[Cambéu 90]]. Nes eleiciones del 8 d'abril de 1990 Fujimori quedó en segundu llugar detrás de Vargas Llosa, forzando asina a una segunda vuelta eleutoral. Esta realizó'l 10 de xunu de 1990 y la so resultancia foi'l trunfu de Fujimori con un 62{{esd}}% de los votos, frente al 38{{esd}}% que llogró Vargas Llosa.

[[Archivu:Al Fujimori.jpg|miniatura|180px|derecha|El presidente [[Alberto Fujimori]] en 1998.]]
El [[Gobiernos d'Alberto Fujimori|gobierno de Fujimori]] inauguróse'l 28 de xunetu de 1990, metanes la mira xeneral. Pa enfrentar la crisis económica y la hiperinflación, Fujimori aplicó'l llamáu ''fujishock'', siguiendo les direutives del Fondu Monetariu Internacional. Nel aspeutu políticu, desenvolvió un discursu contra los partíos políticos llamaos “tradicionales”, a los que culpó de la llaceriosa situación del país. Utilizando aquello como sida y metanes denuncies de corrupción contra miembros de los parientes presidenciales, el 5 d'abril de 1992, encabezó un golpe d'estáu denomináu'l [[autogolpe de 1992]], con sofitu de les Fuercies Armaes, por aciu el cual eslleió dambes cámares del Congresu ya intervieno al Poder Xudicial. Depués d'ello convocó a un [[Congresu Constituyente Democráticu|Congresu constituyente]], que promulgó la [[Constitución Política de Perú (1993)|Constitución de 1993]], la mesma que ta anguaño vixente.

El gran trunfu de Fujimori foi la derrota del terrorismu, que los sos principales cabezaleros fueron prindaos, enxuiciaos y condergaos con penes severes. El momentu cume constituyir la captura del líder senderista [[Abimael Guzmán]], asocedida'l 12 de setiembre de 1992, resultáu d'un escelente llabor de siguimientu realizada pola DINCOTE (Direición Nacional contra'l Terrorismu).&lt;ref&gt;López Martínez 2010, p.{{esd}}69.&lt;/ref&gt;

Amás, Fujimori aplicó reformes lliberales na economía, que llantaron los cimientos necesarios pa la recuperación de la maltrecha economía peruana y el so ulterior despegue. Los años noventa significaron asina la definitiva cancelación del modelu económicu empobináu pol Estáu que rexía'l Perú dende la dómina del reformismu militar de los años 70. Foi entós cuando s'amenorgó'l tamañu del Estáu, abrióse la economía al mercáu internacional, y privatizáronse una serie d'empreses estatales, munches de les cualos fueren utilizaes como botinos políticos polos partíos políticos nel poder.

Gociando de popularidá pola so victoria sobre'l terrorismu y los sos aciertos nel planu económicu, Fujimori foi reelixíu presidente en 1995, ganando nes [[Eleiciones xenerales de Perú de 1995|eleiciones xenerales de 1995]] a la candidatura del embaxador [[Javier Pérez de Cuéllar]], ensin necesidá de dir a segunda vuelta. Nesti segundu gobiernu, llogró terminar la delimitación de la frontera norte cola República del Ecuador, dempués del [[Guerra del Cenepa|conflictu del Cenepa]], según el Protocolu de Ríu de janeiro de 1942 y la Declaración de Paz de Itamaraty de 1995. D'otru llau, enfrentó la crisis de los rehenes de la residencia del embaxador xaponés, tomada por un comandu del MRTA, crisis que foi superada n'abril de 1997, cuando nuna aición militar sorpresiva, fueron lliberaos 71 de los 72 rehenes qu'inda se calteníen cautivos.&lt;ref&gt;López Martínez 2010, pp.{{esd}}70-72.&lt;/ref&gt;

Sicasí, l'autoritarismu y la rede de corrupción que texó'l so principal asesor, [[Vladimiro Montesinos]], xefe del Serviciu d'Intelixencia Nacional (ENSIN), acabaron por socavar al réxime fujimorista. Yá dende 1996, Fujimori empecipió maniobres llegales pa poder postular per tercer vegada consecutiva como candidatu a la presidencia nel 2000, magar que la Constitución de 1993 dexaba solamente una segunda reeleición consecutiva. Pa faer vidable tal proyeutu, diose la llei denominada d'Interpretación Auténtica de la Constitución, pola cual nun se tomaba en cuenta la so primer eleición de 1990, sinón solo la del 1995, aduciendo que la norma constitucional aplicar a partir de 1993.

=== La República Empresarial ===
Nes [[Eleiciones xenerales de Perú de 2000|eleiciones xenerales del 2000]], Fujimori presentar por tercer vegada consecutiva como candidatu presidencial, cola ventaya que-y reportaba exercer la presidencia, en desmedro de los demás candidatos. Na primer vuelta realizada'l 9 d'abril, Fujimori llogró'l 49,8{{esd}}% de los votos frente al 40,3{{esd}}% alcanzáu pol economista [[Alejandro Toledo Manrique|Alejandro Toledo]] (con estudios y carrera llabraos nos Estaos Xuníos), pol partíu [[Perú Posible]]. Pa la mayoría, estes eleiciones taben manipoliaes dende Palaciu de Gobiernu, y pollo, Toledo decidió nun dir a la segunda vuelta (anque ensin presentar nunca'l so arrenunciu oficial ante'l Xuráu Nacional d'Eleiciones), llamando a la población a votar en blancu. El 28 de mayu, Fujimori presentar en solitariu na segunda vuelta, y antes de ser proclamáu pol JNE, foi reconocíu polos comandantes xenerales de les Fuercies Armaes y el direutor xeneral de la Policía, lo cual constituyía una irregularidá. D'esa manera, tres unes cuestionaes eleiciones, Fujimori llogró un tercer mandatu. La oposición, conformada polos diversu partíos políticos y organizaciones civiles de diversa índole, intentó evitar la juramentación de Fujimori el día 28 de xunetu del 2000, pero nun llogró'l so oxetivu. Mientres la protesta, asocedió la quema d'una sede del Bancu de la Nación en Lima, nel cual morrieron seis emplegaos, fechu que s'atribuyó a elementos contrataos pol gobiernu pa culpar a los manifestantes.


Seis selmanes dempués, el 14 de setiembre, la Canal N espublizó un videu onde s'amosaba a Montesinos apurriendo dineru al congresista de la oposición Alberto Kouri, por que se pasara a les files del fujimorismo. Súpose tamién de la esistencia de más videos d'otros congresistes d'oposición y empresarios sobornaos por que favorecieren al Gobiernu. Esti destape bastió la cayida del réxime. L'asesor Montesinos fuxó del país, diendo a Panamá y finalmente a Venezuela, onde darréu sería prindáu y traíu al Perú, topándose dende entós en prisión. Pela so parte, Fujimori abandonó'l país solicitando permisu p'asistir al cume de l'[[APEC]] en [[Brunéi]], pero depués dirixóse al Xapón, país del cual yera ciudadanu y dende el cual arrenunció por fax, abelugándose ellí. El Congresu nun aceptó l'arrenunciu y destituyir, inhabilitándolo pa exercer tou cargu políticu, por diez años.&lt;ref&gt;López Martínez 2010, p.{{esd}}72.&lt;/ref&gt; L'entós Presidente del Congresu, '''[[Valentín Paniagua]]''', foi investido como nuevu Presidente de la República ante l'arrenunciu de los dos vicepresidentes, el 22 de payares del 2000, empecipiándose asina un periodu de transición.

El gobiernu de transición (que cuntó cola collaboración del pernomáu embaxador [[Javier Pérez de Cuellar]], como primer ministru), empobinar a la organización de nueves eleiciones y a una fonda campaña de moralización del aparatu públicu y les fuercies militares que cayeren so la influencia del sistema. Paniagua robló contratos d'esplotación de los xacimientos de [[gas de Camisea]], y convocó a un discutiniu [[Comisión de la Verdá y Reconciliación (Perú)|Comisión de la Verdá]] pa investigar la llucha contra'l terrorismu de los últimos años.&lt;ref&gt;López Martínez 2010, pp.{{esd}}73-74.&lt;/ref&gt;

Pa les [[Eleiciones xenerales de Perú de 2001|eleiciones xenerales del 2001]], los principales candidatos fueron: l'economista '''[[Alejandro Toledo Manrique]]''', nuevamente pol partíu [[Perú Posible]]; el ex-presidente [[Alan García]], que retornó del so exiliu y encabezó el [[Partíu Aprista]], al que revitalizó; y [[Lourdes Flores]], por [[Alianza Eleutoral Unidá Nacional|Unidá Nacional]]. Na primer vuelta realizada'l 8 d'abril de 2001, encabezó Toledo la preferencia de la ciudadanía con 36,51{{esd}}% de los votos, quedando nun sospriende segundu llugar García, con 25,7{{esd}}% de los sufraxos. Na segunda vuelta trunfó Toledo col 53,08{{esd}}% de los votos, ente que García llogró 46,92{{esd}}%.

[[Archivu:Alejandro Toledo DAVOS2003.jpg|miniatura|180px|left|El presidente [[Alejandro Toledo Manrique|Alejandro Toledo]] nel 2003.]]
El 28 de xunetu del 2001 xuró Toledo como Presidente de la República, pal periodu 2001-2006. La paradoxa de la so [[Gobiernu d'Alejandro Toledo|gobierno]] foi que goció de baxa popularidá, envolubráu n'acusaciones de corrupción de la más variada índole, mientres la economía peruana llogró superar la recesión y tuvo una gran crecedera especialmente na capital, la sierra central y la mariña norte. Nesti periodu empecipió la negociación d'un [[Tratáu de Llibre Comerciu Perú-Estaos Xuníos|Tratáu de Llibre Comerciu]] colos [[Estaos Xuníos]] el cual nel so momentu nun foi vistu con bonos güeyos polos llabradores del país porque tarrecíen que tuviera un efeutu negativu sobre les sos economíes. A los llogros macroeconómicos de Toledo, habría qu'amestar al so favor el respetu al orde constitucional y a toles llibertaes, principalmente la de prensa. D'otru llau, mientres el so periodu produció la llegada a Chile d'Alberto Fujimori, procedente del Xapón. Empecipiáronse los trámites d'estradición del ex-presidente, sobre quien pesaben pergraves acusaciones de violación a los derechos humanos.&lt;ref&gt;López Martínez 2010, pp.{{esd}}74-76.&lt;/ref&gt; Dicha estradición finalmente concretaríase nel 2007.&lt;ref&gt;{{Cita publicación
| autor =
| títulu = Fujimori: la Corte Suprema de Chile aprobó la estradición
| añu = 21 de setiembre de 2007
| revista = Mining Press Perú |
url = http://www.miningpress.com.pe/nota/84179/fujimori-la corte suprema-de-chile-aprobo-la-extradicion-
}}&lt;/ref&gt;

La protesta social más grave foi'l llamáu Arequipazo, asocedíu na ciudá de Arequipa en xunu del 2002, que provocó la cayida del primer gabinete ministerial de Toledo. Tamién asocedió una revuelta en [[Ilave]] (Puno), onde una alteria enfurecida acoradó al so alcalde, n'abril del 2004; y el llamáu [[Andahuaylazo]], que foi una asonada d'[[Etnocacerismo|etnocaceristas]] dirixida pol mayor del Exércitu Peruanu [[Antauro Humala]] (presuntamente por órdenes del so hermanu Ollanta Humala), quien prindó la comisaría d'[[Andahuaylas]] (Apurímac) y provocó la muerte de cuatro policías, nos primeros díes del añu 2005.&lt;ref&gt;{{Cita publicación
| autor =
| títulu = (CRONOLOXÍA) 'Andahuaylazo', l'intentu de golpe que dexó seis muertos
| añu = 24 de mayu de 2011
| revista = El Comercio |
url = http://elcomercio.pe/lima/759535/noticia-cronologia-andahuaylazo-intento-golpe-que-dexo-muertos
}}&lt;/ref&gt;

Nes [[Eleiciones xenerales de Perú de 2006|eleiciones xenerales del 2006]], los principales candidatos a la presidencia de la República fueron l'oficial del Exércitu de Perú en situación de retiru [[Ollanta Humala Tasso]], por [[Unión pol Perú]]; el ex-presidente Alan García, pol Partíu Aprista; y Lourdes Flores, por Unidá Nacional. El más novel d'estos candidatos, Humala, fixérase conocíu por una asonada qu'encabezó nes acabadures del gobiernu de Fujimori, el llamáu [[llevantamientu de Locumba]]. Na primer vuelta realizada'l 9 d'abril del 2006, Humala quedó enriba, col 30,62{{esd}}% de les preferencies, y García quedó de segundes, col 24,33{{esd}}%,&lt;ref&gt;Portal de la ONPE: [http://www.web.onpe.gob.pe/modEleiciones/eleiciones/resultaos2006/1ravuelta/index.onpe Resultaos Primer Vuelta Eleutoral Xeneral 2006].&lt;/ref&gt; superando de manera afecha a Lourdes Flores, considerada como la candidata de la derecha. La campaña pola segunda vuelta ente Humala y García plantegó un dilema a miles de peruanos. A García, magar un discursu y perfil más moderáu, recordábase-y la so desastrosa xestión presidencial de 1985-1990; y a Humala, col so mensaxe radical empobináu escontra la esquierda, identificábase-y col autoritarismu al estilu del presidente venezolanu [[Hugo Chávez]], quien inclusive intervieno groseramente al so favor, daqué inéditu nel marcu de les rellaciones internacionales. Pa diversos analistes, esta intromisión del chavismu favoreció a la candidatura de García.&lt;ref name=&quot;López Martínez_1&quot;&gt;López Martínez 2010, p.{{esd}}76.&lt;/ref&gt; La segunda vuelta, realizada'l 4 de xunu de 2006, metanes un ambiente d'incertidume pol futuru de la democracia, dio por trunfador a García, col 52.6{{esd}}% de los votos, ente que Humala quedó con 47.3{{esd}}% de los mesmos.&lt;ref&gt;Portal de la ONPE: [http://www.web.onpe.gob.pe/modEleiciones/eleiciones/resultaos2006/2davuelta/index.onpe Resultaos Segunda Vuelta Eleutoral Xeneral 2006].&lt;/ref&gt;

[[Archivu:Conmemoración 189 aniversario independencia nacional 3.jpg|miniatura|derecha|El presidente [[Alan García Pérez]] saludáu polos llexisladores miembros de la Comisión de Recibu designada pa da-y la bienvenida a la so llegada al Palaciu Llexislativu. Añu 2010.]]
El [[Segundu Gobiernu de Alan García Pérez|segundu gobiernu de '''Alan García Pérez''']] carauterizar pol so marcáu interés en favorecer la inversión estranxera, pol deséu d'acelerar la integración de Perú colos grandes mercaos mundiales y d'afalar al empresariáu a inyectar les sos capitales nel país. A última hora, siguió los lineamientos de la política económica trazada dende 1990 (ye dicir tres el fin del so primer gobiernu). Ente otros alcuerdos, llogró finiquitar el [[Tratáu de Llibre Comerciu|TLC]] colos Estaos Xuníos, y alcuerdos similares con China, Tailandia, Chile, Canadá, Corea del Sur y Méxicu. D'otru llau, la inflación llegó al so nivel más baxu en décades (2{{esd}}%), oldeando asina col primer gobiernu de García que concluyera cola mayor hiperinflación de la historia republicana. Les reserves internacionales llegaron tamién a un récor históricu y caltúvose la crecedera sostenida del país. Gracies a un fayadizu manexu de la economía, el Perú pudo superar ensin mayores respigos la recesión mundial que cutió a los principales compradores: Estaos Xuníos, China, etc.&lt;ref name=&quot;López Martínez_1&quot; /&gt;

Otru fechu importante foi la demanda presentada pol Estáu Peruanu ante la [[Corte Internacional de Xusticia]] de La Faya pa solucionar la [[Discutiniu de delimitación marítima ente Chile y el Perú]] sobre la soberanía d'una zona marítima d'aprosimao 37{{esd}}900{{esd}}km² nel océanu Pacíficu. El 16 de xineru del 2009, l'embaxador peruanu [[Allan Wagner Carbonizu]], apurrió na sede de la Corte la demanda y el 13 de marzu presentó la memoria que sofitaba la posición peruana; ente que Chile presentó'l so contramemoria el 9 de marzu del 2010. El retruque peruanu diose'l 9 de payares del 2010 y la dúplica chilena'l 11 de xunetu'l 2011. La Corte, depués d'analizar les posiciones de los dos países, dio'l so [[Fallu de la Corte de L'Haya sobre la delimitación marítima ente Chile y Perú|fallo]] el 27 de xineru de 2014, yá sol gobiernu de Ollanta Humala. Por esti fallu'l Perú repunxo 50{{esd}}000{{esd}}km² de mar.&lt;ref&gt;{{Cita publicación
| autor =
| títulu = La sentencia de La Faya a favor de Perú en seis puntos |
añu = 27 de xineru de 2014
| revista = El Comercio |
url = http://elcomercio.pe/politica/gobierno/sentencia-haya-favor-peru-chile-seis-punto-mar-noticia-1705521
}}&lt;/ref&gt;

Sicasí, el gobiernu de García tuvo de soportar, al igual que l'anterior de Toledo, de protestes sociales en diverses llocalidaes, siendo l'episodiu más aveséu la llamada [[masacre de Bagua]], el 5 de xunu del 2009, onde, un enfrentamientu ente los nativos y les fuercies del orde causó la muerte de decenes de persones, ente ellos 24 policías.&lt;ref&gt;{{Cita publicación
| autor =
| títulu = Matanza de Bagua foi empecipiada por nativos, según comisión ad hoc
| añu = 30 d'avientu de 2009
| revista = El Comercio |
url = http://elcomercio.pe/politica/gobierno/matanza-bagua-foi-empecipiada-nativos-segun-comision-ad-hoc_1-noticia-387755
}}&lt;/ref&gt; Otru aspeutu negativu foi'l llamáu [[escándalu Petrogate]], que consistió nel espardimientu d'audios ente funcionarios del gobiernu axustando la entrega de llotes petroleros a una empresa estranxera. Ello provocó una crisis ministerial.&lt;ref&gt;{{Cita publicación
| autor =
| títulu = Cronología de la crisis que baltó al gabinete |
añu = 10 d'ochobre de 2008
| revista = El Comercio |
url = http://elcomercio.pe/ediciononline/html/2008-10-10/cronologia-crisis-que-balto-al gabinete.html
}}&lt;/ref&gt;


Nes [[Eleiciones xenerales de Perú de 2011|eleiciones xenerales del 2011]], presentar por segunda vegada como candidatu a la presidencia l'ex comandante '''[[Ollanta Humala Tasso]]''', pola alianza eleutoral [[Gana Perú]], a la que se sumaron diversos partíos d'esquierda. Tamién postularon [[Keiko Fujimori]], fía del ex-presidente Alberto Fujimori, por [[Fuercia 2011]]; y [[Pedro Pablo Kuczynski]], economista y candidatu lliberal, pola [[Alianza pol Gran Cambéu]]. Na primer vuelta, realizada'l 10 d'abril, Humala llogró la más alta votación (31,69{{esd}}%), anque ensin llegar al 50{{esd}}% más unu de los votos riquíos pola Constitución. En segundu llugar quedó Keiko Fujimori, que superó con un marxe de 5 puntos a Kuczynski.&lt;ref&gt;Portal de la ONPE: [http://www.web.onpe.gob.pe/modEleiciones/eleiciones/eleiciones2011/1ravuelta/ Resultaos Primer Vuelta Eleutoral Xeneral 2011].&lt;/ref&gt;

Ollanta y Keiko pasaron asina a la segunda vuelta, lo que sollertó a un sector de la ciudadanía, una y bones dambos aparentemente identificábense con autoritarismu antidemocráticu: el fujimorismo, nel casu de Keiko, y el modelu chavista de Venezuela, nel casu de Humala, consideráu antidemocráticos pa dellos sectores conservadores de la política peruana. Sicasí, Humala esforciar en demostrar los sos distanciamientu del chavismu, modificando'l so plan de gobiernu orixinal y xurando un &quot;compromisu en defensa de la democracia&quot; ante la presencia de dellos destacaos intelectuales, profesionales y artistes peruanos, quien-y brindaron el so sofitu. Finalmente, nes eleiciones de segunda vuelta realizaes el 5 de xunu del 2011, Humala resultó trunfador col 51,45{{esd}}%, con un marxe de 3{{esd}}% de ventaya sobre la so competidora Keiko.&lt;ref&gt;Portal de la ONPE: [http://www.web.onpe.gob.pe/modEleiciones/eleiciones/eleiciones2011/2davuelta/ Resultaos Segunda Vuelta Eleutoral Xeneral 2011].&lt;/ref&gt;

L'entamu del [[gobiernu de Ollanta Humala]] xeneró mira non solo nel Perú, sinón a nivel internacional, pos se creyó qu'acabaría col predominiu de la derecha neolliberal nel so país y que s'aliaría colos gobiernos d'esquierda del continente.&lt;ref name=&quot;tst&quot;&gt;{{Cita web|títulu =¿Cómo fueron los 5 años del gobiernu de Ollanta Humala? |url = http://www.telesurtv.net/news/Como-fueron-los-5-anos-del gobiernu-de-Ollanta-Humala-20160329-0019.html |sitiuweb = www.telesurtv.net |fecha= 2016 |fechaaccesu = 25 d'agostu de 2016}}&lt;/ref&gt; Nin lo uno nin lo otru cumplióse. La llamada Gran Tresformamientu» qu'anunciaba nel so programa de gobiernu orixinal, qu'implicaba un cambéu del modelu económicu, nun s'aplicó, lo que llevó a que dellos de los sos congresistes abandonaren el so partíu, acusándolo de traición. De 47 congresistes que conformaben la so bancada, quedar con 31 a la fin del so gobiernu. Amás, tuvo 7 gabinetes ministeriales.&lt;ref name=&quot;atv&quot;&gt;{{Cita web|títulu = Ollanta Humala: un balance de los 5 años de Gobiernu |url = http://www.americatv.com.pe/noticias/actualidad/ollanta-humala-balance-5-anos-gobierno-n240254 |sitiuweb = www.americatv.com.pe |fecha= 24 de xunetu de 2016 |fechaaccesu = 25 d'agostu de 2016}}&lt;/ref&gt; El quinqueniu (2011-2016) carauterizar pol protagonismu de la esposa del presidente, [[Nadine Heredia]], a tal puntu que se faló d'una posible usurpación de funciones. Nes acabadures del gobiernu, Heredia, viose arreyada nel casu de les axendes, empezando a ser investigada por llavadura d'activos.&lt;ref name=&quot;atv&quot; /&gt;

El primer y más grave conflictu social que tuvo qu'enfrentar Humala foi l'aniciáu pola oposición de la población al proyeutu Conga de la [[minera Yanacocha]] (Cajamarca), que dexó dellos muertos y obligó a la suspensión d'operaciones. Daqué similar asocedió col proyeutu Tida María (Moquegua). En total, fueron más de 200 conflictos sociales los que tuvo qu'enfrentar el gobiernu. Tamién s'amontó la inseguridá ciudadana y enfoscó la delincuencia.&lt;ref name=&quot;atv&quot; /&gt;

Ente los llogros del gobiernu de Humala ta la asignación del PBI pal sector d'Educación del 2.4{{esd}}% al 4{{esd}}%, la creación del programa Beca 18, que benefició a más de 60.000 moces; l'impulsu a l'aprobación de la nueva Llei Universitaria;&lt;ref name=&quot;atv&quot; /&gt; la promulgación de la Llei de Serviciu Civil basada na meritocracia del emplegáu públicu.&lt;ref name=&quot;tst&quot; /&gt; Creóse'l [[Ministeriu de Desenvolvimientu ya Inclusión Social de Perú]], impulsóse grandes programes sociales como Pensión 65, Qali Warma, Trubiecu Más.&lt;ref&gt;{{Cita publicación
| autor = 
| títulu = Ollanta Humala: &quot;Son les obres les que van falar por esti gobiernu&quot;
| añu = 8 de xunu de 2016
| revista = Perú 21
| allugamientu = Lima |
url = http://peru21.pe/politica/ollanta-humala-balance-entamo-final-el so-gobiernu-2235287
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita publicación
| autor = 
| títulu = Ollanta Humala realizó balance de la so xestión ensin autocrítico |
año = 2016
| revista = El Comercio |
allugamientu = Lima |
url = http://elcomercio.pe/politica/gobierno/ollanta-humala-realizo-balance-el so-gestion-ensin-autocriticas-noticia-1867508
}}&lt;/ref&gt; Xubióse'l sueldu mínimu de S/ 650 a S/ 850.&lt;ref name=&quot;tst&quot; /&gt; La inversión en grandes obres públiques tamién foi bien importante: destaquen l'entamu de la construcción del [[Aeropuertu Internacional de Chinchero]], la carretera llonxitudinal de la Sierra Entamo 2, la Llinia 2 del [[Metro de Lima]], la modernización de la refinería de Baltara,&lt;ref&gt;{{Cita web|títulu = Les obres públiques son lo meyor del gobiernu de Humala y l'inseguridá ye la delda, según Macroconsult |url = http://gestion.pe/economia/obres-publiques-son-lo-meyor-gobiernu-humala-y-inseguridá-delda-segun-macroconsult-2096167 |sitiuweb = gestion.pe |fecha= 2013 |fechaaccesu = 25 d'agostu de 2016}}&lt;/ref&gt; la inauguración del proyeutu d'irrigación Olmo, la medría de la infraestructura vial (más de 19.000{{esd}}km), etc.&lt;ref name=&quot;tst&quot; /&gt;

Magar Humala recibió un país creciendo a tases de 6{{esd}}% añal, mientres esti periodu solo crecióse nun promediu de 2.8{{esd}}% añal, lo que s'atribuyó a factores coyunturales esternos. La probeza menguó en dos puntos porcentuales.&lt;ref&gt;{{Cita web|títulu = Les resultaos del gobiernu de Ollanta Humala. Viva la Bolsa |url = http://semanaeconomica.com/viva-la bolsa/2016/07/27/balance-del gobiernu-de-ollanta-humala/ |sitiuweb = semanaeconomica.com |fecha= 2016 |fechaaccesu = 25 d'agostu de 2016}}&lt;/ref&gt;

Nes [[Eleiciones xenerales de Perú de 2016|eleiciones xenerales de 2016]], presentáronse 19 candidatos, siendo los principales [[Keiko Fujimori]], por [[Fuercia Popular]] (FP); [[Pedro Pablo Kuczynski]], por [[Peruanos Pol Kambio]] (PPK); [[César Acuña]], por [[Alianza pal Progresu (Perú)|Alianza pal Progresu]]; [[Verónica Mendoza]] por [[Frente Ampliu (Perú)|Frente Ampliu]]; [[Alfredo Barnechea]] por [[Aición Popular]]; según los expresidentes Toledo y García. Foi Keiko Fujimori la candidata que dende l'empiezu amosó nes encuestes una mayor preferencia n'intención de votu, superior al 30{{esd}}%, ente que, más embaxo, apostábense'l segundu llugar Kuczynski y Acuña. Pero empezó a alzar vuelu la candidatura d'un hasta entós desconocíu [[Julio Guzmán]], de [[Toos pol Perú]], qu'esguiló hasta'l segundu llugar, col 20{{esd}}% d'intención de votu. Sicasí, Guzmán foi retiráu de la competencia poles autoridaes eleutorales por non cumplir una serie de requisitos na inscripción del so partíu. Tamién foi retiráu Acuña, por violar l'estatutu que prohibía dar apurríes a los eleutores. Ello dexó que PPK remontara al segundu llugar. Realizada les eleiciones el 10 d'abril de 2016, Fujimori llogró'l 39{{esd}}%, ente que PPK llogró'l 21{{esd}}% de votos. La disputa eleutoral quedó asina amenorgada ente Fujimori y Kuczynski, metanes una reñida guerra na qu'abondaron los mutuos agravios; realizada la segunda vuelta eleutoral (5 de xunu de 2016), Kuczynski resultó ganador por un pequeñu marxe de más de 40.000 votos, apenes 2 décimes nel porcentaxe total.


El 28 de xunetu de 2016 '''[[Pedro Pablo Kuczynski]]''' xuró como Presidente de la República, na tradicional ceremonia de toma de mandu realizada nel Congresu de la República. Nel parllamentu, el fujimorismo facer de 73 escaños d'un total de 130, colo que s'alzó cola mayoría absoluta, frente al partíu de gobiernu, que solo llogró 18 representantes, Dende'l principiu, les rellaciones ente'l Llexislativu y l'Executivu fueron tirantes, y el 15 de setiembre de 2016 el Congresu negó-y el votu d'enfotu al entós [[Presidente del Conseyu de Ministros de Perú|presidente del Conseyu de Ministros]] [[Fernando Zavala]], colo que Kuczynski tuvo que nomar a un nuevu gabinete.&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2017 |url = https://elcomercio.pe/politica/fernando-zavala-congresu-republica-decide-otorgar-confianza-gabinete-ministerial-noticia-458242|títulu= Congresu decide nun otorgar l'enfotu al Gabinete Zavala|editor = [[El Comercio (Perú)|El Comercio]] |fechaaccesu = 15 de setiembre de 2017}}&lt;/ref&gt; Este incluyó cinco nuevos ministros, y foi presidíu pola segunda [[Vicepresidente de Perú|vicepresidenta]] y hasta entós congresista [[Mercedes Aráoz Fernández]].&lt;ref&gt;{{cita web |año = 2017 |url = https://elcomercio.pe/politica/mercés-araoz-xuro-nueva-presidenta-consejo-ministro-noticia-458823|títulu= Mercedes Aráoz xuró como nueva xefa del Gabinete Ministerial|editor = [[El Comercio (Perú)|El Comercio]] |fechaaccesu = 17 de setiembre de 2017}}&lt;/ref&gt; El so gobiernu tuvo coles mesmes marcáu pol [[Casu Odebreecht en Perú|caso Odebrecht]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://elpais.com/internacional/2017/12/18/america/1513569754_480012.html|títulu=Kuczynski defende la so inocencia y diz que desconocía los llazos de la so empresa con Odebrecht|fechaaccesu=30 d'avientu de 2017|autor=Jacqueline Fowks|enllaceautor=|fecha=18 d'avientu de 2017|sitiuweb=|editorial=|idioma=Español}}&lt;/ref&gt; El mesmu Kuczynski foi oxetu d'un [[Pidíu de vacancia presidencial contra Pedro Pablo Kuczynski|pidíu de vacancia nel Congresu]] polos sos [[Conflictu d'interés|conflicto d'interés]] con esa empresa, que nun primer intentu nun espolletó.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.bbc.com/mundo/noticias-america-latina-42449511|títulu=El presidente Pedro Pablo Kuczynski sobrevive a la votación pa destituyilo nel Congresu de Perú|fechaaccesu=30 d'avientu de 2017|autor=Redaición BBC Mundo|enllaceautor=|fecha=22 d'avientu de 2017|sitiuweb=BBC Mundo|editorial=|idioma=Español}}&lt;/ref&gt; Poco dempués, indultó al ex-presidente [[Alberto Fujimori]], quien purgaba una pena de 25 años por crímenes contra los derechos humanos.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://elpais.com/internacional/2017/12/25/america/1514162677_335441.html|títulu=Kuczynski concede un indultu humanitariu al ex-presidente peruanu Alberto Fujimori|fechaaccesu=30 d'avientu de 2017|autor=Jacqueline Fowks|enllaceautor=|fecha=25 d'avientu de 2017|sitiuweb=|editorial=|idioma=}}&lt;/ref&gt; La decisión desencadenó protestes masives en [[Lima]] y otros ocho ciudaes&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://elpais.com/internacional/2017/12/28/america/1514492198_786885.html|títulu=Protesta masiva en Lima contra Kuczynski pol indultu a Fujimori|fechaaccesu=30 d'avientu de 2018|autor=Jacqueline Fowks|enllaceautor=|fecha=29 d'avientu de 2017|sitiuweb=|editorial=|idioma=Español}}&lt;/ref&gt; según l'arrenunciu de trés de los sos ministros y les crítiques d'un ampliu espectru de personalidaes.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://elpais.com/internacional/2017/12/26/america/1514313943_067743.html|títulu=La fola de refuga al indultu a Fujimori aislla a Kuczynski|fechaaccesu=30 d'avientu de 2018|autor=Jacqueline Fowks|enllaceautor=|fecha=27 d'avientu de 2017|sitiuweb=|editorial=|idioma=Español}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web|url=https://elpais.com/elpais/2017/12/28/opinion/1514462305_818635.html|títulu=La traición de Kuczynski|fechaaccesu=31 d'avientu de 2017|autor=Mario Vargas Llosa|enllaceautor=Mario Vargas Llosa|fecha=31 d'avientu de 2017|sitiuweb=El País editorial=|idioma=Español}}&lt;/ref&gt; Tou ello derivó nuna [[Crisis política en Perú de 2017|crisis política nacional]], que finalmente desaguó nun [[Segundu procesu de vacancia presidencial contra Pedro Pablo Kuczynski|segundu procesu de vacancia presidencial]], promovida pola izquierda y sofitada polos fujimoristas de Fuercia Popular. Pero unos díes antes d'aldericase nel Congresu'l pidíu de vacancia, los fujimoristas [[Kenjivideo|revelaron unos videos y audios]] onde s'amosaba qu'operadores del gobiernu, incluyendo un ministru d'Estáu, axustaben con un congresista de Fuercia Popular pa mercar el so votu en contra de la vacancia, en cuenta de obres pa la so rexón. A otru día, el presidente unvió la so carta d'[[Arrenunciu de Pedro Pablo Kuczynski|arrenuncia]] al Congresu, que foi aceptada'l 23 de marzu de 2018. Esi mesmu día juramentó como nuevu presidente l'inxenieru [[Martín Vizcarra]], por tar na [[Llinia de socesión presidencial de Perú|llinia de socesión]] al ser el primer vicepresidente de la República.

== Ver tamién ==
{| class=&quot;infobox&quot;
|-----
! style=&quot;background:#efefef;&quot; |
&lt;small&gt;Esti artículu ye de la serie:&lt;/small&gt;&lt;br /&gt;
'''[[Historia de Suramérica]]'''.
|-----
| [[Historia d'América]]
|-----
|
[[América precolombina]]&lt;br /&gt;
[[Colonización europea d'América|Colonización d'América]]
|-----
|
[[Historia de l'Arxentina]]&lt;br /&gt;
[[Historia de Bolivia]]&lt;br /&gt;
[[Historia de Brasil]]&lt;br /&gt;
[[Historia de Chile]]&lt;br /&gt;
[[Historia de Colombia]]&lt;br /&gt;
[[Historia del Ecuador]]&lt;br /&gt;
[[Historia de la Guayana Francesa]]&lt;br /&gt;
[[Historia de Guyana]]&lt;br /&gt;
[[Historia de les islles Malvines]]&lt;br /&gt;
[[Historia del Paraguay]]&lt;br /&gt;
Historia de Perú&lt;br /&gt;
[[Historia de Surinam]]&lt;br /&gt;
[[Historia d'Uruguái]]&lt;br /&gt;
[[Historia de Venezuela]]&lt;br /&gt;
[[Historia de Trinidá y Tobagu]]
|}
* 
* [[Perú]]
* [[Dómina preincaica]]
* [[Imperiu incaicu]]
* [[Quechua]]
* [[Momia Inca]]
* [[Quipu]]
* [[Historia del Virreinatu de Perú]]
* [[Virréi de Perú]]
* [[Virréis y gobernadores de Perú colonial]]
* [[Historia republicana de Perú]]
* [[Presidente de Perú]]
* [[Presidentes de Perú]]
* [[Historia económica de Perú]]
* [[Perú nos mapes históricos]]

== Referencies ==
{{llistaref|3}}

== Bibliografía ==
* Basadre Grohmann, Jorge: ''Historia de la República de Perú (1822-1933)''. Obra completa, 18 volumes. Novena edición. Editada pola Empresa Editora El Comercio S. A. Lima, 2005. ISBN 9972-205-62-2.
* Busto Duthurburu, José Antonio del: ''Perú Incaicu'', ''La conquista de Perú'' y ''La pacificación de Perú''. Coleición d'obres escoyíes de José Antonio del Busto. Lima, Empresa Editora El Comercio S.A., 2011. ISBN 978-612-306-034-3 / ISBN 978-612-306-077-0 / ISBN 978-612-306-078-7.
* Chirinos Soto, Enrique: ''Historia de la República (1930-1985)''. Tomos I ya II. Lima, AFA Editores Importadores S.A., 1985.
* Kauffmann Doig, Federico: ''Historia y arte de Perú antiguu''. Seis tomo. Lima, Ediciones PEISA, 2002. ISBN 9972-40-212-6.
* Makowski, Krzysztof: ''Primeres civilizaciones''. Tomu 2 de la Enciclopedia Temática de Perú. Empresa Editora El Comercio S.A. Lima, 2004. ISBN 9972-217-17-5.
* López Martínez, Héctor: ''La República Contemporánea'' (1933-2010). Tomu XII de la Historia de Perú” publicada pola Empresa Editora El Comercio S.A, 2010. ISBN 978-612-4069-98-7.
* Orrego, Juan Luis: ''La República Oligárquica (1850-1950)''. En: ''Historia de Perú'', Lima, Lexus, 2000. ISBN 9972-625-35-4.
* Portocarrero Graos, Ricardo: ''El Perú Contemporaneu''. Incluyíu en ''Historia de Perú''. Lima, Lexus Editores, 2000. ISBN 9972-625-35-4.
* Pozzi-Escot, Denise: ''El Perú Antiguu III (500-1400). L'Horizonte Mediu y los Estaos rexonales''. Lima: El Comercio (coleición Historia de Perú), 2010. ISBN 978-612-4069-88-8.
* Quiroz Chueca, Francisco: ''De la colonia a la república independiente''. Incluyíu en ''Historia de Perú''. Lima, Lexus Editores, 2000. ISBN 9972-625-35-4.
* Rivera Serna, Raúl: ''Historia de Perú. República 1822-1968''. Segunda edición ampliada. Lima, Perú, 1974.
* Roel Pineda, Virgilio: ''Conatos, llevantamientos, campañes ya ideoloxía de la independencia''. Historia de Perú. Perú Republicanu. Tomu VI. Cuarta edición. Lima, Editorial Mejía Baca, 1982. ISBN 84-499-1611-9.
* Tauro del Pino, Alberto: ''Enciclopedia Ilustrada de Perú''. Tercer Edición. 17 tomos. Lima, PEISA, 2001. ISBN 9972-40-149-9.
* Vargas Ugarte, Rubén: ''Historia Xeneral de Perú''. Tomu VI. Emancipación (1816-1825). Tercer Edición. Editor Carlos Milla Batres. Lima, Perú, 1981. ISBN 84-499-4818-5.
* Ulla Holmquist Pachas, Javier Bellina de los Heros: ''El Perú Antiguu II'' ({{esd|200 e.C.}}-500) El periodu de los desarrollos rexonales. Coleición Historia de Perú, editada pola Empresa Editora El Comercio S.A., Lima, 2010. ISBN 978-612-4069-87-1.
* Dellos autores: ''Gran enciclopedia de Perú''. Lima: Lexus, 1998. ISBN 9972-625-13-3.
* Dellos autores: ''Gran Historia de Perú''. Lima: Libris, 2000. Publicada por fascículos por ''El Comercio''.

== Enllaces esternos ==
{{Wikiversidad|Historia de Perú}}
* [http://www.wdl.org/es/item/235 Un Informe d'un viaxe pel Ríu de la Plata y dende ellí per tierra a Perú: con observaciones sobre los habitantes, según tamién sobre los indíxenes y los españoles, les ciudaes, el comerciu, la fertilidá y les riqueces d'esa parte d'América dende 1698]

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Historia de Perú|*]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>hzdbrdlyx47pk6gcrijar8joojau53y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Historia d'Oriente Próximu</title>
    <ns>0</ns>
    <id>137863</id>
    <revision>
      <id>3714311</id>
      <parentid>3714014</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:16:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="55004" xml:space="preserve">El [[Oriente Próximu]], llamáu tamién [[Oriente Mediu]], ye la rexón del mundu qu'entiende la [[península arábiga]], [[Mesopotamia]] y [[Palestina (rexón)|Palestina]]; dichos territorios son ocupaos anguaño por [[Arabia Saudita]], [[Israel]], [[Xordania]], [[El Líbanu]], [[Siria]] ya [[Iraq]], ente otros estaos. De la mesma, en términos históricos, éstes rexones tán n'íntima rellación col valle del [[Nilu]] (ocupáu pol actual [[Exiptu]]), la península d'[[Anatolia]] (güei [[Turquía]]) y los [[Montes Zagros]] (güei [[Irán]]). Esta rexón conforma una unidá histórica por ser l'encruz de delles víes de comunicación ente [[Europa]] y [[Asia]], razón pola cual tresformóse nel trubiecu de múltiples cultures y civilizaciones, y tamién nun territoriu fértil pal encruz del arte, la ciencia, la política y la relixón. Por lo mesmo foi tamién una rexón por demás castigada por guerres ya invasiones .

== Primeres civilizaciones ==

=== Neolíticu y sedentarización ===
Hacia l'añu [[XI mileniu e.C.|10000 e.C. ]] producióse'l cambéu climáticu fundamental pa la hestoria humana, nel cual producióse l'orixe de la civilización, cual foi la retirada de los [[Edá de Xelu|glaciares]] y l'empiezu del [[Holocenu]]. El clima mientres l'Holocenu foi descritu como [[periodu interglacial|interglacial]], pero tuvo delles fluctuaciones menores qu'afectaron a la vida civilizada.

La rexón del Próximu Oriente viose afeutada por estos cambeos, xenerando un procesu de desertización que creó'l llamáu [[Creciente Fértil]], una delgada zona agraria que s'estendía dende l'actual [[Siria]] escontra l'este, pola cuenca de los ríos [[Tigris]] y [[Ríu Éufrates|Éufrates]], al traviés de [[Mesopotamia]], y escontra l'oeste, escontra la zona del [[Llevante mediterraneu]]. Mientres sieglos, la rexón occidental llevó la supremacía, hasta que nuevos cambeos climáticos escontra [[VIII mileniu e.C.|7000 e.C. ]] o [[VII mileniu e.C.|6000 e.C. ]] diéron-y el predominiu a Mesopotamia.

L'agricultura nel Próximu Oriente ye autóctona, y ello foi posible gracies a especies vexetales que yeren susceptibles de ser adomaes, como'l [[trigu]] y la [[cebada]]. Al desenvolver l'agricultura, el Próximu Oriente tresformar na rexón más civilizada de toa [[Eurasia]] dende la [[India]] al [[océanu Atlánticu]]. Tamién se desenvolvió la [[ganadería]]. La xeneración d'escedentes dexó la crecedera de sociedaes sedentaries y l'acumuladura de riqueces en ciudaes. Les más importantes d'elles fueron [[Xericó]] en Palestina y [[Halula]] en Siria. Nel [[V mileniu e.C. ]], al producise'l desplazamientu del lideralgu social y tecnolóxico a Mesopotamia, florien les [[Cultura Hassuna-Samarra|cultures de Hassuna]] y [[Periodu d'El Obeid|Obeid]] n'[[Iraq]], y [[Cultura Halaf|Halaf]] en Siria. Tamién empieza nesta dómina'l trabayu de la metalurxa, según el comerciu de la [[obsidiana]], piedra semipreciosa bien importante como símbolu d'autoridá y de lo sobrenatural.

Nestos tiempos, el poder político aniciar nos templos, que al atropar riqueces por aciu les prebendas y apurríes, inventen la contabilidá y l'escritura pa remanase financieramente. Na dómina de los sumerios, los templos fadríense lo suficientemente fuertes pa convertir a cada ciudá nuna verdadera teocracia, anque al armase pa la guerra, van crear una aristocracia militar que va ser la responsable del surdimientu de los primeros imperios.

=== Primeres civilizaciones de Mesopotamia ===
El primer pueblu con estructures polítiques propies d'una civilización avanzada foi'l de los [[Sumeria|sumerios]]. La tierra de Sumeria estender pola [[Baxa Mesopotamia]]. Los sumerios nunca formaron un imperiu por sigo mesmos, y apenes algamaron un ciertu grau de poder, les ciudaes más poderoses ([[Ur]], [[Uruk]], [[Nippur]], [[Lagash]], [[Mari (ciudá)|Mari]]) delidiaron duramente ente sigo.

D'esto aprovechóse otru pueblu, el de los acadios, que'l so líder [[Sargón el Grande]] derrocó al rei sumeriu [[Lugalzagesi]] d'[[Umma (ciudá)|Umma]] y creó l'[[Imperiu Acadiu]]. So Sargón y los sos socesores, el poderíu acadiu estendióse inclusive hasta'l El Líbanu, amás d'entamar [[espedición militar|espediciones militares]] na Anatolia, y llevar la guerra contra [[Elam]], al sureste de [[Mesopotamia]]. L'oxetivu supremu de Sargón y los sos socesores foi apoderar la totalidá de les rutes comerciales que travesaben la rexón. Sicasí, la hexemonía acadia yera inestable porque los sumerios caltuvieron mientres enforma tiempu'l so arguyu racial, y múltiples vegaes remontáronse. La constante tensión minó les bases del Imperiu Acadiu, y unos dos sieglos dempués de Sargón, la presión de los [[gutis]], bárbaros de los [[Montes Zagros]], terminó col Imperiu.

Sobrevieno una dómina de caos a la que punxo fin provisoriamente el rei [[Urnammu]], fundador de la [[III Dinastía de Ur]]. So Urnammu y los sos socesores hubo una nueva edá d'oru, marcada por grandes construcciones y prosperidá comercial. Pero Ur decayó y foi dafechu afarada polos [[amorreos]]. Unu de los caudiellos amorreos, [[Sumuabum]], apoderar de [[Babilonia]], y unu de los sos socesores, [[Hamurabi]], consiguió ablayar a tolos sos rivales, y crear un nuevu gran imperiu mesopotámicu. Pero a la muerte de Hamurabi, l'[[Imperiu paleobabilónico|Imperiu Babilónicu]] empezó a aparrar. En [[sieglu XVI e.C.|1595 e.C. ]], Babilonia foi conquistada por [[Mursili I]], rei del [[Imperiu Hitita]], y como ésti nun pudo caltener el so poderíu nuna rexón tan alloñada a los sos propios dominios, apurrió la ciudá a los [[kasitas]]. Empezó asina pa Mesopotamia una dómina de cayente que duró aprosimao mediu mileniu, y nel cual el focu de poder mover escontra l'oeste, escontra les nueves potencies de [[Mitani]], l'[[Imperiu Hitita]] y l'[[Imperiu exipciu]].

=== Mitanni y l'Imperiu Hitita ===
Coles mesmes que tornaba [[Mesopotamia]], crecía'l poder de les potencies occidentales. Pa complicar más les coses, la irrupción de numberosos pueblos nómades ayudó a crear nuevos imperios y reinos. Al occidente, en [[Anatolia]] (actual [[Turquía]]) surdió'l [[Imperiu Hitita]]). En [[Siria]] un pueblu conocíu como los mitani, fundaron el reinu de [[Mitanni]]. Otru pueblu, los [[hicsos]], siguieron les sos correríes más allá de [[Canaán]] ya ingresaron al Valle del Nilu. Hasta esi entós Exiptu tuviera tenues rellaciones comerciales colos puertos [[Fenicia|fenicios]]sobremanera con [[Biblos]] y [[Sidón]], pero dempués de la invasión de los hicsos, esperimentó una reaición nacionalista que la llevó a invadir de llenu a Palestina y Siria, entando asina nel tema políticu internacional. De cuenta que estos trés potencies (Hatti, Mitanni y Exiptu) van trabar en llargues guerres a lo llargo del [[segundu mileniu antes de Cristu]].

Hatti tuvo una dómina de rellumanza ente los sieglos [[sieglu XVII e.C.|XVII]] y [[sieglu XVI e.C.|XVI e.C. ]], pero dempués del fallecimientu de [[Telepinu]] viose clisada pol ascensu de [[Mitanni]]. Pero Mitanni, de la mesma, tuvo de delidiar colos exipcios. Nuna serie de guerres, el poderíu de Mitanni decayó, lo que foi aprovecháu por un nuevu y enérxicu monarca hitita, [[Suppiluliuma I]], pa engrandecer al Imperiu Hitita. Polo que nel sieglu XIV e.C. fueron los exipcios y los hitites quien topetaron, agora pola hexemonía sobre los derruidos dominios de Mitanni.

Dempués de décades de guerra, más o menos atayada na [[Batalla de Kadesh]], roblar escontra [[sieglu XIII e.C.|1275 e.C. ]] la llamada [[Paz Perpetua]] ente Exiptu y Hatti. Esta duró hasta'l final del Imperiu Hitita, que se derrumbar en [[sieglu XII e.C.|1190 e.C. ]], atacaos polos [[kaskas (Anatolia)|kaskas]], metanes les convulsiones provocaes polos [[Pueblos del Mar]], que tamién postraron a Exiptu. D'esta miente xeneróse en Palestina y Siria un nuevu vacíu de poder, que diben aprovechalo nuevos pueblos: los [[Filistea|filisteos]], los [[arameos]], los [[Fenicia|fenicios]] y los [[hebreos]].

Mentanto, Mesopotamia languidecía sol dominiu de los [[kasitas]], y namái a la fin d'esti periodu hubo una reactivación, que llevó a la so articulación en tres reinos: [[Asiria]], [[Babilonia]] y [[Elam]].

=== Hexemonía del Imperiu Asiriu ===
Los principaos posteriores a la irrupción de los Pueblos del Mar llucharon unos contra otros, ensin qu'hubiera una hexemonía clara, hasta que los hebreos unificar sol reináu de [[Saúl]], de [[David]] y de [[Salomón]] (sieglos [[sieglu XI e.C.|XI]] y [[sieglu X e.C.|X]] edC). Pero a pesar del poderíu del reinu hebréu so Salomón, a la so muerte ésti quebróse, y nengún principáu (nin la Pentarquía filistea, nin [[Edom]], nin [[Moab]], nin [[Israel]], nin [[Xudá]], nin [[Tiru]], nin [[Damascu]]) consiguió imponese. D'esta miente, los principaos fenicios, filisteos, hebreos, arameos y cananeos cayeron nuna debilidá mortal, que diba aprovechar a cualesquier lo suficientemente fuerte pa faelos les sos preses.

Esto asocedió cuando una serie de reis asirios ([[Adadninari II]], [[Tukultininurta II]], [[Asurbanipal II]] y [[Salmanasar III]]) desenvolvieron la maquinaria bélica militar asiria hasta estremos insospechados. D'esta miente, nos sieglos IX y VIII e.C. , los asirios llanzar a conquistes qu'afogaron a toos estos principaos, ya inclusive llegaron a ocupar [[Exiptu]] por un tiempu. Pero los asirios teníen demasiaos compromisos militares, porque al sur teníen de trepar con [[Babilonia]] y con [[Elam]], ente que al norte, como reaición ante los asirios, nes veres del [[Llagu Van]] formóse'l principáu d'[[Urartu]]. Finalmente, enfastiaos del terror asirio, una coalición de tolos pueblos fronterizos bastióse sobre los asirios. Los babilonios tomaron la ciudá de Nínive, capital asiria, l'añu [[sieglu VII e.C.|612 e.C. ]], y escalar con tanta saña que lliteralmente la borrar del mapa.

Impúnxose entós sobre Mesopotamia l'[[Imperiu Caldéu]]. Sicasí, ésti nun duró escesivu tiempu. Los caldeos, y en particular el so rei [[Nabucodonosor II]], gastar en guerres tratando d'apoderar l'occidente del Creciente Fértil, que ganara cierta autonomía dempués del esbarrumbe asiriu, ensin decatase de que nel este crecía amenaciar persa. En [[sieglu VI e.C.|538 e.C. ]], dempués de conquistes que la llevaron dende Anatolia hasta Elam, el rei persa [[Ciro el Grande]] conquistó Babilonia y destruyó al Imperiu Caldéu. Ciro impunxo asina un imperiu universal que diba dende la India hasta Grecia, el más grande que'l mundu civilizáu conociera hasta esi entós.

=== Imperiu persa ===
[[Ficheru:Ancient near east 540 bc-es.svg|miniaturadeimagen|300px|Espansión del Imperiu aqueménida n'Oriente Próximu nel añu 540 e.C. ]]
{{AP|imperiu aqueménida}}
En sieglos precedentes, el pandu d'[[Irán]] fuera ocupada por dos pueblos, los [[Imperiu aqueménida|perses]] y los [[Media (Oriente Mediu)|medos]]. Escontra'l [[sieglu VII e.C.|sieglu VII e.C. ]], Media foi conquistada per Persia. En tiempos de [[Ciro el Grande]], los [[exércitu aqueménida|perses]] conquistaron tol [[Creciente Fértil]] y fundaron l'[[Imperiu persa]]. Muertu Ciro en guerra contra los [[escitas]] ([[sieglu VI e.C.|530 e.C. ]]), quedaron más o menos afitaes les fronteres del Imperiu persa, cola significativa esceición d'[[Antiguu Exiptu|Exiptu]], incorporáu mientres el reináu del so socesor [[Cambises II]], y el dominiu temporal de [[Darío I]] sobre [[Tracia]]. Con esto, l'Imperiu persa algamó llendes naturales que namái amenaciaben los griegos al oeste, y los pueblos de la estepa, nel [[Asia Central]].

Si Ciro ye'l gran conquistador de los perses, [[Darío I]] ye'l so gran organizador. Esti sulevar contra Cambises II en [[sieglu VI e.C.|522 e.C. ]], alegando ser el lexítimu herederu de la corona, y depués d'una cruenta guerra civil, se entronizó nel so llugar. Pa evitar nueves crisis polítiques, redistribuyó l'alministración imperial, creando venti provincies o [[satrapía|satrapíes]], caúna al cargu de un [[sátrapa]], toos ellos bien xixilaos por un serviciu d'espionaxe, los &quot;güeyos y oyíos del rei&quot;. Punxo en marcha tamién el [[Camín Real Persa|Camino Real]], que diba dende [[Sardes]] en [[Anatolia]] hasta [[Babilonia]]. Gobernó'l so imperiu dende cuatro capitales: [[Ecbatana]] (antigua capital persa), [[Susa]] (como rei d'[[Elam]]), [[Babilonia]] (prestixosa metrópolis comercial) y [[Persépolis]], una ciudá fundada especialmente pal efeutu.

Los perses prauticaron la tolerancia relixoso y cultural nos sos dominios, y a les ciudaes gobernaes por templos, como [[Xerusalén]] o [[Alepo]], diéron-y estatus semiautónomo. Los mesmos perses adoraben a [[Ahura Mazda]], según les enseñances del so profeta [[Zoroastru]]. La descripción de los costumes y enseñances perses pueden atopase na ''[[Ciropedia]]'', obra del historiador griegu [[Jenofonte]]. Yeren politeístes, creíen na esistencia de tres divinidad principales, un ser supremos, creador del Universu, un dios del bien, Ahura Mazda, y un dios del mal, [[Angra Mainyu|Arimán]], amás esistíen numberosos dioses de menor rangu.

So'l socesores de Darío I, l'Imperiu persa decayó amodo, hasta la so conquista por [[Alexandru Magnu]].

Les provincies yeren gobernaes por funcionarios llamaos sátrapas. Al empar dexábase a munchos de los reinos y estaos conquistaos caltenese en forma autónoma, respetando les instrucciones y organización local, anque teníen de pagar un determináu tributu añal.

=== Zoroastrismu y xudaísmu ===
Nesti tiempu, unu de los fenómenos históricos más importantes ye l'ascensu de los [[monoteísmu|monoteísmos]], o siquier, de [[dualismu|relixones dualistes]] que tendíen a liquidar los [[politeísmu|politeísmos]] presistentes. Esto principió mientres les guerres de los sumerios, caúna de que les sos ciudaes yera rexida por un dios, que se vieron absorbíos en grandes [[Panteón (mitoloxía)|panteones]] conforme les mesmes ciudaes terminaben somorguiaes n'estensos imperios. Pero dalgunos pueblossobremanera los [[perses]] y los [[hebreos]], esperimentaron una evolución relixosa que los llevó a concebir a los sos propios dioses non a cencielles como los más poderosos, sinón que como los únicos esistentes. La mutación definitiva producir en dambos casos cerca del [[sieglu VI e.C.|sieglu VI e.C. ]] Nos xudíos, la miedra del so antiguu dios nacional [[Yavé]] producir mientres el [[Cautiverio de Babilonia]], ente que ente los perses asocedió un fenómenu análogu con [[Ahura Mazda]], el dios de la lluz que yera predicáu por [[Zoroastru]]. D'esta manera surdieron les relixones del [[xudaísmu]] y el [[zoroastrismu]]. Dambes teníen de mancomún el predicar la esistencia d'un únicu dios del bien, la xusticia o la lluz, enfrentáu contra les fuercies de les tiniebles, y que dempués d'enormes sufrimientos pa los escoyíos, seríen compensaos con un final de los tiempos en que'l dios del bien vencería sobre toles fuercies del mal.

Mientres l'[[Imperiu persa]], dambos cultos fundir con creencies relixoses y filosófiques procedentes de l'[[Antigua India]] y de l'[[Antigua Grecia]], procesu que siguió dempués, so la dominación de los [[Imperiu romanu|romanos]], [[Imperiu bizantín|bizantinos]] y [[sasánidas]]. D'esto nacieron un ensame de relixones, incluyendo'l [[mitraísmu]], el [[cristianismu]], el [[gnosticismu]], el [[maniqueísmu]], el [[nestorianismu]], el [[monofisismu]] y l'[[islam]], qu'esperimentaríen diversa suerte posterior, y dalgunes de les cualos a la fecha siguen teniendo considerable influencia sobremanera'l planeta.

Tamién nel [[Imperiu Caldéu]] llegó al so máximu desenvuelvo l'[[Astroloxía]], que dempués foi esportada al [[Imperiu romanu]], y al traviés d'ésti, al [[Occidente]] actual. A tantu llegó esto, que los antiguos escritores romanos llamaben &quot;caldeos&quot; a los astrólogos.

== El mundu helénicu nel Cercanu Oriente ==

=== Invasión d'Alexandru Magno y Reinos Helenísticos ===
La espansión persa contra [[Lidia]] llevó al [[Imperiu persa]] a topetar col mundu griegu, nuna serie de conflagraciones llamaes les [[Guerres Médiques]]. Dempués d'elles, Persia vivió en perpetua tensión con [[Antigua Grecia|Grecia]]. L'añu [[años 390 e.C.|399 e.C. ]], una espedición de [[mercenarios de l'Antigua Grecia|mercenarios griegos]] que sofitaben al pretendiente [[Ciro el Mozu]] abrióse pasu pol Imperiu persa. Anque estos griegos encabezaos por [[Jenofonte]] fracasaron nel so enfotu, enseñaron a los griegos que'l n'apariencia toupoderosu Imperiu persa podía ser ablayáu por una [[espedición militar]] bien empobinada.

L'añu [[años 330 e.C.|336 e.C. ]], el monarca [[Alexandru Magnu]], señor d'un reinu semihelenizado llamáu [[Reinu de Macedonia|Macedonia]], crució'l [[Helesponto]] y entró nel [[Imperiu aqueménida]]. Al momentu de la so muerte en [[años 320 e.C.|323 e.C. ]], trece años dempués, conquistara al Imperiu persa por completu. Pero al morrer ensin otru socesor que'l débil [[Filipo III]], los sos xenerales, llamaos los [[diádocos]], llanzar a una guerra fraticida nos cualos los antiguos dominios perses o macedonios estazáronse definitivamente. L'Oriente Mediu quedó asina partíu en dos grandes reinos, l'[[Dinastía Tolomaica|Exiptu de los Tolomeos]], y l'[[Imperiu seléucida]]. Estos, más delles potencies menores, son los llamaos [[reinos helenísticos]].

Anque con base cultural y dinastíes d'orixe griegu, los reis helenísticos adoptaron rápido los usos y costumes del [[despotismu oriental]]. Con una activa política de fundación de ciudaes ([[Alexandría]] n'[[Antiguu Exiptu|Exiptu]], [[Antioquía]] en [[Siria]], [[Ctesifonte]] en [[Mesopotamia]], etcétera), promovieron los valores de la cultura griega na rexón, anque éstos nunca prendieron más allá d'una minoría ilustrada, acomodada y urbana, ente que'l gruesu del pueblu siguía calteniendo la so vieya cultura oriental. Sía comoquier, hubo un intensu intercambiu cultural ente dambos mundos. Asina, los xudíos d'Alexandría traducieron la [[Biblia]] al griegu (versión de la [[Septuaginta]]), y un par de sieglos dempués, [[Filón d'Alexandría]] trató d'entemecer la [[Biblia]] cola filosofía de [[Platón]]. Pero tamién hubo movimientos de rebelión contra lo griego. Asina, cuando [[Antíoco IV]], rei del Imperiu seléucida, intentó instalar un [[ximnasiu]] en [[Xerusalén]], desamarró una serie de sucesos que desaguó na rebelión de los [[Macabeos]].

L'Imperiu seléucida y el Reinu de los Tolomeos tuvieron una difícil convivencia, con numberoses guerres. Absorbíos polos sos intereses nel [[Mediterraneu]], los seléucidas desdexaron la so frontera oriental, y asina creció nella'l reinu de [[Partia]], qu'acabó per suplantar los en casi tolos sos antiguos dominios. Los últimos restos seléucidas espeñicar en delles monarquíes más débiles (Macabeos, el [[Ponto]], etcétera), que llueu fueron campera d'un conquistador más fuerte: l'[[Imperiu romanu]], que s'impunxo de manera definitiva dempués de la victoriosa campaña que'l xeneral [[Pompeyu]] entamó l'añu [[63 e.C.|63 e.C. ]]

=== Dominiu del Imperiu romanu ===
Los romanos apaecieron nel horizonte asiáticu depués de que l'últimu rei de [[Pérgamo]] mandó n'heriedu los sos dominios a éstos ([[años 130 e.C.|133 e.C. ]]). A esto siguieron décades de guerres, que remataron cola invasión de [[Xuliu César]] contra Exiptu, en [[47 e.C.|47 e.C. ]] Los romanos consiguieron asina apoderase de tola metá occidental del [[Oriente Mediu]], non ensin antes delidiar con rivales de la talla de [[Mitrídates]]. La metá oriental quedó en manes de [[Partia]], un reinu que con sede en [[Ctesifonte]] (cerca de l'antigua [[Babilonia]]), apoderaba [[Mesopotamia]] y [[Persia]], y podía consideráse-y como tibiamente helenizado.

El fenómenu históricu más importante pa la posteridá, que se produció na rexón so dominiu romanu, foi'l surdimientu y crecedera del [[cristianismu]]. Los sos primeros apóstoles dirixiéronse preferentemente al mundu xudíu, pero [[Pablo de Tarsu]] camudó la so orientación pa evanxelizar a los xentiles. Esto creó un resquiebru visible mientres dellos sieglos nel cristianismu, ente les sos rexones occidentales, más helenizantes (variantes del [[catolicismu]], [[donatismu]], [[marcionismu]], etcétera), y les sos rexones orientales, más judaizantes (variantes del [[arrianismu]], [[nestorianismu]], [[monofisismu]], etcétera). En fecha tardida, dalgunos de les sos más destacaos teólogos veníen de [[Capadocia]], como por casu [[Gregorio Nacianzeno]]. Otru movimientu cristianu tardíu d'importancia foi'l [[monaquismu]], que nació col movimientu de los [[eremita|eremites]], [[anacoreta|anacoretes]] y [[cenobita|cenobites]] n'[[Exiptu]] ([[sieglu IV]]).

Hubo un albortáu intentu por espulsar al dominiu romanu, mientres la crisis qu'ésti encaró nel [[sieglu III]], y que protagonizó [[Zenobia]], una ambiciosa reina que gobernó la rica ciudá comercial de [[Palmira]] ente [[268]] y [[273]]. Sicasí, Zenobia foi ganada pol emperador [[Aureliano]], y el so conato de subvertir el dominiu romanu terminó en fracasu.

Primeramente, en [[221]], la decadente potencia arsácida de los [[Partia|partos]] foi derrocada pola dinastía [[Imperiu sasánida|sasánida]]. A diferencia de los partos, los sasánidas yeren militantes y zoroastrianos, y poro, la guerra contra Roma nun yera para ellos asuntu namái políticu, sinón tamién relixosu. Sicasí, a pesar de dellos ésitos, el más sonáu de los cualos foi la so victoria na [[Batalla de Edesa]] ([[260]]), polo xeneral la potencia sasánida foi incapaz d'espulsar a los romanos del Oriente Mediu. Aparte del [[zoroastrismu]], nel Imperiu sasánida florió un intentu de fundir a ésti col [[cristianismu]], predicada por [[Mani]], razón pola cual conocer como [[maniqueísmu]].

=== Los sasánidas y los bizantinos ===
L'añu [[395]], l'[[Imperiu romanu]] viose estremáu definitivamente en dos. La [[Imperiu romanu d'Occidente|seición occidental]] cayó en [[476]], ente que la seición oriental sobrevivió como [[Imperiu bizantín]]. Na práutica, mientres los dos sieglos posteriores a esta división, l'Oriente Mediu controláu pol Imperiu romanu d'Oriente nun sufrió grandes cambeos sociales, o siquier, éstos nun algamar la intensidá del [[sieglu VII]], dempués de la conquista islámica. Sicasí, dellos emperadores bizantinos, con mires a la centralización absoluta de la so poder, escorrieron a aquellos credos que se contraponían a la relixón oficial. D'esta miente, les rexones del Oriente Mediu adoptaron, en cuenta de la relixón cristiana ortodoxa, la variante cristiana llamada [[Monofisismu]], en parte como una bandera de rebelión contra'l poder de [[Constantinopla]]. A la llarga, esta división ente ortodoxa y monofisismu costaría-y al Imperiu bizantín el dominiu de toles sos provincies orientales, cuando dempués de la invasión árabe, los monofisistas prefieran convertise en masa al [[islam]], en cuenta de tornar a la ortodoxa cristiana.

Mientres esti periodu, l'[[Imperiu sasánida]] siguió controlando [[Persia]] y [[Mesopotamia]], dende la ciudá de [[Ctesifonte]], y siguió calteniendo la so política de fiel militancia [[zoroastriana]], un pocu en respuesta a la militancia cristiana del so rival, l'Imperiu bizantín. Nel [[sieglu V]], la recuperación del [[Imperiu romanu d'Oriente]] punxo n'apiertos a los sasánidas, pero nel [[sieglu VI|VI]], les aventures militares del emperador romanu [[Justiniano]] obligaron a los bizantinos a bazcuyar ente una incómoda paz con Persia (inclusive pagando tributu), y guerres descomanadamente esgastadores. A la muerte de Justiniano, y debíu en parte a los sos escesos militares, l'Imperiu romanu d'Oriente entró en decadencia, y el so emperador [[Heraclio]] viose enredáu nuna guerra descomanadamente destructora contra [[Cosroes el Grande]], el más poderosu monarca sasánida. A la llarga, esta guerra (entamos del [[sieglu VII]]) folió a dambos rivales, debilitándolos frente a un tercer enemigu que nengún de los dos había consideráu: l'islam.

== L'islam ==

=== Orixe y espansión del islam ===
A pesar del so aridez, la [[península arábiga]] fuera dende antaño sede de delles cultures y reinos, nacíos alredor de les rutes comerciales, y bien particular del monopoliu mundial del [[inciensu]], bien que namái se producía en [[Yeme]] y [[Etiopía]]; famosu ye'l [[Reinu de Saba]], controláu dende la ciudá de [[Marib]], no qu'anguaño ye Yeme, anque tamién fueron importantes, na llende ente'l desiertu y el Fértil Creciente, les ciudaes de [[Petra]] y [[Palmira]]. Escontra'l [[sieglu VI]], el predominiu del Yeme sobre'l [[Heyaz]] (la rexón central de Arabia, conteniendo la importante ciudá relixosa de [[La Meca]]) viose quebráu, y los príncipes nómades tornaron a una semiindependencia.

Nesti ambiente empecipió la so prédica [[Mahoma]], hacia l'añu [[610]], de la qu'empezó a revela-y -y el [[Corán]]; la so relixón pasó a ser llamada'l [[islam]] (esto ye, &quot;sumisión&quot;, nesti casu a la Voluntá de Dios). Viéndose obligáu a abelugase na ciudá de [[Medina]] en [[622]] (eventu llamáu la &quot;''[[Héjira]]''&quot;, y que marca l'empiezu del [[calendariu musulmán]]), conquistó más tarde La Meca. A la so muerte en [[632]] instauróse'l [[califatu]]. Los sos socesores [[Abu Bakr]], [[Omar]], [[Otmán]] y [[Alí]] unificaron Arabia y llevaron les sos tropes contra los imperios [[Imperiu bizantín|bizantín]] y [[Imperiu sasánida|sasánida]]. El segundu esbarrumbar por completu en [[651]], ente que'l primeru perdió toa [[Siria]], [[Palestina (rexón)|Palestina]] y [[Exiptu]], de manera definitiva, de la que la so población, mayoritariamente [[Monofisismu|monofisista]], convertir al islam.

Nel añu [[661]], dempués d'una cruenta guerra civil, el califa Alí foi depuestu y asesináu, ya instalóse [[Moawia]], primer califa del [[Califatu Omeya]] ([[661]]-[[750]]); el signu visible d'esti cambéu foi'l desplazamientu de la capital, dende [[La Meca]] a [[Damascu]]. So los omeyes, los antiguos conquistadores árabes tresformar n'alministradores d'un vastu imperiu que diba dende [[España]] a la [[India]]. Los antiguos campamentos militares árabes d'ocupación nos territorios sometíos, tresformar en verdaderes ciudaes, y la población llocal foi reclutada pa l'alministración del Estáu. Polo xeneral hubo tolerancia relixosa escontra los &quot;[[Pueblos del Llibru]]&quot; ([[cristianos]], [[xudíos]] y [[zoroastrianos]]), por mandatu del Corán, anque sometíos éstos al pagu d'un impuestu suplementariu, lo qu'esplica la falta d'entusiasmu de los califes en convertir a los sos fieles, yá que cada infiel convertíu al islamismu representaba un ingresu menos nes arques fiscales.

Primeramente, los musulmanes manifestaron una violenta actitú contra la cultura griega que predominara mientres unos diez sieglos, dende la dómina d'[[Alexandru Magnu]] a la de [[Heraclio]], llegando'l califa Omar hasta la quema final de la [[Biblioteca d'Alexandría]]. Pero adulces, los eruditos musulmanes fueron redescubriendo'l legáu cultural griegu, rescatar, y esto sirviólos como poderosu impulsu pal desenvolvimientu de les ciencies y les artes.

=== Apoxéu del Califatu Abasida ===
A entamos del [[sieglu VIII]], produciéronse fuertes rebeliones contra'l poderíu [[omeya]]. Una d'éstes, potenciada nel [[Jorazán]], tuvo ésitu, y en [[750]] los omeyes fueron derrocaos por [[Abul Abbas]], quien dio orixe asina a la dinastía y califatu de los [[Califatu Abasida|abasidas]]. Los abasidas arrenunciaron a la vieya empresa omeya d'espandir les llendes del [[islam]] pola fuercia de les armes, y el signu visible d'esto foi treslladar la capital dende [[Damascu]], cerca de la frontera bizantina, hasta [[Bagdag]], ciudá fundada polos mesmos abasidas nes cercaníes de [[Ctesifonte]] (y por tanto, cerca de les ruines de [[Babilonia]]), qu'apurría una llocalización más central pa rexir los sos dominios. Dende Bagdag, y per cerca de mediu sieglu, el mundu abasida algamó'l so apoxéu.

Mientres el Califatu Abasida produciéronse dellos cambeos sociales. El vieyu orde social omeya de les tribus árabes gobernando dende cantones militares camudó escontra una autocracia absoluta, onde'l Califa pasó a ser la &quot;solombra de Dios sobre la Tierra&quot;. L'elementu árabe perdió importancia, ya inclusive la mesma [[península arábiga]], dende la que s'aniciaron les conquistes del imperiu musulmán, perdió importancia y recayó adulces nuna fragmentación tribal sobre'l cual el poderíu abasida enxamás pudo imponese. Per otra parte, esperimentaron un gran desenvolvimientu les ciencies, la teoloxía y la filosofía, arriqueciendo'l legáu cultural griegu con apurras propios. Apináronse tamién les tensiones sociales ente los elementos más conservadores, y aquellos prindaos del nuevu racionalismu y favorecíos pol nuevu réxime

Dempués de la muerte del califa [[Harún al-Rashid]], en [[809]], el Califatu Abasida somorguiar en guerra civil, apinada pol problema de los [[mutazilíes]], escuela teolóxica que defendía la so propia interpretación del [[Corán]]. D'equí p'arriba, anque hubo califes fuertes y enérxicos, nengún pudo gobernar tranquil, y les rebeliones fixéronse familiares. Dalgunes d'elles tuvieron ésitu, y el mundu islámicu estazóse. Surdieron asina potencies islámiques independientes: el [[Califatu de Córdoba]], el [[Califatu Fatimita]], etcétera. Anque'l golpe de gracia contra'l Califatu Abasida apurrir los mongoles cuando conquistaron Bagdag en [[1258]] y depunxeron al últimu califa de la dinastía, lo cierto ye que'l califatu yera yá cadabre faía enforma tiempu.

=== Turcos, cruciaos y mongoles ===
Aprovechando la debilidá del [[Califatu Abasida]], a partir del [[sieglu XI]] apaecieron numberosos invasores. Dende la estepa surdieron primero los turcos, y dempués d'éstos, los mongoles. Dende'l [[mar Mediterraneu]], pela so parte, apaecieron los [[Imperiu bizantín|bizantinos]], y de siguío los [[cruzaos]]. La figura del [[califa]] foi recluyida nel so palaciu de Bagdag, y tomó importancia como verdadera cabeza de gobiernu'l [[visir]]. Nel sieglu XI, una tribu de turcos, los [[selyúcidas]], apoderar del gobiernu, anque caltuvieron al califa, ya inauguraron la ficción xurídica de gobernar nel so nome (anque esto yera, poques gracies, namái nominal).

Los selyúcidas detuvieron les meyores bizantines na [[Batalla de Mazinkert]] ([[1071]]), espulsaron a los bizantinos de regresu a Anatolia, y depués conquistaron [[Palestina (rexón)|Palestina]] ([[1078]]). Los cristianos d'Europa considerar una falta, y en represalia, llanzaron el movimientu de les [[Cruzaes]] contra Tierra Santa. La [[Primer Cruzada]] ([[1097]]-[[1099]]) creó [[Estaos llatinos d'Oriente|reino francos]] en Palestina, que caltuviéronse más o menos por un sieglu, hasta que'l fracasu de la [[Tercer Cruzada]] ([[1192]]) punxo diches tierres so dominiu d'un nuevu contrincante, el sultán [[Saladino]], quien gobernó la rexón dende la so base d'operaciones n'[[Exiptu]] (primeramente, Saladino derrocara a los fatimitas d'[[El Cairu]]).

A entamos del [[sieglu XIII]], siguiendo los pasos de los invasores turcos, llegaron los mongoles. Encabezaos por [[Genghis Khan]], conquistaron [[Persia]]. Unu de los sos socesores, [[Hulagu]], conquistó Bagdag en [[1258]] y asesinó al últimu califa abasida, anque pocu dempués la so meyora foi deteníu pol Sultanatu d'Exiptu. La marea conquistadora mongol se retrajosobremanera porque contemporáneamente [[Kublai Khan]] camudó'l centru de gravedá mongol de la estepa a [[China]], y poro, los dominios mongoles se disgregaron. Quedaron, sicasí, mongoles en Persia ([[Ilkanato]]) y en [[Transoxiana]] (la horda de [[Chagatai]]). L'Oriente Mediu quedó convertíu entós nun rosariu de señoríos y reinos distintos, y poro, tresformóse en [[campu de batalla]] de distintos contendentes ente los sieglos [[sieglu XIII|XIII]] y [[sieglu XVI|XVI]]. El más célebre d'estos guerreros foi [[Tamerlán]] (Timur Lenk), qu'a finales del sieglu XIV creó un [[Imperiu timúrida|imperiu]] que diba dende [[Anatolia]] hasta China, anque ésti eslleióse dempués de la so muerte, quedando tan solo un apartaz timúrida en [[Samarcanda]], de curtia vida posterior.

Una de les tribus turques que quedaron varaes mientres toes estes invasiones, la de los [[Imperiu otomanu|otomanos]], instalar en Anatolia. Con una esistencia escura mientres un periodu, a partir del [[sieglu XIV]] empecipió una serie de conquistes que la llevaron a crease un imperiu qu'en [[1520]], fecha del advenimiento del sultán [[Solimán el Magníficu]], diba dende la contorna de [[Viena]] n'[[Europa]], hasta [[Mesopotamia]] y [[Exiptu]]. Namá'l surdimientu del contemporaneu [[Imperiu safávida]] pudo contener la so meyora polos contrafuertes montascosos de Persia.

== Otomanos y safávidas ==

=== Guerra ente los otomanos y los safávidas ===
A diferencia d'otres tribus turques, qu'intentaron faese fuertes nel [[Oriente Mediu]], los [[Imperiu otomanu|otomanos]] tendieron pola situación xeopolítica imperante a conquistar los principaos y Estaos socesores del [[Imperiu bizantín]], mancáu de muerte tres el saquéu de [[Constantinopla]] pola [[Cuarta Cruzada]] en [[1204]], y sele restablecíu polos [[Paleólogos]] en [[1261]]. Asina, cuando en [[1453]] el Sultán [[Mehmed II|Mohamed II]] conquistó Constantinopla, l'Imperiu otomanu yera en verdá una reproducción, en términos geopolíticos, del antiguu Imperiu bizantín, y poro, el so control políticu sobre l'Oriente Mediu yera mínimu. A finales del [[sieglu XV]], el caos imperante nel Oriente Mediu foi aprovecháu por un guerreru [[chiíta]] [[Persia|persa]], [[Ismail Safaví]], pa empecipiar una serie de guerres. Ganó primero a los últimos restos del poderíu [[Imperiu Timúrida|timúrida]] nel Asia Central, y dempués intentó batese contra l'Imperiu otomanu. En respuesta, el sultán [[Selim II]] llanzar a una campaña militar contra Persia na que detuvo la meyora safávida, y de camín conquistó [[Exiptu]] ([[1517]]), pero nun pudo ablayar al [[Imperiu safávida]]. Dambos inauguraron entós una tirante convivencia política, que marcaría l'equilibriu internacional na rexón mientres dos sieglos completos.

La situación política de la dómina tien enormes semeyances cola tensión qu'esistió ente l'[[Imperiu romanu]] y el so socesor l'[[Imperiu bizantín]], y el so rival l'[[Imperiu sasánida]], ente los sieglos [[sieglu III|III]] y [[sieglu VII|VII]]. En dambos casos, dos potencies con base en Persia y Anatolia respeutivamente, apostábense'l control de [[Mesopotamia]]. En dambos casos esistíen tensiones raciales (los safávidas yeren d'orixe persa, y los otomanos yeren d'orixe turcu) y relixoses (los otomanos yeren [[suníes]] y los safávidas yeren [[chiítas]]). Y en dambos casos los otomanos y los safávidas teníen más d'una frontera militar nel puntu opuestu de la llinia fronteriza ente dambos, una y bones los otomanos teníen de trepar coles potencies cristianes d'Europa, y los safávidas con el invasores [[uzbecos]] del Asia Central. Pela so parte, la irrupción de los safávidas dixebró por completu a les tribus turques, dexando a los otomanos al oeste y a los [[turcomanos]] en [[Transoxiana]].

Internamente, los otomanos yeren una potencia por demás entamada, creando pa ello la institución de la [[Casa d'Esclavos]], que s'encargaba de l'alministración, y eficientísimos cuerpos militares compuestos polos &quot;''yenizeri''&quot; ([[jenízaros]]) y los [[sipahi]]s. Inclusive'l visir otomanu nun yera más qu'un esclavu del sultán, y ésti podía inclusive mandar matalo ensin contemplaciones. Ente los safávidas, sicasí, éstos siguieron siendo mientres enforma tiempu una horda seminómada, hasta qu'en tiempos d'[[Abbas I el Grande]] ([[1587]]-[[1629]]), consolidó en parte un estáu centralizáu.

La más dilatada consecuencia d'esti orde políticu internacional, ye que'l chiísmu, antaño una secta minoritaria del [[islam]], enraigonóse fondamente en [[Persia]] y pasó a formar parte del so sentimientu nacional, daqué que sigue presente n'[[Irán]] hasta'l día de güei, ente qu'en casi tol restu del mundu musulmán, la forma mayoritaria de los [[sunitas]] siguió prevaleciendo.

=== Decadencia d'otomanos y safávidas ===
Nel sieglu XVII, y de manera paralela, tantu l'Imperiu otomanu como l'Imperiu Safávida entraron en decadencia. Nel campu safávida, la muerte d'[[Abbas el Grande]] ([[1629]]) marcó l'entamu d'una decadencia en qu'aumentaron los desordes internos, y los perses fueron acosaos pol otomanu [[Amurates IV]], polos [[uzbecos]] nel [[Jorazán]], y nel sur pol imán d'[[Omán]], quien espulsara primeramente a los [[Imperiu portugués|portugueses]] de [[Mascate]]. Nel campu otomano, les intrigues palaciegues absorbieron al Imperiu dende la muerte de [[Solimán el Magníficu]] en [[1566]], y anque hubo una cierta recuperación cuando'l cargu de [[visir]] cayó en manes de la [[Koprulu|Casa de Koprulu]], el fracasu de los otomanos nun nuevu asediu contra [[Viena]] en [[1683]] marcó l'entamu d'un cayente práuticamente imparable. Ente [[1722]] y [[1726]], el caudiellu [[Nadir Sha]] tomó'l [[Jorazán]], y dempués de delles campañes, en [[1736]] derrocó finalmente al últimu monarca safávida y apoderóse de [[Persia]], refugando de camín les invasiones de los [[Afganistán|afganistanos]], de los otomanos, y de un nuevu enemigu, los [[Rusia|rusos]], que nel intertanto arrobinárense pol [[Asia Central]] y amenaciaben a los principaos turcu y mongol que sobrevivíen na rexón. Nadir Sha proyeutaba occidentalizar a Persia, pero'l so asesinatu en [[1747]] torgó esti proyeutu.

A finales del [[sieglu XVIII]], l'Imperiu persa taba casi por completu postráu, ente que l'Imperiu otomanu siguía calteniéndose de pies, pero casi ensin vitalidá. Poro, surdieron nuevos poderes na rexón. El más importante foi'l de los [[wahhabismu|wahabitas]], una secta fundamentalista que surdió en [[Arabia]], y que n'alianza cola [[Casa de Saúd]] empezó a llevar a la península arábiga a una independencia cada vez mayor respectu del Imperiu otomanu.

== El Cercanu Oriente ingresa a la política occidental ==

=== Espansión de los imperios europeos ===
En [[1798]], [[Napoleón Bonaparte]] lideró una [[espedición militar]] contra [[Exiptu]], que magar fracasó en conquistalo, marcó un cambéu na marea, yá que a partir d'entós, los intereses europeos se focalizaron cada vez más nel Oriente Mediu. Nel tiempu pasáu dende la espansión del [[Imperiu otomanu]], Europa fortaleciérase y pasara d'una actitú defensiva a, gracies a la [[Revolución industrial]], un emburrie [[imperiu|imperialista]] que llevara a potencies como [[Países Baxos|Holanda]], [[Inglaterra]] y [[Francia]] a tener intereses n'[[India]], [[China]], [[Malasia]] o [[Indonesia]], y poro, a buscar nel debilitamientu del Imperiu otomanu una oportunidá p'apoderase de la rexón y encurtiar asina los tiempos de viaxe. Daqué dempués, l'Imperiu otomanu sufrió la primer rebelión nacionalista a gran escala, per parte de los [[Grecia|griegos]], que terminó cola [[independencia de Grecia]] en [[1823]]. En [[1839]], esti procesu de descomposición prosiguió cola independencia d'[[Exiptu]], gracies a la rebelión de [[Mehmed Alí]]. A partir d'entós, l'Imperiu otomanu pasó a ser el &quot;''[[home enfermu d'Europa]]''&quot;, y si salvar d'una invasión imperialista europea a gran escala, foi namái porque Inglaterra y Francia teníen interés en sostenelo como tapón pa evitar que [[Rusia]] apoderar de los [[Balcanes]] y ganara accesu direutu al [[mar Mediterraneu]].

En [[1869]], esti procesu d'invasión occidental viose aceleráu cola apertura del [[Canal de Suez]], que dotó a Exiptu d'un incalculable valor estratéxicu na política mundial. Daqué más tarde, aprovechando la debilidá monetaria del [[bajá]] d'Exiptu, el Primer Ministru [[Imperiu Británicu|británicu]] [[Benjamin Disraeli]], a nome de la [[Victoria I del Reinu Uníu|Reina Victoria]], mercó les aiciones del [[Canal de Suez]]. Agora los europeos yá non yá utilizaben al Oriente Mediu como una seición del tableru políticu internacional, sinón qu'interveníen direutamente nél.

D'esta manera, el [[Occidente|mundu occidental]] tresformar mientres el [[sieglu XIX]] nun referente ineludible pal Oriente Mediu, xenerando numberoses perspectives desemeyaes sobre l'actitú que tendríen d'adoptar ante'l &quot;problema européu&quot;. Una d'elles yera tratar de sofitar al Imperiu otomanu pa revitalizalo, como la mayor potencia musulmana que siguía siendo, n'ares d'unificar a tolos dominios musulmanes dende l'Atlánticu hasta Indonesia ([[panislamismu]]); la idea del [[Califatu]], que l'Imperiu otomanu revitalizara, xugó nesto un importante rol ideolóxicu. Mientres la dómina, l'Imperiu otomanu recibió diverses llamaes d'auxiliu de musulmanes de les más diverses rexones, incluyendo Indonesia y los principaos musulmanes d'Asia Central, pa lluchar contra los rusos o contra les potencies d'Europa Occidental, ensin que de xacíu l'Imperiu otomanu tuviera la capacidá de responder a tales solicitúes desesperaes. L'otru camín que buscaron los musulmanes, foi trescalase amodo de la idea del [[nacionalismu]], preparando asina'l terrén pa la creación de los futuros Estaos que van integrar l'Oriente Mediu a partir del [[sieglu XX]].

Nel postreru terciu del sieglu XIX, l'Imperiu otomanu entró definitivamente en crisis, perdiendo en [[1878]] casi tolos sos dominios balcánicos. Hubo en consecuencia serios enfrentamientos ente grupos intelectuales y militares gustantes a la occidentalización, y los conservadores grupos de poder tradicional, incluyendo nesti postreru a los mesmos sultanes (y al empar [[califa|califes]]). Un intentu de dotar al Imperiu otomanu d'una constitución a la europea fracasó en [[1876]], y un golpe d'estáu preparáu polos &quot;[[Mozos Turcos]]&quot; sufrió'l mesmu destín en [[1909]]. En [[1914]], al españar la [[Primer Guerra Mundial]], l'Imperiu otomanu viose abasnáu a ella del llau de la [[Triple Alianza (1882)|Triple Alianza]] (los [[Potencies Centrales|imperios centrales]]: [[Alemaña]], [[Austria]] ya [[Italia]]), y con esto quedó selláu en definitiva el so destín.

=== El réxime de los mandatos ===
La [[Primer Guerra Mundial]] foi una oportunidá d'oru pa les potencies europees, qu'intentaron con ésitu aprovechase de la debilidá del [[Imperiu otomanu]] pa imponer el so propiu dominiu imperial en tales rexones. Nel intertanto, a finales del sieglu XIX, los europeos inventaren el [[motor de combustión interna]], y collo atoparon un nuevu usu al [[petroleu]], polo que pa éstes el control d'aquelles rexones tresformar nun oxetivu xeopolíticu de primera llinia. Mientres la mentada Primer Guerra Mundial tuvo importancia destacada'l guerrilleru [[Thomas Edward Lawrence|Lawrence d'Arabia]], que lluchó contra los turcos pola causa de la independencia de los pueblos sometíos al so dominiu, xuniendo pa ello fuercies con [[Sherif Hussein ibn Ali]], dirixente de [[La Meca]] que lideró la revuelta musulmana contra los otomanos, so la promesa de Lawrence de llograr una puesta independencia. Pero de callao, [[Inglaterra]] y [[Francia]] roblaron el [[Tratáu Sykes-Picot]], que creaba dos esferes d'influencia, pa caúna d'estes naciones, y qu'implicaben el partise los dominios otomanos.

Los trataos que punxeron fin a la [[Primer Guerra Mundial]], significaron tamién la desintegración final del [[Imperiu otomanu]]. El Califa otomanu foi formalmente depuestu en [[1923]], y lo que restaba del dominiu otomanu pasó a ser la moderna [[Turquía|República de Turquía]], sol lideralgu d'[[Mustafa Kemal Atatürk|Atatürk]]. So'l so mandu impúnxose una drástica occidentalización y secularización, qu'incluyó non yá afaer la ciencia, téunica o forma de gobiernu occidental, sinón inclusive la vistimienta y los calteres de la escritura.

Pela so parte había otros trés grandes focos políticos na rexón. [[Exiptu]] aseguró la so independencia de derechu, constituyéndose como una [[monarquía]] en [[1922]]. Na península arábiga, pela so parte, la [[Casa de Saúd]] consiguió la unificación de casi tolos territorios (salvu por dellos emiratos periféricos que sobreviven hasta'l sieglu XXI), y en [[1932]] pasó a formase oficialmente [[Arabia Saudita]], desenvolviendo una política amistosa escontra los intereses petroleros occidentalessobremanera con [[ARAMCO]]. [[Persia]], pela so parte, siguió nun réxime de semidependencia respectu de los capitales occidentales, teniendo una fuerte inxerencia nos sos asuntos internos, l'[[Anglu-Iranian Oil Company]].

Les potencies occidentales que queríen imponese nel restu del Oriente Mediu, viéronse enfrentaos entós al nacionalismu arábigo, y por tanto, arrenunciaron al imperialismu abiertu. La solución qu'atoparon foi amparase na apocayá creada [[Sociedá de Naciones]] ([[1919]]), que confirió a [[Inglaterra]] y [[Francia]] el control de la rexón, so la forma de [[Mandatu (política)|mandatu]]s, col argumentu de que dichos dominios, enantes otomanos, entá nun taben llistos p'asumir con responsabilidá'l so pasu escontra la independencia. Anque jurídicamente estos territorios fueren mandatos, na práutica implicaba concede-y a Inglaterra y Francia el [[protectoráu]] de diches rexones. [[Siria]] quedó so mandatu francés. [[Iraq]], pela so parte, quedó so mandatu inglés. Conceder a Inglaterra tamién el [[Mandatu Británicu de Palestina|mandatu sobre Palestina]], pero llueu la rexón al este del ríu [[Ríu Xordán|Xordán]] biforcóse, creándose asina [[Trexordania]]. Tantu en Xordania como n'Iraq creáronse dos tales monarquíes, al cargu de dos fíos de Hussein, buscando aquietarle por que nun promoviera nueves rebeliones contra los británicos y los franceses, según haber promovíu contra los otomanos mientres la Primer Guerra Mundial.

Na dómina empezó tamién la cuestión xudía. En [[1917]], el movimientu [[Sionismu|sionista]] consiguiera d'Inglaterra la [[Declaración Balfour]], que buscaba crear un llar xudíu en Palestina, como tierra ancestral del [[Reinu de Salomón]]. Empezó asina la migración lenta, pero sostenida, de xudíos del este d'Europa a Palestina, quien s'instalaron como colonos nos [[kibbutz]]. La resultancia sería una medría na tensión ente xudíos y palestinos, y la xénesis d'un problema xeopolíticu internacional que pondría delles vegaes en fierros al mundu enteru.

=== Independencia política ===
Dempués de la [[Segunda Guerra Mundial]] ([[1939]]-[[1945]]) fíxose políticamente insostenible el réxime de los mandatos, y por tanto, decidió finalmente concedese la independencia plena a los territorios alministraos so esti sistema. Sicasí, por cuenta de la importancia del Oriente Mediu, agora como principal centru de producción de [[petroleu]] nel mundu, los dos nueves grandes superpotencies ([[Estaos Xuníos]] y la [[Xunión Soviética]]) nun podíen dase'l luxu de prescindir d'estes. L'Oriente Mediu ingresa asina al esquema propiu de la [[Guerra Fría]]. Sicasí, non siempres les naciones de la rexón van ser dondes marionetes en manes de les superpotencies, yá que al tener la posibilidá de cerrar la llave del crudu, adquirieron un enorme poder de negociación. Esto quedó n'evidencia particularmente mientres el gobiernu de [[Gamal Abdel Nasser]] n'[[Exiptu]]. Este derrocó a la monarquía en [[1952]], y anque sofitáu primeramente per Estaos Xuníos, alloñóse cuando defendiósobremanera mientres la [[Conferencia de Yakarta]] ([[1955]]), que les naciones del [[Tercer Mundu]] teníen de siguir el so propiu camín. Nasser ayenóse la bona voluntá d'Estaos Xuníos y Europa, lo qu'inclusive-y costar un intentó d'invasión per parte d'[[Inglaterra]] y [[Francia]] en [[1956]], en respuesta a la so midida de [[Estatización|nacionalizar]] el [[Canal de Suez]], en manes britániques dende [[1875]]. Nasser foi sofitáu fuertemente pola Xunión Soviética, y la [[represa d'Asuán]] foi construyida en bona midida gracies al apurra de capitales procedentes de la esfera comunista.

El más grave problema que tuvo d'enfrentar l'Oriente Mediu, foi'l surdimientu del Estáu d'[[Israel]]. En [[1948]] expiró el mandatu británicu sobre Palestina, y los xudíos pasaron a tomar el control del nuevu Estáu independiente. [[Xerusalén]] quedó estremada en dos árees, una so control xudíu y otra so control musulmán, solución que naturalmente disgustó a dambes partes, por cuanto esta ciudá ye sagrada pa dambes confesiones relixoses. Los musulmanes preparar pa la guerra ya intentaron barrer a Israel del mapa en [[1949]], pero fracasaron nel so enfotu. En [[1956]], Israel consiguió asitiar un pocu más la so posición, al ponese del llau anglofrancés contra Exiptu mientres la [[Guerra del Sinaí]]. Sicasí, les mayores ventayes llograr en [[1967]], cola [[Guerra de los Seis Díes]]. Gracies a ésta, Israel ganó'l control completu de Xerusalén, arrampuñándo-y la metá musulmana a [[Xordania]], y apoderándose de los [[altos del Golán]], hasta entós en manes de [[Siria]]; conquistaron tamién tol [[Sinaí]] a Exiptu, hasta la vera oriental de la Canal de Suez, anque estos últimos territorios fueron restituyíos en [[1975]].

En paralelu, tien de señalase que non toles aspiraciones nacionalistes fueron conformaes, sinón aquelles que yeren más convenientes pa los intereses occidentales. Asina, la población de palestinos foi limpiamente somorguiada sol poder d'Israel. Los palestinos, esforciaos nel so enfotu por aportar a nacionales del so propiu Estáu, atoparon la so vía d'escape nel [[terrorismu]], desenvueltu pola [[Organización pa la Lliberación de Palestina]] y otros grupos terroristes más o menos radicales. El camín de les negociaciones ente israelines y palestinos siguiría siendo bastante zigzagueante, en parte pola resistencia a llegar a un alcuerdu per parte de los radicales instalaos en dambos llaos del conflictu. Otra reivindicación nacionalista que nun foi atendida, ye la de los [[curdos]], quien se remontaron contra los otomanos mientres la Primer Guerra Mundial, pero qu'una vegada acabada ésta, quedaron tremaos ente les fronteres de [[Turquía]], [[Siria]] ya [[Iraq]]. En dómines posteriores, les reivindicaciones nacionalistes de los curdos pa crear un Estáu nacional en [[Curdistán]] fueron duramente combatíes por [[Sadam Husein]], l'antiguu dictador d'Iraq.

Otru país que desenvolvió una fuerte veta nacionalista, en duru enfrentamientu con [[Occidente]], foi [[Irán]]. El Primer Ministru [[Mossadeqh]] trató de desafiase de los intereses occidentales, buscando la nacionalización de l'[[Anglu Iranian Oil Company]], pero foi violentamente derrocáu por un golpe d'estáu promovíu por [[Shah Reza Pahlevi]], quien instauró un réxime prooccidental en [[1952]]. La reaición nacionalista vieno agora de parte del sector [[chiíta]] más radical, qu'empuestu pol [[ayatolá]] [[Rumolah Jomeini]], derrocó al Shah, obligar a exiliase, y asumió'l poder so la forma d'una [[teocracia]] fundamentalista, y duramente antioccidental. En respuesta, Estaos Xuníos financió a [[Sadam Husein]] por que llibrara, ente [[1980]] y [[1988]], una guerra contra Irán. La llamada [[Guerra Irán-Iraq]] terminó finalmente ensin alteriar sensiblemente l'equilibriu de la rexón.

El surdimientu de la figura del Ayatola Jomeini ye parte del llamáu resurdimientu islámicu que vivió la rexón na década de 1970. En [[1973]], les potencies árabes, particularmente Exiptu y Siria, viéronse embarcaes nuna nueva guerra contra Israel. Pa torgar el sofitu d'Occidente a Israel, les naciones árabes arrexuntaes na [[Organización de Países Esportadores de Petroleu]] (OPEP) partiéronse cuotes d'esportación de crudu, menguaron la producción d'ésti, y xeneraron la llamada [[crisis enerxética]], que desamarró una crisis económica. Anque en delantre la OPEP terminaría entendiéndose a medies con Occidente, la idea del resurdimientu islámicu había quedáu llanzada. L'[[islam]] volvióse tamién bandera de llucha por reivindicaciones socialessobremanera en réximes petroleros nos cualos la riqueza taba por demás concentrada nes grandes families, alredor de grandes bolsones de miseria. A la vuelta de delles décades, esto non yá aguiyó'l desenvolvimientu del chiísmu militante n'Irán, sinón tamién del terrorismu fundamentalista, como por casu el movimientu [[talibán]] d'[[Afganistán]], o la organización terrorista [[Al Qaeda]].

El derrumbe de la Xunión Soviética en [[1990]] dexó tamién a [[Estaos Xuníos]] una mayor inxerencia nos asuntos de la rexón, ensin contrapesos visibles. Asina, en [[1991]] lideró una coalición de naciones orquestada al traviés de la [[Organización de les Naciones Xuníes]], pa llevar la guerra contra [[Sadam Husein]], que nel añu anterior invadiera al so pequeñu vecín, l'[[Kuwait|Emiratu de Kuwait]]. Hussein viose obligáu a retirase de Kuwait, y el so réxime foi sometíu a fuertes restricciones. Sicasí, esto nun bastó, y en [[2003]], el presidente [[George W. Bush]] promovió una invasión en toa regla, a sida de que [[Iraq]] tenía [[armes de destrucción masiva]] (informes que dempués se revelaron falsos), qu'acabó col derrocamientu, captura, juzgamiento y execución de Hussein.

A la fecha, poro, l'Oriente Mediu ye mayoritariamente islámicu, con naciones independientes qu'en munchos casos presenten una estructura política descomanadamente simplificada, siendo gobernaes como monarquíes más o menos absolutes que llogren los sos recursos de la esplotación del petroleu, y con grandes desigualdaes sociales. En delles d'eses naciones produciéronse procesos de secularización, como por casu en [[Turquía]], o bien éstos son imperfectos y presenten enormes resistencies, como por casu n'[[Exiptu]], ente que n'otros haise asitiáu'l [[islamismu]] más radical, como por casu n'[[Irán]]. Metanes esti complicáu ruempecabeces xeopolíticu, ye descomanadamente difícil avizorar qué va asoceder en delantre na rexón.

== Ver tamién ==
* [[Llevante mediterraneu]]
* [[Historia del Antiguu Israel]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|History of the Middle East}}
* [http://menic.utexas.edu/ Middle East Network Information Center] (n'inglés).
* [http://www.mideastweb.org/history.htm Middle East History and Resources] (n'inglés).

{{Tradubot|Historia de Oriente Próximo}}
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Historia d'Oriente Próximu]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>oboj036p6y5qgz7fxa4wmoarxitcs7m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Historia de Yeme</title>
    <ns>0</ns>
    <id>137866</id>
    <revision>
      <id>3714315</id>
      <parentid>3673298</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:17:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="31894" xml:space="preserve">[[Ficheru:Qatabanic Inscription SE 60.png|thumb|210px|Antigua inscripción yemenina en [[Qataban|qatabánico]].]]

'''[[Yeme]]''' foi unu de los más antiguos centros de civilización nel [[Oriente Próximu]].&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20071018212103/http://www.metmuseum.org/TOAH/ht/04/wap/ht04wap.htm Arabian Peninsula, 1000 B.C.–1 A.D.] Timeline of Art History | The Metropolitan Museum of Art.&lt;/ref&gt;
La so tierra, relativamente fértil, y el so clima húmedu dexaron el desenvolvimientu d'una población estable. Esti fechu foi yá reconocíu pol xeógrafu [[Grecia|griegu]] [[Claudio Ptolomeo]], quien se refirió a Yeme nos sos testos como [[Eudaimon Arabia]] (términu más conocíu pola so traducción llatina, [[Arabia Felix]]), la ‘Arabia feliz'.

Ente'l [[sieglu&amp;nbsp;XII e.C. ]] y el [[sieglu VI|sieglu&amp;nbsp;VI&amp;nbsp;d.&amp;nbsp;C.]], la zona foi apoderada por trés civilizaciones socesives, que controlaron el codalosu tráficu d'[[especie|especies]]: los [[mineos]], los [[Reinu de Saba|sabéivos]] y los [[himyar]]itas.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20071103172007/http://www.metmuseum.org/toah/ht/03/wap/ht03wap.htm Arabian Peninsula, 2000–1000 B.C.] Timeline of Art History | The Metropolitan Museum of Art.&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Perfume-burner ibex Louvre DAO19.jpg|thumb|210px|Quemaperfumes yemenín del sieglu III a C.]]

== Historia antigua ==
[[Ficheru:Dhamar_Ali_Yahbur_II.jpg|thumb|210px|Un rei [[himyar]]ita.]]

Hacia l'añu [[III mileniu e.C.|5000 e.C. ]], nos montes del norte de Yeme yá esistíen asentamientos relativamente grandes pa la so dómina.&lt;ref&gt;McLaughlin, Daniel: ''Yemen: The Bradt Travel Guide'' (páx. 4).&lt;/ref&gt;

El [[reinu de Saba]], que la so capital créese que foi [[Marib]], surdíu dende'l [[sieglu&amp;nbsp;VIII e.C. ]],&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Kitchen, Kenneth Anderson|títulu=On the Reliability of the Old Testament|páxina=594|editorial= Wm. B. Eerdmans Publishing|añu= 2003|isbn=0802849601}}&lt;/ref&gt; algamó un gran poderíu pola so situación estratéxica, ente la [[India]] y el [[Mediterraneu]], lo que-y dexó [[monopoliu|monopolizar]] el tráficu d'[[especie|especies]]. Según l'[[Antiguu Testamentu]], [[Salomón]], rei d'[[Israel]], recibió nel [[sieglu X e.C.|sieglu X e.C. ]] la visita de la opulenta [[Reina de Saba]]; la rellumanza del so séquitu puede ser un ecu de la fascinación que les riqueces del reinu [[sabeo]] producieron na dómina.&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Geoffrey W. Bromiley|títulu=The International Standard Bible Encyclopedia|volume=4 |páxina=254|isbn=0802837840}}&lt;/ref&gt;
Escontra'l sieglu&amp;nbsp;VIII e.C. los sabéivos, p'ameyorar los sos regadíos, construyeron una represa,&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Rogers, Jerry R.; Glenn Owen Brown &amp; Jürgen Garbrecht|títulu=Water Resources and Environmental History|páxina=36|editorial= ASCE Publications|añu= 2004|isbn= 0784475504}}&lt;/ref&gt; de la qu'entá esisten muertes. Paez ser que tuvo en funcionamientu hasta l'añu&amp;nbsp;57&amp;nbsp;d.&amp;nbsp;C., esto ye, mientres más d'un mileniu. En Marib inda pueden trate los restos d'un gran templu, que permaneció de pies mientres casi catorce&amp;nbsp;sieglos.

Ente'l 700 y el 680 e.C. , el reinu de Awsan apoderó Adén y la so contorna. El sabeo Mukarrib Karib'il Watar que tenía'l títulu de rei,&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor= Daum, Werner|títulu=Yemen: 3000 Years of Art and Civilization in Arabia Felix|páxina= 73|editorial= Pinguin-Verlag|añu= 1987|isbn=3701622922}}&lt;/ref&gt; conquistó tol reinu de Awsan, ampliando'l territoriu de Saba, al incluyir gran parte de Arabia del Sur.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.britishmuseum.org/explore/online_tours/middle_east/ancient_south_arabia/the_kingdoms_of_ancient_south.aspx|títulu=The kingdoms of ancient South Arabia|publicación=British Museum|fechaaccesu=7 de febreru de 2014|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131203080802/http://www.britishmuseum.org/explore/online_tours/middle_east/ancient_south_arabia/the_kingdoms_of_ancient_south.aspx|fechaarchivu=3 d'avientu de 2013}}&lt;/ref&gt;
La falta d'agua na península arábiga torgó que los sabéivos unificaren tola península. En llugar d'ello, establecieron delles colonies pa controlar les rutes comerciales.&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Jawād ʻAl títulu=الـمـفـصـّل في تـاريـخ العـرب قبـل الإسـلام |añu=1968 |editorial=Dār al-ʻIlm lil-Malāyīn |idioma=árabe |volume=2 |páxina=19}}&lt;/ref&gt;

Nel añu [[24 e.C.|24 e.C. ]], los sabéivos refugaron una espedición [[Imperiu romanu|romana]] mandada pol [[procónsul]] d'[[Exiptu]], [[Elio Galu]], quien tuvo qu'arrenunciar de la idea de conquistar la Arabia Felix.&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Hârun Yahya|títulu=Perished Nations|páxina=115|editorial= Global Yayincilik|añu= 1999|isbn= 1897940874}}&lt;/ref&gt;

A partir del [[sieglu III|sieglu III&amp;nbsp;d.&amp;nbsp;C.]], el reinu de Saba pasa a ser apoderáu por una nuevu dinastía, la [[himyar]]ita, polo que d'equí p'arriba se fala del reinu de Himyar. Los himyaritas conquistaren Saná nel [[sieglu II]] y nel añu 275 conquistaron Hadramout, Najran y Tihama.&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Dieter Vogel, Susan James |títulu=Yemen|páxina=34|editorial= APA Publications|añu= 1990}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Klaus Schippmann|títulu= Ancient South Arabia: from the Queen of Sheba to the advent of Islam|páxina=52–53|editorial= Markus Wiener Publishers|añu= 2001|isbn=1558762361}}&lt;/ref&gt;
La capital del nuevu reinu foi treslladada nel [[sieglu V]] a [[Dhafar]] (agora un pequeñu pueblu, na rexón d'[[Ibb]]). Tamién comerciantes, los himyaritas fueron sicasí culturalmente inferiores a los sabéivos. [[Dhu Nuwas]], Rei de [[Himyar]], adoptó'l [[xudaísmu]] como relixón del estáu, y escorrió a los [[cristianismu|cristianos]], lo que causó una guerra col cristianu [[reinu d'Aksum]], na actual [[Etiopía]]. Himyar foi invadíu y conquistáu por Aksum nel añu [[533]].&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Phillipson, D.W.|añu=2012|títulu=Foundations of an African Civilisation: Aksum and the Northern Horn, 1000 BC – AD 1300|páxina=204|editorial=Boydell &amp; Brewer Ltd|isbn=1847010415}}&lt;/ref&gt;
Cuarenta años dempués ([[572]]), el reinu foi anexonáu pola [[Persia]] [[sasánida]].&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Scott Johnson|títulu=The Oxford Handbook of Late Antiquity|páxina=298|editorial= [[Oxford University Press]]|añu= 2012|isbn= 0195336933}}&lt;/ref&gt;

== La Edá Media ==
L'[[Islam]] llegó a Yeme alredor del añu [[630]], en vida del profeta [[Mahoma]].&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor= Sabarr Janneh|títulu=Learning From the Life of Prophet Muhammad|páxina=17|editorial=AuthorHouse|isbn=1467899666}}&lt;/ref&gt;
Tres la conversión del gobernador persa, [[Badhan]], munchos de los [[xeque]]s y les sos tribus abrazaron tamién l'Islam. A partir d'entós, Yeme pasó a formar parte del [[califa]]to árabe, de los que nun yera más qu'una provincia remota. Mientres el [[sieglu VIII]], gobernando en [[Bagdag]] la dinastía [[Califatu Abbasí|abásida]], empiecen a apaecer en Yeme pequeños estaos independientes ''de facto''. Na zona costera empieza nel añu [[819]] el dominiu de la dinastía [[zayidita]] o zayidí, d'obediencia [[chiíta]], fundada por [[Yayha ben Yahya ben Qasim ar-Rassi]], que estableció una estructura política teocrática que, con distintes vicisitúes, duró hasta los nuesos díes.&lt;ref name=&quot;autogenerated128&quot;&gt;Wheatley, Paul (2001): ''The Places Where Men Pray Together: Cities in Islamic Lands, Seventh Through the Tenth Centuries'' (páx.&amp;nbsp;128). Chicago: [[University of Chicago Press]], 2001. ISBN 0226894282&lt;/ref&gt;
En [[1021]] los zayiditas fueron reemplazaos por otra dinastía local, los banu nagagh (o nayajidas);&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Mohammed Abdo Al-Sururi|añu=1987 |títulu=الحياة السياسية ومظاهر الحضارة في اليمن في عهد الدول المستقلة |idioma=árabe|páxina=237|editorial=University of Sana'a}}&lt;/ref&gt; derrotaos polos sulayhidas en [[1060]];&lt;ref&gt;J. D. Fage; y Oliver, Roland Anthony (1977): ''The Cambridge History of Africa'' (volume 3, páx.&amp;nbsp;119). ambridge University Press, 1977. ISBN 0521209811.&lt;/ref&gt; quien en [[1159]] fueron de la mesma sustituyíos polos mahditas.

Los [[califa|califes]] [[sunní]]es d'[[Exiptu]] ocuparon gran parte del norte de Yeme mientres el [[sieglu XI]], pero'l poder llocal foi exercíu por dinastíes yemenines, como los zayiditas, los banu nagagh, y los banu sulayh. En [[1174]] los [[ayyubitas]] exipcios conquistaron Adén&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Mohammed Abdo Al-Sururi |títulu=الحياة السياسية ومظاهر الحضارة في اليمن في عهد الدو المستقلة |añu=1987 |publicación=University of Sana'a |páxina=311 |idioma=árabe}}&lt;/ref&gt; y en 1189 Saná y tol territoriu de Yeme;&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Farhad Daftary |títulu=The Isma'ilis: Their History and Doctrines|añu=2007 |editorial=[[Cambridge University Press]]|isbn= 1139465783|páxina=260 }}&lt;/ref&gt; pero'l so poder debilitar escontra [[1250]], cola subsiguiente apaición de nuevos estaos locales, rexíos por dinastíes como la rassulita (hasta [[1442]]),&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Abdul Ali |títulu=Islamic Dynasties of the Arab East: State and Civilization During the Later Medieval Times |añu=1996 |editorial=M.D. Publications Pvt. Ltd |isbn=8175330082 |páxina=85}}&lt;/ref&gt; y la tahirita (hasta [[1516]]).&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Halil İnalcık, Donald Quataert |títulu=An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300–1914|añu=1994 |editorial=Cambridge University Press |isbn=0521343151|páxina=320 }}&lt;/ref&gt;
A finales del [[sieglu XV]] faen la so apaición los [[Imperiu portugués|portugueses]], qu'unvien delles espediciones p'amestase l'estrechu de [[Bab-el-Mandeb]] y faese asina col control del tráficu de especies. En [[1517]] llogren finalmente apoderase d'[[Adén]], que va siguir nel so poder hasta [[1538]].&lt;ref name=MiAN&gt;{{cita llibru |autor=Muḥammad ibn Aḥmad Nahrawālī|títulu=Lightning Over Yemen: A History of the Ottoman Campaign in Yemen, 1569–71|añu=2002 |editorial=OI.B.Tauris |isbn=1860648363 |páxina=2, 8 }}&lt;/ref&gt;
En [[1517]] la mayor parte del territoriu de Yeme convirtióse nominalmente en parte del [[Imperiu otomanu]], anque'l poder real siguió en manes de los [[imán (relixón)|imánes]] zayiditas. En 1538 el [[sultán]] otomanu [[Solimán el Magníficu]] arrampuñó'l puertu de Adén a los portugueses.&lt;ref name=MiAN/&gt;

== Sieglos XVII-XX ==
Ente [[1628]] y [[1634]], Seid Jassem, llamáu [[Jassem el Kebir]] (el Grande) combate y espulsa a los turcos de Yeme, y apodérase inclusive de Adén. Restablezse la dinastía zaydita, con capital en [[Sanaa]].&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Amira Maddah|añu=1982|títulu=العثمانيون والإمام القاسم بن محمد في اليمن|páxina=839|idioma=árabe}}&lt;/ref&gt;
Adén, sicasí, independizar de los zayditas en [[1740]]. [[Ibn Saud]], de la dinastía [[wahabita]] -antepasáu del actual [[Rei de Arabia Saudita]]- apoderar a finales del [[sieglu XVIII]], aprovechando la decadencia del [[Imperiu otomanu]], de la práutica totalidá de la [[Península Arábiga]], incluyendo'l territoriu yemeni. En tiempos del Sultán [[Mahmud II]], sicasí, el [[Bajá]] d'[[Exiptu]], [[Mehmet Alí]], combate y vence a los saudinos, restaurando nominalmente el dominiu otomanu (na práutica, exipciu) en Arabia. En [[1837]] [[Kultschuck Ibrahim Pachá]], xeneral de Mehemet Alí, invade'l Yeme, ocupa [[Sanaa]] y obliga al Imán de Yeme a abdicar en favor del [[Xefes d'Estáu d'Exiptu|Bajá d'Exiptu]].

En [[1839]] l'enclave de Adén ye vencíu a los [[Reinu Xuníu|británicos]].&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Farah, Caesar E. |añu=2002|títulu=The Sultan's Yeme: 19th-Century Challenges to Ottoman Rule|páxina=124|editorial=I.B.Tauris|isbn=1860647677}}&lt;/ref&gt;
Los otomanos taben esmolecíos alrodiu de la espansión británica de la India hasta'l Mar Colorado y Arabia. Volvieron a la Tihama en 1849 dempués d'una ausencia de dos sieglos;&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{cita llibru |author=Farah, Caesar E.|añu=2002|títulu= The Sultan's Yemen: 19th-Century Challenges to Ottoman Rule|editorial= I.B.Tauris|páxina= 120|isbn=1860647677}}&lt;/ref&gt; anque solamente llograron conquistar Saná y les tierres altes en 1872.&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Derryl N. Maclean, Sikeena Karmali Ahmed|añu=2012|títulu=Cosmopolitanisms in Muslim Contexts: Perspectives from the Past|páxina=54|editorial=Edinburgh University Press|isbn=0748644563}}&lt;/ref&gt;
A partir de [[1892]] producir en Yeme una insurrección contra los exipcios. En [[1904]] restablezse la dinastía zaydita, na persona del [[imán (relixón)|imán]] [[Yahya Ibn al-Husayn]],&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=B. Z. Eraqi Klorman|añu=1993|títulu=The Jews of Yemen in the Nineteenth Century: A Portrait of a Messianic Community|páxina=12|editorial=BRILL|isbn=9004096841}}&lt;/ref&gt; pero baxu control turcu. Una nueva insurrección, en [[1911]], consigue arrincar de los turcos una mayor autonomía.&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor= Rogan, Eugene L. |añu=2002|títulu=Frontiers of the State in the Late Ottoman Empire: Transjordan, 1850–1921|editorial=Cambridge University Press|isbn=0521892236}}&lt;/ref&gt;

== El reinu independiente (Yeme del Norte) ==
[[Ficheru:Sa mapa8.png|280px|thumb|División de Garrar ente Yeme y Arabia Saudita en 1934.]]
Tres la [[I Guerra Mundial]] y la derrota del Imperiu Turcu, Yeme consigue la so independencia ''de iure'', siendo'l [[imán (relixón)|imán]] zaydita nomáu [[Rei de Yeme]] en [[1918]], anque nun ye reconocíu polos británicu hasta [[1925]].&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Chatterji, Nikshoy C.|añu=1973|títulu=Muddle of the Middle East|volume=1|páxina=197|editorial=Abhinav Publications|isbn=0391003046}}&lt;/ref&gt;

En [[1926]] el Rei saudita [[Abdulaziz bin Saúd]], que'l so oxetivu yera la unificación de tola península so la so poder, invade Yeme, en conquistando'l restu de Arabia.&lt;ref name=&quot;Madawi al-Rasheed 2002 101&quot;&gt;{{cita llibru |autor=Madawi al-Rasheed|añu=2002|títulu=A History of Saudi Arabia |páxina=101|editorial=Cambridge University Press|isbn=0521644127}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Bernard Reich |fecha=1990|títulu=Political Leaders of the Contemporary Middle East and North Africa: A Biographical Dictionary|páxina=509 |publicación=Greenwood Publishing Group|isbn=9780313262135}}&lt;/ref&gt;
Al añu siguiente, tres un tratáu colos británicos, retírase, reponiendo al [[imán (relixón)|imán]] [[Yahya Ibn al-Husayn]] nel so tronu. Sicasí, en [[1934]], españen tensiones ente los reinos saudita y yemenín por causa de la rexón fronteriza de [[Provincia de Garrar|Garrar]] y de les rellaciones del reinu yemenín con [[Italia]]. La crisis resolver por intermediación de [[Gran Bretaña]], quien axudica'l Garrar a los saudites y la reconocencia del protectoráu británicu sobre Adén, por 40 años.&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor=Glen Balfour-Paul|títulu=The End of Empire in the Middle East: Britain's Relinquishment of Power in Her Last Three Arab Dependencies|páxina=60|añu=1994|editorial=Cambridge University Press|isbn=0521466369}}&lt;/ref&gt;

El reinu de Yeme participa en [[1945]], xuntu con [[Exiptu]], [[Siria]], [[El Líbanu]], [[Xordania]] y [[Arabia Saudita]] na fundación de la [[Lliga Árabe]], a la que darréu se xuntarán otros estaos. En [[1947]] ingresa na [[ONX]], consiguiendo asina la plena reconocencia internacional.

La intención de [[Yahya Ibn al-Husayn]] yera convertir la monarquía, qu'hasta entós fuera electiva, n'hereditaria, imponiendo como'l so socesor al so fíu [[Ahamad ibn Yahya|Ahmad]]. La oposición de la [[nobleza]] condució en [[1948]] a un intentu de [[golpe d'estáu]], nel que'l Rei foi asesináu. El so fíu, [[Ahmad ibn Yahya]] reprimió con durez la oposición al réxime. Ahmad empecipió una política de confrontación con [[Gran Bretaña]], pola mor del contenciosu pola posesión de Adén, inda colonia británica. Robló un alcuerdu d'unión con [[Exiptu]] y [[Siria]] (entós la [[República Árabe Xunida]]), colos que formó parte de los &quot;[[Estaos Xuníos Árabes]]&quot; ente [[1958]] y [[1961]]. El Rei Ahmad morrió en setiembre de [[1962]]. Asocedió-y el so fíu [[Muhammad al-Badr]], pero foi pocu dempués depuestu por fuercies revolucionaries, que tomaron el control de la capital ya instauraron la República Árabe de Yeme. Producióse un conflictu ente delles naciones árabes, yá que [[Exiptu]] sofitó a la naciente república, ente que [[Xordania]] y [[Arabia Saudita]] sofitaben a los siguidores de la [[monarquía]]. El conflictu enllargar hasta [[1967]], con enfrentamientos esporádicos; esi añu les tropes exipcies retirar de Yeme. En [[1968]], tres un últimu asediu de la capital polos partidarios de la monarquía, algamóse por fin la reconciliación. Arabia Saudita reconoció oficialmente a la República en [[1970]].&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Dresch |nome=Paul |títulu=A History of Modern Yemen |añu=2000 |editorial=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-79482-4 |páxina=115}}&lt;/ref&gt;

== Yeme del Sur ==
La rexón de Adén, so dominiu británicu dende [[1839]], formó parte de la [[India británica]] hasta [[1937]]. Esi añu, Adén tresformar nuna colonia de la Corona, y los territorios axacentes en dos [[protectoráu|protectoraos]] británicos, oriental y occidental. En [[1959]] seis de los [[xeque]]s del protectoráu occidental de Adén, so los auspicios de [[Gran Bretaña]] que pretendía detener asina'l so deriva [[panarabismu|panarabista]], crearon una federación d'emiratos, la Federación de Arabia del Sur, que s'integró na [[Commonwealth]]. Más palantre incorpórense otros emiratos, tantu del protectoráu oriental como del occidental, y en [[1963]] ingresa na Federación la colonia de Adén, anque caltién la so estatus de colonia de la corona.

Sicasí, asocédense les revueltes anti-britániques, dirixíes por dos grupos nacionalistes rivales, el Frente de Lliberación del Yeme del Sur Ocupáu, y el Frente de Lliberación Nacional. En febreru de [[1963]], empecípiense los primeros ataques contra les tropes britániques. El 10 d'avientu, tres un atentáu nel aeropuertu de Adén contra l'Altu Comisariu Británicu, [[sir Kennedy Trevasky]] ya integrantes del Conseyu Supremu Federal, nel que resultó mancáu esti altu cargu y un ministru, declaróse l'estáu d'esceición. Los enfrentamientos fueron faciéndose progresivamente más duros con numberoses víctimes en combates y ataques terroristes. En [[1967]] retírense les tropes britániques, y toma el poder el Frente de Lliberación Nacional, d'orientación [[marxista]]. El [[30 de payares]] d'esi añu proclámase la República Popular de Yeme del Sur, el primer estáu [[comunista]] árabe de la hestoria.&lt;ref&gt;Schmitthoff, Clive Macmillan: ''Schmitthoff's select essays on international trade law'' (páx. 390).&lt;/ref&gt;
En [[1969]] consigue'l poder la nala radical del FLN, y el país ye rebautizado como República Popular Democrática de Yeme del Sur. Ye un réxime de partíu únicu, el [[Partíu Socialista de Yeme]], qu'establez estrechos llazos cola [[Xunión Soviética]], [[China]], [[Cuba]] y la [[OLP]].

== Los dos repúbliques ==
[[Ficheru:Ali Abdullah Saleh 2004.jpg|thumb|200px|Ali Abdullah Saleh.]]

La coesistencia na década de los 70 ente la [[Yeme del Norte|República Árabe de Yeme]] (Yeme del Norte) y la [[Yeme del Sur|República Popular Democrática]] (Yeme del Sur) tuvo marcada polos enfrentamientos. N'ochobre de 1972, por causa de unos incidentes fronterizos, el Norte invadió al Sur, provocando una guerra na que'l Norte cuntó col sofitu de Arabia Saudita, y el Sur col de la Xunión Soviética. So los auspicios de la [[Lliga Árabe]] alcordóse l'altu'l fueu en [[El Cairu]] el [[24 d'ochobre]] de [[1972]]. En dichu alcuerdu estableciéronse tamién les bases pa una futura unificación de dambos estaos, pero'l proyeutu ye boicotiáu pol líder de la facción prosaudita de Yeme del Norte, el comandante '''Ibrahim al-Hamdi''', quien el [[13 de xunu]] de [[1974]], tres un golpe d'estáu, convertir en Presidente de la República Árabe.

En [[1976]] Arabia Saudita reconoz a Yeme del Sur, y el presidente de Yeme del Norte estrecha rellaciones con China, creando un marcu favorable pa les negociaciones de reunificación. Tou atáyase, sicasí, cuando, Ibrahim al-Hamdi ye asesináu, n'ochobre de [[1977]]. Sustituyir el coronel '''Ahmad al Ghashni''', quien ye tamién asesináu al añu siguiente por un axente de Yeme del Sur. El so socesor, '''[[Ali Abdullah Saleh]]''', rompió les rellaciones col Sur.

En [[1979]] produzse otra curtia guerra por tensiones fronterices, resuelta tres la intermediación de la Lliga Árabe. En marzu d'esi mesmu añu, nun cume realizáu en [[Kuwait]], llegar a un nuevu alcuerdu ente los dos repúbliques que va desaguar, n'avientu de [[1981]], na firma d'un proyeutu de Constitución pa un estáu unificáu.

== Unificación ==
{{AP|Unificación Yemenina}}

[[Ficheru:Divided Yemen es.svg|thumb|290px|right|[[Yeme del Norte]] (en naranxa) y [[Yeme del Sur]] (n'azul) antes de 1990.]]Tres una década de negociaciones, con meyores y retrocesos en función de los cambeos políticos nos dos repúbliques, el [[22 de mayu]] de [[1990]] el Norte y el Sur fundir nun solu estáu, col nome oficial de '''República del Yeme''', con capital en [[Saná]].&lt;ref name=&quot;BBC Timeline&quot;&gt;{{cita web |url=https://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-14704951 |títulu=Yemen profile (timeline) |fecha=26 d'ochobre de 2013 |publicación=BBC |fechaaccesu=14 d'avientu de 2013}}&lt;/ref&gt;
[[Adén]] foi designada capital comercial. La nueva república ye democrática y pluripartidista, magar la so Constitución recueye la preponderancia de la llei islámica como fonte de llexislación.

El presidente de la República foi l'antiguu xefe d'estáu de Yeme del Sur, Abu Bakr el-Attas, ente que el ex-presidente del Norte, [[Ali Abdullah Saleh]] púnxose al mandu de un Conseyu Presidencial provisional. Se instituyó un [[parllamentu]] de 301 diputaos, de los cualos 159 yeren representantes del Norte, 111 del Sur, y 31 independientes, escoyíos pol xefe del Conseyu Presidencial. Decretóse un periodu de transición de 30 meses pa la unificación de los dos sistemes políticos y económicos. La Constitución foi ratificada en mayu de [[1991]].

Yeme foi unu de los pocos países árabes que sofitó a [[Iraq]] na so invasión de [[Kuwait]], en 1991.&lt;ref name=YemenProfile2008&gt;{{cita web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Yemen.pdf |títulu=Country Profile: Yemen |formatu=PDF |publicación=Library of Congress – Federal Research Division |añu=2008 |fechaaccesu=7 d'abril de 2010}}&lt;/ref&gt;

Nes eleiciones llexislatives de [[1993]], algamó'l trunfu'l partíu [[Congresu Xeneral del Pueblu]], del presidente Saleh, con 123 de los 301 escaños. En desalcuerdu coles resultaos, el vicepresidente y home fuerte de Yeme del Sur, [[Ali Salem al-Baid]], amenació con una nueva secesión del Sur, lo que produció una curtia guerra civil (mayu-xunetu [[1994]]), que terminó cola victoria de les fuercies lleales a Saleh, quien en 1999 resultó electu como presidente col 96,2% de los votos.&lt;ref name=elections&gt;{{cita llibru |títulu=Elections in Asia: A data handbook|volume= I |autor1=Nohlen, Dieter |autor2=Grotz, Florian |autor3=Hartmann, Christof |añu=2001 |editorial=Oxford University Press |allugamientu=Oxford |isbn=978-0-199-24958-9 |páxines=309–310 |url=https://books.google.com/books?id=BVFBXa69tWMC&amp;pg=PA309 |fechaaccesu=7 d'abril de 2011}}&lt;/ref&gt;

== Periodu d'inestabilidá ==
N'ochobre de 2000, 17 militares d'[[Estaos Xuníos]] morrieron nun ataque suicida d'[[Al-Qaeda]] [[Atentáu contra'l USS Cole|al navío U.S. Cole]].&lt;ref&gt;{{cita web | url=http://www.cnn.com/2003/LAW/05/15/cole.bombing.charges/index.html| títulu=Terroristes atenten contra'l USS Cole| editorial=[[CNN]]| fecha=15 de mayu de 2003| urlarchivu=https://web.archive.org/web/20071204065330/http://www.cnn.com/2003/LAW/05/15/cole.bombing.charges/index.html| fechaarchivu=4 d'avientu de 2007}}&lt;/ref&gt;
El 20 de febreru de 2001 un referendu ratificó la presidencia de Saleh y dio-y poderes especiales. Dempués del 11 de setiembre de 2001, el presidente Saleh anunció que Yeme se xunía a la Guerra contra'l Terror pa enfrentar a al-Qaeda.

En xunu de 2004, empezó un [[Insurxencia chiita en Yeme|movimientu insurxente chiita]], cuando'l clérigu [[Hussein Badreddin al-Houthi]], líder de los chiitas [[Zaydismo|zaidies]], entamó un llevantamientu contra'l gobiernu yemenín. Los rebeldes afirmaron que se llevantaben &quot;pa defender a la so comunidá contra la discriminación&quot; y l'agresión del gobiernu.&lt;ref name=&quot;Deadly blast&quot;&gt;{{cita web |títulu=Deadly blast strikes Yemen mosque |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/7379929.stm |publicación=BBC News |fecha=2 de mayu de 2008}}&lt;/ref&gt;
En 2005, siquier 36 persones morrieron n'enfrentamientos ente la policía y manifestantes contra l'alza del preciu de la gasolina. El 20 de setiembre de 2006, Saleh foi reelecto presidente, col 77,2% de los votos.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Saleh re-elected president of Yemen |url=http://english.aljazeera.net/archive/2006/09/200841013335763406.html |publicación=Al Jazeera |fecha=23 de setiembre de 2006}}&lt;/ref&gt;

En xunetu de 2007, un atentáu d'al-Qaeda causó la muerte a siete turistes [[españoles]] na [[gobernación de Marib]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.20minutos.es/fotos/actualidad/atentáu-contra-turistes-espanoles-en-yemen-2706/|títulu=Atentáu contra turistes españoles en Yeme|publicación=20 minutos|fecha=20 de xunetu de 2007}}&lt;/ref&gt;
Otros atentaos contra turistes asocedieron en 2008. En xineru de 2009, la organización terrorista anunció la conformanza de &quot;Al-Qaeda na península arábiga&quot;, con sede nes zones que controla en Yeme.&lt;ref&gt;{{cita web |autor=Daniel Cassman |url=http://www.stanford.edu/group/mappingmilitants/cgi-bin/groups/view/19#note6 |títulu=Al-Qaeda in the Arabian Peninsula |publicación=Stanford University |fechaaccesu=22 de febreru de 2013}}&lt;/ref&gt;
A partir de 2009 Estaos Xuníos realizó distintos ataques en Yeme, con aviones ensin tripular y dende barcos, pa intentar destruyir bases d'al-Qaeda o liminar a los sos xefes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://abcnews.go.com/Blotter/cruise-missiles-strike-yemen/story?id=9375236 |títulu=Obama Ordered U.S. Military Strike on Yemen Terrorists |publicación=ABC News |fecha=18 d'avientu de 2009 |autor=Ross, Brian; Esposito, Richard; Cole, Matthew; et al.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |author=Hakim Almasmari |url=http://www.thenational.ae/news/world/middle-east/us-makes-a-drone-attack-a-day-in-yemen |títulu=US makes a drone attack a day in Yemen |publicación=The National |ubicación=Abu Dhabi |fecha=31 de xineru de 2013}}&lt;/ref&gt;

Tamién en 2009, exércitu yemenín llanzó una nueva ofensiva contra los insurxentes zaidies, cola asistencia de les fuercies d'[[Arabia saudita]]. Decenes de miles de persones fueron movíes polos combates. Un altu'l fueu foi alcordáu en febreru de 2010. Sicasí, a finales d'añu, Yeme afirmó que 3.000 soldaos fueren muertos en nuevos enfrentamientos. Los rebeldes acusaron a Arabia Saudita de sofitar a grupos [[salafista|salafistes]] pa esterminar zaidíes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.rand.org/pubs/monographs/2010/RAND_MG962.pdf |títulu=Regime and Periphery in Northern Yemen: The Huthi Phenomenon |fecha=17 de setiembre de 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/view/yemens-forever-war-the-houthi-rebellion |títulu=Yemen's Forever War: The Houthi Rebellion |publicación=Washington Institute |fechaaccesu=22 de febreru de 2013}}&lt;/ref&gt;

== Cayida de Saleh ==
Dende empiezos de 2011 xeneralizáronse protestes masives contra'l gobiernu de Saleh. Primeramente asocedieron manifestaciones pa protestar contra'l desemplegu, les condiciones económiques y la corrupción, según en contra de les propuestes del gobiernu pa modificar la constitución por que'l fíu de Saleh podría heredar la presidencia. En marzu de 2011, francotiradores de la policía abrieron fueu contra'l campu pro-democracia en Saná, matando a más de 50 persones. En mayu, decenes de persones morrieron n'enfrentamientos ente les tropes y los combatientes tribales en Saná. Nesti puntu, Saleh empezó a perder el sofitu internacional. N'ochobre de 2011, l'activista de derechos humanos yemenín Tawakkul Karman ganaron el Premiu Nobel de la Paz y el Conseyu de Seguridá de la ONX condergó la violencia y pidió una tresferencia de poder.

El 23 de payares de 2011, Saleh viaxó a [[Riyad]], na vecina Arabia Saudita, a roblar el plan del Conseyu de Cooperación del Golfu pa la transición política, nel que se comprometió a tresferir llegalmente la presidencia al vicepresidente [[Abd Rabbuh Mansur al-Hadi]], del so mesmu partíu. Hadi asumió'l cargu y depués ganó les eleiciones presidenciales en febreru de 2012, na qu'él foi l'únicu candidatu.&lt;ref name=&quot;Lewis 2012&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu=Lewis |nome=Alexandra |títulu=Changing Seasons: The Arab Spring's Position Within the Political Evolution of the Yemeni State |publicación=Post-war Reconstruction and Development Unit Working Paper Series |fecha=mayu de 2012 |series=3}}&lt;/ref&gt;
Un &quot;gobiernu d'unidá&quot; formóse, incluyendo un primer ministru de la oposición.

Al-Qaeda realizó un atentáu suicida febreru de 2012 sobre'l palaciu presidencial, nel que morrieron 26 guardias republicanos, el día que'l presidente Hadi se posesionó. Tamién al-Qaeda executó atentáu suicida que mató a 96 soldaos en Saná tres meses dempués. En setiembre de 2012, un atentáu con coche bomba en Sana mató a 11 persones.

En 2012, foi conformáu en Yeme un &quot;pequeñu contingente de tropes d'Estaos Xuníos pa operaciones especiales&quot;.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,2123810,00.html |títulu=The End of Al-Qaeda? |nome=Bobby |apellíu=Ghosh |publicación=Time |fecha=17 de setiembre de 2012 }}&lt;/ref&gt;
L'exércitu yemenín foi capaz d'avanzar en Ansar al-Sharia y recuperar la [[gobernación de Shabwah]].

== Cayida de Haidi ya intervención de Arabia Saudita ==
{{AP|Guerra civil de Yeme (2015)}}
[[Ficheru:Yemen war detailed map.png|thumb|
{{legend|#cai7c4|Controláu polos [[Houthis|Houzies]] y l'Exércitu de Yeme}}
{{legend|#f98787|Controláu por siguidores d'[[Abd Rabbuh Mansur al-Hadi|Hadi]] o [[Arabia Saudita]]}}
{{legend|#b3b2ae|Controláu por [[Al-Qaeda]] y [[Ansar al-Sharia]]}}|350px]]
El 21 de setiembre de 2014, los rebeldes houzies conquistaron la capital Saná metanes protestes masives de la población de la ciudá contra l'alza de la gasolina. El 19 de xineru del 2015, los houzies eslleieron el parllamentu; Hadi arrenunció, pero'l 21 de febreru llogró fuxir a [[Adén]] y retiró el so arrenunciu. El 9 de marzu, la [[Lliga Árabe]] decidió unviar una fuercia militar encabezada por Arabia Saudita, col consensu d'Estaos Xuníos, pa restaurar el mandatu de Haidi. El 20 de marzu, el grupu terrorista [[Estáu Islámicu]] executó una fola d'atentaos suicides con bombes, matando a 142&amp;nbsp;persones nes mezquites de chiítas de Saná. El 25 de marzu, les fuercies de los houzies tomaron el control de Adén. El 26 de marzu, empezaron los bombardeos de Yeme, executaos pola coalición encabezada por Arabia Saudita.&lt;ref name=Armanian&gt;Armanian, Nazanín (2015) [http://blogs.publico.es/puntoyseguido/2625/los-25-oxetivos-de-eeuu-y-arabia-en-yemen/ «Los 25 oxetivos d'Estaos Xuníos y Arabia en Yemen»] artículu del 7 d'abril de 2015 nel diariu ''Público'' (Madrid).&lt;/ref&gt;
Tropes d'[[Exiptu]] desembarcaron en mariñes de Yeme.

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}

{{Tradubot|Historia de Yemen}}
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Historia de Yeme|*]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>ddg7b5cevlprjxjboy04w7hsftnbewl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Imperiu incaicu</title>
    <ns>0</ns>
    <id>137881</id>
    <revision>
      <id>3714328</id>
      <parentid>3711569</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:18:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="150269" xml:space="preserve">{{Ficha d'estáu desapaecíu 
| nome_oficial = ''Tawantinsuyu''
| nome_completu = Imperiu incaicu
| nome_común = Tahuantinsuyo
| continente = América
| status = 
| yera = América precolombina
| fecha_empecipio = 
| añu_empecipio = 1438
| añu_fin = 1533
| eventu_empecipio = Creación del imperiu con [[Pachacútec]]
| eventu_fin = [[Conquista de Perú|Conquista española]]
| eventu1 = [[Guerra civil inca|Guerra civil]] ente [[Huáscar]] y [[Atahualpa]]
| fecha_eventu1 = 1527-1532
| p1 = Curacazgo del Cuzco
| p2 = Cañari
| p3 = Reinu chimú
| p4 = Reinos aimaras
| p5 = Cultura Mollo
| s1 = Gobernación de Nueva Castiella
| s2 = Gobernación de Nueva Toledo
| s3 = Inques de Vilcabamba
| bandera_p1 = 
| bandera_p2 = 
| bandera_p3 = 
| bandera_p4 = 
| bandera_p5 = 
| bandera_p6 = 
| bandera_p7 = 
| bandera_p8 = 
| bandera_s1 = Flag of Cross of Burgundy.svg
| bandera_s2 = Flag of Cross of Burgundy.svg
| bandera_s3 =|10px
| añu_p1 = 1438
| añu_p2 = 500 d.C.
| añu_p3 = 1470
| añu_p4 = 1438
| añu_s1 = 1533
| añu_s2 = 1533
| añu_s3 = 1533
| imaxe_escudo = 
|imaxe_bandera = 
|bandera = 
| símbolo = 
| símbolu_tipu = Inca
| mapa = Tawantinsuyu (orthographic projection).svg
| aclaración_mapa = Máxima estensión del imperiu incaicu al rematar el gobiernu del inca [[Huayna Cápac]]
| capital = [[Cuzco]]
| latd = 13 | latm = 31 | lats = 0 | latNS = S | longd = 71 | longm = 59 |longs = 0 | longEW = W
| forma_de_gobierno = Monarquía&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(dalgunos consideren una [[diarquía]])&lt;/small&gt;
| títulu_líder = [[Inca]]
| líder1 = [[Pachacútec Inca Yupanqui]]
| añu_líder1 = [[1438]]-[[1472]]
| líder2 = [[Túpac Inca Yupanqui]]
| añu_líder2 = [[1472]]-[[1493]]
| líder3 = [[Huayna Cápac]]
| añu_líder3 = [[1493]]-[[1525]]
| líder4 = [[Huáscar]]
| añu_líder4 = [[1525]]-[[1532]]
| líder5 = [[Atahualpa]]
| añu_líder5 = [[1532]]-[[1533]]
| idioma_principal = [[Quechua clásicu|Quechua]]
| idioma_non_oficial = [[Idioma aimara|Aimara]], [[idioma puquina|puquina]], [[Idioma quingnam|quingnam]], [[Llingües preincaiques de la cuenca del Marañón|chacha]], [[cacán]], [[Idioma caranqui|caranqui]], [[Idioma pastio|campera]], [[Idioma esmeraldeño|esmeraldeño]], [[Llingües tallán-sechura|tallen]], [[Idioma culli|culli]], [[Idioma mochica|muchik]], [[Idioma chipaya|chipaya]], [[Idioma uru|uru]], [[kunza]], [[Idioma cañar|cañari]], otres [[llingües preincaiques]]
| relixón = [[Relixón incaica]]
| lema_nacional = 
| himnu_nacional =
| dato_año1 = [[1530]]
| dato_superficie1 = 2500000
| dato_población1 = 15000000
| dato_año2 = 
| dato_población2 = 
| dato_año3 = 
| dato_población3 = 
| miembru_de = 
| notes = [[Xentiliciu]]: incaicu(a). o [[Hatunruna]]
}}
[[Ficheru:The state management system of economy of Inka Empire esp.png|thumb|300px|right|El sistema de l'alministración estatal de la economía del imperiu incaicu (reconstrucción de S. Kupriienko).&lt;ref&gt;* {{cita llibru |autor=Kupriienko, Serhii |títulu=The social and economic system of the Inca Empire Tawantinsuyu |editorial=Alifaces Shevchenko National University of Kyiv, Ministry of Education and Science of Ukraine |añu=2013 |allugamientu=Kyiv |url=http://kuprienko.info/kupriyenko-s-suspil-non-gospodars-kij-ustrij-imperiyi-inkiv-tavantinsuju-disertatsiya/}}&lt;/ref&gt;]]
[[Ficheru:Tawantinsuyo.gif|thumb|300px|right|Espansión del imperiu incaicu o quechua]]
L''''Imperiu incaicu''' o '''inca''' foi'l [[Estáu]] [[América del Sur suramericanu]] col dominiu más estensu na hestoria de l'[[América precolombina]].&lt;ref&gt;Terence D'Altroy, The Inques, páxs. 2–3.&lt;/ref&gt; Al territoriu del mesmu denominóse '''Tahuantinsuyo''' (del [[quechua clásicu|quechua]] ''tawantin suyu'', «les cuatro rexones o divisiones») y al periodu del so dominiu conózse-y, amás, como '''incanato''' y/o '''incario'''. Florió na [[Andes|rexón andina]] del subcontinente ente los sieglos [[sieglu XV|{{versalitas|xv}}]] y [[sieglu XVI|{{versalitas|xvi}}]], de resultes del apoxéu de la [[civilización incaica]].{{ensin referencies}} Tomó cerca de dos millones de quilómetros cuadraos ente l'[[océanu Pacíficu]] y la [[selva amazónica]], dende les cercaníes de [[San Juan de Pasto|Pasto]] (Colombia) nel norte hasta'l [[ríu Maule]] (Chile) pel sur.

Los oríxenes del imperiu remóntense a la victoria de les [[Quechua (etnia)|etnies cuzqueñas]] (Región Sur del actual [[Perú]]), lideraes por [[Pachacútec]], frente a la confederación d'estaos [[chancas]] en [[1438]]. Depués de la victoria, el [[curacazgo incaicu]] foi reorganizáu por Pachacútec, con quien l'Imperiu incaicu empecipió una etapa de continua espansión, que prosiguió col so hermanu Cápac Yupanqui, depués per parte del décimu inca [[Túpac Yupanqui]], y finalmente del oncenu inca [[Huayna Cápac]], quien consolidó los territorios. Nesta etapa la civilización incaica llogró la máxima espansión de la so cultura, teunoloxía y ciencia, desenvolviendo les conocencies propies y los de la rexón andina, según foren asimilando los d'otros estaos conquistaos.

Depués d'esti periodu d'apoxéu l'imperiu entró en cayente por diversos problemes, siendo'l principal la confrontación pol tronu ente los fíos de Huayna Cápac: los hermanos [[Huáscar]] y [[Atahualpa]], que derivó inclusive nuna [[guerra civil]]. Ente los [[inques]] la viruela acabó col monarca [[Huayna Capac]], provocó la guerra civil previa a l'apaición hispana y causó un desastre demográficu nel [[Tahuantinsuyo]]. Finalmente Atahualpa vencería en [[1532]]. Sicasí'l so ascensu al poder coincidió col apuerto de les tropes españoles al mandu de [[Francisco Pizarro]], que prindaron al [[inca]] y depués executar. Cola muerte de Atahualpa en [[1533]] remató l'Imperiu incaicu. Sicasí, dellos inques rebalbos, conocíos como los «[[Inques de Vilcabamba]]», remontaron contra los españoles hasta [[1572]], cuando foi prindáu y degolláu el postreru d'ellos: [[Túpac Amaru I]].

L'Imperiu incaicu tomó los actuales territorios correspondientes al estremu suroccidental de [[Colombia]] na frontera, pasando por [[Ecuador]], principalmente por [[Perú]], l'oeste de [[Bolivia]], la metá norte de [[Chile]] y el norte, noroeste y oeste d'[[Arxentina]]. L'imperiu tuvo subdividíu en cuatro [[sos del Imperiu incaicu|sos]]: el [[Chinchaysuyo]] (''Chinchay Suyu'') al norte, el [[Collasuyo]] (''Qulla Suyu'') al sur, el [[Antisuyo]] (''Anti Suyu'') al este y [[Contisuyo]] (''Kunti Suyu'') al oeste. La capital del imperiu foi la ciudá de [[Cuzco]], nel actual Perú.

== Historia ==
[[Ficheru:Capitulo-XXXVIII.jpg|thumb|300px|right|La primer imaxe del Inca n'Europa. [[Pedro Cieza de Lleón]]. Crónica de Perú, [[1553]].]]
[[Ficheru:Los emperadores del Perú Parte1 - AHG.jpg|thumb|Detalle d'una galería de semeyes de los soberanos inques que foi publicada en 1744 na obra ''Rellación del Viaxe a a l'América Meridional'' na que [[Jorge Juan]] y [[Antonio de Ulloa]] fueron los sos autores.]]

=== Fontes históriques ===

==== Les cróniques europees sobre l'imperiu incaicu ====

Les primeres muertes escrites sobre l'imperiu incaicu constituyir les cróniques rexistraes por dellos autores europeos (darréu esistieron cronistes [[mestizu|mestizos]] y [[indíxena|indíxenes]] que tamién arrexuntaron la hestoria de los inques); esti autores arrexuntaron la hestoria incaica» basándose en rellatos recoyíos por tol imperiu.&lt;ref name=&quot;inques-rostw-hist&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Rostworowski Tovar |nome=María |fecha=ochobre del 2010 |títulu=Inques |serie=Biblioteca Imprescindibles Peruanos |páxines=17-25 |capítulu=1. La hestoria de los inques|llugar-publicación=Perú |editorial=Empresa Editora El Comerciu S.&amp;nbsp;A. - Producción Cantabria S.A.C.|isbn=978-612-4069-47-5 |fechaaccesu=29 de febreru de 2012}}&lt;/ref&gt; Los primeros cronistes tuvieron qu'enfrentar delles dificultaes pa poder traducir la hestoria incaica yá que, amás d'esistir una barrera idiomática, enfrentar al problema d'interpretar una manera de ver el mundu totalmente distinta a la que taben avezaos.&lt;ref name=&quot;inques-rostw-hist&quot;/&gt; Esto traxo a qu'esistan delles contradicciones ente los testos coloniales y un exemplu d'ello representar les [[cronoloxía|cronoloxíes]] sobre los gobernantes inques; asina, en munches cróniques atribúyense les mesmes fazañes, fechos y episodios a distintos gobernantes.&lt;ref name=&quot;inques-rostw-hist&quot;/&gt;

Sobre les cróniques del imperiu incaicu, ye importante acutar que los sos diversos autores tuvieron ciertos intereses al escribiles. Nel casu de los cronistes españoles, el so interés foi «legitimar la conquista al traviés de la hestoria», pa esto en munches cróniques señálase que los inques conquistaron usando dafechu la violencia y polo tanto nun teníen derechos sobre los territorios conquistaos. N'otru casu los cronistes amestaos a la [[Ilesia católica]] buscaron legitimar la evanxelización describiendo a la relixón incaica como obra del demoniu, a los inques como fíos de Noé y tratando d'identificar a les deidaes incaiques coles creencies bíbliques o'l folclor européu.&lt;ref name=&quot;inques-rostw-hist&quot;/&gt; Igualmente esistieron otros cronistes mestizos ya indíxenes que tamién tuvieron un interés d'eponderar l'imperiu o dalguna de les panacas coles cualos se emparentaban, como'l casu del [[Inca Garcilaso de la Vega Inca Garcilaso]], quien amosaba un imperiu incaicu idealizáu onde nun esistía la probeza, partíase la riqueza y los recursos esplotábense racionalmente.&lt;ref name=&quot;inques-rostw-2&quot;/&gt;

==== Les fontes históriques incaiques ====

Los [[ayllu|ayllos]] y [[panaca|panaques]] teníen cantares especiales por aciu los cualos narraben la so hestoria. Estos cantares executar en determinaes ceremonies frente al Inca. Estos rellatos, a manera de memoria coleutiva, constitúin los primeros rexistros históricos recoyíos nes cróniques.&lt;ref name=&quot;inques-rostw-hist&quot;/&gt;

Otru recursu utilizáu pa rexistrar la hestoria fueron unos mantos y tables que conteníen pintures representando pasaxes heroicos. Estos documentos fueron guardaos nun llugar denomináu [[Poquen Cancha]]. Sábese que'l [[Virréi Toledo]] unvió al [[Felipe II d'España|rey Felipe II]] cuatro paño qu'ilustraben la vida de los inques añediendo coles sos propies pallabres que «los yndios pintores nun teníen l'interés de los d'allá».&lt;ref name=&quot;inques-rostw-hist&quot;/&gt;

Amás, dellos fechos pasaos fueron almacenaos nos [[quipus]], anque nun se sabe cómo pudieron utilizar estos sistemes de cordeles y nuedos p'almacenar fechos históricos esisten delles cróniques que describen que los quipus sirvíen pa remembrar les fazañes de los gobernantes.&lt;ref name=&quot;inques-rostw-hist&quot;/&gt;

Polo xeneral, nel imperiu incaicu recordábense los fechos que-yos paecíen importantes de recordar y nun yera necesaria la precisión. Amás, los gobernantes podíen ordenar escluyir intencionalmente de los rexistros históricos dellos fechos que pudieren fadia-yos. [[María Rostworowski]] denomina a esta cualidá de la hestoria incaica una amnesia política» que yera asumida por tol vulgo pero que yera recordada poles panacas o ayllus afeutaos, siendo este un factor que contribuyó a les futures contradicciones nes cróniques europees sobre los inques.&lt;ref name=&quot;inques-rostw-hist&quot;/&gt;

==== La reinvención de tradiciones ====

Depués del alcuentru de la cultura [[Imperiu español|hispana]] y l'andina, establecióse la escritura como mediu de tresmisión y rexistru d'información; amás empecipióse un procesu de mestizaje y [[sincretismu]] que dieron llugar a la recreación de tradiciones y l'invención d'otres.&lt;ref name=&quot;inques-rostw-hist&quot;/&gt;

L'apurra pa esta recreación ya invención de tradiciones foi tantu hispanu como andín; esto s'evidencia nes cróniques del sieglu XVI onde se describen personaxes como'l casu de Tunupa y Huiracocha colos apóstoles Tomás y Bartolomé, describiéndolos como homes blancos y barbaos qu'impartieron enseñances. Igualmente l'imaxinariu européu buscó, ya inclusive creyeron atopar, «el doráu» y el país de les amazones» nel nuevu mundu. N'otros casos, afirmaben que'l Cuzco tenía'l perfil d'un lleón americanu ([[puma]]), poniendo semeyances con delles ciudaes de la renacencia europea que teníen perfil alleonáu.&lt;ref name=&quot;inques-rostw-hist&quot;/&gt; Más apocayá, nel sieglu XX, apaecen otros elementos d'esta reinvención de tradiciones, como son los casos de la bandera del imperiu incaicu y la ceremonia cuzqueña del [[Inti Raymi]].&lt;ref name=&quot;inques-rostw-citaband&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Rostworowski Tovar |nome=María |fecha=ochobre del 2010 |títulu=Inques |serie=Biblioteca Imprescindibles Peruanos |páxina=25|capítulu=1. La hestoria de los inques|llugar-publicación=Perú |editorial=Empresa Editora El Comerciu S.&amp;nbsp;A. - Producción Cantabria S.A.C.|isbn=978-612-4069-47-5 |fechaaccesu=29 de febreru de 2012 |cita=... asina apaecen como productos del sieglu XX elementos como la famosa bandera del Tahuantinsuyu y la celebración del Inti Raymi, que realmente nun atopen asidero en nenguna fonte prehispánica o colonial temprana. La fiesta más importante de los inques sábese que foi'l Cápac Raymi, que se celebraba alredor del solsticiu d'avientu; ente que l'arcu iris, magar foi un elementu alegóricu típicu de los inques, nun foi utilizáu en forma de bandera so nenguna circunstancia.}}&lt;/ref&gt; Cabo indicar que toes estes reinvenciones, son parte d'un procesu natural en toles cultures, pero pa entender la hestoria incaica ye necesariu estremar cualos son los aspeutos sincréticos o inventaos y cualos nun lo son.&lt;ref name=&quot;inques-rostw-hist&quot;/&gt;

=== Antecedentes de la fundación del Imperiu Incaicu ===

Hacia l'añu 900&amp;nbsp;d.&amp;nbsp;C. empecípiase la decadencia de los estaos [[Imperiu huari|Huari]] y [[Tiahuanaco]] na área central andina. Nel casu de Huari, la ciudá de Wari empieza a perder poder políticu en contraposición a dalguna de les sos ciudaes perifériques, como lo demuestra'l casu de [[Pachacamac]] asitiáu frente al mar.&lt;ref name=&quot;Panandinos&quot;&gt;{{cita llibru |títulu=Historia de Perú |editor=Teodoro Hampe Martínez |volumen=Cultures prehispániques |capítulu=Los estaos panandinos: Huari y Tiwanaku |autor=Julián Santillana |editorial=Lexus |ubicación=Barcelona |isbn=9972-625-35-4 |añu=2000}}&lt;/ref&gt; En tantu nel casu de Tiahuanaco, el procesu de decadencia empecipiar nes sos colonies de la mariña de manera sangrienta, como lo evidencia'l casu d'[[Valle de Azapa|Azapa]];&lt;ref name=&quot;tiw-ocaso&quot;&gt;{{cita llibru |autor=Martti Pärssinen |títulu=Los Andes: 50 años dempués (1953-2003) - Homenaxe a John Murra |fechaaccesu=27 de marzu de 2012|edición=1 |añu=2003 |editor=Ana María Lorandi, Carmen Salazar-Soler, Nathan Wachtel |editorial=Fondu Editorial de la Pontificia Universidá Católica de Perú |ubicación=Perú |isbn=9972-42-592-4 |capítulu=Copacabana: ¿El nuevu Tiwanaku? Escontra una comprensión multidisciplinaria sobre les secuencies culturales post-tiwanacotas de Pacasa, Bolivia |páxines=229-280}}&lt;/ref&gt; nel Collao, sicasí, Tiahuanco foi perdiendo'l so poder gradualmente y mientres perdía hexemonía la so población foi emigrando y fundando poblaciones nueves.&lt;ref name=&quot;tiw-ocaso&quot;/&gt;

Como una hipótesis sobre la decadencia de Huari y Tiahuanaco, esisten evidencies d'un enllargáu periodu de [[seca]] que duró dende l'añu 900&amp;nbsp;d.&amp;nbsp;C. hasta'l 1200&amp;nbsp;d.&amp;nbsp;C. en Los Andes centrales.&lt;ref name=&quot;Panandinos&quot;/&gt; Arqueológicamente, esisten evidencies de llargos procesos migratorios de población a lo llargo en Los Andes mientres los periodos post-huari y post-tiahuanaco. L'arqueoloxía revela que nos valles interandinos, la población construyó los sos asentamientos a lo cimero de cuetos procurando la seguridá, lo que nos fala d'un enllargáu periodu d'enfrentamientos étnicos. Na mariña, en tantu, dellos grupos algamaben estabilidá política, como lo demuestren los casos de [[Cultura Chincha|Chincha]], [[Chimú]] y [[Cultura Huancavelica|Huancavelica]].&lt;ref name=&quot;Panandinos&quot;/&gt;

Esti periodu históricu foi afiguráu en lleendes y mitos andinos de distintes maneres. Nes tradiciones orales de los Andes faise referencia a que nel principiu los pueblos realizaron llargues caminaes buscando tierres fértiles, surdiendo héroes míticos que yeren, polo xeneral, semi-divinos y que diben siendo empuestos por seres sobrenaturales (el sol, la lluna, etcétera). Estos héroes míticos xeneralmente teníen dalgún poder. D'esa manera surden les figures de Manco Cápac, nel casu fundacional del [[Cuzco]]; o Pariaccaca nel casu de [[Huarochirí]].&lt;ref name=&quot;inques-rostw-2&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Rostworowski Tovar |nome=María |fecha=ochobre del 2010 |títulu=Inques |serie=Biblioteca Imprescindibles Peruanos |páxines=26-35 |capítulu=2. La ocupación del Cusco|lugar-publicación=Perú |editorial=Empresa Editora El Comerciu S.&amp;nbsp;A. - Producción Cantabria S.A.C.|isbn=978-612-4069-47-5 |fechaaccesu=29 de febreru de 2012}}&lt;/ref&gt;

=== Los oríxenes míticos ===

Esisten dos mitos espublizaos sobre l'orixe de la etnia cuzqueña. El más espublizáu ye la versión garcilasiana de la pareya Manco Cápac y Mama Ocllo; l'otru ye'l mitu de les cuatro hermanos Ayar y los sos cuatro hermanes, esti últimu mitu ye recoyíu por Betanzos, Cieza de Lleón, Guamán Poma, Santa Cruz Pachacuti y Sarmiento de Gamboa.&lt;ref name=&quot;inques-rostw-2&quot;/&gt;

==== La lleenda de Manco Cápac y Mama Ocllo ====

El sol, viendo l'estáu penosu de los homes, creó una pareya: Manco Cápac el varón y Mama Ocllo, la so esposa y hermana; apurrió-yos un cayáu d'oru y ordenó-yos dir pel mundu pa civilizar a los pobladores. Encargó-yos fundar una tribu, y enllantar nésta, el cultu al dios sol.

Manco Cápac y Mama Ocllo salieron de les esplumes del [[llagu Titicaca]], y avanzaron escontra'l norte. El cayáu d'oru sirviríalos p'atopar el llugar ideal pa la fundación del imperiu, pos nél fundiría'l cayáu hasta sumir.

Decidieron dixebrase, colando Manco Cápac al norte y Mama Ocllo al sur del valle, pa convocar a la xente y sometela. Los habitantes de tol valle nun tardaron en reconocelos como seres sobrenaturales. Dempués d'un llargu percorríu, el cetru fundir nel cuetu [[Huanacauri]]. Manco Cápac y Mama Ocllo estableciéronse ellí.

Manco Cápac mandó a los que taben con él instalase na parte alta del valle, que se llamó Hanan Cuzco; y Mama Ocllo asitió a los suyos na parte baxa o Hurin Cuzco. Dambos ayudaron a ameyorar el llugar; enseñaron a los homes qu'ellí vivíen a trabayar la tierra y a construyir canales. A les muyeres Mama Ocllo enseñólos a coser, cocinar y faer telares.

==== La lleenda de los hermanos Ayar ====

Según esti mitu, la hestoria empecipiar en tres cueves allugaes nel cuetu Tambotoco llamaes Maras Toco, Sútic Toco y Cápac Toco; de les cualos salieron tres grupos llamaos Maras, Tampus y Ayar. Los hermanos Ayar yeren cuatro varones y cuatro muyeres, los varones yeren Ayar Uchu, Ayar Manco, Ayar Cachi y Ayar Auca. Uchu correspuende al ají, Manco a una cebera (Bromus Mangu) y Cachi al sal; la onomástica a estos trés nomes danos a entender a un cultu polos productos de la tierra. Auca, sicasí, faía referencia a l'actitú guerrera.&lt;ref name=&quot;inques-rostw-2&quot;/&gt;

Estos 4 hermanos diben acompañaos poles sos hermanes Mama Ocllo, Mama Raua, Mama Ipacura o Mama Cura, y finalmente Mama Huaco.&lt;ref name=&quot;inques-rostw-2&quot;/&gt;

Los 8 hermanos diben xunto a los sos ayllus buscando onde asitiase percorriendo de sur a norte, nel so camín realizaben llabores agrícoles y cuando collechaben retirábense buscando otru llugar. Primero fixeron el so pasu por Guaynacancha, ende Mama Ocllo quedó embarazada de Ayar Manco. Depués avanzaron a Tamboquiro, onde nació Sinchi Roca. Darréu llegaron a Pallata y de ende a Haysquisrro, estos viaxes duraron dellos años.&lt;ref name=&quot;inques-rostw-2&quot;/&gt;

En Haysquisrro conspiraron contra Ayar Cachi; medrosos del poder qu'ostentaba, pos podía baltar cuetos y formar quebraes col tiru de la so fonda, pidiéronlu que tornara Tambotoco a recoyer el topacusi (vasos d'oru), el napa (insinia) y unes granes, una vegada adientro un unviáu llamáu Tambochacay zarrar dientro de la cueva.&lt;ref name=&quot;inques-rostw-2&quot;/&gt;

Depués siguieron el so viaxe hasta Quirirmanta, onde oficiaron un conseyu decidiendo que Ayar Manco sería'l xefe pero antes tenía de casase con Mama Ocllo; en cuantes que Ayar Uchu tendría que petrificarse y tresformase nuna huaca que se llamaría Huanacauri, con esti actu Ayar Uchu convertir nun ser sagráu.&lt;ref name=&quot;inques-rostw-2&quot;/&gt;

El viaxe siguió hasta Matagua realizando per primer vegada'l [[Warachikuy|huarachicuy]], depués d'eso furaron les oreyes de Sinchi Roca. Depués d'esto Mama Huaco, probó suerte y llanzó dos vares d'oru, una cayó en Colcabamba pero nun llogró enfusar el suelu; la otra cayó en Guaynapata fundiéndose selemente. Sobre esti acontecimientu, otru autores atribúin a Ayar Manco'l llanzamientu de varar d'oru, pero toos coinciden que foi en Guaynapata onde se fundió'l cayáu fundacional.&lt;ref name=&quot;inques-rostw-2&quot;/&gt;

Dempués d'eso hubo dellos intentos de llegar al llugar onde se fundió la [[Vara (caña)|vara]], pos yeren repelidos polos naturales, hasta que Ayar Manco tomó la decisión d'unviar a Ayar Auca por que se adelantrara cola so [[ayllu]] y poblara esa tierra. El llegar a esi llugar Ayar Auca convertir en piedra, nel sitiu que darréu sería'l Coricancha. Depués de dellos enfrentamientos cola población llocal, Ayar Manco y Ayar Uchu llegaron hasta'l llugar y tomaron posesión d'ésti, dende esi momentu Ayar Manco pasa a llamase Manco Cápac.&lt;ref name=&quot;inques-rostw-2&quot;/&gt;

==== Investigaciones sobre los mitos fundacionales del Cuzco ====

Al respeutu de los dos mitos fundacionales, la lleenda de la pareya fundacional (Manco Cápac y Mama Ocllo), surde posterior a la entronización de Pachacútec, pos rellaciona una huaca pan-andino, como lo ye'l llagu Titicaca, cola fundación del Cuzco. Garcilaso tradució'l mitu plantegando una pareya que llegó pa civilizar a pueblos bárbaros enseñándo-yos nueves teunoloxíes; el fechu real ye qu'anguaño se sabe que l'área central andina yá tenía meyores teunolóxiques milenarios que fueron espublizaos polos estaos panandinos Huari y Tiahuanaco, y que yá yeren de conocencia de los pequeños pueblos qu'habitaben la zona del Cuzco.&lt;ref name=&quot;inques-rostw-2&quot;/&gt;

Magar dambos mitos narren un éxodu poblacional buscando tierres fértiles, namá'l mitu de los hermanos Ayar narra la petrificación de personaxes y esti últimu rellatu ye bien recurrente n'otres etnies del área central andina.&lt;ref name=&quot;inques-rostw-2&quot;/&gt;

Sobre l'allugamientu de les cueves, [[Hiram Bingham III|Bingham]] en 1912 comisionó a George Eaton p'allugar les ventanes de Tambotoco, teniendo en cuenta qu'inda esiste'l pobláu de Pacarictambo pero la busca de Eaton nun atopó les cueves. Depués en 1945, Jorge Muelle, Luis Llanos y César Llobón percorrieron Mollebamba buscando'l sitiu de Guaynacancha (nel distritu de Pacarictambo), ende acomuñó un grupu de covarones cerca del peñón de Puma Orqo coles cueves de Tambotoco. Darréu Gary Urton apurrió investigaciones sobre'l pobláu de Pacarictambo, afirmando que foi treslladáu en tiempos de la colonia y que yera bien posible que'l so allugamientu orixinal fuera cercanu a les ruines de Maukallajta, cercana al sitiu atopáu por Muelle, Llanos y Llobón en 1945.&lt;ref name=&quot;inques-rostw-2&quot;/&gt;

Polo xeneral, el rellatu de los hermanos Ayar amuésanos a un home guerreru (Ayar Auca) y a una muyer guerrera (Mama Huaco), dando una visión distinta a la de Garcilaso, onde'l rol femenín ta dedicáu al texíu, la cocina y el cuidu de los infantes; esti mitu narra un fechu asocedíu mientres una de les tantes batalles pa posesionarse del Cuzco, na que Mama Huaco manca a un home depués ábre-y el pechu y sopla los sos «bofes» faciendo que la xente de Acamama fuxera medrosa.&lt;ref name=&quot;inques-rostw-2&quot;/&gt;

=== Orixe (históricu) ===
{{AP|Orixe de la etnia incaica}}

==== Gobiernu de Manco Cápac ====
{{AP|Manco Cápac}}
[[Ficheru:Inca manco capac.jpg|left|250px|thumb|El 1º [[Inca]]: [[Manco Cápac]].]]
Fundó l'imperiu incaicu, aprosimao l'añu [[1200]]&amp;nbsp;d.&amp;nbsp;C. y foi'l so primer gobernante carauterizar pol dominiu de les [[llingües preincaiques|tribus preincaiques]] que vivíen esvalixaes nel [[Cuzco]] y la so contorna. ''Manco Cápac'' unificó a los ''[[huallas]]'', ''[[poques]]'' y ''[[llares]]'', y collos establecióse na parte baxa de la ciudá. D'esta miente empecipióse la dinastía de los ''Urin Cuzco''. Poco tiempu dempués ordenó la construcción de la primer residencia de los inques, el ''Inticancha'' o ''Templu del Sol''. La so hermana y esposa foi ''[[Mama Ocllo]]''.
* Imperiu llexendariu (fase local):

=== Dómina preestatal: formación ===
{{AP|Curacazgo del Cuzco}}

D'escasa movilidá; tiénense poques noticies de los sos socesivos gobiernos: ''[[Sinchi Roca]]'', quien gobernaría dende [[1230]] a [[1260]] ensin consiguir una espansión significativa nel entós reinu cuzqueño; ''[[Lloque Yupanqui]]'', que remataría'l so gobiernu en [[1290]] col méritu de llegar a concretar diverses aliances con distintos pueblos circundantes a los inques; ''[[Mayta Cápac]]'' reconocíu pola so victoria ante los ''acllahuiza'' y que remataría'l so gobiernu alredor de [[1320]]; y ''[[Cápac Yupanqui]]'', el primer conquistador, a quien se debe la victoria ante los ''condesuyo''. Esti periodu duraría aprosimao 120 años, empecipiándose aprosimao en [[1230]]&amp;nbsp;d.&amp;nbsp;C. (añu en qu'empieza'l gobiernu de ''Sinchi Roca''), hasta [[1350]]&amp;nbsp;d.&amp;nbsp;C. (añu en que remata'l gobiernu de ''Cápac Yupanqui'').

Una visión etnohistórica más xeneral d'esti periodu describe que los inques llegaron al [[Cuzco]] alredor del [[sieglu XIII]]&amp;nbsp;d.&amp;nbsp;C. y, nel sieglu siguiente, llograron imponese a les poblaciones más cercanes al valle cuzqueño. Dende la so llegada al [[Cuzco]], los inques entemeceríense con dalgunos de los pueblos qu'habitaben el llugar y espulsáu a otros. Entamaríen el so predominiu al faer aliances con distintos curacas estableciendo rellaciones de parentescu y al enfrentase en guerres. A estes práutiques, que siguieron, sumáronse otres como l'atroxu d'escedentes y mano d'obra y la práutica de la redistribución. Pa entender esta situación habría que considerar, amás, que'l prestíu relixosu qu'acompañó a los [[Civilización incaica|inca]]s foi la piedra angular de la eficacia de tolos mecanismos d'espansión qu'emplegaron nesta dómina.

Denominar preestatal a esta etapa, porque en nengún momentu surdió en sí una sólida idea d'estáu o nación incaica; sinón entá esistía la idea andina de considerase una macroetnia, magar esto camudaría al estendese significativamente el territoriu de la ''etnia'' depués del gobiernu de ''Cápac Yupanqui'' y les sos diverses conquistes. El fin d'esti periodu coincide col fin de la dinastía de los gobernantes ''Urin Cuzco'' (''Rurin Qusqu''), quien vieron en ''Cápac Yupanqui'' al so postreru representante.

=== Dómina estatal: gran espansión ===
{{AP|Espansión del Imperiu incaicu}}
{{VT|Horizonte_Tard%C3%ADo#Naciones_integrantes_del Imperiu Incaicu|l1=Naciones integrantes del imperiu incaicu}}
{{VT|Categoría:Naciones anexaes al Imperiu incaicu|l1=Naciones anexaes al imperiu incaicu}}

Con ''[[Pachacútec]]'' empecípiase'l modelu imperial, ''[[Túpac Inca Yupanqui]]'', ''[[Huayna Cápac]]''.

==== Gobiernu de Pachacútec ====
[[Ficheru:Inca pachacutec.jpg|right|200px|thumb|El 9º [[Inca]]]]
[[Ficheru:Pachacuti-conquest.png|thumb|left|200px|Territorios conquistaos por ''[[Pachacútec]]'']]
{{AP|Pachacútec}}

Mientres el so gobiernu empecipió la espansión territorial, inaugurando d'esta manera'l periodu imperial al anexonar numberosos pueblos. ''[[Pachacútec]]'' ameyoró la organización del estáu, estremando l'imperiu en cuatro rexones o suyus. Pel norte, sometió a los ''[[huancas]]'' y ''[[Cultura tarama|taramas]]'', hasta llegar a la parte de los ''[[Cultura Cajamarca|cajamarcas]]'' y ''[[cañari]]s'' (Ecuador). Pel sur sometió a los ''[[Reinu Colla|collas]]'' y ''[[lupacas]]'', qu'ocupaben el pandu del [[altiplanu]]. Entamó a los ''[[chasqui]]s'' y instituyó la obligatoriedá de los tributos.
* Imperiu históricu (fase d'espansión):
:- Dinastía ''[[Hanan Cuzco]]'': [[1438]]-[[1471]].

==== Gobiernu de Túpac Yupanqui ====
[[Ficheru:Inca tupac yupanqui.jpg|right|200px|thumb|El 10º [[Inca]]]]
[[Ficheru:Tupac-inca-conquest.png|thumb|left|200px|Territorios conquistaos por ''[[Túpac Yupanqui]]''.]]
{{AP|Túpac Yupanqui}}

Foi un destacáu militar que llogró importantes victories mientres el gobiernu del so padre ''[[Pachacútec]]''. En [[1471]] asumió'l tronu y amplió les fronteres del imperiu escontra'l sur, hasta llegar al [[ríu Maule]] en Chile. Tamién sometió al reinu [[Cultura chimú|Chimú]] y a dellos pueblos del altiplanu y del norte arxentín. Encaloró la resistencia de los ''[[cultura Chachapoyas|chachapoyas]]'' y avanzó pel norte hasta [[Quitu]]. Quixo incursionar na selva, pero una rebelión de los ''[[Reinu Colla|collas]]'' obligar a esviase escontra'l [[Collao]]. Ameyoró la recaldación de los tributos y nomó nuevos gobernantes visitadores ''(tuqriq)''. Morrió en [[1493]].
* Imperiu históricu (fase d'espansión):
:- Dinastía ''[[Hanan Cuzco]]'': [[1471]]-[[1493]].

==== Gobiernu de Huayna Cápac ====
[[Ficheru:Inca huayna capac.jpg|right|200px|thumb|El 11º [[Inca]]]]
{{AP|Huayna Cápac}}

Considérase-y el postreru soberanu del incario. Mientres el so gobiernu, siguió la política del so padre, ''[[Túpac Inca Yupanqui]]'', tocantes a la organización y fortalecimientu del estáu. Pa caltener los territorios conquistaos tuvo qu'encalorar en forma sangrienta continues sulevaciones. Ganó a los ''[[cultura Chachapoyas|chachapoyas]]'' y anexonó la rexón del golfu de Guayaquil, llegando hasta'l [[ríu Ancasmayo]] (Colombia). Tando en Quito, careció gravemente y finó en [[1525]]. Delles cróniques españoles postulen qu'amás amplió les fronteres del imperiu más escontra'l sur, y qu'inclusive llegaría hasta'l [[ríu Biobío]] en Chile; anque esta llende más austral nun foi comprobáu arqueológicamente, y nun ye aceptáu históricamente. Col so muerte empecipió la decadencia del imperiu.
* Imperiu históricu (fase d'espansión):
:- Dinastía ''Hanan Cuzco'': [[1493]]-[[1525]].

==== Crisis de socesión ====

Les crisis de socesión yeren un fenómenu coyuntural que yera bien frecuente na historia política del imperiu. El qu'aspiraba a ser el nuevu soberanu tenía de demostrar que yera'l «más arteru», tenía que ser confirmáu por un oráculu y amás tenía que ganar adeptos nes panacas cuzqueñas.&lt;ref name=&quot;inques-rostw-hereditariu&quot;/&gt;

Huayna Cápac nomó herederu a Ninan Cuyuchi&lt;ref name=&quot;inques-rostw-hereditariu&quot;/&gt; (fíu de la Coya Mama-Cussi-Rimay{{ensin referencies}}), pero'l sacerdote del sol fixo un sacrificiu nel que vio que la suerte nun-y favorecería a Ninan Cuyuchi. Por esi motivu, cuando Huayna Cápac finó en Quito, foi lleváu n'andes hasta'l Cuzco calteniendo de callao la muerte d'ésti, pa caltener l'orde políticu. Nesi contestu, Raura Ocllo, madre de Huáscar quien s'atopaba en Quito xunto a Huayna Cápac, viaxa rápido al Cuzco acompañada d'unos cuantos oreyones pa preparar la entronización de Huáscar. Según María Rostworowski, foi Raura Ocllo quien convenció a les panacas cuzqueñas pa nomar como socesor a Huáscar; ente que Atahualpa quedar en Quito xuntu con otros nobles.&lt;ref name=&quot;inques-rostw-huascar y atahualpa&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Rostworowski Tovar |nome=María |fecha=ochobre del 2010 |títulu=Inques |serie=Biblioteca Imprescindibles Peruanos |páxines=98-101 |capítulu=7. El derechu hereditariu y la mascapaicha|lugar-publicación=Perú |editorial=Empresa Editora El Comerciu S.&amp;nbsp;A. - Producción Cantabria S.A.C.|isbn=978-612-4069-47-5}}&lt;/ref&gt;

Pela so parte, Atahualpa yera fíu de Tocto Coca (muyer que pertenecía a la panaca de «Hatun Ayllu»); y al morrer el so padre ordenó edificar na llocalidá de Tumipampa un palaciu nel so honor. Esti fechu enoxó al curaca de Tumipampa llamáu Ullco Colla, quien unvió mensaxes a Huascar acusando a Atahualpa de sulevación; amás Atahualpa quedar nel norte acompañáu de dellos xenerales importantes lleales a Huayna Cápac, que teníen un apreciu especial por Atahualpa. Depués d'esti fechu, Atahualpa unvió presentes al so hermanu Huáscar, pero esti postreru ordenó faer tambores colos cueros de los mensaxeros. Según Rostworowski, Atahualpa foi afaláu a remontase polos xenerales del so padre, con quien participara en delles batalles contra los nativos del norte.&lt;ref name=&quot;inques-rostw-huascar y atahualpa&quot;/&gt;

Nesi contestu asocedió la rebelión de los «[[cañari]]s», quien tomaron prisioneru a Atahualpa zarrándolo nun tambo. La fuxida de Atahualpa toma un contestu míticu, pos según el oradores Atahualpa foi convertíu en ''amaru'' (culiebra) pol so padre sol, y asina llogró fuxir del encierre. Otres cróniques dan cuenta de que foi una muyer quien-y apurrió una barra de cobre cola que fizo un forado y pudo fuxir del encierre. Una vegada llibre, Atahualpa axuntó un exércitu y asesinó a los sos enemigos en [[Quitu]] y [[Tomebamba|Tumipampa]], esta última ciudá foi afarada en vengación a Ullco Colla; depués avanzó a Baltes intentando avanzar hasta la [[isla Puná]], pero'l curaca de Puná adelantróse y afaró Baltes. Col pueblu de Baltes esfarrapáu, los primeros españoles tríen el terrorio incaicu.&lt;ref name=&quot;inques-rostw-huascar y atahualpa&quot;/&gt;

En tantu, Huáscar trataba d'estabilizar el so entronización nel [[Cuzco]] col sofitu de les panacas. Sobre Huáscar, los cronistes describen dellos errores políticos que fueron menguando'l sofitu cuzqueño. De primeres, nun atendió a los ayllus reales como yera'l costume, nun asistió a les xintes públiques na plaza del Cuzco (qu'afitaben venceyos de reciprocidá y parentescu). Esanició a los ayllus custodios del so guardia personal y nomó como guardia real a guerreros «cañaris» y «chachapoyas». Huáscar duldaba de la llealtá de les panacas cuzqueñas y arrodióse d'otros nobles, so la medrana d'una rebelión de la nobleza cuzqueña amenació con soterrar les momies reales y quitar les sos tierres a les panacas. Adulces Huáscar diba ganándose enemistaes nun periodu d'intrigues ente la nobleza cuzqueña, na so contraparte Atahualpa diba ganando adeptos.&lt;ref name=&quot;inques-rostw-huascar y atahualpa&quot;/&gt;

==== Gobiernu de Huáscar ====
{{AP|Huáscar}}

Huáscar nun tuvo acordies con el testamentu de Huayna Cápac, yá que se creía con derechu d'heredar tol imperiu incaicu según les lleis, costumes y tradiciones incaiques. Huáscar enfrentar en 1531 dempués de munchos años de paz al so mediu hermanu Atahualpa, quien tamién se consideraba lexítimu herederu del tronu na rexón de [[Quitu]]. Bien llueu importantes rexones del imperiu fueron solmenaes por sangrientu batalles ente tropes cuzqueñas y quiteñas, que terminaron cola victoria final de los postreros. Huáscar foi tomáu prisioneru y muertu darréu por orde de Atahualpa.
* Imperiu históricu (fase d'espansión):
:- Dinastía ''Hanan Cuzco'': [[1525]] - [[1532]].

==== Gobiernu de Atahualpa ====
[[Ficheru:POMA0392v.jpg|right|250px|El 13º [[Inca]].]]
{{AP|Atahualpa}}

Fíu de ''[[Huayna Cápac]]'' cola noble incaica Tocto Ocllo Coca. Tres la muerte del so padre, convertir en gobernador de la ciudá de Quito. Bien seya a la medrana que-y tenía al so hermanu Huáscar o l'ambición de convertise en soberanu, depués proclamóse Inca en Quito y asina empecipió la guerra de socesión incaica. Les sos tropes, dirixíes por ''[[Chalcuchímac]]'' y ''[[Quizquiz]]'', ganaron al exércitu de Huáscar na [[batalla de Cotabamba]] (Apurímac) y entraron triunfantes al [[Cuzco]]. Enteráu de la victoria, Atahualpa coló a Cajamarca pa ser coronáu inca. Nel trayeutu foi aclamáu polos pueblos del norte. Sicasí, al llegar a Cajamarca, foi tomáu prisioneru polos españoles na [[batalla de Cajamarca]]. Yera l'añu [[1532]]. Esti fechu marcó'l fin del imperiu incaicu.

En contra de lo pensao, ''[[Atahualpa]]'' (que gobernó ''de facto'' ente [[1532]] y [[1533]]), nun forma parte de la ''capaccuna'' al nunca cinxir la ''[[mascaipacha]]''. Polo tanto ye impropiu llama-y ''Sapa Inca'', como delles vegaes titúlase-y. Quito foi amburada por completu pol xeneral [[Rumiñahui]] en 1534, antes de la llegada de los españoles a la ciudá en busca de les ayalgues del imperiu, y fundada nuevamente pol español [[Sebastián de Benalcázar]] sobre les cenices del pueblu incaicu'l 6 d'avientu de 1534.

=== Razones de la cayida del imperiu ===

Según Waldemar Espinoza,&lt;ref name=&quot;test&quot;&gt;[http://catalogue.nla.gov.au/Record/1564606,.&lt;/ref&gt; la teoría más consistente ye la que resalta la difícil situación social y política qu'esistía nel Tahuantinsuyo a la llegada de los españoles. Esta situación taba carauterizada polos siguiente factores: Primero, un descontentu de munchos pueblos cola situación imperial; Cieza menta a los Chachapoyas, Cañaris y Huancas que brindaron gran ayuda material a los invasores. Segundu, la guerra civil ente Huáscar y Atahualpa dexara a la clase dirixente del imperiu estremada en dos bandos al igual qu'a los cuerpos militares; la resultancia foi que munchos miembros del bandu de Huáscar nun fixeron casi nada pa detener la cayida del imperiu ya inclusive s'allegraron col cautiverio de Atahualpa. A lo último, el tipu de vida bien enraigonada a la tierra y a los sos señoríos fizo que los indios del Tahuantinsuyo acepten con menos resistencia la imposición de nuevos señores qu'otros pueblos como los qu'habitaben los actuales Chile o Colombia. La mayoría d'estudios coinciden en qu'ensin l'ayuda de les etnies descontentes col imperiu fuera imposible la so conquista per parte de los soldaos que llegaron d'España.

Nun dexa de rescamplar, pela contra, el mayor nivel teunolóxicu de los españoles, que s'enfrentaben a una civilización que nun algamara la Edá del Fierro, y que desconocía tanto les armes de fueu como'l caballu y la so adomadura. Amás, escarecíen de les conocencies y esperiencia de los conquistadores na guerra moderna, acostumaos a trepar col restu de potencies hexemóniques de la dómina.

=== Inques coloniales ===

Dende la llegada de los españoles, na so marcha escontra'l [[Cuzco]].

*[[Túpac Hualpa]] Inca (1533) dos meses, setiembre y ochobre. Inca coronáu polos españoles, muerre antes de llegar a la Ciudá Imperial nel [[Valle del Mantaro]].
*[[Manco Inca]] (1533-1545), Inca coronáu polos españoles (1533) remontáu contra ellos (1536) abandona'l [[Cuzco]], treslladando la so capital primero a [[Ollantaytambo]] y depués a [[Inques de Vilcabamba|Vilcabamba]].
*[[Paullu Inca]] (1537-1549), Inca coronáu polos españoles mientres el gobiernu de [[Manco Cápac II]] (1537), qu'amás reinó cuatro años dempués de la muerte d'ésti, mientres el gobiernu de [[Sayri Túpac Inca]].

=== Neo-Estáu Inca: Inques de Vilcabamba ===
{{AP|Incario de Vilcabamba}}
Fueron [[Inques de Vilcabamba|gobernantes]] de pueblos descendientes de los inques, foi oficialmente la última dinastía incaica, fundada depués de la rebelión de Manco Inca y como última resistencia a los conquistadores españoles.

*[[Manco Inca]] hasta la so muerte en 1545 [[Inques de Vilcabamba|Inca de Vilcabamba]].
*[[Sayri Túpac Inca]] (1545-1558) [[Inques de Vilcabamba|Inca de Vilcabamba]].
*[[Titu Cusi Yupanqui]] Inca (1558-1571) [[Inques de Vilcabamba|Inca de Vilcabamba]].
*[[Túpac Amaru I]] Inca (1571-1572) [[Inques de Vilcabamba|Inca de Vilcabamba]].

== Xeografía y territoriu ==

=== Allugamientu xeográficu ===
[[Ficheru:Location Tawantin Suyu3.png|thumb|350px|Llendes del '''Imperiu incaicu''': pel norte llegaba hasta les cercaníes de [[San Juan de Pasto|Pasto]] ([[Colombia]]), nel [[ríu Ancasmayo]] y pel sur hasta [[Talca (Chile)|Talca]] ([[Chile]]), nel [[ríu Maule]].]]

Foi la [[Cordal de los Andes|rexón andina]], por cuenta de la presencia de la [[cordal de los Andes]], carauterizar pola diversidá de la so [[ecoloxía]]: mariñes [[Ermu|desérticas]], paraxes tropicales, [[Altiplanu andín|altiplanos]] secos y fríos qu'a güeyu paecen unu de los ambientes menos aparentes pa la vida del home. Sicasí, los homes que lu habitaron demostraron a lo llargo de munchos sieglos, ser capaces non yá de sobrevivir en tales circunstancies, sinón tamién d'apoderar el mediu xeográficu y de crear una serie de civilizaciones florecientes. La más famosa d'elles foi l'imperiu incaicu, qu'ocupó un vastu territoriu d'[[América del Sur]], qu'entiende los actuales o partes de los territorios de les Repúbliques de [[Perú]], [[Ecuador]], occidente de [[Bolivia]], norte d'[[Arxentina]], norte de [[Chile]] y l'estremu suroccidental de [[Colombia]].

=== Distribución del imperiu incaicu dientro de los actuales países de Suramérica ===

==== Los inques n'Arxentina ====

Según les fontes históriques nel territoriu d'[[Arxentina]], ente [[1479]] y [[1535]], l'imperiu incaicu conquistó les partes occidentales de l'actuales provincies de [[Provincia de Catamarca|Catamarca]], [[Provincia de Tucumán|Tucumán]], [[Provincia de Salta|Salta]], [[Provincia de Jujuy|Jujuy]], [[Provincia de La Rioxa (Arxentina)|La Rioxa]], [[Provincia de San Juan (Arxentina)|San Juan]], y l'estremu noroeste de [[Provincia de Mendoza|Mendoza]] incorporándoles al Collasuyo. Delles investigaciones suxuren la influencia incaica en parte de la [[Provincia de Santiago del Estero]] (zona interfluvial onde ta la [[ciudá de Santiago del Estero]]), pero la incorporación d'esa zona al imperiu nun foi probada. Tradicionalmente atribúyese la conquista al inca [[Túpac Yupanqui]]. Los pueblos qu'entós habitaben esa rexón, los [[omaguacas]], los [[diaguitas]] (incluyíos los [[calchaquíes]]), los [[huarpe]]s y otros, intentaron aguantar pero los inques llograron apoderalos, treslladando a los sos territorios a los [[Pueblos mitimaes|mitimaes]] o colonos deportaos de les tribus de los [[chichas]], qu'habitaben no que ye'l suroeste del actual territoriu bolivianu.

Los inques construyeron caminos (el [[Camín del Inca]]), centros agrícoles y de producción de texíos, asentamientos (collcas y tambos), fortaleces (pucarás) y numberosos santuarios a lo cimero de los montes onde realizaben [[Sacrificios humanos na América prehispánica|sacrificios humanos]] especialmente de mocines y de neños tal como lo demuestren les [[momies de Llullaillaco]], utilizando tamién construcciones presistentes.

Ente los establecimientos incaicos más importantes n'Arxentina, atópense'l [[Potreru de Payogasta]] en Salta, la [[Tambería del Inca]] en La Rioxa, el [[pucará de Aconquija]] y el [[Shincal]] de Londres, dambos en Catamarca, el [[pucará de Tilcara]] en Jujuy y les [[ruines de Quilmes]] en Tucumán, la mayoría de les cualos yeren preincaicos y fueron entamaos nuna rede urbana dientro del so imperiu, estableciendo nellos puestos de control militar.

Les provincies ([[wamani]]s) incaiques nel actual territoriu arxentín fueron cinco:&lt;ref&gt;[https://gupea.ub.gu.se/dspace/bitstream/2077/3257/1/añales_6_williams.pdf NUEVOS DATOS SOBRE LA PREHISTORIA LOCAL NA QUEBRADA DE TOLOMBÓN. PCIA DE SALTA. ARXENTINA. Autor: Verónica I. Williams. Consultáu 01-11-2010]&lt;/ref&gt;
* ''Humahuaca''', con probable cabecera en [[Tilcara]], llegando pel norte hasta [[Talina]], anguaño nel Sur de [[Bolivia]]. Habitada por mitimaes chichas.
* ''Chicoana'' o ''Sikuani'', habitada polos pulares, estender pol pisu de [[puna d'Atacama]] y la parte septentrional de los [[valles Calchaquíes]] hasta cerca de [[Seclantás]] y tomaba probablemente dende les Salinas Grandes de Jujuy hasta'l sur de [[La Paya]] en Salta, onde taba la so capital l'antigua Chicoana.
* ''Quire-Quire'' o ''Kiri-Kiri'', qu'entendía'l restu de los valles Calchaquíes empezando en Pompona (güei La Angostura), tol valle de [[Santa María (Catamarca)|Santa María]] y los valles d'[[Andalgalá]], [[Hualfín]] y [[Abaucán]]. Habitada calchaquíes y yocaviles y por un gran númberu de mitimaes, tenía dos asientos principales en Shincal y en [[Tolombón]].
* ''Tucumán'' o de ''Tucmua'', entendía los valles orientales y les sierres subandinas.
* La provincia más meridional, probablemente estendíase dende La Rioxa hasta los montes del Gordón de Plata, algamando'l [[cuetu Tupungato]] en Mendoza y quiciabes formaba parte, col nome de [[Que'l so]] o ''Kuyun'' de la provincia de ''Chile'' o ''Chili''.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://www.oni.escuelas.edu.ar/olimpi99/inques-en-catamarca/argenti.htm |títulu=arxentina |fechaaccesu=28 de setiembre de 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20131012070453/http://www.catamarcaguia.com.ar/Arqueologia/Manual/07_Williams/Horizonte_Inca8.php Horizonte Inca. El Kollasuyu.]&lt;/ref&gt;

==== Los inques en Bolivia ====

Nel territoriu de [[Bolivia]], depués de qu'en redol al 1100&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C. [[Tiwanaku]] sumió, producióse una llucha ente los distintos grupos qu'habitaben la rexón: [[Reinos aimaras|aimaras]], [[Reinu Colla|collas]], [[lupaca|lupaques]] y [[pacaje]]s. Los aimaras establecen un dominiu que toma [[Arequipa]] y [[Puno]] nel Perú, [[La Paz (Bolivia)|La Paz]] y [[Oruro]], que perduró hasta que, en [[1438]], l'Inca [[Pachacútec]] ganó al postreru soberanu colla, [[Chunqui Cápac]], incorporando l'altiplanu bolivianu al imperiu incaicu, como parte de la provincia del [[Collasuyo]], ya imponiendo el [[quechua]] como llingua oficial, anque'l aimara siguió falándose regularmente. Amás l'imperiu incaicu adoptó los estilos arquiteutónicos tiwanakotas y otres conocencies. Darréu l'Inca [[Huayna Cápac]] mandó llevantar fortaleces na frontera oriental pa detener la meyora de los [[chiriguanos]].

Según una lleenda, los fundadores del imperiu incaicu, [[Manco Cápac]] y [[Mama Ocllo]] nacieron de la espluma del [[llagu Titicaca]] na [[Isla del Sol]]), ente Perú y Bolivia.

==== Los inques en Brasil ====

Nel territoriu de Brasil, esisten dos caminos que los inques construyiríen, nel nordeste dende Quito llegando al actual estáu de Roraima na llende de [[les Guayanes]], que según l'investigador chilenu [[Roland Stevenson]] surde d'un mal pronunciamientu del nome quechua [[''Guayna'' Capac]], padre d'[[Huascar|Huáscar]] y [[Atahualpa]], y el llamáu camín de [[Peabiru]] (pea-camín; Biru-Perú) que coneuta les mariñes del Océanu Atlánticu, nel actual estáu de São Paulo, cola ciudá del [[Cuzco]] en Los Andes pol cual el portugués [[Aleixo García]] habría incursionado llevándose metales preciosos del actual Bolivia, antes de la invasión española.{{ensin referencies}}

==== Los inques en Chile ====
{{AP|Inques en Chile central}}
Nel territoriu de [[Chile]], mientres el reináu de [[Túpac Yupanqui]], producióse la conquista de los [[diaguita|diaguites]] de los [[valles tresversales]] del [[Norte Chico de Chile]] y de parte de les poblaciones allugaes nel norte del ''[[Pikun Mapu]]'' o territoriu [[picunche]] (subgrupu [[mapuche]] septentrional), quien habitaben el valle de Chile» (actual [[valle de Aconcagua]]), y delles contornes allugaes al sur d'él, afitándose asina les llendes del Imperiu inca nuna zona que los historiadores y l'arqueoloxía recién estienden convencionalmente en dalgún llugar ente los ríos [[Ríu Maule|Maule]] y [[Ríu Maipo|Maipo]]. D'esa manera, esi territoriu quedó estremáu en dos ''[[wamani]]s'' o provincies: el de «[[Valle de Elqui|Coquimbo]]» nel norte, presidíu por [[Anien]], y el de «[[Valle de Aconcagua|Chile]]» nel sur, encabezáu por [[Quilacanta]].&lt;ref&gt;{{Cita publicación |autor=Zapater Equioíz, Horacio |fecha=ochobre de 2011 |títulu=Los inques y la conquista de Chile |url=http://revistahistoria.uc.cl/wp-content/uploads/2011/10/zapater-horacio-16.pdf |formatu=PDF |publicación=Revista Historia |editorial=Pontificia Universidá Católica de Chile |ubicación=Santiago |númberu=16 |páxines=249-268 |fechaaccesu=1 de payares de 2014 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140203030148/http://revistahistoria.uc.cl/wp-content/uploads/2011/10/zapater-horacio-16.pdf |fechaarchivu=3 de febreru de 2014 }}&lt;/ref&gt;

==== Los inques en Colombia ====

Nel territoriu de [[Colombia]], escontra [[1492]] l'imperiu incaicu dominó transitoriamente la rexón habitada polos pueblos aboríxenes denominaos los [[camperes]] y llevantaron una fortaleza entá en dos caminos visible, en Males (güei conceyu de [[Córdoba (Nariño)|Córdoba]]). Sicasí les camperes abelugar na [[Cordal Occidental (Colombia)|Cordal Occidental]] y llograron espulsar a los ocupantes. Los Inques prefirieron entós avanzar pol piedemonte [[Amazonia|amazónicu]], al traviés del territoriu de los [[cofán]],&lt;ref&gt;Ortiguera, Toribio de 1586 ''Xornada del Río Marañón''. Madrid: Atles, 1968&lt;/ref&gt; pero finalmente fueron los españoles los que controlaron la rexón y fueron los [[Awá]] quien llograron caltenese de la dominación nes [[selva|selves]] de l'aguada del [[Océanu Pacíficu]].

==== Los inques n'Ecuador ====

Nel territoriu d'[[Ecuador]], nel [[sieglu XV]], los Inques [[Túpac Yupanqui]] y [[Huayna Cápac]] conquistaron el territoriu y incorporar al so imperiu.

A mediaos del sieglu XV la zona foi invadida poles fuercies del Inca Túpac Yupanqui, quien al mandu d'un poderosu exércitu emponer dende'l sur p'ampliar los sos dominios. De primeres la campaña resultó-y relativamente bon pero depués tuvo d'enfrentar a los [[Bracamoros]], siendo ésti l'únicu pueblu que pudo obligar al Inca a abandonar les sos tierres ensin poder incorporalo al imperiu.

Cuando l'Inca empezó a avanzar sobre los [[cañari]]s, foi entá más difícil pa exércitos incaicos, pos éstos refugar lluchando con bravura, obligándolos a replegase escontra tierres de lo que güei ye [[Saraguro]], onde tuvieron d'esperar la llegada de refuerzos pa poder empecipiar la campaña. Esta vegada considerando la inmensa superioridá de los Inques, los Cañaris prefirieron apautar y sometese a les condiciones impuestes por estos. Dempués d'esto Túpac Yupanqui fundó la ciudá de [[Tomebamba]], actual ciudá de [[Cuenca (Ecuador)|Cuenca]], ciudá onde s'alderica que pudo nacer Huayna Cápac.

==== Los inques nel Perú ====

L'Imperiu incaicu aniciar nel territoriu de [[Perú]] ocupando la mariña, sierra y selva alta del territoriu peruanu (tomando aprosimao la metá de la so actual superficie).

A empiezos del [[sieglu XIII]] empecipia la hestoria inca dende'l [[Cuzco]] como capital teniendo a [[Manco Cápac]] como fundador. Los Inques tuvieron dende entós tres expansión siendo la tercera la mayor pos se desenvolvió primero escontra'l norte empezando col centru-oeste de Perú hasta'l sur de Colombia, y dempués escontra'l sur empezando col sur de Perú hasta'l centru de Chile.
Nel sieglu XV la Sapa Inca [[Pachacútec]] estremó Tawantinsuyo tomando la capital como puntu de referencia en cuatro sos: Chinchaysuyo, Contisuyo, Antisuyo y Collasuyo.

En 1525 empecípiase una guerra civil ente [[Huáscar]] y [[Atahualpa]] pola socesión al tronu, ganando esta disputa Atahualpa, pero quedando l'imperiu engarráu ya inestable. Nestes circunstancies lleguen los españoles quien en [[Cajamarca]] prinden sorpresivamente a Atahualpa nuna entrevista en 1532.

=== Territoriu del Imperiu Incaicu ===
[[Ficheru:Tahuantinsuyu.JPG|thumb|250px|Representación de les cuatro divisiones del Imperiu Incaicu o Tahuantinsuyu, que partíen del Cuzco, la ciudá capital con forma de puma.]]
Los cuatro sos nel so conxuntu estender a lo llargo de más de dos millones de [[quilómetros cuadraos]] y llegaron a tomar, nel so periodu d'apoxéu (escontra [[1532]]), parte de les actuales repúbliques de [[Colombia]], [[Ecuador]], [[Perú]], [[Bolivia]], [[Chile]] y [[Arxentina]]. Teníen aprosimao cuatro mil [[quilómetros]] de mariña nel [[océanu Pacíficu]]. La espansión empecipiar col Inca [[Pachacútec]] y llegó al so apoxéu col Inca [[Huayna Cápac]]. Atribúyese la máxima espansión al Inca [[Túpac Yupanqui]].

Escontra'l norte, l'Imperiu Incaicu estender hasta'l [[ríu Carchi|ríu Guáitira]], al norte de la frontera ente [[Colombia]] y [[Ecuador]] o seique hasta'l [[Río Mayu (cuenca del Patía)|Río Mayu]] que ye la llende ente los actuales departamentos [[colombia]]nos de Cauca y Nariño. N'Ecuador, llegaron a tomar una zona qu'incluyiría les actuales ciudaes de [[Quitu]], [[Guayaquil]], [[Cuenca (Ecuador)|Cuenca]] y [[Manta (Ecuador)|Manta]].

Escontra'l nordés, estender hasta la [[Selva Amazónica|selva amazónica]] de les actuales repúbliques de [[Perú]] y [[Bolivia]]. Son bien pocu nítidos les sos llendes con ésta por cuenta de les esporádiques espediciones d'esploración de la selva per parte de los habitantes del imperiu por cuenta de la gran cantidá d'enfermedaes y el mieu que los nativos teníen a eses zones, pero sábese qu'apoderaben les actuales ciudaes de [[Potosí]], [[Oruro]], [[La Paz]] y [[Cochabamba]] en [[Bolivia]] y práuticamente tola sierra peruana.

Escontra'l sureste, l'imperiu incaicu llegó a cruciar la [[cordal de los Andes]] (lo qu'en [[xeopolítica]] moderna conozse como ''encabalgar''), llegando un tanto más allá de lo qu'agora se conoz como les ciudaes de [[Ciudá de Salta|Salta]] y [[Tucumán]] n'[[Arxentina]]. El territoriu incaicu de l'actual Arxentina, conformó una zona especial que se denominó Tucma o Tucumán, que tomaba les actuales provincies de [[Provincia de La Rioxa (Arxentina)|La Rioxa]], [[Provincia de Catamarca|Catamarca]], [[Tucumán]], [[Provincia de Salta|Salta]] y [[Jujuy]].

Escontra'l sur, esisten pruebes de que l'Imperiu incaicu llegó a tomar hasta'l [[Desiertu d'Atacama]] (actual [[III Rexón d'Atacama]]) en dominiu efectivu, pero con avanzaes hasta'l [[ríu Maule]] (actual [[VII Rexón del Maule]] de [[Chile]]), onde por cuenta de la resistencia de los [[Promaucaes|purumaucas]] (o [[picunche]]s, pertenecientes a la etnia [[mapuche]]) nun pudo siguir avanzando.

Escontra l'oeste, magar l'Imperiu Incaicu partía con el [[océanu Pacíficu]], hai quien amás postulen que los Inques habríen inclusive llegáu a caltener, a pesar de les llimitaciones navales de la dómina, una cierta rellación comercial con dalgún pueblu desconocíu de l'alloñada [[Polinesia]] ([[Oceanía]]). La tema foi estudiáu por José Antonio del Busto nuna recién publicación. Una de les persones que defendió esta teoría foi'l difuntu esplorador [[difusionismo|difusionista]] [[Noruega|noruegu]] [[Thor Heyerdahl]].

La so capital atopar na ciudá del [[Cuzco]] —que, según la Constitución peruana, ye la &quot;capital histórica&quot; de [[Perú]]—, onde les cuatro sos atopábense.

==== División política: Sos o rexones ====
{{AP|Sos del Imperiu incaicu}}
[[Ficheru:Inca Empire South America.png|thumb|left|270px|Mapa del imperiu incaicu: [[Chinchaysuyo]] (en colloráu), [[Collasuyo]] (n'azul), [[Antisuyo]] (en verde) y [[Contisuyo]] (en mariellu).]]
Los cronistes afirmaron que l'imperiu incaicu tuvo estremáu en cuatro distritos conocíos como sos (del [[quechua clásicu|quechua]] ''suyu''): ''[[Chinchaysuyo]]'', ''[[Antisuyo]]'', ''[[Collasuyo]]'' y ''[[Contisuyo]]''. El centru d'esta división yera'l mesmu [[Cuzco]]. Atribuyóse al inca [[Pachacútec]] la creación d'esti sistema d'organización del territoriu; sicasí sabemos que se trataba d'una práutica qu'antecedió al gobiernu d'esti gran reformador. Antes de consolidase'l dominiu incaicu nel Cuzco, l'espaciu en redol d'esta ciudá tuvo tamién estremáu en cuatro partes. Les divisiones entós correspondíen a los territorios de los señoríos del área. Cuando [[Manco Cápac]] y les sos cles establecer na zona, crearon les cuatro suyus incaicos a partir d'esta división.

Una tema qu'entá ye motivu de discutiniu ente los investigadores ye aquel de la estensión y les llendes de cada suyu. Como vimos, la espansión incaica empecipiar con Pachacútec, quién conquistó los curacazgos del área cercana al Cuzco: los ''soras'', ''lucanas'' y ''tambos''. Otros líderes militares como'l so hermanu [[Cápac Yupanqui]], y darréu [[Túpac Yupanqui]] y [[Amaru Túpac Yupanqui|Amaru Túpac]], siguieron les conquistes, mientres Pachacútec permanecía nel Cuzco. Por casu, Cápac Yupanqui reconocería y visitaría na mariña los valles de Chincha y Pisco, ente que na sierra central llegaría hasta Jauja. Túpac Inca siguió la conquista del Chinchaysuyu hasta la rexón de los ''cañaris'' (Tumibamba); ente que Amaru Túpac y otros líderes militares conquistaron el Collasuyu hasta Chincha y el Contisuyo hasta Arequipa. Sicasí, entá nun sabemos si la franxa costera ente [[Ica]] y [[Rexón de Tarapacá|Tarapacá]] foi conquistada nesta dómina o dempués, depués de que Túpac Yupanqui asumiera'l mandu supremu del Estáu incaicu. Per otru llau mientres los tiempos de Túpac Yupanqui la frontera norte establecióse cerca de Quito; ente que la frontera sur afitar nel [[ríu Maule]], 260&amp;nbsp;km al sur de [[Santiago de Chile]]. Mientres el gobiernu de [[Huayna Cápac]] conquistáronse nueves rexones nel Ecuador y el sur de Colombia (Campera). Estos son polo xeneral les llendes conocíes del imperiu. El puntu menos precisu ye'l relativu a la rexón [[Selva Amazónica|amazónica]], onde ye difícil precisar los algames que tuvieron les incursiones inques.

{| {{tablaguapa}} style=&quot;margin:auto;&quot;
|+
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot;
!Suyu
!Mapa !Descripción

|- bgcolor=&quot;#e18B6B&quot;
| '''[[Chinchaysuyo]]'''
(''Chinchay suyu'')
| [[Ficheru:TawantinSuyu ChinchaySuyu.png|85px]]
|
* Allugamientu: Allugar nel cuadrante noroeste de la capital ([[Cuzco]]).
* Grupu: Pertenecía al grupu '''''Hanan''''' -alto- (Hanansuyo, ''Hanan suyu'').
* Otros: Yera la rexón principal.
|- bgcolor=&quot;#99CC99&quot;
| '''[[Antisuyo]]'''
(''Anti suyu'')
| [[Ficheru:TawantinSuyu AntiSuyu.png|85px]]
|
* Allugamientu: Allugar na área de la ceya de selva al nordeste de la ciudá del [[Cuzco]].
* Grupu: Pertenecía al grupu '''''Hanan''''' -alto- (Hanansuyo, ''Hanan suyu'').
* Otros: Partía con la [[Selva Amazónica|selva amazónica]].
|- bgcolor=&quot;#EDDA74&quot;
| '''[[Contisuyo]]'''
(''Kunti suyu'')
| [[Ficheru:TawantinSuyu KuntiSuyu.png|85px]]
|
* Allugamientu: Taba asitiáu na vecindá d'[[Arequipa]].
* Grupu: Pertenecía al grupu '''''Hurin''''' -baxu- (Hurinsuyo, ''Rurin suyu'').
* Otros: Yera la rexón más pequeña.
|- bgcolor=&quot;#B4CFEC&quot;
| '''[[Collasuyo]]'''
(''Qulla suyu'')
| [[Ficheru:TawantinSuyu QullaSuyu.png|85px]]
|
* Allugamientu: Allugar nel cuadrante sureste de la capital ([[Cuzco]]).
* Grupu: Pertenecía al grupu '''''Hurin''''' -baxu- (Hurinsuyo, ''Rurin suyu'').
* Otros: Ocupaba principalmente la zona altiplánica.
|}

==== Organización territorial ====

Cada provincia (''[[wamani]]''[[wamani|)]] taba estremada en ''sayas'' o ''partes'' nes cualos habitaba un númberu variable d'[[ayllu|ayllos]]. El númberu de sayas de cada provincia solía basase na dualidá, magar ye ciertu que delles provincies llegaron a tener trés sayas, como la de los [[Huancas]].

== Organización política ==

El gobiernu imperial yera de tipu [[monarquía|monárquicu]] [[teocracia|teocráticu]] (dellos investigadores consideren que l'Inca [[diarquía]]) y la máxima autoridá yera l'[[Inca|Sapa Inca]], aconseyáu pol conseyu imperial. El gobiernu de cada [[Sos del Imperiu incaicu|so]] (rexón alministrativa) taba al cargu de un ''Suyuyuc Apu'', qu'actuaba como virréi.

=== L'Inca ===
{{AP|Inca}}
A estos gobernantes, a los que s'atribuyía un orixe divín, suélse-yos acomuñar los títulos de ''señor inca'' y ''sapa inca'': &quot;divín inca&quot; y &quot;únicu inca&quot;, respeutivamente.

La &quot;Capac trubiecu&quot; yera la llista oficial de gobernantes de la [[civilización incaica]]. Especúlase qu'esistieron más gobernantes de los qu'ésta acepta y que dellos fueron borraos de la hestoria oficial del imperiu por distintos motivos. En total, fueron trelce los soberanos incaicos.

* Imperiu llexendariu; periodu ensin espansión:

:~1200 - ~1230: [[Manco Cápac]]
:~1230 - ~1260: [[Sinchi Roca]]
:~1260 - ~1290: [[Lloque Yupanqui]]
:~1290 - ~1320: [[Mayta Cápac]]
:~1320 - ~1350: [[Cápac Yupanqui]]
:~1350 - ~1380: [[Inca Roca]]
:~1380 - ~1400: [[Yáhuar Huácac]]
:~1400 - 1438: [[Huiracocha Inca|Viracocha Inca]]

* Imperiu históricu; periodu de crecedera del imperiu:

:1438 - 1471: [[Pachacútec]]
:1471 - 1493: [[Túpac Yupanqui]]
:1493 - 1525: [[Huayna Cápac]]
:1525 - 1532: [[Huáscar]]
:1532 - 1533: [[Atahualpa]]

Anque dalgunos [[hestoria]]dores consideren que [[Atahualpa]] nun tien de ser incluyíu na ''capac trubiecu'', argumentando que Atahualpa declararíase súbditu de [[Carlos I d'España]], amás del fechu de que nunca llegó a se-y cinxida la ''[[mascapaicha]]'', el símbolu del poder imperial. Pero la mayor parte de los cronistes da como cierta la rellación de 13 inques, asignando l'escañu 13º a [[Atahualpa]].

Otru historiadores siguieron el llinaxe y consideren que tienen de tomase en cuenta tamién a [[Tarco Huamán]] y a [[Inca Urco]]. El primeru asocedió a [[Mayta Cápac]] y, dempués d'un curtiu periodu, foi depuestu por [[Cápac Yupanqui]]. [[Inca Urco]] se ciñó la mascaipacha por decisión del so padre, [[Viracocha Inca]], pero, ante'l so evidente desgobiernu y la invasión de los chancas, fuxó con él. Depués del trunfu de Cusi Yupanqui -el futuru [[Pachacútec Inca Yupanqui]], tamién fíu de Viracocha Inca- sobre'l pueblu enemigu, Inca Urco foi muertu nuna emboscada qu'él mesmu -y tendió al so hermanu. Coles mesmes, [[Inca Garcilaso de la Vega|Garcilaso]] y dalgunos otros cronistes enserten ente [[Pachacútec]] y [[Túpac Yupanqui]] a [[Amaru Inca Yupanqui]], soberanu de dudosa esistencia.

==== El derechu hereditariu ====

La historia política incaica, casi siempres, tuvo llarada d'enfrentamientos pol poder hereditariu. Esto debía a l'ambigüedá de los criterios pa la eleición del nuevu Inca.&lt;ref name=&quot;inques-rostw-hereditariu&quot;&gt;{{cita llibru |apellíu=Rostworowski Tovar |nome=María |fecha=ochobre del 2010 |títulu=Inques |serie=Biblioteca Imprescindibles Peruanos |páxines=90-95 |capítulu=7. El derechu hereditariu y la mascapaicha|lugar-publicación=Perú |editorial=Empresa Editora El Comerciu S.&amp;nbsp;A. - Producción Cantabria S.A.C.|isbn=978-612-4069-47-5}}&lt;/ref&gt;

El principal criteriu pa escoyer al nuevu inca foi la normativa d'escoyer al «más arteru». El nuevu inca podía ser fíu del antiguu inca cola coya o con cualesquier concubina. Los herederos teníen de ser mayores d'edá. L'Inca podía nomar a un socesor, pero ésti tenía que ser aceptáu polos dioses (al traviés d'un oráculu) y poles panacas.&lt;ref name=&quot;inques-rostw-hereditariu&quot;/&gt;

El criteriu d'escoyer al «más arteru» como gobernante foi un criteriu bien espublizáu por tol territoriu, munches de les macroetnias y etnies escoyíen como gobernante al que demostraba mayor capacidá de mandu y nun yeren necesariamente los fíos propios; esti costume foi tan eficaz que'l virréi Toledo ordenó: «nun faer novedaes, dexando la socesión al antiguu derechu y costume».&lt;ref name=&quot;inques-rostw-hereditariu&quot;/&gt;

Nel casu de los gobernantes incaicos, el más arteru yera tamién el que ganaba más partidarios nes «panacas», demostrando la so capacidá de negociación política. Esto tamién llevó a lluches ente les panacas pol poder, que causaron crímenes por motivos políticos.&lt;ref name=&quot;inques-rostw-hereditariu&quot;/&gt;

Nel casu de les «panacas», yera importante'l estatus social de la madre pos tou fai indicar que'l patrón de convivencia post-matrimonial del Cuzco yera [[exogámico]] y [[matrilineal]]. Ye dicir que lo único qu'estremaba a los fíos d'un Inca yera la so ascendencia materna y yera lo que-y otorgaba más rangu a unos qu'a otros. Na rede social incaica, una madre con abondosa parentela tenía mayor capacidá pa exercer la reciprocidá», tan importante na estructura social incaica.&lt;ref name=&quot;inques-rostw-hereditariu&quot;/&gt;

Polo xeneral fueron dellos aspeutos los que primaben ante la eleición d'un soberanu incaicu, pero los criterios yeren tan ambiguos qu'en munchos casos, cuando unu de los fíos del Inca demostraba ser arteru na política, l'alministración y la guerra, imponíase ante los sos hermanos. Como exemplos, [[Pachacútec]] impúnxose ante [[Inca Urco]] (Inca Urco foi nomáu socesor por Huiracocha Inca); Inca Roca se entronizó depués de la muerte de Cápac Yupanqui a manes de la so propia esposa llamada Cusi Chimbo, muyer que depués sería casada pol mesmu Inca Roca; Atahualpa impúnxose ante'l so hermanu Huáscar, nun procesu nel que Atahualpa foi ganando batalles y aliaos políticos demostrando la so habilidá como gobernante. Polo xeneral, la muerte d'un Inca, casi siempres traía consigo un periodu coyuntural d'inestabilidá política na qu'unu de los fíos tenía que demostrar la so habilidá pa entronizarse nel poder.&lt;ref name=&quot;inques-rostw-hereditariu&quot;/&gt;

=== Conseyu imperial ===

El máximu organismu dedicáu a l'asesoría del soberanu incaicu. Integráu por ocho persones:
* Los gobernadores de los suyus (''suyuyuq'').
* El [[príncipe]] herederu (''[[auqui]]''). La tradición del ''[[auqui]]'' foi instaurada por [[Pachacútec|Pachacútec Inca Yupanqui]] y [[Túpac Yupanqui]] foi'l primera ''[[auqui]]''.
* El ''[[Sumu sacerdote inca|sumu sacerdote]] (''Willaq Uma'').
* Un ''[[amauta]]'' (''hamawt'a'').
* El xeneral del exércitu imperial (''[[Apuskipre]]'').

=== Estandarte ===
{{AP|Estandarte imperial incaicu}}

[[Ficheru:Banner of the Inca Empire.svg|thumb|left|100px|Estandarte imperial inca.]]

Según delles [[crónica|cróniques]]&lt;ref&gt;Cieza, 1553. &quot;y cada capitanía llevaba una bandera y unos yeren flonderos y otros llanceros y otros engarraben con macana&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Acosta, 1590.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Garcilaso, 1609&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Murúa, 1613.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Pachacuti Yamqui, 1613.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Guamán Poma, 1615.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Cobo, 1653.&lt;/ref&gt; esistiría una enseña o estandarte (''unancha'') imperial incaica, lo cual dio pie a que se sostenga qu'hubo una suerte de ''bandera del imperiu incaicu''. Sicasí, tal interpretación ye incorreuta, por cuanto l'estandarte nun representaba al estáu incaicu sinón al soberanu, quien pintaba nésti les sos armes y divises personales. Sía que non, conozse qu'esta enseña yera utilizada poles huestes incaiques xuntu al soberanu.&lt;ref&gt;''Arcu celeste'' referir al [[arcu iris]].&lt;/ref&gt;

{{cita|El guión o estandarte real yera una banderilla cuadrada y pequeña, de diez o dolce palmos de ruedu, fecha de llenzu d'algodón o de llana, diba puesta nel remate d'un estil llargu, tendida y tiesa, ensin que ondease al aire, y nella pintaba cada rei les sos armes y divises, porque cada unu escoyer distintos, anque los xenerales de los Inques yeren l'arcu celeste y dos culebra tendíes a lo llargo paraleles cola borda que lu sirvía de corona, a les cualos solía añedir por divisa y blasón cada rei les que-y paecía, como un lleón, una águila y otres figures. Tenía por borla el dichu estandarte ciertes plumes coloráu y llargu puestes a ralos|Bernabé Cobo, ''Historia del Nuevu Mundu'' ([[1609]])}} [[Ficheru:Flag of Cusco (1978–2021).svg|thumb|180px|Bandera multicolor equivocadamente atribuyida al Imperiu incaicu.]]

En tiempos contemporáneos, llegóse a confundir la esistencia d'esti estandarte incaicu» con una bandera multicolor (colos colores del [[arcu iris]]) que comúnmente suel ser atribuyida al imperiu incaicu. Sicasí, según la historiografía peruana, nel imperiu incaicu nun esistió'l conceutu de bandera, y por tantu ésti nunca tuvo una. Asina lo afirmó la historiadora ya investigadora de la civilización incaica [[María Rostworowski]], quien al ser consultada sobre esta enseña multicolor señaló tajantemente: «Doi-yos el mio vida, los inques nun tuvieron esa bandera. Esa bandera nun esistió, nengún cronista fai referencia a ella».&lt;ref&gt;[http://vidayestilo.terra.com.pe/bandera-gay-o-del-tahuantinsuyo,df4c7c1c09y4y210VgnVCM4000009bf154d0RCRD.html Bandera Gay o Bandera del Tahuantinsuyo Terra.com]&lt;/ref&gt;

Otres investigaciones señalen inclusive qu'esta bandera foi creada recién en 1973 pa conmemorar l'aniversariu d'una emisora radial de la ciudá del [[Cuzco]] llamada «Radiu Tahuantinsuyo», y que d'ellí s'estendió'l so usu hasta que la Municipalidá Provincial del Cuzco adoptar oficialmente como emblema de la ciudá en 1978.&lt;ref&gt;{{Cita web |url=http://elcomercio.pe/ediciononline/html/2007-10-16/cusco_camudara_la bandera_de_a.html |títulu=Cusco va camudar la bandera d'arcu iris por cuenta de semeyanza con insignia gay |fechaaccesu=28 de setiembre de 2016}}&lt;/ref&gt; Nesta mesma llinia pronuncia'l mesmu [[Congresu de la República de Perú]], cuando señala que los oríxenes d'esta falsa bandera del imperiu incaicu remóntense recién a les primer décades del sieglu XX cuando dellos autores, especialmente indixenistes, mentar y describen como supuestu emblema del imperiu de los inques. Al asumila Radio Tahuantinsuyo como emblema de la radioemisora, el tracamundiu estendióse y l'error espublizóse masivamente.&lt;ref name=&quot;Congresu&quot;&gt;{{Cita web
 |url= http://www.congreso.gob.pe/participa/documentos/boletin23062004.pdf
 |títulu= &quot;Bandera del Tahuantinsuyo&quot;
 |fechaaccesu=4 de xunetu de 2011
 |editor= Congresu de la República de Perú |añu=
 2003
}}&lt;/ref&gt;

{{cita|L'usu oficial de la mal llamada bandera del Tahuantinsuyo ye indebíu y equívocu. Nel mundu pre-hispánicu andín nun se vivió'l conceutu de bandera, que nun correspuende al so contestu históricu.|Academia Nacional de la Historia de Perú.&lt;ref name=&quot;Congresu&quot; /&gt;}}

== Organización social ==

=== El ayllu ===
{{AP|ayllu}}
La pallabra «ayllu» d'orixe [[quechua]] y [[Idioma aimara|aimara]] significa ente otres coses: comunidá, llinaxe, xenealoxía, casta, xéneru, parentescu. Puede definise como'l conxuntu de [[descendiente]]s d'un antepasáu común, real o supuestu que trabayen la tierra en forma coleutiva y con un espíritu solidariu.

El «[[ayllu]]» foi la base y el nucleu de la [[Sociedá incaica|organización social]] del imperiu. Los ayllus creíen que baxaben d'un antepasáu común, polo cual xunir llazos de parentescu. Esti antepasáu podía ser míticu o real; y en tolos casos, los ayllus, calteníen un «mallqui» (momia) al cual rindíen cultu y per mediu del cual daben sentíu a les sos rellaciones.&lt;ref name=&quot;Santillana-Panandean&quot;&gt;{{cita llibru |títulu=Historia de Perú |editor=Teodoro Hampe Martínez |volume=Incanato y conquista |capítulu=Tahuantinsuyo: El mundu de los Inques |autor=Teresa Vergara |editorial=Lexus |ubicación=Barcelona |isbn=9972-625-35-4 |añu=2000}}&lt;/ref&gt; Amás del mallqui, los miembros d'un ayllu teníen divinidaes tutelares comunes y tributaben a la tierra de forma común.&lt;ref name=&quot;Santillana-Panandean&quot;/&gt;

Un ayllu tenía ganáu, tierres y agua al que tolos sos miembros teníen derechu siempres y cuando cumplieren obligaciones establecíes ente los miembros. Cada ayllu remanaba'l tamañu de los sos «tupus» (unidá de midida de la tierra), cada «tupu» apurríu tenía de ser trabayáu pa nun perder el derechu sobre la tierra. Na actividá agrícola los miembros del ayllu ayudábense mutuamente; el fechu de pertenecer al ayllu dába-yos derechu a recibir ayuda nel casu que la so propia familia nuclear nun fuera abonda; esta ayuda xeneralmente dábase en tiempu de collecha, llantadera o na construcción de les viviendes de los recién casaos; nestos casos entraba en xuegu'l principiu de reciprocidá» qu'obligaba a devolver l'ayuda emprestada.&lt;ref name=&quot;Santillana-Panandean&quot;/&gt;

Nel casu del curaca (xefe del «ayllu»), podía pidir ayuda pa pastiar el so ganáu o trabayar la tierra. Ésti taba obligáu a brindar comida y chicha a los que lo ayudar pero nun taba obligáu a devolver l'ayuda, polo cual esistía una reciprocidá asimétrica con ésti.&lt;ref name=&quot;Santillana-Panandean&quot;/&gt;

Nel casu de les tierres comunales, tolos miembros del «ayllu» trabayar entamaos pol «curaca» y el «llacta camayoc». La producción de les tierres comunales yera almacenada y redistribuida ente los miembros del ayllu que lo precisaren.&lt;ref name=&quot;Santillana-Panandean&quot;/&gt;

Al trabayu coleutivu pa la construcción y caltenimientu de canales, depósitos o andenes, denominóse-y «minka» y yera entamáu pol curaca, quien amás asignaba les xeres que teníen de cumplir los miembros del «ayllu».&lt;ref name=&quot;Santillana-Panandean&quot;/&gt;

Los vieyos, viudes, güérfanos ya inválidos, tamién taben obligaos al trabayu coleutivu pero recibíen ayuda pal trabayu de los sos «tupus». Polo xeneral los vieyos ya inválidos realizaben xeres de supervisión. [[Guaman Poma|Poma]] señala que les agües de riego yeren distribuyíes polos vieyos.&lt;ref name=&quot;Santillana-Panandean&quot;/&gt;

Los ayllus non yá teníen tierres nun territoriu compactu; la necesidá de faer autosuficiente a un ayllu obligar a tomar otros pisos ecolóxicos, esto dio orixe a una territorialidad discontinua que nun foi homoxénea nin estremada. Los ayllus con población numberosa podíen aportar a tierres distantes y a mayor variedá de productos.&lt;ref name=&quot;Santillana-Panandean&quot;/&gt;

John Murra señala qu'un bon exemplu d'esto fueron los reinos aimaras, tantu Collas, Lupacas y Pacajes llograron controlar territorios discontinuos na mariña a manera d'enclaves. En llugares con distancies considerables construyéronse viviendes qu'allugaben a los miembros del ayllu, los miembros del ayllu se turnaban pa trabayar estes tierres alloñaes.&lt;ref name=&quot;Santillana-Panandean&quot;/&gt;

Magar nes zones d'altor del imperiu incaicu la carauterística xeneral de los ayllus foi agrícola, esistieron ayllus agrícoles y ganaderos al empar y otros que namái yeren ganaderos. Los ayllus eminentemente ganaderos allugar en Chinchaycocha y el Collao; estos ayllus dedicar a la crianza de llapaes y alpaques de les cualos llográbase fibra; carne fresco o carne seco a la que se-y denominaba «charqui»; pelleyos pa la ellaboración de «ojotas», correes, bolses y lluries; güesos pa fabricar aguyes, instrumentos musicales o otros; y «taquia» (escrementu) para combustible. Na mariña, los ayllus teníen poblaciones especializaes n'agricultura, intercambiu, pesca y artesanía.&lt;ref name=&quot;Santillana-Panandean&quot;/&gt;

=== La dualidá ===

El principiu básicu organizativo de la [[sociedá incaica]] foi la dualidá, esta dualidá basar en rellaciones de parentescu. Los ayllus entendíen dos parcialidad que podíen ser «hanan o urin», «alaasa o massaa», «uma o urco», «allauca o ichoc»; según Franklin Pease estes pallabres entendíense como «alto o baxu», «derecha o esquierda», «masculín o femenín», «dientro o fora», «cerca o llueñe» y «delantre o detrás».&lt;ref name=&quot;Santillana-Panandean&quot;/&gt;

Los cronistes españoles describieron a los [[curaca|curaques]] en pareyes pero ensin especificar la dualidá por cuenta de que esta forma d'organización yera desconocida n'[[Europa]]. En 1593 describiéronse curacazgos estremaos en dos metaes, nos cualos cada metá tenía un curaca al frente; esta situación describir de los curacazgos d'[[Acarí]], [[Lima]] y los curacazgos [[Lupaca|Lupaques]] del [[Collao]] y [[Tarata]].&lt;ref name=&quot;Santillana-Panandean&quot;/&gt;

Tamién esistieron curacazgos onde gobernaben muyeres cola so «segunda persona», estos datos proveníen de los curacazgos de [[Colán]]. Nel [[Cuzco]] asocedía lo mesmo, basando la so organización nel principiu de dualidá.&lt;ref name=&quot;Santillana-Panandean&quot;/&gt;

Los europeos documentaron dinastíes cuzqueñas: «Hanan Cuzco» y «Urin Cuzco», describiéndoles como dinastíes socesives nes que s'estremaba'l Cuzco; los españoles fueron incapaces d'identificar el gobiernu dual polo cual asitiaron una dinastía» como antecedente de la otra.&lt;ref name=&quot;Santillana-Panandean&quot;/&gt; N'otres rexones del imperiu prefería otres denominaciones pa les partes de la dualidá; les rexones aymaras prefirieron «alaasa - masaaa», otros grupos cercanos al [[llagu Titicaca]] prefirieron «uma - urco» indicando alloñanza o cercanía a fontes d'agua (llagu o ríos); al norte del territoriu preferíase «allauca - ichoc» (esquierda-derecha).&lt;ref name=&quot;Santillana-Panandean&quot;/&gt;

Les funciones que cumplíen cada parte son pocu clares. Les cróniques nun describen les funciones específiques que cumplíen el xefes étnicos de cada metá. Lo que sí se describe ye qu'unu de los xefes taba subordináu al otru; [[María Rostworowski|Rostworowski]] describe que nel casu del Cuzco la metá de riba yera más importante pero nel casu d'[[Ica]] la metá de baxo dir.&lt;ref name=&quot;Santillana-Panandean&quot;/&gt;

[[Franklin Pease García-Yrigoyen|Pease]] señala que dambes metaes integrar pola reciprocidá. Nel Cuzco, «hanan» y «urin» yeren opuestos y de la mesma complementarios como les manes humanes («yanantin»). Aun así, ye difícil deducir cualos yeren les funciones de cada parte, lo único que queda claro ye que dambes partes complementábense y esistíen obligaciones recíproques ente dambes.&lt;ref name=&quot;Santillana-Panandean&quot;/&gt;

=== Clases sociales nel imperiu incaicu ===

La [[sociedá]] [[Civilización incaica|Inca]], foi [[xerarquía|xerárquica]] y ríxida. Esistieron grandes diferencies ente les clases sociales, siendo estes diferencies respetaes por tolos habitantes del imperiu. Les clases jerarquizadas formaben una pirámide onde'l [[Inca]], con tol poder, atopar nel cumal (plana), ente que el [[pueblu]], que yera la gran mayoría, constituyía la so base [[social]].

{| {{tablaguapa}} style=&quot;margin:auto;&quot;
|+'''Clases sociales del imperiu incaicu'''
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot;
!Clases sociales
!Representantes
|- bgcolor=&quot;#e18B6B&quot;
| Realeza |

* Inca.
* La Coya: Esposa del Inca.
* El Auqui: Fíu del Inca y herederu.
|- bgcolor=&quot;#D2B9D3&quot;
| Nobleza |

* Nobleza de Sangre: Restantes miembros de les Panacas (parientes del anterior inca).
* Nobleza de Privilexu: Persones que destacaron polos sos servicios; Sacerdotes, Acllas y Altos xefes.
|- bgcolor=&quot;#B4CFEC&quot;
| Ayllu
|
* Hatun Runa: tributarios (llabradores).
* [[Mitimaes]]: Grupos treslladaos pa colonizar nueves rexones enseñando a los pueblos nueves costumes.
* [[Yanacona|Yanacones]]: Servidores del Inca y del imperiu.
* Pinas: Prisioneros de guerra dependientes del Inca que nun yeren escoyíos como Yanaconas.
|}

==== La nobleza inca ====
{{AP|Nobleza inca}}
Nel imperiu esistíen dos [[llinaxe]]s principales, [[Hanan Cuzco]] y [[Hurin Cuzco]], de los cualos provenía'l [[Sapa Inca]] o monarca. Cada vez qu'un inca morría había inestabilidá política ente estos dos llinaxes y la descendencia del últimu monarca pol poder. Cuando s'instituyía al nuevu inca, ésti conformaba un nuevu llinaxe propiu o [[panaca]]. Hubo siquier una docena de panacas nel imperiu, que los sos miembros teníen dellos privilexos.

Magar la Sapa Inca, la [[Coya (Inca)|Coya]] (la so esposa), el [[Auqui]] (herederu del Inca) y los sos fíos (primeres xeneraciones de cada panaca) conformaben la familia real o realeza del imperiu, esistía un númberu importante de persones que se-yos consideraba [[noble]]s, sían de sangre o de privilexos. Ente los [[nobleza de sangre noble de sangre]] taben los restantes miembros y descendientes de les panacas y dientro de los [[nobleza de privilexu nobles de privilexu]] taben aquelles persones que destacaron polos sos servicios. Una de les sos carauterístiques qu'estremaba a la nobleza inca del pueblu yera l'enorme tamañu de les sos oreyes, causáu pol usu d'aros expansores.

La nobleza de sangre nel imperiu incaicu envalorar al momentu de la so cayida en más de 10&amp;nbsp;000 individuos partíos en distintos partes del territoriu, que cumplíen funciones alministratives y militares. Parte de les estratexes utilizaes polos inques pa someter a otros pueblos, depués d'enfrentamientos militares, yera establecer aliances matrimoniales ente los [[cacique]]s locales y les fíes o concubinas del inca a manera de crear llazos que dexaren la pacífica ocupación. Tamién yera habitual que'l cacique apurriera a les sos fíes al Inca, les que s'unviaben direutamente al [[Cuzco]] pa formar parte del so [[harén]].

Cola cayida del imperiu, perdiéronse toles prerrogativas nobiliaries incaiques esistentes sicasí, dellos nobles fixeron esfuercios por que éstes fueren reconocíes pola corona española, como Cristóbal Pariacallán Tuquiguaraca, a quien se-y concedió escudu d'armes y privilexos, tamién [[Felipe Guamán Poma de Ayala]] o [[Inca Garcilaso de la Vega]] fixeron xestiones nel sentíu de que se reconocieren les sos distinciones de clase.

===== Les ''panacas'' =====
Les ''[[panaca|panaques]]'' yeren llinaxes de los descendientes direutos d'un [[inca]] reinante, escluyendo'l socesor y calteníen la [[Momia inca|momia]] del inca fináu, al igual que les sos memories, [[quipu|quipos]], cantares y pintures n'alcordanza del fináu de xeneración en xeneración.

Estes panacas reales formaben la élite cuzqueña. Tuvieron un rol na política del incanato y les sos aliances y enemistaes fueron cruciales pa la [[hestoria]] de la [[Cuzco|capital inca]]. Dizse qu'hubo otres panacas, que tuvieron un papel importante en dómines anteriores. Una nota interesada alrodiu de les panacas, ye que si se -y añedir les panacas tradicionales, llógrase un total d'ocho panacas per cada dinastía, que ye un númberu frecuente na organización [[Cordal de los Andes|andina]] de los ayllus por ser un múltiplu de la dualidá y de la cuadriplicación.

{| {{tablaguapa}} style=&quot;margin:auto;&quot;
|+'''Hurin Cuzco
|- bgcolor=&quot;#95B9C7&quot;
!Panaca
!Inca
|-bgcolor=&quot;#95B9C7&quot;
| ''[[Chima Panaca|Chima panaca]]''
| [[Manco Cápac]]
|- bgcolor=&quot;#95B9C7&quot;
| ''Raura panaca''
| [[Sinchi Roca]]
|- bgcolor=&quot;#95B9C7&quot;
| ''Awayni panaca''
| [[Lloque Yupanqui]]
|- bgcolor=&quot;#95B9C7&quot;
| ''Usca Mayta panaca''
| [[Mayta Cápac]]
|- bgcolor=&quot;#95B9C7&quot;
| ''Apu Mayta Cápac panaca''
| [[Cápac Yupanqui]]
|}

{| {{tablaguapa}} style=&quot;margin:auto;&quot;
|+'''Hanan Cuzco
|- bgcolor=&quot;#95B9C7&quot;
!Panaca
!Inca
|-bgcolor=&quot;#95B9C7&quot;
| ''Wikak'iraw panaca''
| [[Inca Roca]]
|- bgcolor=&quot;#95B9C7&quot;
| ''Awkaylli panaca''
| [[Yáhuar Huácac]]
|- bgcolor=&quot;#95B9C7&quot;
| ''Suqsu panaca''
| [[Viracocha Inca]]
|- bgcolor=&quot;#95B9C7&quot;
| ''Hatun ayllu''
| [[Pachacútec]]
|- bgcolor=&quot;#95B9C7&quot;
| ''Cápac ayllu''
| [[Túpac Yupanqui]]
|- bgcolor=&quot;#95B9C7&quot;
| ''Tumipampa panaca''
| [[Huayna Cápac]]
|}

==== Hatun runa ====

Yeren el gruesu de la población qu'empecipiaba'l so serviciu al estáu cola [[mayoría d'edá]], d'ende'l so significáu «home mayor». Yeren la población común del imperiu incaicu que taben dedicaos a les actividaes de [[Ganadería incaica|ganadería]], [[Agricultura incaica|agricultura]], pesca y artesanía; yeren la fuercia de trabayu. Podía disponese d'ellos pa sirvir nel [[Exércitu incaicu|exércitu]] y trabayar les tierres del estáu, tamién podíen ser nomaos «[[mitmaqkuna]]» o «[[Yanacona|yana]]».&lt;ref name=&quot;Santillana-Panandean&quot;/&gt;

Hasta antes de casase, los padres yeren los que designaben el trabayu a los sos fíos. Posterior al [[matrimoniu]] l'home adquiría responsabilidaes col estáu. A partir del matrimoniu los «hatun runa» debíen prestaciones al estáu pa tola so vida. Pero antes d'eso los neños diben teniendo obligaciones menores que diben amontando en responsabilidá cola edá. Esistieron adolescentes a los cualos encargábase-yos la xera del acarretu de cargues pal estáu y l'exércitu; a los adultos mayores encargábense-yos xeres auxiliares nes que se riquir mayor criteriu.&lt;ref name=&quot;Santillana-Panandean&quot;/&gt;

Según cróniques de [[Pedro Pizarro]], los gorrumbos seríen utilizaos como bufonos de la corte y les muyeres acompañaben a los sos homes na prestación de servicios, tantu pa la guerra como pa los llabores agrícoles.&lt;ref name=&quot;Santillana-Panandean&quot;/&gt;

==== Los Mitmaqkuna ====

Fueron pobladores que yeren treslladaos a otres rexones xuntu coles sos families y sol mandu del so xefe étnicu, estes poblaciones permanecíen en territorios alloñaos por un tiempu determináu cumpliendo xeres asignaes pol estáu o polos sos mesmos xefes. Estos grupos nun perdíen los sos derechos comunales, amás calteníen llazos de reciprocidá y parentescu. Según les cróniques, los «mitmaqkuna» calteníen los sos vistíos y [[tocáu|tocaos]] utilizaos nos sos pueblos d'orixe, amás treslladábense llevando consigo los sos bienes.&lt;ref name=&quot;Santillana-Panandean&quot;/&gt;

La institucionalidad de los «mitmaq» esistió antes de la espansión incaica, y surdió de la necesidá de los pueblos andinos d'aportar a otros [[pisos ecolóxicos]] y esplotar recursos diversos que complementaríen la so alimentación. Mientres la dómina de mayor espansión del imperiu hubo tresformamientos na institucionalidad de los «mitmaq», cuidao que los movimientos migratorios facer a distancies más llargues y masives, torgando que'l grupu de «mitmaqkuna» siga en contautu col so nucleu d'orixe.&lt;ref name=&quot;Santillana-Panandean&quot;/&gt;

Trátase de poblaciones tresplantaes coles mires de producir bienes que depués seríen redistribuidos. En dellos casos la población yera treslladada como amuesa d'enfotu y n'otros como castigu; la diferencia aniciaba nes condiciones de vida d'unos y otros (castigaos y premiaos). [[Cieza de Lleón]] afirma qu'esistieron miembros de la élite cuzqueña que fueron treslladaos coles sos families pa enseñar l'idioma y tradiciones incaiques, estos yeren escoyíos como amuesa d'enfotu y dábase-yos «chacras», cases, apurríes, oxetos de luxu, honores ya inclusive muyeres en señal de pagu por tener que viaxar llueñe del Cuzco.&lt;ref name=&quot;Santillana-Panandean&quot;/&gt;

==== Yanakunas ====

Los «yanakuna» o a cencielles yanas, son un grupu poblacional malo de definir en cuantes que yeren poblaciones estrayíes del so grupu étnicu pa llabores específicos pero qu'en dellos casos tuvieron funciones gubernamentales importantes llegando, en dellos casos, a ser curacas y a tener inclusive «acllas» daes pol inca.&lt;ref name=&quot;Santillana-Panandean&quot;/&gt;

Básicamente los «yanakuna» fueron población escoyida poles sos habilidá pa emprestar un serviciu especial, se documentan grupos yanakuna llevaos dende [[Chan Chan]] al [[Cuzco]] pa los sos servicios [[metalúrxicu|metalúrxicos]], según grupos [[Cañari]]s treslladaos al valle de [[Yucay]] pal cultivu del maíz. Nel casu de la producción maicera de los cañaris de Yucay, sirvió pa l'alimentación direuto de les panacas cuzqueñas.&lt;ref name=&quot;Santillana-Panandean&quot;/&gt;

La institucionalización d'esti grupu poblacional ta documentáu al traviés de rellatos recoyíos polos cronistes europeos. Según dellos rellatos los «yanas» fueron población que se remontó y a la que se-y perdonó la so vida en cuenta de sirvir perpetuamente al soberanu incaicu, esta rebelión asocedió en [[Yanayaco]]; según la lleenda, xusto cuando diben ser executaos [[Mama Ocllo]] intercedió por ellos y pidió que tuvieren al so serviciu. Según Rostworowski l'Inca apurría población yana a la «coya» cuando al momentu de casase.

La población «yana» tamién yera apurrida pol Inca a otros curacas pa servicios especiales, nesti casu faíen lo qu'ordenaba la persona a les que taben a cargu. Los yanas taben partíos en casi tol imperiu, se documentan «yanas» al cuidu de les momies de los soberanos incaicos; coles mesmes el sol y les huacas teníen «yanas» al so serviciu (Cieza de Lleón describe a los yanas al cuidu de les huacas de «Huanacaure» y «Huarochirí»).

Los primeru europeos identificaron a los «yanas» como poblaciones ensin derechos, comparándolos cola concepción d'[[esclavu|esclavos]] qu'esistía na Europa d'aquellos años. Sicasí esiste información que refuga esta posibilidá que foi publicada por [[John Murra|J. Murra]]; esta información señala que los «yanas» teníen derechu a recibir tierres pal so sustentu. Investigaciones de W. Espinoza señalen que'l estatus de «yana» yera daqué común antes del imperiu y el so númberu foi aumentando a midida que el territoriu estendíase.

==== Pinas ====

Dellos estudiosos identificar como esclavos, y a pesar de nun apaecer nes cróniques saber d'ellos pos taben descritos nos diccionarios quechues. Según investigaciones de Rostorowsky, estos diccionarios méntase que los «pinakuna» fueron prisioneros de guerra y ocupaben un nivel inferior na escala incaica. Según W. Espinoza, señala que la institucionalización de los «piñakuna» ye tardida y quien la institucionalizó foi [[Huayna Capac]]; a partir d'esti periodu tou aquel prisioneru de guerra que non admintía la so derrota pasaba a formar parte de los «piñakunas». Asina asocedió con dellos grupos de camperes, carangues, cayambes, quitos, cañaris y chachas.&lt;ref name=&quot;Santillana-Panandean&quot;/&gt;

La situación de los «piñacunas» foi estensiva pa les sos pareyes y fíos, quedando como propiedá del estáu incaicu, unviándolos a trabayar en zones de mal accesu, xeneralmente en [[coca]]-yos de la selva de monte; esisten evidencies de que l'estáu tamién-yos apurría tierres pa la so propia subsistencia.&lt;ref name=&quot;Santillana-Panandean&quot;/&gt;

=== Sistema de control de la población ===

El incario estendió'l so dominiu baxu distintes etnies. El mestizaje yera casi nulu. Calcúlase que la población total del imperiu foi d'ente 16 a 18 millones, dependiendo les fontes.

{| {{tablaguapa}} style=&quot;margin:auto;&quot;
|+'Sistema de control decimal de la población'
|- bgcolor=&quot;#669966&quot;
!Encargáu !Cantidá de families

|- bgcolor=&quot;#99CC99&quot;
| ''Puriq''
| 1 familia
|-bgcolor=&quot;#99CC99&quot;
| ''Pichqa kamayuq''
| 5 families
|- bgcolor=&quot;#99CC99&quot;
| ''Chunka kamayuq''
| 10 families
|- bgcolor=&quot;#99CC99&quot;
| ''Pichqa chunka kamayuq''
| 50 families
|- bgcolor=&quot;#99CC99&quot;
| ''Pachaka kamayuq''
| 100 families
|- bgcolor=&quot;#99CC99&quot;
| ''Pichqa pachaka kamayuq''
| 500 families
|- bgcolor=&quot;#99CC99&quot;
| ''Waranqa kamayuq''
| 1000 families
|- bgcolor=&quot;#99CC99&quot;
| ''Pichqa waranqa kamayuq''
| 5000 families
|- bgcolor=&quot;#99CC99&quot;
| ''Hunu kamayuq''
| 10&amp;nbsp;000 families
|}

== Actividaes económiques ==

Al llegar al imperiu incaicu, los españoles coincidieron en destacar l'ésitu de la so economía. Los cronistes describieron los productos que toparon nos depósitos, allabando la bayura de la producción tantu n'agricultura como en ganadería; los europeos tamién allabaron la repartición equitativa d'estos productos ente la población.&lt;ref name=&quot;Santillana-Panandean&quot;/&gt;

Les cróniques coinciden que l'ésitu de la economía incaica basar nuna correuta alministración de los recursos, pa faer efectiva esta forma alministrativa construyéronse depósitos y utilizáronse los quipus como un sistema de contabilidá.

Magar les cróniques menten que la riqueza de los inques basar na entrega de tributos, les investigaciones recién amuesen qu'esto nun foi asina; más bien l'ésitu del imperiu llograr nuna correuta alministración de la mano d'obra, Pease afirma qu'esto llogró que l'estáu tenga la producción necesaria pa la redistribución.&lt;ref name=&quot;Santillana-Panandean&quot;/&gt;

El trabayu pa la producción redistributiva yera rotativu (mita) y yera apurrida dacuando polos ayllus del imperiu incaicu. Esti sistema nun foi creación incaica pos taba basáu nes formes tradicionales d'alministración, los Inques llevaron esti sistema a la so máxima espresión almacenando producción y redistribuyéndola conforme a les necesidaes ya intereses estatales.&lt;ref name=&quot;Santillana-Panandean&quot;/&gt;

La base de la economía foi l'[[Agricultura incaica|agricultura]]; les tierres yeren comunales. Cada familia tenía les sos tierres pa cultivales y alimentase. Les families más numberoses, recibíen mayor cantidá de tierres.

La forma de trabayu de les tierres yera la ''minka'', esto ye, ayudábense en xeres agrícoles en forma comuñal». El Portal Fuenterrebollo, diznos que «… bien cuando un individuu tenía tanto trabayu que nun podía con él, o en casu de güérfanos, enfermos y vilbes». «Cuando non podía cultivase ciertes especies necesaries (los papes, por casu), parte de la comunidá asitiar n'otres zones. Esta forma de llograr recursos conocíase como &quot;complementariedá ecolóxica&quot;».

La base de l'alimentación incaico, foi la [[papa]] y el [[maíz]], complementada con carne de auquénidos: [[Lama glama|llapada]] y [[Vicugna pacos|alpaca]]. Nes zones altes de los Andes, cultiváronse y collecharon hasta 200 especies de papes, que s'estremaben pol color y el tamañu. Pa evitar la so descomposición y con fines d'almacenales o pa l'alimentación del so numberosu exércitu sobremanera cuando salíen de campaña, aprendieron a ensugar y trozar el papa ([[liofilización]]), productu que se denominaba Chuño, depués antes de consumiles volver a hidratar y cocinábense. Complementaben esta dieta con otros vexetales como [[olluco]], [[oxalis tuberosa|oca]], [[tomate]], [[frijol]], [[zapallo]], [[ají]], [[maní]] (del cual amás estrayíen aceite), [[Chenopodium quinoa|quinua]] y [[fruta|frutes]].

Los inques non yá cultivaron los terrenes planos o semi inclinaos, usaron un sistema atélite pa cultivar les fasteres de los cuetos, esta téunica consistía en formar terraces, denominaes “andenes”, que rellenaben con tierra vexetal que yera contenida con murios de piedra. Amás de la llana que-yos apurríen los auquénidos, semaron, collecharon y usaron l'algodón pa la confección de la so vistimienta. Nes tierres correspondientes a la selva alta, semaron y collechaben la “''fueya sagrada''”: la [[coca]].

Pescaben diverses especies de pexes y cazaben aves monteses. Pa caltener tal cantidá de tierres semaes, los inques fueron grandes inxenieros hidráulicos: enforma de les canales de regadía de la sierra entá güei, funcionen perfectamente y irrigan les nueves tierres de cultivu.

=== La tenencia de la tierra ===

La tenencia de la tierra yera un derechu que los pobladores teníen por pertenecer a un determináu grupu étnicu. Los curacas partíen la tierra d'alcuerdu a les necesidaes de los individuos y les sos families. La unidá de midida yera'l «tupu», pero les dimensiones del «tupu» podíen variar d'alcuerdu al rendimientu de la tierra. D'alcuerdu a esto una unidá doméstica recibía 1 1/2 tupu, al nacer un fíu varón asignábase-yos un tupu adicional y si nacía una muyer asignábase-yos 1/2 tupu adicional; si los fíos casábense, los tupus adicionales retirábase-yos a la familia.&lt;ref name=&quot;Santillana-Panandean&quot;/&gt;

Dellos cronistes indiquen que'l repartu de les tierres yera añal, Guamán Poma señala qu'esa repartida realizábase dempués de la collecha nel octavu mes del [[calendariu incaicu]] y que esa actividá recibía'l nome de «chacraconacuy» (esto correspondía a los meses de xunetu y agostu). John Murra señala qu'esta ceremonia añal yera una ceremonia de reafirmación de les tierres y qu'esistía una continuidá na tenencia de la tierra per parte de cada familia. La ceremonia del «chacraconacuy» contemplaba la fertilización de la tierra, la llimpieza y arreglu de canales y acequias según sacrificios a la «[[pachamama]]».&lt;ref name=&quot;Santillana-Panandean&quot;/&gt;

Nes cróniques señálase que depués d'una conquista la tierra y el ganáu yeren declaraos «propiedá del estáu» y que depués yeren vencíos a les poblaciones conquistaes. En realidá la tenencia de la tierra depués d'una conquista yera condicionada pola riqueza y los recursos qu'esistíen nesi territoriu. Polo xeneral, a los productores de tubérculos dexábase-yos siguir cola posesión de les sos tierres; sicasí a los grupos productores de maíz y coca, yera común que se-yos espropiara les sos tierres pa dedicales al estáu o a los cultos, teniendo en cuenta qu'esta producción yera especialmente importante pa la relixón incaica.&lt;ref name=&quot;Santillana-Panandean&quot;/&gt;

Haise documentáu qu'en Chincha, por cada «huaranca» (mil unidad doméstiques) tomábase 1 chacra. N'otros casos los Inques ampliaron la frontera agrícola (construyendo andenes y canales) pa tomar esta ampliación a nome del estáu, depués estes tierres yeren trabayaes pol grupu étnicu conquistáu. Otra modalidá foi asitiar mitmakunas nes colonies del grupu étnicu conquistáu, como asocedió colos Lupaka.&lt;ref name=&quot;Santillana-Panandean&quot;/&gt;

Esistió una marcada diferenciación ente les tierres del estáu y les destinaes al cultu, éstes yeren alministraes independientemente y les sos colleches yeren almacenaes por separáu. Inti, Mamaquilla, Chuquiilla, Pachamama teníen tierres asignaes al so cultu, según tamién los santuarios de los antepasaos míticos como Huanacaure; amás l'estáu, en munchos casos, asignó tierres a les deidaes de les etnies conquistaes. La mano d'obra pal trabayu de les tierres estatales y de cultu llograr de la mita.&lt;ref name=&quot;Santillana-Panandean&quot;/&gt;

=== Los mercaderes ===

Nes cróniques españoles méntase la esistencia de mercaderes, estos mercaderes básicamente yeren habitantes de les mariñes que se dedicaben al intercambiu de productos. Al respeutu María Rostworowski esclaria que'l contestu utilizáu pa la pallabra «mercader» na dómina del imperiu incaicu tien d'entendese na redolada d'una economía ayena al usu de la moneda na cual namái esistía'l «[[trueque]]» (intercambiu).&lt;ref name=&quot;Santillana-Panandean&quot;/&gt;

Esistieron dos grupos de tratantes d'importancia los llamaos tratantes chinchanos» y los tratantes norteños». Los chinchanos teníen dos rutes, una ruta marítima na que diben escontra al norte en balses llevando [[cobre]] y trayendo mullu, esta ruta llegaba hasta [[Manta (Ecuador)|Manta]] y [[Portoviejo (cantón)|Portoviejo]], esistió otra ruta terrestre que se dirixía dende [[Chincha]] escontra'l [[Cuzco]].&lt;ref name=&quot;Santillana-Panandean&quot;/&gt;

Los norteños tuvieron dos niveles, un primer nivel que s'encargaba de desecar pescáu pa depués treslladalo escontra la sierra colindante ya intercambialos; l'otru nivel correspondía a los pobladores que non peseían nengún tipu de tierra y que namái se dedicaben al intercambiu de ropa de llana, chaquira, algodón, frijoles, pexe, sal y otres coses. A estos especialistes nel intercambiu llamóse-yos «[[mindalaes]]» y comerciaron nel actual [[Ecuador]].&lt;ref name=&quot;Santillana-Panandean&quot;/&gt;

=== Agricultura ===
{{AP|Agricultura incaica}}
Al ser los [[Cordal de los Andes|Andes]] una sociedá predominantemente agrícola, los inques supieron aprovechar al máximu'l suelu, venciendo les adversidaes que-yos ufiertaba l'accidentáu terrén andín y les inclemencies del clima. L'adautación de téuniques agrícoles que yá s'emplegaben con anterioridá en distintes partes, dexó a los inques entamar la producción de diversos productos, tantu de la [[mariña]], [[Serranía|sierra]] y [[selva]], pa poder redistribuirlos a pueblos que nun teníen accesu a otres rexones. Los llogros teunolóxicos, algamaos a nivel agrícola, nun fueren posibles ensin la fuercia de trabayu que s'atopaba a disposición del [[Inca]], según la rede vial que dexaba almacenar afechiscamente los recursos yá collechaos y partilos por tol so territoriu.

'''Ferramientes agrícoles'''

Los antiguos peruanos del [[Cuzco]] pa realizar los sos llabores agrícoles utilizaron, como nun teníen parexa pola falta d'animales, l'aráu de tracción humana que denominaben la ''tajlla'' o ''chaquitajlla'', que ye un palu apuntiáu, con una punta un tanto encorvada, que dacuando yera de piedra o de metal. Antes del so terminal tenía esta ferramienta otru palu tresversal, el llabrador sofitaba'l so pie pa fundilo na tierra y depués faer el riegu. Les ferramientes manuales incaiques emplegaes na [[agricultura]] nun pudieron ser superaes, sobremanera cuando se trata de trabayar nes fasteres andines o n'ámbitos llindaos como los andenes.

'''Fertilizantes'''

La importancia de l'[[agricultura]] llevó a los indíxenes a buscar [[fertilizante]]s para los sos cultivos. La información que tenemos sobre abonos vien de la mariña y manifiesta l'aprovechamientu de recursos naturales anovables. Los principales abonos emplegaos son nomaos polos cronistes y fueron usaos sobremanera pa la producción de maíz lo cual confirmaría la suxerencia de Murra alrodiu de la prioridá d'esti cultivu. Un primer abonu consistía en soterrar xuntu colos granos, pequeños pexes como [[sardina|sardines]] o [[anchoveta|anchovetes]]. Una representación d'esti sistema taba pintada nos murios d'unu de los santuarios de [[Pachacámac]] onde figuraba una planta de [[maíz]] granando d'unos pexiquinos. El segundu abonu usáu yera'l cuchu de les aves marines que por millares añeren nes islles de la mariña. El recursu llamáu guanu formar poles deyecciones de les aves y los costeños teníen por costume estrayer el guanu de les islles. El tercer recursu anovable provenía del mantillo de fueyes cayíes de los [[Prosopis pallida|Huarangos]] utilizaes p'ameyorar los suelos.

'''Los andenes'''
[[Ficheru:Pisac_Terrassen_medium.jpg|thumb|350px|[[Andén (agricultura)|Andenes]] nel [[Valle Sagráu de los Inques]].]]
Los inques tuvieron una especial esmolición por atopar formes p'ameyorar les condiciones del suelu pa l'[[agricultura]]. La variedá del clima y del territoriu difícil, llevar a buscar soluciones diverses, y fueron munches les formes qu'atoparon pa faer frente al problema. Ente les midíes más conocíes atópense la construcción d'andenes, que mientres el gobiernu incaicu dióse-y una gran importancia. Anque demandaben movilizar grandes cantidaes de mano d'obra, que l'estáu incaicu podía realizar con relativa facilidá. Los [[Andén (agricultura)|andenes]] son terraces agrícoles artificiales que sirven pa llograr tierra útil pa la llantadera nes serrapatoses fasteres andines. Dexaben aprovechar meyor l'agua, tantu n'agua como en regadío, faciéndola circular al traviés de les canales que comunicaben los sos diversos niveles, con esta midida evitaben coles mesmes la erosión hidráulica del suelu. Los andenes non yá sirvíen pal cultivu del maíz, sinón pal cultivu de distintos productos agrícoles, y entá para distintos usos: pa sembríos, pa evitar la erosión, pa la llavadura del sal mineral, etc.

'''Los camellones'''

Yeren terrenales artificiales construyíos nes riberes del llagu [[Titicaca]]. Trátase de montículos de tierra que dexaben almacenar y aprovechar meyor l'agua en llugares de frecuentes hinchentes por causa de les agües. Usaron una serie de téuniques agrícoles nos [[camellones]], ente elles, el trazáu de riegos artificiales pa dar proteición a les plantes, facilitar el drenaxe mientres les [[agua|agues]], hinchentes, riego, como fontes d'abonu y, especialmente, pa menguar el crudu fríu nocherniegu nos altores, evitando d'esta miente les xelaes.

'''Sistemes de riego'''

Les conocencies hidráuliques -canales y bocatomas-, dexaron la regación y el cultivu, especialmente del [[maíz]]. La mariña peruana carauterizar polos sos dilataos desiertos cortaos per ríos que baxen poles serranías y que los sos caudales dexen el surdimientu de l'[[agricultura]]. Los costeños fueron los mayores inxenieros hidráulicos pos se perfeccionaron y llograron métodos bastante sofisticaos de regación, sobremanera los mochicas y más tarde los chimú. Nel [[Cuzco]] enriáronse los dos regatos que traviesen la ciudá, empedrando los sos calces y estableciendo pontes piatonales. Un exemplu de la teunoloxía serrana ye ''Cumbemayo'', en ''Cajamarca'', canal tallada na piedra. La importancia de les obres hidráuliques manifestar nos numberosos mitos que cunten los oríxenes de diches obres.

'''Productos agrícoles'''

Xuntu cola [[ganadería]], l'[[agricultura]] representó la base de la [[economía]] incaica. Les poblaciones qu'habitaron l'área andina llograron adomar y aclimatar una gran variedá de productos a diverses condiciones, sacando provechu de terrenes consideraos difíciles pa la producción agrícola. El principal productu que cultivaron yera la [[papa]], cola cual preparaben distintos tipos de [[chuño]]; tamién otros [[tubérculu|tubérculos]] como la [[mashua]], el [[olluco]] y la [[Oxalis tuberosa|oca]]. El [[maíz]] yera consideráu un recursu de tipu suntuario que daba prestíu y yera cultiváu con fines burocráticos, militares y ceremoniales. Na [[mariña]] cultivaron el [[camote]], [[frijol]], etc.

=== Ganadería ===
{{AP|Ganadería incaica}}
Nos [[Cordal de los Andes|Andes]] prehispánicos, los camélidos desempeñaron un rol verdaderamente importante na economía. Particularmente fueron la [[Lama glama|llapada]] y l'[[Vicugna pacos|alpaca]] (los únicos camélidos adomaos pol home andín) les que, criaes en hatos de gran escala, fueron utilizaes pa distintos propósitos dientro del sistema de producción de los inques. Igualmente, fueron utilizaes otros dos especies de camélidos ensin adomar: la [[Vicugna vicugna|vicuña]] y el [[guanacu]]. La primera d'estes era cazada por aciu los chacos (caceríes coleutives) pa ser tosquilaes (con ferramientes de ganadería como piedres, cuchiellos, hachos de piedra y hachos de metal como cobre )y depués puestes en llibertá; asina s'aseguraben que la so cantidá caltuviérase. Los guanacos sicasí, yeren cazaos pola so carne, que yera bien apreciada. Los [[cronista|cronistes]] señalen que se comía la carne de tolos camélidos, pero por cuenta de les restricciones qu'esistíen pa la so matanza'l so consumu tuvo de ser tou un luxu. Probablemente la población tenía accesu a carne fresco namái nel exércitu o n'ocasiones ceremoniales, cuando se faía una amplia distribución de los animales sacrificaos. Na dómina de la colonia, les camperes fueron sumiendo o emprobeciéndose debíu puramente a la presencia masiva de los animales introducíos polos españoles y los vezos alimenticios qu'estos teníen. El mediu ambiente andino sufrió un cambéu considerable colos animales domésticos que llegaron cola presencia hispana.

=== Trabayu ===
[[Ficheru:IRB-2-BuildersGather-KC603-pol.jpg|thumb|250px|Esistía una obligación ente la población circundante de dar caltenimientu a la infraestructura vial del imperiu. Na semeya, pobladores nel ritual de renovación de la [[Ponte Q'eswachaca]], ritual que se caltién dende la dómina incaica hasta l'actualidá.]]
{{AP|Sistemes de trabayu nel Imperiu inca|l1=Sistemes de trabayu incaicu}}
El [[Trabayu (Derechu)|trabayu]] representó la principal actividá del imperiu incaicu y presentó les siguientes formes: ''[[mita]]'', ''[[chunga]]'', ''[[minca]]'' y ''[[ayni]]''.

* La '''''[[Mita]]''''' yera un sistema de trabayu a favor del Estáu, onde se movilizaben ensames d'indíxenes a trabayar por vez de tres meses en llabores de construcción de caminos, pontes, fortaleces, centros alministrativos, templos, acueductos, esplotación de mines, etc. Esistía una mita pa servicios especiales como los llabores de cargueros de la Sapa Inca, músicos, [[chasqui]]s y danzantes, los obligaos a cumplir esti llabor yeren los adultos homes casaos, pero non les muyeres, entendíen ente los 18 y 50 años.

* La '''''[[Chunga]]''''' yera'l trabayu realizáu en beneficiu del pueblu incaicu poles muyeres en casu de desastres naturales. Este ye paecida a la denominada actual Defensa Civil y consistía en curar, ayudar, caltener a los mancaos de los desastres naturales tanto como intentar salvar a los que se ven en peligru mientres el mesmu desastre.

* La '''''[[Minca]]''''', ''minka'', o ''minga'', ye'l trabayu que se realizaba n'obres a favor del ''[[ayllu]]'' y del Sol (''[[Inti]]''), una especie de trabayu comunal en forma gratuita y por vez, yera una forma de beneficiu pal Estáu, onde allegaben munches families portando les sos propies ferramientes, comíes y bébores. Les families participaben na construcción de locales, canales de riego, según l'ayuda na chacra de les persones incapacitadas güérfanos y vieyos. Cuando'l ''ayllu'' convocaba al trabayu de la ''minca'', naide negábase, pero les persones que nun asistíen al trabayu yeren espulsaos del ''ayllu'' y perdíen el so derechu a la tierra.

* El '''''[[Ayni]]''''' yera un sistema de trabayu de reciprocidá familiar ente los miembros del ''[[ayllu]]'', destináu a trabayos agrícoles y a les construcciones de cases. El ''[[ayni]]'' consistía na ayuda de trabayos que faía un grupu de persones a miembros d'una familia, cola condición qu'esta correspondiera d'igual forma cuando ellos precisar, como dicen: &quot;güei por ti, mañana pol mio&quot; y en retribución sirvíense comíes y bebíes mientres los díes que se realicen el trabayu. Esta tradición sigue en munches comunidaes llabradores de [[Perú]], ayudar nos llabores de cocina, llendo y construcción de viviendes.

== Alministración incaica ==

La base contractual verbal de l'alministración de bienes y servicios basábense frecuentemente en dos principios básicos: la [[reciprocidá]] y la [[redistribución]].

=== Reciprocidá y redistribución ===

La reciprocidá ye l'intercambiu de trabayu o bienes, o trabayu recíprocu, tantu yera la tradición d'esti conceutu que, ente los inques, nun yera vistu como un intercambiu de favores sinón como una responsabilidá colos miembros del ayllu, razón pola cual esto prauticar dientro d'un ayllu y salvu contaes esceiciones ente ayllus vecinos. Al ser la cla o ayllu la estructura económica básica y por tar encimentáu nos llazos familiares, el soberanu formaba llazos colos curacas (xefes de ayllu), dándo-y en matrimoniu a les sos fíes o casándose coles fíes de los curacas, comoquier, la Sapa Inca taba emparentáu con tol so imperiu, colo cual convertíase nuna especie de Curaca Máximu. Señalamos esto postreru pa entender la reciprocidá simétrica y la reciprocidá asimétrica.&lt;ref name=&quot;tudiscovery.com&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.tudiscovery.com/guia_inques/inca_economia/inca_redistribucion/index.shtml |títulu=Discovery |fechaaccesu=28 de setiembre de 2016}}&lt;/ref&gt;

La base que sofitaba la reciprocidá simétrica, o sofitu mutuu y recíprocu ente parientes nel interior del ayllu, taba dada pola posesión de mancomún de la tierra, esplotada comunitariamente pa la producción especializada y nes camperes, y en forma familiar nes partes dedicaes al cultivu de subsistencia. La tierra del ayllu estremar nun ciertu númberu de sectores, teniendo en cuenta les sos condiciones ecolóxiques y los ciclos rotativos de los cultivos, teniendo cada familia derechu a tener accesu a tierres en cada unu de los sectores, lo que determinaba un esfuerciu por controlar el máximu de pisos ecolóxicos. El parentescu representaba'l sistema regulador de la organización de les rellaciones de producción, estremando ente parientes cercanos y llonxanos. Ente los primeres la reciprocidá nes rellaciones de producción y distribución yera xeneralizada, ente que ente los segundos yera más específica porque les prestaciones que s'intercambiaben yeren contabilizaes pa ser devueltes na mesma forma y cantidá.&lt;ref&gt; Alberti, Giorgio y Enrique Mayer, ''Reciprocidá ya intercambiu en Los Andes Peruanos'', Institutu d'Estudios Peruanos, Lima, 1974.&lt;/ref&gt;

La reciprocidá asimétrica dar de los miembros del ayllu col Inca, en cuenta de la recaldación d'escedentes, l'Inca brindaba a los sos súbditos seguridá esterna y asistencies en casu de desgracies. Consistía na distribución d'escedentes per parte del Estáu incaicu. En casu de seca o plagues, por casu, los funcionarios del imperiu abastecíen les rexones afeutaes colos escedentes de rexones favorecíes, los productos almacenar nos llamaos &quot;Tambos&quot; pa disponer d'elles en casu de necesidá.&lt;ref name=&quot;tudiscovery.com&quot;/&gt;
La redistribución suponía la reconocencia, per parte de los llabradores, de los distintos niveles d'autoridá qu'esistíen na sociedá. Los ayllus apurríen los tributos a los curacas, y los bienes tributaos atropar en depósitos reales que taben n'aldegues, caminos y ciudaes.

Cuando dellos pueblos del Imperiu nun podíen satisfaer les sos necesidaes básiques porque les rexones nes que vivíen fueren afeutaes por males colleches o otres catástrofes, l'Estáu incaicu redistribuía una parte de los alimentos, materies primes y productos manufacturados almacenaos.

Tamién utilizaba los bienes acumulaos pa costear los gastos de les constantes espediciones militares, y pa premiar los servicios realizaos por dellos funcionarios, xeneralmente nobles.

=== Rede vial (''Qapaq Ñan'') ===
{{AP|Qapaq Ñan}}

Anguaño tase postulando la teoría de la construcción incaica d'un camín que coneuta al Cuzco cola mariña atlántica de Brasil nel estáu de São Paulo, esti camín tien como nome Peabirú (nótese la coincidencia nos dos últimes sílabes col vocablu &quot;Birú&quot; nome primixeniu de Perú).{{ensin referencies}}

'''Sistemes de suministru'''
{{AP|Tambo (inca)}}

'''Los chasquis'''
{{AP|Chasqui}}

=== Exércitu ===
{{AP|Exércitu incaicu}}
[[Ficheru:Inca-españoles.jpg|thumb|Soldaos incaicos en batalla.]]
El [[exércitu]] foi una [[institución]] bien importante que la so principal xera foi la conquista de nuevos territorios p'amestalos al imperiu, anque tamién tuvo un papel destacáu en caltener sol dominiu del [[Cuzco]] a los grupos étnicos apocayá conquistaos, tales como los [[Guallas]], [[Sahuasiray]], [[Antasayas]], etc.

Al paecer el mandu yera dual, pos a la cabeza taben xefes representantes de les metaes [[hanan]] y [[urin]]. Esistíen cuadros permanentes en manes de los miembros de los llinaxes incaicos, incluyendo al [[Inca]] y los sos parientes más cercanos
La formación de los miembros de la élite tenía un fuerte componente [[militar]], les sos ceremonies de iniciación concedíen muncha atención a les aptitúes militares y resistencia física.

A partir del inca [[Tupac Yupanqui]] empezar a formar [[militares]] profesionales, desligados por completu de les xeres granibles. Ye'l casu de la guardia personal del [[Inca]] amás de [[casta|castes]] guerreres y hereditaries.

== Relixón ==
{{AP|Relixón incaica}}
{{VT|Mitoloxía incaica}}
La [[relixón]] tuvo costantemente presente en tolos ámbitos de los llabores incaicos. Nes [[lleenda|lleendes]] de formación del imperiu incaicu, percíbese una marcada diferencia [[Sexu|sexual]] ente [[varón|home]] y [[muyer]]. Yeren [[politeísta|politeístes]] (ye dicir creíen en dellos dioses), destacando'l cultu al &quot;Dios Sol (Inti)&quot;.

=== Cosmovisión ===

Según la [[mitoloxía incaica]], esistíen tres mundo distintes, que fueren creaos pol dios incaicu [[Viracocha]] (tamién conocíu como Wiracocha o Huiracocha). La división facer de la siguiente manera:

1. [[Hanan Pacha]] (mundu de riba, celestial o supraterrenal): yera mundu celestial y namái les persones xustes podíen entrar nella, cruciando una ponte fecha de pelo. Na tradición andina definir al Hanan Pacha como'l mundu cimeru onde habitaben los dioses como [[Viracocha]], Inti, Mama Quilla, Pachacamac, Mama Cocha, etc. Yera representáu pol cóndor, ave ancestral de los Andes.

2. [[Kay Pacha]] (mundu del presente y de equí): na cosmovisión andina, Kay Pacha ye'l nome del mundu terrenal, onde habiten los seres humanos y pasen les sos vides. Representáu pol puma, animal d'a pies, del mundu terrestre.

3. [[Uku Pacha]] (mundu de baxo o mundu de los muertos): na mitoloxía andina, Uku Pacha yera'l mundu de baxo o mundu de los muertos, de los neños ensin nacer y tou lo que taba debaxo de la superficie de la tierra o del mar. Les fontes, cueves o otres de les abertures de la superficie terrestre yeren consideraos llinies de comunicación ente'l Uku Pacha y el Kay Pacha.
Representáu pola culiebra, animal rastreru y de les fondures.

=== Templos ===
Pascaumati
Templu del Sol (Coricancha), en Cuzco.

Templu de la Lluna.

Templu de Pachacamac (destruyíu).

Templu de Urpi Huachac.

Plaza de los pelegrinos.

=== Festividaes ===
&lt;center&gt;
{| border=1 style=&quot;border:1px solid #888; border-collapse:collapse&quot;
!Mes!!Mes Inca!!Traducción
|-
|Xineru ||Huchuy Pocoy ||''Maduración pequeña''
|-
|Febreru ||Hatun Pocoy ||''Maduración grande''
|-
|Marzu ||Paucar Warai ||''Indumento de flores''
|-
|Abril ||Ariway ||''Danza del maíz tienru''
|-
|Mayu ||Aimuar ||''Cantar a la collecha''
|-
|Xunu ||[[Inti Raymi]] ||''Festival del Sol''
|-
|Julio ||Alce Situwai ||''Purificación terrenal''
|-
|Agostu ||Qhapaq Situwa ||''La plena y gran purificación ''
|-
|Setiembre ||Quya Raymi ||''Festival de la reina''
|-
|Ochobre ||Uma Raymi ||''Festival de l'agua''
|-
|Payares ||Aya Marqa ||''Homenaxe sacru a los muertos''
|-
|Avientu ||[[Cápac Raymi]] ||''La gran fiesta del noble poderosu''
|}
&lt;/center&gt;

=== Dioses incaicos ===
[[Ficheru:Wiracocha.jpg|thumb|right|250px|Wiracocha, «Dios de too crear».]]
[[Ficheru:José Bernardo de Tagle Inti.svg|thumb|right|250px|Inti, «El Dios Sol».]]

'''[[Wiracocha]]'''

El so nome completu con cuenta d'aprofiar la so calidá de ser supremu, ye: ''Apu Qun Tiqsi Wiraqucha'' (Apu Kon Titi Viracocha). Yera consideráu como la rellumanza orixinaria o El Señor, Maestru del Mundu. En realidá foi la primer divinidá de los antiguos peruanos, tantu los habitantes de [[Civilización Caral|Caral]], [[Cultura Chavín|Chavin]], [[Cultura Huari|Huari]] y especialmente los [[Tiahuanacos]], que proveníen del Llagu Titicaca. Surdió de les agües, creó'l cielu y la tierra. El cultu al dios supunxo un conceutu de lo astracto y de lo intelectual, y taba destináu solo a la nobleza. Huiracocha, al igual qu'otros dioses, foi un dios nómada y tenía un compañeru aláu, el Páxaru Inti, una especie de páxaru magu, sabedor de l'actualidá y del futuru. Esti páxaru magu, nun ye otru que'l Corikente de les tradiciones orales, el picaflor d'oru, mensaxeru de los dioses, que les sos plumes sirvíen pa la [[mascaipacha]] o corona imperial del Inca. Huiracocha ye representáu con dos vares, que al paecer yeren realmente [[Átlatl|estólicas]] (propulsalanzas) o warakas (fondes xigantes andines)

'''[[Inti]]'''

Yera'l dios sol y dios supremu, que exercía la soberanía de l'actualidá nel planu divín ([[Hanan Pacha]]). Igualmente yera fíu del dios sol del mundu antiguu (Ñaupapacha) y reinaba sobre'l ser humanu nel mundu actual (Kaypacha). Inti yera la divinidá popular más importante del imperiu incaicu siendo adoráu en dellos santuarios. Apurríense-y ufriendes d'oru, plata y ganáu, según les llamaes Vírxenes del Sol. Tamién se-y faíen ufriendes humanes nel mes de los Capac hucha, que munches vegaes consistía en reos de muerte, como dios más importante.

'''[[Mama Quilla]]'''''

Yera la madre lluna y esposa de Inti. Madre del firmamentu, d'ella teníase una estatua nel Templu del Sol, nel qu'una Orde de Sacerdotises rindía-y cultu. Los antiguos moche a diferencia de los inques, consideraben a la Lluna la deidá principal.

'''[[Pacha Mama]]'''

Llamada tamién Madre Tierra yá que yera la encargada de favorecer la fertilidá nos campos. Tributábense-y ufriendes o pagos.

'''[[Pachacámac]]'''

Yera una reedición de Viracocha, que yera veneráu na Mariña Central del imperiu incaicu. Yera conocíu como'l dios de los temblones, y el so cultu fixo un aparente sincretismu col actual [[Señor de los Milagros (Lima)|Señor de los Milagros]], que tien traces d'esti antiguu dios paganu según la historiadora [[María Rostworowski]].

'''[[Mama Sara]]'''

Yera la Madre Maíz o del alimentu, la más importante de les conopas (representaciones relixoses) de los alimentos xuntu cola coca y papa.

'''[[Mama Cocha]]'''

Madre del Mar, a quien se-y rindía cultu p'aselar les agües braves y pa la bona pesca. Yera la madre que representaba tou lo que yera femenín.

'''Dioses menores'''

Aparte del gran Wiracocha y la so corte terrenal de Amauta, o sabios y primeros sacerdotes y alministradores, el segundu gordón de clérigos, la nobleza militar y los Ayllus o gremios, rexíos hasta nel so más mínimu movimientu pola llei del Inca, el pueblu llanu tenía'l so panteón con otros dioses menores, a los que seique-y resultaba más senciellu y cercanu dirixise en busca de favores y soluciones.

La estrella rizada o de la mañana acompañaba al Sol, al igual que ''Illapa'', dios del truenu y la batalla, como la imaxe de la estrella d'oru, la de la tarde, Venus o ''Chasca'', faía'l so guardia xunto a la Lluna, y ''Chuychú'', el bellu arcu iris taba per debaxo de dambos grandes dioses. L'arcu iris foi depués alzáu a dios de los nobles por cuenta de que representaba la guapura que taba acutada pa los nobles

Les constelaciones de la copa de la coca (''Kukaa Manka'') yera una constelación que curiaba de les yerbes máxiques, como la constelación de la copa de maíz (''Sara Manca'') facer colos alimentos vexetales, y la del xaguar (''Chinchay'') encargar de los felinos. El ''Wasikamayuq'' yera'l dios tutelar del llar, ente que el ''Qhaxra-kamayuq'' esforciar por evitar que'l lladrones entraren nesa mesma casa, y los ''Auquis'' asumíen la vixilancia de cada pobláu. Había tamién un dios de les nubes y otru dios del xarazo; tres Pacha Mama, la diosa de la Tierra, taben ''Apu katikil'' y ''Pikiru'', como dioses tutelares de los ximielgos; la culiebra ''Hurkaway'' yera la divinidá de lo que taba so tierra, ente que'l vidueñu''Supay'' reinaba nel mundu de los muertos y nun cesaba de reclamar más y más víctimes pa la so causa, lo que fizo que los españoles diéren-y el nome de diañu, anque tenía cualidaes benignes y malines.

Tamién taba'l dios ''[[Kon (mitoloxía inca)|Wakon]]'' o ''Kon'', un hermanu de Pachacamac espulsáu por ésti y que se llevó con él, al ser forzáu a dise, l'agua y dexó a la franxa costera de Perú ensuga pa siempres, un dios malinu y devorador de neños, de risa cruel y habilidá pa rodar pelos montes; otros hermanos, ''Temenduare'' y ''Arikuté'', dieron orixe al diluviu coles sos querelles esconxurando a una tarrecible bisarma de cientos de pates d'agua.

En total y según delles tradiciones orales el primer sol del mundu o tierra antigua (''Ñaupa pacha'') foi Viracocha, que creó la so corte y tuvo cuatro fíos: ''[[Kon (mitoloxía inca)|Kon]]'' o ''Wakon'' dios de les seques, ''Mallko'' (''Temenduare''?) dios de la llei, ''Vichama'' (Arikute?) dios de la guerra y la vengación y Pachacamac, quien rexentaron socesivamente'l mundu actual destruyéndolo socesivamente. Estos guarden rellación colos 4 hermanos del mitu de los hermanos Ayar, unu de los mitos de la creación del imperiu incaicu. Pachakamac de la mesma tuvo de fíos al sol y la lluna del mundu actual o ''Kay Pacha''. Pachakamac se autoexilió al mar dende onde apodera los terremotos, dexando'l mundu en mandu al so fíu Inti o sol del mundu actual.

Esisten otres &quot;huacas&quot; o dioses, como ''Catequil'', poderosu dios oráculu. ''Huallallo Carhuincho'', dios de fueu con traces malines; ''Wari'', dios xigante de la guerra referíu a la cultura del mesmu nome; [[Amaru Aranway|Amaru]], la culiebra mitolóxica divina, ente munchos otros nomaos n'ensin númberu de tradiciones orales arrexuntaes apocayá por aficionaos como Toru Montalvo y los miembros de l'asociación Dragones de sur.

== Cultura material ya inmaterial ==

=== Arquiteutura ===
{{AP|Arquiteutura incaica}}
[[Ficheru:80 - Machu Picchu - Juin 2009 - edit.jpg|thumb|[[Machu Picchu]] ye unu de los exemplos más representativos de l'arquiteutura inca.]]
[[Ficheru:Pachacamac.jpg|thumb|200px|[[Acllahuasi]] en [[Pachacámac (sitiu arqueolóxicu)|Pachacámac]].]]
[[Ficheru:Cusco_Coricancha_view1.jpg|thumb|200px|right|[[Coricancha]] y [[conventu de Santu Domingu (Cuzco)|conventu de Santu Domingu]].]]
[[Ficheru:Sacsahuaman wall2.jpg|thumb|200px|Fortaleza de [[Sacsayhuamán]].]]

L'[[arquiteutura]] incaica carauterizar pola cencellez de les sos formes, la so solidez, la so [[simetría]] y por buscar que les sos construcciones harmonicen el paisaxe. A diferencia de sociedaes costeñas como la [[chimú]], los inques utilizaron una decoración bastante sobria. El principal material utilizáu foi la piedra. Nes construcciones más simples yera asitiada ensin tallar, non asina nes más complexes ya importantes. Los constructores incaicos desenvolvieron téuniques pa llevantar murios enormes, verdaderos mosaicos formaos por bloques de piedra tallada qu'encaxaben perfectamente, ensin qu'ente ellos pudiera pasar nin una anfiler. Munches vegaes esos bloques yeren tan grandes que resulta difícil imaxinar el so allugamientu, les meyores amueses d'esta habilidá atopar na zona del [[Cuzco]]. Sábese que los meyores talladores de piedra yeren [[Reinu Colla|collas]], provenientes del [[Pandu del Collao|Altiplanu]] y que munchos d'ellos fueron llevaos al Cuzco pa sirvir al estáu.

==== Formes arquiteutóniques incaiques ====
* Kanchas
* Kallankas
* Ushnu
* Tambos
* El Acllahuasi

==== Centros alministrativos provinciales ====

Conforme diba espandiéndose l'imperiu, fuéronse construyendo centros provinciales dende los cualos alministrábense les distintes rexones conquistaes. La planificación estatal implicaba l'usu de maquetes de [[folla]] nes que se representaba dende valles enteros hasta un edificiu, antes d'empezar a construyilo. Na [[mariña]], la piedra usualmente yera sustituyida pol [[tapial]] o'l [[adobe]].
* Tambo Coloriáu *
Huánuco Pampa *
Tomebamba
* Cajamarca
* Quito

==== Construcciones de calter relixosu ====
* Vilcashuamán
* Coricancha

==== Construcciones militares y conmemorativas ====
* Inca Huasi
* Sacsayhuaman

==== Arquiteutura d'élite ====
* Ollantaytambo o Ollantaytampu
* Písaq
* Machu Picchu

=== Cerámica ===
{{AP|Cerámica incaica}}
La cerámica incaica ye distinta de los estilos que predominaron na zona centroandina na dómina pre-''Tahuantinsuyo''. L'estilu inca carauterizar pola so producción en masa, atopándose evidencies del emplegu d'una gran cantidá de moldes que dexaron espublizar una producción por demás estandarizada. Los sos colores carauterizar pol usu intensivu de distintos tonos de marrón y sepia, amás del colloráu, negru, blancu, anaranxáu y moráu, que producíen una gama relativamente variada de combinaciones. Apreciar na alfarería incaico la predilección polos diseños xeométricos, predominando los rombos, barres, círculos, bandes y triángulos. Les formes típiques son el ''[[aríbalo incaicu|aríbalo]]'' y los ''[[queros]]'', anque estos postreros esistieron dende l'Horizonte Mediu y fueron iguaos tamién en madera y metal. L'Estáu incaicu estableció distintos tipos de rellaciones colos ceramistes locales y aprovechó de distintes maneres les sos téuniques y estilos alfareros. Movilizáronse vasíes d'estilu local y facer circular por tol territoriu, fundiéndose d'esta manera les distintes téuniques esistentes.

=== Textilería ===
[[Ficheru:Tupa-inca-tunic.png|thumb|250px|''Uncu'' o ponchu incaicu. Representación con más de 150 diseños xeométricos o ''tocapus''.]]
[[Ficheru:All-tocapu-sin-BV.png|thumb|250px|''Tocapus de los Inques''.]]
{{AP|Textilería incaica}}
L'[[Manufactura testil|arte testil]] incaicu carauterizar polos sos texíos con diseños [[xeometría|xeométricos]] o ''[[tocapu|tocapos]]'' y pola fineza de la so téunica. Los inques destacaron polos sos tapices y los sos mantos de plumes, tamién de diseños xeométricos. Tuvieron un estraordinariu sentíu de la simetría, reflexáu por aciu la repetición de figures estilizadas dispuestes d'una manera por demás ordenada. Pa los inques la importancia de los [[Texíu (testil)|testiles]] foi relixosa, social y política. Ellos espresaben el so [[cosmovisión]], el so sentíu del espaciu y de les sos divisiones. Yeren símbolos de nivel social. Los famosos [[ponchu|ponchos]] dameros, blancos con negru y colloraos al centru destinábense namái a los oreyones o xenerales allegaos al Inca. Dizse que los diseños [[xeometría|xeométricos]], qu'apaecen en dellos texíos, sirvíen tamién pa identificar a los inques y les sos families. Dende la visión política los testiles representaben ayalgues intercambiables según productos tributables que cohesionaban al imperiu.

=== Escultura ===
{{AP|Escultura incaica}}
Los trabayos realizaos en piedra constitúin l'otru gran conxuntu de realizaciones incaiques que merez la pena destacar. Suel llindase a representaciones zoomorfes de auquénidos, [[Lama glama|llapaes]], [[Vicugna vicugna|vicuñas]] y [[Vicugna pacos|alpaques]], y fitomorfas, panoyes de [[maíz]], que son conocíes como conopas y a numberosos concos y recipientes llamaos popularmente morteros. Entroncados nes tradiciones artístiques andines, los inques supieron imprimir un calter propiu y orixinal a les sos obres que se basó nuna simplificación de les formes per mediu de volumes xeométricos senciellos y una esquematización de los motivos decorativos bien próxima a una concepción estética geometrizante y cubista. L'arte incaico carauterizar pola sobriedá, la xeometría y la síntesis, tendiendo más a lo práctico y funcional qu'a lo formal.

=== Pintura ===
{{AP|Pintura incaica}}
La [[Pintura artística|pintura]] como espresión estética manifestar en murales y mantos. Bonavía señala la diferencia ente parés pintaes d'unu o dellos colores y los murales con diseños o motivos representando escenes diverses.

Los murales pintaos aplicábense sobre parés enlucidas con folla emplegando pintura al templu, téunica distinta a utilizada pa les pintures rupestres. Escontra'l ''Horizonte Tempranu'', la pintura yera aplicada direutamente sobre la paré enlucida, ente que mientres el Periodu ''Entemediu Tempranu''' cubríase'l muriu llucíu con [[Pintura (material)|pintura]] blanca pa depués aplica-y el dibuxu deseyáu. Otru mediu usáu na mesma dómina consistía en trazar motivos incisos sobre la folla húmedo pa depués rellenalo con pintura.

Na dómina moche usóse pintures murales y d'altu relieve de [[folla]] como los descubiertos na '''''Huaca de la Lluna''''' y na '''''Huaca del Bruxu''''', en departamentu de La Llibertá, a unos 5 km al sur de Trujillo.

La téunica y l'usu de mantos pintaos sobre teles d'algodón llano yera costume de tola mariña, con mayor énfasis nel norte. Inda pelos años de [[1570]] a [[1577]] esistíen artistes especializaos nel arte de pintar mantos qu'exercíen el so oficiu treslladándose d'un llugar o otru. Naquel tiempu estos artesanos ciscaben llicencia ante'l oidor pa usar del so arte y dir llibremente polos valles ensin ser estorbaos.

Nos museos y coleiciones privaes pueden apreciase estos mantos, emplegaos quiciabes pa cubrir parés desnudes o sirvir de vistimienta a los señores importantes.

Otru renglón dientro del arte pictórico foi la realización d'una suerte de mapes pintaos que representaben un llugar o una rexón. El [[cronista]] Betanzos cuenta que dempués de la derrota de los [[chancas]] infligida pol príncipe [[Cusi Yupanqui]], los dignatarios cuzqueños presentáronse ante él pa ufierta-y la borla y atopar pintando los cambeos que pensaba introducir nel [[Cuzco]].

Esta noticia nun sería abonda pa confirmar tal práutica si nun fora sofitada por otra referencia l'afirmación nel xuiciu sosteníu poles etnies de Canta y de Chaclla en [[1558]]-[[1570]]. Unu de los litigantes presentó ellí ante la Real Audiencia de los Reis los dibuxos del so valle indicando los sos reclamos territoriales, mientres los segundos exhibieron una maqueta de folla de tol valle. Sarmiento de Gamboa dicía que al conquistar un valle faía una maqueta y presentábase-y al [[Inca]], quién delantre de los encargaos d'executar los cambeos informar de los sos deseos.

=== Arte plumario ===

Les prendes de plumería manifiesten un gustu estéticu pol color y usáronse en cobertores [[camisa|camises]], [[abanicu|abanicos]] y [[sombriella|sombrielles]] pa caltener del sol a los personaxes conducíos n'andes. Los brillosos tonos de les plumes emplegaes señalen un orixe selvático colo cual concluyimos que tuvo d'esistir un trueque a lo llargo y anchu del país ente la selva, la sierra y la [[mariña]].

El [[cronista]] Santa Cruz Pachacuti cuenta que pa los grandes acontecimientos, como'l matrimoniu de [[Huayna Cápac]] cola so hermana'l día que recibió la borla o ''[[mascaipacha]]'' insinia del poder, anubriéronse los techos de paya de los palacios y los templos del [[Cuzco]] coles más vistosos cobertores iguaos con plumes multicolores. L'espectáculu tuvo de ser magníficu y estelante pos los brillosos colores de les cubriciones compensaben cola sobriedá de les piedres y les cenefes d'oru de los murios palaciegos.

=== Orfebrería y metalurxa ===

L'área andina de [[Perú]], [[Bolivia]] y [[Ecuador]] foi'l trubiecu de la metalurxa a nivel suramericanu y surdió ensin nenguna influencia proveniente del Vieyu Mundu.

Esistieron dos centros metalúrxicos unu na zona del altiplanu peruanu-bolivianu y otru na mariña norte na rexón Mochica-Lambayeque. D'estos dos llugares espublizáronse los conocencies al sur, escontra [[Chile]] y [[Arxentina]], y al norte, a [[Colombia]] y [[Panamá]] pa llegar darréu a les mariñes occidentales de [[Méxicu]].

La [[metalurxa]] nos [[Cordal de los Andes|Andes]] tien una gran antigüedá y los sos artífices llograron les más variaes téuniques y aleaciones.

En tola [[mariña]] esistieron espertos plateros y mientres al apoxéu incaicu los sos gobernantes establecieron [[mitimae]]s nel [[Cuzco]] pa la producción d'oxetos suntuarios. Diversos documentos nomen a estos grupos provenientes del [[Chimú]], [[Pachacámac]], [[Ica]] y [[Chincha]]. Ye probable que les sos obres siguieren los gustos estéticos incaicos. Sabemos del establecimientu en Zurite, cerca del [[Cuzco]] d'unos yanas plateros de Huayna Cápac, provenientes de Huancavilca (actual [[Ecuador]]) que moraben en tierres del soberanu y que la so obligación yera fabricar oxetos pal [[Inca]].

La numberosa presencia nel [[Cuzco]] de plateros indíxenes foi aprovechada darréu polos oidores, correxidores y encomenderos pa la confección de cacíes personales d'[[oru]] y [[plata]], burllando la obligación del quintu del [[Monarca|rei]]. Por esi motivu, son escases les pieces de plata del sieglu XVI nel [[Perú]] que tengan punzones.

Pa la creación d'armamentu utilizábase [[cobre]] y aleaciones d'esta; como'l [[bronce]], sobremanera pa la ellaboración de [[cuchiellu|cuchiellos]] ceremoniales y [[hachu|hachos]] pa la nobleza, tamién se cree qu'utilizaron [[platín]] y [[fierro]] anque namái pa la ellaboración de pequeños ornamientos.

=== Música ===
{{AP|Música incaica}}
Los [[Civilización incaica|inca]]s cuntaron con dellos [[instrumentu musical|instrumentos musicales]] de [[instrumentos de vientu|vientu]] y [[instrumentos de percusión|percusión]] ente los que s'atopen: la [[quena]], la [[tinya]] o Wankar, el [[calabacín]], la [[zampoña]] y la [[baqueta]]. La [[música]] desempeñaba un papel importante en distintes ocasiones. Sábese qu'había [[música]] amorosa, guerrera, aciaga y agrícola. La [[música incaica]] componer de cinco [[notes musicales]].

Una carauterística foi la execución de música mientres los llabores agrícoles en tierres del Estáu, colo cual convertíen les dures xeres del campu n'amenes xuntes.

Los [[instrumentu musical|instrumentos musicales]] emplegaos nes manifestaciones corporales yeren diversos según les dances a interpretar, los integrantes, les rexones o los motivos de les celebraciones.

Les [[flauta|flautes]] yeren unu de los [[Instrumentu musical|instrumentos]] más populares. Les ''[[quena|quenes]]'' polo xeneral, yeren iguaes con güesos humanos ente qu'otres [[flauta|flautes]] yeren de [[magre]], [[plata]] o, les más comunes, de carrizos.

Ente elles destaquen los ''[[siku|sikos]]'' de caña y de cada instrumentu ta estremáu en dos metaes con tonos complementarios y tocaos por un par de instrumentos. Pa formar una melodía ye necesariu que dambos instrumentos toquen alternadamente cuando-yos correspuende y amás en forma simultánea colos demás rexistros.

Les ''[[antara|antares]]'' o [[flauta de pan|flautes de Pan]] yeren feches de cerámica de nueve tubo acoldaos, les de carrizos calteníense xuníes por fines soguillas.

Tocantes a les [[trompeta|trompetes]] topaes nes tumbes de la [[mariña]], pertenecíen a unu de los tributos de los señores yungas. Con frecuencia atópense quebraes yá que la so destrucción forma parte del ritual funerariu.

El cascoxu marín o ''Strombus'' representar dende la dómina de [[Chavín de Huantar]] y en [[quechua]] dízse-y ''huayllaquepa''. La voz ''[[pututu]]'' col cual llámase-y anguaño provién del [[Llingües caribes|Caribe]] y foi traida polos españoles al par que les pallabres [[maíz]], [[chicha]] y [[ají]], ente otres. Ye una adautación de ''fututo'' por non esistir nel [[quechua]] la lletra &quot;f&quot;.

Un [[instrumentu musical]] básicu foi'l [[tambor]]. Ésti podía ser de diversos tamaños y soníos, y utilizábase pa marcar el ritmu nes dances y bailles coleutivos. Haber pequeños, ilustraos por Guaman Poma, que yeren tocaos por muyeres; grandes, que yeren iguaos con piel de puma o [[Panthera onca|otorongo]] y llamaos ''[[poma tinya]]'' y finalmente, los ''[[runa tinya]]'', iguaos con piel humano.

El [[compás musical|compás]] marcábase tamién con [[cascabel]]es de [[plata]] o recímanos de granes que s'arreyar a les piernes de los danzantes. Na [[cultura moche]], los grandes señores o los [[dios]]es usaben arreyaos a les sos cintures grandes sonajas d'[[oru]], como les del [[Señor de Sipán]].

Ente los grupos llabradores y en ciertes festividaes o celebraciones soplaben nes cabeces seques de venados como si fueren flautes y marcaben con elles los pasos de los danzantes.

=== Lliteratura ===
{{AP|Lliteratura incaica}}

=== Llingües del imperiu ===
{{AP|Llingües quechues|Llingües preincaiques}}
[[Ficheru:Andean Languages.png|270px|thumb|Llingües preincaiques nel sieglu XVI.]]
L'Imperiu incaicu yera un estáu multicultural y plurilingüístico, que englobaba dalgunes de les rexones de peralta diversidá cultural y llingüística como son el norte de Perú, Ecuador y en menor midida l'este de Bolivia. Delles llingües fueron llargamente usaes xuntu coles [[llingües quechues]]. Ente les llingües más importantes destaquen dalgunes que tuvieron acomuñaes a reinos preincaicos d'importancia. Una llista non estensiva de llingües regionalmente importantes ye:
* [[Idioma puquina]], alredor del [[llagu Titicaca]].
* [[Idioma aimara]], alredor del llagu Titicaca y en rexones circundantes.
* [[Idioma mochica]], nel noroeste de Perú y la mariña norte.
* [[Idioma quingnam]], na mariña central de Perú.
* [[Idioma chacha]], nel territoriu apoderáu polos [[cultura Chachapoyas|chachapoyas]].
* [[Idioma cacán]], nel sur del imperiu.

== Ciencia y teunoloxía ==

=== Teunoloxía militar ===

Los inques yeren arteros forxadores de metal, construyeron armes de bronce y oxetos domésticos.
Construyeron hachos y maces pal contautu cuerpu a cuerpu y ente otros oxetos militares tamién armes refundizes como arcos y fleches, usando tamién fondes llamaes ''[[huaracas]]''.
Les maces teníen forma estrellada con un furu al centru con cuenta d'asitiala nun palu, recibíen el nome de '''macanas'''.
Sabíen tamién forxar el fierro,{{ensin referencies}} pero usar pa oxetos bien decorativos, anque tamién usaben pa esti fin l'oru y la plata.

=== Descubrimientos ===

Según l'historiador [[José Antonio del Busto]] cola espedición marítima llevada a cabu por [[Tupac Yupanqui]], los inques afayarín'[[Oceanía]], habiendo llegáu a [[Mangareva]] y [[isla de Pascua]].{{ensin referencies}}

=== Astronomía ===

Na [[astronomía incaica]] destacó'l [[Sol]], y el so cultu, paez ser una constante nes cultures de l'antigüedá, ensin dulda pol rol que l'astru rei cumple nel &quot;calendariu agrícola&quot;. Los inques adoraben al [Sol fundamentalmente por que-yos apurriera abondoses colleches. Yera una fuercia dominante y un símbolu de prestíu y poder.

Nel [[Perú]] el cultu al [[Sol]] oficializóse por cuenta de les conquistes incaiques. Estos, qu'adoraben al Sol al estremu d'afirmar que los gobernantes yeren los sos fíos, llevaben la so relixón a tolos pueblos que diben sometiendo per mediu de la guerra.

El [[Sol]] (&quot;[[inti]]&quot;, en [[quechua]]), al qu'acostumen representar por un gran discu d'oru arredoláu de rayos, yera adoráu en templos cubiertos totalmente d'oru, como lo yera'l Koricancha o &quot;patiu d'oru&quot; na ciudá del [[Cuzco]]. Tamién s'afirmaba que'l maíz yeren les llárimes del Sol debíu al color doráu que tien el maíz secu. Polo tanto se ofrendaba al Sol la bébora que s'ellaboraba col maíz: la chicha.

El cultu al [[Sol]] tenía la so apoteosis na Fiesta del Sol (&quot;''[[Inti Raymi]]''&quot; en [[quechua]]) qu'hasta agora se reproduz, tolos [[24 de xunu]], na ciudá del [[Cuzco]].

Dellos cronistes afirmen que los inques podíen predicir los [[eclís]]s.

L'usu de l'astronomía, como en munches cultures de la dómina, tuvo un algame agrícola desenvueltu. Los inques yeren capaces de dixebrar les estaciones por dómines de semáu y collecha pa cada tipu de productu. Llogróse esta ferramienta por aciu l'usu d'edificaciones de piedra (ente los que s'atopaben los templos enantes mentaos) alliniaes coles exes cardinales siendo'l norte la guía referencial utilizada.

=== Medicina ===

La [[medicina]] que se prauticó nel incanato, taba íntimamente amestada a la maxa y la relixón. Toles enfermedaes suponíense provocaes pol desprendimientu del espíritu del cuerpu, por causa de un maleficio, un plasmu o un pecáu. El mestrones incaicos, llegaron a realizar intervenciones quirúrxiques, como trepanaciones craneanas (practicaes enantes pola cultura Paracas), col propósitu d'esaniciar fragmentos de güesos o armes, que quedaben encuallaes nel craniu, depués d'accidentes o enfrentamientos bélicos. Unu de los instrumentos utilizaos na ciruxía incaica, foi'l &quot;[[Tumi]]&quot; o cuchiellu de metal en forma de &quot;T&quot;. Como anestesia usaba la [[coca]] y la [[chicha]] en grandes cantidaes y sábese que tamién conocieron l'usu de vender.

Los médicos [[Cultura kallawaya|kallawayas]], tradicionales na rexón andina, caltuvieron una detallada clasificación antigua de les plantes y animales,&lt;ref&gt;Girault, L. p. 30.&lt;/ref&gt; que se considera vienen de la dómina. Estos kallawayas conocíen la [[cinchona|quina]], una planta altamente efectiva contra la [[malaria]].

=== Agrotecnia ===
[[Ficheru:Waru waru moderno.JPG|thumb|350px|right|Waru waru.]]
Envalórase que los inques cultivaron cerca de setenta especies [[planta|vexetales]], ente elles, papes (''[[Solanum tuberosum]]'' y otres), camotes (''[[Ipomoea batatas]]''), maíz (''[[Zea mays]]''), [[ají]]es, algodón (''[[Gossypium barbadense]]''), [[tomate]], maní ('' [[Arachis hypogaea]]''), oca (''[[Oxalis tuberosa]]'') y quinua (''[[Chenopodium quinoa]]'').

Les principales téuniques [[Agricultura|agrícoles]], tocantes a la disposición de tierres fueron:
* [[Andén (agricultura)|Andenes]] o terraces, pa evitar la erosión y aprovechar les fasteres y cuetos.
* [[Waru waru]], téunica na que se llabraben riegos alredor de los cultivos y enllenábase-yos d'agua pa crear un microclima más estable que l'ambiente.
* Poces seques que s'enllenaben en dómina d'agües. Yera bien emplegáu na mariña. Llamábase-yos a cencielles ''llagunes'' (''qucha'').

Tamién se resalta la so téunica de meyoramientu d'especies. Supieron de la mayor influencia de la temperatura del suelu que la del aire sobre les plantes, como lo atestigua'l llaboratoriu de [[Moray (Perú)|Moray]].

La [[ganadería]], sicasí, foi menos favorecida. Esto debió a la escasa [[fauna]] [[Cordal de los Andes|andina]]. Utilizaron [[Lama glama|llapaes]] como besties de carga y [[Vicugna pacos|alpaques]] como fonte d'[[alimentu|alimentos]] y vistimienta. La [[Vicugna vicugna|vicuña]] foi tamién bien apreciada. Crióse tamién el cuy (''[[Cavia porcellus]]''), hasta güei unu de los principales potaxes de la [[Gastronomía de Perú|gastronomía andina]].

=== Matemática y escritura ===
{{VT|Matemática incaica}}
Los conteníos o conceutos [[matemática|matemáticos]] fueron aplicaos polos Inques, principalmente, nel cálculu de resultaos y cantidaes de la Economía. Magar nel Incario desenvolviéronse importantes sistemes de midida, son más conocíos los [[quipu|quipos]] y [[yupana|yupanes]], que representen la importante presencia matemática na alministración incaica. Los quipus yeren sistemes mnemotéunicos que consistíen en tires anoyaes; namái s'anoyar les resultaos de les operaciones matemátiques realizaes enantes nos [[ábacos]] o ''yupana''.

Los cronistes españoles narren que los khipu kamayuqkuna lleíen nos nuedos de los quipus la hestoria de los inques, rellatando nacencies, guerres, conquistes, nomes de los nobles y tiempos de tales eventos. «Son quipos unos memoriales o rexistros fechos de ramales, en que diversos nuedos y diversos colores signifiquen diverses coses. Ye increíble lo que nesta manera algamaron, porque cuanto los llibros pueden dicir d'hestories, y lleis, y ceremonies y cuentes de negocios, tou eso suplen los quipos tan puntualmente, qu'almiren».&lt;ref&gt;&quot;Historia natural y moral d'Indies&quot;. José Acosta.&lt;/ref&gt; La escritura que subyace so los quipus entá nun foi descifrada. Esiste na actualidá un estudiu sobre la posible escritura incaico, del inglés William Burns, que considera que foi de calter alfanumbéricu representáu con figures xeométriques en telares y en dibuxos del cronista Felipe Guaman Poma de Ayala que s'aniciaría na dómina del gobernante Pachacutec.

== Legáu Cultural de los Inques ==
Construcciones: Machu Picchu, Cuzco.

Llinguaxe quechua: pallabres qu'anguaño utilizamos ( cancha, carpa, choclo, papa, vicuña, ente otres )

Calendariu inca: Conformáu por 360 díes, estremáu en 12 meses y cada mes tenía 30 díes.

&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://noticias.universia.edu.pe/en-portada/noticia/2014/07/30/1108755/6-grandes-mandaos-imperiu-inca.html|títulu=6 grandes legaos del Imperiu Incaicu}}&lt;/ref&gt;

== Ver tamién ==


* [[Exércitu incaicu]]
* [[Antiguu Perú]]
* [[América precolombina]]
* [[Guerra civil inca]]
* [[Espansión del Imperiu incaicu]]
* [[Caminos del Inca|Caminos incaicos]]

== Referencies ==

{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==

{{llista de columnes|2|
* {{cita llibru |autor=Gasparini, Graziano &amp; Margolies, Luise |títulu=Arquiteutura inka |añu=1997 |editorial=Caracas: Centru d'Investigaciones Históriques y Estétiques, Facultá d'Arquiteutura y Urbanismu, Universidá Central de Venezuela}}
* {{cita llibru |autor=Kamen, Henry |títulu=Imperiu |id=ISBN 84-03-09316-0}}
* {{cita llibru |autor=Marzal, Manuel |títulu=Religiones andinas |añu=2005 |editorial=Coleición: Enciclopedia Iberoamericana de Relixones 4. Madrid: Editorial Trotta |id=ISBN 978-84-8164-711-2}}
* {{cita llibru |autor=Ortiz Rescaniere, Alejandro |títulu=Mitología amerindies |añu=2006 |editorial=Coleición: Enciclopedia Iberoamericana de Relixones 5. Madrid: Editorial Trotta |id=ISBN 978-84-8164-858-4}}
* {{cita llibru |autor=Pease |títulu=Los postreros inques del Cuzco}}
* {{cita llibru |autor=Rostworowski, María |títulu=Enciclopedia Temática: Inques |id=ISBN 9972-752-00-3}}
* {{cita llibru |autor=Rostworowski, María |títulu=Historia del Tahuantinsuyo |añu=1995 |editorial=Lima: Institutu d'Estudios Peruanos, IEP Ediciones |id=ISBN 9972-51-029-8}}
* {{cita llibru |autor=Rostworowski, María |títulu=Pachacutec y la lleenda de los Chancas |añu=1997 |editorial=Lima: Institutu d'Estudios Peruanos, IEP Ediciones}}
* {{cita llibru |autor=Rostworowski, María |títulu=Historia de los inques |editorial=Lima: Prolibro - Asociación Editorial Bruño}}
* {{cita llibru |autor=Rowe, John H. |títulu=Inca Culture at the Time of the Spanish Conquest |añu=1946 |editorial=Handbook of South American Indians. Washington, Bureau of South American Ethnology. Bulletin 143, vol.2}}
* {{cita llibru |autor=Vargas, Angles |títulu=Historia del Cuzco}}
* {{cita llibru |autor=Villanueva Sotomayor, Julio R. |títulu=El Perú nos tiempos modernos |añu=2001 |editorial=Lima, Perú: Empresa Periodística Nacional S.A.C.}}
* {{cita llibru |autor=Von Hagen |títulu=Realm of the Inques}}
* {{cita llibru |autor=VV. AA. |títulu=Cultures prehispániques |editorial=Muxica Editores |id=ISBN 9972-617-10-6}}
* {{cita llibru |autor=VV. AA. |títulu=Historia Universal: América precolombina |editorial=Editorial Sol 90 |id=ISBN 9972-891-79-8}}
}}

== Bibliografía suramericana ==

* María Rostworowski: ''Historia del Tawantinsuyu'' Institutu d'Estudios Peruanos Lima (1988) seis mil exemplares.
*Franklin Pease:''Historia Los Inques''.Pontificia Universidá Católica de Perú PUCP- Fondu Editorial Lima (1991)
*Virgilio Roel Pineda: ''Cultura Peruana y hestoria de los Inques''. Universidad Ales peruanes. Fondu de Cultura Económica. Lima (2001)
* Waldemar Espinoza: ''Los Inques. Economía Sociedá y Estáu na Era del Tahuantinsuyo''. Amaru Editores. Lima (1987)
*Jesús Lara. '' La Cultura de los Inkas''. Editorial &quot;Los Amigos del Llibru&quot;. La Paz- Cochabamba (1967)
*José Antonio del Busto Duthurburu: ''Historia Cronolóxica de Perú''. Edición de Petro Perú. Lima (2006)

== Enllaces esternos ==

* {{commons|Atlas of the Inca Empire|Imperiu incaicu}}
* [http://www.portalinca.com/ Información avera del imperiu incaicu]
* [http://www.perou.org/peru/inques.php?lg=ye Arquiteutura, Historia y Relixón inca]


{{Tradubot|Imperio incaico}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Imperiu incaicu| ]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>4linryc57d9oxrux28cg98lwbpv29us</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Sericicultura</title>
    <ns>0</ns>
    <id>138226</id>
    <revision>
      <id>3714373</id>
      <parentid>3583903</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:24:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7003" xml:space="preserve">[[Ficheru:Bombyx mori Caterpillar 30days 02.jpg|thumb|300px|right|Vierme de seda &quot;''Bombyx mori''&quot;.]]
Entiéndese por '''sericicultura''' la cría del vierme de [[seda]] ([[Vierme de la seda|''Bombyx mori'']]) con un conxuntu de téuniques pa producir brotos y, con ellos, la seda mesma como productu testil final.

== Historia ==

Les primeres referencies a la cría del vierme ''Bombyx mori'' pol home pal llogru de seda daten de [[3400 e.C.|3400&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]], nes rexones templaes de l'actual [[China]] ([[Hainan]], [[Anhui]], [[Fujian]] y [[Jiangxi]] fundamentalmente) onde abondaba l'árbol de la [[Morus alba|morera]]. La crianza realizar nes [[aldega|aldegues]] y abastecía a les families primero, siendo l'escedente pa intercambios con otres comunidaes, sobremanera del interior. Hacia l'añu [[2900 e.C.|2900&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] apréciase un cambéu na sociedá qu'empieza a evaluar el trabayu de la sericicultura como un arte y una actividá agroindustrial bien provechosa. Hasta esi momentu caltenía l'actividá a un espaciu territorial amenorgáu. Va Ser la [[emperatriz]] [[Sihing-Chi]] la qu'alredor del añu [[2600 e.C.|2600&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] va fomentar ente la [[noble]]za china l'arte de cultivar y filar la seda, empezando a destacar el llogru de distintes variedaes según calidá. Atribuyir a esta dómina l'entamu de cruces ente les distintes especies de moreres por que la alimentación del vierme ufiertara sedes de testures distintes. Esti espardimientu ente l'[[aristocracia]] acutó la fabricación artesanal nes aldegues, al alzase la sericicultura a un arte sagrao onde se llindaba quien podíen realizalo. Delles téuniques llegar a considerar secretes. Per un sitiu esta actitú de reserva perxudicó'l comerciu de la seda que s'amontara y tenía ente les sos más fieles proteutores a los emperadores; por otru, dexó les meyores de les téuniques de cría.

Tres el curtiu paréntesis de la irrupción de la nobleza guardando pa sigo la sericicultura, producióse una esplosión dientro de China con esta industria. Nos territorios costeros dende'l [[paralelu 38º]] norte hasta cerca de la frontera cola actual [[Vietnam]] espandióse la cría de viermes de seda. Dictáronse normes sobre la proteición de l'actividá y prohibióse espresamente que los viermes de seda pudieren salir de les llendes del imperiu, con penes que llegaben hasta la muerte a quien violaren diches normes. Constituyéronse gremios que guardaben celosamente téuniques de cría y de filáu.

Pero toos estes midíes resultaron poco preseos. Hacia l'añu [[600 e.C.|600&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] los [[Xapón|xaponeses]] y [[Persia|perses]] yá conocíen l'arte de la seda. En dambos territorios estendió l'actividá de manera imparable. Los perses, qu'hasta entós importaren la seda de China, atoparon un material muncho más barato col qu'iguar riques prendes testiles y amontar los sos intercambios colos pueblos mediterráneos. En Xapón estender hasta'l puntu de xenerar graves conflictos ente los llabradores y les autoridaes, cuidao que los beneficios de la seda yeren incomparables a los cultivos tradicionales y abandonáronse campos y tierres, menguando la producción agrícola.

Considérase que na [[India]] la sericicultura abrióse pasu al traviés del [[Tíbet]] nel sieglu [[VII e.C.]] Otru historiadores asitien la espansión n'India de resultes de dos cargamentos de viermes que recalaron nes sos mariñes y de los cualos apoderáronse.

Mientres un tiempu la sericicultura queda amenorgada a la zona que va de Persia a China (direición oeste-esti) y de l'actual [[Turkmenistán]] a la India (direición norte-sur). Les midíes proteicionistes chines fueren ineficaces y ser tamién les dictaes polos perses. La seda ye conocida na [[Antigua Grecia]] y tamién polos [[fenicios]]. El clima mediterraneu ye perfectamente afechu pa l'actividá. Testiles en seda conocer ente'l [[sieglu II e.C.|sieglu II&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] y l'[[sieglu I e.C.|I&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] que nun teníen manufactura persa, china o hindú. Sicasí, la gran producción mundial y la calidá concentrábase inda en China. Nel sieglu II&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C., l'emperador chinu [[Wudi]], de la [[dinastía Han]], unvia al xeneral [[Zhang Qian]] p'abrir el comerciu esterior cola zona occidental y establez la primera [[ruta de la seda]].

La lleenda cunta qu'escontra'l [[550]], monxos [[Grecia|griegos]] evanxelizando Persia guardaron nel interior de los sos cayaos granes del árbol de la morera y güevos de los viermes, introduciendo la especie nel Mediterraneu. Ésta ye una versión discutible pos diba tiempu que yá nun yera un gran secretu. De toes formes va ser colos griegos como se tresllade la sericicultura escontra tol mediterraneu occidental y el norte d'[[África]].

[[España]] ya [[Italia]] convertir en grandes productores, sobremanera les zones d'[[Andalucía]] y [[Murcia]], y van dictase disposiciones pa protexer el cultivu. Van Ser los españoles los que treslladen a [[América]] la industria de la seda, con escelentes resultancies. Sicasí les midíes proteicionistes españoles y [[Portugal|portugueses]] van evitar la so estensión hasta dómines más recién, cuando los distintos países colonizaos algamen la so independencia.

== Téuniques de cría y producción ==
[[Ficheru:Khotan-fabrica-seda-d02.jpg|thumb|250px|right| Producción de filo de seda en [[Ciudá de Jotán|Khotan]], China.]]
Les téuniques de cría de viermes de seda y de manipulación del [[pupa|capullo]] del vierme variaron pocu colos años. Va Ser la téunica china la imperante. De toes formes, incluyéronse como base de la dieta del vierme piensos artificiales con base en moreres, pero los resultaos del productu son bien deficientes.

El bárabu del vierme, d'apenes dos milímetros de llargu, crez mientres 5 ó 6 selmanes alimentada por fueyes de morera na so variedá alba xeneralmente, hasta qu'algama un llargor d'ente 7 y 8 centímetros. Les temperatures nun pueden baxar de los 20&amp;nbsp;°C nin superar los 35&amp;nbsp;°C. N'instalaciones industriales de gran producción criar a temperatures cimeres a los 40&amp;nbsp;°C, con elevaos índices de mugor pa favorecer el rápidu desenvolvimientu. Asitiar en xaules espresamente dedicaes a tal fin. Tres la cuarta muda, el vierme igua'l brotu o [[crisalida]] con seda qu'espulsa por un furu asitiáu nel llabiu inferior.

Pa la ellaboración del brotu asítiense fardos o fexes de cañes seques de morera. Como'l procesu de tresformamientu de la crisálida dura unos 20 díes, a los 10 los llabradores recueyen los brotos y por aciu vapor d'agua afueguen al animal y ensuguen de nuevu'l brotu. Dempués los brotos introducir n'agua caliente a unos 90&amp;nbsp;°C y tres esto empieza l'enduvelláu. Este ye yá un procesu industrial.
{{Tradubot|Sericicultura}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Sericicultura| ]]
[[Categoría:Historia d'Asia]]

[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]]</text>
      <sha1>85mubtc4s9hc0ieity5vgrm5lud5193</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Xiongnu</title>
    <ns>0</ns>
    <id>138352</id>
    <revision>
      <id>3714389</id>
      <parentid>3690960</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:26:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="129097" xml:space="preserve">[[Ficheru:XiongnuMap.png|thumb|300px|'''Mapa averáu del área d'estensión de les hordas xiongnu''', cuntando cola inclusión de cañes tribales nómades sometíes de forma direuta, aquelles obligaes a siguir un réxime tributariu y los Estaos sedentarios del sur y del suoreste ocupaos temporalmente.]]

Los '''xiongnu''' (en [[Calteres chinos tradicionales|chinu tradicional]]: 匈奴 [[trescripción (llingüística)|tr.]] [[pinyin]] ''xīongnú'' [[Wade-Giles]]: ''Hsiung-nu''; resconstrucción fonética del chinu clásicu:&lt;ref&gt;La llingua china tuvo historicamente distintes etapes evolutives. Sicasí, el binomiu 匈奴 , apaez yá mientres la última etapa pre-imperial, coincidiendo entá col denomináu &quot;''chinu antiguu''&quot; o &quot;''Old Chinese''&quot;, tal que ye conocíu polos sinólogos anglosaxones. Dende'l sieglu pasáu, propunxéronse distintos modelos de reconstrucción sobre la fonética de los calteres nes distintes estapas históriques. Quiciabes unu de los más recurrentes ente los especialistes, ye'l desenvueltu polos sinólogos '''Baxter''' y '''Sagart''', más conocíu como'l ''sistema Baxter-Sagart'', onde se defende por esta últimu reconstrucción hipotética sobre l'antigua pronunciación mientres la dómina pre-imperial y nos primeros sieglos de la dinastía Hàn.&lt;/ref&gt; /*qʰoŋ.nˤa/) fueron una confederación de '''pueblos nómades de les estepes orientales''', xeneralmente tremaos a lo llargo del territoriu de l'actual [[Mongolia]]. Los rexistros mandaos por [[Torca Qian|Sīmǎ Qiān (司馬遷)]] nel [[Memories históriques|''Shǐ Jì'' (史記)]], amuésennos cómo yá dende'l [[sieglu III e.C.|sieglu III&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] controlaben un vastu ''guó'' (國)&lt;ref&gt;Entendemos por ''guó'', como la concepción china tradicional pa señalar a un Estáu o un territoriu controláu por un líder o soberanu concretu. La concepción &quot;''imperiu''&quot; o &quot;''reinu''&quot; ye, a la de catalogar a los xiongnu, de cutiu un error común y perpetuao polos historiadores europeos, que nun alverten de la clara diferencia ente esti hanzi de complexa aplicación. Ello ye que guó puede figurar como'l territoriu alministráu por personaxes que guarden solo una autoridá nobiliaria (esto ye, ensin ser gobernantes o &quot;''reis''&quot; a la manera occidental). El conceutu &quot;''guó''&quot; d'esta miente, puede traducise aprosimao más neutralmente como un &quot;''Estáu''&quot;. Tampoco tenemos conceutu mandáu polos mesmos xiongnu pal so Estáu, salvo la denominación dada en delles ocasiones a lo llargo de les fontes al '''Dà Guó Xiongnu (大國匈奴)''', que podemos traducir como &quot;'''''Gran Estáu de los Xiongnu'''''&quot;.&lt;/ref&gt; estendíu a lo llargo de les estepes orientales hasta llegar a caltener ciertu control sobre les alloñaes ramificaciones asitiaes al noroeste (como los dīngling 丁零) ya inclusive en diverses dómines, consiguiendo caltener el control de dalgunos de los Estaos asitiaos en redol a les rexones al norte de la [[Ruta de la Seda]]. Sicasí, el so principal centru d'operaciones y les rexones más apostaes a lo llargo de la so dilatada esistencia configurar siempres les estepes orientales, tal que demuestren los múltiples afayos descubiertos nel sur de l'actual Siberia, l'oeste de l'actual [[Manchuria]] y les modernes provincies chines de [[Mongolia Interior]], [[Gansu]] y [[Sinkiang]]. Los oríxenes y la composición étnica d'esta magna confederación, llueñe de tar esclariaos, suponen un verdaderu retu a día de güei, habida cuenta de la parquedad y ambigüedá en múltiples ocasiones a la de catalogar les ''bù'' (部)&lt;ref&gt;El conceutu &quot;''bù''&quot; puede traducise nun conceutu averáu, como &quot;''seición''&quot;. Ye traducíu n'ocasiones de forma caprichosa como &quot;''tribu''&quot; por dellos autores europeos, anque la concepción ''tribu'' trai a non pocos equívocos tocantes a la so adscripción eurocentrista y ensin tener en cuenta la naturaleza complexa d'esti hanzi, que puede variar la so concepción y significáu dependiendo del contestu nel que s'alluga nel marcu de los testos. Ye por ello que &quot;''seición''&quot; ganó enteros ente non pocos sinólogos.&lt;/ref&gt; que componíen tol Estáu xiongnu. Sicasí, Sīmǎ Qiān asitia como ancestros direutos, nuna xenealoxía comparativa, a dalgunos de los antagonistes principales de la dómina de los ''Cinco Emperadores'', como los '''shānróng''' (山戎) o los '''xiǎnyǔn''' (獫狁). A pesar d'ello, estes últimes anotaciones mandaes por Sīmǎ Qiān al entamu de la biografía de los xiongnu (volume 110),&lt;ref&gt;Enllaz direutu al testu chinu orixinal:

https://zh.wikisource.org/wiki/%E5%8F%B2%E8%A8%98/%E5%8D%B7110
&lt;/ref&gt; '''tienen de ser tomaes puramente como una referencia más bien llexendaria qu'una afirmación basada nuna hipotética correlación de datos.'''

Coles mesmes, tien de tenese en cuenta que les rellaciones ente la dinastía Han y los xiongnu pasaron por dellos periodos, nos que podía esistir una tácita paz sofitada en matrimonios enllazaos, o bien dellos episodios enllargaos de máxima hostilidá, que llevaría a los ''Húangdì'' (皇帝)&lt;ref&gt;La titulatura compuesta ''Húangdì'' apaez na mayor parte de los testos dinásticos, embrivida na so forma &quot;''DÌ''&quot;, pudiéndose traducir esta titulatura aprosimao como &quot;''Soberanu Emperador''&quot; o &quot;''Emperador Soberanu''&quot;, siendo esta última traducción la más utilizada nes traducciones europees. Ye comúnmente tratada como la concepción &quot;''emperador''&quot;, siguiendo'l modelu llatín. Sicasí, tantu la so concepción como la naturaleza del poder y los cargos difieren en gran midida del modelu llatín.&lt;/ref&gt; a grandes y costoses campañes, que nun consiguieron n'última instancia someter al enemigu. Per parte de los xiongnu, tampoco hubo una política esitosa na so meyora y defensa contra los Hàn, siendo finalmente víctimes de la parsimoniosa y lenta política erosiva de los estrategues y altos mandos chinos. Entá siendo los principales enemigos de la dinastía y un peligru sempiternu qu'amenaciaba en tou momentu con arruinar les fronteres del norte y cayer como una nube sobre l'Estáu, la mayor parte de la información disponible sobre la confederación vieno mandada poles vastes anotaciones de les fontes de la dómina Hàn. Distintos llingüistes intentaron en devanéu reconstruyir la llingua de los xiongnu: tou intentu estrellóse una y otra vez na insostenible xera. Nun esiste a día de güei prueba dalguna o material que nos indique aprosimao la llingua madre de los xiongnu. Esto, sicasí, nun sirvió de frenu nin alvertencia por que a lo llargo del sieglu pasáu, diversos turcólogos van intentar remanar de forma bien precaria l'orixe de la supuesta llingua túrquica y fonte madre de la que darréu evolucionaríen les diverses cañes túrquiques, ente elles el mesmu prototurco, que sí dexó pruebes materiales a partir del sieglu VI d.C. Tamién atopamos otra aguada d'identificación llingüística sostenida por dellos académicos y antropólogos que defenden un posible orixe a partir de la caña llingüística mongola. A pesar de diversos estudios ya intentos de reconstrucción de la llingua, a día de güei ye imposible reconstruyir de nenguna manera l'orixe llingüísticu xiongnu. Una xera complicada, si tenemos en cuenta tamién el fechu de tar analizando la llingua d'una confederación de pueblos nómades, na que podía atopase una presencia de diverses llingües tremaes a lo llargo de miles de quilómetros de distancia, estremándose ente comunidaes que, en munches ocasiones, nun guardaben apenes rellación dalguna. Entá con tou, la mayoría de titulaturas y dellos términos axudicaos a les sos élites y rangos nobiliarios fueron mandaes en forma de trescripción a partir del hanyu de la dómina Hàn, na obra de Sīmǎ Qiān y [[Ban Gu|Bān Gù (班固)]]. '''D'esta miente, tantu'l mesmu términu utilizáu pa noma-yos (''xiōngnú''/匈奴), como'l títulu señaláu poles fontes chines pal so gobiernu (''Chányú''/單于), son na práutica trescripciones del soníu de la so llingua orixinal, anguaño desconocida'''. Cabo señalar que'l términu ''xiōngnu'' traduzse aprosimao como &quot;''esclavu furiosu''&quot;, entendiendo'l hanzi 匈 como &quot;''roxura''&quot;, &quot;''rabia''&quot;, &quot;''roxura''&quot;, ente que el hanzi 奴 como &quot;''esclavu''&quot;. A lo último, hai que tener en cuenta que la denominación derogatoria escontra otros pueblos más allá del órbite cultural chinu supunxo un costume constante y perpetuao mientres xeneraciones, hasta tiempos bien recién.

== La confederación so la férula de Mòdùn ''Chányú'' (冒頓單于) ==
[[Ficheru:Slab Grave culture areal.png|miniaturadeimagen|Estensión de les cañes tribales nómades a finales de la Edá del Bronce. Esti conxuntu de cultures recibió'l nome de '''культура плиточных могил''', esto ye, '''''&quot;Cultura de tumbes de lloses'''''&quot; o &quot;'''''Cultura de tumbes de bloques'''''&quot; (ente 1300 y 300 a.C), en rellación a la organización y disposición de toles tumbes que correspuenden cronológicamente a esta estapa. Cabo señalar que na mayoría de casos, los restos adscritos a tumbes xiongnu atópense rellacionaes direutamente a la caña paleosiberiana.]]
En [[209 e.C.|209&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]], tan solo trés años antes de la fundación de la [[dinastía Han]], Sīmǎ Qiān señala que los xiongnu fueron axuntaos nuna poderosa confederación so un nuevu ''Chányú'', llamáu '''[[Maodun|Mòdùn]]''' (冒頓)&lt;ref&gt;Dientro de la fonética atribuyida tradicionalmente al hanzi 冒, reparar hasta trés distintos tonos, siendo'l tonu &quot;''mò''&quot;, namái utilizáu en contaes ocasiones, como'l presente.&lt;/ref&gt;. Coles mesmes, indícasenos que'l so padre, el denomináu '''[[Toumen|Tóumàn]]''' (頭曼), llegó a encimentar la base de lo que sería'l nucleu de la esitosa confederación, cuando los xiongnu apenes yeren una les múltiples ''bù'' (部) espardíes a lo llargo de la estepa oriental. Nesta dómina, los xiongnu, dirixíos por Tòumàn, intentaron devasar la llinia defensiva entamada pola dinastía Qín (秦), siendo refugaos ensin demasiaes dificultaes. Nesta dómina, el dominiu estepario recayía en manes de dos grandes poderes vecinos de los xiongnu: per un sitiu, los '''[[Yuezhi|''yuèzhī'' (月氏)]],''' asitiaos al oeste, y per otru llau, los '''''dōnghú'' (東胡)''', asitiaos al este.

La xénesis del orixe del poder xiongnu y la fortaleza de lo que sería'l mayor Estáu nómada na estepa hasta'l momentu, empezaría con unos primeros pasos alvertíos por Sīmǎ Qiān, tal que se señala nos siguientes fragmentos de la biografía:

&lt;small&gt;«...El ''Chányú'' tenía un ''tàizǐ'' (太子)&lt;/small&gt;&lt;ref&gt;Un ''tàizǐ'' ye traducíu nel sistema nobiliariu clásicu chinu como'l &quot;''Escelsu Fíu''&quot; o'l &quot;''Sublime Fíu''&quot;, esto ye, como'l '''herederu direutu del soberanu''' o máximu dignatariu d'un Estáu exóxenu. Aspeutu esti postreru a tener en cuenta, yá que falamos de términos aplicaos direutamente tantu escontra la sociedá Hàn, como inclusive a un alloñáu país de la [[Ruta de la Seda]]. Un conceutu, que foi de cutiu traducíu equivocadamente como &quot;''príncipe''&quot; por non pocos autores europeos.&lt;/ref&gt; &lt;small&gt;llamáu '''Mòdùn (209-174 e.C.)'''. Tiempu dempués, llegó a tener tamién un fíu más nuevu d'una ''Yānzhī''&lt;/small&gt;&lt;ref&gt;La sociedá xiongnu yera polígama, polo qu'un ''Chányú'' podía tener múltiples esposes, que yeren nomaes cola titulatura ''Yānzhī.''&lt;/ref&gt; &lt;small&gt;[posterior], polo que Tóumàn caltenía'l deséu de desaposiar a Mòdùn [del so derechu] y alzar al so nuevu fíu, unviando a Mòdùn como rehén de los yuèzhī. Una vegada unviáu como rehén a los yuèzhī, Tòumàn llanzóse rápido al ataque contra los yuèzhī. [Tres esto] los yuèzhī calteníen yá'l deséu d'executar a Mòdùn. Sicasí, Mòdùn consiguió roba-yos unu de los sos meyores caballos, montándolo y llanzándose a la fuxida hasta tornar [a les sos tierres]. A la so llegada, Tòumàn llegó a [allabar] la so fortaleza, dando la orde por que se asitiara al mandu de diez mil caballeros. De resultes, Mòdùn llogró realizar les ''míngdí'' (鳴鏑)&lt;/small&gt;&lt;ref&gt;Les ''míngdí'' fueron interpretaes de forma múltiple por distintos sinólogos y especialistes nel mundu nómada. Sicasí, toos intenten señalar nesta composición, como una alusión direuta a les &quot;''fleches xiblantes''&quot; que podemos atopar en dómines bien posteriores entá (como'l casu de los mongoles). D'esta miente, hipotéticamente les célebres fleches xiblantes seríen creaes pol autoritariu líder xiongnu.&lt;/ref&gt;&lt;small&gt;, [ayudando a] exercitar la presión na arquería montada y dando la siguiente orde: &quot;...''Cuando sía disparada la míngdí, tou aquel que coles mesmes nun sepa'' [la forma] ''de disparar, va ser degolláu...''&quot;. [Tres esto Mòdùn] salió a cazar aves [y otres] besties selvaxes, de cuenta que los acompañantes que nun consiguieron disparar les ''míngdí'', fueron degollaos. Poco dempués atayó [la caza] coles mesmes que disparaba una ''míngdí'' al so formosu caballu, [de forma que] en casu de que los acompañantes nun s'atrevieren a disparar a los sos formosos caballos, yeren prontamente degollaos por Mòdùn. A la temporada, [Mòdùn] volvió disparar nuevamente'l so ''míngdí'' [ablayando nesta ocasión] a la so amada esposa, polo que los acompañantes qu'entraron en llerza y nun s'atrevieron a disparar, fueron una vegada más degollaos por Mòdùn. A la temporada, Mòdùn disponer a salir de caza, polo que llegó a disparar el so ''míngdí'' contra'l formosu caballu del ''Chányú'', de forma que los acompañantes disparáronlu [tamién]. Namái entós Mòdùn diose cuenta de que podía confiar na utilidá de los sos acompañantes. Cuando [darréu] disponer a siguir al so padre, Tòumàn ''Chányú'', en [una batida] de caza, llanzó una de les sos ''míngdí'' contra Tòumàn, polo que tolos sos acompañantes tamién llanzaron los sos ''míngdí'', asesinando a Tòumàn, pa darréu llegar a executar a la madrasca&lt;/small&gt;&lt;ref&gt;Hemos decicido interpretar el ambigüo términu ''hòumǔ,'' qu'apaez nel testu orixinal, como una suerte de &quot;''madrasca''&quot;, anque nel contestu xeneral puede traducise aprosimao como &quot;''madre posterior''&quot;, nuna alusión direuta a una de les esposes cola que'l so padre casárase y madre del nuevu fíu qu'amenaciaba con ocupar el so puestu como ''tàizǐ'' de la ''bù'' de los xiongnu.&lt;/ref&gt;&lt;small&gt;, xunto a los sos nuevos hermanos, según a los ''dàchén'' (大臣)&lt;/small&gt;&lt;ref&gt;Los ''dàchén''fueron traducíos y entendíos de forma bien distinta por diversu autores, pudiendo atopase unes traducciones como &quot;''cortesanos''&quot;, &quot;''ministros''&quot; o &quot;''llugartenientes''&quot;. Sicasí, etimológicamente el hanzi ''chén'' ('臣) guarda cierta problemática y ambigüedá a la de ser entendíu, habida cuenta de la so flexibilidá y usu múltiple. A pesar d'ello, nel siguiente fragmentu dàchén puede traducise aprosimao como ''&quot;Gran Vasallu&quot;.''&lt;/ref&gt; &lt;small&gt;que s'oponíen al so mandatu. [D'esta miente] Mòdùn convertir nel [nuevu] ''Chányú'' '''(209 e.C.)'''....»&lt;/small&gt;&lt;ref&gt;Curtiu estractu traducíu del testu orixinal ('''&lt;o&gt;''Shǐ Jì'' (史記), captítulo 110, Biografía de los Xiongnu&lt;/o&gt;'''): &quot;...單于有太子名冒頓。後有所愛閼氏，生少子，而單于欲廢冒頓而立少子，乃使冒頓質於月氏。冒頓既質於月氏，而頭曼急擊月氏。月氏欲殺冒頓，冒頓盜其善馬，騎之亡歸。頭曼以為壯，令將萬騎。冒頓乃作為鳴鏑，習勒其騎射，令曰：「鳴鏑所射而不悉射者，斬之。」行獵鳥獸，有不射鳴鏑所射者，輒斬之。已而冒頓以鳴鏑自射其善馬，左右或不敢射者，冒頓立斬不射善馬者。居頃之，復以鳴鏑自射其愛妻，左右或頗恐，不敢射，冒頓又復斬之。居頃之，冒頓出獵，以鳴鏑射單于善馬，左右皆射之。於是冒頓知其左右皆可用。從其父單于頭曼獵，以鳴鏑射頭曼，其左右亦皆隨鳴鏑而射殺單于頭曼，遂盡誅其後母與弟及大臣不聽從者。冒頓自立為單于。...&quot;.&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Reproduction Hunnu bow - National Museum of Mongolian History.jpg|miniaturadeimagen|'''Reconstrucción averada d'unu de los arcos compuestos de la dómina xiongnu (ente l'III-I e.C.)''' y anguaño nel Muséu Nacional d'Historia, Ulaan Baatar (Mongolia). Los arcos xiongnu '''calteníen una marcada asimetría''', otorgando a la parte cimera del arcu d'una carga final más poderosa a la d'ufiertar d'un impulsu más estensu na amplitú del disparu. Ye coles mesmes una innovación que mientres sieglos siguiría modificar ensin amenorgar la potencia y efeutividá de los célebres arcos compuestos de los pueblos nómades. Coles mesmes, yera siempres fundamental la incorporación, a los estremos del arcu''', de pieces de güesu o cornamenta''', que confirieren una mayor flexibilidá na tensión y el violentu destensado posterior al disparu.]]
En consiguiendo axudicase'l poder una vegada peracabáu'l tarrecible parricidiu a güeyos de la elite y tradición Hàn, Mòdùn alzóse como líder indiscutible de toa'l so ''bù''. Agora bien, hasta esi momentu tantu'l so padre al mandu de la ''bù'', como otres ramificaciones axacentes, rindíen pleitesía a los insignes dōnghú, la ramificación más poderosa al este de la estepa oriental.&lt;ref&gt;Ello ye que el binomiu ''dōng hu'' traduzse como &quot;'''''hu del este'''''&quot;.&lt;/ref&gt; Nun primer momentu, l'actitú de Mòdùn va centrar nuna llinia de respuesta pasiva y subordinación a priori voluntaria, hasta qu'en determináu momentu les esixencies de los sos teóricos amos embúrrienlu de nuevu a llevantar les armes lleváu pola so ambición. En llevantando al so exércitu, consigue ganar a los despreveníos dōnghú, ablayar al so ''Wáng'' (王)&lt;ref&gt;La nomenclatura ''Wáng'' ye traducida de forma xeneral como &quot;''Rei''&quot; o &quot;''Príncipe''&quot; por non pocos autores europeos. Sicasí, al igual qu'otros términos de gran flexibilidá nel vocabulariu titular chinu, Wáng puede ser traducida de forma múltiple, siempres cuntando col contestu nel que se topa'l términu en cuestión. Nesti casu, la traducción más averada del términu puede ser entendida como &quot;'''''soberanu'''''&quot;, ensin que se deba entender una organigrama de poder asemeyada al d'un &quot;''rei''&quot; al modelu européu.&lt;/ref&gt; y provocar el primer gran movimientu de pueblos nómades nes estepes orientales: ello ye que tres la derrota de los dōnghú, les fontes chines indíquennos cómo ciertes ramificaciones y estratos negar a obedecer a los xiongnu, colándose más al nordeste, llueñe del nuevu control imperante.

Una vegada peracabáu'l so primer golpe, Mòdùn nun duldar n'escorrer la espansión de la so poder hasta conquistar y someter tol territoriu posible. Una xera que siguiríen con gran eficiencia'l so socesores inmediatos, cristalizándose na derrota y fuxida direuta de los yuèzhī a manes del so fíu y socesor, '''Jīzhōo (稽粥)''', conocíu como '''''Lǎoshàng Chányú'' (老上單于)'''.&lt;ref&gt;Tal que se recueye na información del testu orixinal: &quot;...後頃之，冒頓死，子稽粥立，號曰老上單于。...&quot;.&lt;/ref&gt; Lo que primeramente yera entendida como una senciella ''bù'' ente otres decenes apigurar y partir a lo llargo de la estepa, revelóse como'l poder imperante nómada de la dómina, llogrando algamar una unidá ente les ''bù'' nunca antes reparada en nenguna confederación y enfrentándose con gran ésitu a los exércitos teóricamente cimeros de la dinastía Hàn. La unión y confección d'un aparatu estatal tan complexu, ensin precedentes nesta área del continente euroasiático, dio llugar a especulaciones sobre la verdadera razón de la esistencia de dichu organismu soberanu. Sicasí, los académicos nun llogren dotar d'una hipótesis con garantíes que llogre esplicar la evolución estatal y política ente les cañes nómades de la estepa. Dalgunos suxuren qu'esta confección política nació xustamente como manera de respuesta a la progresiva y amenazante unificación de los Estaos sedentarios del sur, que yá llograren en dómines anteriores someter a non poques cañes asitiaes al sur del Ríu Mariellu, obligando a un repliegue silenciosu y alarmante que los llevaba a una postración económica, quitándo-yos de zones riques pal desenvolvimientu de la ganadería y el comerciu nómada. A pesar d'ignorar entá güei el motivu qu'indució a los xiongnu a conformar esti inusitado aparatu sociu-políticu, la base encimentada polos xiongnu sería siguida mientres milenios por socesives dinastíes d'orixe nómada, dotándo-yos d'una ferramienta eficaz y contundente frente al orde sociu-políticu teóricamente cimeru de los Estaos sedentarios.

Mòdùn espandió la confederación práuticamente en toles direiciones posibles. Escontra'l norte, batalló y conquistó hasta la galdidura dalgunes de les ''bù'' más significatives, como la de los '''dīngling''' (丁零) o los '''húnyǔ''' (渾庾).&lt;ref&gt;&quot;...後北服渾庾、屈射、丁零、鬲昆、薪犁之國。於是匈奴貴人大臣皆服，以冒頓單于為賢。...&quot;. Torca Qian asegura coles mesmes nesta última afirmación, que la parte fundamental del estamentu nómada xiongnu sofitó la so posición de forma contundente, habida cuenta de la so progresiva ascensión y dominiu absolutu frente a otres ''bù'' que podíen amenaciar la superioridá xiongnu.&lt;/ref&gt; Al este, consiguió arrampuñar el control de los territorios a los dōnghú, faciendo que dende esti momentu la so identidá como ramificación nómada esleir en pequeños y marxinaos grupos, siendo dellos súbditos direutos del so poder (como'l casu de los '''''wūhuán''''' 烏桓), ente qu'otros llanzábense a la fuxida escontra l'este. Esta última victoria aseguraba dos de los lladrales más importantes na estepa: cola pacificación realizada nel norte, torgábase cualquier ataque o incursión na retaguardia xiongnu. Al este, la victoria contra los dōnghú dotaba a Mòdùn de estatus y d'accesu a una de les rexones geoestratégicas más importantes pal pasu escontra'l sur, amás de significar en sí la rexón sagrada por antonomasia na concepción relixosa xiongnu.&lt;ref&gt;Ello ye que les fontes señálennos de forma direuta la importancia que la rexón cardinal del este algamaba na mentalidá y orde políticu xiongnu. Basta con citar que'l mesmu epicentru de la corte del ''Chányú'' atopábase, según señálanos Ban Gu, empobinada escontra les rexones orientales de Dai y Yanmen &quot;...而單于庭直代、雲中...&quot; (''Han Shu'', captíulo 94A, biografía de los xiongnu). Coles mesmes, Ban Gu indica inclusive '''la presencia de los sacrificios añales na confederación, tamién nesta parte rexonal de los sos dominios,''' '''a la primer lluna (mes) de cada añu''': &quot;...歲正月，諸長小會單于庭，祠。...&quot;. Una celebración a la qu'allega una parte de los cargos. Una amuesa más, como podemos ver, de la gran importancia del Este pa la cultura y sacralidad xiongnu.&lt;/ref&gt; A la muerte de Mòdùn (174 e.C.), los xiongnu tan solo tendríen qu'ablayar al únicu y potencial enemigu que los restaba na estepa: los '''yuèzhī'''.

== Un modelu d'alianza política: los ''héqin'' (和親) o'l ''parentescu pacíficu'' ==
Antes de señalar dalgunos de los aspeutos a tener en cuenta na política xiongnu posterior a la muerte de Mòdùn, convien detenenos de volao n'unu de los puntales decisivos tocantes a política y rellaciones ente'l poder nómada y el poder sedentario.&lt;ref&gt;Lóxicamente, los beneficios direutos d'una política tan granible como yera la concesión d'un ''héqīn'', nun s'acutaba namái a les rellaciones colos gobiernos y dinastíes socesives nel orbe chinu, sinón qu'amás cuntamos con otros enllaces y matrimonios entamaos con distintos Estaos y dómines, siendo una práutica yá puramente utilizada como ferramienta poles distintes cañes nómades de la estepa. Sicasí, foi xustamente na tradición y política china onde más s'impulsó esta ferramienta n'ocasiones de mayor tatexu, problemática y desventaxa, nun siendo en concencia una opción vidable o consecutiva nun periodu de tiempu indetermináu, sinón solamente visible en momentos de mayor tensión ya inestabilidá o bien, como vía d'enllaz direutu, pa controlar confederaciones, cañes tribales o delles ''bù'' estratéxiques pa la política china.&lt;/ref&gt; Nel marcu de los primeros enfrentamientos direutos de la confederación cola acabante instaurar dinastía Hàn, escontra l'iviernu del 200 e.C., '''Liú Bāng (劉邦)'''&lt;ref&gt;Citar equí col so nome de nacencia, a pesar de que nos testos ye namái señaláu pol so titulatura en finando, pudiendo ser fácilmente reconocíu como '''''Gāozǔ''''' (高祖), que se traduz aprosimao como &quot;''Eminente Ancestru''&quot;, &quot;''Eleváu Ancestru''&quot;.&lt;/ref&gt; tuvo qu'encarar dos grandes amenaces que s'acurrieren inesperadamente nel norte de los sos dominios: per un sitiu, la traición d'unu de los sos más íntimos collaboradores dende l'entamu de la so ascensión, '''Hán Wáng Xìn (韓王信)''', y per otru llau, el control de los xiongnu de delles rexones estratéxiques nel norte qu'abríen una vía d'accesu a toles demarcaciones provinciales ya inclusive una puerta d'invasión al sur. La traición del so antiguu collaborador aumentaba'l nivel de l'amenaza, teniendo en cuenta que yá Mòdùn podía tener accesu más detalláu ya información pervalible a la de contraatacar al soberanu hàn.&lt;ref&gt;Tal que se cunta de forma embrivida, na biografía de los xiongnu del ''Shǐ Jì'': &quot;...是時漢初定中國，徙韓王信於代，都馬邑。匈奴大攻圍馬邑，韓王信降匈奴。匈奴得信，因引兵南踰句注，攻太原，至晉陽下。高帝自將兵往擊之。...&quot;.&lt;/ref&gt;

A pesar de la situación, Liú Bāng nun duldar en dirixir él mesmu tol exércitu al completu, xubiendo coles tropes en plenu iviernu nel añu 200 e.C. y consiguiendo llegar hasta la estratéxica Tàiyuán (太原). El plan inicial paecía empuestu a un ésitu irremediable, hasta que la estratexa de Mòdùn nun tardó en dar los sos frutos: dispuestu a dar una lleición exemplar al bárbaru xiongnu, Liú Bāng cometió l'error d'estremar les sos tropes, avanzando personalmente cola parte del exércitu que yá taba en disposición de combatir direutamente, ente que l'astutu Mòdùn dexaba ver namái a les sos tropes de peor calidá y compostura, nuna maniobra d'engañu tácticu insuperable. Convencíu d'una victoria fácil, Liú Bāng avanzó colos sos homes hasta cayer na trampa orquestada por Mòdùn, quedando arrodiáu finalmente poles refalgables tropes iniciales del nómada, xuntu con una vanguardia d'hasta 40.000 ''jīngbīng'' (精兵).&lt;ref&gt;El binomiu '''''jīngbīng''''' traduzse aprosimao como “'''''tropes'' [de] ''elite'''''”, siendo'l hanzi '''''jīng''''' el calter señaláu nel hanyu arcaicu pa señalar la &quot;''habilidá''&quot;, &quot;''veteranía''&quot; o &quot;''elite''&quot; d'un determiinado aspeutu, ente que el hanzi '''''bīng''''' puede ser traducíu en delles acepciones, ente elles el presente de señalar un contingente del exércitu.&lt;/ref&gt; Liú Bāng fuera derrotáu y corralada poles tropes del ''bárbaru'' adversariu, permaneciendo mientres siete díes presos d'una enorme congoxa, desesperación y la más absoluta ignominia, nel monte Báidēng (白登).&lt;ref&gt;&quot;...高帝先至平城，步兵未盡到，冒頓縱精兵四十萬騎圍高帝於白登，七日，漢兵中外不得相救餉...&quot; (''Shǐ Jì'', volume 110).&lt;/ref&gt; Sīmǎ Qiān señala que n'última instancia, una suerte de sucesos facilitó la &quot;lliberación&quot; del soberanu derrotáu: unu de los primeros sucesos y quiciabes el más determinante foi la mesma dulda que consumía a Mòdùn, consciente de la desventaxa que supónía caltener a tou un exércitu asediado ente que coles mesmes intentaba refugar al gruesu del exércitu Hàn qu'entá nun consiguiera llegar a les sos posiciones. Tou ello sumábase a les duldes que sostenía sobre dalgunos de los supuestos aliaos adquiríos apocayá tres la rindición de Hán Wáng Xìn, pudiendo significar una posible traición posterior que-y dexara hasta con trés frentes abiertos. N'última instancia, el mesmu Liú Bāng fixo llegar una misiva al soberanu nómada, indicándo-y la temeridá de anexonase tolos territorios qu'apocayá arrampuñara al Estáu Hàn, sofitándose na falta de poder y meyores abondes como pa sostener territorios estensos bien alloñaos de la manera de vida y economía nómada, con dalguna qu'otra alvertencia de castigu celestial. Sicasí, ye posible que la traza esencial y determinante pa decidir &quot;''abrir l'asediu nuna única direición''&quot;, fora puramente la peligrosidá yá alvertida, de quedar arrodiáu de les tropes enemigues.

D'esta miente, el desfamáu Liú Bāng llogró escapar de la so desventura, non ensin antes cavilgar seriamente sobre les ventayes ya inconvenientes d'acometer empreses militares de dudosa garantía. D'esta miente y xuntu con diverses opiniones de los ''dàchén'' del soberanu, nun tardaría en valorar opiniones tan certeres y atélites como les señalaes nel so momentu por '''Liú Jìng (劉敬)''', quien dos años dempués (198 e.C.) esbozó minuciosamente el plan destináu a consiguir aselar los ánimos y ambiciones del soberanu xiongnu. Nacía asina'l '''''héqīn'' (和親)''', traducíu aprosimao como &quot;'''''parentescu pacíficu'''''&quot;, nel qu'una de les integrantes de la mesma ''xìng'' (姓)&lt;ref&gt;''Xìng'' (姓) traducir na cultura china como una suerte de &quot;''llinaxe''&quot; o &quot;''llinia dinástica''&quot;, pola cual establezse un gobiernu lexítimu y so la mesma sométese tou un conxuntu de rexones o un Estáu mesmu.&lt;/ref&gt; de Hàn, tenía de partir p'acompañar al soberanu xiongnu, como otra más de les sos esposes, garantizando asina un enllaz direutu y l'apandamientu de la belicosa actividá de los nómades. Sīmǎ Qiān indícanos qu'a pesar del shock inicial del soberanu Hàn a apurrir a la so única fía (nomada col títulu de '''''Zhǎng Gōngzhǔ''''' '''(長公主)''' y de los berros y llamentos de la esposa, finalmente llogró apurrir solo a una muyer proveniente d'una ''jiārén'' (家人),&lt;ref&gt;El términu 家人 ye traducíu aprosimao como &quot;''persona de familia''&quot; o &quot;''persona de la casa''&quot;, ensin qu'en nengún momentu especifique'l rol, el estatus o la verdadera rellación de la rapaza col soberanu. Esta referencia puede ser topada na curtia biografía agospiada nel ''Shǐ Jì'', de Liu Jing: &quot;...上竟不能遣長公主，而取家人子名為長公主，妻單于...&quot; (''Shǐ Jì'', Volume 90, biografía de Liu Jing).&lt;/ref&gt; ensin que señale'l so estatus o posición, anque asitiándo-y la mesma titulatura qu'ostentaba la so fía y faciéndola llegar a Mòdùn.

Nesti tipu de trataos, incluyíase tamién la entrega de ciertos productos típicamente representativos de la cultura hàn (como yeren los costosos rollos de seda, el vinu o grandes entregues d'arroz), según delles cantidaes de dineru pa cubrir na so máxima estensión, non yá les ambiciones del propiu ''Chányú'', sinón de los sos acólitos y la mayor parte de la nobleza y elite xiongnu. Esti tratáu alcordáu en vida de Mòdùn, establecería'l deseyáu frenu a la torbonada nómada, calteniéndose un relativu aselu mientres delles décades, hasta que darréu foi necesariu anovalo ante los socesivos avatares que llevaron a los xiongnu y los Hàn a un conflictu armáu siguíu y una tirante negociación, que solo remataría tres la división de la confederación ente los '''xiongnù del norte''' y los '''xiongnu del sur'''.&lt;ref&gt;Tamién citaos en diversos trabayos occidentales como &quot;''xiongnu septentrionales''&quot; y &quot;''xiongnu meridionales''&quot;, nuna traducción lliteral de los términos chinos señalaos nes fontes.&lt;/ref&gt; Entá con esta división, los ''héqīn'' (和親) aportaríen a n'última instancia defendíos como ferramienta útil pa consiguir l'apandamientu de los xiongnu del sur y collo una barrera defensiva y de gastadura frente a les hordas del norte. Entá con tou, los socesivos ''Chányú'' tuvieron l'abonda entereza como pa sacar el máximu partíu al control de les rutes comerciales, polo que n'ocasiones los ''héqīn'' (和親) nun se convertíen yá tantu en preseos de política y entendimientu cultural ente los Hàn y los xiongnu, o como ferramienta de defensa activa per parte de los Hàn, sinón yá funcionando como una garantía de plenu derechu a la de protexer de cualquier respigu les rutes comerciales que favorecíen a dambos bandos, o bien como una manera d'introducir nel senu del enemigu mesmu la grana que darréu granaría nun acercamientu o sumisión natural de los líderes insurrectos: con un matrimoniu garantizábase una descendencia que podría llegar a gobernar, calteniendo yá una ascendencia amestada a Hàn, colo qu'en poques xeneraciones podríen consiguir inclusive la suañada sumisión de les ''pocu virtuoses'' hordas nómades del norte.

Entá teniendo en cuenta les ventayes del ''héqīn'' (和親), en non poques ocasiones los mesmos ''Chányú'' frayaron los alcuerdos establecíos, atacando ensin piedá nin dilación les posiciones de los sos teóricos ''familiares'' y provocando en múltiples ocasiones grandes desastres y adversidaes a la castigada frontera del norte. Unes desventaxes que nun fixeron duldar de la so aplicación siempres que fuera necesariu a los socesivos ''Húangdì'' o a los mesmos ''Chányú''.

== Continuación del conflictu xiongnu-hàn tres la muerte de Mòdùn ==
La muerte de Mòdùn nun retrasó de nenguna manera la inercia combativo y conquistador de la confederación, que se cobraría la siguiente víctima a manes del fíu y herederu del gran conquistador: '''Jīzhōo'''. El nuevu ''Chányú'' nun duldar en dirixir tolos sos huestes p'arollar a los yuèzhī: ello ye que foi tal la derrota, qu'inclusive'l mesmu ''Wáng'' foi abatíu y el so craniu convertíu nun concu ceremonial de bébora pal ''Chányú''. Una vegada esconxurada yá la única amenaza pal dominiu del restu de los territorios esteparios al oeste, los xiongnu quedaben como líderes indiscutibles de tola estepa oriental. Entá más: cola derrota del postreru frenu ante la espansión al oeste, caltendríen una vía d'accesu direuta pa controlar importantes centros económicos con un dinamismu comercial de primer nivel, na actual cuenca del Tarim, señalada nes fontes chines como '''[[Xiyu|Xīyù (西域)]]'''.&lt;ref&gt;La nomenclatura ''Xīyù'' puede traducise aprosimao como &quot;''Dominiu Occidental''&quot;, siendo yá dende esta dómina un compuestu que sería utilizáu mientres sieglos pa nomar la rexón na que se partíen diversos ''guó'' de bien variada composición y naturaleza política y cultural (ello ye que ellí foi onde atopó abellugu una de les demarcaciones nómades emburriaes pola meyora xiongnu, los famosos '''''wūsūn'''''/烏孫). La primer referencia a los ''Dominios Occidentales'' topada nes fontes chines, vien de los capítulos agospiaos nel ''Han Shu'' (concretamente, la biografía 96A y la 96B), que aúna y espande les informaciones yá emprestaes nel so día por Torca Qian. Ban Gu empieza la so llarga y estensa disgresión de Xiyu con estes primeres pallabres: &quot;...西域以孝武時始通，本三十六國，其後稍分至五十餘，皆在匈奴之西，烏孫之南。...&quot;.---&quot;...''Les comunicaciones con Xīyù'' (西域) ''empezaron yá mientres la dómina de Xiàowǔ'' (孝武), ''siendo originariamente trenta y seis guó, hasta que darréu fueron estremándose gradualmente hasta más de cincuenta, permaneciendo toos ellos al oeste de los xiōngnú y al sur de los wūsūn''....&quot;.&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:BronzeManOrdos3-1stCenturyBCE.JPG|miniaturadeimagen|Atopamos ante una de les pieces ornamentales más célebres y identificativas col guerreru xiongnu. La presente pieza foi topada na rexón del Ordos, fechada en redol al III-I e.C. y anguaño propiedá del British Museum. Ellaborada en bronce, amuésanos unes traces faciales abuitaos, xuntu con un '''característicu mostacho''', visible y acotáu n'otros restos arqueolóxicos chinos nos que figuren imáxenes atribuyíes a personaxes ''hú''. Coles mesmes, '''sostién una espada con un pomo arrondáu''', que sieglos dempués siguiría vixente n'otres tipoloxíes de sables atribuyíos a diversos grupos nómades. Cabo tamién señalar na so vistimienta '''la presencia d'un tahalí'''.]]
Esta meyora ensin precedentes, qu'amenaciaba claramente non yá yá'l codalosu comerciu sosteníu pola dinastìa coles rexones del noroeste, sinón qu'amás s'alzaba yá pasu ente pasu como un poder frontero de disputa contra'l mesmu Estáu Hàn. L'amargosa lleición que Liú Bāng tuvo que probar tres la debacle sufierta a manes de Mòdùn, fizo que d'equí p'arriba dellos de los ''Húángdì'' socesores caltuvieren una estudiada estratexa na que yá non yá s'alternaríen les opciones de control basaes nel ''héqīn'' (和親) o na entrega de presentes y donaciones dispuestes pa satisfaer l'ambición de los sos líderes: faíase yá necesaria una política activa y esterior, entá colos riesgos y dificultaes que traía, de forma que pudieren tener aliaos y lladrales pa sofitase na llucha d'un Estáu cada vez más complexu y estructurado como yera la confederación xiongnu. Ye esti últimu puntu vital pa entender les misiones inédites na política china, como la impulsada por [[Zhang Qian]]. Na so misión inicial, la xera encamentada fincaba en tratar d'alcordar aliances y comunicaciones colos alloñaos territorios de Xīyù, aportando a prindáu nel so camín por unes huestes merodeadoras de Jīzhōo. Prindáu y negándose a confesar los verdaderos planes del ''Húangdì'', foi encamentáu a permanecer en territoriu xiongnu mientres años, hasta que pudo escapar y algamar Xīyù, llogrando establecer per primer vegada una comunicación direuta ente los llonxanos Estaos del oeste y la corte de los Hàn. La misión inicial de Zhang Qian yera consiguir l'ayuda direuta de los yuèzhī, xuntu cola de los wūsūn, a lo que recibió namái la negativa de dambos. A pesar d'esta negativa, los wūsūn llegaríen a convertise tiempu dempués y gracies a la diplomacia d'intercambios esplegada polos Hàn, nel principal activu y aliáu na so llucha contra los xiongnu.

Paralelamente, les tropes Hàn intentaben desesperadamente realizar un movimientu ofensivu determinante, col que pudieren albortar mientres el tiempu necesariu los movimientos tácticos xiongnu contra la frontera, que yá empezaben a alzar el númberu de víctimes y costos hasta niveles catastróficos. Unu d'estos intentos foi'l d'intentar devolver la xugada que nel so día infligió Mòdùn a les tropes Hàn: el plan pasaba por emboscar al ''Chányú'', gracies a les informaciones arramaes por un enigmáticu nativu de Mǎyì (馬邑), '''Nièwēng Yījiānlán (聶翁壹奸蘭)'''.&lt;ref&gt;Tantu pola grafía del so nome, como polo inusual de los términos utilizaos pa referise al individuu, especulóse qu'esti suxetu podría ser un natural de les alloñaes rexones del oeste, embaraxándose idees de filiación en redol a un hipotéticu orixe sogdiano, ente otres proposiciones. Esti episodiu puede atopase en primer instancia nel ''Shǐ Jì'' (Volume 110): &quot;...漢使馬邑下人聶翁壹奸蘭出物與匈奴交，詳為賣馬邑城以誘單于。...&quot;.&lt;/ref&gt; Convencíos poles pallabres del nativu, xuntu cola idea sostenida por otros de los ''dàchén'' de la corte Hàn (tal que defendíen dalgunos como '''Hán Ānguó''' ('''韓安國'''), el ''Húangdì'' aportó al plan, entamando los exércitos pa emboscar al ''Chányú'' escontra'l [[134 e.C.|141&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] La emboscada entamada remató cola vergonzosa inactividá de les tropes Hàn pa responder ante les mires del plan, el chivatazu ufiertáu por unu de los cargos esplegaos&lt;ref&gt;L'episodiu referíu señala la identidá d'esti funcionariu desertor, como'l ''&quot;'''wèishǐ''''' '''(尉史) ''de Yànmén'''''&quot;.&lt;/ref&gt; na frontera y la falta de valentía por dalgunos de los mandos en llanzase contra la retaguardia xiongnu y infligir siquier un gran númberu de baxes que pudiera inutilizar los sos recursos mientres dalgún tiempu. Por demás agafáu pola resultancia de l'ambiciosa campaña y pol comportamientu de dalgunos de los sos principales promotores, '''[[Wu d'Han|Liú Chè (劉徹)]]''',&lt;ref&gt;Quiciabes el más importante de tolos soberanos de dómina Hàn, siendo reconocíu na mayoría de testos como '''''Wǔdì''''' '''(武帝)''', qu'aprosimao se traduz como &quot;''Marcial Emperador''&quot; o &quot;''Emperador Combativu''&quot;, gobernando'l destín del Estáu ente 141 y 87 e.C., llevando a la dinastía a la so máxima rellumanza y llogrando, por aciu costoses espediciones, infligir diverses derrotes non yá a la confederación, sinón tamién a otros distintos Estaos asitiaos na periferia Hàn.&lt;/ref&gt; mandó castigar a dalgunos de los mandos, hasta cola pena capital. Esa resultancia, per otra parte, nun frenó la idea orixinal de Liú Chè de llevar a cabu una política activa d'ataque y espansión Hàn dientro del territoriu de mal accesu y dures condiciones climátiques, que configuraba la estensa confederación xiongnu. Les guerres esplegaes mientres décades por esti combativu soberanu, tendríen condiciones postreres pa los sos socesores y seríen empericotiaes polos sos defensores y criticaes hasta l'enfastiu polos sos detractores.[[Ficheru:茂陵马踏匈奴石雕.JPG|miniaturadeimagen|Pimpanu caballu esculpíu en piedra, parte del ornamientu de la tumba de '''Huò Qùbìng (霍去病)'''. Na composición, l'equín atópase sobre un guerreru ''hú'', fácilmente reconocible poles sos facción desproporcionaes (barba, oreyes, güeyos). La presente pieza topar nel complexu funerariu de '''Mào Líng (茂陵)''', llevantáu en 117 e.C.]]
Hasta la so muerte, Liú Chè realizaría decenes de campañes, misiones de reconocencia, incursiones menores ya intercambios diplomáticos colos principales poderes asitiaos a lo llargo y anchu de les estepes, según los Estaos sedentarios axacentes ya independientes de Hàn, figurando ente les más granibles, les esplegaes pol celebráu xeneral '''Wèi Qīng (衛青)''' y les de '''Huò Qùbìng''' '''(霍去病)'''.&lt;ref&gt;Dos escelsos xenerales de dómina Hàn, que coles mesmes establecieren una rellación familiar, llevándo-yos nun primer momentu a una gran empatía y conexón, hasta que'l mozu Huo Qubing llogró abasnar escontra'l so bandu a la mayoría de los antiguos collaboradores de Wei Qing, dexando al gran xeneral nel ostracismu más absolutu, tres dellos reveses nel intre d'una de les campañes sosteníes contra los xiongnu.&lt;/ref&gt; Esti postreru protagonizó dalgunes de les xestes más coraxoses de les armes Hàn al llograr allá una vegada, con tan solo una fuercia de caballería inferior a les huestes enemigues, aportar hasta Longxi y n'apenes una selmana abrir camín a golpe d'espada hasta someter a cinco demarcaciones rexonales de la confederación,&lt;ref&gt;Demarcaciones que son señalaes nos testos como les ''yòude'' (右地), esto ye, les &quot;'''''tierres de la esquierda'''''&quot;.&lt;/ref&gt; llegando a llograr la rindición incondicional d'unu de los nobles xiongnu, el ''Xiūtu Wáng'' (休屠王), ablayando y masacrando a más de 18.000 de los sos caballeros, amás de tomar como troféu de guerra una misteriosa deidá a la que los xiongnu ufiertaben les sos oraciones y sacrificios.&lt;ref&gt;Figura qu'apaez nel testu como ''jīnrén'' (金人), que puede traducise aprosimao como &quot;'''''Home Áureo'''''&quot;, qu'entá güei desamarra grandes especulaciones ya hipótesis sobre la utilidá real del sacramentu de felicidá figura y la rellación d'esti episodiu con una aguada relixosa concreta. ''Shǐ Jì'', Volume 110: &quot;...其明年春，漢使驃騎將軍去病將萬騎出隴西，過焉支山千餘里，擊匈奴，得胡首虜（騎）萬八千餘級，破得休屠王祭天金人。...&quot;.&lt;/ref&gt; Esta derrota provocaría que más tarde, otru de los nobles xiongnu, ''el Kūnxié Wáng'' (昆邪王), mandara executar al ''Xiūtu Wáng'', faciendo que les sos fuercies combinar coles del so compañeru derrotáu y ufiertando la rindición incondicional a Hàn, coles sos más de 40.000 siguidores, lo cual supunxo na práutica unu de los mayores golpes políticos realizaos a manes del gobiernu Hàn contra la confederación xiongnu.&lt;ref&gt;''Han Shu'', Volume 94A: &quot;...其秋，單于怒昆邪王、休屠王居西方為漢所殺虜數萬人，欲召誅之。昆邪、休屠王恐，謀降漢，漢使票騎將軍迎之。昆邪王殺休屠王，並將其眾降漢，凡四萬餘人，號十萬。...&quot;.&lt;/ref&gt;

Esta agresiva política, non antemanada nin entendida na so máxima estensión polos xiongnu, provocó que mientres tol reináu de Liú Chè, el ''Chányú'' tuviera que mover el gruesu de les sos tropes hasta'l norte del actual [[desiertu del Gobi]], reasitiando'l centru d'operaciones: esti movimientu tácticu natural y preséu nun llegó a cuayar l'efeutu esperáu, cuando les mesmes tropes Hàn realizaren incursiones cola caballería llixera, en pequeñes seiciones y provistos d'abondu suministru pa travesar tol desiertu. Superaos ante la situación, los xiongnu fueron ganaos en non poques batalles mientres esti trascendental ya importante periodu que determinaría a la llarga cola sumisión d'una parte importante de los territorios meridionales de la confederación.

A pesar d'estos grandes esplegues entamaos por Liú Chè y otros Húangdì socesores, tien de tenese en cuenta que les dificultaes loxístiques llindaben en gran midida tanto la duración como la continuidá al llargu plazu d'estes campañes. Según l'analís de '''Yan You (嚴尤)''', les dificultaes fueron dobles.&lt;ref&gt;Un discursu estensu ya ilustrativu del sentimientu que rondaba na mente de non pocos subordinaos y funcionarios del gobiernu topar nel volume 94B del ''Han Shu'': https://zh.wikisource.org/wiki/%E6%BC%A2%E6%9B%B8/%E5%8D%B7094%E4%B8%8B&lt;/ref&gt; De primeres, atopábase'l fechu de qu'hasta'l momentu, el suministru en llargues distancies y en territorios entá inexplorados pol gobiernu Hàn obligaba a una suerte de casualidaes y fortuna, xuntu con un mandu capacitáu pa sostener la moral de los homes en condiciones estremes (ensin escaecer la disposición de la tropa, les condiciones del enemigu, etc.). De segundes, nun había qu'escaecer que les condiciones climátiques estremes y en munches ocasiones impredicibles faíen de les estepes orientales un campu de batalla bien inestable y ventureru pa sostener campañes a llarga distancia y nun periodu de tiempu, polo xeneral, abondo allargáu. Bastante ye que, en materia de recursos humanos y animales, la dinastìa sufriría una tarrecible sangría mientres años, productu de delles campañes sosteníes en territoriu enemigu: entá col botín recuperáu y un aumentu del estatus militar de les tropes Hàn, estes derrotes erosionaron en gran midida la capacidá de reacción de les tropes na frontera, tal que demuestra l'amenorgamientu considerable d'operaciones esplegaes polos socesores de Liú Chè. En dalgunos de los informes que s'inclúin nes fontes oficiales, falar de cifres de perdes alarmantes na cantidá de caballos emplegaos en delles de les campañes: nuna d'elles, de los 140.000 caballos utilizaos pa la mesma, tan solo tornaron 30.000 cabeces, lo que lastraba descomanadamente la capacidá de movimientu y aición de les tropes Hàn. Entá con estes dificultaes, lo cierto ye que la dinastía arrampuñó a los xiongnu el control del corredor del Gansu hasta [[Lop Nor]], consiguiendo unu de los oxetivos más repitíos nes audiencies y xuntes sosteníes na capital: dixebrar cualesquier posible ayuda a los xiongnu proveniente de los pueblos seminómades asitiaos nel altiplanu tibetanu y nes rexones esteparias axacentes, como'l casu de los tarrecíos y problemáticos '''qiāng (羌)'''.&lt;ref&gt;Estratu étnicu qu'entá anguaño pervive, anque en númberu decreciente, na China actual. Hai que tener en cuenta que los qiāng suponen unu de los grupos étnicos más referíos y citaos nes fontes chines, siendo los principales protagonistes na importante rexón de l'actual Gansu.&lt;/ref&gt;

== L'empiezu del cayente de la confederación: les lluches fratricides nel senu de la élite xiongnu ==
Lo que nun primer momentu paecía demostrar la solidez xiongnu inclusive dende la muerte de Mòdùn, al esconxurar con relativu ésitu dalgunos de los ataques realizaos pola dinastía Hàn mientres periodos críticos como'l gobiernu de Liú Chè, llueu se demostraría como un puru espeyismu qu'escondía detrás una grave situación d'inestabilidá política, na que les distintes facciones intentaben caltener cada vez más la so poder hereditariu y nominal, ente que el ''Chányú'' víase quitáu de sofitos contundentes o figures de gran sonadía. Con esta situación, el líder xiongnu nun podía efeutuar una política defensiva y de respuesta activa ante les crecientes polítiques ya intrigues esplegaes dende'l gobiernu Hàn, nin tampoco protexese d'atacar intestinos na mesma confederación. Una situación bultable polos sos enemigos sureños, tal que demuestra'l nivel de faigo de menos claro que s'alendaba na corte hàn, que queda demostráu na siguiente afirmación fecha por '''Rèn Chǎng (任敞)''':

&lt;small&gt;«..''Los xiōngnu fueron ganaos apocayá'', [topándose] ''arrodiaos, de manera que resulta más apoderáu'l que podamos converti-yos en ''[nuesos] ''wàichén'' (外臣) ''solicitando una audiencia na frontera''...»&lt;/small&gt;&lt;ref&gt;Una afirmación ensin dulda ilustrativa de l'amenaza, yá totalmente minusvalorizada, escontra los xiongnu. O siquier, ilustrativa de la debilidá yá alvertida por non pocos funcionarios de la corte hàn: &quot;....匈奴新困，宜使為外臣，朝請於邊...&quot; (Hàn Shu, volume 94A).&lt;/ref&gt;&lt;small&gt;.&lt;/small&gt;
[[Ficheru:Orgoyton.2011.jpg|miniaturadeimagen|Imaxe proveniente del xacimientu de Orgoyton (Оргойтон), 2011. La totalidá de tumbes descubiertes y analizaes nesta dómina, correspuenden eminentemente al nucleu social más prestixosu de la sociedá xiongnu, estrayyéndose na mayoría de les ocasiones material que prueba non yá l'altu nivel social del que gociaba la elite xiongnu, sinón tamién les sos rellaciones transcontinentales, consecuencia direuta del control sobre una parte de la Ruta de la Seda y los intercambios derivaos del mesmu.]]
En paralelu, la estensión del Estáu xiongnu formada nun primer momentu, demostrábase yá a les clares un problema latente escontra'l senu d'una autoridá indiscutible en manes del ''Chányú''. Hai que tener en cuenta que, nun primer momentu, l'autoridá del ''Chányú'' nun yera aldericada en nengún ápice, habida cuenta de la espansión y afitamientu del aparatu nómada, que consiguiera caltener a raya a los exércitos Hàn ya inclusive torar comunidaes sedentaries al sur, polo que disponía d'una vía de recursos activa na Ruta de la Seda. Esta situación camudaría a partir de les campañes agotador y erosivu sosteníes mientres tol gobiernu de Liú Chè y los sos socesores, que llograron encimentar nel senu de la confederación auténticos grupos d'oposición, que nun duldar nun determináu momentu n'abandonar la mesma confederación pa establecese dientro del territoriu Hàn, coles mesmes qu'intentaben socavar l'autoridá de diversos ''Chányú''.

La socesión tradicional establecíase nel so orixe en redol a la figura de tresmisión de poder por primogenitura, o bien en manes del fíu yá señaláu nel so momentu pol ''Chányú'' reinante. Sicasí, los celos amosaos por distintos bandos '''provocaron la primera y más grave crisis vivida nunca antes na confederación nel 58 a.C'''., dando llugar a quebrar total y yá indixebrable en distintes demarcaciones.
[[Ficheru:Dress ornament in shape of a tiger, Xiongnu, 200-100 BC, gold - Östasiatiska museet, Stockholm - DSC09564.JPG|miniaturadeimagen|Ornamientu áureo de dómina xiongnu utilizáu pa vistimienta femenina, anguaño nel Östasiatiska Museet d'Estocolmu. Na figura pueden apreciase la forma y relieve fácilmente identificable del tigre, concretamente a la caña taxonómica de la [[Panthera tigris altaica|''Panthera Tigris Altaica''.]] Cabo señalar que '''el tigre guardó tracionalmente un llugar destacáu na ornamentación nómada''' mientres sieglos, siendo identificada la so presencia en distintes cultures a lo llargo de les estepes orientales, amás de ser el principal depredador nel duru ecosistema de les estepes.]]
Dende'l despóticu y efímeru gobiernu del sanguinario '''Túqítáng''' (60-58 e.C.),&lt;ref&gt;Conocíu tamién pol so titulatura oficial, '''Wòyǎnqúdī Chányú''' (握衍朐鞮單于).&lt;/ref&gt; va estender polos distintos territorios alministraos poles elites xiongnu una folada de llerza, roxura y rensía, que va conducir per primer vegada a una división total ente toles élites y ''bù'' adscrites al poder. Nacen asina dos primeres demarcaciones, ramificándose ente los ''dōng xiōngnú'' (東匈奴), controlaos pol capacitáu [[Huhanye|'''Jīhóuquǎncè''' (稽侯犬冊)]]&lt;ref&gt;Conocíu de forma xeneral ente los distintos autores europeos y principales sinólogos pol so titulatura oficial '''Hūhányé Chányú''' (呼韓邪單于).&lt;/ref&gt; y los ''xī xiōngnú'' (西匈奴)&lt;ref&gt;Traducíos los primeres como &quot;xiongnu del esti&quot;, ente que los segundos facer como &quot;xiongnu del oeste&quot;. A priori, la facción más poderosa sigue en manes de los xiongnu del este.&lt;/ref&gt; empobinaos por '''Báoxūtáng''' (薄胥堂).&lt;ref&gt;Quien adoptaría la titulatura '''Túqí Chányú''' /屠耆單于.&lt;/ref&gt; Los dōng xiōngnu van ser dende un primer momentu como l'eslabón más influyíu pola política Hàn, ente que pela so parte los xī xiōngn optarán por caltener celosamente una independencia territorial y política abondo dixebrada del control Hàn, llevándo-yos a enfrentamientos y lluches contra les diverses ''bù'' que cada vez se dixebraben más de la órbita xiongnu, buscando en tou momentu'l reestablecimientu del control y prestíu de la confederación. Coles mesmes que les ''bù'' xiongnu paecíen habese ramificáu en dos grandes circunscripciones (este y oeste), les discrepancies, celos y medranes de dalgunos de los más importantes líderes provocaron qu'a partir del 57 e.C. españaren hasta tres levantamiento independientes, que fueron empobinaos por distintes figures nobiliaries, que nun duldar n'última instancia en proclamar la so máxima autoridá como ''Chányú''. D'esta miente, tenemos d'añedir hasta dos figures más, independientes y autoproclamadas: un primer llevantamientu del autoproclamado ''Hūjiē Chányú'' (呼揭單于); un segundu llevantamientu del tamién autoproclamado ''Chēlí Chányú'' (車犁單于) y finalmente un tercer llevantamientu empobináu por ''Wūjí Chányú'' (烏藉單于). Estos trés rebeliones seríen encaloraes n'apenes unos meses gracies a la enérxica reacción de Báoxūtáng. A pesar de los sos ésitos, tan solo un añu dempués (56 e.C.) Jīhóuquǎncè llograba aniquilar tantu al esitosu Báoxūtáng como al restante usurpador entá activu y reticente a sometese al poder de Jīhóuquǎncè, '''Chēlí Chányú'''. Esta victoria final algamada por Jīhóuquǎncè nun llogró que'l so dominiu absolutu recayera sobre toles ''bù''. Ello ye que esti últimu aspeutu manifiéstase al traviés d'otros dos insurrecciones sufiertes xustamente casi de forma siguida tres la so victoria final sobre ''Chēlí Chányú'', fechaes nel 56 e.C. La primera d'elles, entamada pol autoproclamado ''Rùnzhèn Chányú'' (閏振單于), apenes supunxo una seria amenaza a la so poder, siendo erradicada xusto'l mesmu añu. La gran crisis llegaría con una segunda rebelión, causada nesti casu por unu de los sos propios hermanos, [[Zhizhi|'''Hūtúwúsī''' (呼屠吾斯)]].&lt;ref&gt;Más conocíu pol so titulatura oficial ''Zhìzhī Gǔdōo Hóu Chányú'' (郅支骨都侯單于), figurando en múltiples ocasiones na so forma más embrivida ''Zhìzhī Chányú''.&lt;/ref&gt;

Va Ser xustamente esta última demarcación la que va espolletar y va conducir nuevamente a la reintegración de les huestes xiongnu a partir del 31 e.C., tres delles décades de llucha, confrontación y erosión, que van provocar a la llarga una cayida yá total y preconizada dende les primeres lluches y hostilidaes abiertes con otres cañes tribales del este, los non menos importantes ''wuhuan''. Una caña tribal, que bastante ye que va tar siempres sofitada y suministrada pol poder Hàn, qu'intelixentemente la utilizará como arma refundiza contra los xiongnu. Ensin batura a duldes, ye esti últimu llevantamientu'l más granible y beneficiosu de tolos cinco (cuntando coles mesmes los dos llevantamientos empecipiaos por Jīhóuquǎncè y Báoxūtáng). L'hermanu mayor de Jīhóuquǎncè non yá va suponer una grave amenaza pal intentu d'estabilidá escorríu por esti postreru, sinón qu'amás infligirá un grave golpe a la so autoridá, teniendo en cuenta qu'amás de ser un usurpador de la so propia sangre, atrai y dirixe a ''bù'' circunscritas al área de llexitimidá pretendida: les rexones orientales. A pesar del so dramáticu final, tantu Hūtúwúsī como'l so hermanu Jīhóuquǎncè suponen un epílogu vibrante y apoteósico de la resistencia xiongnu ante la dinastía Hàn.

== Reconversión de la confederación: d'Estáu soberanu ya independiente a ''wàichén'' (外臣) ==
Una vegada producida la tarrecible dixebra en delles demarcaciones, xuntu cola llucha activa por Jīhóuquǎncè y el so hermanu Hūtúwúsī, yá namái restaba la inevitable participación activa de los Hàn. Bastante ye que, parte de la fragmentación final de la confederación fuera algamada al traviés de l'astuta diplomacia china, convirtiendo progresivamente a Jīhóuquǎncè nuna estensión del mandatu Hàn sobre los nómades. Coles mesmes, Jīhóuquǎncè precisaba'l halo proteutor de Chang'an pa evitar una posible muerte a manes d'un rival pol control de la cada vez más exigua confederación; una necesidá que s'amontó col golpe dau a la so autoridá por Hūtúwúsī, como yá señalamos.

Peracabaes les sos opciones y cubicando una subordinación activa como garantía de sobrevivencia, Jīhóuquǎncè decidió dar per cristalizada la opción que tanto refugaren los sos ancestros y qu'inclusive dalgunos de los sos partidarios entá refugaben tristemente: dende'l 53 e.C., Jīhóuquǎncè aceptó ser presentáu na capital Hàn como un ''chēngchén'' (稱臣),&lt;ref&gt;La composición ''chēngchén'' vien traducise literamente como &quot;''vasallu declaráu''&quot;, siendo utilizada nes presentaciones, audiencies y visites, según na diplomacia y comunicación ente diversos Estaos y la corte Hàn. Nuna sociedá con un gran importancia a los mecanismos de llinguaxe y les posiciones de los individuos na mesma, ésta nun yera sinón una ferramienta más, qu'amosaba'l grau de sumisión ya inferioridá del Estáu o comunidá étnica tributaria a Hàn, asitiándose d'esta forma nuna posición por demás humillante ya insignificante, pa grandor del soberanu y la dinastía. Lóxicamente, a la de recibir los regalos y la proteición que buscaben los denominaos ''chēngchén'', pocu importaba la postura y el llinguaxe retóricu emplegáu si garantizaba la so posición y los beneficios derivaos de los mesmos.&lt;/ref&gt; convirtiéndose coles mesmes na práutica y siguiendo la titulatura oficial, n'otru de los numberosos ''wàichén'' (外臣)&lt;ref&gt;Siguiendo la retórica nel últimu términu señaláu, ''wàichén'' tamién figuraba como otru elementu usáu cola clara intencionalidad d'asitiar y faer referencia a la inferioridá y dependencia direuta d'un Estáu o comunidá étnica escontra la corte de Chang'an. Con ello, el &quot;''vasallu esterior''&quot; o &quot;''vasallu esternu''&quot; (siendo ésta la traducción averada del binomiu) sacrificaba en pos d'una titularidá y referencia humillante parte de la so honorabilidá y estatus, en cuenta de proteición, recursos y beneficios n'ocasiones determinantes, pa garantizar el poder contra posibles usurpadores, potenciales enemigos internos o inclusive la incursión o ataque d'otros stados o ramificaciones nómades.&lt;/ref&gt; que figuraben na nómina clientelar de la dinastía Hàn. Con esti nuevu rol adoptáu políticamente, Jīhóuquǎncè víase obligáu en delantre a movese personalmente hasta la mesma capital en diverses ocasiones, rindir pleitesía a la maxestá del ''Húangdì'', emprestar una serie de tributos como contrapartida polos beneficios recibíos a manes de la dinastía Hàn y quiciabes una de les postures que más resquemor produció nel senu de la elite xiongnu: dexar na capital enemiga a un miembru de la familia reinante como rehén. El rehén escoyíu pa permanecer na capital complicaría entá más l'estragal de paciencia xiongnu, siendo xustamente'l fíu y herederu del ''Chányú'', Zhūlóuqútáng (銖婁渠堂). Toos estos sacrificios convertíen la posición de Jīhóuquǎncè na d'una marioneta puramente en manes de los Hàn, anque a cambéu llograba asitiar a toles ''bù'' sol so poder y los territorios adscritos al so nome, una paz nunca antes reparada dende la muerte de Túqítáng (58 e.C.). Hai que señalar que, cuando entá Hàn nun decidiera castigar a Hūtúwúsī, esti postreru movíu pola rivalidá direuta con Jīhóuquǎncè- llegaría a presentar a unu de los sos fíos na mesma capital, Jūyúlìshòu (駒於利受), configurándose d'esta miente un control inicial de la dinastía Hàn sobre los dos grandes demarcaciones xiongnu biforcaes. Na so totalidá y a diferencia del so hermanu, Jīhóuquǎncè realizó hasta trés visites en persona a la capital (la primera nel 51 e.C., la segunda nel 49 e.C. y una tercera y postrera por cuenta de la derrota y execución del so hermanu, nel 33 e.C.). Nesta última visita, Jīhóuquǎncè intentó estrechar los sos llazos con mayor fuercia cola dinastía Hàn, cuando llegó a proponer personalmente un enllaz matrimonial con dalguna de les muyeres de la mesma familia del soberanu reinante, Liú Shì (劉奭).&lt;ref&gt;Unu de los postreros y más notables soberanos Hàn, siendo más conocíu pola titulatura mandada: '''Yuándì''' (元帝), gobernando ente'l 48 y el 33 e.C.&lt;/ref&gt; Nun llegaría a llograr el so oxetivu, pero nun recibiría de manes del soberanu Hàn una respuesta negativa o humillante, sinón que llegaría a recibir a una de les más renombraes y celebraes dames del ''hòugōng'' (後宮):&lt;ref&gt;El ''hòugōng'' yera na práutica un binomiu asemeyáu en funciones al harén de la tradición oriental, polo que foi traducíu por múltiples autores direutamente como ''harem'', anque guardaba non poques diferencies col modelu oriental.&lt;/ref&gt; la famosa '''Wáng Qiáng''' (王牆), tamién señalada como '''Wáng Zhāojūn''' (王昭君). Esti episodiu inspiraría mientres xeneraciones non poques alusiones y referencies, sirviendo pa enfocar l'espíritu de sacrificiu de los súbditos escontra l'Estáu y, n'última instancia, pa'l mesmu pueblu y el ''Húangdì'', esto ye, como modelu d'auténticu deber y llealtá escontra la sagrada Virtú, según honrando col so sacrificiu, l'harmonía y paz que tanto s'allampar en tol ''Tiānxià'' (天下).&lt;ref&gt;El términu ''Tiānxià'' tien una traducción averada como &quot;''Sol cielu''&quot;, emulando la concepción europea de &quot;''mundu''&quot; o &quot;''orbe''&quot;.&lt;/ref&gt;

Agora bien, esti modelu de política y evolución estatal, nun foi siguida como yá alvertimos enantes, por tolos restos de l'antigua confederación: Hūtúwúsī nun consiguió en nengún momentu algamar la privilexada posición del so hermanu, reparando en tientes cómo Jīhóuquǎncè xubía ensin frenu dalgunu al más altu nivel de collaboración y proteición del gobiernu Hàn. Na so posición, namái quedaba qu'en cuestión de tiempu, fora estremáu del poder en beneficiu d'una soberanía absoluta a manes de Jīhóuquǎncè, o bien recibir un golpe que lu estremara del poder a manes de dalgún subordináu, faciéndose visible la so estrema debilidá ya impotencia frente al poderíu del so hermanu. Presa de la llerza y tarreciendo yá un decesu inminente, Hūtúwúsī decidió n'última instancia fuxir al estremu más occidental de les estepes orientales, intentando espandir la so poder nestes rexones, según esplegar el so centru d'operaciones yá en redol a les estepes centrales, con mires al control de dellos de los estaos asitiaos na actual cuenca del Tarim. Tou ello de xacíu garantizába-y non yá independencia real del poder de Hàn, sinón que coles mesmes-y sofitaba económicamente frente a cualquier adversidá, controlando dellos de los puntos vitales de la Ruta de la Seda. Esta postura nun foi almitida per una parte del gobiernu Hàn, según por ciertos sectores del exércitu apostaos na frontera, dándose llugar a una de les campañes más esitoses na llista d'ésitos del exércitu Hàn. Paradóxicamente, nun foi una campaña sostenida dende la corte, sinón impulsada en tou momentu por dos ambiciosos oficiales: '''Gān Yánshòu (甘延壽)''' y unu de los sos subordinaos, '''Chén Tāng (陳湯)'''. Con tan solo un cuerpu amenorgáu de tropes, coles mesmes que sofitaos por dellos cuerpos auxiliares de dalgunos de los estaos fieles entá a los trataos roblaos y al vasallaxe direutu a Hàn, dambos llograron amenorgar nuna [[Batalla de la Ciudá de Zhizhi|batalla y asediu final]], les fuercies de Hūtúwúsī, concentraes nuna fortaleza llevantada en redol al actual ríu Baltes. Esta derrota traducir por primer vegada na hestoria del conflictu xiongnu-hàn, na captura y execución en batalla d'un ''Chányú'', certificando coles mesmes el poderíu entá latente de les tropes Hàn, llevando destacamentos a rexones tan alloñaes de la so poder, como lo yera'l teatru d'operaciones de Hūtúwúsī, práuticamente nel corazón del Asia Central. La cabeza del renegáu xiongnu, figuró colgada a les puertes del complexu imperial, como amuesa del tarrecible castigu que podía imponese por orde y mandatu del ''Húangdì''.

D'esta miente, tres les tarrecibles guerres sosteníes dende la traumática división yá señalada, namái va permanecer una única caña garante de la titulatura y organización inicial de la confederación xiongnu: la de los '''''dōng xiōngnú''''', los más favorecíos y protexíos por Hàn, que dende la muerte de Jīhóuquǎncè hasta'l '''46 d.C'''., van consiguir dotar a los xiongnu d'una débil pero consistente unidá, ente que les cañes restantes y entá contraries al control del gobiernu Hàn, tremaes a lo llargo del norte y l'oeste de les estepes orientales, cayíen preses de la voracidad de nueves potencies rexonales del este: los '''wūhuán (烏桓)''' y los '''xiānbēi (鮮卑)'''.&lt;ref&gt;Siendo dambes cañes utilizaes intelixentemente pola diplomacia Hàn, p'atacar a los gropúsculos restantes de xiongnu qu'amenaciaben con formar un hipotéticu frente d'ataque o yá inclusive llevantar una nueva confederación que s'encabezara escontra'l sur.&lt;/ref&gt;

== Sobrevivencia de los ''xiongnu orientales'' y nacencia d'una nueva demarcación: los ''nàn xiōngnú'' (南匈奴) y los ''běi xiōngnú'' (北匈奴) ==
[[Ficheru:Bronze seal of a Xiongnu chief.jpg|miniaturadeimagen|Sello oficial del gobiernu Hàn dau a unu de los xefes xiongnu lleales (ensin que se mente una caña o demarcación concreta): «...'''[Del soberanu] ''Hàn'' [al soberanu] ''xiōngnu que tornó al lexítimu parentescu'' [pal] ''crecedera de Hàn'''''...» (漢匈奴歸義親漢長). Notable mensaxe de la capital, que sirvía coles mesmes como salvaguarda del poder de cada unu de los ''Chányú'', de la mesma que dexaba con claridá la dependencia y subordinación direuta del soberanu escontra la corte hàn. El presente exemplar foi topáu na actual Datong (Qinghai), escontra 1978.]]
Tal que anotemos enantes, les socesives confrontaciones esplegaes por distintos poderes nel senu de la confederación provocaron una gran dixebra qu'obligó a qu'una parte importante de la elite restante xiongnu abelugárase ya intentara apigurar en redol a la so poder a toos aquel siguidores y cañes dispuestes a obedecer el so mandatu, estableciéndose un poder yá a partir del mandatu de Jīhóuquǎncè, bien influyíu y dependiente de la direutriz y solidez de la dinastía Hàn. Ban Gu nel so momentu yá señaló tantu a Jīhóuquǎncè como a'l so socesores inmediatos nes sos anotaciones mandaes, col nomatu de '''''dōng xiōngnú''''' (esto ye, los '''''xiongnu del este'''''). Sicasí, la continuidá perpetuada de la comunidá xiongnu xusto al sur del [[ríu Mariellu]], ocupando mayoritariamente la rexón del Ordos y dalgunes de les contornes más amenaciaes na rexón del nordés, condució a una nueva nomenclatura amestada a los xiongnu, esta vegada estremándose claramente ente los '''''nán xiōngnú'' (南匈奴)''' o &quot;'''''xiongnu del sur'''''&quot; y los '''''běi xiōngnú'' (北匈奴)''', o &quot;''''xiongnu'' del norte''&quot;.''' Los primeres, faíen referencia a les tierres nes que s'asitiaben Jīhóuquǎncè y los sos socesores, quien caltuvieron en tou momentu una postura de collaboración y cierta independencia inicial frente al gobiernu Hàn'''.&lt;ref&gt;Un aspeutu pocu valoráu a la d'analizar el resurdir del poder xiongnu nes acabadures del sieglu III d.C. y empiezos del sieglu IV d.C. Ello ye que a pesar del collaboracionismu demostráu dende l'orixe nel sieglu I e.C., la postura xeneral de les élites y los Chányú proclamaos siempres caltuvo una dualidá d'intenciones, que pasaba por aprovechar na so midida toles opciones posibles, ensin duldar n'última instancia de caltener ciertes intrigues y golpes d'efeutu siempres que fora consideráu oportunu. Nun ye d'estrañar que, llegáu'l momentu y la circunstancia aparente, estes cañes que permanecíen teóricamente subordinaes a dos de les distintes dinastíes socesores de Hàn (a partir del 229 d.C., la dinastía Wei y la dinastía Jin), infligiesen el golpe esperáu mientres xeneraciones, llogrando de nuevu una independencia direuta de too gobiernu o control chinu. Tou ello entá cuntando con una política activa de sinificación de les cortes chines escontra los fíos de los principales dignatarios.&lt;/ref&gt;'''

Nel ''Hòu Hàn Shū'' (後漢書), detállasenos al completu'l destín posterior de les nueves demarcaciones de los xiongnu, anque en realidá la mayor parte de la información agospiada nel captíulo 89 (biografía de los ''nán xiōngnú'') fai un analís refechu del destín de los xiongnu del sur, ente que los sos hermanos alloñáu y separáu nel norte apenes reciben dellos comentarios tocantes a la so negativa a sometese a Hàn y les continues crisis sufiertes hasta la grave derrota a manes de los xiānbēi y l'última resistencia ufiertada por un grupúsculo empobináu pol misteriosu '''''Běi Chányú'' ('''北'''單于)''', frente a les tropes de '''Dòu Xiàn (窦宪)''', nel 89 d.C. Esta última victoria hàn foi señalada por distintos sinólogos y autores europeos como la postrera gran victoria d'armes de la dinastía Hàn contra les hordas xiongnu.

Hai que destacar que'l poder yá amenorgáu y &quot;asimiláu&quot; de los xiongnu acantonaos al sur, tuvo una serie de vicisitúes nes que podemos atopar una gran predisposición al serviciu del ''Húangdì'', ente qu'en non poques ocasiones, una parte de la elite y la sociedá xiongnu amosó'l so refugu y el so deséu d'independencia del gobiernu Hàn. Esti enclín puede reparase fácilmente n'unu de los ''Chányú'' citaos por Ban Gu, '''Nángzhīyásī''' (囊知牙斯).&lt;ref&gt;Quien tomó la titulatura oficial de '''''Wūzhūliú Ruòdī Chányú''''' /烏珠留若鞮單于, gobernando ente 8 y 13 d.C.&lt;/ref&gt; Esti postreru ''Chányú'' asítiase yá cronológicamente nel marcu de la usurpación realizada por '''Wáng Mǎng (王莽)''', cola consiguiente instauración de la so propia dinastía, la '''dinastía Xīn (新, ente 9 y 23 d.C.)'''. Dende l'empiezu del gobiernu y el control del lexítimu tronu Hàn, los xiongnu repararen con equidistancia la grave situación política vivida nel Estáu Hàn, polo que sostuvieron una suerte d'opiniones ente les que permanecía, como siempres, el vieyu pruyimientu xeneral d'independencia política, ente qu'otru sector abogaba por lluchar contra l'usurpador, argumentando la defensa de la llexitimidá Hàn, lo que coles mesmes-yos garantizaba la llibertá de movimientu, protexéndo-yos ante cualquier cambéu de rol políticu que se traduxera na vuelta de la dinastía lexítima (esto ye, cubrir los llombos ante'l bandu lexítimu Hàn, ante una hipotética derrota del usurpador).

Metanes estes cavilgadures, Wáng Mǎng yá abarruntaba d'una posible negativa de los xiongnu a la so sumisión, polo que pa evitar una posible revuelta qu'amenaciara'l control del norte, intentó someter a los xiongnu, en primer instancia con sutiles trampes, como la idea de face-yos entrega d'un falsu sellu imperial. Sicasí, dalgunos de los más estrechos collaboradores de Nángzhīyásī van llograr alverti-y del engañu, aconseyándo-y n'última instancia desoyer y adoptar una actitú ambigua ante l'usurpador. Wáng Mǎng nun se va dar por vencíu, polo que tres el fracasu inicial, va pasar a la llamada direuta a dalgunos de los miembros de la elite xiongnu, nun intentu de debilitar la posición del ''Chányú'' y obliga-y a empresta-y la so sumisión incondicional. Esta artimaña va provocar l'efeutu contrariu, cuando s'atreva a alzar consecutivamente hasta a trés ''Chányú'' contrarios al lexítimu soberanu xiongnu: un primer intentu realizáu con '''Xián (鹹)''', que va ser nomáu como '''''Xiào Chányú'' (孝單于)'''. Titulatura y cargu que namái llegaría a ocupar por un periodu curtiu de tiempu (11-13 d.C.) hasta la so execución decretada por Wáng Mǎng. Un segundu y tercer intentu va ser protagonizáu por aciu los hermanos '''Zhù''' (助) y '''Dēng''' (登), a los que nomaría cola titulatura de '''Shùn Chányú''' '''(順單于).''' Ente que Zhù ocuparía'l puestu namái unos meses nel 11 d.C., el so hermanu Dēng apenes llegaría a supera-y nel cargu, ocupando la titulatura ente 11 y 12 d.C. Lóxicamente, la inestabilidá nel intentu d'erosión de la soberanía xiongnu por Wáng Mǎng delataba coles mesmes la mesma debilidá y fraxilidá que caltenía'l so gobiernu usurpador. Un intentu d'erosión que se complicó entá más cola fuxida del padre de los trés candidatos a la corte de Nángzhīyásī, lo que legitimaba en sumu derechu les prerrogativas y poder del ''Chányú'', frente a les marionetes polítiques de Wáng Mǎng. Cabo señalar qu'entá siendo utilizaos pol usurpador, la suerte sería benévola con Xiàn, pos foi readmitido en territoriu xiongnu, llogrando una promoción ente la elite y llogrando ser aceptáu pol agraviáu Nángzhīyásī como'l so socesor direutu (a partir de 18 d.C.). Una socesión inédito y eficiente qu'ayudaba a llimar cualquier confrontación o revanchismo que pudieren allugar delles de les facciones utilizaes nel so día por Wáng Mǎng, coles mesmes que con esti xestu evitaba cualesquier mala reacción o ataque xustificáu pol usurpador.

Si yá antes persistía nel so intentu de socavar definitivamente la unidá xiongnu, Wang Máng va volver nuevamente al ataque, esta vegada utilizando taimadamente a unu de los miembros de la elite xiongnu que permanecía ocultu: '''Xūbo Dāng (須卜當).''' Tres la muerte de Xiàn, el so hermanu '''Yú (輿)''' foi escoyíu como'l nuevu ''Chányú'' socesor, cumpliendo col deséu inicial de Nángzhīyásī y dando solidez a la llinia hereditaria, reconociendo asina al so antiguu valedor. Metanes toos estos cambeos de direición, Wáng Mǎng pudo arrestar a dellos miembros de la elite de los Xūbo (須卜), ente ellos al propiu Xūbo Dāng y a la so familia, aprovechando esta última ascensión pa proclama-y como'l lexítimu ''Chányú'', cola titulatura '''Xūbo Chányú''' '''(須卜單于)'''. Esti nuevu intentu va ser más esitosu que los anteriores, faciendo que'l pretendiente ocupara'l so puestu mientres un tiempu más enllargáu (ente 18 y 21 d.C.), siendo, sicasí, condergáu al fracasu al igual que los anteriores. Pa esta dómina, les fuercies de Wang Máng atopábense yá claramente en desventaxa y la derrota amenaciaba día ente día el so gobiernu ilexítimu. Finalmente, la ''xìng'' de Hàn consiguió entartalla-y tan solo dos años dempués (23 d.C.), xusto cuando entá taba faciendo planes de conquista y subordinación de los xiongnu ya intentaba establecer llazos matrimoniales con dalgunos de los miembros de la familia Xūbo. Pela so parte, tantu'l pretendíu ''Chányú'', como la so bultable madre y el restu de la elite y partidarios contrarios a Yú como ''Chányú'', fueron executaos, cesándose de facto esti grave periodu d'hostilidá abierta ente los xiongnu y la dinastía instaurada por Wang Máng. L'actitú amosada polos líderes en contra de los deseos del usurpador, tendría los sos efeutos positivos na política esplegada dende la reinstaurada dinastía Hàn (23-220 d.C.), garantizándose la llinia hereditaria lexítima dende Yú&lt;ref&gt;Una realidá constatable na llarga vixencia del gobiernu calteníu por Yú (ente 18 y 46 d.C.), que-y alloñar descomanadamente de la inestabilidá demostrada polos sos antecesores nel cargu.&lt;/ref&gt; y asocediéndose una serie de soberanos, qu'en non poques ocasiones emprestaron serviciu activu a Luoyang.

La posición incontestable de Yú llevaríalu en determináu momentu a poder regodearse y faese ver como un verdaderu rexenerador y poderosu líder, en semeyanza al llabor ufiertao y protagonizao pol casi míticu fundador de la confederación, Mòdùn. Esta posición fixo qu'inclusive s'atreviera a imponer el mesmu ''Chányú'' tres la so muerte, recayendo la responsabilidá nel fíu mayor del ''Chányú'' entá reinante: '''Púnú (蒲奴)'''. Esta midida nun foi aceptada por munchos miembros de la familia nin per una parte de la sociedá, que nun tardó n'upar tres la muerte de Yú al principal cabezaleru de la negativa a Púnú: '''Bi (比)''',&lt;ref&gt;Quien se fixo titular ''Xiāluòshīzhúdī Chányú'' (虾落尸逐鞮單于).&lt;/ref&gt; otru integrante de la familia gobernante. Tan solo dos años dempués de la xubida al tronu de los xiongnu, Púnú foi derrocáu. A pesar de qu'esti golpe d'Estáu impuestu por Bì tuvo abonda vixencia como pa sostenese nel poder mientres dellos años (48-56 d.C.), el so exemplu dio de resultes una llarga cadena de gobernantes ineficaces, con oposiciones nel senu de les élites y con más d'una inxerencia Hàn a la d'aceptar o refugar el nuevu candidatu al tronu del ''Chányú''.

Pela so parte, les rellaciones cuasi tributaries que yá s'establecieron en dómina de Jīhóuquǎncè, dieron el so segundu pasu natural con Bì, cuando ésti aportó a sometese de facto como un ''chén'', dientro de la mesma demarcación territorial Hàn, aceptando ser inclusive supervisáu polos altos mandos gubernamentales, anque reivindicando'l control y superioridá llegal ente los xiongnu como ''Chányú'', según la perpetuidad de los sos cargos y la so llinia hereditaria. Un sacrificiu cometíu pola gran necesidá d'atopar un sofitu decisivu que lu ayudar a sostener la so llexitimidá ente tolos grupos de poder xiongnu, coles mesmes que sirviera como sofito ante l'agresión de delles hordas nómades del este qu'amenaciaben con someter los sos territorios. Tou ello cuntaba amás col respaldu llegal y el estatus que-y ufiertaba ante cualquier pretensión alzada polos grupos xiongnu del norte. Esti pasu políticu foi l'últimu eslabón que dixebraba a los xiongnu del sur de ser trataos como un territoriu semiindependiente, con llexitimidá propia, a ser reconvertíos nuna demarcación político y divisorio del Estáu Hàn. Ello ye que aportaríen a reinstalados en delles de les comandancies de la frontera, evitando asina cualesquier problemática ante tola comunidá apigurada. Entá con tou, estes midíes nun fixeron que la identidá xiongnu y la so organigrama políticu sumieren de nenguna manera, calteniéndose entá col intentu de sinificación promovíu dende Luoyang. Esta nueva manera de vida nun tardaría en traer más d'un conflictu ente la población sedentaria y los xiongnu, polo que mientres la so residencia al sur, yá en territoriu hàn, una parte de los xiongnu sofitaron en múltiples ocasiones dalgunes de les más violentes invasiones entamaes poles hordas contraries del norte, como l'asocedida en 94 d.C., cola aceptación del ''Chányú'' '''Ānguó (安國)''' pa xunir les sos fuercies colos xiongnu del norte, promoviendo una rebelión a gran escala. Tal que yá señalamos enantes, la dualidá político y cultural de los xiongnu acabó per decantar la balanza escontra la confrontación, asocediéndose les hostilidaes ente los xiongnu del sur y la dinastía Hàn práuticamente hasta'l final de la esistencia de la mesma dinastía. Años dempués, escontra 188, el lexítimu ''Chányú'' '''Qiāngqú (羌渠)''' sería asesináu por dalgunos de los sos siguidores, acusáu d'un escesivu celu na collaboración col gobiernu Hàn, qu'incluyía la unviada de tropes pa encalorar delles de les rebeliones surdíes en Hebei. El fíu d'esti postreru, '''Wūfúluō (於扶羅)''', intentó asocede-y y pacificar los ánimos nel senu de la comunidá, siendo respondíu con un derrocamientu de la mesma facción contraria al gobiernu Hàn. Magar la humillante espulsión del so lexítimu tronu, Wūfúluō llogró viaxar hasta la capital, Luoyang, onde intentó llograr el sofitu decisivu de la corte. Una corte que, precisamente nesti momentu, atopábase chiscada por una cadena de conflictos y rivalidaes ente facciones, viéndose obligáu a movese colos sos correlixonarios hasta territoriu seguru, en redol a [[Pingyang]], na actual [[Shanxi]]. Hacia l'añu [[195]] finaría, siendo asocedíu pol so hermanu '''Hūchúquán (呼廚泉)'''.

Nun primer momentu, naide podía imaxinase qu'esti postreru ''Chányú'' diba ser el postreru soberanu xiongnu lexítimu. Sicasí, los grupos xiongnu dientro del territoriu hàn demostraren la so peligrosidá y grave inestabilidá, pudiendo convertise nuna amenaza direuta dende dientro, de manera que dende l'exiliu obligáu de Wūfúluō yá namái s'aceptó'l mandatu direutu sobre los xiongnu en territoriu Hàn, a manes d'un delegáu direutu de la corte: tal individuu exercería'l control direutu de los siempres activos xiongnu, coles mesmes que s'aceptaba y toleraba la esistencia exiliada tantu de Wūfúluō como del so hermanu Hūchúquán como los ''Chányú'' lexítimos. El ''Hòu Hàn Shū'' señala como protagonista d'esta xera al citáu '''''Lǎo Wáng'' (老王)''', que gobernó de facto a los xiongnu hasta l'ascensión de Hūchúquán.

Una vegada confirmáu'l gobiernu como ''Chányú'', el pasu natural yera claru: la vuelta al llar y el so llabor activu asocediendo al anterior delegáu impuestu pol gobiernu Hàn, Lào Wáng. La respuesta de Luoyang foi bien distinta: en tou momentu permaneció práuticamente como rehén na corte del Estáu, ente que dende la capital y les principales demarcaciones se delegaban a dellos oficiales pa controlar a los xiongnu. D'esta miente, exerció hasta'l final de los sos díes (216 d.C.) como prisioneru políticu, ostentando namá'l cargu de ''Chányú'' a títulu honorariu, ente que'l nuevu señor del norte, '''[[Cao Cao|Cáo Cāo (曹操)]]''', consiguía someter pola fuercia tolos territorios qu'integraron nel so día la mesma dinastía Hàn. Coles mesmes, ''Cáo Cāo tuvo l'abonda sagacidad y visión política como pa cutir xustamente na parte más débil de la organigrama xiongnu'': realizó una nueva subdivisión de toles principales cañes que moraben en territoriu Hàn, creando hasta cinco subdivisiones (esquierda, derecha, sur, norte y centru), colo que debilitaba fatalmente una de les grandes baces del poder xiongnu, que pasaba por ser la unión de les distintes élites y families soberanes, actuando como un únicu cuerpu. Pa evitar cualquier convulsión o respuesta demasiáu impredicible polos xiongnu, Cáo Cāo esperó hasta la muerte de Hūchúquán, en 216 d.C., pa efeutuar el plan determináu. Arruinar con ello la tan costosa y escorrida unión xiongnu dientro del propiu territoriu Hàn. El llabor esplegáu por dellos de los ''Chányú'' viose condergada al fracasu, esleiéndose nuna suerte de divisiones que, magar nun despreciaron nin escaecieron el so pasáu y llinaxes, sí vieron menguar la so actividá ya importancia dientro del nuevu gobiernu de la dinastía instaurada por Cáo Cāo (la dinastía '''[[Wei (reinu)|Wèi 魏]],''' ente 220 y 265 d.C.) y en gran parte de la dinastía socesora ya instaurada por '''Sīmǎ Yán (司馬炎)''', la conocida dinastía '''Xī Jìn (西晉,''' ente 265 y 311 d.C.). Habría qu'esperar hasta los últimos años de gran descontrol, crisis y rivalidá política na dinastía Xī Jìn por que los xiongnu convertir en protagonistes políticos de primer nivel nel norte de China.

== El resurdir de los xiongnu y la so inclusión dientro de los ''Wǔ Hú'' (五胡) ==
[[Ficheru:西晉時期北方各族分布圖.png|miniaturadeimagen|Disposición de la estratéxica rexón del Ordos y parte de les provincies norteñas de la cayida dinastía Jìn, en manes de los ''Wǔ Hú''. '''Les franxes de tonu rosado nidiu, correspuenden a los focos xiōngnú (匈奴) asitiaos nel epicentru del Ordos'''. Les franxes de tonu rosado intensu, a la minoritaria disposición de les cañes ''di'' (氐) emburriaes dende l'oeste. Les árees de tonu verde maciu queden adscrites a los ''qiāng'' (羌), calteniendo con firmeza toa'l corredor de Gansu y l'accesu al altiplanu tibetanu. Les árees delimitadas por un tonu azuláu, a los ''xiānbēi'' (鲜卑), en claru dominiu de toles estepes orientales, con espansión al sur. Finalmente, les árees de tonalidá mariella, a los ''jié'' (羯), en clara minoría y empuestos a una puesta desapaición. Tamién s'atopen minoríes exóxenes a la población hàn, como los ''wūhuán'' (tonu marrón escuru), emigraos del llonxanu Estáu de ''Gāojùlì'' (en tonu moráu, siendo'l términu dau poles fontes a Corea) ya inclusive minoríes autóctones, como los ''bārén'' (巴人, en redol acoloratáu), qu'entá sobreviven somorguiaos na rexón controlada polos ''di''.]]
Los años de guerra civil devastadora sosteníos primero por Cáo Cāo y los sos socesores, xuntu colos años d'intentu de pacificación global dirixíos por Sīmǎ Yán y la so inaugurada dinastía, dexaren una buelga bultable de fondos daños tantu nel texíu económico, como na estabilidá política y l'integridá del propiu pueblu, xuntu con gran parte de la organigrama de funcionarios, elites y cargos estatales. Sicasí, la dómina entendida ente 220 y 311 supón una dómina de transición: metanes la crisis d'una dinastía fallida tres otra, van asocedese escelentes oportunidaes úniques pa distintos personaxes, que van faer increíbles xestes ya impredicibles planes políticos, como los que llevaron a delles de les cañes étniques conocíes ente los ''Wǔ Hú'' (五胡), a instaurar per primer vegada dende la dinastía Zhōo (周),&lt;ref&gt;Entá cuando los Zhōo álcense como verdaderos paradigmes de la cultura china y de la meyora y l'edá d'oru de la cultura o la política, nun hai qu'escaecer que los oríxenes reales d'esta dinastía provienen de les tierres sobre les que s'asitiaben comunidaes nómades, tal que puede comprobase nos añales mandaos por Torca Qian (Volume 4, añales de Zhōo): &quot;...公叔祖類卒，子古公亶父立。古公亶父復修后稷、公劉之業，積德行義，國人皆戴之。薰育戎狄攻之，欲得財物，予之。已復攻，欲得地與民。民皆怒，欲戰。古公曰：「有民立君，將以利之。今戎狄所為攻戰，以吾地與民。民之在我，與其在彼，何異。民欲以我故戰，殺人父子而君之，予不忍為。」乃與私屬遂去豳，度漆、沮，踰梁山，止於岐下。豳人舉國扶老攜弱，盡復歸古公於岐下。及他旁國聞古公仁，亦多歸之。於是古公乃貶戎狄之俗，而營筑城郭室屋，而邑別居之。作五官有司。民皆歌樂之，頌其德。古公有長子曰太伯，次曰虞仲。太姜生少子季歷，季歷娶太任，皆賢婦人，生昌，有聖瑞。古公曰：「我世當有興者，其在昌乎？」長子太伯、虞仲知古公欲立季歷以傳昌，乃二人亡如荊蠻，文身斷髪，以讓季歷。 古公卒，季歷立，是為公季。公季修古公遺道，篤於行義，諸侯順之。...&quot;. Nesti curtiu fragmentu, señálasenos la fuxida de Wang Dangfu, l'ancestru míticu de la llinia real Zhōo, amás del abandonu realizáu polos sos siguidores y tola llinia gobernante, refugando d'equí p'arriba les costumes de los ''róngdi'' (戎狄), unu de los pueblos nómades más destacaos nesta dómina. Bastante ye que, dellos autores atribuyeron a los Zhōo una posible identidá indoeuropea.&lt;/ref&gt; un gobiernu exóxenu a la comunidá sedentaria china. La terminoloxía ''Wǔ Hú'' foi comúnmente traducida de forma xeneral polos autores europeos y munchos sinólogos, como &quot;''Cinco Bárbaros''&quot;, faciendo referencia a la composición étnica d'esta agrupación basada na presencia de los '''xiongnu''', los '''jié''' (羯), los '''xiānbēi''', los '''dī''' (氐) y los '''qiāng''' (羌). La terminoloxía ''Wǔ Hú'' foi creada y afigurada per primer vegada na famosa obra ''Shíliù Guó Chūnqiū'' (十六國春秋),&lt;ref&gt;Títulu que se traduz aprosimao como &quot;Primaveres de los Dieciséis Estaos&quot;.&lt;/ref&gt; ellaborada nel sieglu VI d.C., esto ye, casi dos sieglos dempués de los acontecimientos narraos.

Hai que señalar que coles mesmes el términu '''hú''' (胡) nun foi correutamente interpretáu pola mayoría d'autores europeos, tendiendo fácilmente a catalogalo como &quot;bárbaru&quot;, cuando la so función etimolóxica falta d'indicar non tantu la so identidá cultural atrasada o inferior o como elementu despreciatible, sinón el so allugamientu xeográficu concreta: d'esta miente, 胡 funciona non cola carga etimolóxica del términu &quot;bárbaru&quot; grecollatín, sinón como un calter qu'adopta una función de etnónimo, indicando l'allugamientu concretu de los estratos étnicos aludíos (nesti casu, siempres en rellación al noroeste del mundu conocíu). Ello ye que el calter ''hú'' aplícase indiscriminadamente a personaxes o dignatarios llegaos d'Estaos asitiaos nel Asia Central y que fueron amestaos a cultures como la sogdiana (esto ye, puramente una cultura amestada al mundu iraniu). La totalidá de les cañes nómades citaes nel grupu de los ''Wǔ Hú'' enmárcase dientro del área xeográfica del noroeste (los dī y los qiāng asítiense en redol al corredor de Hexi y la rexón de Gansu), ente que los xiānbēi, entá siendo la única caña étnica enmarcada dientro de les rexones nororientales, moviéronse cada vez más progresivamente escontra'l noroeste, intentando llegar a les acobiciaes rexones del Ordos, ya inclusive moviéndose hasta algamar l'altiplanu tibetanu (el célebre casu de la comunidá emigrada de '''Mùróng Tǔyùhún''' (慕容吐谷渾), fundadora del estáu de '''Tǔyùhún''' (吐谷渾).

La inestabilidá política que caracterizó'l periodu yá señaláu ente 220 y 311, fizo que munchos grupos empobinaos por elites soberanes d'estos cinco cañes pudieren atopar tierres onde instalase, siendo nun principiu les demarcaciones más castigaes y aisllaes del poder menguante de Luoyang: esto ye, en redol a les comandancies y provincies del norte. A diferencia de les otres cañes étniques citaes, los xiongnu partíen yá con ventaya previa, por cuenta del so asentamientu dientro de les rexones y circunscripciones chines, polo qu'aprovecharon la oportunidá que-yos brindaba la guerra de los '''''Bā Wáng Zhī Luàn''''' '''(八王之乱)'''.&lt;ref&gt;Traducíu aprosimao como la &quot;C''onfusión de los Nueve Soberanos''&quot; o &quot;''Desorde de los Nueve Soberanos''&quot;, en referencia a la llucha encarnizada que se desamarró ente distintes partidarios y familiares de la familia reinante na dinastía Jìn, la ''xìng'' de los Sīmǎ.&lt;/ref&gt; Consciente de la necesidá de reafitar la so posición si quería evitar el riesgu de ser depuestu del so cargu, o trate somorguiáu na guerra civil que yá se cobró un bon númberu de víctimes ente la mesma comunidá xiongnu, '''Liú Yuān''' (劉淵), un nietu del penúltimu ''Chányú'' reinante, Wūfuluó, apiguró a los sos siguidores y empezó a estender la so autoridá, aprovechando'l vacíu de poder y la llexitimidá, utilizando y valiéndose de los cargos que yá caltenía en representación del gobiernu Jìn, coles mesmes que reivindicaba'l so supuestu llinaxe y conexón tantu colos sos propios ancestros ya inclusive cola so ascendencia Hàn, tal que demostró cola titulatura adoptada pa la nueva dinastía impuesta: '''Hàn''' (漢), establecida en 304 d.C.&lt;ref&gt;Otru de los errores comunes, a la d'evaluar esti convulso periodu, cometíos por non pocos autores europeos ye la identificación d'esti Estáu como'l primer embrión bárbaru nacíu en territoriu chinu. Lo cierto ye que'l primer Estáu surdíu arriendes de esta voráxine d'acontecimientos, foi l'Estáu de '''Chóuchí''' (仇池), establecíu escontra 297 por '''Yáng Màosōo''' (楊茂搜). Un Estáu que llegaría a perdurar hasta 447, anque pola so estensión y el so escasu protagonismu políticu foi tradicionalmente teníu pocu en cuenta al valorar esti periodu.&lt;/ref&gt; Unu de los aspeutos a tener en cuenta a la de valorar la verdadera naturaleza d'esti Estáu, ye la d'entender y analizar esta dómina como una de les dómines de mayor mestizaje vivíes na historia china: falamos de constantes movimientos étnicos, múltiples enllaces matrimoniales ente la población sedentaria y la nómada y grandes intercambios culturales, que conducíen na mayoría de casos a la creación de nueves identidaes étniques y nueves élites que rexiríen mientres sieglos parte del escenariu políticu norteño (tal que ye'l casu de los paradigmáticos '''Tàbá''' (拓拔), tamién conocíos como '''Tuoba'''). Cuntando con esti últimu aspeutu, nun ye fayadizu calificar a esti Estáu como un ente totalmente xiongnu, yá que nel so mayor parte la población sedentaria hàn llegó a caltener un importante estatus, ensin cuntar con grupos étnicos provenientes de los ''Wǔ Hú'' qu'atoparon abellugu nun primer momentu de caos y tracamundiu nel Estáu llevantáu por Liú Yuān. Unu d'estos personaxes sería, a lo postrero, otru de los grandes actores de la política norteña: el ''jié'' '''Shí Lēi''' (石勒). Con un Estáu reforzáu por constantes folada de refuxaos, una autoridá imposible de ser contestada pol deterioráu gobiernu Jìn y una zona de control estratéxica que-y dexaba conquistar con relativa facilidá tola rexón onde se topaba xustamente la capital Jìn, xuntu con otres importantes ciudaes como Chang'an, Liú Yuān algamó non solo la yá pretendida llibertá y resurrección &quot;xiongnu&quot;, sinón qu'inclusive dio'l primer pasu pal fallecimientu políticu de la dinastía Jìn y p'arruinar el suañu de renovación china que se perdiera yá casi un sieglu antes, col fin de la dinastía Hàn. La ''xìng'' de los Sīmǎ nun tuvo en nengún momentu un sofitu seriu al so intentu de contraataque a la meyora de los ''hú'', yá que nin siquier podía nesti momentu certificar una soberanía incontestable ente los territorios qu'entá intentaba controlar pa la so causa,&lt;ref&gt;Con esceición de la provincia de Liàng, que mientres un curtiu tiempu caltuvo vasallaxe y reconocencia de soberanía a la dinastía, siendo finalmente barrida pola marea ''hú''.&lt;/ref&gt; ente que dellos de los comandantes más capaces nun efeutuaben meyora dalguna. Nun ye d'estrañar que, yá pal añu 311 cayera la mesma Luoyang y marcara l'entamu d'una nueva dómina y dinastía: la era de los '''''Shíliù Guó''''' (十六國) y obligaba a la ''xìng'' de los Sīmǎ, encabezada por '''Sīmǎ Ruì''' (司馬睿), a replegase al sur, buscando l'abrigu del Yangtzé, onde caltuvieron los territorios en nome de la dinastía Jìn hasta 420 d.C. Esti últimu allongamientu de la dinastía foi nomada nel so defectu como '''Dōng Jìn''' (東晉),&lt;ref&gt;Esto ye, la dinastía ''Jin del Este''&lt;/ref&gt; estremándola d'esta miente del so anterior periodu hasta'l repliegue al sur.

Tomar de Luoyang (311) realizóse xusto dempués de la muerte de Liú Yuān (310) y l'ascensión del so fíu y herederu, '''Liú Cōng''' (劉聰). Líder autoritariu y d'espíritu combativu, Liú Cōng buscó en tou momentu rematar la xera qu'empezara'l so padre, encargando a dellos de los sos meyores xenerales que sitiaren y conquistaren de forma definitiva'l principal focu de resistencia Jìn nel norte, Luoyang. Una vegada consiguida la magna xera, Liú Cōng buscó prindar yá de forma decisiva l'últimu focu de poder que los restaba a la dinastía Jìn nel norte: xustamente l'antigua capital hàn de '''Chang'an''' que nesti momentu atopábase yá nun estáu d'avanzada ruina, siendo paradóxicamente el centru de control activu del débil soberanu Jìn, '''Sīmǎ Yè''' (司馬鄴), al qu'executó tiempu dempués (318 d.C.). Cabo señalar que yá enantes Liú Cōng consiguiera prindar al so antecesor nel cargu, '''Sīmǎ Chì''' (司馬熾), tres la captura de Luoyang, decretando de la mesma la so execución posterior (313 d.C.). Tiempos difíciles y de gran turbulencia, como demuestra la captura y execución d'hasta dos ''Húangdì'' de la lexítima dinastía. Tres esti últimu golpe d'efeutu, la nueva capital escoyida p'acoyer el flamante Estáu de Hàn Zhào foi l'anquilosada y casi destruyida Chang'an, tomando coles mesmes una nueva denominación yá mientres el gobiernu de '''Liú Yào''' (劉曜), que foi reconocida namái como '''Zhào''' (趙) a partir de 319 d.C. Tres esti últimu cambéu del soberanu, amosábase claramente un distanciamientu escontra una vinculación más direuta cola tradición china, ente que se reafitaba una oposición bastante condundente a manes de dellos de los subalternos que nel so día sirvieron so los gobiernos de Liú Yuān y Liú Cōng. El comandante de mayor sonadía y más poder dientro del nuevu Estáu yera la épica figura de Shí Lēi. Antiguu esclavu, reconocíu líder y unu de los conquistadores de la prestixosa Luoyang, convirtiérase mientres años nel principal brazu executor del Estáu. Ensin cuntar cola valía y reputación que yá tenía primeramente al ponese al serviciu de Liú Yuān, acompañáu de múltiples bandes de siguidores. Pal añu 329, el distanciamientu impuestu ente Chang'an y Shí Lēi, xuntu colos ataques d'otros paíse vecinos y l'amenaza de represalies y contraataques de los Jìn dende'l sur, acabó col suañu de Liú Yuān, siendo encloyada pol Estáu instauráu pol so antiguu servidor, Shí Lēi, que yera llamáu tamién '''Zhào''' (趙).&lt;ref&gt;Pa evitar tracamundios a la de faer alusiones a los distintos llinaxes reinantes, vieno referise'l primer gobiernu impulsáu por Liu Yuan como ''Hàn Zhào'' (漢趙) o ''Qián Zhào'' (前趙), esto ye, &quot;''Zhao Anterior''&quot;. L'Estáu fundáu por Shi Lei tomaría d'esta miente la denominación de ''Hòu Zhào'' (後趙), esto ye, &quot;Zhao Posterior&quot;.&lt;/ref&gt; El primer intentu de base estatal xiongnu fracasara, pero nun sería'l postreru.
[[Ficheru:Xian May 2007 038.jpg|miniaturadeimagen|Escultura equina del sieglu IV d.C., proveniente de les ruines de l'antigua y mítica capital de Liú Bóbó, '''Tǒngwànchéng''' (統萬城). Esta última ciudá tien el privilexu de ser una de los pocos llugares fundaos direutamente poles nuevu cañes nómades llegaes al norte de China.]]
Mientres dellos años hasta la reunificación de la dinastía Wèi (魏, ente 385 y 535 d.C.), asoceder hasta dos intentos curtios ya igualmente barríos per otros países enemigos. El segundu intentu foi entamáu pol únicu miembru sobreviviente d'una caña nómada identificada colos xiongnu, los '''tiěfú''' (鐵弗). Esti grupu étnicu caltendría un ciertu control rexonal heredáu de xeneración en xeneración a partir d'un ancestru amestáu a los xiongnu del sur, el citáu '''Liú Qùbēi''' (劉去卑). Dende finales del sieglu III d.C., los tiěfú tendríen l'abonda estabilidá y seguridá d'espolletar y perpetuar la so llinia, hasta la espansión llegada dende l'este a manes de los '''taγbač'''.&lt;ref&gt;El términu ''taγbač'' supón la reconstrucción realizada d'esta importante caña nómada del este, que figura nos testos chinos cola forma '''Tàbá''' (拓拔), anque como yá alvertimos llinies tras, ye más conocida xeneralmente como '''Tuoba''', siguiendo la reconstrucción de la so antigua pronunciación nel hanyu de la dómina.&lt;/ref&gt; L'enérxicu y llexendariu fundador de la dinastía Wèi, '''Tàbá Guī''' (拓拔珪), fixo aniquilar a gran parte de la horda tiěfú, acabando inclusive con casi la totalidá de la familia d'un mozu y vengatible '''Liú Bóbó''' (劉勃勃). Contra tou pronósticu, Liú Bóbó llogró escapar a l'acometida taγbač y, entá ye más, fundó'l so propiu Estáu y dinastía, naciendo asina'l segundu Estáu adscritu a los xiongnu, '''Xià''' (夏). Hasta'l final de la so vida (407), nengunu de los países circundantes pudo acabar cola estabilidá impuesta a golpe d'espada por Liú Bóbó, siendo asocedíu pocu dempués polos sos pocu capacitaos descendientes, que terminaron per arruinar el legáu del so ancestru y cayeron finalmente preses de l'ambición taγbač. 
[[Ficheru:MurongPainting.jpg|miniaturadeimagen|Mural datáu mientres la dinastía '''Qián Yàn''' (前燕, 330-370 d.C.), afayáu en Zhāoyáng (朝陽). Nesti mural puede apreciase l'ataque a caballu d'un arqueru con costumes y vestuariu adscritos a la cultura xianbei. Sicasí, cabo señalar qu'esta vistimienta foi adoptada n'última instancia pola mesma población hàn, reconduciéndose la dinámica sinificadora que tradicionalmente caltuviera la cultura y tradición, ''teóricamente'' superior, de la población hàn.]]
El tercer y últimu intentu restante d'independencia y papel destacáu de los xiongnu vieno por obra de '''Jǔqú Méngxùn''' (沮渠蒙遜), miembru d'otra de les cañes nómades identificaes colos xiongnu, los '''jǔqú''' (沮渠). Nel so casu, la situación estratéxica en redol al estremu noroeste de los antiguos dominios Jìn faía abarruntar una posible estabilidá y permanencia duradera, que nun llegó a cuayase por cuenta de la continua llucha sostenida con otros grupos nómades llegaos al escenariu (como'l casu de los '''tūfà''' (禿髮), xuntu cola resistencia ufiertada por grupos chinos qu'intentaben proclamar la so independencia de facto y control na provincia de Liáng (empobinaos pola ''shì'' de los '''Li''' (李), condergando les actividaes y el total de los esfuercios de Jǔqú Méngxùn a un continuu llabor de defensa, ataque y reconstrucción frente a los sos voraces enemigos nes fronteres, nun intentu de consolidar el autoproclamado Estáu de '''Běi Liáng''' (北涼). Tres la so muerte (433), la estabilidá del Estáu yera tal que'l so socesor '''Jǔqú Mùjiān''' (沮渠牧犍) apenes pudo aguantar l'emburrie d'unos taγbač, resueltos a someter tol norte de China. Lo cierto ye que tres la cayida de Xià (431), l'únicu Estáu que restaba yá por someter tol norte de China yera xustamente'l de Běi Liáng, xera que nun tardó n'encetar el segundu y non menos insigne soberanu Wèi, '''Tàbá Dào''' (拓拔燾). La potencia y prestíu taγbač yera de tal calibre, que llegaron inclusive a prindar con vida y caltener so arrestu na capital (Pingcheng) a Jǔqú Mùjiān, siendo executáu años dempués, víctima d'una intriga palaciega (447 d.C.). Dalgunos de los familiares qu'escaparon con vida fora de Wèi, intentaron prorrogar la so independencia y gobiernu, estableciéndose alentosamente na actual cuenca del Tarim, onde '''Jǔqú Wúhuì''' (沮渠無諱) intentó establecer un nuevu Estáu a cuenta de dellos presentes en redol a la Ruta de la Seda. Esti intentu fracasó en gran midida pola falta de sofitu y llexitimidá abondes como pa imponer la so autoridá, coles mesmes que la llucha encarnizada que sostuvo contra dellos prófugos chinos que tamién intentaron establecer un conato d'Estáu hereditariu (prófugos como l'antiguu xeneral de '''Xī Liáng''' (西涼), Táng Qì (唐契). Finalmente, por cuenta de los escasos sofitos, el postreru representante de los ''jǔqú'', '''Jǔqú Ānzhōo''' (沮渠安周), acabó siendo executáu escontra 460 d.C. a manes de los róurán (柔然), quien naguaben someter xustamente una de les rexones más importantes na Ruta de la Seda, '''Gāochāng''' (高昌), l'últimu apartaz de poder de los ''jǔqú.'' Dábase asina por concluyíu l'últimu intentu d'edificación estatal protagonizáu por una caña nómada rellacionada colos xiongnu.

El destín posterior de la mayor parte de les cañes xiongnu foi'l de l'asimilación, integración y mestizaje ente les diverses cañes nómades circundantes nel norte de China, coles mesmes que'l términu ''xiongnu'' foi abandonáu progresivamente nos testos chinos a favor d'una mayor presencia del etnónimo [[Xianbei|''xiānbēi'' (鮮卑)]], peracabándose'l cambéu de rol determinante na estepa oriental que s'empezara yá sieglos antes cola derrota y decadencia de los xiongnu del norte a manes de los xianbei.

== Teoríes en redol a la identificación etnollingüística de los xiongnu ==
Dalgunos autores defenden un posible orixe en redol a un '''estratu etnolingüístico iraniu'''. Unu de los grandes adalides d'esta identificación ye xustamente una autoridá reconocida nel campu del orientalismu, '''Harold Walter Bailey'''. L'autor cubicaba una revisión refecha de dalgunos de los nomes xiongnu citaos poles fontes chines nel sieglu II e.C., axudicándo-yos una probable identidá irania. Idea que ye sofitada por turcólogos de la talla de Henryk Jankowski, coles mesmes qu'otros, como '''Christopher I. Beckwith''', señalen qu'inclusive los nomes xiongnu podríen ser cognados de cañes llingüístiques escitas, sakas y sogdianas, correspondiéndose d'esta miente con una variante llingüística irania. Beckwith añede que ye probable que l'estratu inicial xiongnu pudiera contener cierta influencia direuta escita al entamu, cuando apenes conformaben una ''bù'' que lluchaba por una espansión direuta metanes otres rivales y más poderoses, tomando d'esta miente un puntu de partida basáu nel modelu de soberanía y organización iranios. Otru autores reconocíos, como [[János Harmatta]], llegaron a afirmar que dalgunes de les ''bù'' y títulos citaos nes fontes chines en rellación colos xiongnu, tán direutamente rellacionaos cola terminoloxía irania, esplicándose d'esta miente les complexes titulaturas apurríes siguiendo la trescripción china de la dómina, coles mesmes que sostién la posibilidá de la presencia d'una caña llingüística irania oriental ente una parte significativa de les ''bù'' de los xiongnu. Bastante ye que, dalgunes de les terminoloxíes adscrites a los xiongnu guarden, en múltiples ocasiones, una estrecha rellación coles nomenclatures wusun, siendo estos postreros unos de los grupos adscritos tradicionalmente al mundu iraniu per una parte importante d'académicos. Ensin cuntar col fechu de la presencia activa d'una parte significativa de les ''bù'' conquistaes a los '''yuèzhī''', el principal grupu identificáu unánimemente como perteneciente a la caña irania.
[[Ficheru:Xian May 2007 158.jpg|miniaturadeimagen|Pieza ornamental nómada, espuesta nel actual muséu de Xi'an, China. Na pieza ornamental, podemos alvertir una de les obres más corrientes nel arte desenvueltu poles cañes étniques escitas: la fusión de dos especies animales pa ilustrar, na so finalidá, la dualidá nuna única pieza, de delles partes de los animales utilizaos. Na presente pieza, atopamos a la fin de la cornamenta el relieve d'una cabeza identificada con un ave de presa, pa retraernos a la cabeza de la pieza y atopanos, una vegada más, con una cabeza d'ave de presa. Con total probabilidá, les aves de presa señalaes son alusiones a los conocíos grifos. Nel restu de la pieza, reparar una composición más amestada al cuerpu d'un cérvidu. Estos restos topaos en zones tan alloñaes del epicentru escita demuestren la permanencia (o influencia) d'una parte de la cultura 'escita' dientro de la confederación territorial de los xiongnu.]]

Una segunda teoría que ganó grandes adeptos ye la identificación direuta de los xiongnu como pertenecientes a un '''estratu etnolingüístico''' '''protomongol''', faciéndo-yos posesores, por defectu, d'una llingua mongólica sumida, siendo esta teoría defendida por autores como Denis Sinor o l'académicu mongol '''Ts. Baasansuren'''. Les últimes investigaciones efeutuaes a lo llargo de l'actual Mongolia, xuntu con importantes descubrimientos realizaos na actual Mongolia Interior, amosaron una enorme guarda sobre gran parte del territoriu mongol, lo que puede dar llugar a una vinculación más cercana colos estratos protomongoles que fueron identificaos en múltiples ocasiones, con cañes como la de los dōnghú, el principal y primer enemigu a bater na espansión xiongnu. La conquista y asimilación d'una parte significativa de les ''bù'' de los derrotaos dōnghú ye más qu'incuestionable: sicasí, nun lo ye tantu'l nivel de presencia de les cañes protomongolas na confederación xiongnu, o si una parte significativa de la mesma tendría un llugar determinante na confederación, valiéndose de ciertes traces a priori cimeres, como yera'l fechu de constituyir el primer poder na escala nómada nes estepes orientales, per delantre inclusive de los non menos poderosos yuèzhī. L'ausencia casi total de grafía o trescripciones, que puedan ayudar a una identificación con dalguna caña llingüística protomongola posterior, tampoco ayuda a sostener esta teoría con gran garantía, magar los sofitos d'académicos convencíos de la mesma. A pesar d'ello, ye una aguada que caltién cierta pujanza ente un sector d'académicos rusos hasta l'actualidá, siendo unu de los sos principales defensores yá nel so día el célebre [[Nikita Bichurin]], quien consideraba tantu a los xiongnu como a los xianbei dos subgrupos pertenecientes a una mesma familia, preeminentemente la familia protomongola. Ye significativu coles mesmes cómo'l mesmu '''Činggis Qahan''',&lt;ref&gt;La composición '''Činggis Q''ahan''''', ye conocida principalmente nes fontes europees como '''Genghis Khan''', tresmitíu a partir de la acortación, yá dende dómina medieval, del términu titular que Temudjin adoptó n'estableciendo les bases del so Estáu. Entá en dómina de Temudjin, la titulatura orixinal '''''Qaγan''' s''eguía teniendo vixencia ente los pueblos nómades de la estepa oriental. Nel casu mongol, la'' &quot;γ&quot; ''foise faciendo cada vez más ausente, hasta terminar derivándose'l términu orixinal na pronunciación del mongol antiguu, '''''Qahan''' ''o '''''Qaan'''. ''Decidimos asitiala cola forma ''Qahan'', siguiendo la composición del mongol antiguu reconstruyíu pol célebre sinólogu [[Paul Pelliot]], tal que axunta na magna obra billingüe '''Hestoria Secreta de los Mongoles (''Histoire secrète des Mongols'')''': accesu direutu pa descarga del documentu orixinal: http://classiques.uqac.ca/classiques/pelliot_paul/histoire_secrete_mongols/histoire_secrete_mongols.html. &lt;/ref&gt; casi un mileniu dempués, fai referencia a unu de los sos escelsos ancestros: el xiongnu '''Mòdùn'''.&lt;ref&gt;Afirmación que confirma la tresmisión oral de non poques figures históriques ente les distintes cañes de la estepa oriental. La presente referencia atopar na carta empobinada por el mesmu Temudjin a una de les autoridaes taoístes más famoses de la dómina, '''Qiū Chùjī''' (丘處機 ), en 1219: &quot;....念我'''&lt;o&gt;&lt;big&gt;單于&lt;/big&gt;&lt;/o&gt;'''國，千載百世已來，未有之也...&quot;, ''Jīnlián Xian Shǐ'' (金蓮仙史), Volume 19. Nel testu, Temudjin apaez citáu namái cola trescripción del so nome mongol orixinal '''Tiěmùzhēn''' (鐵木真), esto ye '''Temudjin'''.

https://zh.wikisource.org/wiki/%E9%87%91%E8%93%AE%E4%BB%99%E5%8F%B2/19
&lt;/ref&gt;

Una tercer teoría que tamién ganó grandes sofitos y partidarios, ye la de señalar una identificación más vertical, escontra un '''estratu etnolingüístico turcu''', destacando ente los sos defensores, académicos como '''H. Parker, Jean-Pierre Abel-Rémusat, Julius Klaproth, Kurakichi Shiratori, Gustaf John Ramstedt, Annemarie von Gabain y Omeljan Pritsak'''. Dalgunos d'esti autores sostienen sicasí diferencies marcaes a la de catalogar el supuestu estratu inicial turcu nos xiongnu: unos señalen que la clase dominante podría consistir una elite proto-turca, ente que la gran inmensidá de ''bù'' tremaes a lo llargo de la estepa, taríen compuestes por distintes demarcaciones étniques y ramificaciones nómades de diverses cañes llingüístiques (esto ye, pudiendo esistir na mesma estratos llingüísticos iranios, proto-turcos, proto-mongoles, tunguses ya inclusive d'estratu sinón-tibetanu, ente otres). Otres voces dientro d'esta teoría, defenden que probablemente se configurara una confederación en redol a una elite proto-huna, que contenía un estratu claramente túrquico, siguiendo por defectu otra de los grandes discutinios amenaos tocantes a identificación étnica nómada, la de la identificación hunu-turca. Una de les claves de la identidá xiongnu-turcos, partió nes últimes décades, nel estudiu intensivu d'una de les cañes tribales más señalaes a la de adscribir una identidá proto-turca: la caña tribal yá citada enantes de los '''dīngling (丁零)''', darréu reconocíos como '''gāochē (高車) y tèlēi (特勒)'''. El principal problema a la de rellacionar o estudiar la rellación d'estes cañes tan alloñaes y de cutiu mal identificaes nes fontes chines, anicia en que tanto les sos costumes, como les afirmaciones sosteníes nes fontes chines, nun enllacen necesariamente a estos postreros de forma direuta colos xiongnu: ello ye que nes cróniques posteriores, los autores tienden a utilizar términos como ''xiongnu'' o ''xianbei'' non como prueba fehaciente de la so vinculación étnica, sinón como un términu ''paragües'' pa faer una referencia averada a la so posible identificación étnica. Tou ello, cuntando col fechu de que según la fonte consultada, l'orixe o vinculación étnica de los dīngling puede llegar inclusive a variar nel so orixe o detalle. Sicasí, los partidarios de la teoría xiongnu-turcos, va ganando adeptos nos últimos años, anque ensin caltener entá una solidez argumentativa que pueda decantar la balanza pa la pretendida identificación étnica y llingüística de los xiongnu.

Una cuarta teoría, foi esbozada por un autor pioneru nel discutiniu de etnicidad xiongnu: '''Lajos Ligeti''', alvirtió de la posibilidá de que los xiongnu pudieren caltener un '''estratu etnolingüístico yeniseico'''. Escontra empiezos del 1960, el celebráu sinólogu '''Edwin Pulleyblank''', foi yá'l primer autor n'espandir esta idea con ciertes evidencies sólidamente argumentaes. Otra voz d'autoridá na materia, '''Alexander Vovin''', retomaría l'argumentu de Pulleyblank, sofitándose para ello na fonoloxía reconstruyida del antiguu chinu impulsada por '''Starostin y Baxter''', según cola célebre frase ''jié'' agospiada nel ''Jin Shu'', pronunciada pol famosu Shí Lēi, nel marcu de la so llucha contra '''Liú Yào (劉曜)''', escontra'l 328 d.C.&lt;ref&gt;Famosa frase que llevantó más d'un conflictu a la d'analizar el so verdaderu posu llingüístico orixinariu: &quot;...秀支 替戾剛 僕谷 劬禿當...&quot;, siendo interpretada de forma distinta por non pocu autores.&lt;/ref&gt; Una comparancia y estudiu por demás alvertíu y complicáu, habida cunta la falta entá de pruebes y estudios pa rellacionar el marcu llingüísticu de los xiongnu, cola caña yeniseica. A pesar d'ello, nun hai qu'escaecer que la caña étnica de los jié, foi señalada nes fontes como perteneciente al ámbitu cultural y político xiongnu, lo que tampoco garantiza una enorme o bultable presencia na confederación en dómines anteriores o nesta propia dómina na que los xiongnu, fuéronse enxareyando y entemeciendo étnicamente, dende la so entrada en territoriu Hàn. Entá con tou, los últimos estudios realizaos polos defensores de la teoría yeniseica, defenden por una mayor compatibildiad a la de traducir la frase señalada utilizando la gramática yeniseica, en llugar de la gramática turca aplicada tradicionalmente. El mesmu Edwin Pulleyblank yá llegó a sostener la posibilidá de que los títulos xiongnu, fueren originariamente términos procedentes de les rexones del sur de Siberia, tresmitíos como préstamos llingüísticos ente les comunidaes proto-turques y proto-mongoles.

== El polémicu venceyu ente los xiongnu y los hunos ==
Desque'l famosu orientalista [[Joseph de Guignes]] (1721-1800) llanzara la so teoría de la &quot;identificación '''etnollingüística xiongnu-[[hunos]]'''&quot;, esta aguada llogró sumar nes sos files a un siguíu númberu de sinólogos, académicos y orientalistes, que cubicaron esta opción como la más plausible a la d'entender la abrupta llegada de los hunos a Europa, provenientes xustamente de les estepes centrales. La teoría, llueñe de ser una argumentación pocu válida, tendría sentíu teniendo en cuenta les numberoses migraciones transcontinentales realizaes por non pocos pueblos nómades, siendo xustamente los escitas, pioneros nesta práutica tradicional.&lt;ref&gt;Ello ye que la presencia escita, o siquier de cultures estrechamente influyíes polos escitas, constátase práuticamente dende l'estremu de les estepes occidentales (suelu puramente européu), pasando poles estepes centrales y llegando hasta árees bien colindantes a les estepes orientales, topándose progresivamente xacimientos que confirmen la presencia de grupos indoeuropeos hasta práuticamente la rexón del Ordos.&lt;/ref&gt; Escontra la segunda metá del sieglu XX otru autores empezaron a espresar el so escepticismu escontra esti enfoque tradicional, basándose principalmente nel estudiu de les fontes arqueolóxiques y paleoantropológicas. Pa dellos autores, como '''Otto Maenchen-Helfen''', la rellación hunos-xiongnu escarez de sustentu debíu, en parte, a la distancia cronolóxica. Amás, les pruebes d'ADN realizaes nos restos topaos en dómina huna tampoco fueron por demás decisivos o determinantes pa otorgar un puntu favor de la teoría xiongnu-hunos. Les últimes anotaciones en rellación a los xiongnu como confederación o grupu empobináu por una amplia mayoría de xiongnu son precisamente les últimes campañes empobinaes pola dinastían Hàn escontra 89 d.C. y protagonizaes, como yá señalamos enantes, pol célebre Dòu Xiàn (窦宪). Poro, con esta barrera cronolóxica, de práuticamente casi tres sieglos de duración hasta l'apaición de los hunos en suelu européu, una correlación étnica direca ente xiongnu y hunos antóxase como una gran sobresimplificación.

Per otra parte, l'usu argumentativo d'elementos culturales, como los conocíos instrumentos presentes y atestiguaos en dómina xiongnu, entá utilizaos en dómina huna,&lt;ref&gt;Dende'l puntu de vista arqueolóxicu, la gran cantidá de calderos atopaos dende la llanura panónica hasta'l desiertu de Ordos demuestren una clara transición cultural, amás de cierta evolución en dichos calderos a partir de formes simples a formes más complexes.&lt;/ref&gt; nun prueba direutamente que sía una correlación étnica, yá que ye probable que fora puramente una adopción cultural d'otros grupos que yá s'atopaben nes estepes centrales o los estremos más occidentales de la estepa oriental, siendo calteníos mientres xeneraciones.

A pesar d'ello, dellos autores remanaron importantes contribuciones al resolver esta tema entá espinosu, como'l casu del francés '''Étienne de la Vaissière''', quien amosó nos sos últimos estudios cómo cierta carta unviada por un comerciante sogdiano rellata la invasión del norte de China polos xiongnu cola grafía '''γwn''' (''xwn''), y la referencia na traducción d'antiguos sutras buditas por un monxu bactriano de la ciudá de Dunhuang, que aplicó la pallabra '''Hūņa''' pa referise a los xiongnu. Pa esti autor el venceyu que xune a los hunos colos xiongnu ye de calter políticu y non étnicu o llingüísticu.&lt;ref&gt;Esti planteamientu anueva'l discutiniu dende un nuevu ángulu y llogra tornar los argumentos remanaos polos detractores de la vinculación xiongnu-hunos. http://www.academia.edu/1476535/Huns_et_Xiongnu&lt;/ref&gt; '''Christopher Atwood''' sofita esta postura y amiesta que'l sánscritu ''Hūņa'' ye una trescripción de la pallabra '''*Xoņa''', que foi escrita en chinu antiguu mientres la dinastía Han. Tamién argumenta qu'esta referencia foi tresmitida por comerciantes griegos bactrianos a Europa, onde se convirtió en '''Ounnoi''' (''Oúnnoi'') y '''''Huni''''' en griegu y llatín, respeutivamente.&lt;ref&gt;Atwood, 2012, p. 30.&lt;/ref&gt;

== Ver tamién ==
* [[Cultura de Karasuk]]
* [[Cultura de Ordos]]
* [[Modun]]
* [[Touman]]
* [[Huhanye]]
* [[Wang Zhaojun]]
* [[Zhizhi]]

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Bibliografía primaria ==
* Sīmǎ Qiān (司馬遷) et al., ''Shǐ Jì'' (史記). Beijing: Zhonghua Shuju, 1959. Enllaz direutu al volume '''(en ''hanyu'' clásicu)''' https://zh.wikisource.org/wiki/%E5%8F%B2%E8%A8%98
* ''Memoires Historiques'', Edouard Chavannes (traducción parcial en francés y siguiendo el Wade-Gilles) https://fr.wikisource.org/wiki/M%C3%A9moires_historiques
* Bān Gù (班固), ''Hàn Shū'' (漢書). Beijing: Zhonghua Shuju, 1962. Enllaz direutu al volume '''(en ''hanyu'' clásicu)''' https://zh.wikisource.org/wiki/%E6%BC%A2%E6%9B%B8
* Fàn Yè (范曄) et al., comp. ''Hòu Hàn Shū'' (後漢書). Beijing: Zhonghua Shuju, 1965. Enllaz direutu al volume '''(en ''pinyin'')''' https://zh.wikisource.org/wiki/%E5%BE%8C%E6%BC%A2%E6%9B%B8

Estes son los trés principales obres a la d'estudiar l'orixe, evolución y desenvolvimientu de la confederación xiongnu, anque se debe señalar, la gran aportación historiográfica ufiertada por Sīmǎ Qiān, quien dota a la so obra d'un calter antropolóxicu únicu y nunca antes reparáu nes fontes chines precedentes. Coles mesmes, l'usu de la '''alteridad''' demostráu na composición de la so obra, na que nun duldar n'ufiertar el testimoniu de voces contraries a la cultura, valores y Virtú de la dinastía, doten a la so obra d'una solvencia cimera, difícilmente emulada por otros autores posteriores. Eso nun torgar, que tantu Bān Gù, como Fàn Yè, aplicaren la so metodoloxía, perpetuando mientres sieglos una escuela historiográfica empecipiada xustamente na disposición lliteraria de Sīmǎ Qiān. Esti fechu, causó qu'en múltiples ocasiones, sía comparáu a les traces, con otra de les grandes figures historiográfiques mundiales, como la del autor griegu Heródoto, estableciéndose analoxíes entr la modalidá de descripción etnográfica ufiertada pol griegu y la señalada por Sīmǎ Qiān. Sicasí, una de les diferencies trascendentales qu'apurren una mayor verosimilitud a les anotaciones de Sīmǎ Qiān escontra los xiongnu, en comparanza de les descripciones ufiertaes por Heródoto escontra los escitas, ye xustamente l'enclín marcao y oxetivo d'intentar depurar al máximu la información menos relevante, pintoresca y a les clares pocu oxetiva, evitando asina cayer en ciertes aseveraciones y afirmaciones pocu veraces, que sí podemos atopar en más d'una ocasión, adscrites a la narrativa ufiertada por Heródoto sobre los escitas, la caña nómada de les estepes, qu'en dómina xiongnu, caltenía entá una fuerte presencia a lo llargo de les estepes occidentales.

== Bibliografía secundaria ==
* ATWOOD, CHRISTOPHER, ''Huns and Xiōngnu: New thoughts on an old problem'', in: VV. AA., ''Studies in History and Culture in Honor of Donald Ostrowski'', (2012). https://www.academia.edu/2455107/Huns_and_Xiongnu_New_Thoughts_on_an_Old_Problem
* CHANG CHUN-SHU, ''Military aspects of Han Wu-Ti's Northern and Northwestern Campaigns'', Wisconsin State University. https://www.jstor.org/stable/2718463
* CHU'Ü-HSUN, KAO, ''The Ching Lu Shen Shrines of Han Sword Worship in Hsiung Nu Religion'', Academia Sinica, Taipei.http://www.jstor.org/stable/41917638
* DAFFINÀ, PAOLO, ''Postille alla Storia Degli Hsiung-nu''. https://www.jstor.org/stable/41880168?seq=1#page_scan_tab_contents
* DE CRESPIGNY, RAFE, ''Northern frontier: The policies and strategies of the Later Han empire''. Canberra: Australian National University Press, (1984).
* DE GUIGNES, JOSEPH, ''Historie générale des Huns, des Turcs, des Mogols, et des autres Tartares occidentaux'', (1758). https://archive.org/details/histoiregnraled02guiggoog
* DE LA VAISSIÈRE, ÉTIENNE, ''Huns et Xiongnu'', Central Asian Journal Nᵘ49, (2005). páxs. 3-26. http://www.academia.edu/1476535/Huns_et_Xiongnu
* EOYANG EUGENE, ''The Wang Chao-chün Legend. Configurations of the Classic'', en Chinese Literature: Essays, Articles, Reviews 4 (1982). https://www.jstor.org/stable/495595?seq=1#page_scan_tab_contents
* HILL, JOHN Y., ''The Western Regions according to the Hou Hanshu. Draft annotated English translation'' http://www.etana.org/node/5990 (2004)
* HILL, JOHN Y., ''The Peoples of the West from the Weilue'' 魏略 ''by Yu Huan'' 魚豢: ''A Third Century Chinese Account Composed between 239 and 265 CE. Draft annotated English translation'' https://depts.washington.edu/silkroad/texts/weilue/weilue.html (2004) 
* HONEY, DAVID B. ''The Han-Shu, Manuscript evidence, and textual criticism of the Shih-Chi: the case of the &quot;Hsiung-nu lieh-chuan&quot;'', Brigham Young University.https://www.jstor.org/stable/495247?seq=1#page_scan_tab_contents 
* HULSEWÉ, A.F.P. y LOEWE M.A.N., ''China in Central Asia: The Early Stage 125 BC – AD 23: an annotated translation of chapters 61 and 96 of the History of the Former Han Dynasty''. E. J. Brill, Leiden (1979).
* MAENCHEN-HELFEN, Otto, ''Archaistic names of the Hsiung-nu'', pp.&amp;nbsp;249-261, Central Asiatic Journal 6.
* PSARRAS, SOPHIA-KARIN, ''Han and Xiongnu.'' ''A reexamination of cultural and political relations (I) and (II)'', en Monumenta Serica 51 (2003): pp.&amp;nbsp;55-236. Primer parte: https://www.jstor.org/stable/pdf/40727370.pdf Segunda Parte: https://www.jstor.org/stable/40727309?seq=1#page_scan_tab_contents
* STUURMAN, S. (2008) Heròdotus and Torca Qian: History and the Anthropological Turn in Ancient Greece and Han China, en ''Journal of World History'', Volum 19, Númberu 1, Març. Publicat per: Erasmus University Rotterdam. http://muse.jhu.edu/journals/journal_of_world_history/v019/19.1.stuurman.html
* TANG, CH'I, ''Agrarianism and urbanism, and their relationship to the Hsiung-nu Empire.'' https://www.jstor.org/stable/41927320
* TOSHIO, HAYASHI, ''Agriculture and Settlements in the Hsiung-nu'', Bulletin of the Ancient Orient Museum, Vol. VI, 1984. https://www.academia.edu/15526136/Agriculture_and_Settlements_in_the_Hsiung-nu
* TURBAT, TS; BATSUKH D. y BEMMANN J., ''Xiongnu burials at Avyn Khökh Uul Site at the Southern Foothills of the Mongolian Altai'', Tomus XXXV Fasciculus 20, Studia Archaeologica 2015. https://www.researchgate.net/publication/295901734_Xiongnu_burials_at_Avyn_Khokh_Uul_site_at_the_southern_foothills_of_the_Mongolian_Altai
* TWITCHETT, DENNIS, ''The Cambridge History of China. The Ch'in and Han Empires'', ''221B.C-A.D. 220'', Cambridge: [[Cambridge University Press]], vol.I, (1987)
* WALLACKER, BENJAMIN Y. y MESERVE RUTH I.,''The emperor of China and the Hobbled Horse of the Xiongnu'', en CAJ 49/2 (2005).https://www.jstor.org/stable/41928395
*Yamada, NOBUO, ''Formation of the Hsiung-nu nomadic State'', Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hung. Tomus XXXVI (1-3), pp.&amp;nbsp;575-582 (1982). https://www.jstor.org/stable/23657879?seq=1#page_scan_tab_contents
*YÜ YING-SHIH, &quot;Han foreign relations&quot;, en ''The Cambridge History of China'', Volume 1, pp.&amp;nbsp;377-462.

{{Tradubot|Xiongnu}}
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Xiongnu|Xiongnu]]
[[Categoría:Historia de Mongolia]]
[[Categoría:Nómades euroasiáticos]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>1fh5n4z0wkq7hq456myl7335se3fqpz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Yalal ad-Din Muhammad Rumi</title>
    <ns>0</ns>
    <id>138356</id>
    <revision>
      <id>3714390</id>
      <parentid>3621473</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:26:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23531" xml:space="preserve">{{referencies adicionales|biografíes|t=20131113213653}}
{{persona |nome =
Balkhi
|imaxe = 
|descripción = Filósofu persa |fecha de nacencia
= {{Fecha|30|setiembre|1207}}
|llugar de nacencia = [[Ficheru:BlackFlag.svg|20px]] [[Balj]] - [[Jorezmitas]]
|fecha de fallecimientu = {{Fecha|17|avientu|1273}} &lt;br&gt;(66 años)
|llugar de fallecimientu = [[Ficheru:Flag of Sultanate of Rum.svg|20px]] [[Konya]] - [[Sultanatu de Rum]]
|ocupación = Filósofu persa, maestru de la tradición Sufi
|escuela = Sufismu, Hanafi
|principales_intereses = poesía llírica, música, dancia |influencia =
Attar, Shams Tabriz
|influyíu = Muhammad Iqbal
|idees_notables = Música de mediu oriente, poesía, filosofía y danza sufi
}}
'''Yalāl ad-Dīn Muhammad Balkhi''' ({{Lang-fa|جلال الدين محمد بلخى}}, {{Lang-tr|Mevlânâ Celâleddîn-i Balkhi}}, tamién conocíu como «[[Mawlana|Mavlānā]]» o «Mevlânâ» que significa «El nuesu Señor», Mevlevî o Mawlawī (مولوی «el mio Maestru») coles sos adautaciones fonétiques al persa y turcu, respeutivamente) foi un célebre poeta místicu musulmán [[Persia|persa]]&lt;ref&gt;{{cita web | url= http://www.1902encyclopedia.com/R/RUM/jalal-ad-din-rumi.html | títulu = Yalal ad-Din Rumi, Persian poet (1207-73)}}&lt;!--Títulu xeneráu por Muriu Bot--&gt;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web| url = http://www.museumstuff.com/learn/topics/Jalal_ad-Din |títulu= Jalal ad-Din : Define, Explore, Discuss}}&lt;!--Títulu xeneráu por Muriu Bot--&gt;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web| url = http://www.encyclopedia.com/topic/Jalal_ad-Din_Rumi.aspx | títulu= Jalal ad-Din Rumi Facts, information, pictures}}&lt;!--Títulu xeneráu por Muriu Bot--&gt;&lt;/ref&gt; y eruditu relixosu que nació'l [[30 de setiembre]] de [[1207]] en [[Balj]], na actual [[Afganistán]] —anque naquella dómina pertenecía a la provincia del Gran Jorasán de Persia— y morrió en [[Konya]] —naquella dómina parte del Sultanatu de Rüm, de la dinastía de los turcos selyúcidas—, el [[17 d'avientu]] de [[1273]], razón pola cual conmemórase cada añu'l fallecimientu d'esti pernomáu pensador y místicu sufí del Islam en dicha ciudá de l'[[Anatolia]] turca. Tamién ye conocíu como '''Rumí''', que significa «orixinariu de la Anatolia romana» una y bones la Anatolia yera denominada polos turcos [[selyúcidas]] como la tierra de Rum (los romanos)», en referencia al Imperiu Romanu d'Oriente más conocíu como [[Imperiu bizantín]].

La importancia de Rumí tesciende lo puramente nacional y étnicu. Al traviés de los sieglos tuvo una significativa influencia na lliteratura persa, urdú y turca. Los sos poemes son diariamente lleíos nos países de fala persa como [[Irán]], Afganistán y [[Taxiquistán]] y fueron llargamente traducíos a dellos idiomes alredor del mundu.

Dempués de la so muerte, los sos siguidores fundaron la orde sufí [[Mevleví]], meyor conocíos como los &quot;Derviches Giróvagos&quot;, yá que realicen una meditación en movimientu llamada &quot;semá&quot; onde homes (y anguaño, muyeres) xiren sobre si mesmos acompañaos por flautes y tambores.

== Vida ==

Yalal ad-din Rumi nació na ciudá de [[Balj]], Afganistán, en [[1207]]. Alredor del añu 1220, cuando Rumi tenía doce años, la so familia dexó les provincies orientales de [[Persia]] con un grupu de discípulos y viaxó escontra l'oeste por causa de les invasiones del [[imperiu mongol]]. Mientres esta pelegrinación conoció llugares como [[Jorasán]], [[Bagdag]], [[La Meca]], [[Medina]], [[Xerusalén]], [[Alepo]] y [[Damascu]], llegando a conocer a munchos de los eruditos y sufíes de la dómina. 

Ente los alcuentros con estos eruditos, cúntase que na ciudá de [[Nishapur]] conoció al renombráu [[poeta]] [[Persia|persa]] [[sufí]] [[Farid al Din Attar| Farid al-din Attar]] quien -y renombró como Yalal ad-Din. Al paecer el Xeque Attar quedó bien impresionáu pol mozu Rumi, y díxo-y al so padre depués de regala-y una copia de la so &quot;Asrar Nameh&quot; (Llibru de los secretos): &quot;Llueu esti fíu to va faer amburar a los aspirantes espirituales d'esti mundu&quot;. 

Hacia l'añu 1230 y probablemente por una invitación de [[Kaikubad I]], el gran xuez d'[[Anatolia]], el padre de Rumi, [[Baha'uddin Walad]], tomó camín d'[[Asia Menor]] ya instalóse en [[Konya]], [[Turquía]], una ciudá rellacionada cola so familia hasta'l día de güei. Baha'uddin Walad y la so familia foi bienvenida y recibida afectuosamente en Konya, llugar qu'acoyía nesos momentu a munchos inmigrantes provenientes de les ciudaes orientales de [[Persia]], cuidao que Anatolia representaba un abellugu sele nel [[Islam|Mundu Islámicu]] mientres los aturbolinaos años de la invasión mongólica. Baha'uddin Walad adquirió fama rápido como un eruditu relixosu y sufí, aportando a l'autor del &quot;[[Ma'arif]]&quot;, obra maestra del sufismu. Morrió con honor cuando Rumi tenía 24 años d'edá.

Pa esi entós Rumi, casáu y col so primer fíu (el que sería Sultán Veled), yá empezara'l so acercamientu y contautu cola espiritualidá gracies a la instrucción empezada pol so proxenitor y siguida so tutelar de [[Sayyid Burjanedín de Balkh]], amigu cercanu del so padre, quien lo empecipiaría nos misterios del [[Sufismu]].

El primer contautu que toma Rumi con Sayyid ye interesante: Sayyid al momentu de la muerte del so amigu, el padre de Rumi, atopar en Balj ([[Jorasán]]), y entendió que tenía de dir a Konya p'asumir la educación espiritual de Yalal ad-din (Rumi). Alredor d'un añu dempués Sayyid atopar con Rumi y mientres nueve años instrúye-y na &quot;ciencia de los profetes y los estaos&quot;. Esta instrucción empezó con un retiru estrictu de cuarenta díes siguiendo con delles disciplines de meditación y ayunu.

Col tiempu, Rumi creció na conocencia y la ciencia de Dios. N'unu de los sos alcuentros con Sayyid, quien sintió que cumpliera'l so cometíu al respective de Rumi, ésti díxo-y:
“Yá tas preparáu, fíu mio. Nun tienes igual en nenguna de les cañes del aprendizaxe. Te convertisti nun lleón de la conocencia. Yo tamién soi un lleón y nun ye necesariu que los dos teamos acá, por eso quiero colame. Entá más, un gran amigu va venir a ti y van ser cada unu l'espeyu del otru. Él te va emponer escontra les partes más fondes del mundu espiritual, y tu empondrás-y a él. Cada unu d'ustedes va complementar al otru, y van ser los meyores amigos del mundu enteru.” 
Y asina foi como Sayyid anunció la llegada de Shams-y-Tabrizi, l'eventu central de la vida de Rumi. Sayyid, depués d'esti alcuentru, quixo vivir el restu de los sos años n'aislamientu.

Rumi, yá convertíu en maestru, tantu nes ciencies del [[Shari]] como del Sufismu, estableció un círculu alredor de Konya, en dalgún momentu ente 1240 a 1244, centrándose na enseñanza, la meditación, ayudando a los probes y n'actividaes d'aprendizaxe. Cúntase que yera un profesor bien popular, y que non menos de cuatrocientos estudiantes asistíen a les sos clases.

En 1244 y a la edá de trenta y siete años, Rumi conoció al errante espiritual llamáu [[Shams-y-Tabrizi]], que llegara a Konya esi añu dempués de permanecer un curtiu ralu en Bagdag. Shams yera un sufí misteriosu y poderosu; inclusive la so muerte nun foi resuelta entá, y tien tumbes que se convirtieron en puntos de pelegrinación hasta'l día de güei.

L'alcuentru de Rumi con Shams puede comparase col alcuentru d'[[Abraham]] con [[Melquisedec]]. La siguiente esplicación deber a [[Murat Yagan]]: “Un Melquisedec y un Shams son mensaxeros de la Fuente. Nun faen nada por sigo mesmos, sinón que traen llume a daquién que puede recibila, daquién que ta bien completu o bien vacíu. Mawlana yera unu que taba bien completu. Depués de recibila pudo aplicar esti mensaxe pa beneficiu de la humanidá.”

Esti alcuentru marca'l puntu d'inflexón na vida de Rumi, quien hasta esi entós fuera un profesor de relixón eminente y un místicu eleváu pa convertise nun poeta extático y gran amante de la humanidá.

El primer poema escritu por Rumi ta nuna carta pa Shams, y de la dómina del so alcuentru hasta la muerte de Rumi, Shams nunca dexó de componer poesíes. L'amistá afeutivo y espiritual ente estos dos figures peraltes ye infrecuente na hestoria del Sufismu y fíxose proverbial n'Oriente.

El fechu de que Rumi pasara tol día con Shams, xeneró un creciente sentimientu de celos nos sos discípulos y pol acoso d'éstos Shams tuvo de dexar Konya. Rumi se angustió tantu por esti alloñamientu que lu escribió numberoses cartes y mensaxes que conteníen poemes en persa y árabe.

::''Ven y visita la mio casa por dalgún tiempu''&lt;br /&gt;
::''Que la lluz del Amor puede rellumar''&lt;br /&gt;
::''Dende Konya a Samarcanda''&lt;br /&gt;
::''Y Bojará por dalgún tiempu...''

Finalmente pudo atopa-y y convence-y del so regresu, dambes aiciones llevaes a bon puertu gracies a la intervención del so propiu fíu'l Sultán Veled.

La segunda desapaición de Shams, sicasí, resultó ser la postrera. Mientres la nueche del 5 d'avientu de 1248, mientres Rumi y Shams taben charrando, Shams foi picáu. Ésa foi la última vegada que Rumi veríalu. Piénsase que foi asesináu por discípulos resentíos pola so influencia sobre'l so maestru. El misteriu de la so ausencia envolubró'l mundu de Rumi y buscar viaxando mientres dos años, inclusive a llugares tan alloñaos como [[Damascu]]. Pero tolos sos intentos fueron en devanéu y foi ellí qu'escribió:

::''¿Por qué tengo de buscalo? Soi'l mesmu, soi como él.''&lt;br /&gt;
::''La so esencia fala al traviés de mi.''&lt;br /&gt;
::''¡Tuvi buscando!''

Magar Rumi yera un home de [[Conocencia]] y [[Santidá]], la profecía de Sayyid cumpliríase depués del so alcuentru con Shams nel sentíu de qu'él &quot;afogaría les almes de los homes nuna vida nueva y na bayura inconmensurable de Dios… y traería de nuevu a la vida a los muertos d'esti falsu mundu apurriendo… significáu y amor.&quot;

Rumi tornó a Konya, empezó la so instrucción abierta del Sufismu y creó la danza espiritual de los derviches giróvagos, pola que la orde [[Mevleví]] foi famosa mientres los siguientes sieglos.

Pa esi entós, Rumi desenvolviera una fonda amistá espiritual con [[Husamedín Chelebi]]. N'unu de los sos paseos polos viñeos de [[Meran]], nes contornes de Konya, Husamedín esplicó-y una idea que tenía: &quot;Si escribieres un llibru como'l [[El xardín cercáu de la verdá|Ilahiname]] de [[Sanai|Sanaí]], o como'l [[Mantiq'iut-Tayr'i]] de Faridudín Attar, ésti convertiríase na compañía de munchu trovadores. Ellos enllenaríen los sos corazones col to trabayu y compondríen música p'acompañalo.&quot;

Rumi sonrió y estrayxo del interior de les plegues del so turbante, un cachu de papel nel qu'escribiera les famoses dieciocho llinies iniciales de lo que sería depués el [[Masnavi]]:

::''Escucha'l [[ney (instrumentu musical)|ney]], y la hestoria que cunta,''&lt;br /&gt;
::''como canta alrodiu de la separación...''

Al escuchar esto, Husamedín lloró d'allegría y rogólu a Rumi qu'escribiera más volumes. Rumi respondió-y con un pidíu: &quot;Chelebi, si tu consientes n'escribir pal mio, yo voi recitar&quot;. Y foi según Rumi, a los sos cincuenta años, empecipió'l dictáu de la so monumental obra, el Masnavi. Husamedín describió'l procesu diciendo: &quot;Él nunca tomó una pluma na so mano mientres componía'l Masnavi. Uquier que tuviera, yá sía na escuela, nos baños termales del [[Ilgin]], nos baños de Konya, o nos viñeos de Meran, yo escribía lo qu'él recitaba. De cutiu apenes podía sigui-y el pasu, dacuando día y nueche mientres dellos díes. Otres vegaes nun componía mientres meses, y una vegada tuvo dos años ensin producir nada. Al términu de cada llibru, yo lleer de vuelta, de cuenta que pudiera correxir lo qu'escribiera.&quot;

[[Ficheru:Rumi museum.jpg|250px|thumb|Muséu de Rumi en Konya, [[Turquía]].]]

N'avientu del añu 1273, Yalal al-Din cayó enfermu. Sabía que'l momentu del alcuentru col Amáu taba cercanu, un momentu que para él yera unu de los más felices de la so vida. Agoró la so propia muerte y escribió el conocíu &quot;[[Ghazal]]&quot;, qu'empieza cola estrofa: 

::''¿Cómo sabes qué clase de rei tengo dientro de mi como compañeru?''&lt;br /&gt;
::''Nun pruebes una mirada sobre la mio dorada cara, porque tengo piernes de fierro.''

Rumi finó'l [[17 d'avientu]] de [[1273]], en paz y arrodiáu pola so proxenie espiritual, qu'incluyía tamién a la so familia más cercana. El reconocíu maestru sufi, [[Sadr Qunyawi]], foi l'encargáu de les plegaries ante'l cuerpu y los restos terrenales de Rumi, unu de los maestros sufís más grandes de la hestoria y el poeta sufi y persa más reconocíu nel mundu.
La so tumba en [[Konya]] ye hasta'l día de güei unu de los llugares más importantes de pelegrinación del mundu islámicu, una segunda [[Ka'ba]] pa los sufíes y el centru espiritual de [[Turquía]].

== Les sos enseñances ==
La tema xeneral de los sos pensamientos, según los d'otros [[escritor]]es sufíes, ta esencialmente enfocada sobre'l conceutu de [[Tawheed]] (unidá) y la xunión col so Amáu (la fonte principal) d'onde fuimos cortaos y del constante llamentu por esta separación y el so constante deséu de volver al &quot;cañaveral&quot; (la unidá):


::''Escucha'l ney, y la hestoria que cunta,''&lt;br /&gt;
::''como canta alrodiu de la separación:''&lt;br /&gt;
::''Desque me cortaron del cañaveral,''&lt;br /&gt;
::''el mio llamentu fixo llorar a homes y muyeres.''&lt;br /&gt;
::''Deseyo topar un corazón esgarráu pola separación,''&lt;br /&gt;
::''pa fala-y del dolor del pruyimientu.''&lt;br /&gt;
::''Tol que s'alloñó del so orixe,''&lt;br /&gt;
::''añora l'intre de la unión.'' 

::''[...]''

::''Cuando la rosa háyase alloriáu y el xardín tea amostalgo,''&lt;br /&gt;
::''nun vas poder escuchar más el cantar del ruiseñor.''&lt;br /&gt;
::''L'Amáu lo ye tou; l'amante malapenes un velu.''&lt;br /&gt;
::''L'Amáu ta viviendo; l'amante ye una cosa muerta.''&lt;br /&gt;
::''Ama les voluntaes de lo que traen estes pallabres.''

::''[...]''

::''Pregunté-y al ney (flauta de caña):''&lt;br /&gt;
::''¿de qué te llamentes?''&lt;br /&gt;
::''¿cómo puedes ximir ensin tener llingua?''&lt;br /&gt;
::''El ney respondió:''&lt;br /&gt;
::''Dixebráronme del cañaveral''&lt;br /&gt;
::''y yá nun puedo vivir ensin ximir y llamentame''

El &quot;Masnavi&quot; entreteje fábules, escenes de la vida cotidiana, revelaciones [[Corán]]icas y [[exéxesis]] y temes metafísiques, formando un estensu y entrevesgáu tapiz. Rumi considérase un exemplu d'un &quot;insān kāmil&quot;, términu árabe pa designar al ser humanu perfeccionáu (lit. humanu completu). Él dixo de sí mesmu &quot;nun soi un profeta, pero de xuru traxi unes Escritures&quot;. Rumi creyó apasionadamente nel usu de la música, la poesía y el baille como mediu de busca p'algamar a Dios. Pa Rumi, la música ayuda a los devotos a centrar el so ser no divino, y a faer esto tan intensu que l'alma destrúyase y resucite. Foi ésta la idea que na práutica desenvolvieron los Derviches Giróvagos nuna forma ritual. Él fundó la orde del [[Mevleví]], y creó el &quot;[[Sema]]&quot;, una danza sagrada. Na tradición de la orde Mevleví, la Sema representa un viaxe místicu de desenvolvimientu espiritual, dexando'l perfeccionamiento de la mente y l'amor. Nesti viaxe'l buscador da vueltes simbólicamente escontra la verdá, crez con amor, abandona l'ego, atopa la verdá, y llega a la &quot;Perfeición&quot;; depués torna d'esti viaxe espiritual con mayor maduror, p'amar y tar al serviciu del conxuntu de la creación, ensin discriminación escontra les creencies, races, clases y naciones.

Según Shahram Shiva, una de les razones de la sonadía de Rumi ye que &quot;Rumi 
puede verbalizar l'altamente personal y de cutiu confusu mundu de la crecedera personal/espiritual y místicu d'una manera bien concisa y direuta. Él nun ofiende a naide ya inclúi a toos nos sos testos. El mundu de Rumi nun ye nin puramente'l mundu d'un sufí, nin el mundu d'un [[hinduismu|hindú]], nin un [[xudíu]], nin un [[cristianu]]; ye l'estáu más altu d'un ser humanu, un ser humanu dafechu desenvueltu, non encasillado por llimitaciones culturales; él toca a cada unu de nós. 

::''Ven, ven, quienquiera que sías;''
::''Sías infiel, idólatra o paganu, ven''
::''Esti nun ye un llugar de desesperación''
::''Inclusive si rompisti los tos votos cientos de vegaes, entá ven!''

Los poemes de Rumi pueden oyese güei nes ilesies, sinagogues, monesterios de Zen, según nos escenarios del arte y de la música en Nueva York. Según el profesor Majid M. Naini, la vida y el tresformamientu de Rumi apurren el testimoniu y la prueba verdadera de que les xentes de toles relixones y procedencies puede vivir xuntes en paz y harmonía. Les visiones, les pallabres, y la vida de Rumi enseñen cómo algamar la paz y felicidá interna, pa poder, finalmente, parar la corriente continua de la hostilidá y l'odiu y algamar la paz y harmonía globales verdaderes.

::''¿Qué puedo faer, oh creyentes?, pos non me reconozoo a mi mesmu.''&lt;br /&gt;
::''Nun soi cristianu, nin xudíu, nin magu, nin musulmán.''&lt;br /&gt;
::''Nun soi del Este, nin del Oeste, nin de la tierra, nin del mar.''&lt;br /&gt;
::''Nun soi de la mina de la Naturaleza, nin de los cielos xiratorios.''&lt;br /&gt;
::''Nun soi de la tierra, nin de l'agua, nin del aire, nin del fueu.''&lt;br /&gt;
::''Nun soi del empíreo, nin del polvu, nin de la esistencia, nin de la entidá.''&lt;br /&gt;
::''Nun soi d'India, nin de China, nin de Bulgaria, nin de Grecia.''&lt;br /&gt;
::''Nun soi del reinu d'Iraq, nin del país de Jurasán.''&lt;br /&gt;
::''Nun soi d'esti mundu, nin del próximu, nin del Paraísu, nin del Infiernu.''&lt;br /&gt;
::''Nun soi d'Adán, nin d'Eva, nin del Edén, nin de Rizwán.''&lt;br /&gt;
::''El mio llugar ye'l sinlugar, la mio señal ye la sinseñal.''&lt;br /&gt;
::''Nun tengo cuerpu nin alma, pos pertenezo a l'alma del Amáu.''&lt;br /&gt;
::''Refugué la dualidá, vi que los dos mundos son unu;''&lt;br /&gt;
::''Unu busco, Unu conozo, Unu veo, Unu llamo.''&lt;br /&gt;
::''Toi embriagado cola copa del Amor, los dos mundos sumieron de la mio vida;''&lt;br /&gt;
::''nun tengo otra cosa que faer más que'l jolgorio y la jarana.''

== Principales obres ==

[[Ficheru:Shams ud-Din Tabriz 1502-1504 BNF Paris.jpg|thumb|250px|Páxina d'un manuscritu de la obra de Mevlana (Rumi) ''&quot;[[Diwan-y Shams-y Tabriz-i]]&quot;'', datáu en 1503.]]

La poesía de Rumi estrémase de cutiu en delles categoríes: los [[quatrain]]s (rubaiyat) y [[ghazal]]s ([[oda|odes]]) del Diván, los seis llibros del [[Masnavi]], los Discursos, les Cartes, y los seis sermones casi desconocíos. 

El trabayu más importante de Rumi ye'l [[Masnavi|Masnavi-ye Manavi]] (coples espirituales), axuntaes en seis volúmenes, considerada por munchos sufíes como en segundu llugar n'importancia tres el [[Corán]]. De fechu al Masnavi de cutiu llamar el &quot;Qur'an-y Parsi&quot; (el Corán persa). Ye considerada por munchos como unu de los trabayos más grandes de la poesía mística.

L'otru trabayu importante de Rumi ye'l Diwan-y Shams-y Tabriz-i (El Trabayu de [[Shams de Tabriz]] - nomada n'honor al so gran amigu ya inspirador, el derviche Shams), compuesta d'unos 40.000 versos. Delles razones ufiertáronse esplicando la decisión de Rumi de nomar la so obra maestra dempués del so alcuentros con Shams. Dalgunos alderiquen que cuidao que Rumi nun sería poeta ensin Shams, foi apoderáu que la coleición fuera titulada col nome d'él. Otros suxurieron qu'a la fin, Rumi convertir en Shams, polo tanto la coleición ye en verdá de Shams falando al traviés de Rumi. Dambos trabayos tán ente los más importantes de tola lliteratura persa.

Pela so parte el &quot;Fihi Ma Fih&quot; (Nél ta lo que ta nél) componer de los discursos de Rumi sobre diversos temes. Rumi nun preparar nin escribió estos discursos. Fueron rexistraos pol so fíu, el sultán Veled o dalgún otru discípulu de Rumi y arrexuntaos en forma de llibru. 
Dalgunos de los discursos tán destinaos a Muin al-Din Parvane. Delles partes del llibru son tamién comentarios del Masnavi.

Majalis-i Sab'a (Siete Sesiones) contién siete sermones daos en siete asamblees. Estos sermones fueron daos a pidimientu de persones notables, especialmente al Dinar Zarqubi de Salah.

== El so legáu ==
=== La Orde Mevlevi ===
La Orde [[Mevleví]] o de los Derviches Giróvagos ye una orde derviche ([[tariqa]]) de Turquía, fundada polos discípulos d'esti gran maestru y poeta sufí. La sede de la orde topar en Konya (Turquía). Los mevlevíes (de la voz árabe maulana, mevlana en turcu, &quot;el nuesu maestru&quot;, nomatu de ar-Rumí), algamen l'éxtasis místicu (uaÿd) en virtú de la danza (samá'), símbolu del baille de los planetes. Los derviches (del persa darwish: &quot;visitador de puertes&quot;) mevlevíes xiren sobre sí mesmu hasta consiguir l'éxtasis. La danza ye acompañada de flautes, atabales, tamboriles, esa especie de violinos llamaos kamanché, y laudes de mástil llargu como'l saz turcu.

== Rumi na cultura popular ==
*La cantante Madonna recita'l poema &quot;Agriduz&quot; nun cantar del mesmu nome (Bittersweet).
*Nel cantar &quot;Human Sadness&quot; De The Voidz+Julian Casablancas cítase una frase de Rumi : &quot;más allá de toles idees del bien y el mal hai un campu&quot;.
*Nel cantar &quot;Kaleidoscope&quot; de la banda británica [[Coldplay]] apaez un fragmentu del poema de Rumi &quot;The Guest House&quot;.

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Bibliografía ==
* '' Fundamentos del pensamientu de Rumi '', por Şefik Can [https://web.archive.org/web/20070928043404/http://editoriallafuente.es/book.php?ID=148 Editorial La Fonte], [[Istambul]], Turquía, [[2007]]. Formatu: 15x22'5; Númberu de páxines:382; ISBN 978-975-278-218-1.
* '' Rumi y la so Sienda Sufí d'Amor '', [https://web.archive.org/web/20070928043410/http://editoriallafuente.es/book.php?ID=176 Editorial La Fonte], [[Istambul]], Turquía, [[2007]]; ISBN 978-975-278-209-9.
* {{cita llibru|títulu=Rumi. La conocencia y el secretu editorial=Fondu de Cultura Económica|ubicación=Méxicu |autor=Random, Michel |añu= 2006 |isbn= 9681675509| fechaaccesu=21:30 18 sep 2011 (UTC)}}
* {{cita llibru|títulu=Poemes Sufíes|editorial=Hiperión|edición=4a.|ubicación=Madrid|autor=Rumi Yalal Al-Din |añu= 2006 |isbn= 978-84-7517-527-0| fechaaccesu=21:30 18 sep 2011 (UTC)}}

== Enllaces esternos ==
{{Commonscat|Rumi}}
{{wikiquote|Yalal ad-Din Muhammad Rumi}}
* {{enllaz rotu|1=[http://www.libreria-mundoarabe.com/Boletines/n%BA27%20May.05/Danzar%20con%20el%20Cosmos.html Danzar col cosmos: El samâ' de Maulaná Rumí y los derviches giróvagos] |2=http://www.libreria-mundoarabe.com/Boletines/n%BA27%20May.05/Danzar%20con%20el%20Cosmos.html |bot=InternetArchiveBot }} En revista Alif Nûn nº 27, mayu de 2005.
* {{Cita episodiu|títulu=Los derviches giróvagos|serie=Alquibla|creitos=[[Juan Goytisolo]]|cadena=[[Televisión Española]]|fecha=3 de febreru de 1989|númberu=1|minutos=28:13|transcripciónurl=https://www.rtve.es/alacarta/videos/alquibla/alquibla-derviches-girovagos/909576/#aHR0cDovL3d3dy5ydHZlLmVzL2FsYWNhcnRhL2ludGVybm8vY29udGVudHRhYmxlLnNodG1sP3BicT0yJm9yZGVyQ3JpdGVyaWE9REVTQyZtb2RsPVRPQyZsb2NhbGU9ZXMmcGFnZVNpemU9MTUmY3R4PTQxMDMwJmFkdlNlYXJjaE9wZW49ZmFsc2O=}}

{{NF|1207|1273}}


{{Tradubot|Yalal ad-Din Muhammad Rumi}}

[[Categoría:Místicos musulmanes]]
[[Categoría:Escritores de Persia]]
[[Categoría:Poetes en persa]]
[[Categoría:Escritores en persa]]
[[Categoría:Símbolos d'Irán]]
[[Categoría:Poetes musulmanes]]
[[Categoría:Poetes]]
[[Categoría:Escritores d'Irán]]
[[Categoría:Santos Sufíes]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>8kofrn0lfbgty489xaw9hzo1xajig2i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Estáu d'Hidalgo</title>
    <ns>0</ns>
    <id>140540</id>
    <revision>
      <id>3714295</id>
      <parentid>3711310</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:14:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="407251" xml:space="preserve">{{rexón}}

'''Hidalgo''', oficialmente '''Estáu Llibre y Soberanu d'Hidalgo''', ye unu de los [[Organización territorial de Méxicu|trenta y un estaos]] que, xuntu cola [[Ciudá de Méxicu]], conformen [[Méxicu]]. La so capital y ciudá más poblada ye [[Pachuca de Soto]].

Ta allugáu na [[rexones de Méxicu|rexón]] [[Oriente de Méxicu|esti]] del país, llindando al norte con [[San Luis Potosí]] y [[Veracruz de Ignacio de la Llave|Veracruz]], al este con [[Puebla]], al sur con [[Tlaxcala]] y l'[[estáu de Méxicu]], y al oeste con [[Querétaro]].&lt;ref name=&quot;MFHidalgo&quot;&gt;{{cita web |autor1=[[Institutu Nacional pal Federalismu y el Desarrollu Municipal]]|url=http://www.inafed.gob.mx/work/enciclopedia/EMM13fidalgu/mediofisico.html |títulu=Enciclopedia de los Conceyos y Delegaciones de Méxicu: Mediu físicu del estáu d'Hidalgo|fecha=2010 |fechaaccesu=20 de marzu de 2018|obra=[[Secretaría de Gobernación de Méxicu|Secretaría de Gobernación]]|editorial=[[Gobiernu de Méxicu]]}}&lt;/ref&gt; Con 20&amp;nbsp;813&amp;nbsp;km², representando'l 1.06 % de la superficie de Méxicu,&lt;ref name=&quot;MFHidalgo&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;cuentamesuperficie&quot;&gt;{{cita web |autor=INEGI|url=http://cuentame.inegi.org.mx/monografias/informacion/hgo/territoriu/default.aspx?tema=me&amp;y=13 |títulu=Superficie d'Hidalgo |fechaaccesu=20 de xunetu de 2010|editorial=[[Institutu Nacional d'Estadística y Xeografía]]|obra=Cúntame de Méxicu}}&lt;/ref&gt; ye'l sestu estáu menos estensu —per delantre de [[Querétaro]], [[Colima]], [[Aguascalientes]], [[Morelos]] y [[Tlaxcala]], el menos estensu—.

Atópase allugáu ente les coordenaes: al [[norte]], {{nowrap|21° 23' 55''}}; al [[sur]], {{nowrap|19° 35' 52''}} de la [[llatitú]] norte; al [[este]], {{nowrap|97° 59' 06''}}; al [[oeste]], {{nowrap|99° 51' 34''}} de la [[llonxitú (cartografía)|llonxitú]] oeste.&lt;ref name=&quot;INEGI2017-19&quot; group=.&gt;{{Harvsp|INEGI|2017|p=19}}&lt;/ref&gt; Ta conformáu por [[conceyos de Hidalgo|ochenta y cuatro conceyos]].&lt;ref&gt;{{cita web |autor=INEGI|url=http://cuentame.inegi.org.mx/monografias/informacion/hgo/territoriu/div_municipal.aspx?tema=me&amp;y=13 |títulu=División municipal d'Hidalgo |fechaaccesu=20 de xunetu de 2010|editorial=[[Institutu Nacional d'Estadística y Xeografía]]|obra=Cúntame de Méxicu}}&lt;/ref&gt;

Según l'últimu censu disponible ([[INEGI]], 2015) l'estáu tien una población total de 2&amp;nbsp;858&amp;nbsp;359; esto ye, el 2.3 % del total del país.&lt;ref name=numerohidalgo /&gt; D'esos habitantes, 1&amp;nbsp;489&amp;nbsp;334 son [[muyer|muyeres]], y 1&amp;nbsp;369&amp;nbsp;025 son [[Varón|hombre]].&lt;ref name=numerohidalgo /&gt; Los [[Pueblos indíxenes de Méxicu|pueblos indíxenes]] con mayor guarda dientro del estáu son los [[Pueblu otomí|otomíes]], [[nahua|nahues]] y [[Tepehua (etnia)|tepehuas]].&lt;ref name=diversidadhidalgo&gt;{{cita web |autor=INEGI|url=http://cuentame.inegi.org.mx/monografias/informacion/hgo/poblacion/diversidá.aspx?tema=me&amp;y=13 |títulu=Diversidad d'Hidalgo|obra=Cúntame de Méxicu|editorial=[[Institutu Nacional d'Estadística y Xeografía]] |fechaaccesu=28 de febreru de 2017}}&lt;/ref&gt; La información más recién alluga a Hidalgo con un [[Índiz de desenvolvimientu humanu]] estatal de 0.723 &lt;span style=&quot;color:#FFCC00;&quot;&gt;Mediu&lt;/span&gt; (2015).&lt;ref name=IDHhidalgo&gt;{{cita web |autor=PNUD|títulu=Índiz de Desarrollu Humanu pa les entidaes federatives, Méxicu 2015|url=http://www.mx.undp.org/content/dam/mexico/docs/Publicaciones/PublicacionesReduccionPobreza/InformesDesarrolloHumano/PNUD_boletinIDH%20final.pdf|obra=[[Programa de les Naciones Xuníes pal Desarrollu]] en [[Méxicu]]|fecha=2015 |fechaaccesu=27 d'avientu de 2015|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt; El [[Productu Internu Brutu]] d'Hidalgo foi de 264&amp;nbsp;242 millones de pesos;{{refn|group=nota|Productu Internu Brutu d'Hidalgo pa 2016 (Cifres preliminares) en Precios Constantes de 2013.&lt;ref name=BanoEconomico /&gt;&lt;ref name=PIB-INEGI /&gt;}}&lt;ref name=BanoEconomico&gt;{{cita web |autor1=INEGI|títulu=Bancu d'información económica|url=http://www.inegi.org.mx/sistemes/bie/?idserPadre=10200070#D10200070|obra=[[Institutu Nacional d'Estadística y Xeografía]] |fechaaccesu=20 de marzu de 2018}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=PIB-INEGI&gt;{{cita web |autor1=INEGI|títulu=PIB - Entidá Federativa, añal|url=http://www.inegi.org.mx/est/contenidos/proyeutos/cn/pibe/|obra=[[Institutu Nacional d'Estadística y Xeografía]] |fechaaccesu=20 de marzu de 2018}}&lt;/ref&gt; y apurre el 1.7 % al PIB nacional.&lt;ref name=INEG-Economia&gt;{{cita web |autor=INEGI |títulu=Estructura económica d'Hidalgo en resume|url=http://internet.contenidos.inegi.org.mx/contenidos/productos//prod_serv/contenidos/espanol/bvinegi/productos/nueva_estruc/702825085315.pdf|obra=[[Institutu Nacional d'Estadística y Xeografía]]|fecha=2015. |fechaaccesu=9 de marzu de 2017|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=PIBhidalgo&gt;{{cita web |autor=SE |títulu=Información económica estatal, Hidalgo|url=http://www.gob.mx/cms/uploads/attachment/file/97600/hidalgo.pdf|obra=[[Secretaría d'Economía (Méxicu)|Secretaría d'Economía]]|editorial=[[Gobiernu de Méxicu]]|fecha=2015 |fechaaccesu=7 de marzu de 2017|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt;

El rexistru [[arqueoloxía|arqueolóxicu]] más antiguu atopáu n'Hidalgo ye un [[hachu]], topada en [[Huapalcalco]].&lt;ref group=. name=&quot;RivasPaniagua-71&quot;&gt;{{Harvsp|Rivas Paniagua|1990|p=71}}&lt;/ref&gt;&lt;ref group=. name=&quot;Ballesteros-Cuatepotzo-73&quot;&gt;{{Harvsp|Ballesteros García|Cuatepotzo Costeira|2003|p=73}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;INAHHuapalcalco&quot;&gt;{{cita web |autor1=INAH |títulu=Zona arqueolóxica de Huapalcalco|url=http://inah.gob.mx/es/zones/81-zona-arqueologica-huapalcalco|obra=Rede de zones arqueolóxiques del INAH|editorial=[[Institutu Nacional d'Antropoloxía y Historia]]|fecha=10 de xunu de 2015 |fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=tulancingo&gt;{{cita publicación |url=http://www.oem.com.mx/elsoldemexico/notes/n685718.htm |títulu=Pirámide Huapalcalco, antiguu sitiu arqueolóxicu|obra=[[El Sol de Tulancingo]]|editorial=[[Organización Editorial Mexicana]]|fecha=4 de mayu de 2008|nome=Concepció|apellíu=Ocádiz |fechaaccesu=24 d'avientu de 2014 |urlarchivu=https://archive.is/20141225181309/http://www.oem.com.mx/elsoldemexico/notes/n685718.htm |fechaarchivu=25 d'avientu de 2014}}&lt;/ref&gt; Nel actual territoriu d'Hidalgo habitaron numberosos grupos indíxenes, principalmente los [[tolteques]], quien fundaron [[Tulancingo]] y [[Tula de Allende|Tula]].&lt;ref name=HistoriaHidalgo&gt;{{cita web |autor1=[[Institutu Nacional pal Federalismu y el Desarrollu Municipal]]||url=http://www.inafed.gob.mx/work/enciclopedia/EMM13fidalgu/historia.html |títulu=Enciclopedia de Los Conceyos y Delegaciones de Méxicu: Historia del estáu d'Hidalgo|fecha=2010 |fechaaccesu=20 de marzu de 2018|obra=[[Secretaría de Gobernación de Méxicu|Secretaría de Gobernación]]|editorial=[[Gobiernu de Méxicu]]}}&lt;/ref&gt; Nel SIEGLU|XIV||s|1}} los [[mexicas]] estableciéronse y por cuenta de la cercanía d'esta rexón al respeutive de la gran [[Tenochtitlán]], la [[conquista de Méxicu|conquista española]] llegó llueu a suelu hidalguense.&lt;ref name=HistoriaHidalgo /&gt;

Mientres la [[Nueva España]] afayar en 1552 les [[Mina (minería)|mines de plata]] de [[Mineral del Monte]] y [[Pachuca]].&lt;ref name=HistoriaHidalgo /&gt; Mientres la [[Independencia de Méxicu]], el primer llevantamientu insurxente ye producíu por [[Julián Villagrán (insurxente)|Julián Villagrán]] en [[Huichapan]]; en [[1821]], mientres la consumación, los xenerales insurxentes [[Nicolás Bravo]] y [[Guadalupe Victoria]] llegaron a [[Tulancingo]].&lt;ref name=HistoriaHidalgo /&gt;

El 16 de xineru de 1869, el [[Congresu de la Unión]] emitió'l [[Ereición del Estáu d'Hidalgo|Decreto d'Ereición del Estáu d'Hidalgo]], pol presidente [[Benito Juárez]], designando como [[Capital (política)|capital]] del estáu a la ciudá de Pachuca,&lt;ref name=creacionhidalgo&gt;{{cita web |apellíu1=Menes Llaguno|nome1=Juan Manuel|enllaceautor=Juan Manuel Menes Llaguno|títulu=La Creación del Estáu d'Hidalgo|url=http://www.hidalgo.gob.mx/revista/cultura/Conteníu_Final.pdf|obra=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]]|fecha=16 de xineru de 2013 |fechaaccesu=1 de setiembre de 2015|formatu=PDF |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160304193053/http://www.hidalgo.gob.mx/revista/cultura/Conteníu_Final.pdf |fechaarchivu=4 de marzu de 2016}}&lt;/ref&gt; a la cual foi-y amestada la denominación ''«de Soto»'' en reconocencia de [[Manuel Fernando Soto]], orixinariu de la ciudá de [[Tulancingo]] y quien ye consideráu'l más importante impulsor na creación del estáu.&lt;ref name=creacionhidalgo /&gt;

El [[Porfiriato]] foi un periodu d'estabilidá y enforma progresu económicu nel territoriu hidalguense especialmente nel desenvolvimientu de les obres públiques pal saneamientu de les ciudaes como [[Tula de Allende|Tula]], [[Tulancingo]] y [[Pachuca]].&lt;ref name=HistoriaHidalgo /&gt; Pero tamién con severes desigualdaes sociales lo que desencadeno la [[Revolución mexicana]], llabradores inconformes del [[Valle del Mezquital]] y el [[Valle de Apan]] participaron nesti conflictu.&lt;ref name=HistoriaHidalgo /&gt;

== Toponimia ==
[[Ficheru:Don Miguel Hidalgo.jpg|150px|thumb|right|[[Miguel Hidalgo y Costiella]].]]

L'estáu lleva como nome oficial el de '''Estáu Llibre y Soberanu d'Hidalgo''',&lt;ref name=constitucionhidalgo&gt;{{cita web |url=http://www.congreso-hidalgo.gob.mx/conoz_congresu/10Constitucion%20Politica%20d'el%20Estáu%20de%20Hidalgo.pdf |títulu=Constitución Política del Estáu d'Hidalgo|obra=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]] |fechaaccesu=20 de marzu de 2018|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt; pero conózse-y comúnmente como estáu d'Hidalgo o a cencielles como Hidalgo.&lt;ref name=gobHidalgo&gt;{{cita web |url=http://www.inafed.gob.mx/work/enciclopedia/EMM13fidalgu/gobiernu.html |títulu=Enciclopedia de Los Conceyos y Delegaciones de Méxicu: Gobiernu del estáu d'Hidalgo|obra=[[Secretaría de Gobernación de Méxicu|Secretaría de Gobernación]]|autor=[[Institutu Nacional pal Federalismu y el Desarrollu Municipal]]|editorial=[[Gobiernu de Méxicu]]|fecha=2010 |fechaaccesu=20 de marzu de 2018}}&lt;/ref&gt; El nome foi designáu'l 16 de xineru de 1869, cuando'l [[Congresu de la Unión (Méxicu)|Congresu de la Unión de Méxicu]] emitió'l [[Ereición del Estáu d'Hidalgo|Decreto d'ereición del estáu d'Hidalgo]].&lt;ref name=INAFAEDnomeclatura&gt;{{cita web |url=http://www.inafed.gob.mx/work/enciclopedia/EMM13fidalgu/nomenclatura.html |títulu=Enciclopedia de Los Conceyos y Delegaciones de Méxicu: Nomenclatura del estáu d'Hidalgo|obra=[[Secretaría de Gobernación de Méxicu|Secretaría de Gobernación]]|editorial=[[Gobiernu de Méxicu]]|autor=[[Institutu Nacional pal Federalismu y el Desarrollu Municipal]]|fecha=2010 |fechaaccesu=20 de marzu de 2018}}&lt;/ref&gt; Asignóse-y el nome ''Hidalgo'' n'honor al consideráu padre de la patria y iniciador de la [[Independencia de Méxicu]]: [[Miguel Hidalgo y Costiella]].&lt;ref name=INAFAEDnomeclatura /&gt; El so [[abreviatura]] oficialmente aceptada ye Hgo.;&lt;ref name=INAFAEDnomeclatura /&gt; y a los sos habitantes dáse-yos el [[xentiliciu]] de ''hidalguenses''.

== Símbolos ==

=== Escudu ===
[[Ficheru:Escudo de Armas Oficial del Estado de Hidalgo.png|thumb|left|200px|Escudu oficial del Estáu Llibre y Soberanu d'Hidalgo.]]
{{AP|Escudu del estáu d'Hidalgo}}

Reconozse como oficial l'[[Escudu (heráldica)|escudu]] diseñáu por [[Diego Rivera]] y escurríu por [[José Vasconcelos Calderón|José Vasconcelos]] nel añu de 1922; y adoptáu el día 14 d'avientu de 1979, pol decretu oficial publicáu nel Periódicu Oficial del Estáu d'Hidalgo'l 24 de xineru de 1980.&lt;ref name=escudo&gt;{{cita web |autor=[[Congresu del estáu d'Hidalgo]]|títulu=Decreto que reconoz como oficial l'escudu del Estáu d'Hidalgo|url=http://www.ordenjuridico.gob.mx/Estatal/FIDALGU/Decretos/HGODEC02.pdf |fechaaccesu=2 de setiembre de 2014|obra=Periódicu Oficial del Estáu d'Hidalgo|editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]]|fecha=24 de xineru de 1980|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |autor=TEEH|títulu=Escudo del Estáu d'Hidalgo|url=http://www.trielectoralhidalgo.org.mx/historiaVer.php?id=138|obra=Tribunal Eleutoral del Estáu d'Hidalgo (TEEH)|editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]] |fechaaccesu=24 de setiembre de 2015 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160304230501/http://www.trielectoralhidalgo.org.mx/historiaVer.php?id=138 |fechaarchivu=4 de marzu de 2016}}&lt;/ref&gt; La descripción d'alcuerdu al Decretu del escudu pal estáu d'Hidalgo, ye la siguiente:&lt;ref name=escudo /&gt;

{{cita|Como ornamientos esteriores, dos banderes cruciaes, la del llau diestru, en color azul, conteniendo al centru la imaxe de la [[Nuesa Señora de Guadalupe (Méxicu)|Virxe de Guadalupe]] n'encarnáu y con rellumada d'oru cola que se simboliza la nacencia de la [[Independencia]], yá que con una bandera d'esta naturaleza, el [[Miguel Hidalgo y Costilla|padre Hidalgo]] empecipió'l movimientu insurxente. Del llau siniestru, va atopase la [[Bandera de Méxicu|Bandera Nacional]] colos sos colores y símbolos oficiales.

L'escudu consta de dos campos horizontales. Nel superior, d'azul, un monte de sinople, al centru. Esto representa la [[Xeografía del estáu d'Hidalgo|serranía hidalguense]], según la crestería de les sos mines. Nel mesmu campu cimeru, del llau diestru, una [[Campana (preséu)|campana]] de [[bronce]] pendiente d'un maderu, [[Campana de Dolores|símbolu de la de Dolores]], a que'l so llamáu proclamóse la independencia. Na siniestra, un gorru frigio de gules, afatáu con tres rama de lloréu, símbolos ambos de llibertá y la victoria, llograes en 1821.

Nel campu inferior, n'igualdá, una caxa de guerra, al centru, símbolu de los trés grandes movimientos sociales del país: [[Independencia]], [[Reforma]] y [[Revolución]]. A diestra, centru y siniestra, trés horadaciones nel campu, que simbolicen les boques de mina, representando con ello la principal actividá económica del estáu, que ye la [[minería]].|Decretu del escudu pal estáu d'Hidalgo}}

=== Himnu ===
{{AP|Himnu al estáu de Hidalgo}}
{{ multimedia esterna |
align = right
| width = 250px
| topic = Videu:
| video1 = [https://www.youtube.com/watch?v=JYbqoKNxZPA Himnu al Estáu d'Hidalgo]
}}

El [[himnu]] oficial denominar oficialmente como «Cantar de paz, d'unión y d'esperanza», consta de trés [[estrofa|estrofes]] y un [[coru]].&lt;ref name=himnohidalgo&gt;{{cita web |url=http://www.hidalgo.gob.mx/page/tao/himnu|títulu=Himnu del estáu d'Hidalgo|obra=Lo que nos identifica|editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]] |fechaaccesu=7 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt; Foi escritu por [[Genaro Guzmán Mayer]]; y la composición musical tuvo al cargu de [[Roberto Oropeza Licona]].&lt;ref name=himnohidalgo /&gt;

En 1968 con motivu del [[ereición del Estáu d'Hidalgo|Centenariu de la ereición del estáu d'Hidalgo]], convocar a un concursu pa la creación d'un himnu pa la entidá.&lt;ref&gt;{{cita web |nome=Juan Ricardo|apellíu=Montoya|títulu=Camuda Osorio l'himnu d'Hidalgo|url=http://www.razon.com.mx/spip.php?article25468|fecha=2 de marzu de 2010 |fechaaccesu=15 de xineru de 2014|obra=www.razón.com.mx}}&lt;/ref&gt; El 7 d'avientu de 1968 el xuráu calificador dio primer llugar al himnu «Canto de paz, unión y esperanza», robláu por Guzmán Mayer col seudónimu Prometeo Encadenáu.&lt;ref name=himnu&gt;{{cita web |nome=Anselmo|apellíu=Estrada Alburquerque|títulu=Doble himnu al estáu|url=http://criteriohidalgo.com/notes.asp?id=215967 |fechaaccesu=2 de setiembre de 2014|obra=Periódicu Criteriu d'Hidalgo|fecha=23 de xineru de 2014 |urlarchivu=https://archive.is/20140902073514/http://criteriohidalgo.com/notes.asp?id=215967 |fechaarchivu=2 de setiembre de 2014}}&lt;/ref&gt; El xuráu tuvo integráu por Juan Castañeda, subdireutor del Institutu Hidalguense de Belles Artes; y polos profesores Raúl Osorio, Salvador Salgado y Raúl Guerrero Guerrero.&lt;ref name=himnu /&gt;

El [[himnu]] tien dos versiones distintos, una apurrida al xuráu calificador col seudónimu de Prometeo Encadenáu, xuntu con otros venticinco composiciones de distintes poetes.&lt;ref name=himnu /&gt; Y otra modificada en partes, atribuyida a Guzmán Mayer, que foi distribuyida'l 5 de febreru de 1969 y entonada por alumnos d'escueles primaries na ceremonia conmemorativa de la promulgación de la [[Constitución Política de los Estaos Xuníos Mexicanos de 1917|Constitución Política de los Estaos Xuníos Mexicanos]], con música de Roberto Oropeza Licona.&lt;ref name=himnu /&gt;

== Historia ==
{{AP|Historia del estáu d'Hidalgo}}
{{VT|Historia de Pachuca de Soto|Historia de Tulancingo de Bravo|y=sí}}

=== Dómina prehispánica ===
{{Imaxe múltiple |
 posición_tabla = right en direición vertical
 | anchu = 220
 | semeya1 = Huapalcalco1.jpg| testu1 = [[Huapalcalco]] derivar del [[náhuatl]] ''huapalli'' o ''huapalitl'', tabla o viga pequeña; ''calli'', casa y la preposición locativa: “llugar de la casa de madera”.&lt;ref name=INAHHuapalcalco /&gt;| alineación_texto1 = 
| semeya2 = Xihuingo Esperanto piramido3.jpg| testu2 =[[Xihuingo (zona arqueolóxica)|Xihuingo]], la pallabra derivar de ''Xihutl-co'', esto ye, &quot;Llugar del Añu&quot;, y por estensión, &quot;Llugar onde se Calcula o se Rexistra l'Añu&quot;.&lt;ref name=&quot;Xihuingo&quot; /&gt;| alineación_texto2 = 
}}

Muertes de la [[prehistoria]] n'Hidalgo fueron topaos nes rexones de [[Tepeapulco (conceyu)|Tepeapulco]], [[Tulancingo de Bravo|Tulancingo]], [[Conceyu de Actopan (Hidalgo)|Actopan]] y [[Huichapan (conceyu)|Huichapan]]; la so antigüedá bazcuya ente los 14&amp;nbsp;000 y los 2500&amp;nbsp;e.C.&lt;ref name=prehistoriahidalgo1&gt;{{cita web |nome=Carmen |apellíu=Lorenzo Monterrubio|url=http://www.hidalgo.gob.mx/page/historia/prehistoria_en_l'estáu_de_fidalgu|títulu=Etapa prehispánica nel estáu d'Hidalgo |fechaaccesu=24 d'avientu de 2014|editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=prehistoriahidalgo2&gt;{{cita web |url=http://www.hidalgo.gob.mx/page/historia/etapa_prehispanica |títulu=Etapa prehispánica d'Hidalgo |fechaaccesu=24 d'avientu de 2014|editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]]}}&lt;/ref&gt; [[Huapalcalco]] en [[Tulancingo de Bravo|Tulancingo]], onde los restos más antiguos de muertes humanes en territoriu hidalguense atopáronse.&lt;ref name=INAHHuapalcalco /&gt;&lt;ref name=tulancingo /&gt; Los primeres en fundar colonies nestos territorios, fueron grupos [[olmeques]], qu'aprovecharon los bancos de [[jade]] y [[serpentina]].&lt;ref name=orixe&gt;{{cita web |nome=Juan Manuel|apellíu=Menes Llaguno|enllaceautor=Juan Manuel Menes Llaguno|url=http://www.hidalgo.gob.mx/orixe_tao.html |títulu=Hidalgo, Orixe del estáu editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]] |fechaaccesu=10 d'agostu de 2010 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110922120042/http://www.hidalgo.gob.mx/orixe_tao.html |fechaarchivu=22 de setiembre de 2011}}&lt;/ref&gt; Mientres el [[Periodu Preclásicu mesoamericanu|Periodu Preclásicu]] desenvuélvese la esplotación de la obsidiana cobró relieve, como nos xacimientos de la [[Sierra de les Navayes]].&lt;ref name=prehistoriahidalgo1 /&gt;&lt;ref name=prehistoriahidalgo2 /&gt; Les primeres evidencies d'estratificación social n'Hidalgo atopáronse en La Llomba nel [[conceyu de Tepeji del Río de Ocampo]].&lt;ref group=. name=&quot;BallesterosCuatepotzo-77&quot;&gt;{{Harvsp|Ballesteros García|Cuatepotzo Costeira|2003|p=77}}&lt;/ref&gt;

Mientres el [[Periodu Clásicu mesoamericanu|Periodu Clásicu]] los [[teotihuacan]]estendiéronvos el so territoriu escontra les poblaciones allugaes n'Hidalgo, particularmente a [[Chingú]], alcontrada ent'[[Atitalaquia (conceyu)|Atitalaquia]] y [[Tlaxcoapan (conceyu)|Tlaxcoapan]], [[Pahñú]] en [[Tecozautla (conceyu)|Tecozautla]], [[Xihuingo (zona arqueolóxica)|Xihuingo]] en [[Tepeapulco (conceyu)|Tepeapulco]], [[Zazacuala]] en [[Santiago Tulantepec de Llugo Guerrero]] y [[Huapalcalco]] en [[Tulancingo de Bravo]].&lt;ref group=. name=&quot;Castiella-54&quot;&gt;{{Harvsp|Castiella Ánxeles|Garnica Romero|Hernández Martínez|Rodríguez Arenas|2012|p=54}}&lt;/ref&gt; [[Xihuingo (zona arqueolóxica)|Xihuingo]] ye por onde pasaba una de les rutes d'intercambiu comercial que diba de la [[Mesa del Centru]] escontra l'oriente.&lt;ref name=&quot;Xihuingo&quot;&gt;{{cita web |autor1=INAH |títulu=Zona arqueolóxica de Tepeapulco O Xihuingo|url=http://inah.gob.mx/es/zones/82-zona-arqueologica-tepeapulco-o-xihuingo|obra=Rede de zones arqueolóxiques del INAH|editorial=[[Institutu Nacional d'Antropoloxía y Historia]]|fecha=10 de xunu de 2015 |fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |apellíu1=Olguín|nome1=Israel|títulu=El grandor de Xihuingo n'Hidalgo|url=http://archivo.eluniversal.com.mx/notas/794320.html|obra=[[El Universal (Méxicu)|El Universal]]|fecha=17 de setiembre de 2011 |fechaaccesu=4 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt; Nel [[Periodu Epiclásico mesoamericanu|Periodu Epiclásico]] la [[cultura xajay]], que se desenvolvió aprosimao, de 450 a 950&amp;nbsp;d.C., cuntando con cinco sitio mayores n'Hidalgo: [[Zethé]], [[Pahñú]], [[Zidada]], [[El Cerrito (Hidalgo)|El Cerrito]] y [[Taxangú]].&lt;ref name=Pañ1&gt;{{cita web |autor=Notimex |títulu=Zona arqueolóxica Pahñú amuesa claves del orixe otomí|url=http://eleconomista.com.mx/entretenimiento/2012/02/14/zona-arqueologica-panhu-amuesa-claves-orixe-otomi|obra=[[L'Economista (Méxicu)|L'Economista]]|fecha=14 de febreru de 2012 |fechaaccesu=29 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=FAMSI&gt;{{cita web |apellíu1=Solar Valverde|nome1=Laura|títulu=Dinámica Cultural del Valle del Mezquital mientres el Epiclásico|url=http://www.famsi.org/reports/00074ye/00074esSolarValverde01.pdf|obra=Foundation for the Advancement of Mesoamerican Studies, Inc.(FAMSI)|fecha=7 de marzu de 2002 |fechaaccesu=29 d'agostu de 2015|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome=Sergio|apellíu=Lozada Cárdenas|títulu=El Pahñú guarda'l secretu sobre l'orixe del pueblu otomí|url=http://www.milenio.com/cultura/Panhu-guarda-secretu-orixe-pueblo_0_217178550.html|obra=[[Mileniu Diariu]]|editorial=Grupu Mileniu|fecha=29 d'avientu de 2012 |fechaaccesu=29 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt; Dende [[Pahñú]] nel [[conceyu de Tecozautla]] reparar el cuetu de Hualtepec o l'Estelleru, qu'acordies con diverses investigaciones, ye'l míticu [[Coatépec (mitoloxía)|Cuetu Coatepec]] llugar onde nació [[Huitzilopochtli]].&lt;ref name=&quot;Pahñu&quot;&gt;{{cita web |autor1=INAH |títulu=Zona arqueolóxica de Pañhú|url=http://inah.gob.mx/es/zones/57-zona-arqueologica-panhu|obra=Rede de zones arqueolóxiques del INAH|editorial=[[Institutu Nacional d'Antropoloxía y Historia]]|fecha=10 de xunu de 2015 |fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome=Sergio|apellíu=Lozada Cárdenas|títulu=El Pañhú guarda'l secretu sobre l'orixe del pueblu otomí|url=http://www.milenio.com/cultura/Panhu-guarda-secretu-orixe-pueblo_0_217178550.html|obra=Mileniu Hidalgo|editorial=Grupu Editorial Mileniu|fecha=29 d'avientu de 2012 |fechaaccesu=29 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt;

La [[cultura huasteca]] establecer nel norte y nordés del territoriu hidalguense.&lt;ref group=. name=Castiella56&gt;{{Harvsp|Castiella Ánxeles|Garnica Romero|Hernández Martínez|Rodríguez Arenas|2012|p=56}}&lt;/ref&gt; L'área de la Huasteca hidalguense, yera conocida d'antiguo col nome de ''Cuextlán'', anque tamién se-y conocía como Tonacatlalpan, “la tierra de los sustentos”, o bien ''Xochitlalpan'', “el llugar de les flores”.&lt;ref name=&quot;ZaragozaOcaña&quot;&gt;{{cita llibru |apellíos1=Zaragoza Ocaña|nome1=Diana |títulu=Memoria del taller Arqueoloxía de la Huasteca: homenaxe a Leonor Merín Carrión|fecha=2009|editorial=[[Institutu Nacional d'Antropoloxía y Historia]]|allugamientu=Ciudá de Méxicu; Méxicu|isbn=978-968-03-0372-4|edición=Primer|url=https://www.mediateca.inah.gob.mx/repositorio/islandora/object/llibro:479|pp=203-218}}&lt;/ref&gt; Delles muertes arqueolóxiques atopar nos conceyos de [[Chapulhuacán (conceyu)|Chapulhuacán]], [[Conceyu de La Misión (Hidalgo)|La Misión]], [[Huejutla de Reyes (conceyu)|Huejutla de Reyes]], [[Conceyu de Yahualica (Hidalgo)|Yahualica]], [[Jaltocán (conceyu)|Jaltocán]], y [[Tepehuacán de Guerrero (conceyu)|Tepehuacán de Guerrero]].&lt;ref name=&quot;ZaragozaOcaña&quot; /&gt;

Nel [[Periodu Posclásico mesoamericanu|Periodu Posclásico]] los [[cultura tolteca|tolteques]] empecipien la so pelegrinación dende un sitiu que llamen [[Huehuetlapallan]]; llegaron a [[Xochicoatlán (conceyu)|Xochicoatlán]] y [[Molango de Escamilla|Molango]], a principios el SIEGLU|VII||s|1}} pa esvalixase por distintos llugares;&lt;ref name=&quot;HistoriaHidalgo&quot; /&gt; un grupu escontra [[Huejutla de Reyes (conceyu)|Huejutla]] y el más numberosu escontra [[Tulancingo]], para d'ende volver al oeste y llegar a [[Tula de Allende]].&lt;ref name=&quot;HistoriaHidalgo&quot; /&gt; La zona de [[Tollan-Xicocotitlan]] la so posición estratéxica dexó-y controlar productos como la turquesa, proveniente del norte de [[Mesoamérica]].&lt;ref name=&quot;Tollan-Xicocotitlan&quot;&gt;{{cita web |autor1=INAH |títulu=Zona arqueolóxica y muséu de sitiu de Tula|url=http://inah.gob.mx/es/zones/80-zona-arqueologica-y-muséu-de-sitiu-de-tula|obra=Rede de zones arqueolóxiques del INAH|editorial=[[Institutu Nacional d'Antropoloxía y Historia]]|fecha=29 d'avientu de 2016 |fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|formatu=}}&lt;/ref&gt; 

Nun se sabe la fecha exacta que llegaron al [[Valle del Mezquital]], dellos autores afirmen que mientres la hexemonía de Tula los otomíes xugaben
un papel importante na sociedá.&lt;ref group=. name=&quot;Otomies-7&quot;&gt;{{Harvsp|Beatriz Moreno|Garret Ríos|Fierro Alonso|2006|p=7}}&lt;/ref&gt; Dempués del colapsu de Tula, los [[otomíes]] y [[nahuas]] esvalixar hasta ocupar amplies zones de la [[Cuenca de Méxicu]].&lt;ref group=. name=&quot;Otomies-7&quot; /&gt; El [[Señoríu de Jilotepec]] entendía la rexón la porción oeste del estáu d'Hidalgo, que los sos llendes podríen trazase de norte a sur dende [[Zimapán]], hasta [[Chapantongo]], ya incluyía [[Tecozautla]], [[Huichapan]], [[Tepetitlán]] y [[Nopala (Hidalgo)|Nopala]].&lt;ref group=. name=&quot;Ballesteros-Cuatepotzo-94&quot;&gt;{{Harvsp|Ballesteros García|Cuatepotzo Costeira|2003|p=94}}&lt;/ref&gt; Tamién Predominó'l [[Xaltocan (altépetl)|Señoríu de Xaltocan]], qu'apoderó la mayor parte de les poblaciones alcontraes al sur del territoriu hidalguense.&lt;ref group=. name=&quot;Castiella-58&quot;&gt;{{Harvsp|Castiella Ánxeles|Garnica Romero|Hernández Martínez|Rodríguez Arenas|2012|p=58}}&lt;/ref&gt;

Hacia l'añu 1168, la tribu [[mexica]] emigró d'[[Aztlán]] aldu al centru de Méxicu. Nel so percorríu pasó por distintos llugares del estáu d'Hidalgo, por Tollan-Xicocotitlan ([[Tula de Allende (conceyu)|Tula de Allende]]), onde permaneció dos décades; nel intre llegó a Atlitlalacyan ([[Atitalaquia (conceyu)|Atitalaquia]]) y ende establecióse por una década.&lt;ref group=. name=Castiella57&gt;{{Harvsp|Castiella Ánxeles|Garnica Romero|Hernández Martínez|Rodríguez Arenas|2012|p=57}}&lt;/ref&gt; Depués treslladóse a Tlemaco (San Jerónimo Tlamaco) y Atotonilli ([[Atotonilco de Tula (conceyu)|Atotonilco de Tula]]), y tuvo cinco años en cada llugar; a lo último, los [[mexicas]] fundaron la so ciudá que se llamó [[Tenochtitlán]].&lt;ref group=. name=Castiella57 /&gt; Años dempués, los mexicas y los sos aliaos apoderaron a los pueblos asitiaos nel actual territoriu hidalguense, solu dos señoríos nun fueron sometíos: el [[Señoríu de Metztitlán]] y el [[Señoríu de Tutotepec]].&lt;ref group=. name=Castiella57 /&gt; 

Nel añu de 1395, el rei d'Azcapotzalco, Tezozómoc, destruyó Xaltocan.&lt;ref name=&quot;Metztitlan&quot;&gt;{{cita web |apellíu1=Lorenzo Monterrubio|nome1=Carmen|títulu=El llugar de la lluna”; Metztitlán nel sieglu XVI|url=https://www.uaeh.edu.mx/investigacion/productos/6259/el llugar_de_la lluna.pdf|obra=Institutu d'Artes editorial=[[Universidá Autónoma del Estáu d'Hidalgo]] |fechaaccesu=18 de payares de 2017|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Metztitlan1&quot;&gt;{{cita web |títulu=El Señoríu de Metztitlán|url=http://metztitlan.com.mx/data/documents/SenoriodeMetztitlan.pdf|obra=H. Conceyu de Metztitlán |fechaaccesu=18 de payares de 2017|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt; Por esta razón, gran númberu de otomíes migraron a [[Metztitlán]] y [[San Bartolo Tutotepec|Tutotepec]]; dempués de la cayida de Xaltocan, el rei de Metztitlán foi reconocíu d'equí p'arriba como l'herederu de [[Xólotl]].&lt;ref name=&quot;Metztitlan&quot; /&gt; D'esta manera consolídase, la independencia del [[Señoríu de Metztitlán]].&lt;ref name=&quot;Metztitlan&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Metztitlan1&quot; /&gt; Mientres les incursiones béliques d'[[Ahuízotl (gobernante)|Ahuízotl]] el [[Señoríu de Tutotepec]] foi abarganáu y separáu de [[Metztitlán]], pos al paecer antes d'esto constituyíen una sola entidá.&lt;ref group=. name=&quot;Ballesteros-Cuatepotzo-99&quot;&gt;{{Harvsp|Ballesteros García|Cuatepotzo Costeira|2003|p=99}}&lt;/ref&gt; Alredor del añu 1400, los otomíes de [[San Bartolo Tutotepec|Tutotepec]] entraron en contautu colos [[Tepehua (etnia)|tepehuas]].&lt;ref group=. name=&quot;Castiella-58&quot; /&gt; Tamién se sabe que la población [[Pame (pueblu indíxena)|pame]] transitó pel noroeste del territoriu hidalguense.&lt;ref group=. name=&quot;Castiella-58&quot; /&gt;

[[Ficheru:Zona Arqueológica de Tula, Hidalgo2.jpg|thumb|center|750px|&lt;center&gt;Vista panorámica de [[Tollan-Xicocotitlan]], tien dos significaos provenientes del náhuatl, nel primeru equivaldría a “llugar de tules o xuncos”, y nel segundu sería “ciudá o metrópolis”.&lt;ref name=&quot;Tollan-Xicocotitlan&quot; /&gt;&lt;/center&gt;]]

=== Conquista de Méxicu ===
[[Ficheru:MetztitlanLienzo.png|thumb|220px|right|Pintura del [[Llenzu de Tlaxcala]] onde s'amuesa la derrota de [[Señoríu de Metztitlán]] frente a los [[conquistadores españoles]] y los sos aliaos [[tlaxcaltecas]].]]

Cola cayida de [[Tenochtitlán]], el territoriu del actual estáu d'Hidalgo, que taba sometíu entós polos mexicas, pasó a ser controláu pola autoridá española.&lt;ref group=. name=&quot;Castiella-80&quot;&gt;{{Harvsp|Castiella Ánxeles|Garnica Romero|Hernández Martínez|Rodríguez Arenas|2012|p=80}}&lt;/ref&gt; Ante esta opresión, los señoríos de Metztitlán y Tutotepec remontar pa recuperar la so independencia.&lt;ref group=. name=&quot;Castiella-80&quot; /&gt;

En 1522 [[Hernan Cortés]] unvió guerreros [[tlaxcaltecas]], al mandu d'unu d'el so capitanes españoles, par conquistar el [[Señoríu de Metztitlán]].&lt;ref group=. name=&quot;Castiella-80&quot; /&gt; Pola presencia de la espedición de [[Francisco de Garay]] que causó grandes desordes y violencia na [[Rexón Huasteca]], n'ochobre de 1522 Hernán Cortés parte escontra la Huasteca llegando hasta'l norte de [[Veracruz]].&lt;ref name=&quot;Ariel de Vides&quot;&gt;{{cita llibru |apellíos1=Ariel de Vides|nome1=Anath|títulu=Huastecos con too y con eso: Curtia historia del orixe de les comunidaes teenek (huastecas) de Tantoyuca, norte de Veracruz|fecha=2013|editorial=Centru d'estudios Mexicanos y Centroamericanos|allugamientu=Ciudá de Méxicu; Méxicu|isbn=978-282-182-810-0|edición=Primer|url=http://books.openedition.org/cemca/368|pp=55-96}}&lt;/ref&gt; Escontra'l fin del mesmu añu y tres 25 díes de combates sangrientos, Cortés llogró torar la resistencia y torna a Méxicu.&lt;ref name=&quot;Ariel de Vides&quot; /&gt; En 1523 tres el so tornó de la Huasteca, Cortés emponer a [[San Bartolo Tutotepec|Tutotepec]], ordenó aforcar al gobernante y castigó severamente a esti señoríu.&lt;ref group=. name=&quot;Castiella-80&quot; /&gt; 

En 1528 Francisco Téllez moteyáu &quot;El Tuertu&quot;, y venticinco [[conquistadores españoles]] invadieron Pachuca y mataron al so xefe Ixcóatl.&lt;ref group=. name=&quot;sedciudad&quot;&gt;{{Harvsp|Soto Oliver|2004|p=17}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;nombrepachuca&quot;&gt;{{cita web |autor=INEGI|títulu=Pachuca|url=http://internet.contenidos.inegi.org.mx/contenidos/productos/prod_serv/contenidos/espanol/bvinegi/productos/historicos/2104/702825221140/702825221140_3.pdf|obra=Diccionariu de nomes xeográficos: ciudaes capitales de la República Mexicana|editorial=[[Institutu Nacional d'Estadística y Xeografía]] |fechaaccesu=11 de setiembre de 2015|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt; Apoderar del [[Xeografía de Pachuca de Soto|cuetu El Cuixi]], y ante esti acontecimientu Izcóatl, xefe de los indíxenes preparó a la so xente, pero Téllez, burlló los movimientos del enemigu y dexar pasar de llargu.&lt;ref name=&quot;nombrepachuca&quot; /&gt; Entós, los españoles entraron a la población desarimada y atacaron a les muyeres y neños que quedaren nella.&lt;ref name=&quot;nombrepachuca&quot; /&gt; Itzcóatl, reculó a defender el so pueblu pero'l so exércitu foi aniquiláu y la ciudá amburada.&lt;ref name=&quot;nombrepachuca&quot; /&gt;

=== Virreinatu de Nueva España ===
[[Ficheru:Eugenio Landesio Patio de la Hacienda de Regla.jpg|thumb|left|220px|[[Patiu de la Facienda de Regla]] d'[[Eugenio Landesio]]. Na pintura repara'l procesu de [[Beneficiu de patiu]], na [[Facienda de Santa María Regla]]. ]]
[[Ficheru:pedro romero terreros.jpg|thumb|220px|right|[[Pedro Romero de Terreros]], [[Condáu de Regla|I conde de Regla]]. Fundador del [[Nacional Monte de Piedá]] y dueñu de distintes vetes nel estáu.]]

Ente los primeros españoles que llegaron a [[Pachuca]] tuvieron Francisco Téllez y Gonzalo Rodríguez, quien construyeron les primeres cases, pa 1529-1530, la población taba yá trazada, pos se cuntaba con [[cai]]s, [[cárcel]] y [[plaza]].&lt;ref name=EspanolesPachuca&gt;{{cita publicación |url=http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n2444118.htm |nome=Juan Manuel|apellíu=Menes Llaguno|enllaceautor=Juan Manuel Menes Llaguno|títulu=Primeros españoles en Pachuca|fecha=26 de febreru de 2012 |fechaaccesu=3 de marzu de 2012|obra=[[El Sol d'Hidalgo]]|editorial=[[Organización Editorial Mexicana]] |urlarchivu=https://archive.is/20130413150348/http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n2444118.htm |fechaarchivu=13 d'abril de 2013}}&lt;/ref&gt; Los primeres [[Xacimientu xeolóxicu|xacimientos]] de [[plata]] nel territoriu empezaron a esplotase a partir de 1534 en [[El Cardonal]].&lt;ref group=. name=Castiella87&gt;{{Harvsp|Castiella Ánxeles|Garnica Romero|Hernández Martínez|Rodríguez Arenas|2012|p=87}}&lt;/ref&gt; El [[virreinatu de Nueva España]] foi creáu oficialmente'l 8 de marzu de 1535.

Nel añu de 1537, el [[Valle del Mezquital]] poblar d'oveyes, ente que nos [[llanos de Apan]] empezar a criar gochos.&lt;ref name=&quot;HistoriaHidalgo&quot; /&gt; Nel SIEGLU|XVI||s|1}} apaecieron faciendes principalmente nes planicies del sur. Los sos estensos territorios conformar por donaciones del virréi, negociaciones, amás de los réfugos a los pueblos indíxenes de les tierres comunales.&lt;ref name=&quot;HistoriaHidalgo&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;PeriodoColonial&quot;&gt;{{cita web |títulu=Etapa colonial d'Hidalgo|url=http://www.hidalgo.gob.mx/page/historia/etapa_colonial|obra=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]] |fechaaccesu=26 d'avientu de 2014}}&lt;/ref&gt; En 1552 atopáronse otros en [[Mineral del Monte]], [[Mineral del Mozu]] y [[Zimapán]].&lt;ref group=. name=Castiella87 /&gt; El descubrimientu de les mines en [[Pachuca]] foi realizáu'l 25 d'abril de 1552 por [[Alonso Rodríguez de Salgado]].&lt;ref name=MINERIADEPACHUCA&gt;{{cita web |nome=Arturo|apellíu=Vergara Hernández|url=http://www.elindependientedehidalgo.com.mx/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;catid=37%3Aeditorial&amp;id=2566%3A20090723-p9-n3&amp;Itemid=93|títulu=La minería de Pachuca-Real del Monte nel Sieglu XVI|fecha=23 de xunetu de 2009 |fechaaccesu=16 de xunu de 2010|obra=El Independiente de Hidalgo |urlarchivu=https://archive.is/20120703134954/http://www.elindependientedehidalgo.com.mx/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;catid=37:editorial&amp;id=2566:20090723-p9-n3&amp;Itemid=93 |fechaarchivu=3 de xunetu de 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=1552mina&gt;{{cita publicación |títulu=Feliz descubrimientu de les mines de Pachuca |nome=Juan Manuel|apellíu=Menes Llaguno|enllaceautor=Juan Manuel Menes Llaguno|url=http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n2488767.htm |fechaaccesu=14 de xineru de 2013|obra=[[El Sol d'Hidalgo]]|fecha=1 d'abril de 2012|editorial=[[Organización Editorial Mexicana]] |urlarchivu=https://archive.is/20130413165513/http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n2488767.htm |fechaarchivu=13 d'abril de 2013}}&lt;/ref&gt; En 1554 llegó a les mines de Pachuca [[Bartolomé de Medina (mineru)|Bartolomé de Medina]], dedicóse por entero a ensayar la separación de la [[plata]] y afayaría con ésitu'l [[Beneficiu de patiu]].&lt;ref name=Haciendapuri&gt;{{cita publicación |apellíos1=Menes Llaguno|nome1=Juan Manuel|enllaceautor=Juan Manuel Menes Llaguno|títulu=La Facienda de Purísima|url=http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n3884520.htm|obra=[[El Sol d'Hidalgo]]|fecha=19 de xunetu de 2015 |fechaaccesu=30 d'agostu de 2015|editorial=[[Organización Editorial Mexicana]] |urlarchivu=https://archive.is/20150830042942/http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n3884520.htm |fechaarchivu=30 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt; 

A pesar de les meyores de la colonización n'otres partes de la [[Nueva España]], na [[Sierra Gorda (Méxicu)|Sierra Gorda]] habitáu polos [[Chichimeca-Jonaz|jonaces]], [[Pame (pueblu indíxena)|pame]] y [[ximpeces]], esta rexón siguía ensin control.&lt;ref group=. name=&quot;RivasPaniagua-128&quot;&gt;{{Harvsp|Rivas Paniagua|1990|p=128}}&lt;/ref&gt; Dempués de delles batalles llogra'l control de la zona constrúyense distintes misiones dalgunes per parte del [[Templu y exconvento de San Francisco (Pachuca)|Colexu de Franciscanos]] de [[Pachuca]].&lt;ref group=. name=&quot;RivasPaniagua-128&quot; /&gt; En 1677 sublévense los indios d'[[Ixmiquilpan]], y asesinen al Gobernador del llugar porque los obligaba a trabayar nes mines de Pachuca.&lt;ref group=. name=Pumar2009a-21&gt;{{Harvsp|Pumar Campero|2009a|p=21}}&lt;/ref&gt; En 1700 rexístrase un fuerte hinchente na Mina del Jacal nel Distritu mineru de Pachuca.&lt;ref group=. name=Pumar2009a-22&gt;{{Harvsp|Pumar Campero|2009a|p=22}}&lt;/ref&gt;

Nel SIEGLU|XVIII||s|1}}, [[Pedro Romero de Terreros]] fixo resurdir el mineral de [[Mineral del Monte]], al atopar nueves y riques [[veta|vetes]] que dieron a [[Pachuca]] una puxanza estraordinaria.&lt;ref name=HistoriaHidalgo /&gt; En 1766 [[Pedro Romero de Terreros]] pretendió suprimir [[Fuelga minera de 1766#El Partíu y los Jornales|el partíu y los jornales]] y aumentar al doble les cargues de trabayu.&lt;ref name=H1766&gt;{{cita publicación |url=http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n2185544.htm|títulu=La primer fuelga d'América|fecha=14 d'agostu de 2001 |fechaaccesu=27 de payares de 2011 |nome=Juan Manuel|apellíu=Menes Llaguno|enllaceautor=Juan Manuel Menes Llaguno|editorial=[[Organización Editorial Mexicana]]|obra=[[El Sol d'Hidalgo]] |urlarchivu=https://archive.is/20130413161208/http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n2185544.htm |fechaarchivu=13 d'abril de 2013}}&lt;/ref&gt; El 28 de xunetu los mineros de la veta Vizcaina presentaron, ante'l oficiales reales de la Real Caxa de Pachuca, un pliegu petitoriu que la so primer y mayor demanda yera la restitución íntegra d'estos pagos.&lt;ref name=IzquierdaDiario&gt;{{cita web |apellíu1=Morales|nome1=Ramón|títulu=Contra baxa de salariu empecipió llucha de los mineros de Real del Monte|url=http://www.laizquierdadiario.com.mx/Contra-baxa-de-salariu-empecipio-llucha-de-los mineros-de-Real-del Monte#|obra=Historia de la clase obrera|editorial=La Izquierda Diariu Méxicu|fecha=28 de xunetu de 2015 |fechaaccesu=1 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Armasdelacritica&gt;{{cita web |apellíu1=Mendoza|nome1=Jimena|títulu=La gran llucha minera de 1766: de la fuelga xeneral al llevantamientu popular|url=http://armasdelacritica.org.mx/?p=2518|obra=Armes de la Crítica|fecha=24 de marzu de 2012 |fechaaccesu=1 de setiembre de 2015 |urlarchivu=https://archive.is/20150901065313/http://armasdelacritica.org.mx/?p=2518 |fechaarchivu=1 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; 

El 15 d'agostu de 1766 se [[Fuelga minera de 1766|llanzaron a la fuelga]], nel que dempués de lliberar a los presos en Pachuca, onde dan muerte al alcalde mayor de Pachuca, José Ramón de Coca; en cuantes que Romero de Terreros salva la so vida al llograr fuxir a les sos faciendes de [[Huasca de Ocampo]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=Menes Llaguno |nome=Juan Manuel|enllaceautor=Juan Manuel Menes Llaguno |títulu=Huelga minera del llonxanu 1766|url=http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n3917399.htm|fecha=16 d'agostu de 2015 |fechaaccesu=3 de setiembre de 2015|obra=[[El Sol d'Hidalgo]]|editorial=[[Organización Editorial Mexicana]] |urlarchivu=https://archive.is/20150903194840/http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n3917399.htm |fechaarchivu=3 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |autor=Redaición |títulu=Conmemoren primer fuelga minera en Méxicu|url=http://www.jornada.unam.mx/2012/08/16/politica/020n1pol|obra=[[La Jornada]]|fecha=16 d'agostu de 2012 |fechaaccesu=3 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; Los barreteros aseláronse cuando'l sacerdote José Rodríguez Díaz, ordenó que saliera'l Santísimu” en pelegrinación poles mines, p'apangar la balasma.&lt;ref name=HistoriaHidalgo /&gt;

Escontra 1780 los indíxenes de dellos pueblos cercanos a [[Zempoala (Hidalgo)|Zempoala]] protestaron porque la Real Facienda quería cobra-yos l'impuestu al [[pulque]].&lt;ref name=HistoriaHidalgo /&gt; El 15 de mayu de 1803 [[Alexander von Humboldt]] llega a [[Pachuca]] y visita les mines de [[Mineral del Monte]].&lt;ref name=&quot;Echenberg&quot;&gt;{{cita llibru |apellíos1=Echenberg|nome1=Myron|títulu=Humboldt's Mexico: In the Footsteps of the Illustrious German Scientific Traveller|fecha=2017|editorial=McGill-Queen's Press - MQUP,|allugamientu=Montreal, Canadá|isbn=077-354-941-2|edición=Primer|url=https://books.google.com.mx/books?id=SnLgDgAAQBAJ&amp;pg=PA105&amp;lpg=PA105&amp;dq=Humboldt+Actopan&amp;source=bl&amp;ots=yWyDH45mBo&amp;sig=EyYCSH51Yhzmcsl52_j58wdEurM&amp;hl=es-419&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwiVk5GkirnZAhUFwlQKHU8bDY8Q6AEIPDAC#v=onepage&amp;q=Actopan&amp;f=false|idioma=Inglés|pp=103-105}}&lt;/ref&gt; Amás de los [[Prismes basálticos de Santa María Regla]] n'[[Huasca de Ocampo (conceyu)|Huasca de Ocampo]], el 21 de mayu parte para [[Atotonilco el Grande]].&lt;ref name=&quot;Echenberg&quot; /&gt; El 22 de mayu pernocta na llocalidá de [[Los Baños de Santa María Amajac|Baños de Atotonilco]] cerca de la Villa de Madalena y la Ponte de la Madre de Dios.&lt;ref name=&quot;Echenberg&quot; /&gt; Mientres el 23 y 24 de mayu percorrería la zona d'[[Actopan (Hidalgo)|Actopan]], pa dempués partir el 25 de mayu camín de la [[Ciudá de Méxicu]].&lt;ref name=&quot;Echenberg&quot; /&gt; En 1807 en [[Tulancingo]], l'autoridá española encarceló al gobernador indíxena y a los sos oficiales porque se negaron a pagar un impuestu extra pa reparar la ilesia.&lt;ref name=HistoriaHidalgo /&gt;

=== Independencia de Méxicu ===
[[Ficheru:Cruz-monolítica.jpg|thumb|220px|right|El primer llevantamientu armáu independentista de la rexón tuvo llugar en [[Huichapan]], &lt;ref group=. name=MenesLlaguno11&gt;{{Harvsp|Menes Llaguno|2009|p=11}}&lt;/ref&gt; El 13 de setiembre de 1812 [[Ignacio López Rayón]], conmemora equí per primer vegada'l “[[Berru de Dolores]]”.&lt;ref&gt;{{cita web |nome=Carlos|apellíu=Camacho|url=http://www.jornada.unam.mx/ultimas/2010/09/16/en-huichapan-hidalgo-diose-el-primer-berru-de-independencia-fai-cuasi-100-ano |títulu=En Huichapan, Hidalgo, diose'l primer «Berru d'Independencia» fai cuasi 200 años|fecha=16 de setiembre de 2010 |fechaaccesu=5 d'ochobre de 2010|obra=[[La Jornada]] |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100920001910/http://www.jornada.unam.mx/ultimas/2010/09/16/en-huichapan-hidalgo-diose-el-primer-berru-de-independencia-fai-cuasi-100-anos |fechaarchivu=20 de setiembre de 2010}}&lt;/ref&gt;]]

El primer [[Independencia de Méxicu|llevantamientu armáu independentista]] de la rexón foi protagonizáu por Miguel Sánchez y [[Julián Villagrán (insurxente)|Julián Villagrán]] na zona de [[Huichapan]], quien asaltaben [[convói]]es realistes nel camín de [[Ciudá de Méxicu|Méxicu]] a [[Santiago de Queretaro|Querétaro]].&lt;ref group=. name=MenesLlaguno11 /&gt;&lt;ref name=indehidalgo&gt;{{cita web |títulu=Etapa Independiente n'Hidalgo|url=http://www.hidalgo.gob.mx/page/historia/etapa_independiente|editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]] |fechaaccesu=26 d'avientu de 2014}}&lt;/ref&gt; Villagrán y el so fíu José María, escorríos polos [[Exércitu Realista n'América|realistes]], operaron na rexón dende 1810 hasta 1813, añu en que fueron prindaos y fusilaos.&lt;ref name=HistoriaHidalgo /&gt;

Los [[Exércitu Mexicanu#Exércitu Insurxente|insurxentes]] atacaron [[Pachuca]] el 5 d'ochobre de 1810 y, nuevamente'l 23 d'abril de 1812, al mandu de [[Miguel Serrano (teniente)|Miguel Serrano]], [[Vicente Beristáin]] y [[Pedro Espinosa]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=Menes Llaguno |nome=Juan Manuel|enllaceautor=Juan Manuel Menes Llaguno|títulu=200 años de Tomar Pachuca polos insurxentes|url=http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n2514441.htm |fechaaccesu=6 de xineru de 2013|obra=[[El Sol d'Hidalgo]]|editorial=[[Organización Editorial Mexicana]]|fecha=22 d'abril de 2012 |urlarchivu=https://archive.is/20130413153616/http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n2514441.htm |fechaarchivu=13 d'abril de 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=Menes Llaguno |nome=Juan Manuel|enllaceautor=Juan Manuel Menes Llaguno|url=http://www.oem.com.mx/elsoldemexico/notes/n1231264.htm|títulu=Cuando tomaron Pachuca|obra=[[El Sol d'Hidalgo]]|editorial=[[Organización Editorial Mexicana]] |fechaaccesu=9 de xineru de 2010|fecha=5 de xunetu de 2009 |urlarchivu=https://archive.is/20130111230725/http://www.oem.com.mx/elsoldemexico/notes/n1231264.htm |fechaarchivu=11 de xineru de 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref group=.&gt;{{Harvsp|Ballesteros García|2005|pp=62-64}}&lt;/ref&gt; D'esta [[batalla]] tomóse como [[Botín militar|botín]] 310 barras plata uno parte foi unviada a [[Ignacio López Rayón]], otra apurrióse a [[José María Morelos]] el 14 d'ochobre de 1813.&lt;ref group=.&gt;{{Harvsp|Menes Llaguno|2009|p=41}}&lt;/ref&gt; El 10 de mayu de 1813 el comandante [[Exércitu Realista n'América|realista]] [[Domingo Claverino]], a quien se xunieren les fuercies de Rafael Casasola, entra en [[Pachuca]] y restablez la normalidá nel trabayu de les mines.&lt;ref group=.&gt;{{Harvsp|Menes Llaguno|2009|p=39}}&lt;/ref&gt;

El 24 de mayu de 1812, [[José Francisco Osorno]] empecipia l'ataque de [[Tulancingo]], qu'aguanta mientres seis díes hasta la llega de Domingo Claverino causando la fuxida de los insurxentes.&lt;ref group=.&gt;{{Harvsp|Menes Llaguno|2009|p=40}}&lt;/ref&gt; Finalmente, en [[Huejutla]] sublévense diversos grupos indíxenes comandados por [[Rafael Vizuet]] y [[Pedro Franco (militar)|Pedro Franco]].&lt;ref group=.&gt;{{Harvsp|Menes Llaguno|2009|p=26}}&lt;/ref&gt; Na sierra surdieron los llamaos &quot;Molangueros&quot;, grupos de rebeldes qu'operaben dende [[Molango]] hasta [[Huejutla]], que la so principal aición foi la de confundise ente los vendedores de [[mercaos]] con cuenta d'arrobinar les idees de la independencia.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíos1=Menes Llaguno|nome1=Juan Manuel|enllaceautor=Juan Manuel Menes Llaguno|títulu=Molangueros insurrectos|url=http://www.oem.com.mx/esto/notas/n1195749.htm|obra=[[El Sol d'Hidalgo]]|editorial=[[Organización Editorial Mexicana]]|fecha=9 de xunu de 2009 |fechaaccesu=26 d'avientu de 2014 |fechaarchivu=26 d'avientu de 2014 |urlarchivu=https://archive.is/20141226224649/http://www.oem.com.mx/esto/notas/n1195749.htm}}&lt;/ref&gt;

El 25 de febreru de 1814 vuelve dase un enfrentamientu en [[Tulancingo]].&lt;ref group=.&gt;{{Harvsp|Menes Llaguno|2009|p=69}}&lt;/ref&gt; El 27 de payares de 1814 les fuercies de Osorno ataquen la plaza d'[[Apan]], pero nun consiguen vencer la resistencia realista, polo que se retiren pa tornar nuevamente'l 4 d'avientu, con igual resultáu.&lt;ref group=.&gt;{{Harvsp|Menes Llaguno|2009|p=72}}&lt;/ref&gt; Pa finales de 1816 y principios de 1817 el territoriu del estáu d'Hidalgo taba práuticamente en manes de los [[Exércitu Realista n'América|realistes]].&lt;ref group=.&gt;{{Harvsp|Menes Llaguno|2009|p=79}}&lt;/ref&gt;

[[Servando Teresa de Mier]] foi encarceláu'l 13 de xunu de 1817 en [[Soto la Marina]], d'onde foi conducíu a la [[ciudá de Méxicu]], en que'l so trayeutu crució por [[Huejutla]], [[Zacualtipán]], [[Tulancingo]], y [[Pachuca]].&lt;ref name=FrayServandoenPachuca&gt;{{cita publicación |apellíos1=Menes Llaguno|nome1=Juan Manuel|enllaceautor=Juan Manuel Menes Llaguno|títulu=Frai Servando en Pachuca|url=http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n3218977.htm|obra=[[El Sol d'Hidalgo]]|editorial=[[Organización Editorial Mexicana]]|fecha=8 d'avientu de 2013 |fechaaccesu=17 de setiembre de 2015 |urlarchivu=https://archive.is/20150917045304/http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n3218977.htm |fechaarchivu=17 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; El 29 d'abril de 1821 [[Nicolas Bravo]] avanzó escontra [[Tulancingo]], ocupada pol comandante español [[Manuel de la Concha (Coronel)|Manuel de la Concha]]; quien decidió abandonar la ciudá, Bravo partió na so busca y atopóse con [[Guadalupe Victoria]].&lt;ref group=. name=MenesLlaguno9698&gt;{{Harvsp|Menes Llaguno|2009|pp=96-98}}&lt;/ref&gt; De la Concha foi algamáu en [[San Cristóbal Ecatepec]], dempués d'esti sucesu Bravo y Victoria tornaron a [[Tizayuca]], onde pernoctaron y a otru día el 9 de xunu dirixir a [[Pachuca]], onde entraron proclamando'l [[Plan d'Iguala]].&lt;ref group=. name=MenesLlaguno9698 /&gt; Equí dixebráronse Bravo y Victoria; el primeru tornó a [[Tulancingo]], y el segundu siguió a [[San Juan del Río (Querétaro)|San Juan del Río]] p'atopase con [[Agustín de Iturbide]].&lt;ref group=. name=MenesLlaguno9698 /&gt;

=== Primeros años del Méxicu independiente ===
[[Ficheru:TLM D482 Tula, Mexico.jpg|thumb|220px|right|[[Tula de Allende]] a mediaos del SIEGLU|XIX||s|1}}.]]

Dempués de terminada la independencia formó'l [[Primer Imperiu Mexicanu]], en 1823 Pedro Espinosa, gobernante de Pachuca, xuntar al [[Plan de Casa Mata]] y pronúnciase pola [[Primer República Federal (Méxicu)|Primer República Federal de Méxicu]].&lt;ref group=.&gt;{{Harvsp|Pumar Campero|2009b|p=49}}&lt;/ref&gt; Na so salida de [[Méxicu]] [[Agustín de Iturbide]] permanez en [[Tulancingo]] del 3 al 20 d'abril de 1823, escoltáu poles fuercies del xeneral [[Nicolás Bravo]].&lt;ref name=BICENTENARIU&gt;{{cita web |url=http://bicentenario.hidalgo.gob.mx/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=22&amp;Itemid=30 |títulu=Hidalgo hai 200 años |fechaaccesu=9 de xineru de 2012|obra=Bicentenariu en Hidalgo|autor=Comisión Interinstitucional pa Celebrar los Festexos del bicentenariu n'Hidalgo|editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]]}}&lt;/ref&gt; En 1828 les diferencies ideolóxiques enfrentaron a [[Nicolás Bravo]] y [[Guadalupe Victoria]].&lt;ref name=indehidalgo /&gt; Bravo fíxose [[Batalla de Tulancingo|fuerte en Tulancingo]] y ente'l 6 y 7 de xineru foi atacáu por [[Vicente Guerrero]].&lt;ref name=indehidalgo /&gt; 

Mientres la [[Intervención d'Estaos Xuníos en Méxicu|Guerra d'Estaos Xuníos-Méxicu]] en mayu de 1847 fueron treslladaos 200 prisioneros estadounidenes
a [[Huejutla]].&lt;ref group=. name=Pumar2009a-57&gt;{{Harvsp|Pumar Campero|2009a|p=57}}&lt;/ref&gt; El 10 de xunu les fuercies estauxunidenses avancen sobre Huejutla pa llibertar a los prisioneros, el Comandante Militar, Xeneral Francisco Garay sale al so alcuentru con tropes de [[Huejutla]], [[Molango]]
y [[Zacualtipán]] ganándolos.&lt;ref group=. name=Pumar2009a-58&gt;{{Harvsp|Pumar Campero|2009a|p=58}}&lt;/ref&gt; El 29 d'avientu de 1847, fai la so entrada en [[Pachuca]] el segundu reximientu de voluntarios de [[Kentucky]] con cerca de 600 homes, comandado pol coronel William T. Withers, quien establez el so cuartel nel [[Templu y exconvento de San Francisco de Pachuca|Conventu de San Francisco]], ensin atopar dalgún tipu d'oposición.&lt;ref name=USA&gt;{{cita publicación |url=http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n2240516.htm |nome=Juan Manuel|apellíu=Menes Llaguno|enllaceautor=Juan Manuel Menes Llaguno|editorial=[[Organización Editorial Mexicana]]|títulu=La intervención norteamericana|fecha=25 de setiembre de 2011 |fechaaccesu=7 de xineru de 2012|obra=[[El Sol d'Hidalgo]] |urlarchivu=https://archive.is/20130413162144/http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n2240516.htm |fechaarchivu=13 d'abril de 2013}}&lt;/ref&gt; [[Celedonio Dómeco de Jarauta]], que al empecipiase la invasión por [[Veracruz]], llevantó una pequeña guerrilla, tomó participación na defensa de la [[Ciudá de Méxicu]] y dempués retiróse a [[Tulancingo]], Joseph Lane ye ordenáu a dir tres l'el 17 de febreru de 1848, quien el 19 del mesmu mes retirárase a [[Zacualtipán]]. El 25 de febreru lleguen les tropes y tomaron la población dempués d'una heroica defensa.&lt;ref group=. name=Pumar2009a-58 /&gt;

La [[Revolución d'Ayutla]] foi un movimientu insurxente nel añu de 1854. En 1856 los primeros díes de febreru, pronunciar en Tulancingo Manuel Andrade, y polos mesmos díes Ignacio Solís pronunciar en Pachuca, dempués d'escribir tres díes antes una carta a [[Ignacio Comonfort]] en que-y protestaba'l so adhesión.&lt;ref group=. name=Pumar2009b-62&gt;{{Harvsp|Pumar Campero|2009a|p=62}}&lt;/ref&gt; El 20 d'ochobre de 1856 el Coronel José Ignacio Gutiérrez entra a Pachuca al mandu de 200 homes, retiróse dempués d'apurrise dellos recursos.&lt;ref group=. name=Pumar2009b-62 /&gt; En 1857 José Ignacio Gutiérrez unviáu pol Xeneral Tomás Mejía pa operar no que güei ye l'estáu d'Hidalgo, y apodérase por sorpresa de [[Tulancingo]] y dempués de [[Pachuca]].&lt;ref group=. name=Pumar2009b-63&gt;{{Harvsp|Pumar Campero|2009a|p=63}}&lt;/ref&gt;

El 18 de febreru de 1856 lliberales de [[Jacala]] encabezaos por [[Gabriel Mayorga]] redactaron la llamada [[Acta de Jacala]] cola que sofitaben la [[llibertá de cultu]], igualdad ante la llei, y separación de la [[Ilesia (organización)|Ilesia]] y el [[Estáu]].&lt;ref group=.&gt;{{Harvsp|Castiella Ánxeles|Garnica Romero|Hernández Martínez|Rodríguez Arenas|2012|p=107}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |autor1=Redaición |títulu=Pide diputáu nomar a Jacala pueblu históricu|url=https://www.elindependientedehidalgo.com.mx/hemeroteca/2014/07/227211|obra=Periódicu El Independiente de Hidalgo|fecha=19 de xunetu de 2014 |fechaaccesu=21 de marzu de 2018}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Jacala&quot;&gt;{{cita web |autor1=[[Institutu Nacional pal Federalismu y el Desarrollu Municipal]] |títulu=Enciclopedia de los Conceyos y Delegaciones de Méxicu:Jacala de Ledezma, Hidalgo |url=http://www.inafed.gob.mx/work/enciclopedia/EMM13fidalgu/conceyos/13031a.html|obra=[[Secretaría de Gobernación de Méxicu|Secretaría de Gobernación]]|editorial=[[Gobiernu de Méxicu]] |fechaaccesu=20 de marzu de 2018}}&lt;/ref&gt; Mientres la [[Guerra de Reforma]] el 23 d'abril de 1860, el Coronel lliberal Campos gana a la guarnición reaccionaria de Pachuca y fai prisioneru al xefe d'esta, Coronel Aguilar.&lt;ref group=. name=Pumar2009b-66&gt;{{Harvsp|Pumar Campero|2009a|p=66}}&lt;/ref&gt; El 26 de mayu de 1860 Antonio Carbajal entra a Pachuca y lleva a cabu la [[exclaustración]] de los flaires del [[Templu y exconvento de San Francisco (Pachuca)|Colexu de San Francisco]],&lt;ref group=. name=Pumar2009b-66 /&gt; El 5 de setiembre de 1860 el Xeneral [[Pedro Ampudia]], ocupa a Pachuca y lleva a cabu una segunda [[exclaustración]] de los flaires del [[Templu y exconvento de San Francisco (Pachuca)|Colexu de San Francisco]] que volviera axuntar se.&lt;ref group=. name=Pumar2009b-66 /&gt; La postrera [[batalla]] d'esti conflictu desenvolver en [[Pachuca]] y [[Mineral del Monte]], onde'l conservadores; [[Félix María Zuloaga]] y [[Leonardo Márquez]] fueron vencíos pol lliberal [[Santiago Tapia]] y el coronel [[Porfirio Díaz]] el 20 d'ochobre de 1861.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos1=Serrano Álvarez|nome1=Pablo|títulu=Porfirio Díaz y el Porfiriato Cronoloxía (1830-1915)|fecha=2012|editorial=[[Secretaría d'Educación Pública (Méxicu)|Secretaría d'Educación Pública]]|allugamientu=Ciudá de Méxicu; Méxicu|isbn=978-607-7916-66-6|edición=Primer|url=http://www.inehrm.gob.mx/work/models/inehrm/Resource/437/1/images/porfirio_porfiriato.pdf|formatu=PDF|pp=21}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=batalla1861&gt;{{cita web |autor=Redaición |títulu=Un trunfu lliberal en Pachuca 1861|url=http://www.elindependientedehidalgo.com.mx/2015/01/256380|obra=Periódicu El Independiente de Hidalgo|fecha=10 de xineru de 2015 |fechaaccesu=27 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt;

Por cuenta de la [[Segunda intervención francesa en Méxicu|Intervención francesa en Méxicu]], uando l'emperador [[Maximiliano I de Méxicu|Maximiliano I]] tomó posesión de la [[Segundu Imperiu Mexicanu|corona de Méxicu]], el presidente [[Benito Juárez]] tuvo que treslladar la capital de la república a distintes rexones; mientres esti percorríu'l 31 de mayu de 1863 aldu al norte del país, la so primer parada asocedió nel pueblu de [[Tepeji del Río]].&lt;ref&gt;{{cita web |nome=Arturo|apellíu=Paramo |títulu=República itinerante, la ruta de Juárez|url=http://www.excelsior.com.mx/nacional/2013/05/26/900979|obra=[[Excélsior]]|fecha=26 de mayu de 2013 |fechaaccesu=27 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt; [[Maximiliano I de Méxicu|Maximiliano d'Habsburgu]] visitó [[Pachuca de Soto]], [[Mineral del Monte]] y [[Huasca de Ocampo]] del 26 d'agostu al 2 de setiembre de 1865.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos1=Blasio|nome1=José Luis|títulu=Maximiliano íntimu: L'emperador Maximiliano y la so corte Memories d'un secretariu|fecha=1905|editorial=Llibrería de la Vda. de C. Bouret|isbn=978-607-024-840-5 |páxina=|edición=Primer|url=http://cdigital.dgb.uanl.mx/la/1080028691/1080028691_MA.PDF|formatu=PDF|pp=139-144}}&lt;/ref&gt;

Les tropes de la Lexón belga llegaron a [[Tula de Allende]] el 24 de setiembre de 1866.&lt;ref name=&quot;LegionBelga1&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu1=O'Dogherty Madrazo|nome1=Laura|títulu=La guardia de la emperatriz Carlota la so tráxica aventura en Méxicu, 1864-1867|publicación=Estudio d'Historia Moderna y Contemporánea de Méxicu|fecha=2004|volume=28|númberu=04|url=http://www.historicas.unam.mx/moderna/ehmc/ehmc28/331.html|editorial=[[Universidá Nacional Autónoma de Méxicu]]|allugamientu=Ciudá de Méxicu, Méxicu|issn=0185-2620}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;LegionBelga2&quot;&gt;{{cita publicación |apellíu1=Moyano|nome1=Ángela|títulu=La espedición Belga al Imperiu de Maximiliano|publicación=Revista Hestories|fecha=2001|númberu=49|url=http://www.estudioshistoricos.inah.gob.mx/revistaHistorias/wp-content/uploads/histories_49_67-82.pdf|editorial=[[Institutu Nacional d'Antropoloxía y Historia]]|allugamientu=Ciudá de Méxicu, Méxicu|issn=1405-7794|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt; Equí'l Coronel [[Alfred Baron Van der Smissen]], recibió información de que'l xeneral republicanu Joaquín Martínez apoderárase d'[[Ixmiquilpan]], el comandante belga decide dirixise a la población esa mesma nueche, la so idea yera atacar a l'amanecida y tomar al enemigu por sorpresa.&lt;ref name=&quot;LegionBelga1&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;LegionBelga2&quot; /&gt; La [[Batalla de Ixmiquilpan]] asocede'l 25 de setiembre de 1865 ente 350 soldaos de la lexón belga y fuercies juaristas, terminando la batalla cola victoria d'estos postreros.&lt;ref name=&quot;LegionBelga1&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;LegionBelga2&quot; /&gt; De vuelta en Tula, Smissen recibe la orde de partir a [[Tulancingo]] llegando'l 13 de payares de 1866, en Tulancingo el 19 d'avientu de 1866 recibieron les noticies de que'l 6 d'avientu un decretu imperial esllee les tropes estranxeres nel serviciu de Maximiliano.&lt;ref name=&quot;LegionBelga1&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;LegionBelga2&quot; /&gt;

=== Ereición del estáu d'Hidalgo ===
[[Ficheru:Decreto de Creación del Estado de Hidalgo (1869).jpg|thumb|220px|Decretu d'ereición del estáu d'Hidalgo.]]
[[Ficheru:Mapa del Estado de Hidalgo - 1869.jpg|thumb|220px|left|Primer mapa del estáu d'Hidalgo realizáu por Ramón Almaraz por encargu de [[Juan C. Doria]]. ]]
{{AP|Ereición del estáu d'Hidalgo}}

Concluyíu'l [[Segundu Imperiu Mexicanu]] y [[República Restaurada|restaurada la República]], el 15 de xunetu de 1867, los diputaos: [[Manuel Fernando Soto]], [[Antonino Tagle]], [[Manuel T. Andrade]], [[Cipriano Robert]], [[Protasio Tagle]], [[Gabriel Mancera]], [[José Luis Revilla]] y [[Justino Fernández]] empecipiaron el procesu de creación del nuevu estáu.&lt;ref name=creacionhidalgo /&gt;&lt;ref name=Ereccion&gt;{{cita web |títulu=Ereición del estáu d'Hidalgo|url=http://www.hidalgo.gob.mx/page/historia/ereccion_del estáu editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]] |fechaaccesu=21 de marzu de 2018}}&lt;/ref&gt; Los conceyos que deseyaben formar parte de la nueva entidá, manifestaron al [[Congresu de la Unión]], ente'l 2 de xunetu y el 19 d'agostu de 1867, la so resistencia a siguir como parte del [[estáu de Méxicu]].&lt;ref name=creacionhidalgo /&gt;&lt;ref name=Ereccion /&gt;

El 17 de marzu de 1868 en sesión del [[Congresu de la Unión]] aprobó crear l'estáu d'Hidalgo colos distritos d'[[Actopan (Hidalgo)|Actopan]], [[Apan]], [[Huejutla]], [[Huichapan]], [[Huascazaloya]], [[Ixmiquilpan]], [[Tula de Allende|Tula]], [[Pachuca]], [[Tulancingo]], [[Zacualtipán]] y [[Zimapán]].&lt;ref name=memoriapolitica&gt;{{cita web |apellíu1=Carmona|nome1=Doralicia|títulu créase l'Estáu d'Hidalgo|url=http://www.memoriapoliticademexico.org/Efemerides/1/15011869.html|obra=Memoria Política de Méxicu |fechaaccesu=1 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; El 16 de xineru de 1869, emitióse'l [[Ereición del Estáu d'Hidalgo|Decreto d'Ereición del Estáu d'Hidalgo]], pol presidente [[Benito Juárez]].&lt;ref name=Primergobernador&gt;{{cita publicación |apellíos1=Vieyra Saláu|nome1=César|títulu=Primer gobernador del estáu d'Hidalgo|url=http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n3691802.htm|fecha=1 de febreru de 2015 |fechaaccesu=4 de setiembre de 2015|obra=[[El Sol d'Hidalgo]]|editorial=[[Organización Editorial Mexicana]] |urlarchivu=https://archive.is/20150904025140/http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n3691802.htm |fechaarchivu=4 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; El 21 de xineru de 1869, foi nomáu [[Juan C. Doria|Juan Crisóstomo Doria González]], como gobernador provisional d'Hidalgo.&lt;ref name=gobHidalgo /&gt;&lt;ref name=Ereccion /&gt;&lt;ref name=Primergobernador /&gt;

La [[Revolución de Tuxtepec]] foi un movimientu armáu en Méxicu basáu nel [[Plan de Tuxtepec]], que s'empecipió cuando'l presidente constitucional [[Sebastián Lerdo de Tejada]] anunció'l so postulación a la reelección, en xineru de 1876 el xeneral [[Porfirio Díaz]] alzar n'armes. El 16 de xunu de 1876 Pachuca ye atacada por tropes porfiristas al mandu de los coroneles Sóstenes Vega, Tito Flores, Rafael Rubio y Juan Fuentes; la defensa foi fecha pol xefe políticu y pol gobernador, viéndose obligaos aquellos a retirase;&lt;ref group=. name=&quot;Pumar-2009-54&quot;&gt;{{Harvsp|Pumar Campero|2009b|p=54}}&lt;/ref&gt; y el 23 de xunu lleguen a Pachuca abondes tropes federales a les órdenes del Xeneral Alonso.&lt;ref group=. name=&quot;Pumar-2009-54&quot; /&gt; 

El 20 de payares de 1876 el Congresu del Estáu d'Hidalgo desconoz a [[Sebastián Lerdo de Tejada]] y [[Justino Fernández Mondoño]] como [[Presidente de Méxicu]] y [[Gobernador d'Hidalgo]] respeutivamente, reconociendo la [[Rebelión de Tuxtepec]];&lt;ref group=. name=&quot;Pumar-2009-55&quot;&gt;{{Harvsp|Pumar Campero|2009b|p=55}}&lt;/ref&gt;quedando [[Joaquín Claro Tapia]] como gobernador interín.&lt;ref group=. name=&quot;Pumar-2009-55&quot; /&gt; Pal 25 de payares entren a Pachuca victorioses les fuercies revolucionaries de [[Rafael Cravioto]], quien ye designáu como gobernador.&lt;ref group=. name=&quot;Pumar-2009-56&quot;&gt;{{Harvsp|Pumar Campero|2009b|p=56}}&lt;/ref&gt;

=== Porfiriato ===
[[Ficheru:1- Image from page 330 of &quot;Mexico, a history of its progress and development in one hundred years&quot; (1911).jpg|220px|thumb|right|[[Mina (minería)|Mina]] en [[Mineral del Monte]] mientres el [[Porfiriato]]. De 1824 a 1906, les empreses mineres de [[Pachuca]] y [[Mineral del Monte]] tuvieron un periodu d'asociación con [[Cornualles]], [[Inglaterra]], la comunidá córnica establecióse a lo llargo del {{SIEGLU|XIX||s|1}}, menguando solamente mientres la primer metá del {{SIEGLU|XX||s|1}}.&lt;ref name=BICENTENARIU /&gt; ]]

Denominar [[Porfiriato]] al periodu mientres el cual gobernó'l país el xeneral [[Porfirio Díaz]] dende 1876 hasta mayu de 1911. Foi un periodu d'estabilidá y enforma progresu económicu nel país, pero tamién con severes desigualdaes sociales. Nel estáu d'Hidalgo'l gobiernu tuvo remanáu mientres la mayor parte del Porfiriato pola [[Cravioto|Familia Cravioto]].&lt;ref name=HistoriaHidalgo /&gt;&lt;ref name=porfi&gt;{{cita web |títulu=El Porfiriato n'Hidalgo|url=http://www.hidalgo.gob.mx/page/historia/el_porfiriato|editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]] |fechaaccesu=7 de marzu de 2015}}&lt;/ref&gt;

En 1876 [[Rafael Cravioto]] foi escoyíu gobernador mientres el periodu 1877-1881; el so hermanu [[Simón Cravioto]], ocupó'l cargu de 1881 a 1885; y siguió-y el so hermanu [[Francisco Cravioto]] de 1885 hasta 1889, cuando torna Rafael pa los periodos 1889-1893 y 1893-1897.&lt;ref name=porfi /&gt; El 2 d'abril de 1894, el periodista [[Emilio Ordóñez]] sumió de la cárcel de Pachuca,&lt;ref name=antiree&gt;{{cita web |nome=Jonás |apellíu=Reyes Monzalvo |títulu=Agrupaciones Lliberales y Antireeleccionistas|url=http://bicentenario.hidalgo.gob.mx/index.php?option=content&amp;task=view&amp;id=90 |fechaaccesu=7 d'avientu de 2014|obra=Comisión Interinstitucional pa Celebrar los Festexos del bicentenariu n'Hidalgo|editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]]}}&lt;/ref&gt; onde permanecía por haber sío acusáu d'asesinar xuntu col so hermanu Francisco a [[Manuel Escamilla]].&lt;ref name=fornu&gt;{{cita publicación |apellíu=Menes Llaguno |nome=Juan Manuel|enllaceautor=Juan Manuel Menes Llaguno|títulu=Periodista encenráu en fornu|url=http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n2052189.htm|obra=[[El Sol d'Hidalgo]]|editorial=[[Organización Editorial Mexicana]]|fecha=24 d'abril de 2011 |fechaaccesu=29 d'avientu de 2014 |urlarchivu=https://archive.is/20141229060335/http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n2052189.htm |fechaarchivu=29 d'avientu de 2014}}&lt;/ref&gt; Unu de los rumores de la desapaición foi qu'Ordóñez fuera asesináu por órdenes del gobernador y depués encenráu.&lt;ref name=fornu /&gt;&lt;ref name=antiree /&gt;

Rafael Cravioto foi reelixíu nuevamente pa los años 1897-1901, el so gobiernu solo dura d'abril de 1897 a payares del mesmu añu.&lt;ref name=antiree /&gt; El so arrenunciu deber a habese enemistado con [[Porfirio Díaz]], dempués de la misteriosa muerte del periodista [[Emilio Ordóñez]], la presunta axudicación pa la [[Cravioto|Familia Cravioto]] de los montes del [[Mineral del Mozu]], y l'imposición de funcionarios ensin l'aprobación presidencial.&lt;ref name=fornu /&gt;&lt;ref name=antiree /&gt; Al arrenunciar Rafael Cravioto, nómase como gobernador interín a [[Pedro L. Rodríguez]], pa dempués gobernar de manera constitucional del 1 d'abril de 1901 al 16 de mayu de 1911, reelixéndose en dos causes (1905 y 1909).&lt;ref name=HistoriaHidalgo /&gt;&lt;ref name=porfi /&gt;&lt;ref name=antiree /&gt;

[[Gabriel Mancera]] funda en 1881 el [[Ferrocarril Hidalgo y del Nordeste]].&lt;ref name=estaciondelFerrocarril&gt;{{cita web |títulu=La estación del Ferrocarril, un referente de la historia pachuqueña|url=http://www.conaculta.gob.mx/estaos/feb08/06_hid01.html|obra=[[Secretaría de Cultura (Méxicu)|Secretaría de Cultura]]|editorial=[[Gobiernu de Méxicu]]|fecha=6 de febreru de 2008 |fechaaccesu=30 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=EstacionElMexicano&gt;{{cita publicación |apellíos1=Menes Llaguno|nome1=Juan Manuel|enllaceautor=Juan Manuel Menes Llaguno |títulu=Estación El Mexicanu, toa una llarga historia|url=http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n762010.htm|obra=[[El Sol d'Hidalgo]]|editorial=[[Organización Editorial Mexicana]]|fecha=8 de xunetu de 2008 |fechaaccesu=30 d'agostu de 2015 |urlarchivu=https://archive.is/20150830231707/http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n762010.htm |fechaarchivu=30 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Elrapidodelassiete&gt;{{cita publicación |apellíos1=Menes Llaguno|nome1=Juan Manuel|enllaceautor=Juan Manuel Menes Llaguno|títulu=El rápidu de los siete|url=http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n3317170.htm|obra=[[El Sol d'Hidalgo]]|editorial=[[Organización Editorial Mexicana]]|fecha=9 de marzu de 2014 |fechaaccesu=30 d'agostu de 2015 |urlarchivu=https://archive.is/20150830231709/http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n3317170.htm |fechaarchivu=30 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt; El porfiriato marcó un significativu desenvolvimientu de les obres públiques pal saneamientu de les ciudaes. En 1901 instálase la primera [[Cine|sala cinematográfica]] de [[Pachuca]],&lt;ref name=cine&gt;{{cita publicación |nome=Juan Manuel|apellíu=Menes Llaguno|enllaceautor=Juan Manuel Menes Llaguno|editorial=[[Organización Editorial Mexicana]]|títulu=Pioneros del cine|url=http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n2783170.htm |fechaaccesu=1 d'avientu de 2012|obra=[[El Sol d'Hidalgo]]|fecha=25 de payares de 2012 |urlarchivu=https://archive.is/20130413153456/http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n2783170.htm |fechaarchivu=13 d'abril de 2013}}&lt;/ref&gt; y el [[1 d'ochobre]] de 1902 llegó'l primer [[automóvil]] a esa ciudá.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n2414543.htm |nome=Juan Manuel|apellíu=Menes Llaguno|enllaceautor=Juan Manuel Menes Llaguno|títulu=La llegada del primer automóvil a Pachuca|fecha=5 de febreru de 2012 |fechaaccesu=6 de febreru de 2012|editorial=[[Organización Editorial Mexicana]]|obra=[[El Sol d'Hidalgo]] |urlarchivu=https://archive.is/20130413153241/http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n2414543.htm |fechaarchivu=13 d'abril de 2013}}&lt;/ref&gt; En 1908 dase unu de los primeros vuelos del país nos llanos [[Venta Prieta]] en [[Pachuca]], onde l'inxenieru aeronáuticu [[Juan Guillermo Villasana]] probó unu de los sos primeros modelos.&lt;ref&gt;{{cita web |nome=Rosario |apellíu=Avilés Sada|títulu=El retu centenariu de l'aviación|url=http://www.cnnexpansion.com/bicentenariu/2010/08/26/bicentenariu-historia-aviacion-mexico |fechaaccesu=7 de xineru de 2013|obra=[[CNN|Cable News Network]] (CNN)|fecha=1 de setiembre de 2010 |urlarchivu=https://archive.is/20120703173449/http://www.cnnexpansion.com/bicentenariu/2010/08/26/bicentenariu-historia-aviacion-mexico |fechaarchivu=3 de xunetu de 2012}}&lt;/ref&gt;

Tres el descontentu del [[Porfiriato]] surde'l Club Lliberal de [[Tulancingo]]; el Club Manuel Dobláu en [[Huasca]]; la Corporación Patriótica Lliberal en [[Atotonilco el Grande]]; la Xunta Patriótica Privada de [[Zacualtipán]]; el Club Ignacio Ramírez en [[Calnali]]; el Club Patrióticu Lliberal en [[Tezontepec]]; el Club Lliberal Ignacio Zaragoza en [[Zimapán]] y la Sociedá Lliberal Ignacio Ramírez en [[Tula de Allende|Tula]].&lt;ref name=antiree /&gt;

El 16 de xineru de 1910 fúndase'l Club Antireeleccionista Benito Juárez en [[Pachuca]].&lt;ref name=antiree /&gt; Convidáu por esti [[partíu políticu]], [[Francisco I. Madero]] visita [[Pachuca]] el 29 de mayu de 1910.&lt;ref group=.&gt;{{Harvsp|Pumar Campero|2009b|p=109}}&lt;/ref&gt; El 13 de payares de 1910, siete díes antes del españíu de la [[revolución]], [[Ramón Rosales]] foi sosprendíu y aprehendido na [[Ciudá de Méxicu]] confiscándole armes y dineru.&lt;ref name=antiree /&gt; El so compañeru [[Jesús Silva Espinoza]] quien se comprometiera a llevantar n'armes a 25 conceyos, foi escorríu y deteníu el 29 de payares de 1910.&lt;ref name=antiree /&gt;

=== Revolución mexicana ===
[[Ficheru:Madero en pachuca.jpg|thumb|left|220px|[[Francisco I. Madero]] llegando a Pachuca. Madero visitaría en dos causes la ciudá'l 29 de mayu de 1910 y el 28 de xunu de 1912.]]

N'Hidalgo los primeros acontecimientos revolucionarios llevar al cabu en [[Huejutla]], en xineru de 1911 encabezadures por [[Francisco de P. Mariel]].&lt;ref group=.&gt;{{Harvsp|Rublúo|2009|p=205}}&lt;/ref&gt; El xeneral maderista [[Gabriel Hernández (militar)|Gabriel Hernández]] avanzó dende la [[Sierra Norte de Puebla]] y el 15 de mayu de 1911 entró a [[Tulancingo]];&lt;ref group=.&gt;{{Harvsp|Rublúo|2009|p=210}}&lt;/ref&gt; y a otru día entró en [[Pachuca]].&lt;ref group=.&gt;{{Harvsp|Rublúo|2009|p=222}}&lt;/ref&gt;&lt;ref group=.&gt;{{Harvsp|Pumar Campero|2009b|p=118}}&lt;/ref&gt;

Llabradores inconformes del [[Valle del Mezquital]] siguieron l'exemplu de [[Francisco Villa]] y [[Emiliano Zapata]], dexaron los cultivos pa sumase al movimientu armáu que, nesta rexón, encabezó'l villista Roberto Martínez y Martínez.&lt;ref group=. name=Castiella117&gt;{{Harvsp|Castiella Ánxeles|Garnica Romero|Hernández Martínez|Rodríguez Arenas|2012|p=117}}&lt;/ref&gt; Na Huasteca hidalguense a Francisco de P. Mariel sumáronse los hermanos Amado y Antonio Azuara y Daniel Cerecedo Estrada. Na Sierra Gorda, [[Nicolás Flores]] encabezó la llucha. En [[Pachuca]] participaron viviegamente Jesús Silva y Ramón M. Rosales.

El gobernador [[Pedro L. Rodríguez]] arrenunció y el 21 de mayu de 1911, foi nomáu como gobernador el Joaquín González, quien arrenunciaría los 21 de xunu, designándose nel so llugar a Emilio Asiain pa meses dempués nomar a Jesús Silva Espinoza.&lt;ref name=antiree /&gt; El 7 de xunetu'l gobernador Silva y diversos acompañantes viaxaron en ferrocarril de Pachuca a Tula, pa recibir al so pasu na estación de Tula, a [[Francisco I. Madero]].&lt;ref group=.&gt;{{Harvsp|Pumar Campero|2009b|p=120}}&lt;/ref&gt; El 23 de xunetu de 1912, el presidente Madero realiza una xira de trabayu nel Estáu d'Hidalgo, asitia la primer piedra pa la presa La Llibertá en [[Huichapan]];.&lt;ref&gt;{{cita web |autor1=[[Institutu Nacional pal Federalismu y el Desarrollu Municipal]] |títulu=Enciclopedia de los Conceyos y Delegaciones de Méxicu: Huichapan, Hidalgo|url=http://www.inafed.gob.mx/work/enciclopedia/EMM13fidalgu/conceyos/13029a.html|obra=[[Secretaría de Gobernación de Méxicu|Secretaría de Gobernación]]|editorial=[[Gobiernu de Méxicu]]|fecha=2010 |fechaaccesu=22 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt; el 28 de xunu visita [[Pachuca]], y visita [[Tulancingo]] el 24 de xunu.&lt;ref group=.&gt;{{Harvsp|Pumar Campero|2009b|p=125}}&lt;/ref&gt;

[[Jesús Silva Espinoza]], quien pal 4 de payares apurriría la gubernatura a [[Ramón Rosales]], quien pal 16 d'ochobre de 1912 arrenunciu al cargu pa llanzar el so [[candidatura]] oficial, quedando como sustitutu [[Miguel Lara]].&lt;ref name=antiree /&gt; Una vegada realizaes les eleiciones pal periodu que tomaría del 1 d'abril de 1913 al 31 de marzu de 1917, trunfa Ramón M. Rosales; la inestabilidá gubernamental nun dexó que rematara'l so periodu.&lt;ref name=antiree /&gt; Dempués de tomar el poder [[Victoriano Huerta]] unvió a Agustín Sanginés al estáu d'Hidalgo, y este ocupa interinamente la gubernatura en distintes ocasiones.&lt;ref&gt;{{cita web |autor=Comisión Interinstitucional pa Celebrar los Festexos del bicentenariu en Hidalgo|títulu=Agustín Sanguínes|url=http://bicentenario.hidalgo.gob.mx/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=72|obra=Bicentenariu n'Hidalgo|editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]] |fechaaccesu=18 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;

El 4 d'agostu de 1914, [[Agustín Sanginés]] arrenuncia'l cargu de gobernador interín y sale de [[Pachuca]]; la llexislatura noma a [[Froylán Jiménez]].&lt;ref group=. name=Pumar140&gt;{{Harvsp|Pumar Campero|2009b|p=140}}&lt;/ref&gt; Esi mesmu día entren les tropes constitucionalistas de [[Nicolás Flores Rubio]] quien asume'l mandu col calter de gobernador y comandante militar.&lt;ref group=. name=Pumar140 /&gt; El 29 de payares de 1914, lleguen a Pachuca los villistas mandaos por [[Medina Veytia]], y los carrancistas mandaos por Flores y otros, salen de la ciudá tomando distintos aldos.&lt;ref group=. name=Pumar145&gt;{{Harvsp|Pumar Campero|2009b|p=145}}&lt;/ref&gt;

[[Álvaro Obregón]] acampó en [[Irolo]], [[Tepeapulco]] el 23 de xineru de 1915 mientres combatía a los [[zapatistas]].&lt;ref&gt;{{cita web |apellíu1=Cruz Sánchez|nome1=Armando|títulu=En ruines, la histórica estación ferroviaria Irolo, n'Hidalgo|url=http://www.jornada.unam.mx/2011/10/09/estaos/028n1est|obra=[[La Jornada]]|fecha=9 d'ochobre de 2011 |fechaaccesu=30 d'agostu de 2015 |urlarchivu=https://archive.is/OnhbT |fechaarchivu=30 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt; Nos primeros meses del añu de 1915 danse dos sucesos significativos, el primeru cola entrada del Xeneral Villista Roberto Martínez y Martínez, el 24 de xineru dempués de trabar combate coles fuercies del Xeneral Salazar nes cercaníes de [[Mineral del Monte]]; y el segundu, la llegada del Xeneral Martínez y Martínez, el día 9 de febreru.&lt;ref name=HistoriaHidalgo /&gt;

En 1915, los gobernadores de los distintos bandos, asoceder con rapidez n'Hidalgo: [[Manuel Medina Veytia]] (villista), [[Daniel Cerecedo Estrada]] y [[Vicente Salazar]] (convencionistas), [[Roberto Martínez y Martínez]] (villista), [[Fortunato Maycotte]] y [[Alfredo Machuca]](carrancistas).&lt;ref name=revolu&gt;{{cita web |títulu=La Revolución mexicana n'Hidalgo|url=http://www.hidalgo.gob.mx/page/historia/la_revolucion_mexicana|editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]] |fechaaccesu=28 d'avientu de 2014}}&lt;/ref&gt; Munches otres persones ocuparon el cargu solu per delles selmanes o dellos díes, hasta que, n'agostu de 1915, volvió [[Nicolás Flores]].&lt;ref name=revolu /&gt; Gobernó sofitáu polos trunfos carrancistas hasta 1917, añu nel que, promúlgase la [[Constitución Política de los Estaos Xuníos Mexicanos (1917)|Constitución Política de los Estaos Xuníos Mexicanos]].&lt;ref name=revolu /&gt;

El 30 de payares de 1919 llega a Pachuca el Xeneral [[Álvaro Obregón]] na so propaganda pa [[Presidente de Méxicu]], el mesmu día pasó al [[Mineral del Monte]].&lt;ref group=.&gt;{{Harvsp|Pumar Campero|2009b|p=210}}&lt;/ref&gt; El 11 de payares de 1923 [[Adolfo de la Huerta]] visitó [[Pachuca]].&lt;ref name=güerta&gt;{{cita web |autor=Redaición |títulu=La visita d'Adolfo de la Huerta a Pachuca en 1923|url=http://www.elindependientedehidalgo.com.mx/hemeroteca/2014/03/197255|obra=Periodico El Independiente de Hidalgo|fecha=29 de marzu de 2014 |fechaaccesu=6 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; Mientres la [[Rebelión delahuertista]], el 2 de xineru de 1924 les fuercies del Xeneral [[Marcial Cavazos]] tomen Pachuca y el 10 de xineru de 1924, nuevamente les fuercies de Marcial Cavazos enfusen na ciudá, coles fuercies al mandu de los xenerales [[Nicolás Flores]] y [[Otilio Villegas]] defendiendo la ciudá.&lt;ref name=I1924&gt;{{cita publicación |apellíu=Menes Llaguno |nome=Juan Manuel|enllaceautor=Juan Manuel Menes Llaguno|url=http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n2324579.htm|títulu Tomar de Pachuca por Marcial Cavazos|fecha=27 de payares de 2011 |fechaaccesu=27 de payares de 2010|obra=[[El Sol d'Hidalgo]]|editorial=[[Organización Editorial Mexicana]] |fechaarchivu=13 d'abril de 2013 |urlarchivu=https://archive.is/20130413150553/http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n2324579.htm}}&lt;/ref&gt;

=== Dómina contemporánea ===
{{Imaxe múltiple |
 posición_tabla = left
 | direición = vertical
 | anchu = 220
 | semeya1 = Plaza pública y Convento de San Tolentino en &quot;Actopan&quot;, vista.jpg| testu1 = Plaza Juárez n'[[Actopan (Hidalgo)|Actopan]], en 1924. | alineación_texto1 =
 | semeya2 = Estado de Hidalgo, Tula - SMVK - 0307.c.0001.tif | testu2 = Mercáu en [[Tula de Allende]], en 1932.| alineación_texto2 = 
}}

; Años 1930 a 1970
De 1929 a 1933 el gobernador [[Bartolomé Vargas Llugo]] empecipió la construcción de la carretera [[Pachuca]]-[[Huejutla]];&lt;ref name=contempohide&gt;{{cita web |títulu=Entamo modernu n'Hidalgo|url=http://www.hidalgo.gob.mx/page/historia/tramu_modernu|editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]] |fechaaccesu=26 d'avientu de 2014}}&lt;/ref&gt; y construyéronse 130 escueles cola cooperación de los llabradores en distintos puntos del territoriu hidalguense.&lt;ref name=contempohide /&gt; De 1933 a 1937 el gobernador [[Ernesto Viveros]] creóse la Biblioteca pública del estáu d'Hidalgo y la Policía Xudicial del Estáu d'Hidalgo.&lt;ref name=HistoriaHidalgo /&gt;

De 1938 a 1941 el gobernador [[Javier Colorado Gómez]] ampliáronse los tramos de la carretera [[Actopan (Hidalgo)|Actopan]]-[[Mixquiahuala]], [[Xochicoatlán]]-[[Molango]], el entronque [[Pachuca]]-[[Tulancingo]].&lt;ref name=contempohide /&gt; Construyéronse los mercaos de [[Zacualtipán]], [[Cuautepec de Hinojosa (conceyu)|Cuautepec]], [[Tepatepec]], y el [[rastru]] de [[Huejutla]].&lt;ref name=contempohide /&gt; De 1941 a 1945 el gobernador [[José Llugo Guerrero]] trabayó nes carreteres [[Pachuca]]-[[Huejutla]], [[Actopan (Hidalgo)|Actopan]]-[[Tula de Allende|Tula]] y [[Tulancingo]]- [[Tenango de Doria]].&lt;ref name=HistoriaHidalgo /&gt; Introdució [[agua potable]] a [[Ixmiquilpan]] y construyó la [[presa Endhó]] sobre'l [[ríu Tula]].&lt;ref name=HistoriaHidalgo /&gt;

Mientres el periodu del gobernador [[Vicente Aguirre]] de 1945 a 1951; decretóse l'autonomía del [[UAEH|Institutu Científicu y Lliterariu]].&lt;ref name=contempohide /&gt; Mientres el periodu del gobernador [[Quintín Rueda Villagrán]] de 1951 a 1957; la mayor parte de la construcción d'infraestructura concentrar en [[Pachuca]], y construyóse amás el complexu industrial en [[Ciudá Sahagún]].&lt;ref name=contempohide /&gt; De 1957 a 1963 el gobernador [[Alfonso Corona de la Rosal]] avanzáronse les carreteres a [[Metepec (Hidalgo)|Metepec]] y a [[Mineral del Mozu]].&lt;ref name=contempohide /&gt;

Nos años de 1963 a 1969 mientres el periodu del gobernador [[Carlos Ramírez Guerrero]], construyéronse los mercaos d'[[Actopan (Hidalgo)|Actopan]] y [[Ixmiquilpan]] y l'edificiu de la [[Cruz Roxa]] en [[Pachuca]].&lt;ref name=HistoriaHidalgo /&gt; Nos años 1969-1975 mientres el periodu del gobernador [[Manuel Sánchez Vite]] empecipiáronse les construcciones de les [[carretera|carreteres]] [[Pachuca]]-[[Méxicu]], y [[Pachuca]]-[[Ciudá Sahagún]].&lt;ref name=HistoriaHidalgo /&gt; 

; Años 1970 a 2000
[[Ficheru:Mineral del Monte 1997.JPG|thumb|220px|right|[[Mineral del Monte]] en 1997.]]

El 1 d'abril de 1975 [[Otoniel Miranda|Otoniel Miranda Andrade]] toma'l cargu de gobernador, escasos díes del entamu del so gobiernu, la situación nel estáu complicóse se sucintan distintes protestes na so contra y acúsase-y de represión.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Dr. Otoniel Miranda Andrade|url=http://www.hidalgo.gob.mx/page/exgobernador/abril_de_1975|obra=Exgobernadores|editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]] |fechaaccesu=20 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt; El [[Senáu de Méxicu]] que tres presuntamente comprobar les acusaciones decretó la [[Desapaición de poderes nos estaos de Méxicu|desapaición de poderes nel estáu]], quedando destituyíu como gobernador.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu=González Oropeza |nome=Manuel|títulu=La intervención federal na desapaición de poderes |añu=1987|edición=Segunda|allugamientu=Ciudá de Méxicu, Méxicu|editorial=[[Universidá Nacional Autónoma de Méxicu]], Institutu d'Investigaciones Xurídiques|ISBN=968-36-0284-3|url=http://www.bibliojuridica.org/llibros/llibro.htm?l=1035 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100706055559/http://www.bibliojuridica.org/llibros/llibro.htm?l=1035 |fechaarchivu=6 de xunetu de 2010|pp=232-233}}&lt;/ref&gt; El 29 d'abril [[Raúl Lozano Ramírez]] ye nomáu gobernador y convoca a nueves eleiciones.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Lic. Raúl Lozano Ramírez|url=http://www.hidalgo.gob.mx/page/exgobernador/1975|obra=Exgobernadores|editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]] |fechaaccesu=20 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt;

El gobernador [[Jorge Colorado Llugo]] de 1975 a 1981 en [[Pachuca]], construyóse la [[Plaza de toro Vicente Segura]], la [[Terminal Central d'Autobuses de Pasaxeros de Pachuca|central d'autobuses]] y la [[Central de Abastos de Pachuca|central de abastos]].&lt;ref name=HistoriaHidalgo /&gt; [[Guillermo Rossell del Lama]] ocupó la gubernatura nos años 1981-1987, marcó'l desenvolvimientu urbanu en munches llocalidaes; en [[Pachuca]] y [[Tulancingo]] principalmente; y construyéronse los palacios municipales d'[[Huautla (Hidalgo)|Huautla]], [[Tizayuca]], [[Tula de Allende|Tula]], y [[Atotonilco el Grande]].&lt;ref name=contempohide /&gt;

[[Adolfo Llugo Verduzco]] ocupó la gubernatura nos años 1987 a 1993 construyir en [[Pachuca]] el bulevar de salida a [[Actopan (Hidalgo)|Actopan]], y entamóse una campaña de letrinización y el rescate de la imaxe urbana de [[Huichapan]].&lt;ref name=contempohide /&gt; [[Jesús Murillo Karam]] desempeña los cargu de gobernador de 1993 hasta 1998; mientres esi periodu creóse'l [[Institutu Hidalguense d'Educación Media Cimera y Cimera]] (IHEMSYS) y construyéronse cuatro universidaes teunolóxiques.&lt;ref name=HistoriaHidalgo /&gt; [[Humberto A. Llugo Gil]] foi designáu como gobernador interín, ocupando'l cargu d'ochobre de 1998 a marzu de 1999, al solicitar llicencia para dixebrara del so cargu Jesús Murillo Karam.&lt;ref name=HistoriaHidalgo /&gt;

; Años 2000 a 2020

De 1999 a 2005 [[Manuel Ángel Núñez Soto]], desempeña los cargu de gobernador.&lt;ref name=HistoriaHidalgo /&gt; 
La [[Escuela Normal Rural Luis Villarreal]] na llocalidá d'[[El Mexe]] nel [[conceyu de Francisco I. Madero (Hidalgo)|conceyu de Francisco I. Madero]] foi ocupada'l 5 de xineru de 2000 polos sos estudiantes en respuesta al zarru de la escuela.&lt;ref name=&quot;mexe1&quot;&gt;{{cita web |apellíu1=Camacho|nome1=Carlos|títulu=Adiós a la normal rural d'El Mexe|url=http://www.jornada.unam.mx/2008/07/07/index.php?section=estaos&amp;article=034n1est|obra=[[La Jornada]]|fecha=7 de xunetu de 2008 |fechaaccesu=3 de xineru de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;elmexe2&quot;&gt;{{cita web |títulu=El Mexe: Rebelión n'Hidalgo|url=http://www.internationalist.org/elmexerebelion0002.html|obra=L'Internacionalista|fecha=23 de febreru de 2000 |fechaaccesu=3 de xineru de 2015}}&lt;/ref&gt; El 19 de febreru, alredor de les 6:30 a.m., unos 800 policías entraron pa recuperar el plantel, onde estudiantes y habitantes de la de la llocalidá prindaron a un grupu de policías y llevar a la plaza principal de [[Tepatepec]], onde amenaciaron con acoradalos en represalia.&lt;ref name=&quot;mexe1&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;elmexe2&quot; /&gt; Alredor de les 11:00 p.m., ordenóse lliberar a los alumnos deteníos, quien fueron unviaos n'autobuses hasta Tepatepec, onde se lliberar a los policías.&lt;ref name=&quot;mexe1&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;elmexe2&quot; /&gt;

El 4 de xunetu de 2010 lleváronse acabó [[Eleiciones estatales d'Hidalgo de 2010|eleiciones estatales]] onde [[Francisco Olvera Ruiz]] resultó electu gobernador;&lt;ref&gt;{{cita web |apellíu=Mota López|nome=Dinorath |url=http://www.eluniversal.com.mx/notas/694663.html|títulu=Olvera recibe constancia de mayoría n'Hidalgo|obra=[[El Universal (Méxicu)|El Universal]]|fecha=11 de xunetu de 2010 |fechaaccesu=11 de xunetu de 2010}}&lt;/ref&gt; ocuparia el cargu del 1 d'abril de 2011 al 4 de setiembre de 2016. De 2009 a 2012, la delincuencia entamada marcó la so presencia nel estáu; en respuesta a la [[guerra contra'l narcotráficu en Méxicu]].&lt;ref&gt;{{cita web |autor=Redaición|url=http://impreso.milenio.com/node/9095067|títulu=Policía topa dos executaos en Pachuca; unu taba degolláu|editorial=Grupu Editorial Mileniu|obra=[[Mileniu Diariu]]|fecha=15 de xineru de 2012 |fechaaccesu=16 de xineru de 2012 |urlarchivu=https://archive.is/20120629003202/http://www.milenio.com/cdb/doc/impresu/9095067 |fechaarchivu=29 de xunu de 2012}}&lt;/ref&gt; En [[xineru]] de 2017 rexistráronse [[Protestes pol preciu de la gasolina en Méxicu de 2017|protestes, bloquéu de carreteres y saqueos pol aumentu del preciu de la gasolina]], principalmente na zona del [[Valle del Mezquital]] nos conceyos d'[[Ixmiquilpan (conceyu)|Ixmiquilpan]], [[Conceyu de Actopan (Hidalgo)|Actopan]], [[Tlahuelilpan (conceyu)|Tlahuelilpan]], [[Tezontepec de Aldama (conceyu)|Tezontepec de Aldama]], [[San Agustín Tlaxiaca (conceyu)|San Agustín Tlaxiaca]], [[Conceyu de Francisco I. Madero (Hidalgo)|Francisco I. Madero]], [[Mixquiahuala de Juárez (conceyu)|Mixquiahuala de Juárez]] y [[Tula de Allende (conceyu)|Tula de Allende]].&lt;ref&gt;{{cita web |apellíu1=Rincón|nome1=Emmanuel|títulu=Persisten siquier 9 bloqueos n'Hidalgo contra'l 'gasolinazo'|url=http://www.excelsior.com.mx/nacional/2017/01/04/1137807|obra=Excelsior|fecha=4 de xineru de 2017 |fechaaccesu=17 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |autor1=Quadratín |títulu=Bloqueo, saqueos y vandalismo pol 'gasolinazo' n'Hidalgo|url=http://www.excelsior.com.mx/nacional/2017/01/04/1137772|obra=Excelsior|fecha=4 de xineru de 2017 |fechaaccesu=17 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt; 

En 2017 el [[Terremotu de Puebla de 2017|terremotu del 19 de setiembre en Méxicu]] sentir na entidá, nun hubo daños personales.&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Redaición|títulu=Cimblóse Hidalgo|url=https://www.elsoldehidalgo.com.mx/policia/címblose-fidalgu|fecha=20 de setiembre de 2017 |fechaaccesu=21 de setiembre de 2015|editorial=[[Organización Editorial Mexicana]]|obra=[[El Sol d'Hidalgo]]}}&lt;/ref&gt; Sicasí, fueron reportaes cuarteaduras y fisuras en [[Pachuca de Soto (conceyu)|Pachuca]], [[Mineral de la Reforma]], [[Tulancingo de Bravo|Tulancingo]], [[Mixquiahuala de Juárez|Mixquiahuala]] y [[Tizayuca (conceyu)|Tizayuca]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Redaición|títulu=Cuarteaduras y fisuras, daños pa Hidalgo tres seísmu|url=https://www.elindependientedehidalgo.com.mx/cuarteaduras-fisuras-danos-hidalgo-tres-seísmu/|fecha=20 de setiembre de 2017 |fechaaccesu=20 de setiembre de 2017|periódicu=Independiente d'Hidalgo}}&lt;/ref&gt;

== Xeografía ==

=== Allugamientu y estensión ===
{{VT|Conceyos d'Hidalgo per superficie}}

L'estáu d'Hidalgo allugar na [[rexones de Méxicu|rexón]] [[Oriente de Méxicu|centro-oriental]] de [[Méxicu]], ente les coordenaes: al [[norte]], {{nowrap|21° 23' 55''}}; al [[sur]], {{nowrap|19° 35' 52''}} de la [[llatitú]] norte; al [[este]], {{nowrap|97° 59' 06''}}; al [[oeste]], {{nowrap|99° 51' 34''}} de la [[llonxitú (cartografía)|llonxitú]] oeste.&lt;ref name=INEGI2017-19 group=. /&gt; Colinda al norte colos estaos de [[San Luis Potosí]] y [[Veracruz de Ignacio de la Llave|Veracruz]], al este col estáu de [[Puebla]], al sur colos estaos de [[Tlaxcala]] y [[Estáu de Méxicu|Méxicu]] y al oeste col estáu de [[Querétaro]].&lt;ref name=INEGI2017-19 group=. /&gt;&lt;ref name=MFHidalgo /&gt; D'alcuerdu al [[INEGI]], tien una superficie de 20&amp;nbsp;813.57&amp;nbsp;km², y representa el 1.06 % de la superficie del país.{{refn|group=nota|D'alcuerdu al [[Gobiernu d'Hidalgo]] la so superficie ye de 20 987 km².&lt;ref name=&quot;COESPOTerritorio&quot;&gt;{{cita web |autor1=COESPO |títulu=Hidalgo. Población total y densidá de población per conceyu, 2015.|url=http://poblacion.hidalgo.gob.mx/wp-content/descargables/infest/densidá_pob%202015.pdf|obra=Conseyu Estatal de Población editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]]|fecha=2015 |fechaaccesu=25 de marzu de 2018|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=cuentamesuperficie /&gt;&lt;ref name=&quot;SNIM&quot;&gt;{{cita web |autor=[[Institutu Nacional pal Federalismu y el Desarrollu Municipal]]|url=http://www.snim.rami.gob.mx/|títulu=Sistema Nacional d'Información Municipal|editorial=[[Gobiernu de Méxicu]]|obra=[[Secretaría de Gobernación de Méxicu|Secretaría de Gobernación]] |fechaaccesu=20 de marzu de 2018}} Pa ver información d'Hidalgo, escoyer primero'l tipu d'información deseyada, dempués al estáu d'Hidalgo nel campu «Entidá federativa».&lt;/ref&gt;

El conceyu más estensu ye [[Zimapán (conceyu)|Zimapán]] con una superficie de 872.24&amp;nbsp;km² representando'l 4.19 % de la superficie estatal;{{refn|group=nota|D'alcuerdu al [[Gobiernu d'Hidalgo]] la so superficie ye de 860.9&amp;nbsp;km²;&lt;ref name=&quot;COESPOTerritorio&quot; /&gt; d'alcuerdu al [[INAFED]] ye de 870.93&amp;nbsp;km²;&lt;ref&gt;{{cita web |autor1=[[Institutu Nacional pal Federalismu y el Desarrollu Municipal]] |títulu=Enciclopedia de los Conceyos y Delegaciones de Méxicu: Zimapán, Hidalgo|url=http://www.inafed.gob.mx/work/enciclopedia/EMM13fidalgu/conceyos/13084a.html|obra=[[Secretaría de Gobernación de Méxicu|Secretaría de Gobernación]]|editorial=[[Gobiernu de Méxicu]] |fechaaccesu=20 de marzu de 2018|fecha=2010}}&lt;/ref&gt; y d'alcuerdu a la [[SEDESOL]] ye de 874.682&amp;nbsp;km².&lt;ref&gt;{{cita web |autor=Cédules d'Información Municipal|títulu=Zimapán, Hidalgo|url=http://www.microrregiones.gob.mx/zap/datGenerales.aspx?entra=nacion&amp;ent=13&amp;mun=084|obra=[[Secretaría de Desarrollu Social de Méxicu|Secretaría de Desarrollu Social]]|editorial=[[Gobiernu de Méxicu]] |fechaaccesu=20 de marzu de 2018}}&lt;/ref&gt;}} y el conceyu menos estensu ye [[Tlahuelilpan (conceyu)|Tlahuelilpan]] con una superficie de 28.18&amp;nbsp;km² representando'l 0.14 % de la superficie estatal.{{refn|group=nota|D'alcuerdu al [[Gobiernu d'Hidalgo]] la so superficie ye de 31.3&amp;nbsp;km²;&lt;ref name=&quot;COESPOTerritorio&quot; /&gt; d'alcuerdu al [[INAFED]] ye de 28.60&amp;nbsp;km²;&lt;ref&gt;{{cita web |autor1=[[Institutu Nacional pal Federalismu y el Desarrollu Municipal]] |títulu=Enciclopedia de los Conceyos y Delegaciones de Méxicu: Tlahuelilpan, Hidalgo|url=http://www.inafed.gob.mx/work/enciclopedia/EMM13fidalgu/conceyos/13070a.html|obra=[[Secretaría de Gobernación de Méxicu|Secretaría de Gobernación]]|editorial=[[Gobiernu de Méxicu]] |fechaaccesu=20 de marzu de 2018|fecha=2010}}&lt;/ref&gt; y d'alcuerdu a la [[SEDESOL]] ye de 28.265&amp;nbsp;km².&lt;ref&gt;{{cita web |autor=Cédules d'Información Municipal|títulu=Tlahuelilpan, Hidalgo|url=http://www.microrregiones.gob.mx/zap/datGenerales.aspx?entra=nacion&amp;ent=13&amp;mun=070|obra=[[Secretaría de Desarrollu Social de Méxicu|Secretaría de Desarrollu Social]]|editorial=[[Gobiernu de Méxicu]] |fechaaccesu=22 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt;}}&lt;ref name=&quot;SNIM&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |autor1=INEGI |títulu=Hidalgo|url=http://www.inegi.org.mx/geo/contenidos/topografia/compendiu.aspx|obra=Prontuario d'información xeográfica municipal de los Estaos Xuníos Mexicanos|editorial=[[Institutu Nacional d'Estadística y Xeografía]] |fechaaccesu=22 de marzu de 2017|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt;

=== Rexones xeográfiques ===
[[Ficheru:Regiones Geograficas de Hidalgo 01.png|350px|thumb|right|Rexones xeográfiques del estáu d'Hidalgo]]

N'Hidalgo, de norte a sur, hai trés clares rexones: la primera ye la [[llanura costera de golfu|Llanura Costera del Golfu del Norte]], y la de menor [[altitú]]; la segunda ta compuesta pola [[Sierra Madre Oriental]], con altitú media, y la tercera ye'l [[Exa Neovolcánico]], cola mayor altitú nel estáu.&lt;ref name=&quot;Regionalizacion&quot;&gt;{{cita web |autor1=[[Institutu Nacional pal Federalismu y el Desarrollu Municipal]]||url=http://www.inafed.gob.mx/work/enciclopedia/EMM13fidalgu/regionalizacion.html |títulu=Enciclopedia de los Conceyos y Delegaciones de Méxicu: Rexonalización del estáu d'Hidalgo |fechaaccesu=20 de marzu de 2018|fecha=2010|obra=[[Secretaría de Gobernación de Méxicu|Secretaría de Gobernación]]|editorial=[[Gobiernu de Méxicu]]}}&lt;/ref&gt; Por cuenta de esto, l'estáu estremar en diez rexones xeográfiques, que nun tienen calter políticu-alministrativu, pero sí social y cultural; estes son:&lt;ref name=&quot;Regionalizacion&quot; /&gt;

* [[Altiplanicie pulquera]] (Llanos de Apan)
* [[Contorna Minera]]
* [[Cuenca de Méxicu]]
* [[Rexón Huasteca#Husteca hidalguense|Huasteca hidalguense]]
* [[Sierra Alta (Hidalgo)|Sierra Alta]]
* [[Sierra Baxa (Hidalgo)|Sierra Baxa]]
* [[Sierra de Tenango]] (Sierra Otomí-Tepehua)
* [[Sierra Gorda (Méxicu)|Sierra Gorda]]
* [[Valle de Tulancingo]]
* [[Valle del Mezquital]]

=== Relieve ===
El territoriu qu'ocupa l'estáu d'Hidalgo ye d'una vasta complexidá [[Xeoloxía|xeolóxica]], pola so posición xeográfica atopar ente tres provincies fisiográficas: [[Sierra Madre Oriental]], [[Exa Neovolcánico]] y [[Llanura costera de golfu|Llanura Costera del Golfu del Norte]].&lt;ref name=Areas2&gt;{{cita web |autor=[[Serviciu Xeolóxicu Mexicanu]]|url=http://www.sgm.gob.mx/pdfs/HIDALGO.pdf|títulu=Panorama Mineru del Estáu d'Hidalgo|fecha=2014 |fechaaccesu=7 de marzu de 2017|obra=[[Secretaría d'Economía (Méxicu)|Secretaría d'Economía]]|editorial=[[Gobiernu de Méxicu]]|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;INEGI2017-21&quot; group=.&gt;{{Harvsp|INEGI|2017|p=21}}&lt;/ref&gt;

En partir nordés del estáu la [[Llanura costera de golfu|Llanura Costera del Golfu Norte]] ocupa una pequeña porción que representa'l 1.33 % del territoriu estatal.&lt;ref name=&quot;relieve&quot;&gt;{{cita web |títulu=Relieve del estáu d'Hidalgo|url=http://www.paratodomexico.com/estados-de-mexico/estado-hidalgo/relieve-fidalgu.html|obra=www.paratodomexico.com |fechaaccesu=15 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt; Esta apurre un suelu baxu y planu, onde s'atopa l'[[altitú]] más baxa del estáu'l [[ríu Tecoluco]] con 100&amp;nbsp;[[msnm]], alcontráu nel [[conceyu de Huejutla de Reyes]].&lt;ref name=&quot;relievehidalgo&quot;&gt;{{cita web |autor=INEGI|url=http://cuentame.inegi.org.mx/monografias/informacion/hgo/territoriu/relieve.aspx?tema=me&amp;y=13|títulu=Relieve d'Hidalgo|obra=Cúntame de Méxicu|editorial=[[Institutu Nacional d'Estadística y Xeografía]] |fechaaccesu=20 de xunetu de 2010}}&lt;/ref&gt;

La [[Sierra Madre Oriental]] ocupa'l 45.21 % de la superficie, na parte centro, norte y noroeste de la entidá.&lt;ref name=relieve /&gt;&lt;ref name=&quot;INEGI2017-21&quot; group=. /&gt; Ta conformada por una rexón plana y baxa al norte denominada la [[Rexón Huasteca|Huasteca]] y otra montascosa al centru onde s'atopen les rexones de la [[Sierra Alta]], la [[Sierra Baxa]], la [[Sierra Gorda (Méxicu)|Sierra Gorda]] y la [[Sierra de Tenango]].&lt;ref name=relieve /&gt; La [[Sierra Madre Oriental]] toma los nomes locales de [[Sierra de Zacualtipan]], [[Sierra de Jacala]], y [[Sierra de Zimapán]].&lt;ref name=&quot;UAEH2013-36&quot; group=.&gt;{{Harvsp|UAEH|2013|p=36}}&lt;/ref&gt; En toa esta rexón atopen elevaciones con un promediu de 2000&amp;nbsp;[[msnm]];&lt;ref name=relievehidalgo /&gt; Na parte central del estáu, de noroeste a sureste atopa'l [[cañón de Metztitlán]].&lt;ref name=relievehidalgo /&gt;

El [[Exa Neovolcánico]] ocupa'l 53.46 % del territoriu estatal, cubriendo la parte centro sur de la entidá.&lt;ref name=relieve /&gt;&lt;ref name=&quot;INEGI2017-21&quot; group=. /&gt; Ta conformáu por dos subprovincies, la subprovincia &quot;Llanures y Sierres de Querétaro ya Hidalgo&quot; qu'ocupa'l 36.15 % del territoriu, y la subprovincia &quot;Llagos y volcanes de Anáhuac&quot; qu'ocupa'l 17.31 % del territoriu estatal.&lt;ref name=relieve /&gt;&lt;ref name=&quot;INEGI2017-21&quot; group=. /&gt; Al suroeste atopa'l [[Valle del Mezquital]] conformáu polos valles de Actopan, Ixmiquilpan, y Tasquillo; y los llanos de Tula, y Alfajayucan.&lt;ref name=Regionalizacion /&gt;

Tamién s'atopa la [[Contorna Minera]] al sur centro de la entidá, onde s'atopa la [[Sierra de Pachuca]] con una estribación d'esta postrera la Sierra de Actopan.&lt;ref name=relieve /&gt; La [[Sierra de Tezontlalpan]] sirvi como frontera ente'l Valle del Mezquital y el [[Valle de Pachuca-Tizayuca]], esti valle forma parte de la [[Cuenca de Méxicu]].&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos1=Bravo Barrientos|nome1=Hiram |títulu=Monografíes del Estáu d'Hidalgo: Monografía del conceyu de Zempoala|fecha=1990|editorial=[[Universidá Autónoma del Estáu d'Hidalgo]]|allugamientu=Pachuca de Soto, Hidalgo|isbn=968-634-013-0|páxina=50|edición=Primer|url=https://books.google.com.mx/books?id=BrcpVhfl20gC&amp;pg=PA50&amp;lpg=PA50&amp;dq=Sierra+de+Tezontlalpan&amp;source=bl&amp;ots=Xphjf5Yj6O&amp;sig=B0mZer1wvTd7av_QZZphPB46D9Y&amp;hl=es-419&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwi-xJLouojaAhWOzlMKHQfWBqIQ6AEIVjAE#v=onepage&amp;q=Sierra%20de%20Tezontlalpan&amp;f=false |fechaaccesu=25 de marzu de 2018}}&lt;/ref&gt; El [[Valle de Pachuca-Tizayuca]] tien como llendes la [[Sierra de Chichicuautla]] que lo estrema cola [[Altiplanicie pulquera]] tamién conocíu como los [[Llanos de Apan]].&lt;ref name=&quot;Cuenca&quot;&gt;{{cita web |apellíu1=González Gamio|nome1=Ángel |títulu=La cuenca|url=http://www.jornada.unam.mx/2012/08/12/opinion/034a1cap|obra=[[La Jornada]]|fecha=12 d'agostu de 2012 |fechaaccesu=25 de marzu de 2018}}&lt;/ref&gt; La [[Sierra de les Navayes]] atopar na [[Contorna Minera]] y el [[Valle de Tulancingo]] y xunto a la Sierra de Tepozan sirve como frontera colos [[Llanos de Apan]].&lt;ref name=&quot;UAEH2013-36&quot; group=. /&gt; La provincia del [[Exa Neovolcánico]] n'Hidalgo esta conformada pelos picos más altos de la entidá, con altores percima de los 3000&amp;nbsp;msnm.&lt;ref name=relieve /&gt; Nel [[Conceyu de Almoloya (Hidalgo)|conceyu de Almoloya]] atópase'l [[Cuetu la Peñuela]], la mayor elevación del estáu con 3380&amp;nbsp;msnm.&lt;ref name=&quot;ConociendoHidalgo&quot;&gt;{{cita web |autor1=INEGI|títulu=Conociendo Hidalgo, Séptima edición |url=http://internet.contenidos.inegi.org.mx/contenidos/Productos/prod_serv/contenidos/espanol/bvinegi/productos/estudios/conociendo/702825095710.pdf|obra=[[Institutu Nacional d'Estadística y Xeografía]]| |fechaaccesu=25 de marzu de 2018|fecha=2017.|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt; 

Al tar na llende de la Exa Neovolcánico y la Sierra Madre Oriental, confier-y carauterístiques xeolóxiques y teutóniques particulares, polo que na rexón esisten falles, provocando una actividá sísmica.&lt;ref name=seísmos /&gt; Nos conceyos de [[Conceyu de San Salvador (Hidalgo)|San Salvador]], [[Tasquillo (conceyu)|Tasquillo]], [[Progresu de Obregón (conceyu)|Progresu de Obregón]], [[Conceyu de Actopan (Hidalgo)|Actopan]] y [[Ixmiquilpan (conceyu)|Ixmiquilpan]] diéronse esti tipu de fenómenos.&lt;ref name=seísmos&gt;{{cita web |autor=SSN|url=http://www.ssn.unam.mx/website/jsp/reportesEspeciales/Sismos_Hidalgo.pdf|títulu=Secuencia de Seísmos n'Hidalgo, mayu 2010|fecha=2010 |fechaaccesu=26 de xunetu de 2010|editorial=[[Universidá Nacional Autónoma de Méxicu]]|obra=[[Serviciu Sismolóxicu Nacional (Méxicu)|Serviciu Sismolóxicu Nacional]] |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120328142932/http://www.ssn.unam.mx/website/jsp/reportesEspeciales/Sismos_Hidalgo.pdf |fechaarchivu=28 de marzu de 2012|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt; La rexón del centru del estáu ye de baxa [[Terremotu|sismisidad]], acordies con el Sistema Estatal de Proteición Civil, sobremanera la [[Xeografía de Pachuca|rexón de pachuca]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n1543280.htm |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131213012936/http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n1543280.htm |fechaarchivu=13 d'avientu de 2013 |nome=José |apellíu=Luis Ricu|títulu=Pachuca cuasi a salvo de terremotos|fecha=5 de marzu de 2010 |fechaaccesu=2 de xunu de 2010|editorial=[[Organización Editorial Mexicana]]|obra=[[El Sol d'Hidalgo]]}}&lt;/ref&gt;

&lt;gallery mode=packed caption=&quot;Relieve del estáu d'Hidalgo.&quot; &gt;
Llanos de Apan.jpg|[[Llanos de Apan]] en partir sur del estáu.
Vista de termino montañoso entre Tula y Tepetilan Hgo. desde Acazuchitlan, Mex. - panoramio.jpg|Llanos de Tula nel [[Valle del Mezquital]].
Mutilado - panoramio.jpg|Valle de Actopan nel [[Valle del Mezquital]].
Tizayuka.jpg|[[Valle de Pachuca-Tizayuca]] na [[Cuenca de Méxicu]].
TulancingoValley2.JPG|[[Valle de Tulancingo]].
Xihuingo.jpg|[[Cuetu de Xihuingo]].
Cerro Colorado Hidalgo - panoramio.jpg|Sierra de Zimapán na [[Sierra Gorda (Méxicu)|Sierra Gorda]].
La sierra hgo - panoramio.jpg|Sierra de Tenango.
Cestudiante.jpg|Sierra de Tezontlalpan.
Carretera a Zacualtipan.JPG|Sierra de Zacualtipan na Sierra Alta.
Panoramica parque nacional El Chico.jpg|[[Sierra de Pachuca]] na [[Contorna Minera]].
Xotiamitl orografia.jpg|[[Rexón Huasteca|Huasteca hidalguense]] en partir norte del estáu.
&lt;/gallery&gt;

=== Hidrografía ===
L'estáu d'Hidalgo atópase entendíu cuasi na so totalidá dientro de la [[Ríu Pánuco|rexón hidrolóxica Pánuco]] con una superficie de 94.95 % del territoriu estatal.&lt;ref name=&quot;INEGI2017-28&quot; group=.&gt;{{Harvsp|INEGI|2017|p=28}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Hidrologia&quot;&gt;{{cita web |títulu=Hidroloxía del estáu d'Hidalgo|url=http://www.paratodomexico.com/estados-de-mexico/estado-fidalgu/hidrologia-fidalgu.html|obra=www.paratodomexico.com |fechaaccesu=15 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt; Esta rexón hidrolóxica atópase dafechu la cuenca del [[ríu Moctezuma]].&lt;ref name=&quot;INEGI2017-28&quot; group=. /&gt;&lt;ref name=&quot;Hidrologia&quot; /&gt; Solo una pequeña estensión de la porción oriental forma parte de la rexón hidrolóxica Tuxpan-Nautla, acoveciendo la [[Sierra de Tenango]] y l'estremu este, en redoma del estáu de [[Puebla]].&lt;ref name=&quot;INEGI2017-28&quot; group=. /&gt;&lt;ref name=&quot;Hidrologia&quot; /&gt; Les cuenques d'esta rexón hidrolóxica y la porción del territoriu estatal son: [[ríu Tecolutla]] (0.4 %), [[río Cazones]] (1.05 %) y [[ríu Tuxpan]] (3.6 %); con un total de tan solo'l 5.05 % del territoriu estatal.&lt;ref name=&quot;INEGI2017-28&quot; group=. /&gt;&lt;ref name=&quot;Hidrologia&quot; /&gt;

Ente les principales corrientes d'agua, destaquen los ríos Tula, Amajac y Metztitlán.&lt;ref name=MFHidalgo /&gt;&lt;ref name=&quot;Hidrologia&quot; /&gt; El [[ríu Tula]] tien como principales afluentes, el ríu Roses, Cuautitlán, Guadalupe y Saláu; al xunise col [[Río San Juan (Querétaro)|río San Juan]] toma'l nome de [[ríu Moctezuma]], que sirve de llendes con [[Querétaro]], enfusando darréu a [[San Luis Potosí]] pa formar el [[ríu Pánuco]].&lt;ref name=MFHidalgo /&gt;&lt;ref name=&quot;Hidrologia&quot; /&gt; El [[ríu Metztitlán]], aniciar nes llendes con [[Puebla]] colos escurrimientos del cuetu Tlachaloya.&lt;ref name=MFHidalgo /&gt;&lt;ref name=&quot;Hidrologia&quot; /&gt; Nel so trayeutu recibe primero'l nome de ríu Chicu de Tulancingo, depués ríu Grande de Tulancingo, dempués ríu Venados y finalmente ríu Metztitlán, que la so arribación da orixe a la [[llaguna de Metztitlán]].&lt;ref name=MFHidalgo /&gt;&lt;ref name=&quot;Hidrologia&quot; /&gt;

El [[ríu Amajac]] naz na [[Sierra de Pachuca]], y sirve de llendes ent'[[Atotonilco el Grande (conceyu)|Atotonilco el Grande]] y [[Conceyu de Actopan (Hidalgo)|Actopan]].&lt;ref name=MFHidalgo /&gt;&lt;ref name=&quot;Hidrologia&quot; /&gt; Col nome de ríu de San Juan, pasa polos distritos de [[Jacala de Ledezma]] y [[Molango de Escamilla]], recibe les agües de la [[llaguna de Metztitlán]] y xúnese al [[ríu Moctezuma]] fuera de les llendes de la entidá.&lt;ref name=MFHidalgo /&gt;&lt;ref name=&quot;Hidrologia&quot; /&gt; Con 317&amp;nbsp;km de llargor ye la principal corriente d'agua de la entidá.&lt;ref name=&quot;ConociendoHidalgo&quot; /&gt; Les [[represa|preses]] más importantes son: [[Presa Zimapán]] onde conflúin los [[Río San Juan (Querétaro)|río San Juan]] y [[ríu Tula|Tula]]; [[Presa Requena|Requena]] y [[Presa Endhó|Endhó]], sobre'l [[ríu Tula]]; [[El Tejocotal]], onde arramen les sos agües los [[ríos Huitzilin]] y [[río Rincón|Rincón]], y [[Presa Omiltémetl|Omiltémetl]], alimentada pol [[Río San Marcos (Méxicu)|río San Marcos]]; El Cedral, en [[Mineral del Mozu (conceyu)|Mineral del Mozu]]; y San Antonio n'[[Huasca de Ocampo (conceyu)|Huasca de Ocampo]].&lt;ref group=.&gt;{{Harvsp|Castiella Ánxeles|Garnica Romero|Hernández Martínez|Rodríguez Arenas|2012|p=18}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=SAGARPA&gt;{{cita web |autor=SAGARPA|títulu=Resultaos del Estudiu del Diagnósticu del Sector Agropecuariu nel estáu d'Hidalgo|url=http://www.sagarpa.gob.mx/Tresparencia/Respuesta/Informe%20Final%20Diagnostico%20Sectorial%20Estáu%20de%20Hidalgo.pdf|obra=[[Secretaría d'Agricultura, Ganadería, Desarrollu Rural, Pesca y Alimentación (Méxicu)|Secretaría d'Agricultura, Ganadería, Desarrollu Rural, Pesca y Alimentación]]|editorial=[[Gobiernu de Mexico]] |fechaaccesu=27 d'avientu de 2015|fecha=2010|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt; 

En referencia a les agües soterrañes la [[CONAGUA]] tien delimitados ventiún acuíferos na entidá: Zimapán, Orizatlán, Atotonilco-Jaltocán, Xochitlán–Huejutla, Atlapexco-Candelaria, Cuartón, Huichapan-Tecozautla, L'Estelleru, Chapantongo-Alfajayucan, Valle del Mezquital, Ajacuba, Ixmiquilpan, Actopan-Santiago de Anaya, Metiztitlán, Huasca-Zoquital, Tepeji del Río, Valle de Tulancingo, Acaxochitlán, Tecocomulco, Apan y Amajac.&lt;ref&gt;{{cita web |autor1=[[Comisión Nacional de l'Agua]]|títulu=Acuíferos d'Hidalgo|url=https://www.gob.mx/conagua/aiciones-y-programes/12122|obra=[[Secretaría de Mediu Ambiente y Recursos Naturales (Méxicu)|Secretaría de Mediu Ambiente y Recursos Naturales]]|editorial=[[Gobiernu de Méxicu]] |fechaaccesu=12 d'abril de 2018}}&lt;/ref&gt; Tamién en parte del territoriu d'Hidalgo atopen los acuíferos, Álamu-Tuxpan perteneciente al [[estáu de Veracruz]],&lt;ref name=&quot;AcuiferoAlamoTuxpan&quot;&gt;{{cita web |autor1=[[Comisión Nacional de l'Agua]] |títulu=Determinación de la Disponibilidad d'Agua nel Acuíferu Álamu-Tuxpan, estáu de Veracruz|url=https://www.gob.mx/cms/uploads/attachment/file/104458/DR_3014.pdf|obra=[[Secretaría de Mediu Ambiente y Recursos Naturales (Méxicu)|Secretaría de Mediu Ambiente y Recursos Naturales]]|editorial=[[Gobiernu de Méxicu]]|fecha=2010 |fechaaccesu=12 d'abril de 2018|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt; y el Cuautitlán-Pachuca perteneciente al [[estáu de Méxicu]].&lt;ref name=&quot;AcuiferoCuautitlanPachuca&quot;&gt;{{cita web |autor1=[[Comisión Nacional de l'Agua]] |títulu=Determinación de la Disponibilidad d'Agua nel Acuíferu Cuautitlán-Pachuca, estáu de Méxicu|url=https://www.gob.mx/cms/uploads/attachment/file/103139/DR_1508.pdf|obra=[[Secretaría de Mediu Ambiente y Recursos Naturales (Méxicu)|Secretaría de Mediu Ambiente y Recursos Naturales]]|editorial=[[Gobiernu de Méxicu]]|fecha=2010 |fechaaccesu=12 d'abril de 2018|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt; D'estos solu dos tán sobreexplotados, los acuíferos Huichapan-Tecozautla y Valle de Tulancingo; según el Cuautitlán-Pachuca ente los estaos d'Hidalgo y Méxicu.&lt;ref&gt;{{cita web |apellíu1=Naranxal|nome1=Lourdes|títulu=Siguen sobreexplotados trés acuíferos nel estáu|url=https://www.elindependientedehidalgo.com.mx/archivo/2016/03/320866|obra=Periódicu El Independiente de Hidalgo|fecha=22 de marzu de 2016 |fechaaccesu=12 d'abril de 2018}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Sobreexplotados&quot;&gt;{{cita web |apellíu1=Reis Alvarez|nome1=Alejandro|títulu=Sobreexplotados, trés de los 21 acuíferos d'Hidalgo|url=https://agua.org.mx/sobreexplotados-trés-de-los-21-acuiferos-de-hidalgo/|obra=agua.org.mx|fecha=23 de marzu de 2012 |fechaaccesu=12 d'abril de 2018}}&lt;/ref&gt;

Les principales llagunes del estáu son [[llaguna de Tecocomulco|Tecocomulco]] ente los conceyos de [[Tepeapulco (conceyu)|Tepeapulco]], [[Apan (conceyu)|Apan]] y [[Cuautepec de Hinojosa (conceyu)|Cuautepec de Hinojosa]];&lt;ref name=&quot;LagunaTecocomulco&quot;&gt;{{cita web |autor1=[[Comisión Nacional d'Árees Naturales Protexíes]]|títulu=Ficha Informativa de les Güelgues de Ramsar: llaguna de Tecocomulco|url=http://ramsar.conanp.gob.mx/docs/sitios/FIR_RAMSAR/Hidalgo/Llaguna%20de%20Tecocomulco/LLAGUNA_DE_TECOCOMULCO_FIR.pdf|obra=[[Secretaría de Mediu Ambiente y Recursos Naturales (Méxicu)|Secretaría de Mediu Ambiente y Recursos Naturales]]|editorial=[[Gobiernu de Méxicu]]|fecha=29 de setiembre del 2003. |fechaaccesu=7 d'abril de 2018|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt; [[llaguna de Metztitlán|Metztitlán]] ente los conceyos d'[[conceyu de Eloxochitlán (Hidalgo)|Eloxochitlán]] y [[Metztitlán (conceyu)|Metztitlán]];&lt;ref name=&quot;LagunaMetztitlan&quot;&gt;{{cita web |autor1=[[Comisión Nacional d'Árees Naturales Protexíes]]|títulu=Ficha Informativa de les Güelgues de Ramsar: Llaguna de Metztitlán|url=http://ramsar.conanp.gob.mx/docs/sitios/FIR_RAMSAR/Hidalgo/Llaguna_de_Metztitlan/Llaguna%20de%20Metztitlán.pdf|obra=[[Secretaría de Mediu Ambiente y Recursos Naturales (Méxicu)|Secretaría de Mediu Ambiente y Recursos Naturales]]|editorial=[[Gobiernu de Méxicu]]|fecha=18 de setiembre de 2003 |fechaaccesu=7 d'abril de 2018|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt; y [[llaguna de Atezca|Atezca]] nel conceyu de [[Molango de Escamilla]].&lt;ref name=&quot;Hidrologia&quot; /&gt; La [[llaguna de Tecocomulco]] ye'l cuerpu d'agua más estenso de la entidá.&lt;ref name=&quot;ConociendoHidalgo&quot; /&gt; Nel estáu destaquen los covarones de [[Xoxafi]] en [[Santiago de Anaya (conceyu)|Santiago de Anaya]], [[Tolantongo]] en [[Cardonal (conceyu)|Cardonal]], Texcatete en [[Zacualtipán d'Ánxeles]], Texcapa en [[Tepehuacán de Guerrero (conceyu)|Tepehuacán de Guerrero]] y Mecapala, Tecamachal y Villacastla en [[Molango de Escamilla]].&lt;ref name=&quot;Regionalizacion&quot; /&gt; Los [[prismes basálticos de Santa María Regla]] son una [[formación predresa]] de [[basaltu]] sobre la que cai un pequeñu saltu d'agua, son la resultancia del enfriamientu de la [[llava]] fai dellos millones d'años.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu1=Sánchez Rojas|nome1=Edmundo|apellíos2=Osorio Pérez|nome2=Myriam |títulu=Geología y petrogénesis de los Prismes Basálticos de Santa María Regla, Hgo.|publicación=Revista geoCiencia SGM|fecha=2008|volume=3|númberu=3|url=http://www.sgm.gob.mx/pdfs/geociencia/Abril_2008.pdf |fechaaccesu=16 de marzu de 2017|editorial=[[Serviciu Xeolóxicu Mexicanu]]|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt;

&lt;gallery mode=packed caption=&quot;Hidrografía del estáu d'Hidalgo.&quot; &gt;
Rio mixquiahuala.jpg|[[Ríu Tula]] en [[Mixquiahuala de Juárez]].
Parte Sur de la Meseta de Huautla, Hidalgo.jpg|[[Río Cuartón]] n'[[Conceyu de Huautla (Hidalgo)|Huautla]].
Río en lo profundo. - panoramio.jpg|[[Ríu Metztitlán]] n'[[Huasca de Ocampo (conceyu)|Huasca de Ocampo]].
Laguna de Tecocomulco. 4.jpg| [[Llaguna de Tecocomulco]] en [[Tepeapulco (conceyu)|Tepeapulco]], [[Apan (conceyu)|Apan]] y [[Cuautepec de Hinojosa (conceyu)|Cuautepec de Hinojosa]].
La vega Metztitlan - panoramio.jpg|[[Llaguna de Metztitlán]] n'[[conceyu de Eloxochitlán (Hidalgo)|Eloxochitlán]] y [[Metztitlán (conceyu)|Metztitlán]].
Laguna Azteca, Molango, Hidalgo, México.jpg|[[Llaguna d'Azteca]] en [[Molango de Escamilla]].
Fernando Hiriart Balderrama Dam, Zimapán, Hidalgo, México. (1).jpg|[[Presa Zimapán|Presa Fernando Hiriart]] en [[Zimapán (conceyu)|Zimapán]] y [[Tecozautla (conceyu)|Tecozautla]].
Prismas Basálticos, Huasca de Ocampo, Hidalgo, México, 2013-10-10, DD 09.JPG|[[Prismes basálticos de Santa María Regla|Prismes basálticos]] n'[[Huasca de Ocampo (conceyu)|Huasca de Ocampo]].
Tolantongo, Hidalgo, Mexico.jpg|[[Covarones de Tolantongo]] en [[Cardonal (conceyu)|Cardonal]].
San Antonio Dam, Huasca de Ocampo, Hidalgo, México. (1).jpg|Presa San Antonio n'[[Huasca de Ocampo (conceyu)|Huasca de Ocampo]].
Presa &quot;El Cedral&quot; a 15 minutos de Pachuca, Hidalgo. - panoramio.jpg|Presa El Cedral en [[Mineral del Mozu (conceyu)|Mineral del Mozu]].
&lt;/gallery&gt;

=== Clima ===
Nel territoriu estatal el [[clima tropical]] [A] ocupa'l 23.03 %.&lt;ref name=&quot;INEGI2017-23&quot; group=.&gt;{{Harvsp|INEGI|2017|p=23}}&lt;/ref&gt; En términos xenerales los sublimas tropicales son: el templáu húmedu con agües too l'añu [Af] col 0.20 %; el templáu subhúmedo con agües pel branu [A(w)] col 0.84 %; el semicálido húmedu con agües too l'añu [ACf] col 13.31 %; el semicálido húmedu con abondoses agües pel branu [ACm] col 2.92 %; y el semicálido subhúmedo con agües pel branu [ACw] col 5.76 %.&lt;ref name=&quot;INEGI2017-23&quot; group=. /&gt; Estos atópense principalmente na Huasteca Hidalguense.&lt;ref name=SAGARPA /&gt;

El [[clima secu]] [B] ocupa'l 38.57 % del territoriu estatal.&lt;ref name=&quot;INEGI2017-23&quot; group=. /&gt; En términos xenerales los subclimas secos son: el semiseco bien templáu y templáu [BS1(h')] col 0.17 %; el semiseco semicálido [BS1h] col 4.92 %; el semiseco templáu [BS1k] col 29.65 %; y el secu semicálido [BSh] col 3.83 %.&lt;ref name=&quot;INEGI2017-23&quot; group=. /&gt; Atopaos principalmente nel [[Valle del Mezquital]].&lt;ref name=SAGARPA /&gt;

El [[clima templáu]] [C] ocupa'l 38.40 % del territoriu estatal.&lt;ref name=&quot;INEGI2017-23&quot; group=. /&gt; En términos xenerales los subclimas templaos son: el templáu húmedu con agües too l'añu [C(f)] col 3.35 %; el templáu húmedu con abondoses agües pel branu [C(m)] col 2.70 %; el templáu subhúmedo con agües pel branu [C(w)] col 31.42 %; y el semifrío subhúmedo con agües pel branu [C(Y)(w)] col 0.93 %.&lt;ref name=&quot;INEGI2017-23&quot; group=. /&gt; Atopaos principalmente nes árees de la [[Sierra Madre Oriental]] y [[Exa Neovolcánico]] que s'alluguen n'Hidalgo.&lt;ref name=SAGARPA /&gt;

L'estáu de Hidalgo cuenta con una temperatura medio añal ye de 16&amp;nbsp;°C.&lt;ref name=clima /&gt; La temperatura mínimo del mes más fríu, xineru, ye alredor de 4&amp;nbsp;°C y la máxima presentar n'abril y mayu qu'en promediu ye de 27&amp;nbsp;°C.&lt;ref name=clima&gt;{{cita web |autor=INEGI|url=http://cuentame.inegi.org.mx/monografias/informacion/hgo/territoriu/clima.aspx?tema=me&amp;y=13|títulu=Clima d'Hidalgo|obra=Cúntame de Méxicu|editorial=[[Institutu Nacional d'Estadística y Xeografía]] |fechaaccesu=20 de xunetu de 2010}}&lt;/ref&gt; N'Hidalgo'l climes templáu, rexistró temperatures d'hasta 44&amp;nbsp;°C mientres [[abril]] y [[mayu]];&lt;ref name=MFHidalgo /&gt; y na zona del monte, con una temperatura de -5&amp;nbsp;°C mientres el día y hasta -15&amp;nbsp;°Cdurante la nueche, mientres los meses d'[[avientu]] y [[xineru]]..&lt;ref name=MFHidalgo /&gt;

Les [[agua|agues]] presentar en [[branu]], nos meses de xunu a setiembre, la precipitación media del estáu ye de 800&amp;nbsp;[[mm]] añales.&lt;ref name=clima /&gt; Al nordeste de la entidá, na rexón de la [[Rexón Huasteca|Huasteca hidalguense]] y la [[Sierra de Tenango]], les agües presentar mientres tol añu.&lt;ref name=&quot;AClima&quot;&gt;{{cita web |títulu=Clima del estáu d'Hidalgo|url=http://www.paratodomexico.com/estados-de-mexico/estado-hidalgo/clima-hidalgo.html |fechaaccesu=15 de marzu de 2017|obra=www.paratodomexico.com}}&lt;/ref&gt; Tien rexones con agua de 2800&amp;nbsp;mm al añu, qu'oldeen cola resequedad de delles zones, onde se rexistren escasos 250&amp;nbsp;mm.&lt;ref name=MFHidalgo /&gt;

Por cuenta de les sos carauterístiques xeografíes les [[Nieve|nevaes]] son bien pocu frecuentes nel estáu,&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Atles Nacional de Riesgos: Xelaes y Nevaes|url=http://www.atlasnacionalderiesgos.gob.mx/index.php/riesgos-hidrometeorologicos/xelaes-y-nevaes |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141029003902/http://www.atlasnacionalderiesgos.gob.mx/index.php/riesgos-hidrometeorologicos/xelaes-y-nevaes |fechaarchivu=29 d'ochobre de 2014 |fechaaccesu=19 de xineru de 2015|fecha=28 d'ochobre de 2014|autor=[[Centru Nacional de Prevención de Desastres]]|obra=[[Secretaría de Gobernación (Méxicu)|Secretaría de Gobernación]]|editorial=[[Gobiernu de Méxicu]]}}&lt;/ref&gt; sicasí, nes zones montascoses rexistráronse nevaes, cayida de [[xarazu]], según xelaes en diversos años.&lt;ref name=nive1&gt;{{cita web |nome=Dinorath |apellíu=Mota López|títulu=Cubre nieve siquier siete conceyos d'Hidalgo|url=http://www.eluniversal.com.mx/notas/471512.html |fechaaccesu=19 de xineru de 2014|obra=[[El Universal (Méxicu)|El Universal]]|fecha=2 de xineru de 2008}}&lt;/ref&gt; Nel estáu d'Hidalgo cuntar con cuarenta y cuatro conceyos consideraos como vulnerables pal fríu.&lt;ref&gt;{{cita web |autor=Redaición |títulu=Preven nevaes en zones altes d'Hidalgo|url=http://www.vanguardia.com.mx/prevennevadasenzonasaltasdehidalgo-1161586.html |fechaaccesu=19 de xineru de 2014|obra=Vanguardia.com.mx|fecha=2 d'avientu de 2011}}&lt;/ref&gt; Dellos conceyos onde se presentaron estos fenómenos meteorolóxicos son [[Acaxochitlan (conceyu)|Acaxochitlan]], [[Cardonal (conceyu)|Cardonal]], [[Huejutla de Reyes (conceyu)|Huejutla de Reyes]], [[Jacala de Ledezma]], [[Lolotla (conceyu)|Lolotla]], [[Conceyu de La Misión (Hidalgo)|La Misión]], [[Mineral de la Reforma]], [[Mineral del Monte (conceyu)|Mineral del Monte]], [[Mineral del Mozu (conceyu)|Mineral del Mozu]], [[Molango de Escamilla (conceyu)|Molango de Escamilla]], [[Pachuca de Soto (conceyu)|Pachuca de Soto]], [[Singuilucan (conceyu)|Singuilucan]], [[Tlanchinol (conceyu)|Tlanchinol]], [[Tlahuiltepa (conceyu)|Tlahuiltepa]], [[Tianguistengo (conceyu)|Tianguistengo]], [[Tulancingo de Bravo (conceyu)|Tulancingo de Bravo]], [[Xochicoatlán (conceyu)|Xochicoatlán]], [[Zacualtipán d'Ánxeles (conceyu)|Zacualtipán d'Ánxeles]], y [[Zimapán (conceyu)|Zimapán]].&lt;ref name=nive1 /&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |apellíu1=Rincón|nome1=Emmanuel|títulu=Cai nieve y agua nieve n'once conceyos d'Hidalgo|url=http://www.excelsior.com.mx/nacional/2017/12/08/1206626|obra=[[Excélsior]]|fecha=8 d'avientu de 2017 |fechaaccesu=26 de marzu de 2018}}&lt;/ref&gt;
 
&lt;center&gt;
{| class=&quot;toccolours&quot; style=&quot;background:white; float:center; margin-left:1em; font-size:85%; line-height:1.4em; width: 22em; text-align: left; width:70%&quot;
|-
! colspan=7 style=&quot;background:#007DC5; color:white&quot; align=center | Parámetros climáticos añales promediu d'Hidalgo (1951-2010).
|- style=&quot;background:#C7DBF1;&quot; align=center
! rowspan =&quot;2&quot; |Clave Estación
! rowspan =&quot;2&quot; |Conceyu
!rowspan =&quot;2&quot; |Altitú&lt;br /&gt; (msnm)
! colspan =&quot;3&quot; | Temperatura (C°)
! rowspan =&quot;2&quot; |Precipitación&lt;br /&gt;(mm)
|- style=&quot;background:#C7DBF1;&quot; align=center
! Mínima &lt;br /&gt;(media)
! Media&lt;br /&gt;
! Máxima &lt;br /&gt;(media)
|- style=&quot;background:#FFFCD6;&quot; align=center
|00013011
|[[Huejutla de Reyes (conceyu)|Huejutla de Reyes]]
|150.0
|17.3
|23.7
|30.1
|1469.7
|- style=&quot;background:white;&quot; align=center
|00013038
|[[Tlanchinol (conceyu)|Tlanchinol]]
|1365.0
|13.4
|17.6
|21.8
|2416.2
|- style=&quot;background:#FFFCD6;&quot; align=center
|00013034
|[[Tenango de Doria (conceyu)|Tenango de Doria]]
|1666.0
|11.6
|17.0
|22.5
|1733.7
|- style=&quot;background:white;&quot; align=center
|00013074
|[[Ixmiquilpan (conceyu)|Ixmiquilpan]]
|1700.0
|8.8
|17.7
|26.6
|342.4
|- style=&quot;background:#FFFCD6;&quot; align=center
|00013050
|[[Zacualtipán d'Ánxeles (conceyu)|Zacualtipán d'Ánxeles]]
|1980.0
|8.5
|13.6
|18.8
|1287.3
|- style=&quot;background:white;&quot; align=center
|00013056
|[[Pachuca de Soto (conceyu)|Pachuca de Soto]]
|2368.0
|6.6
|14.0
|21.4
|411.9
|- style=&quot;background:#FFFCD6;&quot; align=center
|00013115
|[[Mineral del Monte (conceyu)|Mineral del Monte]]
|2812.0
|7.5
|13.0
|18.5
|870.7
|-
|colspan=&quot;7&quot; align=&quot;center&quot; style=&quot;border-top: 2px #007DC5 solid;&quot;| &lt;small&gt;Fonte: [[Serviciu Meteorolóxicu Nacional (Méxicu)|Serviciu Meteorolóxicu Nacional]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://200.4.8.20/tools/RESOURCES/Normales5110/NORMAL13011.TXT|títulu=Serviciu Meteorolóxicu Nacional: Normales Climatolóxiques de Huejutla|autor=[[Comisión Nacional de l'Agua]]||fecha=2010 |fechaaccesu=30 d'agostu de 2012|obra=[[Secretaría de Mediu Ambiente y Recursos Naturales (Méxicu)|Secretaría de Mediu Ambiente y Recursos Naturales]]|editorial=[[Gobiernu de Méxicu]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://200.4.8.20/tools/RESOURCES/Normales5110/NORMAL13038.TXT|títulu=Serviciu Meteorolóxicu Nacional: Normales Climatolóxiques de Tlanchinol|autor=[[Comisión Nacional de l'Agua]]||fecha=2010 |fechaaccesu=30 d'agostu de 2012|obra=[[Secretaría de Mediu Ambiente y Recursos Naturales (Méxicu)|Secretaría de Mediu Ambiente y Recursos Naturales]]|editorial=[[Gobiernu de Méxicu]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://200.4.8.20/tools/RESOURCES/Normales5110/NORMAL13034.TXT|títulu=Serviciu Meteorolóxicu Nacional: Normales Climatolóxiques de Tenango de Doria|autor=[[Comisión Nacional de l'Agua]]||fecha=2010 |fechaaccesu=30 d'agostu de 2012|obra=[[Secretaría de Mediu Ambiente y Recursos Naturales (Méxicu)|Secretaría de Mediu Ambiente y Recursos Naturales]]|editorial=[[Gobiernu de Méxicu]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://200.4.8.20/tools/RESOURCES/Normales5110/NORMAL13074.TXT|títulu=Serviciu Meteorolóxicu Nacional: Normales Climatolóxiques de Ixmiquilpan|autor=[[Comisión Nacional de l'Agua]]||fecha=2010 |fechaaccesu=30 d'agostu de 2012|obra=[[Secretaría de Mediu Ambiente y Recursos Naturales (Méxicu)|Secretaría de Mediu Ambiente y Recursos Naturales]]|editorial=[[Gobiernu de Méxicu]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://200.4.8.20/tools/RESOURCES/Normales5110/NORMAL13050.TXT|títulu=Serviciu Meteorolóxicu Nacional: Normales Climatolóxiques de Zacualtipán|autor=[[Comisión Nacional de l'Agua]]||fecha=2010 |fechaaccesu=30 d'agostu de 2012|obra=[[Secretaría de Mediu Ambiente y Recursos Naturales (Méxicu)|Secretaría de Mediu Ambiente y Recursos Naturales]]|editorial=[[Gobiernu de Méxicu]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://200.4.8.20/tools/RESOURCES/Normales5110/NORMAL13056.TXT|títulu=Serviciu Meteorolóxicu Nacional: Normales Climatolóxiques de Pachuca|autor=[[Comisión Nacional de l'Agua]]||fecha=2010 |fechaaccesu=30 d'agostu de 2012|obra=[[Secretaría de Mediu Ambiente y Recursos Naturales (Méxicu)|Secretaría de Mediu Ambiente y Recursos Naturales]]|editorial=[[Gobiernu de Méxicu]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://200.4.8.20/tools/RESOURCES/Normales5110/NORMAL13115.TXT|títulu=Serviciu Meteorolóxicu Nacional: Normales Climatolóxiques de Real del Monte|autor=[[Comisión Nacional de l'Agua]]||fecha=2010 |fechaaccesu=30 d'agostu de 2012|obra=[[Secretaría de Mediu Ambiente y Recursos Naturales (Méxicu)|Secretaría de Mediu Ambiente y Recursos Naturales]]|editorial=[[Gobiernu de Méxicu]]}}&lt;/ref&gt;
&lt;/small&gt;
|}
&lt;/center&gt;

=== Ecoloxía y mediu ambiente ===

==== Flora y fauna ====
[[Ficheru:Real-del monte borrinosu.jpg|thumb|300px|Monte de Oyamel (''[[Abies relixosa]]'') nel [[Parque Estatal Monte El Hiloche|Parque estatal el Hiloche]] en [[Mineral del Monte]].]]

L'Estáu d'Hidalgo esta zonificado en cinco Unidad de Manexu Forestal (UMAFOR): UMAFOR 1301. Sierra y Huasteca, UMAFOR 1302. Zacualtipán-Molango, UMAFOR 1303. Pachuca-Tulancingo, UMAFOR 1304. Valle del Mezquital, y UMAFOR 1305. Jacala-Tlahuiltepa.&lt;ref name=MAYRN&gt;{{cita web |autor=SEMARNATH |títulu=Actualización del Programa Sectorial de Mediu Ambiente y Recursos Naturales (2011-2016)|url=http://sepladerym.hidalgo.gob.mx/institucional/Programes/docs/sectoriales/SEMARNATH.pdf|obra=Secretaría de Mediu Ambiente y Recursos Naturales d'Hidalgo|editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]] |fechaaccesu=8 de marzu de 2017|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt; La [[flora]] esistente ye de mediu millón d'hectárees de [[carba]]es de tipu desértico, [[pinu|pinos]] y [[encines]] de la sierra. Tamién tien vexetación de selva con 50 hectárees con árboles cimeros a los 25 m d'altor.&lt;ref name=MFHidalgo /&gt;

La vexetación que puede atopase nes sierres d'Hidalgo ta representada por [[abetu]], [[pinu]], [[encina]], [[oyamel]] y [[enebro]]; tamién hai [[copal]], [[caoba]], [[Jacaranda mimosifolia|palu de rosa]], [[Diospyros|ébanu]], [[framboyán]], [[mezquite]], [[Coffea arabica|cafeto]], [[nopal]], [[agave]], [[Agave lechuguilla|lechuguilla]] y [[Helianthemum glomeratum|damiana]].&lt;ref name=FH&gt;{{cita web |autor=INEGI|url=http://cuentame.inegi.org.mx/monografias/informacion/hgo/territorio/recurso_naturales.aspx?tema=me&amp;y=13|obra=Cúntame de Méxicu|editorial=[[Institutu Nacional d'Estadística y Xeografía]] |títulu=Flora y fauna d'Hidalgo |fechaaccesu=20 de xunetu de 2010}}&lt;/ref&gt; Nel [[valle de Tulancingo]] atópense árboles frutales de [[tejocote]], [[pera]], marmiellu y [[Malus domestica|pumar]].&lt;ref name=FH /&gt; Na [[contorna Minera]] crecen, ente otres plantes, [[cactus]], [[mezquite]], [[maguey]] y [[nopal]]. Nos [[llanos de Apan]] y la [[Cuenca de Méxicu]] esisten [[nopal]]es, [[yuca]], [[mezquite]] y [[pirul]].&lt;ref name=FH /&gt; La vexetación del [[Valle del Mezquital]] ta formada por [[Acacia farnesiana|huizache]], [[ahuehuete]], [[nozal]], [[Echinocactus grusonii|biznaga]], [[pirul]], [[Pachycereus pringlei|cardón]], [[garambullo]] y otres plantes de clima secu.&lt;ref name=FH /&gt;

Ente la fauna más abondosa de la zona destaquen les siguientes aves, mamíferos y reptiles: [[garza|garces]], [[cotorra|cotorres]], [[colibrí]]es, [[Icteridae|tordos]], [[Strigidae|uxos]], [[Coragyps atratus|zopilotes]], [[Lynx rufus|gatos monteses]], [[coyote]]s, [[zorrillos]], [[coneyu|coneyos]], [[llebre|llebres]], [[Lacertidae|llagarteses]] y [[culiebra de cascabel|serpiente de cascabel]].&lt;ref name=FH /&gt; Escontra'l centru y en toa partir norte y esti del estáu esisten [[Cervidae|venados cola blanca]], [[Puma yagouaroundi|tomes]] y [[Panthera onca|xaguares]].&lt;ref name=MFHidalgo /&gt; Na Sierra de la Huasteca la fauna típica ta compuesta de [[Marmosa mexicana|tlacuaches]], [[puercoespín]], [[Leopardus tigrinus|tigrillos]], [[Taxidea taxus|melandros]], [[codorniz]] y [[Meleagris gallopavo|guajolotes]].&lt;ref name=FH /&gt; La esistencia d'un suelu grebu y les escases agües d'envernada que se presenten nel [[Valle del Mezquital]], favorez que se dea la presencia de coralillos, [[Lacertidae|llagarteses]], [[Chamaeleonidae|camaleones]], [[araña|arañes]], [[ciempiés]], [[alacrán|alacranes]], [[grillu|grillos]], [[Pyrgomorphidae|chapulines]], [[formiga|formigues]] y [[pinacate]]s.&lt;ref name=municipioactopan&gt;{{cita web |autor1=[[Institutu Nacional pal Federalismu y el Desarrollu Municipal]] |títulu=Enciclopedia de los Conceyos y Delegaciones de Méxicu: Actopan, Hidalgo|url=http://www.inafed.gob.mx/work/enciclopedia/EMM13fidalgu/conceyos/13003a.html|obra=[[Secretaría de Gobernación (Méxicu)|Secretaría de Gobernación]]|editorial=[[Gobiernu de Méxicu]]|fecha=2010 |fechaaccesu=22 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt;

&lt;gallery mode=packed caption=&quot;Flora y fauna del estáu d'Hidalgo.&quot; &gt;
Mexico Hidalgo Los Marmoles Flora-001.JPG|Encino (''[[Quercus]]''), en [[Zimapan]].
Fagus grandifolia subsp. mexicana en Zacualtipan, Hgo. Mex..JPG|Haya mexicana (''[[Fagus mexicana]]''), en [[Zacualtipán d'Ánxeles]].
Echinocactus grusonii kew.jpg|Biznaga (''[[Echinocactus grusonii]]''), en [[Metztitlán]].
LG Tula Hidalgo MX cacti 01.JPG|Nopal Serrano (''[[Opuntia stenopetala]]''), en [[Tula de Allende]].
Agave americana R01.jpg|Maguey (''[[Agave americana]]''), nel [[Valle del Mezquital]].
Gray Fox - Red Rock Canyon, Nevada copy.jpg|Foín gris (''[[Urocyon cinereoargenteus]]'').
Canis latrans.jpg|Coyote (''[[Canis latrans]]'').
Crotalus aquilus.jpg|Cascabel de Querétaro (''[[Crotalus aquilus]]'').
Ergaticus ruber.jpg|Chipe coloráu (''[[Cardellina rubra]]'').
&lt;/gallery&gt;

==== Árees naturales protexíes ====
[[Ficheru:PeñaAire01.JPG|thumb|220px|left|[[Fuécara de Metztitlán]] sitiu dientro de la [[Rede Mundial de Reserves de la Biosfera]].]]
[[Ficheru:Laguna de Tecocomulco.jpg|thumb|180px|right|[[Llaguna de Tecocomulco]] sitiu decretáu como [[Conveniu de Ramsar|Ramsar]].]]

L'estáu d'Hidalgo cunta con cuarenta y ocho [[árees naturales]] protexíes de competencia federal, estatal y/o municipal; les cualos cubren 144&amp;nbsp;297.27 hectárees, ye dicir el 6.9 % de la estensión territorial.&lt;ref name=MAYRN /&gt;

Les [[Árees naturales protexíes de Méxicu|árees naturales protexíes de competencia federal]] cubren 131&amp;nbsp;522.57 hectárees y representen el 21.42 % de la superficie estatal prioritaria de caltenimientu.&lt;ref name=MAYRN /&gt; D'esta superficie protexida, el 19.76 % correspuende a trés [[Parques nacionales]]; el 73.02 % correspuende a una [[Reserva de la Biosfera]]; y el restu 7.23 % correspuende a una área de proteición de recursos naturales que se comparte col estáu de [[Puebla]].&lt;ref name=ref_Areas1&gt;{{cita web |autor=SEMARNAT|url=http://www.semarnat.gob.mx/archivosanteriores/temes/ordenamientoecologico/Documents/bitacora_cuenca_abargane_mexico/zip/diagnostico_cuemex.pdf|títulu=Estudio pa la Carauterización y Diagnósticu del Programa d'Ordenamientu Ecolóxicu del Territoriu de la Cuenca de Méxicu |fechaaccesu=4 d'agostu de 2010|obra=[[Secretaría de Mediu Ambiente y Recursos Naturales (Méxicu)|Secretaría de Mediu Ambiente y Recursos Naturales]]|editorial=[[Gobiernu de Méxicu]]|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt;

Pela so parte, cuntar con seis parques estatales con 3085.17 hectárees; y trenta y siete árees municipales con 9689.53 hectárees.&lt;ref name=MAYRN /&gt; Amás de cuarenta y cuatro árees protexíes de competencia municipal. 

Nel estáu d'Hidalgo cuntar con tres sitio decretaos dientro del [[Conveniu de Ramsar]]: la [[Llaguna de Tecocomulco]], [[Llaguna de Metztitlán]] y el [[Sistema de Represas y Corredores biolóxicos de la Cuenca Hidrográfica del Río Necaxa]] compartíu col estáu de [[Puebla]].&lt;ref name=SitioRAMSAR&gt;{{cita web |autor=CONANP |títulu=Sitio Ramsar en Méxicu|url=http://ramsar.conanp.gob.mx/sitios.php|obra=Comisión Nacional d'Árees Naturales Protexíes |fechaaccesu=11 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt; El 5 de mayu de 2017 la [[Unesco]] designó a la [[Contorna Minera]] dientro de la [[Rede global de geoparques]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.unesco.org/new/en/natural-sciences/environment/earth-sciences/unesco-global-geoparks/list-of-unesco-global-geoparks/mexico/contorna-minera-hidalgo/|títulu=Ecomarca Minera, Hidalgo UNESCO Global Geopark (Mexico) |fechaaccesu=7 de mayu de 2017|obra=Global Geoparks |autor=[[UNESCO]]|fecha=5 de mayu de 2017}}&lt;/ref&gt;

&lt;center&gt;
{| class=&quot;toccolours&quot; style=&quot;background:white; float:center; margin-left:1em; font-size:85%; line-height:1.4em; width: 22em; text-align: left; width:70%&quot;
|-
! colspan=5 style=&quot;background:#007DC5; color:white&quot; align=center | Principales árees naturales protexíes y árees decretaes nel estáu d'Hidalgo.
|- style=&quot;background:#C7DBF1;&quot; align=center
!Área natural
!Fecha de designación
!Superficie &lt;br /&gt;(hai)
!Conceyos
!Categoría
|-style=&quot;background:#FFFCD6;&quot; align=center
|'''[[Reserva de la Biósfera de la Fuécara de Metztitlán|Fuécara de Metztitlán]]'''
|27 de payares de 2000
|96&amp;nbsp;042.90
|[[Conceyu de Acatlán (Hidalgo)|Acatlán]], [[Atotonilco el Grande (conceyu)|Atotonilco el Grande]], [[Conceyu de Eloxochitlán (Hidalgo)|Eloxochitlán]], [[Huasca de Ocampo (conceyu)|Huasca de Ocampo]], [[Conceyu de Metepec (Hidalgo)|Metepec]], [[Metztitlán (conceyu)|Metztitlán]], [[San Agustín Metzquititlán (conceyu)|San Agustín Metzquititlán]] y [[Zacualtipán d'Ánxeles (conceyu)|Zacualtipán d'Ánxeles]]
|[[Reserves de la biosfera de Méxicu|Acuta de la Biósfera]]
|- style=&quot;background:white;&quot; align=center
|'''[[Sistema de Represas y Corredores biolóxicos de la Cuenca Hidrográfica del Río Necaxa|Ríu Necaxa]]'''&lt;ref group=nota&gt; Faise diferencia del Sitiu Ramsar y l'Área de Proteición de Recursos Naturales. El Sitiu Ramsar ye compartíu con dos conceyos de [[Puebla]]. Solo considérase l'área dientro del estáu d'Hidalgo.&lt;/ref&gt;
| 2 de febreru de 2008
|1541.4
|[[Acaxochitlán (conceyu)|Acaxochitlán]]
|[[Sitios Ramsar en Méxicu|Sitio Ramsar]]
|- style=&quot;background:#FFFCD6;&quot; align=center
|'''[[Llaguna de Tecocomulco]]'''
|27 de payares de 2003
|1769
|[[Apan (conceyu)|Apan]], [[Cuautepec de Hinojosa (conceyu)|Cuautepec de Hinojosa]] y [[Tepeapulco (conceyu)|Tepeapulco]]
|[[Sitios Ramsar en Méxicu|Sitio Ramsar]]
|- style=&quot;background:white;&quot; align=center
|'''[[Llaguna de Metztitlán]]'''
|2 de febreru de 2004
|2937.2
|[[Conceyu de Eloxochitlán (Hidalgo)|Eloxochitlán]] y [[Metztitlán (conceyu)|Metztitlán]]
|[[Sitios Ramsar en Méxicu|Sitio Ramsar]]
|- style=&quot;background:#FFFCD6;&quot; align=center
|'''[[Cuenca Hidrográfica del Río Necaxa|Ríu Necaxa]]'''&lt;ref group=nota&gt; Faise diferencia del Sitiu Ramsar y l'Área de Proteición de Recursos Naturales. L'Área de Proteición de Recursos Naturales ye compartíu con diez conceyos de [[Puebla]]. Solo considérase l'área dientro del estáu d'Hidalgo.&lt;/ref&gt;
|9 de setiembre de 2002
| 9491.15
|[[Acaxochitlán (conceyu)|Acaxochitlán]], [[Cuautepec de Hinojosa (conceyu)|Cuautepec de Hinojosa]] y [[Tulancingo de Bravo (conceyu)|Tulancingo de Bravo]]
|[[Árees de Proteición de Recursos Naturales de Méxicu|Área de Proteición de Recursos Naturales]]
|- style=&quot;background:white;&quot; align=center
|'''[[Parque nacional Tula|Tula]]'''
|27 de mayu de 1981
|99.50
|[[Tula de Allende (conceyu)|Tula de Allende]]
|[[Parques nacionales de Méxicu|Parque Nacional]]
|- style=&quot;background:#FFFCD6;&quot; align=center
|'''[[Parque nacional El Mozu|El Mozu]]'''
|6 de xunetu de 1982
|2739.02
|[[Mineral del Mozu (conceyu)|Mineral del Mozu]] y [[Pachuca de Soto (conceyu)|Pachuca de Soto]]
|[[Parques nacionales de Méxicu|Parque Nacional]]
|- style=&quot;background:white;&quot; align=center
|'''[[Parque nacional Los Mármoles|Los Mármoles]]'''
|8 de setiembre de 1936
|23&amp;nbsp;150
|[[Jacala de Ledezma (conceyu)|Jacala de Ledezma]], [[Conceyu de Nicolás Flores (Hidalgo)|Nicolás Flores]], [[Pacula (conceyu)|Pacula]] y [[Zimapán (conceyu)|Zimapán]]
|[[Parques nacionales de Méxicu|Parque Nacional]]
|- style=&quot;background:#FFFCD6;&quot; align=center
|'''[[Contorna Minera]]'''
|5 de mayu de 2017
|184 800
|[[Atotonilco el Grande (conceyu)|Atotonilco el Grande]], [[Epazoyucan (conceyu)|Epazoyucan]], [[Huasca de Ocampo (conceyu)|Huasca de Ocampo]], [[Mineral del Mozu (conceyu)|Mineral del Mozu]], [[Mineral del Monte (conceyu)|Mineral del Monte]], [[Omitlán de Juárez (conceyu)|Omitlán de Juárez]], [[Pachuca de Soto (conceyu)|Pachuca de Soto]], [[Mineral de la Reforma]] y [[Singuilucan (conceyu)|Singuilucan]]
|[[Xeoparque]]
|-
|colspan=&quot;5&quot; align=&quot;center&quot; style=&quot;border-top: 2px #007DC5 solid;&quot;| &lt;small&gt;Fonte: [[Comisión Nacional d'Árees Naturales Protexíes]].&lt;ref name=ref_Areas1 /&gt;&lt;ref name=SitioRAMSAR /&gt;&lt;/small&gt;
|}
&lt;/center&gt;

==== Contaminación ====
[[Ficheru:Tula River in Tula.jpg|thumb|220px|[[Ríu Tula]] unu de los más contaminaos de la entidá, una y bones la carga contaminante ta compuesta por material orgánico, metales, bacteries y deterxentes.&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=La Redaición|títulu=Conagua Hidalgo realiza prevención y control de contaminación de l'agua|url=http://www.milenio.com/hidalgo/Conagua-Hidalgo-prevencion-control-contaminacion_0_184182053.html|obra=[[Mileniu Diariu]]|editorial=Grupu Editorial Mileniu|fecha=4 de payares de 2013 |fechaaccesu=28 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt;]]

La contaminación de l'agua ye bien alta por cuenta de les zones densamente poblaes y altamente industrializaes poles que pasen los ríos.&lt;ref name=SAGARPA /&gt; La cuenca del [[ríu Tula]] ye la más afeutada por ser receptora de les agües residuales provenientes de la [[Zona Metropolitana del Valle de Méxicu]], de les cualos cuasi'l 60 % ye agua residual cruda y el 40 % restante ye d'agua pluvial.&lt;ref name=SAGARPA /&gt; Los principales ríos que s'atopen contaminaos son: Tula, Tepeji, Saláu, El Saltu y Alfajayucan.&lt;ref name=SAGARPA /&gt; 

Les plagues forestales representen un problema [[fitosanitariu]] que se concentra básicamente nos [[Monte templáu|montes templaos]] de [[pinu]] y [[oyamel]], principalmente pola falta de manexu d'estes árees forestales.&lt;ref name=ambiental&gt;{{cita web |autor=SEMARNAT|títulu=Indicadores Ambientales del Estáu d'Hidalgo|url=http://www.semarnat.gob.mx/archivosanteriores/informacionambiental/Documents/04_indicadores/indicadores_2003_fidalgu.pdf|fecha=2003|obra=[[Secretaría de Mediu Ambiente y Recursos Naturales de Méxicu|Secretaría de Mediu Ambiente y Recursos Naturales]]|editorial=[[Gobiernu de Méxicu]] |fechaaccesu=28 d'avientu de 2015|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt; Tiense la presencia d'escorteyador de coníferes afectando montes de pinu piñonero na rexón del [[Valle del Mezquital]].&lt;ref name=SAGARPA /&gt; Envalórase que solo'l 9.46 % de la superficie total de vocación forestal ta baxu manexu téunicu de dalgún tipu.&lt;ref name=SAGARPA /&gt;

La esplotación de los fundos mineros de [[Pachuca de Soto]] y [[Mineral del Monte]] xeneró mientres 500 años más d'ochenta millones de tonelaes de folles conocíes como jales la presencia de [[metales pesaos]] reflexen la posible infiltración escontra los mantos acuíferos aniciando la so contaminación y xeneren en delles zones l'arrastre de partícules per mediu del [[vientu]].&lt;ref name=jales&gt;{{cita web |títulu=Entamen reactivar minería y realizar proyeutos inmobiliarios en Pachuca|url=http://www.jornada.unam.mx/2010/02/23/estaos/026n2est |nome=Carlos|apellíu=Camacho |fechaaccesu=14 de xineru de 2013|obra=[[La Jornada]]|fecha=23 de febreru de 2010}}&lt;/ref&gt;

Les [[emisiones]] del estáu d'Hidalgo son, onde la contribución porcentual ye de fontes móviles col 55 %, siguíu de les fontes d'área col 20 % de les emisiones, les fontes fixes con un 17 % y les fontes naturales (emisiones biogénicas) col 8 %.&lt;ref name=MAYRN /&gt; El sector industrial ye la fonte principal xeneradora de [[dióxidu d'azufre]] (SO2), contribuyendo col 99 % de les emisiones.&lt;ref name=MAYRN /&gt; El sector tresporte contribúi col 90 % de les emisiones del [[monóxidu de carbonu]].&lt;ref name=MAYRN /&gt; Tocantes a [[óxidos de nitróxenu]] son emitíos principalmente pol sector tresporte col 49 % siguíu del sector industrial col 42 %.&lt;ref name=MAYRN /&gt;

D'alcuerdu al Inventariu Estatal d'Emisiones les emisiones totales de [[Gas d'efeutu ivernaderu]] (GEI) del estáu d'Hidalgo calcular por aciu la metodoloxía del ICCP 1996, resultando un total d'emisiones de 32&amp;nbsp;783.38 Gg de [[CO2 equivalente|CO2eq]] y una captura de 1134.20 Gg de [[CO2]], polo cual envalórase una emisión neta de 31&amp;nbsp;373.05 Gg CO2eq.&lt;ref name=&quot;UAEH2013-48&quot; group=.&gt;{{Harvsp|UAEH|2013|p=48}}&lt;/ref&gt; El [[CO2]] emitíu pola quema de combustibles na categoría enerxía ye la emisión más sobresaliente de tolos GEI.&lt;ref name=&quot;UAEH2013-12&quot; group=.&gt;{{Harvsp|UAEH|2013|p=51}}&lt;/ref&gt; La fonte de mayor emisión ye la termoeléctrica de Tula. La categoría enerxía tamién ye responsable de la mayor emisión de [[SO2]], debíu principalmente a la quema de [[combustóleo]] de munches industries.&lt;ref name=&quot;UAEH2013-12&quot; group=. /&gt; La categoría procesos industriales ocupa'l segundu llugar.&lt;ref name=&quot;UAEH2013-12&quot; group=. /&gt; En parte poles altes emisiones de [[Compuestos orgánicos volátiles|COVDM]] y amás pol [[CO2]], debida principalmente a la fabricación de [[cementu]], [[cal]] y mineral de [[manganesu]].&lt;ref name=&quot;UAEH2013-12&quot; group=. /&gt; La categoría refugayes ocupa'l tercer llugar, debíu especialmente a la emisión de [[metanu]].&lt;ref name=&quot;UAEH2013-12&quot; group=. /&gt;
 
Esisten diez conceyos n'Hidalgo con problemes de contaminación ambiental: [[Pachuca de Soto (conceyu)|Pachuca de Soto]], [[Mineral de la Reforma]], [[Tizayuca (conceyu)|Tizayuca]], [[Tulancingo de Bravo (conceyu)|Tulancingo de Bravo]], [[Tula de Allende (conceyu)|Tula de Allende]], [[Tepeji del Río de Ocampo (conceyu)|Tepeji del Río de Ocampo]], [[Ixmiquilpan (conceyu)|Ixmiquilpan]], [[Zimapán (conceyu)|Zimapán]] y [[Huejutla de Reyes (conceyu)|Huejutla de Reyes]].&lt;ref name=MAYRN /&gt;

== Política ==

=== Gobiernu ===
{{AP|Gobiernu del estáu d'Hidalgo}}
[[Ficheru:Pachuca (30).jpg|220px|left|thumb|Palaciu de gobiernu del estáu d'Hidalgo.]]
[[Ficheru:Omar Fayad.jpg|220px|right|thumb|[[Omar Fayad]], [[Gobernador del estáu de Hidalgo|Gobernador constitucional del Estáu Llibre y Soberanu d'Hidalgo]] pal periodu 2016-2022.]]

La ciudá de [[Pachuca de Soto]] ye la sede de los [[Poder llexislativu|poderes llexislativu]], [[Poder executivu|executivu]] y [[xudicial]] polo tanto ye la [[Capital (política)|capital]] del [[estáu]].&lt;ref name=constitucionhidalgo /&gt;

El [[poder executivu]] ta representáu pol [[Gobernador del estáu de Hidalgo|Gobernador constitucional del estáu d'Hidalgo]], quien dura nel so encargu seis años y nunca va poder ser reelecto.&lt;ref name=constitucionhidalgo /&gt; La eleición del gobernador ye direuta, secreta, uninominal y por mayoría en tol territoriu del estáu.&lt;ref name=constitucionhidalgo /&gt; El [[Gobernadores d'Hidalgo|primer gobernador]] nel cargu foi [[Juan Crisóstomo Doria]],&lt;ref name=&quot;Primergobernador&quot;/&gt; y el gobernador actual nel cargu ye [[Omar Fayad]]; que'l so periodu empecipio'l 5 de setiembre de 2016, y va concluyir el 5 de setiembre de 2022.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíos1=Montes Romeru|nome1=Sara|títulu=Gobernantes Hidalguenses de Juan C. Doria a Omar Fayad|url=http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n4273405.htm|obra=[[El Sol d'Hidalgo]]|editorial=[[Organización Editorial Mexicana]]|fecha=4 de setiembre de 2016 |fechaaccesu=5 de setiembre de 2016 |urlarchivu=https://archive.is/20160913174424/http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n4273405.htm |fechaarchivu=13 de setiembre de 2016}}&lt;/ref&gt;

El [[poder llexislativu]], depositar nun órganu denomináu [[Congresu del estáu de Hidalgo|Congresu del Estáu Llibre y Soberanu d'Hidalgo]].&lt;ref name=&quot;PoderLegislativo&quot;&gt;{{cita web |títulu=Llei Orgánica del Poder Llexislativu del Estáu d'Hidalgo|url=http://www.congreso-hidalgo.gob.mx/conoz_congresu/109Llei%20Organica%20d'el%20Poder%20Lexislativu%20d'el%20Congresu%20Llibre%20y%20soberanu%20de%20Hidalgo.pdf|obra=Gobiernu del estáu d'Hidalgo |fechaaccesu=14 de marzu de 2018|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt; El Congresu componer de por 18 Diputaos electos por votación direuta y 12 Diputaos electos por representación proporcional.&lt;ref name=&quot;PoderLegislativo&quot; /&gt; La [[I Llexislatura del Congresu d'Hidalgo]] foi conformada del 16 de mayu de 1869 al 28 de febreru de 1870.&lt;ref name=TribunalSuperior&gt;{{cita web |títulu=Historia del Tribunal Cimeru de Xusticia del Estáu d'Hidalgo|url=http://www.pjhidalgo.gob.mx/tsj/historia.htm|obra=Tribunal Cimeru de Xusticia del Estáu d'Hidalgo|editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]] |fechaaccesu=4 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Diputaos integrantes del Congresu d'Hidalgo dende la I a la LXII llexislatura|url=http://www.congreso-hidalgo.gob.mx/Trabayos_analisis/trabayos_analisis2013.pdf |fechaaccesu=11 d'avientu de 2015|obra=Congresu del Estáu Llibre y Soberanu d'Hidalgo|editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]]|formatu=PDF |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160304214911/http://www.congreso-hidalgo.gob.mx/Trabayos_analisis/trabayos_analisis2013.pdf |fechaarchivu=4 de marzu de 2016}}&lt;/ref&gt; L'actual llexislatura denominada [[LXIII Llexislatura del Congresu d'Hidalgo]] entró en fusiones pal periodu del 5 de setiembre de 2016 al 4 de setiembre de 2018.&lt;ref&gt;{{cita web |autor=Redaición |títulu=Oficial la conformanza de Congresu d'Hidalgo|url=http://www.unionhidalgo.mx/articulo/2016/09/05/gobiernu/oficial-la-conformacion-de-congresu-de-fidalgu|obra=unionhidalgo.mx|fecha=5 de setiembre de 2016 |fechaaccesu=13 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt;

El [[poder xudicial]] integrar polos siguientes órganos a) Xurisdiccionales: el Tribunal Cimeru de Xusticia y Xulgaos del Fueru Común; el Tribunal de Xusticia Alministrativa; el Tribunal Llaboral; y los funcionarios y auxiliares de la impartición de xusticia. b) Alministrativu: Un Conseyu de la Judicatura. c) Non Xurisdiccional: El Centru Estatal de Xusticia Alternativa, con autonomía téunica y venceyáu alministrativamente al Conseyu de la Judicatura.&lt;ref name=DistritosJudiciales&gt;{{cita web |títulu=Llei Orgánica del Poder Xudicial del Estáu d'Hidalgo|url=http://www.congreso-hidalgo.gob.mx/biblioteca_lexislativa/Lleis/108BisLey%20Organica%20d'el%20Poder%20Xudicial%20d'el%20Estáu%20de%20Hidalgo.pdf|obra=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]]|fecha=31 d'avientu de 2017 |fechaaccesu=14 de marzu de 2018|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt;

El Tribunal Cimeru de Xusticia va integrase cuandoquier por catorce Maxistraos o Maxistraes, aprobaos pol [[Congresu del estáu d'Hidalgo]].&lt;ref name=DistritosJudiciales /&gt; El Tribunal de Xusticia Alministrativa del Estáu d'Hidalgo, ye un órganu de control de llegalidá, con plena autonomía pa dictar los sos resoluciones ya imperiu pa faeles cumplir.&lt;ref name=DistritosJudiciales /&gt; Los xulgaos de primera Instancia del Tribunal Cimeru de Xusticia del Estáu d'Hidalgo son sesenta y nueve: catorce en materia penal, ocho mistos, dos en materia mercantil, trés en materia familiar, cuatro en materia civil, quince xulgaos civiles y familiares, unu especializáu en xusticia p'adolescentes, cinco xulgaos d'execución y diecisiete xulgaos penales acusatorios.&lt;ref name=&quot;PoderJudicial&quot;&gt;{{cita web |títulu=Poder Xudicial del Estáu d'Hidalgo|url=http://www.pjhidalgo.gob.mx/xulgaos/index.php|editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]] |fechaaccesu=26 de marzu de 2018}}&lt;/ref&gt;

Amás d'un Centru Estatal de Xusticia Alternativa creáu'l 23 d'abril de 2007, nesti llevar a cabo proceso de mediación y conciliación, onde un terceru neutral ya imparcial, sirve de ponte de comunicación ente los comenenciudos.&lt;ref name=&quot;PoderJudicial&quot; /&gt;&lt;ref name=PED2011&gt;{{cita web |títulu=Plan Estatal de Desarrollu (2011-2016)|url=http://sepladerym.hidalgo.gob.mx/PED/documento/PLAN%20ESTATAL%20DE%20DESENVOLVIMIENTU.pdf |fechaaccesu=25 de xunetu de 2012|editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]]|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt; Cuenta con cinco rexonales allugaos nos distritos xudiciales de [[Tulancingo de Bravo]], [[Tula de Allende]] [[Huejutla de Reyes]], [[Tenango de Doria]] y [[Ixmiquilpan]].&lt;ref name=&quot;PoderJudicial&quot; /&gt;&lt;ref name=PED2011 /&gt;

=== División políticu-alministrativa ===

==== Conceyos ====
; División municipal
[[Ficheru:Municipios de Hidalgo.svg||thumb|350px|Mapa del estáu d'Hidalgo estremáu nos ochenta y cuatro conceyos.]]

La historia de la división territorial, aniciar nel periodu de [[Nueva España|dominación española]], el que de la mesma atopa'l so antecedente nes concentraciones poblacionales del [[Méxicu prehispánicu]].&lt;ref name=conceyos&gt;{{cita web |url=http://www.congreso-hidalgo.gob.mx/index.php?historia-de-les divisiones territoriales-de-los conceyos-del estado-de-hidalgo-1|títulu=Historia de les Divisiones Territoriales de los Conceyos del Estáu d'Hidalgo|obra=[[Congresu del estáu d'Hidalgo]]|editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]] |fechaaccesu=25 de xunetu de 2010 |urlarchivu=https://archive.is/20080724223240/http://www.congreso-hidalgo.gob.mx/index.php?historia-de-les divisiones territoriales-de-los conceyos-del estado-de-hidalgo-1 |fechaarchivu=24 de xunetu de 2008}}&lt;/ref&gt; Con cuenta de premiar a los españoles que participaron na conquista, establecióse un sistema de repartu de beneficios que se llamó [[encomienda]]. La encomienda foi oxetu de crítiques, lo mesmo que de socesives normes que reglamentaban y llindaben la so esistencia. Entró en decadencia a partir de les [[Lleis Nueves]] de 1542, anque subsistió por dalgún tiempu en delles rexones.

Dientro de la organización territorial n'Hidalgo correspuénden-y les Provincies menores de Metztitlan, Pánuco, Texcoco, y Jiotepec dientro del marcu de la Provincia mayor de Méxicu.&lt;ref name=&quot;RuizdelaBarrera&quot;&gt;{{cita llibru |apellíos1=Ruiz de la Barrera|nome1=Rosada|títulu=Hidalgo. Historia curtia|fecha=2016|editorial=[[Fondu de Cultura Economica]]|ubicación=Méxicu, D.F; Méxicu|isbn=607-164-079-2|url=https://books.google.com.mx/books?id=WWvSDAAAQBAJ&amp;pg=PR2-IA19&amp;lpg=PR2-IA19&amp;dq=señorio+de+tulancingo&amp;source=bl&amp;ots=F4shwqILBM&amp;sig=OVl3GJzr6qHhIb0LD_RO-D6f3Uk&amp;hl=es-419&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwjf0-qt3tDXAhWIrVQKHef4AMgQ6AEIazAI#v=onepage&amp;q=se%C3%B1orio%20de%20tulancingo&amp;f=false}}&lt;/ref&gt; Hidalgo quedó estremáu en nueve Alcaldíes Mayores: [[Zimapán]], [[Huichapan]], [[Ixmiquilpan]], [[Tula de Allende|Tula]], [[Actopan (Hidalgo)|Actopan]], [[Pachuca]], [[Zempoala (Hidalgo)|Zempoala]], [[Metztitlán]] y [[Yahualica (Hidalgo)|Yahualica]], y cinco Corregimiento que yeren los de [[Tepeapulco]], [[Atitalaquia]], [[Tulancingo]], [[Mixquiahuala]] y [[Huejutla]].&lt;ref name=&quot;conceyos&quot; /&gt;

Esta división nun constituyó la base de l'alministración rexonal.&lt;ref name=&quot;RuizdelaBarrera&quot; /&gt; Aprovéchose la estructura de los pueblos indíxenes, asina en cada pueblu o señoríu foise afaciendo un &quot;[[Cabildru colonial|Cabildru d'Indios]]&quot;, el cacique indiu convertir nun gobernador y créose la figura d'un xuez o alcalde indíxena.&lt;ref group=. name=&quot;Ballesteros-Cuatepotzo-112&quot;&gt;{{Harvsp|Ballesteros García|Cuatepotzo Costeira|2003|p=112}}&lt;/ref&gt; Les [[Sociedá política indiana|bases d'esta organización]] fueron les &quot;cabeces&quot; y los &quot;suxetos&quot;. La &quot;Cabeza&quot; yera'l llugar de residencia del gobernador indíxena y el so cabildru, y el &quot;Suxetu&quot; a les poblaciones que taben alloñaes pero taben amestaes a ella.&lt;ref group=. name=&quot;Ballesteros-Cuatepotzo-112&quot; /&gt; Ente los [[pueblu d'indios]] atópense [[Zimapán]], [[Actopan (Hidalgo)|Actopan]], [[Huichapan]], [[Tula de Allende|Tula]], [[Tulancingo]], [[Pachuca]], y [[Zempoala (Hidalgo)|Zempoala]].

La primera [[Constitución de 1824|Constitución mexicana de 1824]], a partir de la que, álcense los primeros estaos estremaos de la mesma en [[Conceyos de Méxicu|municipalidaes]] gobernaes por un [[conceyu]]. Esta categoría foi respetada na [[Constitución de 1857]].&lt;ref name=conceyos /&gt; Mientres la [[Segunda intervención francesa en Méxicu|Intervención francesa en Méxicu]] pa entamar al [[exércitu mexicanu]] el 7 de xunu de 1862 el [[presidente de Méxicu]] [[Benito Juárez]] decreta la división del [[estáu de Méxicu]] en tres distritos militares, el segundu formáu polos territorios qu'integren al estáu d'Hidalgo, pal que designó como capital a [[Actopan (Hidalgo)|Actopan]].&lt;ref name=creacionhidalgo /&gt;

La falta d'infraestructura p'agospiar a les autoridaes d'esa llocalidá, obligó a camudar la sede a [[Pachuca]].&lt;ref name=creacionhidalgo /&gt; La estructura de los Distritos Militares, operó hasta'l 3 de marzu de 1865, fecha na que l'emperador [[Maximiliano I de Méxicu|Maximiliano d'Habsburgu]] decretó una nueva organización territorial, estableciéronse cincuenta departamento, dos d'ellos, entendieron l'estáu d'Hidalgo, los de [[Tula de Allende|Tula]] y [[Tulancingo]].&lt;ref name=creacionhidalgo /&gt;

Concluyíu'l [[Segundu Imperiu Mexicanu]] y [[República Restaurada|restaurada la República]], tres la ereición del estáu en 1869, quedó entendíu nos distritos d'[[Actopan (Hidalgo)|Actopan]], [[Apan]], [[Huejutla]], [[Huichapan]], [[Pachuca]], [[Tula de Allende|Tula]], [[Tulancingo]], [[Ixmiquilpan]], [[Zacualtipán]] y [[Zimapán]].&lt;ref name=gobHidalgo /&gt; Ye la [[Constitución Política de los Estaos Xuníos Mexicanos de 1917]], la qu'da al conceyu plena llibertá xurídica.&lt;ref name=conceyos /&gt; El 8 de xineru de 1970 álzase'l conceyu de [[Progresu de Obregón]], l'últimu conceyu en ser creáu.&lt;ref name=gobHidalgo /&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |autor1=INEGI |títulu=División territorial del estáu d'Hidalgo de 1810 a 1995|fecha=1997|editorial=[[Institutu Nacional d'Estadística y Xeografía]]|allugamientu=Aguascalientes, Aguascalientes|isbn=970-13-1498-0|páxina=74|edición=Primer|url=http://internet.contenidos.inegi.org.mx/contenidos/productos/prod_serv/contenidos/espanol/bvinegi/productos/historicos/2104/702825222390/702825222390_4.pdf |fechaaccesu=27 de marzu de 2018|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt;

Na historia del tao dos conceyos fueron suprimíos. El 8 d'agostu de 1865 conséñase [[Achiotepec]] como conceyu, suprimíu'l 4 de mayu de 1902 integrándose a [[Tulancingo de Bravo (conceyu)|Tulancingo de Bravo]].&lt;ref name=gobHidalgo /&gt; El 13 de mayu de 1924 álzase'l conceyu de [[Santa María Nativitas (Hidalgo)|Santa María Nativitas]], suprimíu'l 9 de marzu de 1925 integrándose a [[Tenango de Doria (conceyu)|Tenango de Doria]].&lt;ref name=gobHidalgo /&gt;

; Gobiernu municipal

El 5 de xunu de 2016 realizárons'[[Eleiciones estatales d'Hidalgo de 2016|eleiciones estatales]], y nelles anovaron los 84 conceyos. Les resultaos fueron dieciséis pal [[Partíu Aición Nacional (Méxicu)|PAN]]; quince pal [[Partíu Revolucionariu Institucional|PRI]]; quince pa la coalición &quot;Un Hidalgo con aldu&quot; ([[Partíu Revolucionariu Institucional|PRI]], [[Partíu Verde Ecoloxista de Méxicu|PVEM]], [[Nueva Alianza|SETU]]); dolce pal [[Partíu de la Revolución Democrática|PRD]]; siete pal [[Partíu Alcuentru Social|PES]]; cinco pal [[Partíu Verde Ecoloxista de Méxicu|PVEM]]; cuatro pal [[Nueva Alianza|SETU]]; cuatro pal [[Partíu del Trabayu (Méxicu)|PT]]; trés pal [[Movimientu Ciudadanu|MC]]; unu pal [[MORICA]] y unu pa un [[candidatu independiente]].&lt;ref&gt;{{cita web |autor=IEEH|títulu=Mapa eleutoral de resultaos d'integración de conceyos proceso eleutoral local 2015 - 2016|url=http://www.ieehidalgo.org.mx/images/DocumentosBanner/MAPA-ELECTORAL-CONCEYOS2016.pdf|obra=[[Institutu Estatal Eleutoral d'Hidalgo]] |fechaaccesu=15 de marzu de 2017|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Presidentes municipales electos Hidalgo 2016|url=http://inteligenciaelectoral.org.mx/wp-content/uploads/2016/07/conceyos-2016.pdf|obra=Intelixencia eleutoral |fechaaccesu=15 de marzu de 2017|formatu=PDF |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20170315192404/http://inteligenciaelectoral.org.mx/wp-content/uploads/2016/07/conceyos-2016.pdf |fechaarchivu=15 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt;

Dempués d'estes eleiciones la resultancia del conceyu d'[[Omitlán de Juárez (conceyu)|Omitlán de Juárez]] foi anuláu, por cuenta de que utilizárense símbolos relixosos na campaña, lo que ta prohibíu na llei.&lt;ref&gt;{{cita web |autor=Redaición |títulu=Realicen eleición estraordinaria en Omitlán de Juárez, Hidalgo|url=http://www.unotv.com/noticias/estaos/fidalgu/detalle/realicen-eleccion-estraordinaria-en-omitlan-de-juarez-fidalgu-478009/|obra=unotv.com|fecha=4 d'avientu de 2016 |fechaaccesu=15 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt; Tres les [[Eleiciones estatales estraordinaries d'Hidalgo de 2016|eleiciones estraordinaries]] realizaes el 4 d'avientu de 2016, el ganador del [[Conceyu]] foi'l [[Partíu Revolucionariu Institucional|PRI]].&lt;ref&gt;{{cita web |autor1=Redaición |títulu=Por 222 votos PRI llévase Omitlán de Juárez|url=http://www.criteriohidalgo.com/noticias/politica/por-222-votos-pri-llévase-omitlan-de-juarez|obra=Periodico Criteriu deHidalgo|fecha=4 d'avientu de 2016 |fechaaccesu=15 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt;

==== Distritos y Rexones alministratives ====
A nivel estatal atópase estremáu en distintes [[Rexones alministratives del estáu de Hidalgo|Rexones alministratives]].&lt;ref name=&quot;RegionHidalgo&quot;&gt;{{cita web |títulu=Decreto que determina la rexonalización del Estáu Llibre y Soberanu d'Hidalgo |url=http://sigeh.hidalgo.gob.mx/wp-content/uploads/2018/02/Decretu-de-Regionalización-Hidalgo-2017-1-1.pdf|obra=Periódicu Oficial del Estáu de Hidalgo|autor=[[Congresu del estáu d'Hidalgo]]|editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]] |fechaaccesu=26 de febreru de 2018|fecha=25 d'avientu de 2017|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt; La rexonalización vixente foi publicada'l 25 d'avientu de 2017 nel Periódicu Oficial del Estáu d'Hidalgo.&lt;ref name=&quot;RegionHidalgo&quot; /&gt; La rexonalización esta definida pola agrupación de los conceyos en trés niveles: I. Nivel Macrorrexonal; II. Nivel Operativu; ya III. Nivel Microrrexonal.&lt;ref name=&quot;RegionHidalgo&quot; /&gt;

Nel estáu d'Hidalgo tiénense siete [[Distritos eleutorales federales de Méxicu|distritos eleutorales federales]]. La distritaición vixente foi l'aprobada'l 15 de marzu de 2017 pol [[Institutu Nacional Eleutoral (Méxicu)|Institutu Nacional Eleutoral]].&lt;ref name=&quot;DistritosFederales1&quot;&gt;{{cita web |autor1=INE|títulu=Descriptivu de la distritacion federal Hidalgo|url=http://cartografia.ife.org.mx//descargas/distritacion2017/federal/13/D13.pdf|obra=[[Institutu Nacional Eleutoral (Méxicu)|Institutu Nacional Eleutoral]]|fecha=15 de marzu de 2017 |fechaaccesu=8 de marzu de 2018|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;DistritosFederales2&quot;&gt;{{cita web |autor1=INE|títulu=ALCUERDO INE/CG59/2017 del Conseyu Xeneral del Institutu Nacional Eleutoral, pol que s'aprueba la demarcación territorial de los trescientos distritos eleutorales federales uninominales en que s'estrema'l país y les sos respeutives cabeceres distritales, a propuesta de la Xunta Xeneral Executiva|url=http://www.dof.gob.mx/nota_detalle.php?codigo=5483622&amp;fecha=19/05/2017|obra=[[Institutu Nacional Eleutoral (Méxicu)|Institutu Nacional Eleutoral]]|fecha=15 de marzu de 2017 |fechaaccesu=8 de marzu de 2018}}&lt;/ref&gt; Los Distritos eleutorales federales d'Hidalgo son: [[Distritu eleutoral federal 1 de Hidalgo|Distritu 1 Huejutla]], [[Distritu eleutoral federal 2 de Hidalgo|Distritu 2 Ixmiquilpan]], [[Distritu eleutoral federal 3 de Hidalgo|Distritu 3 Actopan]], [[Distritu eleutoral federal 4 de Hidalgo|Distritu 4 Tulancingo]], [[Distritu eleutoral federal 5 de Hidalgo|Distritu 5 Tula]], [[Distritu eleutoral federal 6 de Hidalgo|Distritu 6 Pachuca]], y el [[Distritu eleutoral federal 7 de Hidalgo|Distritu 7 Tepeapulco]].&lt;ref name=&quot;DistritosFederales1&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;DistritosFederales2&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |autor1=INE |títulu=Distrito Eleutorales Federales d'Hidalgo|url=http://cartografia.ife.org.mx//descargas/distritacion2017/federal/13/mapa.pdf|obra=[[Institutu Nacional Eleutoral (Méxicu)|Institutu Nacional Eleutoral]]|fecha=15 de marzu de 2017 |fechaaccesu=8 de marzu de 2018|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt;

Nel estáu d'Hidalgo tiénense dieciocho distritos eleutorales locales, aprobaos el 3 de setiembre de 2015 pol [[Institutu Nacional Eleutoral (Méxicu)|Conseyu Xeneral del Institutu Nacional Eleutoral]] (INE).&lt;ref name=distritosHidalgo20162&gt;{{cita publicación |autor=La Redaición|títulu=Asina quedaron los 18 Distritos|url=http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n3937414.htm|obra=[[El Sol d'Hidalgo]]|editorial=[[Organización Editorial Mexicana]]|fecha=4 de setiembre de 2015 |fechaaccesu=12 d'avientu de 2015 |urlarchivu=https://archive.is/20151212231532/http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n3937414.htm |fechaarchivu=12 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt; Los Distritos eleutorales locales d'Hidalgo son: [[I Distritu Eleutoral Local de Hidalgo|Distritu 1 Zimapán]], [[II Distritu Eleutoral Local de Hidalgo|Distritu 2 Zacualtipán]], [[III Distritu Eleutoral Local de Hidalgo|Distritu 3 Orizatlán]], [[IV Distritu Eleutoral Local de Hidalgo|Distritu 4 Huejutla]], [[V Distritu Eleutoral Local de Hidalgo|Distritu 5 Ixmiquilpan]], [[VI Distritu Eleutoral Local de Hidalgo|Distritu 6 Huichapan]], [[VII Distritu Eleutoral Local de Hidalgo|Distritu 7 Mixquiahuala]], [[VIII Distritu Eleutoral Local de Hidalgo|Distritu 8 Actopan]], [[IX Distritu Eleutoral Local de Hidalgo|Distritu 9 Metepec]], [[X Distritu Eleutoral Local de Hidalgo|Distritu 10 Apan]], [[XI Distritu Eleutoral Local de Hidalgo|Distritu 11 Tulancingo]], [[XII Distritu Eleutoral Local de Hidalgo|Distritu 12 Pachuca Oriente]], [[XIII Distritu Eleutoral Local de Hidalgo|Distritu 13 Pachuca Poniente]], [[XIV Distritu Eleutoral Local de Hidalgo|Distritu 14 Tula]], [[XV Distritu Eleutoral Local de Hidalgo|Distritu 15 Tepeji]], [[XVI Distritu Eleutoral Local de Hidalgo|Distritu 16 Tizayuca]], [[XVII Distritu Eleutoral Local de Hidalgo|Distritu 17 Villes del Álamu]], [[XVIII Distritu Eleutoral Local de Hidalgo|Distritu 18 Tepeapulco]].&lt;ref&gt;{{cita web |autor1=INE |títulu=Distrito Eleutorales Loales d'Hidalgo|url=http://cartografia.ife.org.mx//descargas/distritacion2017/local/13/mapa.pdf|obra=[[Institutu Nacional Eleutoral (Méxicu)|Institutu Nacional Eleutoral]]|fecha=15 de marzu de 2017 |fechaaccesu=8 de marzu de 2018|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt;

L'estáu d'Hidalgo estremar en diecisiete distritos xudiciales: Distritu 1 Actopan, Distritu 2 Apan, Distritu 3 Atotonilco el Grande, Distritu 4 Huejutla de Reyes, Distritu 5 Huichapan, Distritu 6 Ixmiquilpan, Distritu 7 Jacala de Ledezma, Distritu 8 Metztitlán, Distritu 9 Molango de Escamilla, Distritu 10 Mixquiahula de Juárez, Distritu 11 Pachuca de Soto, Distritu 12 Tenango de Doria, Distritu 13 Tizayuca, Distritu 14 Tula de Allende, Distritu 15 Tulancingo de Bravo, Distritu 16 Zacualtipán, y el Distritu 17 Zimapán.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=División de los Distritos Xudiciales|url=http://www.pjhidalgo.gob.mx/xulgaos/mapa.html|obra=Poder Xudicial del Estáu d'Hidalgo|editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]] |fechaaccesu=14 de marzu de 2018}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=DistritosJudiciales /&gt;

Col propósitu del fayadizu funcionamientu de los órganos xurisdicciones, namái pa efeutos alministrativos los distritos xudiciales integren cinco circuito xudiciales: Primer circuitu Pachuca de Soto, Segundu circuitu Tulancingo de Bravo, Tercer circuitu Tula de Allende, Cuartu circuitu Ixmiquilpan, y el Quintu circuitu Huejutla de Reyes.&lt;ref name=DistritosJudiciales /&gt;

&lt;gallery mode=packed caption=&quot;Distritos (Locales, Federales, Xudiciales) y Rexones alministratives del estáu d'Hidalgo.&quot; &gt;
Distritos eleutorales federales de Hidalgo (sin nombres).svg|Distritos eleutorales federales del estáu d'Hidalgo.
Distritos eleutorales locales de Hidalgo (sin nombres).svg|Distritos eleutorales locales del estáu d'Hidalgo.
Distritos judiciales de Hidalgo (sin nombres).svg|Distritos xudiciales del estáu d'Hidalgo.
Macroregiones del estado de Hidalgo (sin nombres).svg|Macrorrexones del estáu d'Hidalgo.
Regiones Operativas de Hidalgo (sin nombres).svg|Rexones Operatives del estáu d'Hidalgo.
Microregiones del estado de Hidalgo (sin nombres).svg|Microrrexones del estáu d'Hidalgo.
&lt;/gallery&gt;

=== Participación políticu-eleutoral ===
[[Ficheru:Casilla hidalgo (1).jpg|thumb|220px|right|Caxellu n'[[Actopan (Hidalgo)|Actopan]] pa les [[eleiciones estatales n'Hidalgo de 2016]].]]

Les primeres [[eleición|eleiciones]] efeutuaes nel estáu d'Hidalgo realizaron el 2 de mayu de 1869, resultando trunfador para [[Gobernadores de Hidalgo|gobernador]] [[Antonio Tagle]].&lt;ref name=creacionhidalgo /&gt; El [[Institutu Estatal Eleutoral d'Hidalgo]], ye l'organismu encargáu de realizar y entamar los procesos eleutorales estatales, foi creáu'l 15 de payares de 1995.&lt;ref name=IEEH&gt;{{cita web |url=http://www.ieehidalgo.org.mx/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=4&amp;Itemid=107|títulu=¿Quien somos?|editorial=Institutu Estatal Eleutoral d'Hidalgo |fechaaccesu=25 de xunetu de 2010}}&lt;/ref&gt; Ye un organismu públicu ciudadanu, de calter permanente ya independiente nes sos decisiones y autónomu nel so funcionamientu.&lt;ref name=IEEH /&gt;

Nes [[eleiciones estatales d'Hidalgo de 2016|eleiciones estatales de 2016]] instaláronse 3649 caxellos pa un total de 1702 seiciones eleutorales allugaes nos siete distritos eleutorales federales.&lt;ref name=caxellos&gt;{{cita web |apellíu1=Ramírez|nome1=Lluis Érick|títulu=Llistes les más de 3 mil casilla pa eleición n'Hidalgo|url=http://www.unotv.com/especiales/eleiciones-2016/fidalgu/detalle/llistes-les-mas-de-3-mil-casilla-pa-eleccion-en-fidalgu-809012/|obra=Unu TV|fecha=5 de xunu de 2016 |fechaaccesu=8 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt; Nel distritu Huejutla fueron 266 seiciones; en Ixmiquilpan cuntáronse 365, pa la rexón de Actopan 31, en Tulancingo consideráronse 196, pa Tula de Allende 213, ente qu'en Pachuca 205 y Tepeapulco 229.&lt;ref name=caxellos1&gt;{{cita web |apellíu1=Porter|nome1=Rosa Gabriela|títulu=Van Ser 3 mil 646 caxellos pa eleición concurrente|url=http://www.cronicahidalgo.com/2016/04/seran-3-mil-646-caxellos-pa-eleccion-concurrente/|obra=Periódicu La Crónica de Güei |fechaaccesu=8 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt; Según 170 caxellos estraordinarios en 80 seiciones de 38 conceyos.&lt;ref name=caxellos1 /&gt; Y participaron 25543 ciudadanos como funcionarios de caxellu.&lt;ref name=caxellos /&gt;

D'a cuerdu al [[Institutu Nacional Eleutoral (Méxicu)|Institutu Nacional Eleutoral]] al 23 de marzu de 2018, l'estáu d'Hidalgo cunta con un [[padrón eleutoral]] de 2&amp;nbsp;141&amp;nbsp;492 persones y una [[Votu (eleiciones)|llista nominal]] de 2&amp;nbsp;121&amp;nbsp;965.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Estadístiques del Padrón Eleutoral y Llista Nominal d'Eleutores|url=http://listanominal.ife.org.mx/ubicamodulo/PHP/index.php|obra=[[Institutu Nacional Eleutoral (Méxicu)|Institutu Nacional Eleutoral]]|fecha=23 de marzu de 2018 |fechaaccesu=23 de marzu de 2018}}&lt;/ref&gt;

=== Rellaciones internacionales ===
L'estáu d'Hidalgo tien un [[Hermanamientu de ciudaes|hermanamientu]], cola [[Provincies de China|provincia]] de [[Henan]], na [[República Popular China]]; robláu en [[Zhengzhou]], el 26 de setiembre de 2006; con una vixencia de 5 años ([https://coordinacionpolitica.sre.gob.mx/images/stories/documentos_gobiernos/rai/hid/hgo3.pdf Alcuerdu]).&lt;ref&gt;{{cita web |autor=SRE|url=https://coordinacionpolitica.sre.gob.mx/index.php/entidaes/145-fidalgu|títulu=Descripción xeneral de los Alcuerdos Internacionales del Estáu d'Hidalgo|fecha=23 de xineru de 2013 |fechaaccesu=12 de xineru de 2015|obra=[[Secretaría de Rellaciones Esteriores (Méxicu)|Secretaría de Rellaciones Esteriores]]|editorial=[[Gobiernu de Méxicu]]}}&lt;/ref&gt; El 18 de xunu de 2012 en [[Pachuca]], funcionarios de gobiernu recibieron, a una delegación china encabezada pol vicegobernador de la provincia de Henan, [[Xu Jichao]], y llevóse la firma de renovación del Alcuerdu de Hermanamientu ente Hidalgo y Henan.&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Redaición|url=http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n2584570.htm|títulu=Van Establecer l'Institutu Confucio n'Hidalgo|fecha=18 de xunu de 2012 |fechaaccesu=18 de xunu de 2012|editorial=[[Organización Editorial Mexicana]]|obra=[[El Sol d'Hidalgo]] |urlarchivu=https://archive.is/20130413161005/http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n2584570.htm |fechaarchivu=13 d'abril de 2013}}&lt;/ref&gt;

== Demografía ==
{{AP|Demografía del estáu d'Hidalgo}}

=== Dinámica poblacional ===
{| class=&quot;toccolours&quot; style=&quot;background:white; float:right; margin-left:1em; font-size:85%; line-height:1.4em; width: 22em; text-align: left;&quot;
|-
! colspan=2 style=&quot;background:#007DC5; color:white&quot; align=center | Dinámica poblacional del estáu d'Hidalgo.
|- style=&quot;background:#C7DBF1;&quot; align=center
![[Midida]]
!Valor
|- style=&quot;background:white;&quot; align=center
| [[Población]]
| 2 858 359 hab.&lt;ref group=. name=&quot;INEGI2015-14&quot; /&gt;
|- style=&quot;background:#FFFCD6;&quot; align=center
| [[Densidá]]
| 137 hab/km².&lt;ref group=. name=&quot;INEGI2015-14&quot; /&gt;
|- style=&quot;background:white;&quot; align=center
| [[Tasa de crecedera demográfica|Tasa de crecedera]]
| 1.5 %.&lt;ref group=. &gt;{{Harvsp|INEGI|2016|p=1}}&lt;/ref&gt;
|- style=&quot;background:#FFFCD6;&quot; align=center
| [[Tasa bruta de natalidá|Natalidá]]{{refn|group=nota|Tasa de natalidá per númberu de nacencies d'una población por cada 1000 habitantes nun añu.&lt;ref name=2010-2050 /&gt;}}
| 19.28.&lt;ref name=2010-2050 /&gt;
|- style=&quot;background:white;&quot; align=center
| [[Tasa global de fecundidá|Fecundidá]]{{refn|group=nota|Tasa global de fecundidá per númberu de nacencies nacíes vivos por cada 1000 muyeres nun añu.&lt;ref name=2010-2050 /&gt;}}
| 2.27.&lt;ref name=2010-2050 /&gt;
|- style=&quot;background:#FFFCD6;&quot; align=center
| [[Tasa bruta de mortalidá|Mortalidá]]{{refn|group=nota|Tasa global de mortalidá per númberu de fallecimientos por cada 1000 persones nun añu.&lt;ref name=2010-2050 /&gt;}}
| 6.8.&lt;ref name=2010-2050 /&gt;
|- style=&quot;background:white;&quot; align=center
| [[Mortalidá infantil]]{{refn|group=nota|Tasa de Mortalidá infantil por númberu de fallecimientos de neños por cada 1000 nacencies nun añu.&lt;ref name=2010-2050 /&gt;}}
| 13.04.&lt;ref name=2010-2050 /&gt;
|- style=&quot;background:#FFFCD6;&quot; align=center
|[[Esperanza de vida]]
|74.43 años.&lt;ref name=2010-2050 /&gt;
|-
|colspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; style=&quot;border-top: 2px #007DC5 solid;&quot;| &lt;small&gt;Fonte: [[INEGI]], [[CONAPO]] (2015).&lt;ref name=2010-2050&gt;{{cita web |autor=[[Conseyu Nacional de Población]] |títulu=Proyeiciones de la Población 2010-2050|url=http://www.conapo.gob.mx/es/CONAPO/Proyecciones_Dato|obra=[[Secretaría de Gobernación (Méxicu)|Secretaría de Gobernación]]|editorial=[[Gobiernu de Méxicu]]|fecha=25 d'abril de 2014 |fechaaccesu=2 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=INEGI&gt;{{cita web |autor=INEGI|títulu=Indicadores de demografía y población|url=http://www3.inegi.org.mx/sistemes/temas/default.aspx?s=est&amp;c=17484|obra=[[Institutu Nacional d'Estadística y Xeografía]]|fecha=2015. |fechaaccesu=2 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;/small&gt;
|}

Acordies cola Encuesta Intercensal [[INEGI]] 2015, l'estáu d'Hidalgo, presenta una población total de 2&amp;nbsp;858&amp;nbsp;359; lo que representa 2.4 % de la [[demografía de Méxicu|población de Méxicu]].&lt;ref name=numerohidalgo /&gt;&lt;ref group=. name=&quot;INEGI2015-14&quot;&gt;{{Harvsp|INEGI|2015|p=14}}&lt;/ref&gt; D'esos habitantes, 1&amp;nbsp;489&amp;nbsp;334 son [[muyer|muyeres]], y 1&amp;nbsp;369&amp;nbsp;025 son [[Varón|hombre]];&lt;ref name=numerohidalgo /&gt; La distribución de población ye: 52 % urbana y 48 % rural,&lt;ref name=distribucionhidalgo&gt;{{cita web |autor=INEGI|url=http://cuentame.inegi.org.mx/monografias/informacion/hgo/poblacion/distribucion.aspx?tema=me&amp;y=13 |títulu=Distribución d'Hidalgo|obra=Cúntame de Méxicu|editorial=[[Institutu Nacional d'Estadística y Xeografía]] |fechaaccesu=28 de febreru de 2017}}&lt;/ref&gt; tien una [[densidá de población]] de 137.3 persones por km².&lt;ref name=dencidadhidalgo&gt;{{cita web |autor=INEGI|url=http://cuentame.inegi.org.mx/monografias/informacion/hgo/poblacion/densidá.aspx?tema=me&amp;y=13 |títulu=Densidad d'Hidalgo|obra=Cúntame de Méxicu |editorial=[[Institutu Nacional d'Estadística y Xeografía]] |fechaaccesu=28 de febreru de 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref group=. name=&quot;INEGI2015-14&quot; /&gt;

La población menor de 15 años representa 28.2 % del total;&lt;ref group=. name=INEGI2016-6&gt;{{Harvsp|INEGI|2016|p=6}}&lt;/ref&gt; ente que la que s'atopa n'edá llaboral 15 a 64 años, constitúi 64.2 %, y la población n'edá avanzada representa 7.6 %.&lt;ref group=. name=INEGI2016-6 /&gt; De cada 100 persones de 12 años y más d'edá: 35 tán casaes, 33 solteres, 22 n'unión llibre, y 10 separaes, divorciaes y/o vilbes.&lt;ref name=&quot;ConociendoHidalgo&quot; /&gt; De cada 100 llares: 89 son families, 10 por una sola persona y 1 por persones ensin nengún parentescu.&lt;ref name=&quot;ConociendoHidalgo&quot; /&gt;

Nel añu 2015, la [[tasa de natalidá]] pal estáu d'Hidalgo ye de 19.28 nacíos vivos por cada 1000 habitantes.&lt;ref name=2010-2050 /&gt; La [[tasa global de fecundidá]] nel estáu d'Hidalgo ye de 2.27 por númberu de nacencies nacíes vivos por cada 1000 muyeres.&lt;ref name=2010-2050 /&gt; N'Hidalgo la [[tasa bruta de mortalidá]] foi de 6.08 por númberu de fallecimientos por cada 1000 persones;&lt;ref name=INEGI /&gt; y la [[mortalidá infantil]] ye l'indicador demográficu que señala'l númberu de fallecimientos de neños nuna población de cada 1000 nacencies vives rexistraos, mientres el primer añu de la so vida n'Hidalgo mientres 2015 foi de 13.04.&lt;ref name=INEGI /&gt;

Tocantes a la [[Crecedera poblacional|evolución demográfica]] cuando s'[[Ereición del Estáu d'Hidalgo|alzó l'estáu d'Hidalgo]] rexistróse un total de 404&amp;nbsp;207 habitantes para dichu añu;&lt;ref name=Hidalgo143&gt;{{cita publicación |nome=Diego |apellíu=Castillo Quintero|url=http://impreso.milenio.com/node/9095644 |títulu=Hidalgo conmemora güei 143 años como estáu |fechaaccesu=16 de xineru de 2012|editorial=Grupu Editorial Mileniu|obra=[[Mileniu Diariu]] |urlarchivu=https://archive.is/20130419092322/http://www.milenio.com/cdb/doc/impresu/9095644 |fechaarchivu=19 d'abril de 2013}}&lt;/ref&gt; nel Primer Censu de Población en 1895 contabilizáronse 558&amp;nbsp;769 hidalguenses;&lt;ref name=Hidalgo143 /&gt; doblándose pal añu de 1970 cuando s'algamar la cifra de 1&amp;nbsp;193&amp;nbsp;845 moradores y pal 2010 volvió doblase'l númberu de residentes a 2&amp;nbsp;665&amp;nbsp;018 persones.&lt;ref name=Hidalgo143 /&gt;

&lt;center&gt;
{{Gráfica d'evolución
|tipo=demográfica
|1869 | 404207
|1895 | 551817
|1900 | 605051
|1910 | 646551
|1921 | 622241
|1930 | 677772
|1940 | 771818
|1950 | 850394
|1960 | 994598
|1970 | 1193845
|1980 | 1547493
|1990 | 1888366
|1995 | 2112473
|2000 | 2235591
|2005 | 2345514
|2010 | 2665018
|2015 | 2858359
|notes= &lt;center&gt;Fonte: [[INEGI]]&lt;/center&gt;
}}&lt;/center&gt;

=== Llocalidaes más poblaes ===
{{AP|Llocalidaes del estáu d'Hidalgo|l1=Llocalidaes del estáu d'Hidalgo}}

El términu [[Llocalidá de Méxicu|llocalidá]] nel ámbitu [[xeografía de Méxicu|xeográficu de Méxicu]], fai referencia al menor de los trés niveles de división subnacional reconocíes pola entidá gubernamental encargada pola llei de la definición del marcu geoestadístico nacional, el [[Institutu Nacional d'Estadística y Xeografía]] (INEGI). La llocalidá, d'alcuerdu a los costume o a les lleis de cada estáu, puede tener títulos como ciudá, villa, pueblu, ranchería, congregación o inclusive ejido; la so población y condiciones polítiques o económiques pueden ser descomanadamente variables, ya inclusive puede atopase dafechu despoblada. 

D'alcuerdu a la Llei orgánica municipal del estáu d'Hidalgo considérase [[ciudá]], más de 25&amp;nbsp;000 habitantes; [[Pueblu (población rural)|pueblu]], más de 10&amp;nbsp;000 habitantes; [[Villa (población)|villa]], les que tengan más de 5000 habitantes; [[comunidá]] o [[congregación]], más de 500 habitantes y [[ranchería]], les que tengan menos de 500 habitantes.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Llei orgánica municipal del estáu d'Hidalgo|url=http://www.ordenjuridico.gob.mx/Documentos/Estatal/Hidalgo/Toos%20los%20Conceyos/wo45273.pdf|obra=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]]|fecha=16 d'abril de 2001. |fechaaccesu=22 de marzu de 2017|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt; Al añu 2015 l'estáu d'Hidalgo cunta con 5361 llocalidaes urbanes y rurales.&lt;ref name=&quot;ConociendoHidalgo&quot; /&gt;

{|class=&quot;infobox&quot; style=&quot;text-align:center; width:97%; margin-right:10px; font-size:90%&quot;
! align=center colspan=12 style=&quot;background:#f5f5f5;&quot;|Llocalidaes más poblaos del estáu d'Hidalgo.
|-
! rowspan=12 width:100|&lt;br /&gt;
[[Ficheru:RelojPachucaAtardecer.jpg|border|100px]]&lt;br /&gt;[[Pachuca]]&lt;br /&gt;
[[Ficheru:Tulancingo3.jpg|border|100px]]&lt;br /&gt;[[Tulancingo]]&lt;br /&gt;
[[Ficheru:Tizayuca (6).jpg|border|100px]]&lt;br /&gt;[[Tizayuca]]&lt;br /&gt;
! align=center style=&quot;background:#f5f5f5;&quot;|Nᵘ
! align=center style=&quot;background:#f5f5f5;&quot;|[[Llocalidá de Méxicu|Llocalidá]]
! align=center style=&quot;background:#f5f5f5;&quot;|[[Conceyu]]
! align=center style=&quot;background:#f5f5f5;&quot;|Habitantes&lt;ref group=nota&gt;Datos ellaboraos del Censu de Población y Vivienda INEGI 2010. &lt;/ref&gt;
! align=center style=&quot;background:#f5f5f5;&quot;|Porcentaxe respeuto al total municipal
! rowspan=12 width:100|&lt;br /&gt;
[[Ficheru:Catedralr Huejutla.jpg|border|100px]]&lt;br /&gt;[[Huejutla]]&lt;br /&gt;
[[Ficheru:ZocaloIxmiq.jpg|border|100px]]&lt;br /&gt;[[Ixmiquilpan]]&lt;br /&gt;
[[Ficheru:Tepeji del Río, Hidalgo (México). 01.jpg|border|100px]]&lt;br /&gt;[[Tepeji]]&lt;br /&gt;
|-
|align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;| '''1''' ||align=left| '''[[Pachuca]]''' || [[Pachuca de Soto (conceyu)|Pachuca de Soto]] ||align=center| 256 584 ||align=center| 95.8 % || &amp;nbsp;|
|-
|align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;| '''2''' ||align=left| '''[[Tulancingo]]''' || [[Tulancingo de Bravo (conceyu)|Tulancingo de Bravo]] ||align=center| 102 406 ||align=center| 67.6 % || &amp;nbsp;|
|-
|align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;| '''3''' ||align=left| '''[[Tizayuca]]''' || [[Tizayuca (conceyu)|Tizayuca]] ||align=center| 43 250 ||align=center| 44.4 % || &amp;nbsp;|
|-
|align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;| '''4''' ||align=left| '''[[Huejutla]]''' || [[Huejutla de Reyes (conceyu)|Huejutla de Reyes]] ||align=center| 40 015 ||align=center| 32.6 % || &amp;nbsp;|
|-
|align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;| '''5''' ||align=left| '''[[Ixmiquilpan]]''' || [[Ixmiquilpan (conceyu)|Ixmiquilpan]] ||align=center| 34 814 ||align=center| 40.3 % || &amp;nbsp;|
|-
|align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;| '''6''' ||align=left| '''[[Tepeji]]''' || [[Tepeji del Río de Ocampo (conceyu)|Tepeji del Río de Ocampo]] ||align=center| 34 151 ||align=center| 42.4 % || &amp;nbsp;|
|-
|align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;| '''7''' ||align=left| '''[[Actopan (Hidalgo)|Actopan]]''' || [[Conceyu de Actopan (Hidalgo)|Actopan]] ||align=center| 29 223 ||align=center| 53.8 % || || &amp;nbsp;|
|-
|align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;| '''8''' ||align=left| '''[[Tula de Allende|Tula]]''' || [[Tula de Allende (conceyu)|Tula de Allende]] ||align=center| 28 577 ||align=center| 27.5 % || || &amp;nbsp;|
|-
|align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;| '''9''' ||align=left| '''[[Ciudá Sahagún]]''' || [[Tepeapulco (conceyu)|Tepeapulco]] ||align=center| 28 556 ||align=center| 55.3 % || || &amp;nbsp;|
|-
|align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;| '''10''' ||align=left| '''[[Apan]]''' || [[Apan (conceyu)|Apan]] ||align=center| 26 642 ||align=center| 62.6 % || || &amp;nbsp;|
|-
|align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;| ||align=left| ||align=center| || &amp;nbsp;|
|align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;| ||align=left| ||align=center| || &amp;nbsp;|
|-

! align=center colspan=12 style=&quot;background:#f5f5f5;&quot;| '''Fonte: INEGI (2010)'''
|}{{clear}}

=== Conceyos más poblaos ===
{{AP|Conceyos d'Hidalgo por población}}

El conceyu más pobláu ye'l [[conceyu de Pachuca de Soto]] con 277 375 habitantes lo que representa'l 9.70 % de la población estatal, ente que el [[Conceyu de Eloxochitlán (Hidalgo)|conceyu de Eloxochitlán]] ye'l menos pobláu con 2667 habitantes el 0.09 % de la población estatal.&lt;ref name=INEGI /&gt;

{|class=&quot;infobox&quot; style=&quot;text-align:center; width:97%; margin-right:10px; font-size:90%&quot;
! align=center colspan=12 style=&quot;background:#f5f5f5;&quot;|Conceyos más poblaos del estáu d'Hidalgo.
|-
! rowspan=12 width:100|&lt;br /&gt;
[[Ficheru:Pachuca, Hgo., Mexico - panoramio (2).jpg|border|100px]]&lt;br /&gt;[[Pachuca de Soto (conceyu)|Pachuca de Soto]]&lt;br /&gt;
[[Ficheru:ValleTulancingo01.jpg|border|100px]]&lt;br /&gt;[[Tulancingo de Bravo (conceyu)|Tulancingo de Bravo]]&lt;br /&gt;
[[Ficheru:Pachuquilla-1.jpg|border|100px]]&lt;br /&gt;[[Mineral de la Reforma]]&lt;br /&gt;
! align=center style=&quot;background:#f5f5f5;&quot;|Nᵘ
! align=center style=&quot;background:#f5f5f5;&quot;|Conceyu
!align=center style=&quot;background:#f5f5f5;&quot; colspan=&quot;2&quot;|Habitantes
! align=center style=&quot;background:#f5f5f5;&quot;|Nᵘ
! align=center style=&quot;background:#f5f5f5;&quot;|Conceyu
!align=center style=&quot;background:#f5f5f5;&quot;|Habitantes
! rowspan=12 width:100|&lt;br /&gt;
[[Ficheru:Huejutla de Reyes, Hidalgo 1.jpg|border|100px]]&lt;br /&gt;[[Huejutla de Reyes (conceyu)|Huejutla de Reyes]]&lt;br /&gt;
[[Ficheru:Tizayuca (29).jpg|border|100px]]&lt;br /&gt;[[Tizayuca (conceyu)|Tizayuca]]&lt;br /&gt;
[[Ficheru:TulaTown.JPG|border|100px]]&lt;br /&gt;[[Tula de Allende (conceyu)|Tula de Allende]]&lt;br /&gt;
|-
|align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;| '''1''' ||align=left| '''[[Pachuca de Soto (conceyu)|Pachuca de Soto]]''' || align=center| 277 375 || &amp;nbsp;|
|align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;| '''11''' ||align=left| '''[[Tepeapulco (conceyu)|Tepeapulco]]''' || align=center| 54 373 || &amp;nbsp;|
|-
|align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;| '''2''' ||align=left| '''[[Tulancingo de Bravo (conceyu)|Tulancingo de Bravo]]''' || align=center| 161 069 || &amp;nbsp;|
|align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;| '''12''' ||align=left| '''[[Tezontepec de Aldama (conceyu)|Tezontepec de Aldama]]''' || align=center| 53 009 || &amp;nbsp;|
|-
|align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;| '''3''' ||align=left| '''[[Mineral de la Reforma (conceyu)|Mineral de la Reforma]]''' || align=center| 150 176 || &amp;nbsp;|
|align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;| '''13''' ||align=left| '''[[Mixquiahuala de Juárez (conceyu)|Mixquiahuala de Juárez]]''' || align=center| 46 224 || &amp;nbsp;|
|-
|align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;| '''4''' ||align=left| '''[[Huejutla de Reyes (conceyu)|Huejutla de Reyes]]''' || align=center| 129 919 || &amp;nbsp;|
|align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;| '''14''' ||align=left| '''[[Huichapan (conceyu)|Huichapan]]''' || align=center| 45 959 || &amp;nbsp;|
|-
|align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;| '''5''' ||align=left| '''[[Tizayuca (conceyu)|Tizayuca]]''' || align=center| 119 442 || &amp;nbsp;|
|align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;| '''15''' ||align=left| '''[[Conceyu de Zempoala (Hidalgo)|Zempoala]]''' || align=center| 45 382 || &amp;nbsp;|
|-
|align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;| '''6''' ||align=left| '''[[Tula de Allende (conceyu)|Tula de Allende]]''' || align=center| 109 093 || &amp;nbsp;|
|align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;| '''16''' ||align=left| '''[[Apan (conceyu)|Apan]]''' || align=center| 44 576 || &amp;nbsp;|
|-
|align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;| '''7''' ||align=left| '''[[Ixmiquilpan (conceyu)|Ixmiquilpan]]''' || align=center| 93 502 || &amp;nbsp;|
|align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;| '''17''' ||align=left| '''[[Acaxochitlán (conceyu)|Acaxochitlán]]''' || align=center| 43 774 || &amp;nbsp;|
|-
|align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;| '''8''' ||align=left| '''[[Tepeji del Río de Ocampo (conceyu)|Tepeji del Río de Ocampo]]''' || align=center| 87 442 || &amp;nbsp;|
|align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;| '''18''' ||align=left| '''[[Zimapán (conceyu)|Zimapán]]''' || align=center| 40 201 || &amp;nbsp;|
|-
|align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;| '''9''' ||align=left| '''[[Cuautepec de Hinojosa (conceyu)|Cuautepec de Hinojosa]]''' || align=center| 58 301 || &amp;nbsp;|
|align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;| '''19''' ||align=left| '''[[Tlanchinol (conceyu)|Tlanchinol]]''' || align=center| 39 772 || &amp;nbsp;|
|-
|align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;| '''10''' ||align=left| '''[[Conceyu de Actopan (Hidalgo)|Actopan]]''' || align=center| 56 429 || &amp;nbsp;|
|align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;| '''20''' ||align=left| '''[[San Felipe Orizatlán (conceyu)|San Felipe Orizatlán]]''' || align=center| 38 952 || &amp;nbsp;|
|-
|align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;| ||align=left| ||align=center| || &amp;nbsp;|
|align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;| ||align=left| ||align=center| || &amp;nbsp;|
|-
! align=center colspan=12 style=&quot;background:#f5f5f5;&quot;| '''Fonte: INEGI (2015)'''
|}
{{clear}}

=== Zones metropolitanes ===
[[Ficheru:Megapolis Mexico Nombres.png|thumb|220px|right|Los trés zones metropolitas d'Hidalgo formen parte de la [[Corona rexonal del centru de Méxicu]].&lt;ref&gt;{{cita llibru |nome=Roberto|apellíu=Eibenschutz Hartman|url= http://dcsh.xoc.uam.mx/pensarelfuturodemexico/libro/zona_metropolitana.pdf|editorial=[[Universidá Autónoma Metropolitana]]|añu=2010|allugamientu=Ciudade de Méxicu; Méxicu|títulu=La Zona Metropolitana del valle de Méxicu: Los retos de La Megalópolis|ISBN=978-607-477-396-5|edición=Primer |formatu=PDF|pp=68-70}}&lt;/ref&gt;]]

Pal estáu d'Hidalgo concéntrense trés zones metropolitanes, con base nos criterios establecíos pol Grupu Téunicu pa delimitar les zones metropolitanes del país, siendo la ZM de Pachuca, ZM Tulancingo y la ZM de Tula. El conceyu de [[Tizayuca (conceyu)|Tizayuca]] considérase dientro de los conceyos metropolitanos de la [[Zona Metropolitana del Valle de Méxicu]].&lt;ref name=ZonasMetropolitanas&gt;{{cita web |autor=COESPO |títulu=Zones Metropolitanes|url=http://poblacion.hidalgo.gob.mx/?p=1432|obra=Conseyu Estatal de Población editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]] |fechaaccesu=4 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt;

La [[zona metropolitana de Pachuca]] ta integrada polos conceyos de [[Pachuca de Soto (conceyu)|Pachuca de Soto]], [[Mineral del Monte (conceyu)|Mineral del Monte]], [[Mineral de la Reforma]], [[San Agustín Tlaxiaca (conceyu)|San Agustín Tlaxiaca]], [[Epazoyucan (conceyu)|Epazoyucan]], [[Zapotlán de Juárez (conceyu)|Zapotlán de Juárez]] y [[Conceyu de Zempoala (Hidalgo)|Zempoala]]. Siendo Pachuca de Soto y Mineral de la Reforma los conceyos centrales.&lt;ref name=ZonasMetropolitanas /&gt;

La [[zona metropolitana de Tulancingo]] ta integrada polos conceyos de [[Tulancingo de Bravo (conceyu)|Tulancingo de Bravo]], [[Cuautepec de Hinojosa (conceyu)|Cuautepec de Hinojosa]] y [[Santiago Tulantepec de Llugo Guerrero (conceyu)|Santiago Tulantepec de Llugo Guerrero]], siendo estos trés conceyos centrales.&lt;ref name=ZonasMetropolitanas /&gt; La [[zona metropolitana de Tula]] ta integrada polos conceyos de [[Tula de Allende (conceyu)|Tula de Allende]], [[Atitalaquia (conceyu)|Atitalaquia]], [[Atotonilco de Tula (conceyu)|Atotonilco de Tula]], [[Tlahuelilpan (conceyu)|Tlahuelilpan]] y [[Tlaxcoapan (conceyu)|Tlaxcoapan]], siendo Tula de Allende el conceyu central.&lt;ref name=ZonasMetropolitanas /&gt;

=== Etnicidad ===
[[Ficheru:Mexican Holy Week (Semana Santa) 2.JPG|thumb|220px|left|Comunidá [[nahua]] en [[Huejutla de Reyes]].]]

Nel estáu d'Hidalgo esiste una [[Pueblos indíxenes de Méxicu|población que se considera indíxena]] de 1&amp;nbsp;035&amp;nbsp;059 persones; de les cualos 497&amp;nbsp;884 son homes y 537&amp;nbsp;175 muyeres.&lt;ref group=. name=INEGI2016-53&gt;{{Harvsp|INEGI|2016|p=53}}&lt;/ref&gt; Nel estáu d'Hidalgo de cada 100 habitantes, 36 considérense indíxenes.&lt;ref group=. name=INEGI2016-54&gt;{{Harvsp|INEGI|2016|p=54}}&lt;/ref&gt; Los grupos más significativos son el pueblu [[nahua]] y l'[[Pueblu otomí|otomí]]; tamién s'atopen en menor midida'l grupu [[Tepehua (etnia)|tepehua]].&lt;ref name=PanoramaIndigena&gt;{{cita web |autor=CDI|títulu=Panorama socioeconómico de la Población Indíxena del estáu d'Hidalgo|url=http://www.cdi.gob.mx/pnud/memoria_taller_indicadores_fidalgu_2009.pdf|obra=[[Comisión Nacional pal Desarrollu de los Pueblos Indíxenes]]|fecha=2010 |fechaaccesu=1 de marzu de 2017|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt;

La población indíxena alcuéntrase en tres rexones bien definíes: la del [[Valle del Mezquital]], habitada polos [[Pueblu otomí|otomíes]];&lt;ref group=. name=BaezCubero-17&gt;{{Harvsp|Báez Cubero|Garret Río|Pérez González|Moreno Alcántara|2012|p=17}}&lt;/ref&gt; la segunda ye la [[Rexón Huasteca|Huasteca]] habitada principalmente polos [[nahua|nahues]];&lt;ref group=. name=BaezCubero-17 /&gt; y la tercer rexón ye l'asitiada na franxa oriental que colinda con [[Puebla]] y [[Veracruz]], que se conoz como otomí-tepehua o [[Sierra de Tenango]], la población ye mayoritariament'[[Pueblu otomí|otomí]] y una minoría [[Tepehua (etnia)|tepehua]].&lt;ref group=. name=BaezCubero-17 /&gt;

Los conceyos onde más del 90 % de la población se autoadscribe indíxena son: [[Jaltocán (conceyu)|Jaltocán]], [[Xochiatipan (conceyu)|Xochiatipan]], [[Conceyu de Yahualica (Hidalgo)|Yahualica]], [[Cardonal (conceyu)|Cardonal]], [[Huazalingo (conceyu)|Huazalingo]], [[Nicolás Flores (conceyu)|Nicolás Flores]] y [[Conceyu de Huautla (Hidalgo)|Huautla]].&lt;ref group=. name=INEGI2016-54 /&gt; En contraste los conceyos onde menos del 10 % de la población se autoadscribe indíxena son: [[Tlanalapa (conceyu)|Tlanalapa]], [[Conceyu de Almoloya (Hidalgo)|Almoloya]], [[Cuautepec de Hinojosa (conceyu)|Cuautepec de Hinojosa]], [[Pisaflores (conceyu)|Pisaflores]] y [[Singuilucan (conceyu)|Singuilucan]].&lt;ref group=. name=INEGI2016-54 /&gt;

Nel estáu d'Hidalgo 2067 persones considérase [[afromexicano]], alredor del 0.07 % de la población total del estáu d'Hidalgo.&lt;ref name=Afrodescendiente /&gt; De lo cualos 1020 son homes y 1047 son muyeres.&lt;ref name=Afrodescendiente&gt;{{cita llibru |autor1=INEGI|títulu=Perfil sociodemográfico de la población afrodescendiente en Méxicu|fecha=2015.|editorial=[[Institutu Nacional d'Estadística y Xeografía]]|allugamientu=Aguascalientes, Aguascalientes|isbn=978-607-530-057-3|edición=Primer|url=http://internet.contenidos.inegi.org.mx/contenidos/Productos/prod_serv/contenidos/espanol/bvinegi/productos/nueva_estruc/702825090272.pdf|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt; El conceyu con más población [[afromexicano|afromexicana]] ye [[Chilcuautla (conceyu)|Chilcuautla]] onde la población algama'l 0.30 % del total municipal.&lt;ref name=afromexicano&gt;{{cita web |autor=INEGI|obra=Tabulados de la Encuesta Intercensal 2015 |títulu=Hidalgo, etnicidad|url=http://www.beta.inegi.org.mx/contenidos/Proyeutos/enchogares/especiales/intercensal/2015/tabulados/05_etnicidad_hgo.xls|editorial=[[Institutu Nacional d'Estadística y Xeografía]] |fechaaccesu=12 d'ochobre de 2017|formatu=XLS}}&lt;/ref&gt; Sígen-y los conceyos de [[Tizayuca (conceyu)|Tizayuca]] col 0.28 % de la población; [[Santiago Tulantepec de Llugo Guerrero]], [[Atotonilco de Tula (conceyu)|Atotonilco de Tula]] y [[Atitalaquia (conceyu)|Atitalaquia]] los trés conceyos col 0.19 % de la población total municipal; siguíu de [[Zacualtipán d'Ánxeles]] col 0.18 % de la población total municipal.&lt;ref name=afromexicano /&gt;

=== Llingües indíxenes ===
[[Ficheru:Bienvenidos a Ixmiquilpan.jpg|thumb|left|220px|Anunciu en [[Ixmiquilpan]], con una lleenda en [[idioma otomí]] que diz ''Hogä ehe Nts'&lt;o&gt;o&lt;/o&gt;tk'ani'' (&quot;Bienveníos a Ixmiquilpan&quot;).]]
{| class=&quot;toccolours&quot; style=&quot;background:white; float:right; margin-left:1em; font-size:85%; line-height:1.4em; width: 22em; text-align: left;&quot;
|-
! colspan=2 style=&quot;background:#007DC5; color:white&quot; align=center | Llingües indíxenes nel estáu d'Hidalgo.
|- style=&quot;background:#C7DBF1;&quot; align=center
! Nome
!Porcentaxe {{refn|group=nota|Dimensión de la comunidá llingüística acordies con el númberu de falantes pa la población de 3 años y más.&lt;ref name=INEGI /&gt;}}
|- style=&quot;background:white;&quot; align=center
|[[Náhuatl]]
| 66.2
|- style=&quot;background:#FFFCD6;&quot; align=center
| [[Idioma otomí|Otomí]]
| 31.5
|- style=&quot;background:white;&quot; align=center
| [[Idioma tepehua|Tepehua]]
| 0.4
|- style=&quot;background:#FFFCD6;&quot; align=center
| [[Idioma totonaco|Totonaco]]
| 0.2
|- style=&quot;background:white;&quot; align=center
| [[Idioma zapoteco|Zapoteco]]
| 0.2
|- style=&quot;background:#FFFCD6;&quot; align=center
| [[Llingües mixteques|Mixteco]]
| 0.1
|- style=&quot;background:white;&quot; align=center
| [[Idioma maya|Maya]]
| 0.1
|- style=&quot;background:#FFFCD6;&quot; align=center
| [[Idioma huasteco|Huasteco]]
| 0.1
|- style=&quot;background:white;&quot; align=center
| [[Idioma mazahua|Mazahua]]
| 0.1
|- style=&quot;background:#FFFCD6;&quot; align=center
| [[Llingües de Méxicu|Otres llingües]]
| 1.1
|-
|colspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; style=&quot;border-top: 2px #007DC5 solid;&quot;| &lt;small&gt;Fonte: [[INEGI]] (2015).&lt;ref group=.&gt;{{Harvsp|INEGI|2016|p=52}}&lt;/ref&gt;&lt;/small&gt;
|}

Nel estáu d'Hidalgo 378&amp;nbsp;029 persones falen una [[Llingües de Méxicu|llingua indíxena]],{{refn|group=nota|Dimensión de la comunidá llingüística acordies con el númberu de falantes pa la población de 5 años y más.&lt;ref name=INEGI /&gt;}}&lt;ref group=. name=INEGI2016-47&gt;{{Harvsp|INEGI|2016|p=47}}&lt;/ref&gt; nel estáu d'Hidalgo falar hasta 48 llingües indíxenes.&lt;ref name=48dialeutos&gt;{{cita publicación |apellíos1=Ricu|nome1=José Luis|títulu=Falen n'Hidalgo 48 dialeutos|url=http://www.oem.com.mx/laprensa/notes/n3723121.htm|obra=[[El Sol d'Hidalgo]]|editorial=[[Organización Editorial Mexicana]]|fecha=1 de marzu de 2015 |fechaaccesu=13 d'avientu de 2015 |urlarchivu=https://archive.is/20151213070749/http://www.oem.com.mx/laprensa/notes/n3723121.htm |fechaarchivu=13 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=llingües&gt;{{cita publicación |autor1=Redaición |títulu=N'Hidalgo, más de 369 mil falantes de llingua indíxena|url=http://www.milenio.com/hidalgo/Hidalgo-mil-falantes-llingua-indigena_0_248975260.html|obra=[[Mileniu Diariu]]|editorial=Grupu Editorial Mileniu |fechaaccesu=2 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt; Na so mayoría [[náhuatl]], [[Idioma otomí|otomí]] y [[Idioma tepehua|tepehua]].&lt;ref name=diversidadhidalgo /&gt;&lt;ref name=CatalogoLenguas&gt;{{cita web |autor=INALI|títulu=Catálogu de les Llingües Indíxenes Nacionales: Variantes Llingüístiques de Méxicu coles sos autodenominaciones y referencies geoestadísticas|url=http://www.inali.gob.mx/pdf/CLIN_completu.pdf|obra=[[Institutu Nacional de Llingües Indíxenes]]|fecha=2008 |fechaaccesu=2 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt; Les proporciones más altes de falantes de llingua indíxena correspuenden a los conceyos de [[Xochiatipan (conceyu)|Xochiatipan]], [[Jaltocán (conceyu)|Jaltocán]], [[Conceyu de Yahualica (Hidalgo)|Yahualica]] y [[Atlapexco (conceyu)|Atlapexco]], onde práuticamente tola so población fala llingua indíxena.&lt;ref group=. name=INEGI2016-51&gt;{{Harvsp|INEGI|2016|p=51}}&lt;/ref&gt;

Los falantes del idioma [[náhuatl]] concéntrense principalmente en dierais conceyos d'estos, catorce formen un conglomeráu al nororiente del estáu nes [[Rexón Huasteca|rexones Huasteca]] y na Sierra Alta.&lt;ref group=. name=INEGI2004-16&gt;{{Harvsp|INEGI|2004|p=16}}&lt;/ref&gt; Los conceyos d'[[Huejutla de Reyes (conceyu)|Huejutla de Reyes]] y [[San Felipe Orizatlán (conceyu)|San Felipe Orizatlán]], que destaquen pol so númberu de falantes.&lt;ref group=. name=INEGI2004-16 /&gt;

L'[[idioma otomí]] tien mayor diversidá y puede arrexuntase nes subrexones de les sierres Alto y Gordo y nel [[Valle del Mezquital]], onde se forma un bloque de doce conceyos, anque tamién s'atopa na Sierra de Tenango (zona otomí-tepehua).&lt;ref group=. name=INEGI2004-16 /&gt; Siendo [[Ixmiquilpan (conceyu)|Ixmiquilpan]] ye'l conceyu cola mayor cantidá de falantes d'esta llingua.&lt;ref group=. name=INEGI2004-16 /&gt; Los hidalguenses que falen el [[idioma tepehua]] concéntrense principalmente nel conceyu d'[[Conceyu de Huehuetla (Hidalgo)|Huehuetla]], que s'alcuentra na zona otomí-tepehua, nel estremu oriente d'Hidalgo.&lt;ref group=. name=INEGI2004-16 /&gt;

Los idiomes que siguen con una presencia menor, la concentración de población que les fala ye de dellos cientos, [[Llingües mixteques|mixteco]], [[Idioma zapoteco|zapoteco]], [[Idioma totonaco|totonaco]], [[Idioma mazahua|mazahua]], [[Idioma maya|maya]], [[Idioma huasteco|huasteco]], [[chinanteco]], [[tlapaneco]], [[tseltal]], y [[Idioma purépecha|purépecha]].&lt;ref name=48dialeutos /&gt;&lt;ref name=llingües /&gt;&lt;ref name=atlasindiguenas&gt;{{cita web |autor=[[Comisión Nacional pal Desarrollu de los Pueblos Indíxenes]] |títulu=Hidalgo|url=http://www.cdi.gob.mx/atles2015/?page_id=7205|obra= Atles de los pueblos indíxenes de Méxicu |fechaaccesu=2 de marzu de 2017 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20170705081749/http://www.cdi.gob.mx:80/atles2015/?page_id=7205 |fechaarchivu=5 de xunetu de 2017}}&lt;/ref&gt; Nuna guarden enforma menor, con concentración de población que les fala menor a 100 persones en dellos casos inclusive menor a 10 persones son el [[Idioma chol|ch'ol]], [[Idioma tzotzil|tsotsil]], [[Idioma popoloca|popoloca]], [[Idioma amuzgo|amuzgo]], [[Llingües triquis|triqui]], [[Idioma mam|mam]], [[Idioma cuicatecu|cuicatecu]], [[Llingües zoqueanas|zoque]], [[huave]], [[Idioma huichol|huichol]], [[Idioma tarahumara|tarahumara]], [[Idioma cora|cora]], [[Idioma mayu|mayu]], [[Idioma yaqui|yaqui]], [[Llingües matlatzinca-tlahuica|matlatzinca]], [[Idioma tojolabal|tojolabal]], [[Idioma chontal d'Oaxaca|chontal d'Oaxaca]], [[Idioma chontal de Tabasco|chontal de Tabasco]], [[Idioma chochu|chochu]], [[Idioma chatino|chatino]] y [[Idioma tlahuica|tlahuica]].&lt;ref name=atlasindiguenas /&gt; Munches d'estes presuponse que se trata de poblaciones inmigrantes nel estáu d'Hidalgo.&lt;ref name=CongresoIndigena&gt;{{cita web |apellíu1=Núñez Medina|nome1=Gerardo|apellíos2=Montaño Salazar|nome2=Rodolfo|títulu=Analís de Concentración-Dispersión de Población Indíxena nel Estáu d'Hidalgo|url=http://www.alapop.org/Congresu2012/DOCSFINAIS_PDF/ALAP_2012_FINAL449.pdf|obra=Congresu de l'Asociación Llatinoamericana de Población |fechaaccesu=2 de marzu de 2017|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt;

=== Vivienda ===
[[Ficheru:Houses in Pachuca.jpg|thumb|220px|left|[[Demografía de Pachuca de Soto|Barrio Altos en Pachuca de Soto]].]]

Les resultaos de la Encuesta Intercensal INEGI 2015 dexen envalorar en 757&amp;nbsp;300 viviendes particulares habitaes de la entidá.&lt;ref group=. name=INEGI2016-68&gt;{{Harvsp|INEGI|2016|p=68}}&lt;/ref&gt; N'Hidalgo, el númberu d'ocupantes per cada vivienda particular habitada ye de 3.8 en promediu.&lt;ref group=. name=INEGI2016-68 /&gt; Los conceyos col mayor númberu de viviendes particulares habitaes son: [[Pachuca de Soto (conceyu)|Pachuca de Soto]] (78&amp;nbsp;571), [[Mineral de la Reforma]] (43&amp;nbsp;539), [[Tulancingo de Bravo (conceyu)|Tulancingo de Bravo]] (41&amp;nbsp;997) y [[Tizayuca (conceyu)|Tizayuca]] (32&amp;nbsp;358), que concentren 196&amp;nbsp;465, que representen 25.9 % del total de les viviendes de la entidá.&lt;ref group=.&gt;{{Harvsp|INEGI|2016|p=69}}&lt;/ref&gt;

N'Hidalgo 66.9 % de les viviendes tien pisu de cementu o firme y 29.5 % pisu de madera, mosaicu o otru recubrimientu; lo qu'en xunto representa 96.4 puntos porcentuales.&lt;ref group=. name=INEGI2016-74&gt;{{Harvsp|INEGI|2016|p=74}}&lt;/ref&gt; La disponibilidad del serviciu d'[[enerxía llétrica]] nes viviendes particulares habitaes ye de 98.5 %.&lt;ref group=.&gt;{{Harvsp|INEGI|2016|p=75}}&lt;/ref&gt; N'Hidalgo 95.3 % de les viviendes particulares habitaes disponen d'[[agua entubada]]&lt;ref group=. name=INEGI2016-79&gt;{{Harvsp|INEGI|2016|p=79}}&lt;/ref&gt; y 90.9 % de les viviendes particulares habitaes disponen de [[drenaxe]].&lt;ref group=.&gt;{{Harvsp|INEGI|2016|p=82}}&lt;/ref&gt;

En 91 de cada 100 viviendes d'Hidalgo cuntar con [[televisión]]; en 77.3 % tienen [[nevera]], en 73.9 % [[teléfonu móvil]], en 72.2 % la radio y en 53.3 % llavadora.&lt;ref group=. name=INEGI2016-91&gt;{{Harvsp|INEGI|2016|p=91}}&lt;/ref&gt; En solu 40 de cada 100 tiense [[automóvil]] y en 23.7 % llinia [[teléfonu|telefónica fixa]].&lt;ref group=. name=INEGI2016-91 /&gt; En 40.1 % disponer de serviciu de televisión de paga y en 31.4 % de [[fornu de microondes]].&lt;ref group=. name=INEGI2016-91 /&gt; A lo último, los porcentaxes de viviendes con [[ordenador]], televisión de pantalla plana y [[internet]] son 22.9 %, 40.2 % y 19.2 %, respeutivamente.&lt;ref group=. name=INEGI2016-91 /&gt;

=== Probeza y marxinación social ===
[[Ficheru:Casa de la Sierra de Hidalgo.jpg|thumb|220px|left|[[Huehuetla (Hidalgo)|Huehuetla]] unu de los conceyos con mayor marxinación social.]]

Acordies con el [[Conseyu Nacional d'Evaluación de la Política de Desarrollu Social]] en 2014, el 54.3 % del total de la población atopar en [[probeza]], de los cualos el 42.0 % presentaben probeza moderada y el 12.3 % taben en [[probeza estrema]].&lt;ref name=PobrezaHidalgo&gt;{{cita web |títulu=Probeza 2014 Hidalgo|url=https://www.coneval.org.mx/coordinacion/entidaes/Documents/PPT%20Probeza14/Hidalgo%20Probeza%202014.pdf|autor=[[Conseyu Nacional d'Evaluación de la Política de Desarrollu Social]]|obra=[[Secretaría de Desarrollu Social (Méxicu)|Secretaría de Desarrollu Social]]|editorial=[[Gobiernu de Méxicu]]|fecha=2014 |fechaaccesu=3 de marzu de 2017|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt; Acordies coles midíes en 2008 el 55.0 % de la población atopar en probeza pa 2010 menguo a 54.8 %, pa 2012 menguo a 52.8 % y pa 2014 el porcentaxe volvió aumentar a 54.3 %.&lt;ref name=PobrezaHidalgo /&gt;&lt;ref name=Probeza2012&gt;{{cita web |títulu=Informe de probeza y evaluación nel estáu d'Hidalgo 2012-2013|url=http://www.coneval.org.mx/coordinacion/entidaes/SiteAssets/Paginas/Hidalgo/monyeval/IPE_FIDALGU_WEB.pdf|autor=[[Conseyu Nacional d'Evaluación de la Política de Desarrollu Social]]|obra=[[Secretaría de Desarrollu Social (Méxicu)|Secretaría de Desarrollu Social]]|editorial=[[Gobiernu de Méxicu]]|fecha=2013 |fechaaccesu=3 de marzu de 2017|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt;

Los conceyos con mayor porcentaxe de población en [[probeza estrema]] fueron: [[Xochiatipan (conceyu)|Xochiatipan]], [[Conceyu de Yahualica (Hidalgo)|Yahualica]], [[Conceyu de Huehuetla (Hidalgo)|Huehuetla]], [[Tepehuacán de Guerrero (conceyu)|Tepehuacán de Guerrero]] y [[San Felipe Orizatlán (conceyu)|San Felipe Orizatlán]].&lt;ref name=Probeza2012 /&gt; Los conceyos que menor porcentaxe de la so población en probeza estrema fueron: [[Mineral de la Reforma]], [[Pachuca de Soto (conceyu)|Pachuca de Soto]], [[Tizayuca (conceyu)|Tizayuca]], [[Atotonilco de Tula (conceyu)|Atotonilco de Tula]] y [[Tepeapulco (conceyu)|Tepeapulco]].&lt;ref name=Probeza2012 /&gt;

El 19.1 % de la población atopar n'arrezago educativu; el 17.3 % ye carente d'accesu al servicios de salú; 68.9 % fálta-y accesu a la seguridá social;&lt;ref name=CONEVAl&gt;{{cita web |títulu=Probeza Estatal 2014. Hidalgo|url=http://www.coneval.org.mx/coordinacion/entidad/Hidalgo/Paginas/probeza-2014.aspx||autor=[[Conseyu Nacional d'Evaluación de la Política de Desarrollu Social]]|obra=[[Secretaría de Desarrollu Social (Méxicu)|Secretaría de Desarrollu Social]]|editorial=[[Gobiernu de Méxicu]]|fecha=2014 |fechaaccesu=3 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt; 9.2 % tien falta d'accesu a la vivienda; el 27.0 % escarez de servicios básicos na so vivienda y el 31.7 % presenta falta per accesu a l'alimentación.&lt;ref name=CONEVAl /&gt;

Los cinco conceyos con mayor un grau de marxinación alto nel estáu son: [[Conceyu de Huehuetla (Hidalgo)|Huehuetla]], [[Conceyu de Yahualica (Hidalgo)|Yahualica]] y [[Xochiatipan (conceyu)|Xochiatipan]].&lt;ref name=MarginacionHidalgo&gt;{{cita web |autor=COESPO|títulu=FIDALGU Índiz y Grau de Marxinación 2010 -2015|url=http://poblacion.hidalgo.gob.mx/wp-content/descargables/infest/marginacion%20Hidalgo%202015%20pagina.pdf|obra=Conseyu Estatal de Población editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]]|fecha=2015 |fechaaccesu=3 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt; Los cinco conceyos con menor un grau de marxinación nel estáu son: [[Pachuca de Soto (conceyu)|Pachuca de Soto]], [[Mineral de la Reforma]], [[Tepeapulco (conceyu)|Tepeapulco]], [[Tizayuca (conceyu)|Tizayuca]] y [[Atitalaquia (conceyu)|Atitalaquia]].&lt;ref name=MarginacionHidalgo /&gt;

=== Relixón ===
{{Imaxe múltiple |
 posición_tabla = right
 | direición = vertical
 | anchu = 220
 | semeya1 = Tulancingo Cathedral.jpg | testu1 = [[Catedral de Tulancingo|Catedral de San Juan Bautista]] sede de l'[[Archidiócesis de Tulancingo]].
 | semeya2 = Fachada 4. Basílica de Santa María de Guadalupe de Pachuca, Méxicu..jpg | testu2 = [[Basílica Menor de La nuesa Señora de Guadalupe (Pachuca)|Basílica Menor de La nuesa Señora de Guadalupe]], nel añu 2004 por avenida del [[Papa]] [[Xuan Pablo II]], foi consagrada como [[Basílica Menor]] n'honor a [[Nuesa Señora de Guadalupe (Méxicu)|Nuesa Señora de Guadalupe]].&lt;ref name=villa&gt;{{cita publicación |url=http://www.criteriohidalgo.com/notes.asp?id=259 |nome=José |apellíu=Antonio Alcaraz|títulu=La Villita, una referencia histórica de Pachuca y del cultu a la morenina|fecha=13 d'avientu de 2009 |fechaaccesu=14 de xunu de 2010|obra=Periódicu Criteriu |urlarchivu=https://archive.is/20120629063607/http://www.criteriohidalgo.com/notes.asp?id=259 |fechaarchivu=29 de xunu de 2012}}&lt;/ref&gt;
}}

La principal [[relixón]] ye la [[Ilesia católica]] col 87 % de la población;{{refn|group=nota|Dimensión de la comunidá acordies con el númberu de prauticantes mayores de 5 años d'edá.&lt;ref name=INEGI /&gt;}}&lt;ref name=diversidadhidalgo /&gt; y nel restu tenemos [[Evanxelicalismu|Evanxélicos]], [[Testigos de Xehová]], [[Protestantismu]], [[Pentecostales]], [[La Lluz del mundu]], [[La Ilesia de Xesucristu de los Santos de los Últimos Díes|Mormones]], la [[Ilesia de Dios Israelita]], [[Ilesia adventista del séptimu día]], y [[Xudíos]]. Tamién hai grupos de persones que se declaren [[ateos]] y [[agnósticos]].&lt;ref name=diversidadhidalgo /&gt;

La [[Ilesia católica]], ye la más practicada, el trabayu d'[[evanxelización]] nel estáu d'Hidalgo empezó cuando los [[Orde Franciscana|franciscanos]] llegaron a la rexón de [[Tepeapulco]] en 1528 y dempués a [[Tula de Allende|Tula]] en 1930.&lt;ref name=HistoriaHidalgo /&gt; Los [[Orde de San Agustín|agustinos]] asitiáronse pela so parte en [[Atotonilco el Grande]] y [[Metztitlán]] en 1536.&lt;ref name=HistoriaHidalgo /&gt; Los [[Clero|sacerdotes seculares]] llaboriaron nuna angosta faxa de territoriu que va dende [[Tizayuca]], [[Tetepango]], [[Pachuca]], [[Mineral del Monte]], [[Mineral del Mozu]] y [[Yahualica (Hidalgo)|Yahualica]].&lt;ref name=HistoriaHidalgo /&gt; Los [[dominicos]] nun s'establecieron nel estáu d'Hidalgo mientres el SIEGLU|XVI||s|1}}.&lt;ref name=HistoriaHidalgo /&gt; En 1743 ordenóse que los conventos relixosos pasaren al [[Cleru|Cleru Secular]], a partir d'esi añu, adulces fueron pasando les [[Parroquia (relixón)|parroquies]] a l'alministración del Cleru Secular.&lt;ref name=Arquidiocesis /&gt; El 22 de mayu de 1864, alzóse la Diócesis de Tulancingo y pal 25 de payares de 2006 créase l'[[Archidiócesis de Tulancingo]].&lt;ref name=Arquidiocesis /&gt; Esta [[archidiócesis]] tien como [[diócesis]] sufragáneas a [[Diócesis de Tula|Tula]] y [[Diócesis de Huejutla|Huejutla]].&lt;ref name=Arquidiocesis&gt;{{cita web |url=http://www.arquidiocesisdetulancingo.org/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=46&amp;Itemid=34|títulu=Historia Diocesana|obra=[[Archidiócesis de Tulancingo]] |fechaaccesu=5 d'abril de 2012 |urlarchivu=https://archive.is/20120629190129/http://www.arquidiocesisdetulancingo.org/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=46&amp;Itemid=34 |fechaarchivu=29 de xunu de 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Arquidiocesisubicacion&gt;{{cita web |url=http://www.arquidiocesisdetulancingo.org/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=108&amp;Itemid=58 |títulu=Ubicación Xeográfica |fechaaccesu=23 d'agostu de 2010|obra=[[Archidiócesis de Tulancingo]] |urlarchivu=https://archive.is/20120629003203/http://www.arquidiocesisdetulancingo.org/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=108&amp;Itemid=58 |fechaarchivu=29 de xunu de 2012}}&lt;/ref&gt;

El [[xudaísmu]] llegó a [[Pachuca]] nel SIEGLU|XVI||s|1}}, por aciu los [[criptojudíos]], Manuel de Lucena y Beatriz Enríquez, d'orixe portugués; quien fundan una [[Venta (establecimientu)|venta]] o mesón pela rodiada de la ciudá.&lt;ref name=Ventaprieta&gt;{{cita publicación |url=http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n2167587.htm |títulu=Venta Prieta, de les primer comunidaes xudíes |nome=Juan Manuel|apellíu=Menes Llaguno|enllaceautor=Juan Manuel Menes Llaguno|fecha=31 de xunetu de 2011 |fechaaccesu=27 de payares de 2011|editorial=[[Organización Editorial Mexicana]]|obra=[[El Sol d'Hidalgo]] |urlarchivu=https://archive.is/20130111222605/http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n2167587.htm |fechaarchivu=11 de xineru de 2013}}&lt;/ref&gt; D'alcuerdu al ''Museum of The Jewish People Online'' sitiu de [[Beit Hatfutsot]], ente los años 1920 créase la primer congregación [[xudía]] de la ciudá.&lt;ref&gt;{{cita web |autor=Haim F. Ghiuzeli|títulu=Native Mexican Jews|url=https://www.bh.org.il/native-mexican-jews/|obra=[[Beit Hatfutsot|Muséu Nahum Goldmann de la Diáspora Xudía]]|idioma=Inglés |fechaaccesu=27 de payares de 2017}}&lt;/ref&gt; El 14 de xunu de 2011 diose rexistru de l'agrupación relixosa denominada [[comunidá xudía de Venta Prieta|Comunidá Israelita Mexicana El Neguev]], pa constituyise n'asociación relixosa.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=ESTRACTU de la solicitú de rexistru de l'agrupación relixosa denominada Comunidá Israelita Mexicana El Neguev, pa constituyise n'asociación relixosa.|url=http://dof.gob.mx/nota_detalle.php?codigo=5194950&amp;fecha=14/06/2011|obra=[[Diariu Oficial de la Federación (Méxicu)|Diariu Oficial de la Federación]]|editorial=[[Gobiernu de Méxicu]]|fecha=14 de xunu de 2011 |fechaaccesu=27 de payares de 2017}}&lt;/ref&gt;

A partir de la segunda década del SIEGLU|XIX||s|1}}, pola presencia de numberosos direutivos y téunicos mineros d'orixe córnicu ya inglés, llegaron a Pachuca diverses cañes del [[Protestantismu]], ente elles el [[Luteranismu]], [[Calvinismu]], [[Anglicanismu]] y [[Metodista]].&lt;ref name=metodista&gt;{{cita web |url=http://www.comie.org.mx/congresu/memoriaelectronica/v10/pdf/area_tematica_09/ponencies/0400-F.pdf|títulu=Un exemplu de la educación metodista; en Méxicu: los primeros años |fechaaccesu=6 d'avientu de 2011|obra=X Congresu Nacional d'Investigación Educativa|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt; En 1840 establecieron la primer congregación protestante de fala inglesa,&lt;ref name=TMDS&gt;{{cita publicación |autor=La Redaición|url=http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n2185595.htm |títulu=Iglesia Metodista 110 años|fecha=14 d'agostu de 2011 |fechaaccesu=15 d'agostu de 2011|editorial=[[Organización Editorial Mexicana]]|obra=[[El Sol d'Hidalgo]] |urlarchivu=http://archive.is/X3SGi |fechaarchivu=13 de adril de 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=tictac&gt;{{cita publicación |nome=Sara|apellíu=Montes Romeru|títulu=El Templu de la Ilesia Metodista Episcopal de Pachuca|url=http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n2878791.htm |fechaaccesu=16 de febreru de 2013|editorial=[[Organización Editorial Mexicana]]|obra=[[El Sol d'Hidalgo]]|fecha=14 de febreru de 2013 |urlarchivu=http://archive.is/kTm3a |fechaarchivu=13 d'abril de 2012}}&lt;/ref&gt; y en 1850 llegó a Pachuca el primer pastor [[protestante]], el reverendu Henry Davis, quien ofició los cultos n'inglés na Finca San Llunes.&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos1=Suárez Chávez|nome1=Aída|títulu=Campusantu Británicu de Real del Monte, espíritu d'un pasáu|fecha=2012|editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]]|allugamientu=Pachuca de Soto, Hidalgo|edición=Segunda|url=http://bibliotecadigitalestadodehidalgo.mx/greenstone/collect/Hidalguense//index/assoc/HASHe456.dir/doc.pdf|formatu=PDF|ISBN=968-5464-18-9|p=64 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20171022085204/http://bibliotecadigitalestadodehidalgo.mx/greenstone/collect/Hidalguense//index/assoc/HASHe456.dir/doc.pdf |fechaarchivu=22 d'ochobre de 2017}}&lt;/ref&gt;

[[La Ilesia de Xesucristu de los Santos de los Últimos Díes]] llega al estáu d'Hidalgo cuando en 1880, en [[Nopala de Villagrán]], [[Desideria Quintanar de Yáñez]], convertir en personar númberu 22 (primer muyer) en convertise al mormonismu, foi bautizada col so fíu José María y la so fía Carmen, asina mesmu, la esposa de José María.&lt;ref&gt;{{cita web |apellíu1=Christensen|nome1=Clint|títulu=Una pionera mexicana solitaria|url=https://www.lds.org/bc/content/areas/mexico/HxMx/desideria_quintanar_de_yañez-clint_christensen.pdf|obra=www.lds.org|editorial=[[Ilesia de Xesucristu de los Santos de los Últimos Díes]] |fechaaccesu=28 de marzu de 2018|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |apellíu1= Tullis|nome1=Floyd LaMond|títulu=La primer muyer bautizada en Méxicu: Desideria Quintanar de Yañez|url=https://bc/content/areas/mexico/pdf/desideria_quintanar_de_yanez.pdf|obra=www.lds.org|editorial=[[Ilesia de Xesucristu de los Santos de los Últimos Díes]] |fechaaccesu=28 de marzu de 2018|fecha=7 d'avientu de 2012
|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt; El 5 de xunetu de 1881 na llocalidá de San Marcos nel [[conceyu de Tula de Allende]] foi bautizáu Jesús Sánchez con otres persones.&lt;ref name=mormones&gt;{{cita web |apellíu1=Monroy Mera|nome1=Guadalupe|títulu=Como llegó l'evanxeliu Restauráu al pueblu de San Marcos, Tula de Allende, tao d'Hidalgo|url=https://docs.google.com/viewer?a=v&amp;pid=sites&amp;srcid=ZGVmYXVsdGRvbWFpbnxsaW5hamVtb25yb3l8Z3g6MmI1N2Q2YWZlOTFkNjQyOA |fechaaccesu=28 de marzu de 2018|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt; Jesús Sánchez introdució a la familia Monroy al mormonismu, esta familia crearía una caña d'esta relixón nesta llocalidá alredor de 1913.&lt;ref name=mormones /&gt; Mientres la [[Revolución mexicana]] el 17 de xunetu de 1915, Rafael Monroy presidente de la pequeña caña de San Marcos, y Vicente Morales el so primer conseyeru, fueron prindaos por un grupu de revolucionavos y executaos.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=La Ilesia de Xesucristu de los Santos de los Últimos Díes en Méxicu|url=https://www.saladeprensamormona.org.mx/multimedia/file/Historia-de-la Ilesia-en-Méxicu.pdf|obra=www.saladeprensamormona.org.mx |fechaaccesu=28 de marzu de 2018|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt;

Los [[mestrón]]s y [[xamanes]] inda predominen dientro de la concepción de los habitantes, sobremanera, nes comunidaes más alloñaes, enclavaes metanes la sierra. Les creencies populares refieren a que curen agüeyamientos, del aire, tosferina, rabia, dolores causaos pol trabayu, del espantu, infeiciones cutanees, etc.&lt;ref name=municipioactopan /&gt; La [[Santa Muerte]] venerar nel estáu d'Hidalgo dende 1965,&lt;ref&gt;{{cita web |apellíu1=Zamudio|nome1=Juan Carlos|títulu=¿Qué hai detrás d'esti cultu? La Santa Muerte|url=http://www.chilango.com/ciudá/nota/2012/07/02/la-santa-muerte|obra=Chilango|fecha=2 de xunetu de 2012 |fechaaccesu=15 de xineru de 2016}}&lt;/ref&gt; nel estáu esti cultu desenvuélvese principalmente nes llocalidaes de [[Pachuca]] y [[Tepatepec]].&lt;ref name=SantaMuerte-2&gt;{{cita publicación |nome=Gustavo|apellíu=Godínez|url=http://impreso.milenio.com/node/8819195 |urlarchivu=https://archive.is/20130104010109/http://www.milenio.com/cdb/doc/impresu/8819195 |fechaarchivu=4 de xineru de 2013|títulu=Aumenta cultu a la Santa Muerte|fecha=21 d'agostu de 2010 |fechaaccesu=23 d'agostu de 2010|editorial=Grupu Editorial Mileniu|obra=[[Mileniu Diariu]]}}&lt;/ref&gt;

Nel estáu xeneráronse nos casos más estremos, conflictos ente relixones.&lt;ref name=Conflico-1 /&gt; Los problemes inclúin: la imposición de multes y castigos, la negación o suspensión de servicios públicos ([[agua potable]], [[drenaxe]], [[educación]], programes de gobiernu), la confiscación de bienes y l'amenaza d'espulsión de la comunidá; toes elles como sanciones por negase a cumplir colos usos y costumes comuñales venceyaos a aspeutos relixosos.&lt;ref name=Conflico-2 /&gt; Los principales conceyos onde se da esti tipu d'aspeutos son: [[Huejutla de Reyes (conceyu)|Huejutla]], [[Huazalingo (conceyu)|Huazalingo]], [[San Felipe Orizatlán (conceyu)|San Felipe Orizatlán]], [[Conceyu de Huautla (Hidalgo)|Huautla]], [[Tlanchinol (conceyu)|Tlanchinol]] y [[Ixmiquilpan (conceyu)|Ixmiquilpan]].&lt;ref name=Conflico-1&gt;{{cita web |apellíu1=Martínez García|nome1=Carlos |títulu=Intolerancia relixosa n'Hidalgo|url=http://www.jornada.unam.mx/2012/12/26/opinion/014a1pol|obra=[[La Jornada]]|fecha=26 d'avientu de 2012 |fechaaccesu=15 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Conflico-2&gt;{{cita web |autor=Redaición |títulu=Intolerancia relixosa n'Hidalgo|url=http://www.noticieromilamex.com/intolerancia-relixosa-en-fidalgu/ |fechaaccesu=20 de xunetu de 2013|obra=Noticieru Milamex|fecha=10 d'avientu de 2012}}&lt;/ref&gt;

== Cultura ==
{{AP|Cultura del estáu d'Hidalgo}}

=== Arquiteutura ===
[[Ficheru:Templo de la Cruz de Santa Teresa en Cardonal.jpg|thumb|220px|[[Santuariu del Señor de Mapethé]].]]

==== Arquiteutura relixosa ====
{{AP|Monesterios mendicantes d'Hidalgo|l1=Monesterios mendicantes del estáu d'Hidalgo}}

Los edificios [[conventu|conventuales]] y les pequeñes [[capiya|capiyes]] d'enllaz llevantaes por dambes órdenes relixoses, alcontrar nuna amplia porción del territoriu hidalguense, yá seya la [[Sierra Alta]], el [[Valle del Mezquital]], la [[Rexón Huasteca|Huasteca]] y los [[llanos de Apan]].&lt;ref name=Arq&gt;{{cita web |autor=Redaición|url=https://www.mexicodesconocido.com.mx/un arte-arquitectonico-ricu-en guapures fidalgu.html|títulu=Un arte arquitectónico ricu en guapures (Hidalgo)|obra=Guía Méxicu Desconocíu|fecha=2000 |fechaaccesu=9 de xunetu de 2010}}&lt;/ref&gt; Esisten notables diferencies ente los llevantaos por agustinos y franciscanos.&lt;ref name=Arq /&gt; Los primeres son más ricos y ellaboraos, tantu nos sos programes arquiteutónicos como nos complexos conxuntos de pintura mural, los establecimientos franciscanos, pela so parte, son más modestos.&lt;ref name=Arq /&gt; 

Los [[Orde Franciscana|franciscanos]] llegaron a la rexón y construyeron los [[conventos]] de [[Templu y exconvento de San Francisco (Tepeapulco)|Tepeapulco]] en 1528 y dempués [[Catedral de Tulancingo|Tulancingo]] y dos años dempués en [[Catedral de Tula|Tula]] (1530).&lt;ref name=UAEH21 group=.&gt;{{Harvsp|Ballesteros García|2000|p=21}}&lt;/ref&gt; Les fundaciones franciscanes incluyeron [[Templu y exconvento de Tolos Santos (Zempoala)|Zempoala]] (1940); [[Templu y exconvento de San Francisco (Tepeji del Río)|Tepeji del Río]] (1558); [[Templu y exconvento de l'Asunción (Apan)|Apan]] (1559); [[Templu y exconvento de San Martín Obispu (Alfajayucan)|Alfajayucan]] (1559); [[Templu y exconvento de Santiago Apóstol (Atotonilco)|Atotonilco de Tula]] (1560); [[Templu y exconvento de San Francisco (Tlahuelilpan)|Tlahuelilpan]] (1560); [[Templu y exconvento de San Bartolomé (Tepetitlán)|Tepetitlán]] (1561); [[Templu y exconvento de San Mateo Apóstol (Huichapan)|Huichapan]] (1577); [[Templu y exconvento de Santiago Apóstol (Tecozautla)|Tecozautla]] (1587) y en [[Templu y exconvento de San Francisco (Tlanalapa)|Tlanalapa]].&lt;ref name=UAEH21 group=. /&gt;

Los [[Orde de San Agustín|agustinos]] asitiáronse pela so parte n'[[Templu y exconvento de San Agustín (Atotonilco el Grande)|Atotonilco el Grande]] y [[Templu y exconvento de los Santos Reyes (Metztitlán)|Metztitlán]] en 1536.&lt;ref name=UAEH21 group=. /&gt; D'ende estendiéronse y llegaron a [[Parroquia San Nicolás de Tolentino (Xochicoatlán)|Xochicoatlán]] (1538); [[Templu y exconvento de San Andrés Apóstol (Epazoyucan)|Epazoyucan]] (1540); [[Templu y exconvento d'El nuesu Señor (Singuilucan)|Singuilucan]] (1540); [[Templu y exconvento de San Antonio de Padua (Mixquiahuala)|Mixquiahuala]] (1539); [[Catedral de Huejutla|Huejutla]] (1545); [[Templu y exconvento de La nuesa Señora de Loreto (Molango)|Molango]] (1546); [[Templu y exconvento de San Nicolás de Tolentino (Actopan)|Actopan]] (1550); [[Templu y exconvento de San Miguel Arcánxel (Ixmiquilpan)|Ixmiquilpan]] (1550); [[Templu y exconvento de San Pedro (Tezontepec)|Villa de Tezontepec]] (1554); [[Templu y exconvento de San Miguel Arcánxel (Acatlán)|Acatlán]] (1557); [[Templu y exconvento de Santa María Madalena (San Bartolo Tutotepec)|Tutotepec]] (1560); [[Parroquia de San Pedro (Chapulhuacán)|Chapulhuacán]] (1560); [[Ilesia de Ajacuba|Ajacuba]] (1569); [[Templu y exconvento de San Agustín (Tlanchinol)|Tlanchinol]] (1569); [[Parroquia de La nuesa Señora de la Encarnación (Zacualtipán)|Zacualtipán]] (1572); y la [[Parroquia de Santa Catarina (Lolotla)|Lolotla]] (1563).&lt;ref name=UAEH21 group=. /&gt;

Mientres los [[sieglos]] {{SIEGLU|XVII|||1}} y {{SIEGLU|XVIII|||1}} tamién se desenvolvieron interesantes amueses del [[Arquiteutura barroca|barrocu]], onde abarganen el [[Santuariu del Señor de Mapethé]] na llocalidá de [[Santuariu Mapethé|Mapethé]] nel [[conceyu de Cardonal]] y el [[Templu y exconvento de San Francisco (Pachuca)|Templu y exconvento de San Francisco]] en [[Pachuca de Soto]]. Pa finales del SIEGLU|XVIII||s|1}} empezar a utilizar l'[[arquiteutura neoclásica]]; dellos templos reconstruyéronse dellos templos modificando la so estructura orixinal como la [[Catedral de Tulancingo]].&lt;ref&gt;{{cita web |apellíu=Pacheco Medina|nome=María Esther||url=https://www.uaeh.edu.mx/scige/boletin/día/n5/y2.html|títulu=La Catedral de Tulancingo: Arquiteutura al serviciu de la devoción|publicación=Magotzi Boletín científicu d'Artes del IA|editorial=[[Universidá Autónoma del Estáu d'Hidalgo]]|fecha=2015|númberu=3|volume=5|allugamientu=Pachuca, Hidalgo|issn=2007-4921}}&lt;/ref&gt;

&lt;gallery mode=packed caption=&quot;Arquiteutura relixosa nel estáu d'Hidalgo.&quot;&gt;
Catedral de tula.jpg|[[Catedral de Tula|Catedral de San José en Tula.]]
HuejutlaIglesia.JPG|[[Catedral de Huejutla|Catedral de San Agustín, en Huejutla]].
San Francisco Convent in Tepeapulco, Hidalgo, Mexico.jpg|[[Templu y exconvento de San Francisco (Tepeapulco)|Templu y exconvento de San Francisco, en Tepeapulco]].
Templo y antiguo convento de Todos los Santos.JPG|[[Templu y exconvento de Tolos Santos (Zempoala)|Templu y exconvento de Tolos Santos, en Zempoala]].
La iglesia de la Asuncion en Apan.JPG|[[Templu y exconvento de l'Asunción (Apan)|Templu y exconvento de l'Asunción, en Apan]].
Convento de los Reis Magos.jpg|[[Templu y exconvento de los Santos Reyes (Metztitlán)|Templu y exconvento de los Santos Reyes, en Metztitlán]].
Ex convento agustino de Epazoyucan.jpg|[[Templu y exconvento de San Andrés Apóstol (Epazoyucan)|Templu y exconvento de San Andrés Apóstol, en Epazoyucan]].
FacadeAcatlanHgo&quot;.JPG|[[Templu y exconvento de San Miguel Arcánxel (Acatlán)|Templu y exconvento de San Miguel Arcánxel, en Acatlán]].
Convent of Actopan 1.jpg|[[Templu y exconvento de San Nicolás de Tolentino (Actopan)|Templu y exconvento de San Nicolás de Tolentino, en Actopan]].
Templo de San Miguel Arcangel 01.JPG|[[Templu y exconvento de San Miguel Arcánxel (Ixmiquilpan)|Templu y exconvento de San Miguel Arcánxel, en Ixmiquilpan]].
ExConventSanFranPachuca.JPG|[[Templu y exconvento de San Francisco (Pachuca)|Templu y exconvento de San Francisco, en Pachuca]].
Campanario de Ex-Convento de Nuestra Señora de Loreto.jpg|[[Templu y exconvento de La nuesa Señora de Loreto (Molango)|Templu y exconvento de La nuesa Señora de Loreto, en Molango]].
&lt;/gallery&gt;

==== Arquiteutura civil ====
[[Ficheru:Cabalgata en los arcos mas altos del mundo.jpg|thumb|220px|[[Acueductu El Saucillo]] n'[[Huichapan (conceyu)|Huichapan]], foi construyíu nel SIEGLU|XVII||s|1}} en [[cantera]]. Cuenta con un llargor de 155 metros y 14 arquerías que lleguen a midir hasta altor de 44 metros d'altor.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Parque Ecoturistico Los Arcos Saucillo Huichapan Acueductu|url=http://www.arqperea.com/noticies.item.336/parque-ecoturistico-los arcos-saucillo-huichapan-acueductu.html |fechaaccesu=15 d'avientu de 2015|obra=www.arqperea.com|fecha=3 de xineru de 2013|autor=Redaición}}&lt;/ref&gt;]]
{{AP|Monumentos d'Hidalgo|l1=Monumentos del estáu d'Hidalgo}}

Mientres el [[Virreinatu de Nueva España]], [[Hernán Cortés]] construyó una casa en [[Tepeapulco]]; la [[Casa de Hernán Cortés en Tepeapulco|Casa de Hernán Cortés]], cuntaba con un [[Torre del homenaxe|torrexón]], un [[fortín]], [[almenes]] pa pertrecharse y otros luxos d'esi tipu; ocupaba toa una corte, anguaño ta estremada ente cinco families.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíos1=Hernández|nome1=Edith|títulu=Casa de Cortés en Tepeapulco|url=http://www.oem.com.mx/esto/notas/n1393325.htm|obra=[[El Sol d'Hidalgo]]|editorial=[[Organización Editorial Mexicana]]|fecha=7 de payares de 2009 |fechaaccesu=16 de payares de 2016 |urlarchivu=https://archive.is/20161116235436/http://www.oem.com.mx/esto/notas/n1393325.htm |fechaarchivu=16 de payares de 2016}}&lt;/ref&gt; Tamién mientres esti periodu constrúi la [[Tercena de Metztitlan]], unu de los pocos edificios civiles del SIEGLU|XVI||s|1}} p'axuntar un [[Cabildru colonial|cabildru]] que queda de pies en [[Méxicu]]; componer de dos habitaciones allegantes abovedes, abiertes escontra l'esterior por aciu [[Arcu de mediu puntu|arquerías de mediu puntu]].&lt;ref name=Tercena&gt;{{cita web |títulu=La Tercena|url=http://metztitlan.gob.mx/turistico/Conteníu.php?seccion=2&amp;lat=682|obra=metztitlan.gob.mx|autor=H. Conceyu de Metztitlán |fechaaccesu=16 de payares de 2016}}&lt;/ref&gt;

Na construcción d'[[acueductu|acueductos]], destaca l'acueductu y la caxa d'agua de [[Tepeapulco]]; los acueductos d'[[Actopan (Hidalgo)|Actopan]] y [[Epazoyucan]], que dieron serviciu a los conventos agustinos de tales llocalidaes;&lt;ref name=&quot;ArquiteturalCivil&quot; /&gt; tamién destaquen les pontes que salven ríos y regueros como'l llamáu La Otra Banda, na entrada al barriu del Progresu, en [[Ixmiquilpan]].&lt;ref name=&quot;ArquiteturalCivil&quot;&gt;{{cita web |autor1=|títulu=L'arquiteutura civil nel estáu d'Hidalgo|url=http://cultura.hidalgo.gob.mx/acueductu-de-zempoala/|obra=Secretaría de Cultura editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]] |fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|formatu=}}&lt;/ref&gt;

Les [[facienda|faciendes]] edificar mientres los [[sieglos]] {{SIEGLU|XVI|||1}} y {{SIEGLU|XX|||1}}; dalgunes fueron cintruidas pa beneficiar los metales que s'estrayíen de les [[mina (minería)|mines]], y otres pa la producción ganadera y del [[pulque]]. Munches d'elles pertenecieron a families aristocrátiques de la sociedá virreinal o porfiriana.&lt;ref name=Arq /&gt; Esisten venticinco [[facienda|faciendes]] ente los conceyos d'[[Apan (conceyu)|Apan]] y [[Conceyu de Almoloya (Hidalgo)|Almoloya]] estes son: Chimalpa, Alcantarielles, Acopinalco, Fornu, Meruxa, la presa Tetlapayac, Tezoyo, Espejel, Ocotepec, Zotoluca, Aviles, Bona Vista, Cocinillas, La vente, San Isidro, Huehuechocan, Coatlaco, Ánimes, Santa Bárbara, Ixtilmaco, El Rincón, Tepepatlaxco.&lt;ref name=haci&gt;{{cita web |títulu=Faciendes Virreynales|url=http://apan.blogia.com/temas/faciendes-y-exhaciendas/|fecha=19 de xineru de 2005 |fechaaccesu=10 d'agostu de 2015|obra=apan.blogia.com|nome=Omar |apellíu=González Vázquez}}&lt;/ref&gt;

Ente les faciendes de beneficiu más conocíes son les construyíes por [[Pedro Romero de Terreros]] nel [[conceyu de Huasca de Ocampo]]:[[Facienda de Santa María Regla|Santa María Regla]], [[Facienda de San Miguel Regla|San Miguel Regla]], y [[Presa de San Antonio Regla|San Antonio Regla]].&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Faciendes mineres, belles alcordances d'un ricu pasáu|url=https://www.mexicodesconocido.com.mx/faciendes-mineres-belles-alcordances-de-un ricu pasáu.html|autor=Redaición|obra=Guía Méxicu Desconocíu|fecha=2001 |fechaaccesu=1 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; En 1915 San Antonio Regla anúbrese dafechu pola presa del mesmu nome y solo reparar parte del la [[chimenea]] y una pequeña torre sobresaliendo de l'agua.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Exhaciendas mineres|url=http://www.trotamexico.com/es/articulo/fidalgu/huasca-de-ocampo/cultura/lu/ex-faciendes-mineres/|obra=Trotia Méxicu|fecha=20 de febreru de 2009 |fechaaccesu=15 d'avientu de 2015 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20170428123022/http://www.trotamexico.com:80/es/articulo/fidalgu/huasca-de-ocampo/cultura/lu/ex-faciendes-mineres/ |fechaarchivu=28 d'abril de 2017}}&lt;/ref&gt;

Pal SIEGLU|XIX||s|1}}, la fuerte influencia francesa qu'acompañó al [[porfiriato|periodu porfiriano]] dexóse sentir na entidá y amuesa d'ello son los variaos palacios municipales que fueron construyíos en [[estilu neoclásicu]] principalmente.&lt;ref name=Arq /&gt; Los [[Reló de torre|reloj monumentales]] construyíos mientres esti periodu son los de [[Reló Monumental de Tecozautla|Tecozautla]] (1905) y [[Reló Monumental de Huejutla|Huejutla]] (1908).&lt;ref name=porfi /&gt; La principal edificación d'esti tipu ye'l [[Reló Monumental de Pachuca]] foi inauguráu'l 15 de setiembre de 1910, metanes una gran fiesta popular; construyíu pa conmemorar el [[Centenariu de la Independencia de Méxicu]].&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos1=Corrolades Vivar|nome1=Lluis A.|títulu=El Reló Monumental de Pachuca|fecha=2011|editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]]|allugamientu=Pachuca de Soto, Hidalgo|edición=Cuarta|url=http://bibliotecadigitalestadodehidalgo.mx/greenstone/collect/Hidalguense//index/assoc/HASHeac3.dir/doc.pdf |fechaaccesu=9 de setiembre de 2015|formatu=PDF |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150927185045/http://bibliotecadigitalestadodehidalgo.mx/greenstone/collect/Hidalguense//index/assoc/HASHeac3.dir/doc.pdf |fechaarchivu=27 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;

El [[Art déco]] foi un movimientu de diseñu popular a partir de 1920 hasta 1939, de l'arquiteutura art déco nel estáu atopa'l Palaciu municipal de [[Mixquiahuala]].&lt;ref name=&quot;ArquiteturalCivil&quot; /&gt; Mientres el periodu contemporaneu constrúyense distintos [[Reló de torre|reloj monumentales]] como los de [[Reló Monumental de Pachuquilla|Pachuquilla]], [[Reló Monumental de Acaxochitlán|Acaxochitlán]], [[Reló Monumental de Santiago Tulantepec|Santiago Tulantepec]], [[Reló Monumental de Cuautepec|Cuautepec]] y el de [[Reló Monumental de Jacala|Jacala]]. Tamién sobresal el [[centru históricu de Pachuca de Soto]] cuenta con una superficie averada de 12 km².&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.omau-malaga.com/base/descargas/home.asp?cod=1630|títulu=Crecedera históricu de la ciudá de Pachuca, s. XVI-XX|autor=Institutu Municipal d'Investigación y Planeación|obra=H. Conceyu de Pachuca de Soto |fechaaccesu=8 de xunu de 2010|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt; Tien [[cai]]s inclinaes y estrechos [[callejon]]es; ye nesta zona onde s'atopen los antiguos [[edificiu|edificios]] mineros, de los cualos cerca de 500 tán valoraos nel catálogu históricu de la ciudá, pa la so restauración y preservación.&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome=Edith |apellíu=Castillo|url=http://impreso.milenio.com/node/8727952 |urlarchivu=https://archive.is/20120629063617/http://www.milenio.com/cdb/doc/impresu/8727952|títulu=Historia de Pachuca en 500 edificios|obra=[[Milenio Hidalgo]]|editorial=[[Mileniu Diariu|Grupu Editorial Mileniu]]|fecha=2 de marzu de 2010 |fechaaccesu=8 de xunu de 2010 |fechaarchivu=29 de xunu de 2012}}&lt;/ref&gt;

&lt;gallery mode=packed caption=&quot;Arquiteutura civil nel estáu d'Hidalgo.&quot;&gt;
Casa de Piedra.jpg|Casa de Piedra en [[Zacualtipán d'Ánxeles (conceyu)|Zacualtipán d'Ánxeles]].
Centro histórico de Acaxochitlán 1.jpg|[[Reló Monumental de Acaxochitlán|Reló Monumental]] y plaza principal en [[Acaxochitlán]].
Reloj Monumental, Pachuca, Hidalgo, México, 2013-10-10, DD 05.JPG|[[Reló Monumental de Pachuca|Reló Monumental]] y [[Plaza Independencia (Pachuca)|plaza principal]] en [[Pachuca de Soto]].
Cuautepecdehinojosa 01.jpg|[[Reló Monumental de Cuautepec|Reló Monumental]] y plaza principal en [[Cuautepec de Hinojosa]].
Huejutla de Reyes, Hidalgo 2.jpg|[[Reló Monumental de Huejutla|Reló Monumental]] en [[Huejutla]].
Reloj de Pachuquilla. 04.jpg|[[Reló Monumental de Pachuquilla|Reló Monumental]] y plaza principal en [[Pachuquilla]].
Panteon Ingles en Real del Monte, Hgo..jpg|[[Panteón Inglés]] en [[Mineral del Monte]].
Hacienda Pulquera Chimalpa, Apan, Hidalgo, Mexico.jpg|Facienda Chimalpa n'[[Apan (conceyu)|Apan]].
Sanmiguelregla1.jpg|[[Facienda de San Miguel Regla]] n'[[Huasca de Ocampo (conceyu)|Huasca de Ocampo]].
Santa Maria Regla Hacienda, Huasca de Ocampo, Hidalgo, Mexico (2).jpg|[[Facienda de Santa María Regla]] n'[[Huasca de Ocampo (conceyu)|Huasca de Ocampo]].
Capilla San Diego Tlalayote.JPG|Facienda San Diego Tlalayote n'[[Apan (conceyu)|Apan]].
Hacienda San Francisco Ocotepec, Apan, Hidalgo, Mexico (1).jpg|Facienda Ocotepec n'[[Apan (conceyu)|Apan]].
&lt;/gallery&gt;

=== Escultura ===
[[Ficheru:The Huntress Diana Fountain - panoramio (1).jpg|thumb|left|220px|[[Fonte de Diana cazadora (Ixmiquilpan)|Fonte de la Diana Cazadora]] en [[Ixmiquilpan]].]]

Del periodu prehispánicu sobresal les distintes representaciones ellaboraes de los dioses, según la [[cerámica]] d'esti periodu. En [[Conceyu de Yahualica (Hidalgo)|Yahualica]] foi atopáu'l &quot;Falu de Yahualica&quot; una escultura que ye acomuñada col cultu del Phallus, mide 156 centímetros d'altu por 30 centímetros d'anchu.&lt;ref&gt;{{cita web |apellíu1=Barragán|nome1=Salatiel|títulu=Yahualica, Hidalgo: tradiciones d'un pueblu huasteco|url=https://www.mexicodesconocido.com.mx/yahualica-fidalgu-tradiciones-de-un pueblu-huasteco.html|obra=Guía Méxicu Desconocíu |fechaaccesu=30 de marzu de 2018}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |autor1=Redaición |títulu=Hubo un Salón Secretu” nel antiguu Muséu Nacional|url=http://www.proceso.com.mx/161327/hubo-un-salon-secretu-en-el-antiguu-muséu-nacional|obra=Revista Proceso|fecha=20 de marzu de 1993 |fechaaccesu=30 de marzu de 2018}}&lt;/ref&gt;

Tamién s'atopen los [[Atlantes de Tula]], estremaes en cuatro segmento, les escultures miden en promediu 4.60 m d'altor.&lt;ref name=atlantetula&gt;{{cita web |autor=Redaición |títulu=Los Atlantes de Tula, una maravía del pasáu|url=http://www.informador.com.mx/suplementos/2015/573830/6/los atlantes-de-tula-una maravía-del pasáu.htm|obra=L'Informador|fecha=1 de febreru de 2015 |fechaaccesu=29 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt; Créese que son representaciones de guerreros Tolteques, afatiaos con un tocáu de plumes, un pectoral de camparina (o “átlatl”, d'ende que se-yos nome “atlantes”), dardos, un cuchiellu de pedernal y una arma curva.&lt;ref name=atlantetula /&gt; El [[Chac Mool]] ye otra escultura tolteca de gran importancia.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Chac Mool: misteriosa escultura mesoamericana|url=http://www.mexicodesconocido.com.mx/l'enigma-de-los-chac-mool.html|obra=Guía Méxicu Desconocíu|fecha=25 de xunu de 2010 |fechaaccesu=29 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt;

Mientres la [[Nueva España]] sobresalen los [[Alturrelieve|altos]] y [[baxorrelieve]] utilizaos nos conventos, sobresalen los de [[Templu y exconvento de los Santos Reyes (Metztitlán)|Metztitlán]], [[Templu y exconvento de San Andrés Apóstol (Epazoyucan)|Epazoyucan]], [[Templu y exconvento de San Miguel Arcánxel (Ixmiquilpan)|Ixmiquilpan]], [[Templu y exconvento de San Agustín (Atotonilco el Grande)|Atotonilco el Grande]] y [[Templu y exconvento de San Nicolás de Tolentino (Actopan)|Actopan]]. El [[retablu]] ye la estructura [[arquitectónica]], [[pictórica]] y [[escultórica]] que s'asitia detrás del [[Altar (relixón)|altar]] nes [[Ilesia (edificiu)|ilesies]] [[católica|católiques]] de [[ritu llatín]]. N'Hidalgo producióse retablos interesantes, como: [[Templu y exconvento de l'Asunción (Apan)|Apan]], [[Santuariu del Señor de Mapethé|Mapethé]], [[Huichapan]] y la Ilesia del Carmen en [[Ixmiquilpan]].&lt;ref name=iglesiaapan&gt;{{cita web |autor1=|títulu=El retablu mayor de la ilesia de Apan|url=http://cultura.hidalgo.gob.mx/el retablu mayor-de-la ilesia-de-apan/|obra=Secretaría de Cultura editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]] |fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|formatu=}}&lt;/ref&gt;

La Fonte de la Diana cazadora en [[Ixmiquilpan]] foi donada a la llocalidá en 1970 por [[Alfonso Corona de la Rosal]];&lt;ref name=&quot;DianaCazadora&quot; /&gt; cuando se construyó un retruque de la [[Fonte de la Diana cazadora (Ciudá de Méxicu)|fonte de la Diana cazadora]] asitiando'l retruque na [[Ciudá de Méxicu]] y l'orixinal en [[Ixmiquilpan]].&lt;ref name=&quot;DianaCazadora&quot;&gt;{{cita publicación |nome=Edith |apellíu=Hernández |títulu=Diana, la Flechadora de la Estrella del Norte|url=http://www.oem.com.mx/elsoldetijuana/notas/n1433039.htm |fechaaccesu=16 de xineru de 2014|obra=[[El Sol d'Hidalgo]]|editorial=[[Organización Editorial Mexicana]]|fecha=8 d'avientu de 2009 |urlarchivu=https://archive.is/20140116103459/http://www.oem.com.mx/elsoldetijuana/notas/n1433039.htm |fechaarchivu=16 de xineru de 2014}}&lt;/ref&gt; La escultura foi realizada por [[Juan Fernando Olaguíbel]] y tien 22 m d'altor d'estilu [[Art Decó]].&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Fonte de la Diana Cazadora|url=http://www.ciudadmexico.com.mx/curiosos/diana.htm |fechaaccesu=16 de xineru de 2014|obra=Ciudadmexico.com.mx}}&lt;/ref&gt;

En [[Pachuca de Soto]] nel [[camellón]] del [[Principales vialidades de Pachuca de Soto|Bulevar Felipe Ánxeles]], atópase'l denomináu ''[[Monumentos de Pachuca de Soto Corredor Mineru]]''; el cual ye una serie de monumentos, escultures, y antiguu equipu mineru, asitiáu pa resaltar el pasáu mineru de la rexón.&lt;ref&gt;{{cita web |apellíu1=Zuniga|nome1=Eloisa|títulu=Pachuca: 10 coses que nun sabíes de la Bella Airosa|url=http://archivo.de10.com.mx/vivir-bien/2013/pachuca-10-coses-que-non-sabies-de-la-bella-airosa-16646.html|obra=[[El Universal (Méxicu)|El Universal]]|fecha=31 de mayu de 2013 |fechaaccesu=26 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt; En 2014 instalar en [[Pachuca]] cinco escultures monumentales que fueron edificaes por [[Enrique Carbajal]] que tienen como tema'l &quot;aire&quot;.&lt;ref name=fonte1&gt;{{cita publicación |nome=Erwin |apellíu=Reyes |títulu=Fuente Plata, la más moderna|url=http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n3523317.htm |fechaaccesu=15 d'avientu de 2014|editorial=[[Organización Editorial Mexicana]]|obra=[[El Sol d'Hidalgo]]|fecha=1 de setiembre de 2014 |urlarchivu=https://archive.is/20141217123607/http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n3523317.htm |fechaarchivu=17 d'avientu de 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=fonte2&gt;{{cita publicación |nome=Erwin |apellíu=Reyes|títulu=La fonte más moderna del estáu, en Pachuca|url=http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n3507244.htm |fechaaccesu=15 d'avientu de 2014|editorial=[[Organización Editorial Mexicana]]|obra=[[El Sol d'Hidalgo]]|fecha=17 d'agostu de 2014 |urlarchivu=https://archive.is/20141215221352/http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n3507244.htm |fechaarchivu=15 d'avientu de 2014}}&lt;/ref&gt; Tamién en [[Pachuca de Soto]] destaquen el [[Cristu Rei de Pachuca|Cristu Rei]] escultura de 33 m d'altor;&lt;ref name=CRPac&gt;{{cita publicación |apellíos1=Martín|nome1=Javier|títulu=Los mineros cumplieron pallabra|url=http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n2004397.htm|obra=[[El Sol d'Hidalgo]]|editorial=[[Organización Editorial Mexicana]]|fecha=16 de marzu de 2011 |fechaaccesu=6 de setiembre de 2015 |urlarchivu=https://archive.is/20150906075929/http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n2004397.htm |fechaarchivu=6 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; y el [[Monumentu la Victoria del Vientu]] de 19 m d'altor.&lt;ref&gt;{{cita publicación |url=http://archivo.eluniversal.com.mx/notas/711334.html |títulu=Plaza Bicentenariu, nuevu símbolu de Hidalgo|nome=Rafael|apellíu=Carbayeda|fecha=23 de setiembre de 2010 |fechaaccesu=24 de setiembre de 2010|obra=[[El Universal (Méxicu)|El Universal]]}}&lt;/ref&gt;

Ente los [[Artes plástiques|artistes plásticos]] orixinarios del estáu atópense: [[Byron Gálvez]], [[Enrique Garnica]], [[Martha Verónica]] [[José Hernández Delgadillo]], [[José Armando Flora Evaristo]], [[Ana Luisa Domini]], [[Héctor Vázquez (artista plásticu)|Héctor Vázquez]], [[José Antonio Cano Hernández]], [[Ana Teresa Fierro]], [[José Luis Vera]], [[Carmen Parra Velasco]], [[Mario Patiño]] y [[Benjamín Lleón Estrada]].&lt;ref name=artistasplasticos&gt;{{cita web |títulu=Artistes Plásticos|url=http://cultura.hidalgo.gob.mx/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=3034&amp;Itemid=286|obra=Conseyu Estatal pa la Cultura y les Artes d'Hidalgo|editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]]|5= |fechaaccesu=27 d'avientu de 2015 |urlarchivu=https://archive.today/20160106050339/http://cultura.hidalgo.gob.mx/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=3034&amp;Itemid=286 |fechaarchivu=6 de xineru de 2016}}&lt;/ref&gt;

=== Pintura ===
[[Ficheru:Inauguración del Macromural “Pachuca se Pinta”. (20860191888).jpg|thumb|220px|right|[[Macromural de Pachuca]] obra de [[Xerme Crew]] (2015).]]
{{Imaxe múltiple |
 posición_tabla = left
 | direición = vertical
 | anchu = 220
 | semeya1 = Pinturas Rupestres en Huichapan.JPG| testu1 = [[Pintures rupestres]] d'[[El Boyé]] n'[[Huichapan (conceyu)|Huichapan]].
 | semeya2 = Xoxoteco1.JPG| testu2 = [[Pintura mural]] de la [[capiya abierta]] de la Ilesia de la Purísima Concepción en [[Santa María Xoxoteco]].
}}
Nel estáu d'Hidalgo cuntar con cincuenta y ocho sitio con [[pintures rupestres]], distribuyíos en más de trenta conceyos.&lt;ref name=&quot;PinturasRupestres&quot;&gt;{{cita web |autor=Guía de turística d'Hidalgo|url=http://www.turisticahidalgo.com/2013-05-01-15-44-00/pintures-rupestres.html |títulu=Pintures Rupestres d'Hidalgo|fecha=20 de xunu de 2014 |fechaaccesu=24 d'avientu de 2014|obra=Secretaría de Turismu editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]]}}&lt;/ref&gt; Los principales son [[Huichapan (conceyu)|Huichapan]], [[Tecozautla (conceyu)|Tecozautla]], [[Alfajayucan (conceyu)|Alfajayucan]], [[Metztitlán (conceyu)|Metztitlán]], [[Tepeapulco (conceyu)|Tepeapulco]], [[Ajacuba (conceyu)|Ajacuba]], [[Conceyu de Actopan (Hidalgo)|Actopan]], [[Agua Blanco de Iturbide (conceyu)|Agua Blanco de Iturbide]], [[Conceyu d'El Arenal (Hidalgo)|L'Arenal]], [[Atotonilco de Tula (conceyu)|Atotonilco de Tula]], [[Cardonal (conceyu)|Cardonal]], [[Cuautepec de Hinojosa (conceyu)|Cuautepec de Hinojosa]], [[Chapantongo (conceyu)|Chapantongo]], [[Epazoyucan (conceyu)|Epazoyucan]], [[Huasca de Ocampo (conceyu)|Huasca de Ocampo]], [[Juárez Hidalgo (conceyu)|Juárez Hidalgo]], [[Conceyu de Metepec (Hidalgo)|Metepec]], [[San Agustín Metzquititlán (conceyu)|San Agustín Metzquititlán]], [[Progresu de Obregón (conceyu)|Progresu de Obregón]], [[Conceyu de San Salvador (Hidalgo)|San Salvador]], [[Santiago de Anaya (conceyu)|Santiago de Anaya]], [[Ixmiquilpan (conceyu)|Ixmiquilpan]], [[Tepeji del Río de Ocampo (conceyu)|Tepeji del Río de Ocampo]], [[Tepetitlán (conceyu)|Tepetitlán]], [[Tezontepec de Aldama (conceyu)|Tezontepec de Aldama]], [[Tlahuiltepa (conceyu)|Tlahuiltepa]], [[Tulancingo de Bravo (conceyu)|Tulancingo de Bravo]], [[Zacualtipán d'Ánxeles (conceyu)|Zacualtipán d'Ánxeles]] y [[Zimapán (conceyu)|Zimapán]].&lt;ref name=&quot;PinturasRupestres&quot; /&gt; Los [[petroglifu|petroglifos]] alcontrar nos conceyos d'[[Conceyu de Acatlán (Hidalgo)|Acatlán]], [[Huazalingo (conceyu)|Huazalingo]], [[Metztitlán (conceyu)|Metztitlán]], [[Mixquiahuala]], [[Tepeapulco]], [[Tepeji del Río de Ocampo (conceyu)|Tepeji del Río de Ocampo]], [[Tula de Allende (conceyu)|Tula de Allende]] y [[Tulancingo de Bravo]].&lt;ref name=prehistoria1&gt;{{cita web |autor1= |títulu=Prehistoria nel estáu d'Hidalgo|url=http://cultura.hidalgo.gob.mx/prehistoria-en-l'estado-de-hidalgo/|obra=Secretaría de Cultura editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]] |fechaaccesu=4 d'ochobre de 2017|formatu=}}&lt;/ref&gt;

Na [[Nueva España]], sobresal la [[pintura mural]] que puede atopase en dellos de los [[conventu|recintos conventuales]], nes [[capiya abierta|capiyes abiertes]], na [[Nave (arquiteutura)|nave]], nel [[claustru]], na [[sacristía]], y nel [[refectorio]].&lt;ref name=intura&gt;{{cita web |autor=Gabriela de la O|títulu=La pintura mural nos conventos|url=http://www.arts-history.mx/sitios/index.php?id_sitiu=421110&amp;id_seccion=990098&amp;id_subseccion=754074 |fechaaccesu=15 de xunetu de 2012|obra=Arte y historia de Méxicu |urlarchivu=https://archive.is/20130413144629/http://www.arts-history.mx/sitios/index.php?id_sitiu=421110&amp;id_seccion=990098&amp;id_subseccion=754074 |fechaarchivu=13 d'abril de 2013}}&lt;/ref&gt; El llabor d'evanxelización nun dexó la filtración de numberosos motivos indíxenes, anque delles reminiscencies son visibles nel amiestu de la decoración europea y les temes cristianes.&lt;ref name=intura /&gt; Sobresalen los conventos d'[[Templu y exconvento de San Nicolás de Tolentino (Actopan)|Actopan]], [[Templu y exconvento de San Miguel Arcánxel (Ixmiquilpan)|Ixmiquilpan]], [[Templu y exconvento de San Agustín (Atotonilco el Grande)|Atotonilco el Grande]], [[Templu y exconvento de San Andrés Apóstol (Epazoyucan)|Epazoyucan]] y [[Templu y exconvento de los Santos Reyes (Metztitlán)|Metztitlán]]; según la Ilesia de la Purísima Concepción en [[Santa María Xoxoteco]].&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Corrolades Vivar-Cravioto |nome=Luis |títulu=Convento Agustinos n'Hidalgo, tomu I|fecha=2012a|editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]]|allugamientu=Pachuca de Soto, Hidalgo|isbn=|edición=Primer|url=http://www.bibliotecadigitalestadodehidalgo.mx/greenstone/collect/Hidalguense//index/assoc/HASH8ddf.dir/doc.pdf|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Corrolades Vivar-Cravioto |nome=Luis |títulu=Convento Agustinos n'Hidalgo, tomu II|fecha=2012b|editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]]|allugamientu=Pachuca de Soto, Hidalgo|isbn=|edición=Primer|url=http://www.bibliotecadigitalestadodehidalgo.mx/greenstone/collect/Hidalguense//index/assoc/HASH7522.dir/doc.pdf|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu=Corrolades Vivar-Cravioto |nome=Luis |títulu=Convento Agustinos n'Hidalgo, tomu III|fecha=2012c|editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]]|allugamientu=Pachuca de Soto, Hidalgo|isbn=|edición=Primer|url=http://www.bibliotecadigitalestadodehidalgo.mx/greenstone/collect/Hidalguense//index/assoc/HASH4033.dir/doc.pdf|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt;

En 1803 mientres el so viaxe'l so pasu pol estáu de fidalgu [[Alexander von Humboldt]], dibuxaría y estudiaría los [[Prismes basálticos de Santa María Regla]] y los Órganos de Actopan conocíos como los Los Flaires.&lt;ref name=&quot;Echenberg&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos1=Humboldt|nome1=Alexander Von|enllaceautor=Alexander von Humboldt|títulu=Ensayo políticu sobre Nueva España, Tomu I|fecha=1836|editorial=Llibrería de Lecointe|allugamientu=París, Francia|isbn=978-968-432-949-2|edición=Tercer|url=https://books.google.com.mx/books?id=wzcpAAAAYAAJ&amp;pg=PA70&amp;lpg=PA70&amp;dq=Alexander+von+Humboldt+actopan&amp;source=bl&amp;ots=TvENDhU3jp&amp;sig=SPIppWC2OI2PaZfH36Nf9BZ6s0O&amp;hl=es-419&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwjv6N3z37vJAhXDOz4KHcrFAI4Q6AEITjAI#v=onepage&amp;q=Alexander%20von%20Humboldt%20actopan&amp;f=false|pp=56-70 |fechaaccesu=28 de marzu de 2018}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíos1=Humboldt|nome1=Alexander Von|enllaceautor=Alexander von Humboldt| |títulu=Sitio de los cordales y monumentos de los pueblos indíxenes d'América|fecha=2012|editorial=Marcial Pons Historia|ubicación=Madrid, España|isbn=978-84-92820-68-9|url=https://books.google.com.mx/books?id=7t_YJlECDF8C&amp;pg=PA291&amp;lpg=PA14&amp;dq=Sitios+de+los cordales+y+monumentos+de+los pueblos+ind%C3%ADgenas+de+Am%C3%A9rica&amp;source=bl&amp;ots=aFRF9v09wU&amp;sig=wYX99I-sIL7r0Eeydnfiumy9Am8&amp;hl=es-419&amp;sa=X&amp;ved=0ahUKEwjDqf_H5bvJAhWGPD4KHfZ8D2QQ6AEIVTAM#v=onepage&amp;q&amp;f=false|p=291 |fechaaccesu=28 de marzu de 2018}}&lt;/ref&gt; Mientres el SIEGLU|XIX||s|1}}, distintos llugares d'Hidalgo seríen visitaos y dibuxaos por distintos pintores y academios como [[Johann Moritz Rugendas]], [[François Mathurin Adalbert]] y [[Eugenio Landesio]].&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Johan Moritz Rugendas|url=http://www.aguascalientes.gob.mx/temas/cultura/webua/catalogo/johanmoritz.html|obra=Imáxenes del Arte Mexicano|editorial=Universidá de les Artes |fechaaccesu=25 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=El Barón de Courcy|url=http://www.aguascalientes.gob.mx/temas/cultura/webua/catalogo/barondecourcy.html|obra=Imáxenes del Arte Mexicano|editorial=Universidá de les Artes |fechaaccesu=29 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |nome=Laura C. |apellíu=Hernández Peña |url=http://www.ecro.edu.mx/pdf/pdf_memories/laura_hernandez.pdf |títulu=Dos visiones d'un mesmu paisaxe. Un aproximamientu históricu a la obra de José María Velasco y Eugenio Landesio|obra=Escuela de Caltenimientu y Restauración d'Occidente (ECRO) |fechaaccesu=28 de setiembre de 2014|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt;

Mientres el SIEGLU|XX||s|1}} destaquen los trés obres realizaes por [[Roberto Cueva del Río]]. El primeru atopar en [[Ixmiquilpan]], realizáu nel edificiu del Patrimoniu Indíxena del Valle del Mezquital en 1955.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu1=Vergara Hernández|nome1=Arturo|apellíos2=Lorenzo Monterrubio|nome2=Carmen|títulu=La pintura de Roberto Cueva del Río nel Patrimoniu Indíxena del Valle del Mezquital, Ixmiquilpan Hidalgo|publicación=Magotzi Boletín Científicu d'Artes del IA|fecha=2017|volume=5|númberu=10|url=https://www.uaeh.edu.mx/scige/boletin/día/n10/y7.html|editorial=[[Universidá Autónoma del Estáu d'Hidalgo]]|allugamientu=Pachuca, Hidalgo|issn=2007-4921}}&lt;/ref&gt; El segundu atopar en [[Pachuca de Soto]] allugada nel Centru de les Artes d'Hidalgo realizada en 1957.&lt;ref name=&quot;CuevadelRio&quot;&gt;{{cita web |autor=Cecultah|títulu=Cecultah protexe'l mural de Roberto Cueva del Río |url=http://www.cultura.gob.mx/estaos/saladeprensa_detalle.php?id=38799|obra=Conseyu Estatal
pa la Culltura y les Artes d'Hidalgo|editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]] |fechaaccesu=6 de xunetu de 2017}}&lt;/ref&gt; El terceru atopar en [[Ciudá Sahagún]] allugáu na escuela primaria Frai Bernardino de Sahagún, realizáu en 1958.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu1=Vergara Hernández|nome1=Arturo|títulu=La obra hidalguense de Roberto Cueva del Río: “La Nacencia de Ciudá Sahagún”|publicación=Magotzi Boletín Científicu d'Artes del IA|fecha=2017|volume=5|númberu=9|url=https://www.uaeh.edu.mx/scige/boletin/día/n9/y4.html|editorial=[[Universidá Autónoma del Estáu d'Hidalgo]]|allugamientu=Pachuca, Hidalgo|issn=2007-4921}}&lt;/ref&gt; En [[Pachuca de Soto]] atópense los murales realizaos por [[José Hernández Delgadillo]] nos [[años 1980]], denominaos &quot;Contradicciones y llucha n'Hidalgo&quot; y &quot;Pola democracia, el trabayu y la soberanía nacional&quot;.&lt;ref name=&quot;mural1&quot;&gt;{{cita publicación |nome=Sergio |apellíu=Lozada|títulu=Soliciten recursos pa la restauración de murales|url=http://www.milenio.com/hidalgo/Soliciten-recursos-restauracion-murales_0_232176982.html|obra=[[Milenio Hidalgo]]|editorial=[[Mileniu Diariu|Grupu Mileniu]]|fecha=23 de xineru de 2013 |fechaaccesu=6 de xunetu de 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;mural2&quot;&gt;{{cita publicación |nome=Juan Ricardo|apellíu=Montoya|títulu=Murales d'activista hidalguense, abandonaos|url=http://www.jornada.unam.mx/2014/10/30/estaos/036n1est|obra=[[La Jornada]]|fecha=30 d'ochobre de 2014 |fechaaccesu=6 de xunetu de 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;mural3&quot;&gt;{{cita web |apellíu1=Flores|nome1=Marisol|títulu=Llama Eloy Trejo a rescatar los sos murales|url=https://www.elindependientedehidalgo.com.mx/hemeroteca/2011/08/32049|obra=Periódicu El Independiente de Hidalgo|fecha=17 d'agostu de 2011 |fechaaccesu=26 de payares de 2017}}&lt;/ref&gt; En [[Tula de Allende]] atópase'l mural &quot;Tula Eterna&quot; allugáu n'en el céntricu teatru al campu, realizáu por [[Juan Pablo Patiño Cornejo]] realizáu ente 1994 y 1997.&lt;ref name=&quot;TulaEterna1&quot;&gt;{{cita web |apellíu1=Hernández|nome1=Ánxel|fecha=3 d'ochobre de 2012 |títulu=Asociación civil va restaurar mural Tula eternu|url=https://www.elindependientedehidalgo.com.mx/hemeroteca/2012/10/57705|obra=Periódicu El Independiente de Hidalgo |fechaaccesu=21 d'avientu de 2017}}&lt;/ref&gt;

Nel SIEGLU|XXI||s|1}} el 13 de marzu de 2005 inaugurar na plaza central del [[Parque David Ben Gurión]], una llosa pictórica diseñada por [[Byron Gálvez]] titulada &quot;[[Homenaxe a la Muyer del Mundu]]&quot;.&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=La Redaición|url=http://www2.eluniversal.com.mx/pls/impreso/noticia.html?id_nota=272535&amp;tabla=notes|títulu=Inaugura Israel parque Ben Gurión en Pachuca|fecha=13 de marzu de 2005 |fechaaccesu=16 de xunu de 2010|obra=[[El Universal (Méxicu)|El Universal]] |urlarchivu=http://archive.is/DI7A |fechaarchivu=29 de xunu de 2012}}&lt;/ref&gt; Que les sos dimensiones son de 80&amp;nbsp;m d'anchu por 400&amp;nbsp;m de llargu, ta estremáu en dieciséis módulos que contienen dos mil ochenta figures ellaboraes con aprosimao siete millones de mosaicos de dolce distintos tamaños y cuarenta y cinco distintos toos de color.&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=La Redaición|url=http://www.elsiglodetorreon.com.mx/noticia/69248.tien-muséu-mexicanu-el mural-mas-grande-del.html|títulu=Tien muséu mexicanu'l mural más grande del mundu|fecha=15 de xineru de 2004 |fechaaccesu=6 de xunu de 2010|obra=El Sieglu de Torrexón}}&lt;/ref&gt; El 31 d'agostu de 2015 foi inauguráu na Colonia Palmitas, el [[Macromural de Pachuca]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíos1=Martínez Brooks|nome1=Darío|títulu=Macromural de Palmitas: con pintura tamién se combate la violencia|url=http://mexico.cnn.com/nacional/2015/09/01/macromural-de-palmitas-con-pintura-tambien-combátese-la violencia|obra=CNN Méxicu|fecha=1 de setiembre de 2015 |fechaaccesu=8 d'ochobre de 2015 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20151016221558/http://mexico.cnn.com/nacional/2015/09/01/macromural-de-palmitas-con-pintura-tambien-combátese-la violencia |fechaarchivu=16 d'ochobre de 2015}}&lt;/ref&gt; Una de les idees yera afigurar el nomatu de Pachuca &quot;La Bella Airosa&quot;, y sí, de llueñe los colores vense como foles d'aire.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíos1=Sánchez Medel|nome1=Leticia|títulu=Pinten en Pachuca el mural más grande de Méxicu|url=http://www.milenio.com/cultura/Pinten-Pachuca-mural-grande-Mexico_0_526747340.html|obra=[[Mileniu Diariu]]|editorial=Grupu Mileniu|fecha=29 de mayu de 2015 |fechaaccesu=19 d'ochobre de 2015}}&lt;/ref&gt; 

Ente los [[Artes visuales|artistes visuales]] orixinarios del estáu atópense: [[José Hernández Delgadillo]], [[José Emmanuel Garcá Sánchez]], [[Yessica Adriana Ruiz Morales]], [[José Emilio Pacheco Vega]], [[Celia Guadalupe Resgáu Marroquín]] y [[Liliana Herrera Hernández]], [[Bernardo Santiago Ánxeles]].&lt;ref name=artistasplasticos /&gt;

=== Lliteratura ===
[[Ficheru:Códice de Huichapan.jpg|thumb|220px|[[Códiz de Huichapan]].]]

Ente la lliteratura destaquen los códices realizaos nel Méxicu prehispánicu y mientres la [[Nueva España]]. Na primer seición del [[Códiz de Huichapan]], ye un manuscritu históricu qu'emplega'l sistema d'[[escritura]] [[pictórica]], xuntu con testos alfabéticos n'[[Idioma otomí|otomí]], según delles gloses aisllaes en [[náhuatl]].&lt;ref name=WrightCarr&gt;*{{cita publicación |apellíu1=Wright Carr|nome1=David Charles|títulu=Los signos glotográficos nel Códiz de Huichapan|publicación=Revista Rellaciones. Estudios d'historia y sociedá|fecha=2012|volume=33|númberu=132|url=http://www.scielo.org.mx/scielo.php?script=sci_arttext&amp;pid=S0185-39292012000500003|issn=0185-3929}}&lt;/ref&gt; Foi ellaboráu escontra 1632, la parte alfabética, foi escrita por Juan de San Francisco, otomí noble del pueblu de Huichapan, y fala de la historia d'esti pueblu otomí dende 1539 hasta 1632; la parte pictórica d'esti documentu, narra la historia d'esti señoríu dende l'añu 1403 hasta 1528.&lt;ref name=WrightCarr /&gt; 

El Llenzu “A” o mapa del “Fundo del pueblu de Acaxochitlán”, ye una especie de croquis catastral, copia d'un planu de 1639 fecha sobre tela industrial d'algodón probablemente nel primer cuartu del SIEGLU|XIX||s|1}}.&lt;ref name=LopezAustin&gt;{{cita publicación |apellíu1=López Austin|nome1=Alfredo|títulu=Reseña de &quot;Los Llenzos de Acaxochitlán (Hidalgo) y la so importancia na historia del poblamientu de la Sierra Norte de Puebla y zones vecines&quot; de Guy Stresse|url=http://www.redalyc.org/pdf/600/60049306.pdf|publicación=Historia Mexicana|editorial=El Colexu de Méxicu, A.C.|ubicación=Distrito Federal, Méxicu|volume=49|númberu=3||fecha=2000|ISSN=0185-0172|formatu=PDF|pp=527-532}}&lt;/ref&gt; El Llenzu “B” de Acaxochitlán, agora perdíu tenía como soporte una tela d'algodón, de 1.57&amp;nbsp;m d'anchu y 1.90&amp;nbsp;m d'altu, formada por dos llenzos cosíos unu enriba del otru.&lt;ref name=LopezAustin /&gt;

El [[Códiz de tributos de Mizquiahuala]] data de 1570 ellaboráu en tira sobre [[papel amate]].&lt;ref name=CodiceMixquiahuala&gt;{{cita web |títulu=Códiz de tributos de Mizquiahuala|url=http://www.codices.inah.gob.mx/pc/conteníu.php?id=35|obra=Códices de Méxicu|editorial=[[Institutu Nacional d'Antropoloxía y Historia]] |fechaaccesu=22 d'avientu de 2017}}&lt;/ref&gt; Los [[Añales de Tula]] daten del SIEGLU|XVI||s|1}} ellaboráu en tira sobre [[papel amate]], conseña la historia de [[Tollan-Xicocotitlan]].&lt;ref name=CodiceTula&gt;{{cita web |títulu=Añales de Tula|url=http://www.codices.inah.gob.mx/pc/conteníu.php?id=55|obra=Códices de Méxicu|editorial=[[Institutu Nacional d'Antropoloxía y Historia]] |fechaaccesu=22 d'avientu de 2017}}&lt;/ref&gt; Tamién ye conocíu como Añales de Tezontepec o Añales Azteques.&lt;ref name=CodiceTula /&gt; El [[Códiz Nicolás Flores]] ye una tira de tela que tien de midir non menos de 60 cm d'anchu, la so ellaboración emplegóse ixtle de lechuguilla, formando a lo menos dos tramos xuníos.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu1=Lorenzo Monterrubio|nome1=Antonio |títulu=Memoria estazada: persistencia y olvidu. El códiz de Nicolás Flores, Hidalgo|publicación=Estudios de Cultura Otopame|fecha=2004|volume=4|númberu=1|url=http://www.revistas.unam.mx/index.php/ecu/article/view/19100/18127|editorial=[[Universidá Nacional Autónoma de Méxicu]]|allugamientu=Ciudá de Méxicu, Méxicu|formatu=PDF|isbn=978-607-2-002913|pp=80-94}}&lt;/ref&gt; 

Ente los principales escritores atópense: [[Efrén Rebolledo]], [[Ricardo Garibay]], [[Gabriel Vargas (artista)|Gabriel Vargas]], [[Jesús Becerril Martínez]], [[Enrique Olmos de Ita]], [[Fernando Rivera Flores]], [[Rafael Tiburcio García]], [[Jair Cortés]], [[Rogelio Perusquía]], [[Julio Romanu Obregón]], [[Alfonso Valencia]], [[Javier Said Estrella García]], [[Ignacio Rodríguez Galván]], [[Daniel Olivares Viniegra]], [[Ignacio Trejo Fuentes]], [[Daniel Fragoso Torres]], [[Raúl Macin Andrade]], [[Nancy Ávila Márquez]], [[Agustín Cadena]], [[Diego Castillo Quintero]], [[Adela Calva Reyes]], [[José Lorenzo Cossío]], [[José Luis Herrera Arciniega]], [[Gonzalo Martré]], [[Luis Ponce]], [[Elisa Vargaslugo Rangel]] y [[Yuri Herrera]].&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Escritores|url=http://cultura.hidalgo.gob.mx/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=1797&amp;Itemid=297|obra=Conseyu Estatal pa la Cultura y les Artes|editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]] |fechaaccesu=27 d'avientu de 2015 |urlarchivu=https://archive.is/20160106050352/http://cultura.hidalgo.gob.mx/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=1797&amp;Itemid=297 |fechaarchivu=6 de xineru de 2016}}&lt;/ref&gt;

=== Música ===
[[Ficheru:HuapangoAcuarela.JPG|thumb|220px|right|Tríu huasteco.]]
[[Ficheru:Banda otomí, El Arenal, Hidalgo (1).JPG|left|thumb|220px|Banda otomí en [[L'Arenal (Hidalgo)|L'Arenal]].]]

La [[Banda Sinfónica del Estáu d'Hidalgo]] creada en 1901,&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome=Diego |apellíu=Castillo |títulu=Banda Sinfónica del Estáu festexa 111 años|url=http://www.milenio.com/cdb/doc/impresu/9098641 |fechaaccesu=16 de xunetu de 2013|obra=[[Mileniu Diariu]]|editorial=Grupu Editorial Mileniu|fecha=21 de xineru de 2012 |urlarchivu=https://archive.is/20130802223008/http://www.milenio.com/cdb/doc/impresu/9098641 |fechaarchivu=2 d'agostu de 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome=Sara|apellíu=Montes|títulu=La banda de Rurales|url=http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n1667719.htm |fechaaccesu=16 de xunetu de 2013|obra=[[El Sol d'Hidalgo]]|editorial=[[Organización Editorial Mexicana]]|fecha=11 de xunu de 2010 |urlarchivu=https://archive.is/20130716160733/http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n1667719.htm |fechaarchivu=16 de xunetu de 2013}}&lt;/ref&gt; y el so primer direutor foi [[Candelario Rivas]].&lt;ref group=. name=&quot;Rivas-1990-263&quot;&gt;{{Harvsp|Rivas Paniagua|1990|pp=263}}&lt;/ref&gt; La [[banda sinfónica]] afixo la música popular con distintes aguaes: [[jazz]], [[tangu]], folclor nacional y estranxeru.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://cecultah.hidalgo.gob.mx/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=1829&amp;Itemid=205 |títulu=Banda Sinfónica del Estáu d'Hidalgo |fechaaccesu=17 de xunu de 2011|autor=Conseyu Estatal pa la Cultura y les Artes|obra=Secretaría de Cultura editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]] |urlarchivu=https://archive.is/20160106050346/http://cecultah.hidalgo.gob.mx/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=1829&amp;Itemid=205 |fechaarchivu=6 de xineru de 2016}}&lt;/ref&gt; Añalmente realízase una temporada de conciertos per parte de la [[orquesta sinfónica]] de la [[UAEH]], creada en 1997; que toca na Aula Magna Alfonso Cravioto con un aforu pa 740 persones.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.uaeh.edu.mx/adminyserv/gesuniv/div_ext/osuaeh/index.html |títulu=Orquesta Sinfónica de la Universidá Autónoma del Estáu d'Hidalgo, A.C. |fechaaccesu=17 de xunu de 2011|obra=[[Universidá Autónoma del Estáu d'Hidalgo]]}}&lt;/ref&gt; El 16 de xineru de 2014 empecipien les actividaes de la [[Orquesta Sinfónica Infantil y Xuvenil de Tlaxcoapan]], dichu proyeutu beneficiu a neños y neñes de la rexón sur-poniente del [[Valle del Mezquital]].&lt;ref&gt;{{cita web |autor=Redaición |títulu=Sinfónica Infantil y Xuvenil de Tlaxcoapan nel centru cultural universitariu|url=https://www.elindependientedehidalgo.com.mx/sinfonica-infantil-xuvenil-tlaxcoapan-en centru cultural-universitariu/|obra=Periódicu El Independiente de Hidalgo|fecha=22 d'abril de 2017 |fechaaccesu=16 de payares de 2017}}&lt;/ref&gt;

La música rexonal ta representada pol llamáu [[huapango]], xéneru musical conocíu tamién como &quot;[[Son Huasteco]]&quot; de la [[Rexón Huasteca]].&lt;ref name=&quot;Huapango&quot;&gt;{{cita web |apellíu1=López Cruz|nome1=María Idania|apellíos2=Martínez Hernández|nome2=Xochiltlahuic|apellíos3=Muciño García|nome3=Karla Helia|apellíos4=Vera Aguilar|nome4=Jaqueline|títulu=Nahuatlanamicnamictilistli. Rescate de la boda indíxena náhuatl na Huasteca Hidalguense|url=https://www.uaeh.edu.mx/el nuesu alumnáu día/licenciatura/documento/Rescate%20de%20la%20boda.pdf|obra=Institutu d'Artes editorial=[[Universidá Autónoma del Estáu d'Hidalgo]]|fecha=2009 |fechaaccesu=22 d'avientu de 2017|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt; Esisten dos tipos de huapango: el tradicional y el modernu.&lt;ref name=Huapango1&gt;{{cita web |apellíu1=García Hernández|nome1=Ruth María|títulu=El Son Huasteco - Huapango|url=https://sites.google.com/site/laredanzaudg/la danza-en-mexico/mestices/sones-y-xarabes/el-huapango|obra=La danza en Méxicu |fechaaccesu=22 d'avientu de 2017}}&lt;/ref&gt; El huapango tradicional interprétase utilizando tres instrumento: [[Jarana huasteca|jarana]], [[violín]], [[quinta huapanguera]] o [[guitarra]]. El Hupango modernu o Huapango lentu, ye la resultancia ente'l son huasteco, y el cantar rancheru comercial.&lt;ref name=Huapango1 /&gt; Son orixinarios de Hidalgo dos de los principales compositores de huapango, [[Nicandro Castillo]] y [[Valeriano Trejo]].&lt;ref name=Huapango2&gt;{{cita publicación |apellíos1=Lozada|nome1=Sergio|títulu=Huapango y son, legáu hidalguense na música popular|url=http://www.milenio.com/region/Huapango-mandáu-hidalguense-musica-popular_0_239376095.html|obra=[[Mileniu Diariu]]|editorial=Grupu Mileniu|fecha=4 de febreru de 2014 |fechaaccesu=22 d'avientu de 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref group=.&gt;{{Harvsp|Rivas Paniagua|1990|p=259}}&lt;/ref&gt;

Dientro de la música [[Pueblu otomí|otomí]] al traviés de la música manifiesta elementos culturales qu'unvien a les tradiciones y gustos del pueblu otomí.&lt;ref group=. name=&quot;otomies-32&quot;&gt;{{Harvsp|Beatriz Moreno|Garret Ríos|Fierro Alonso|2006|p=32}}&lt;/ref&gt; Estos elementos fueron retomaos, o bien se crearon a partir de moliciones coleutives.&lt;ref group=. name=&quot;otomies-32&quot; /&gt; Nel [[Valle del Mezquital]]l'altu númberu de migrantes, la música “grupera” favoreció que nes fiesta marxinen la danza y la música tradicionales, esisten inclusive agrupaciones de “cumbia hñahñu”.&lt;ref group=. name=&quot;otomies-32&quot; /&gt; La música del pueblu hñähñu, usar p'acompañar el ritual de cantares y dances, tamién tien la función d'esparcimientu, pueden escuchase versiones pícares, amoroses, pastoriles, d'animales y arrullos.&lt;ref name=&quot;AcademiaHñahñu&quot;&gt;{{cita web |títulu=Academia de la Cultura Hñahñu|url=http://www.cdi.gob.mx/participacion/hnahnu/academia_hnahnu.html|obra=[[Comisión Nacional pal Desarrollu de los Pueblos Indíxenes]] |fechaaccesu=22 d'avientu de 2017}}&lt;/ref&gt; 

Ente los músicos orixinarios del estáu de fidalgu atópense: [[Consuelo Gándara Romero]] ([[Sopranu]]); [[Josefina Estefanía Blanques García]] ([[Pianista]]); [[Leonardo Bejarano]] ([[Flauteru]]); [[Clara Lozano García]] ([[Pianista]]); [[Gladys Habib Nicolás]] ([[Sopranu]]); [[David Peña Cruz]] ([[Percusionista]]); [[Carlos Galván (tenor)|Carlos Galván]] ([[Tenor]]); [[Jesús Yusuf Isa Cueves]] ([[Músicu]]); [[Nimbe Salgado]] ([[Sopranu]]); [[María Teresa Rodríguez (pianista)|María Teresa Rodríguez]] ([[Pianista]]); [[Abundio Martínez]] ([[Compositor]]); [[Miguel Ángel Asiain Díaz]] ([[Guitarrista]]); [[Martha Zeller]] ([[Cantante]]); [[Demetrio Vite]] ([[Compositor]]); [[Alejandro Chehín]] ([[Pianista]]); [[Maximino Calva Pérez]] ([[Músicu]]); [[Mauricio Hernández Monterrubio]] ([[Músicu]]); [[Paula Hernández del Castillo]] ([[Concertista]]); [[Alejandro Moreno Ramos]] ([[Concertista]]); [[Alberto González García]] ([[Músicu]]) y [[Leonardo Martín Candelaria González]] ([[Músicu]]) [[Jose Luis ortega capo]] ([[compositor]] y [[cantante]]) [[Raul ortega castru]] ([[compositor]] y [[cantante]]) .&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Músicos|url=http://cultura.hidalgo.gob.mx/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=1689&amp;Itemid=177 |fechaaccesu=27 d'avientu de 2015|obra=Seretaria de Cultura|autor=Conseyu Estatal pa la Cultura y les Artes|editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]] |urlarchivu=https://archive.is/20160106050340/http://cultura.hidalgo.gob.mx/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=1689&amp;Itemid=177 |fechaarchivu=6 de xineru de 2016}}&lt;/ref&gt;

=== Danza ===
{{Imaxe múltiple |
 posición_tabla = right
 | direición = vertical
 | anchu = 220
 | semeya1 = Perropastormezquital.JPG| testu1 = Cantares y bailles Hñahñu nel [[Valle del Mezquital]].
 | semeya2 = ConcursoHuapango13.JPG| testu2 = Baille de [[huapango]].
}}

El [[Ballet Folclóricu del Estáu d'Hidalgo]], foi fundáu en 1976.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Ballet Folclóricu del Estáu d'Hidalgo|url=http://cultura.hidalgo.gob.mx/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=1817:ballet-folklorico-del estado-de-hidalgo&amp;catid=178:grupos-de-danza&amp;Itemid=195 |fechaaccesu=27 d'avientu de 2015|autor=Conseyu Estatal pa la Cultura y les Artes|obra=Secretaría de Cultura editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]] |urlarchivu=https://archive.is/20160106050352/http://cultura.hidalgo.gob.mx/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=1817:ballet-folklorico-del estado-de-hidalgo&amp;catid=178:grupos-de-danza&amp;Itemid=195 |fechaarchivu=6 de xineru de 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |autor=La Redación|títulu=Festexa Álvaro Serrano 40 años sobre los escenarios|url=http://www.milenio.com/hidalgo/Festexa-Alvaro-Serrano-anos-escenarios_0_242376100.html|editorial=Grupu Editorial Mileniu|obra=[[Mileniu Diariu]]|fecha=9 de febreru de 2014 |fechaaccesu=27 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt; Ente les dances tradicionales del estáu d'Hidalgo, hai munches nes que los danzantes van amarutaos o mazcaraos con distintos elementos.&lt;ref name=&quot;DanzaHidalgo&quot;&gt;{{cita web |títulu=La Danza Tradicional|url=http://www.hidalgo.gob.mx/page/tao/la danza tradicional|obra=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]] |fechaaccesu=26 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt; Los grupos de danzantes son acompañaos por un grupu de música, los preseos varien d'alcuerdu a la zona: na Huasteca y la Sierra utilícense jarana, violín y guitarrón nel Valle una guitarra pequeña asemeyada a la mandolina.&lt;ref name=&quot;DanzaHidalgo&quot; /&gt;

Na rexón Huasteca realízase la [[danza de les inditas]], tamién llamada ''“Macehualichpocamihtotlan”''; que se bailla'l día 12 d'avientu n'honor a la [[Nuesa Señora de Guadalupe (Méxicu)|Virxe de Guadalupe]]; el grupu conformar solo muyeres.&lt;ref name=&quot;DanzaHuasteca&quot; /&gt; La [[danza de los mecos]], baillar mientres el [[antroxu]], los danzantes pinten el cuerpu con [[tepetate]], y utilicen un penachu y taparrabos.&lt;ref name=&quot;DanzaHuasteca&quot; /&gt; La [[danza femenina indíxena Texoloc]], baillar n'honor a la [[Virxe de la Concepción]], en [[Texoloc]], [[conceyu de Xochiatipan]].&lt;ref name=&quot;DanzaHuasteca&quot;&gt;{{cita web |títulu=La Huasteca Hidalguense|url=http://www.guiahidalgo.com.mx/blog-de-hidalgo/4-la-huasteca-hidalguense.html|obra=Guía Hidalgo |fechaaccesu=23 d'avientu de 2017}}&lt;/ref&gt; Tamién na Huasteca báillense la [[danza de los Matlachines]], [[Danza de los negrinos (Méxicu)|danza de los negrinos]], [[danza de Montesón]], la [[danza de Chicomexochitl]], la [[danza de Xochitines]] y la [[Danza de los huehues|danza de los Huehuentines]], según el baille del Huapango.&lt;ref name=&quot;DanzaHidalgo&quot; /&gt;&lt;ref name='&quot;DanzaXochiatipan&quot;'&gt;{{cita web |títulu=Dances en Xochiatipan|url=https://www.hidalguia.com.mx/xochiatipan/dances.htm|obra=Hidalgoía |fechaaccesu=23 d'avientu de 2017}}&lt;/ref&gt;

Nel [[Xantolo]] realícense distintes dances, la mayoría solo realizaes solo por homes como: la [[danza de Cuanegros]], los varones interpreten a les vieyes” y a los vieyos”;&lt;ref name=&quot;DanzaHuasteca&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Cuanegros&quot;&gt;{{cita web |autor1=[[Institutu Nacional d'Antropoloxía y Historia]]|títulu=Documentan danza ancestral de la huasteca hidalguense|url=http://www.inah.gob.mx/es/boletines/912-documentan-danza-ancestral-de-la-huasteca-hidalguense|obra=[[Secretaría de Cultura (Méxicu)|Secretaría de Cultura]]|editorial=[[Gobiernu de Méxicu]]|fecha=22 de xunetu de 2014 |fechaaccesu=23 d'avientu de 2017}}&lt;/ref&gt; la [[danza de los tecomates]] los seis danzantes visten camises y pantalón de cobertor blancu;&lt;ref name=&quot;DanzaHuasteca&quot; /&gt; La [[danza de los coles]], los amarutaos utilicen ropa bien vieyo y maltratada, cubren la so cara con una [[mázcara]] de trapu; executar siempres homes, dellos vistíos de muyer.&lt;ref name=danzacoles&gt;{{cita web |títulu=Danza de los Coles o Amarutaos|url=http://cultura.hidalgo.gob.mx/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=1876:danza-de-los coles-o-amarutaos&amp;catid=189:dances&amp;Itemid=195|obra=Secretaria de Cultura|autor=Conseyu Estatal pa la Cultura y les Artes|editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]] |fechaaccesu=26 d'avientu de 2015 |urlarchivu=https://archive.is/20160106050333/http://cultura.hidalgo.gob.mx/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=1876:danza-de-los coles-o-amarutaos&amp;catid=189:dances&amp;Itemid=195 |fechaarchivu=6 de xineru de 2016}}&lt;/ref&gt;

L'estáu d'Hidalgo comparte tradiciones y costumes coles rexones vecines, ye común l'usu de delles tradiciones que de cutiu provienen de [[Veracruz de Ignacio de la Llave|Veracruz]], o de la [[Sierra Norte de Puebla|Sierra Norte]] de [[Puebla]], como la [[Danza de Quetzales]], el [[Ritu de los voladores]] y la [[danza de los Acatlaxquis]]; estes principalmente na [[Sierra de Tenango]].&lt;ref name=costumbreshidalgo&gt;{{cita web |url=http://www.mexicodesconocido.com.mx/costumes-fiestes-y-tradiciones-hidalgo.html |títulu=Costumbre, fiestes y tradiciones (Hidalgo) |fechaaccesu=13 de xunetu de 2010|obra=Guía Méxicu Desconocíu}}&lt;/ref&gt; La [[danza de los arcos]], baillar na Sierra alto y Baxo Danza, principalmente en [[Metzquititlán]] y Los Reyes, [[conceyu de Acaxochitlán]].&lt;ref name=&quot;DanzaHidalgo1&quot;&gt;{{cita web |autor1=[[Institutu Nacional de Belles Artes]] |títulu=Hidalgo, la so música y les sos dances|url=http://www.danza.bellasartes.gob.mx/pdfs/DANCIA_FOLKLORICA_HIDALGO.pdf|obra=[[Secretaría de Cultura (Méxicu)|Secretaría de Cultura]]|editorial=[[Gobiernu de Méxicu]]|fecha=2015 |fechaaccesu=23 d'avientu de 2017|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt; Polos sos pasos, música y vestuariu, ye una mofla de los bailles españoles de la dómina de la colonia.&lt;ref name=&quot;DanzaHidalgo1&quot; /&gt; Tamién s'atopa la [[danza de la flor]] del [[conceyu de Tenango de Doria]].&lt;ref name=&quot;DanzaHidalgo&quot; /&gt;

Les dances nel [[Valle del Mezquital]] son de recién creación, nesta zona destaca la Danza del ixtle”, que describe'l filáu y texíu del [[ixtle]].&lt;ref group=.&gt;{{Harvsp|Beatriz Moreno|Garret Ríos|Fierro Alonso|2006|p=33}}&lt;/ref&gt; La música componer de siete canto en [[idioma otomí]], componer de catorce evoluciones y ocho paso, participen 12 muyeres y 12 homes.&lt;ref name='&quot;DanzaIxtle&quot;'&gt;{{cita web |apellíu1=Ortiz Quijano|nome1=Darío Eduardo|títulu=LA DANZA DEL IXTLE. Una mirada a la vida del Mezquital|url=http://www.milenio.com/robles/universidá_tecnologica_del valle_d'el_mezquital/DANCIA_IXTLE-mirada-vida_Mezquital_18_726707381.html|obra=[[Mileniu Diariu]]|editorial=Grupu Editorial Mileniu|fecha=26 d'abril de 2016 |fechaaccesu=17 de payares de 2017}}&lt;/ref&gt; La danza creyer en 1965, que'l so autor foi Pedro Pioquinto Secundino Miranda, orixinariu del [[conceyu de Ixmiquilpan]].&lt;ref name='&quot;DanzaIxtle&quot;' /&gt; Tamién del [[Valle del Mezquital]] atópase la [[danza de los pastores]], onde un grupu de neñes bailla n'honor a la virxe María; San Sebastián Mártir ye representáu por un mozu atáu a un maderu, los danzantes baillen alredor asemeyando llanza-y les sos fleches.&lt;ref name=&quot;DanzaHidalgo1&quot; /&gt;

Ente los Intérpretes de danza orixinarios del estáu d'Hidalgo atópense: [[Álvaro Serrano Gutiérrez]] ([[coreógrafu]]); [[Renato Álvarez]] ([[Baillarín|intérprete]]); [[Enrique Cruz del Castillo]] ([[coreógrafu]]); [[Javier Santo]] ([[Baillarín|intérprete]]) y [[Alejandra Castañeda]] ([[Baillarín|intérprete]]).&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Intérpretes de Danza|url=http://cultura.hidalgo.gob.mx/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=1685&amp;Itemid=179 |fechaaccesu=27 d'avientu de 2015|obra=Secretaría de Cultura|autor=Conseyu Estatal pa la Cultura y les Artes|editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]] |urlarchivu=https://archive.is/20160106050334/http://cultura.hidalgo.gob.mx/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=1685&amp;Itemid=179 |fechaarchivu=6 de xineru de 2016}}&lt;/ref&gt;

=== Fiestes ===
[[Ficheru:Alfombras de aserrin de Acaxochitlán.JPG|thumb|220px|left|Alfombra de aserrin realizada pa la Fiesta del Señor del Colateral, que realízase'l 11 de mayu de cada, añu en [[Acaxochitlán]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíos1=Perea|nome1=Lauro|títulu=Cristu del Colateral, señor de Acaxochitlán|url=http://www.oem.com.mx/elmexicano/notes/n2536979.htm|obra=[[El Sol de Tulancingo]]|editorial=[[Organización Editorial Mexicana]]|fecha=11 de mayu de 2012 |fechaaccesu=24 d'avientu de 2015 |urlarchivu=https://archive.is/20151224223131/http://www.oem.com.mx/elmexicano/notes/n2536979.htm |fechaarchivu=24 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |apellíu1=Rodrigo|nome1=Horacio|títulu=Créese que'l Señor Colateral llegó de forma divina|url=http://www.milenio.com/hidalgo/Senor-Colateral-llego-forma-divina_0_128987437.html|obra=[[Mileniu Diariu]]|editorial=Grupu Editorial Mileniu|fecha=4 d'agostu de 2013 |fechaaccesu=24 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt;]]

El calendariu atópase llenu de festividaes, que son productu del heriedu del mestizaje indíxena y español.&lt;ref name=&quot;Valle1&quot; /&gt; Esti empezar cola celebración de la [[Fiesta de la Candelaria#Méxicu|Candelaria]]; pasando polos [[antroxu|antroxos]] pa darréu celebrar [[Selmana Santa]], llegando al [[Día de Muertos]].&lt;ref name=&quot;Valle1&quot;&gt;{{cita publicación |apellíos1=Ortiz Quijano|nome1=Darío Eduardo|títulu=El Valle del Mezquital, una síntesis cultural|url=http://www.milenio.com/robles/universidá_tecnologica_del valle_d'el_mezquital/Valle-Mezquital-sintesis-cultural_18_424337620.html|obra=[[Mileniu Diariu]]|editorial=Grupu Mileniu |fechaaccesu=1 d'avientu de 2017}}&lt;/ref&gt; A la fin del añu celebrar a la [[Nuesa Señora de Guadalupe (Méxicu)|Virxe de Guadalupe]], les [[Posadas]] y [[Navidá]]; colo que cierra'l ciclu de fiestes relixoses.&lt;ref name=&quot;Valle1&quot; /&gt; 

Tol añu fáense [[fiestes]] rindiéndo-y cultu al [[santu patronu]] de cada llocalidá con [[misa|oficio relixosos]], xuegos mecánicos, y [[deporte|eventos deportivos]] y [[cultura|culturales]]. Nes celebraciones destaquen los [[Fueos artificiales artesanales de Méxicu|fueos pirotéunicos]], principalmente los ''Castiellos'', y los ''Cohetones''. Tamién nel estáu festexen toles [[Conmemoraciones en Méxicu|conmemoraciones de Méxicu]], como l'Aniversariu de la [[Independencia de Méxicu]] (15 y 16 de setiembre) y de la [[Revolución mexicana]] (20 de payares).

El [[Virxe de la Candelaria (Méxicu)|día de la Candelaria]] realízase'l 2 de febreru. Una tradición en [[Méxicu]] ye vistir cada añu a les figures pa cada [[Presentación de Jesús nel Templu|presentación que se realiza]], y comer [[tamales]] esi día.&lt;ref&gt;{{cita web |apellíu1=Cisneros|nome1=Stefany|títulu=Día de la Candelaria, orixe y significáu del 2 de febreru|url=https://www.mexicodesconocido.com.mx/dia-de-la-candelaria.html|obra=Guía Méxicu Desconocíu |fechaaccesu=2 de febreru de 2018}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor1=Redaición |títulu=¿Por qué comemos tamales el Día de la Candelaria?|url=http://www.milenio.com/cultura/por_que se comen_tamales-dia_de_la_candelaria-2_de_febreru-mileniu-noticies_0_895110807.html|obra=[[Mileniu Diariu]]|editorial=Grupu Mileniu|fecha=1 de febreru de 2018 |fechaaccesu=2 de febreru de 2018}}&lt;/ref&gt; Por cuenta de l'aproximamientu de la [[Cuaresma]], dellos conceyos celebren el [[antroxu]]y;&lt;ref name=&quot;Antroxu&quot;&gt;{{cita web |url=http://cultura.hidalgo.gob.mx/294-conviden-al taller/ |títulu=Carnaval n'Hidalgo|obra=Secretaría de Cultura editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]] |fechaaccesu=4 de payares de 2017}}&lt;/ref&gt; n'Hidalgo desenvolver en feches bien alloñaes a les eclesialmente fites, desenvuélvese dempués del [[miércoles de ceniza]] y antes de [[Selmana Santa]].&lt;ref name=&quot;Antroxu&quot; /&gt; Los conceyos que realicen antroxu son [[Acaxochitlán (conceyu)|Acaxochitlán]], [[Alfajayucan (conceyu)|Alfajayucan]], [[Atotonilco el Grande (conceyu)|Atotonilco el Grande]], [[Atlapexco (conceyu)|Atlapexco]], [[Apan (conceyu)|Apan]], [[Calnali (conceyu)|Calnali]], [[Chapulhuacan (conceyu)|Chapulhuacan]], [[conceyu de Eloxochitlán (Hidalgo)|Eloxochitlán]], [[conceyu de Huautla (Hidalgo)|Huautla]], [[conceyu de Huehuetla (Hidalgo)|Huehuetla]], [[Huejutla de Reyes (conceyu)|Huejutla de Reyes]], [[Jacala de Ledezma]], [[Jaltocán (conceyu)|Jaltocán]], [[conceyu de Metepec (Hidalgo)|Metepec]], [[Metztitlán (conceyu)|Metztitlán]], [[Mixquiahuala de Juárez]], [[Molango de Escamilla]], [[San Agustín Metzquititlán]], [[San Bartolo Tutotepec (conceyu)|San Bartolo Tutotepec]], [[San Felipe Orizatlán]], [[Santiago de Anaya (conceyu)|Santiago de Anaya]], [[Tecozautla (conceyu)|Tecozautla]], [[Tepeapulco (conceyu)|Tepeapulco]], [[Tenango de Doria (conceyu)|Tenango de Doria]], [[Tulancingo de Bravo]], [[Tlahuelilpan (conceyu)|Tlahuelilpan]], y [[Zacualtipán d'Ánxeles]].&lt;ref name=DesfileCarnava1&gt;{{cita publicación |apellíos1=Acevedo|nome1=Gisselle |títulu=Carnaval de 21 conceyos van anubrir Pachuca el sábadu|url=http://www.milenio.com/region/Antroxos-conceyos-anubrieren-Pachuca-sabado_0_248375192.html|obra=Mileniu Hidalgo|editorial=Grupu Editorial Mileniu|fecha=19 de febreru de 2014 |fechaaccesu=9 de xineru de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=DesfileCarnava3&gt;{{cita web |apellíu1=García|nome1=Adela|títulu=Amuesa d'Antroxos en Tulancingo|url=http://www.diariovialibre.com.mx/amuesa-de-antroxos-en-tulancingo/|obra=Diariu Vía Llibre|fecha=2 de febreru de 2016 |fechaaccesu=24 d'avientu de 2017}}&lt;/ref&gt;

Mientres [[Selmana Santa]] destaquen les representaciones d'[[Acatlán (Hidalgo)|Acatlán]], [[Actopan (Hidalgo)|Actopan]], [[Apan]], [[Atitalaquia]], [[Huasca de Ocampo]], [[Huichapan]], [[Metztitlán]], [[Metzquititlán]], [[Mineral del Mozu]], [[Omitlán]] [[Pacula]], [[Pachuca]], [[Pachuquilla]], [[Progresu (Hidalgo)|Progresu]], [[Molango]], [[Santiago Tulantepec]], [[Tepeji del Río]], [[Tianguistengo]], [[Tolcayuca]], [[Tulancingo]], [[Tula de Allende|Tula]] y [[Zacualtipán]].&lt;ref name=feriasfiestashidalgo&gt;{{cita web |títulu=Principales feries y fiestes de los conceyos|url=http://www.hidalgo.gob.mx/page/historia/festividaes|editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]] |fechaaccesu=15 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |apellíu1=Rosa Pérez|nome1=Lorena|títulu=Llega la Selmana Santa con tradiciones a los conceyos d'Hidalgo|url=https://www.am.com.mx/2018/03/16/fidalgu/local/llega-la selmana santa-con-tradiciones-a-los conceyos-de-fidalgu-447139|obra=www.am.com.mx|fecha=17 de marzu de 2018 |fechaaccesu=30 de marzu de 2018}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |apellíu1=Castellanos|nome1=Tere|títulu=Turismu relixosu, una de les ufiertes d'Hidalgo pa los vacacionistas|url=https://www.am.com.mx/2018/03/23/fidalgu/local/turismo-relixosu-una-de-les ufiertes-de-fidalgu-pa-los-vacacionistas-449949|obra=www.am.com.mx|fecha=23 de marzu de 2018 |fechaaccesu=30 de marzu de 2018}}&lt;/ref&gt; La fiesta de la [[Cruz de Mayu]], realizada'l 3 de mayu, esta fiesta dedicada al llevantamientu de la [[cruz]] realízase principalmente n'obres en construcción. 

El [[Día de Muertos]] ta presente en delles rexones como'l Valle del Mezquital, Huasteca, Sierra Alta, Sierra de Tenango y Sierra Baxa.&lt;ref name=&quot;Altar&quot;&gt;{{cita web |url=http://cultura.hidalgo.gob.mx/la fiesta-a-los muertos-en-l'estado-de-hidalgo/|títulu=La Fiesta a los Muertos nel estáu d'Hidalgo|obra=Secretaría de Cultura editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]] |fechaaccesu=4 de payares de 2017}}&lt;/ref&gt; Ente los [[otomíes]] del [[Valle del Mezquital]] la ufrienda, componer por un pisu de tierra, dos murios llaterales de [[Arundo donax|carrizos]] y unu central compuestu por pencas de [[maguey]].&lt;ref name=&quot;Altar&quot; /&gt; El [[Tepehua (etnia)|grupu tepehua]], que comparte espaciu col [[otomíes|grupu otomí]] na Sierra de Tenango, empiecen les sos celebraciones el 18 d'ochobre; nesti día, ufiértase comida a los finaos de manera violenta, pos resulten espíritos gustantes a causar enfermedaes.&lt;ref name=&quot;Altar&quot; /&gt; La celebración tepehua conozse llocalmente como Santoro, una espresión llingüística empobinada a señalar sanctorum.&lt;ref name=&quot;Altar&quot; /&gt; La fiesta de [[Xantolo]] que se lleva a cabu dientro de la rexón de la Huasteca.&lt;ref name=xantolo1&gt;{{cita web |url=http://www.cdi.gob.mx/xantolo/xantolo.html|títulu=Xantolo |fechaaccesu=13 de xunetu de 2010}}&lt;/ref&gt; El Xantolo (pallabra introducida al náhuatl pola deformación de la frase llatina festiumominum sanctorum, que quier dicir fiesta de tolos santos),&lt;ref&gt;{{cita web |apellíu1=Oropeza|nome1=Perla |títulu=Xantolo, comunión de vivos y muertos na Huasteca potosina|url=http://www.elfinanciero.com.mx/bajio/xantolo-comunion-de-vivos-y-muertos-en-la-huasteca-potosina.html|obra=El Financieru|fecha=30 de payares de 2015 |fechaaccesu=15 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt; Mientres estos díes, celébrase'l certame ''Señorita Cempasúchil'', eventu tradicional qu'añu con añu enmarcar nos festexos del Xantolo.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíos1=Perales|nome1=Rubicel|títulu=Van Escoyer a la Señorita Cempasúchil|url=http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n3978940.htm|obra=[[El Sol d'Hidalgo]]|editorial=[[Organización Editorial Mexicana]]|fecha=18 d'ochobre de 2015 |fechaaccesu=15 d'avientu de 2015 |fechaarchivu=15 d'avientu de 2015 |urlarchivu=https://archive.is/20151215071415/http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n3978940.htm}}&lt;/ref&gt;

Mientres el mes d'avientu realicen les denominaes ''Fiestes Decembrines'', nel desenvuélvense la [[Nuesa Señora de Guadalupe (Méxicu)|celebración de les apaiciones de La nuesa Señora de Guadalupe]] (12 d'avientu), [[Las Posadas]] (16 al 24 d'avientu), [[Nuechebona]] (24 d'avientu), [[Navidá]] (25 d'avientu), [[día de los Santos Inocentes]] (28 d'avientu), [[Nuechevieya]] (31 d'avientu), [[Añu Nuevu]] (1 de xineru) y día de los [[Reis Magos]] cola partida de la [[roscón de Reyes|rosca de Reyes]] (6 de xineru).&lt;ref name=GuadalupeReyes&gt;{{cita web |autor=Redaición |url=http://www.eluniversal.com.mx/notas/645650.html |títulu=Los escesos mexicanos del Maratón Guadalupe-Reyes |fecha=12 d'avientu de 2009 |fechaaccesu=30 de xunetu de 2010 |obra=[[El Universal (Méxicu)|El Universal]]}}&lt;/ref&gt; Estes tamién se conocen coloquial mente como ''[[Maratón Guadalupe Reyes]]''.&lt;ref name=GuadalupeReyes /&gt; Nel mes d'avientu llevar a cabu l'encendíu del [[árbol de Navidá]] en ciudaes como [[Pachuca de Soto]], [[Atotonilco el Grande]], [[Tulancingo]], [[Apan]], [[Tizayuca]], [[Jacala]], [[Zimapán]], [[Tula de Allende]], [[Huichapan]], [[Ixmiquilpan]], [[Actopan (Hidalgo)|Actopan]], [[Zacualtipán]] y [[Huejutla de Reyes]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Quadratín|títulu=Col encendíu del árbol, empecipien festividaes decembrines n'Hidalgo|url=https://fidalgu.quadratin.com.mx/principal/Con-el-encendíu-del-arbol-empecipien-festividaes-decembrines-en-Hidalgo/|obra=Quadratín Hidalgo|editorial=Axencia Quadratín|fecha=22 de payares de 2015 |fechaaccesu=15 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Redaición|títulu=Apunta Hidalgo encendíu de megaárbol navidiegu|url=http://elsoldemexico.com.mx/republica/65802-apunta-fidalgu-encendíu-de-megaarbol-navideno|obra=[[El Sol de Méxicu]]|editorial=[[Organización Editorial Mexicana]]|fecha=15 de payares de 2015 |fechaaccesu=15 d'avientu de 2015 |urlarchivu=https://archive.is/20151215063752/http://elsoldemexico.com.mx/republica/65802-apunta-fidalgu-encendíu-de-megaarbol-navideno |fechaarchivu=15 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt; Nos primeros díes de xineru realiza la [[cabalgata de Reis Magos]] en ciudaes como [[Pachuca de Soto]], [[Tulancingo]], [[Apan]], [[Huejutla de Reyes]], [[Actopan (Hidalgo)|Actopan]], [[Ixmiquilpan]], [[Zimapán]], [[Tula de Allende]] y [[Tizayuca]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Redaición|títulu=Va Haber Cabalgata de Reis Magos en 9 ciudaes|url=http://www.milenio.com/region/Cabalgata-Reyes-Magos-ciudaes_0_220178040.html|obra=[[Mileniu Diariu]]|editorial=Grupu Editorial Mileniu|fecha=3 de xineru de 2014 |fechaaccesu=15 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt;

&lt;gallery mode=packed caption=&quot;Fiestes del estáu d'Hidalgo.&quot; &gt;
Concheros en El Arenal, Hidalgo.jpg|Fiesta del Señor de les Maravíes en [[L'Arenal (Hidalgo)|L'Arenal]].
Pereginación.jpg|Fiestes n'honor a la Virxe de Llarimar en [[Tetepango]].
COSTUMBRES DE CALNALI 2010 CARNAVAL.JPG|[[Antroxu]] en [[Calnali]].
Desfile &quot;Magia de los Carnavales de Hidalgo&quot; en Pachuca de Soto (2018). 102.jpg|[[Antroxu]] en [[Pachuca]].
Altar de Dolores en Actopan, Hidalgo, México (2017) 07.jpg|Altar de Dolores n'[[Actopan (Hidalgo)|Actopan]].
Viacrucis Tlaxcoapan.png|[[Viacrucis]] en [[Tlaxcoapan]].
Devoción.jpg|[[Viacrucis]] n'[[Acatlán (Hidalgo)|Acatlán]].
GritoIxmiquilpan.JPG|Fiesta patries en [[Ixmiquilpan]].
Ofrenda 2.JPG|[[Altar de muertos]] otomí en [[Tula de Allende]].
Ofrenda tradicional de la comunidad la Ciénega.jpg|Arcu de [[Xantolo]].
Árbol de navidad y pista de hielo en Pachuca, México. 02.jpg|[[Árbol de navidá]] y [[pista de xelu]] en [[Pachuca]].
Cabalgatas de los Reis Magos en Actopan, Hidalgo, México. 03.jpg|[[Cabalgata de los Reis Magos]] n'[[Actopan (Hidalgo)|Actopan]].
&lt;/gallery&gt;

==== Expoferias ====
[[Ficheru:FiestaDeEspigas2010.JPG|thumb|220px|right|Fiesta de les Espigues en [[Tlaxcoapan]].]]

La [[Feria de la Fruta]] realizar en [[Tecozautla]] nel mes de xunetu sobresal la esposición de frutes rexonales y dellos productos derivaos del procesamientu de les frutes como [[conserves]], [[vinu|vinos]], [[Mermelada (confitura)|mermelaes]] y [[sidra]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Redaición |títulu=Autoridad municipales anuncien Feria de la Fruta en Tecozautla|url=http://www.milenio.com/cultura/Autoridad-municipales-Feria-Fruta-Tecozautla_0_115788751.html|obra=[[Mileniu Diariu]]|editorial=Grupu Editorial Mileniu|fecha=13 de xunetu de 2013 |fechaaccesu=24 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt; La [[Expo Acatlán]] desenvolver n'[[Acatlan (Hidalgo)|Acatlan]] en setiembre, nel centru de la población con esposición y venta de productos lácteos; paralelamente desenvuélvese la Festividá n'honor a San Miguel Arcánxel.&lt;ref name=feriasfiestashidalgo /&gt; La llamada [[Feria del Maguey y la Cebada]], realizar en [[Apan]] con amuesa d'artículos en fibra de [[maguey]], expendios de [[pulque]] y dellos alimentos y bébores ellaboraes a base de [[cebada]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor1=Redaición |títulu=Feria del Maguey y la Cebada en Apan|url=https://www.elsoldehidalgo.com.mx/rexonal/feria-del-maguey-y-la cebada-en-apan|obra=[[El Sol d'Hidalgo]]|editorial=[[Organización Editorial Mexicana]]|fecha=25 de marzu de 2018 |fechaaccesu=30 de marzu de 2018}}&lt;/ref&gt; La [[Feria de Nuechebona]] en [[Huejutla de Reyes]] desenvolver ente [[avientu]] y [[xineru]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíos1=Perales|nome1=Rubicel|títulu=En marcha la Feria de la Nuechebona en Huejutla|url=http://www.oem.com.mx/elsoldezamora/notes/n4035742.htm|obra=[[El Sol d'Hidalgo]]|editorial=[[Organización Editorial Mexicana]]|fecha=23 d'avientu de 2015 |fechaaccesu=24 d'avientu de 2015 |urlarchivu=https://archive.is/20151224233503/http://www.oem.com.mx/elsoldezamora/notes/n4035742.htm |fechaarchivu=24 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt;

En [[Omitlán de Juárez]], realízase la [[Fiesta de la Mazana]] ente xunu y xunetu; hai una esposición de les meyores mazanes collechaes por llabradores de la rexón, y escuéyese la Reina de la Mazana.&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=La Redaición|títulu=Omitlán presenta programa pal so Festival Añal de la Mazana|url=http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n3035564.htm|obra=[[El Sol d'Hidalgo]]|editorial=[[Organización Editorial Mexicana]]|6=|fecha=29 de xunu de 2013 |fechaaccesu=24 d'avientu de 2015 |urlarchivu=https://archive.is/20151224233504/http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n3035564.htm |fechaarchivu=24 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt; La [[Feria de les Espigues]] realizar en [[Tlaxcoapan]]; l'últimu sábadu d'abril realiza una procesión nocherniega con alfombres d'aserrín pintáu con espigues de trigu.&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor1=Redaición |títulu=La procesión de les espigues cumple 71 años de tradición|url=http://www.milenio.com/cultura/procesion-espigues-cumple-anos-tradicion_0_289771084.html|obra=[[Mileniu Diariu]]|editorial=Grupu Mileniu|fecha=29 d'abril de 2014 |fechaaccesu=13 d'avientu de 2017}}&lt;/ref&gt; En [[Tula de Allende]], mientres marzu, realízase la Fiesta de San José, y conozse tamién como Feria Añal de Tula.&lt;ref name=feriasfiestashidalgo /&gt; En [[Tulancingo de Bravo]], celébrase la [[Expo Feria Tulancingo]];&lt;ref&gt;{{cita web |apellíu1=Martínez|nome1=Daniel|títulu=Tulancingo va ser responsable de feria per cuatro años|url=https://www.elindependientedehidalgo.com.mx/tulancingo-sera-responsable-feria-cuatro-ano/|obra=Periódicu El Independiente de Hidalgo|fecha=22 de mayu de 2017 |fechaaccesu=30 de marzu de 2018}}&lt;/ref&gt; al par realízase la Fiesta de La nuesa Señora de los Ánxeles.&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor1=Redaición |títulu=Festexen, güei, a La nuesa Señora de Los Angeles|url=https://www.elsoldetulancingo.com.mx/local/festexen-güei-a-la nuesa-senora-de-los-angeles |fechaaccesu=30 de marzu de 2018|obra=[[Sol de Tulancingo]]|editorial=[[Organización Editorial Mexicana]]|fecha=2 d'agostu de 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíos1=Ocádiz|nome1=Concepción |títulu=Virxe de los Ánxeles, Patrona de Tulancingo|url=https://www.elsoldetulancingo.com.mx/local/virxe-de-los-angeles-patrona-de-tulancingo |fechaaccesu=30 de marzu de 2018|obra=[[El Sol de Tulancingo]]|editorial=[[Organización Editorial Mexicana]]|fecha=11 de xunetu de 2017}}&lt;/ref&gt; Mientres los díes que dura esta feria, instálase una esposición comercial, ganadera, agrícola, industrial y artesanal, según eventos deportivos y culturales.&lt;ref name=feriasfiestashidalgo /&gt;

N'[[Actopan (Hidalgo)|Actopan]] realízase la denominada [[Feria de la Barbacoa]], que se realiza nel mes de xunetu on distintes actividaes culturales; onde destaca'l concursu de la [[barbacoa (Méxicu)|barbacoa]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Redaición|títulu=Concluyó feria Actopan con Concursu de Barbacoa|url=http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n2620483.htm |fechaaccesu=23 de xunetu de 2012|obra=[[El Sol d'Hidalgo]]|editorial=[[Organización Editorial Mexicana]]|fecha=17 de xunetu de 2012 |urlarchivu=https://archive.is/20130413162217/http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n2620483.htm |fechaarchivu=13 d'abril de 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;festival2&quot;&gt;{{cita publicación |nome=Alma |apellíu=Leticia Sánchez |títulu=Feria Actopan busca Denominación d'Orixe|url=https://www.elsoldehidalgo.com.mx/rexonal/feria-actopan-busca-denominacion-de-orixe |fechaaccesu=1 de xunetu de 2017|obra=[[El Sol d'Hidalgo]]|editorial=[[Organización Editorial Mexicana]]|fecha=27 de xunu de 2017}}&lt;/ref&gt; En [[Santiago de Anaya]] dende 1975 realízase la ''[[Amuesa Gastronómica de Santiago de Anaya|Amuesa Gastronómica]]''; una selmana dempués de [[Selmana Santa]].&lt;ref name=&quot;Amuesa&quot;&gt;{{cita web |apellíu1=Flores|nome1=Marisol|títulu=Cumple 35 años feria gastronómica de Santiago de Anaya|url=https://fidalgu.quadratin.com.mx/cultura/Cumple-35-ano-feria-gastronomica-de-Santiago-de-Anaya/|obra=Quadratin Hidalgo|editorial=Axencia Quadratin|fecha=24 de marzu de 2015 |fechaaccesu=14 d'avientu de 2017}}&lt;/ref&gt; Nesta preséntense platillos exóticos d'animales y plantes que son parte de la fauna y flora del estáu, tales como'l [[tlacuache]], [[coyote]], [[foín]], [[armadíu]], [[tlacuache]], [[llagartesa]], y [[víbora]]; esto varien d'alcuerdu a si l'animar atópase amenaciáu o non.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíos1=Nuechebona|nome1=Sonia|títulu=La próxima selmana empecipia la Feria Gastronómica de Santiago de Anaya|url=http://www.oem.com.mx/elsoldezamora/notes/n3750286.htm|obra=[[El Sol d'Hidalgo]]|editorial=[[Organización Editorial Mexicana]]|fecha=25 de marzu de 2015 |fechaaccesu=24 d'avientu de 2015 |urlarchivu=https://archive.is/20151224233504/http://www.oem.com.mx/elsoldezamora/notes/n3750286.htm |fechaarchivu=24 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt;

==== Feria Hidalgo ====
[[Ficheru:TurismoHidalgoFeria09.JPG|thumb|220px|right|[[Feria Hidalgo]] en [[Pachuca]].]]

En Pachuca de Soto realiza la [[Feria del estáu de Hidalgo|Feria de San Francisco]], que ye la fiesta más importante del estáu d'Hidalgo. Tuvo'l so orixe nel SIEGLU|XVI||s|1}}, coles celebraciones llitúrxiques que realizaben los flaires [[franciscanos]], n'honor de [[San Franciscu d'Asís]], a les cualos yeren convidaes les autoridaes civil y eclesiásticu, tantu de la ciudá como de los pueblos circunvecinos.&lt;ref name=Feria&gt;{{cita publicación |url=http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n2713447.htm |nome=Juan Manuel|apellíu=Menes Llaguno|enllaceautor=Juan Manuel Menes Llaguno|editorial=[[Organización Editorial Mexicana]]|títulu=La Feria de San Francisco|fecha=30 de setiembre de 2012 |fechaaccesu=9 de xineru de 2014|obra=[[El Sol d'Hidalgo]] |urlarchivu=https://archive.is/20150110221027/http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n2713447.htm |fechaarchivu=10 de xineru de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Feria2&gt;{{cita publicación |apellíos1=Menes Llaguno|nome1=Juan Manuel|enllaceautor=Juan Manuel Menes Llaguno|títulu=Vamos a la feria de San Francisco|url=http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n3147633.htm|obra=[[El Sol d'Hidalgo]]|editorial=[[Organización Editorial Mexicana]]|fecha=6 d'ochobre de 2013 |fechaaccesu=9 de xineru de 2015 |urlarchivu=https://archive.is/20150110221027/http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n3147633.htm |fechaarchivu=10 de xineru de 2015}}&lt;/ref&gt;

Pa esti eventu, realícense dos feries por separáu: la Feria Tradicional San Francisco, que se realiza nel [[Parque Hidalgo (Pachuca)|Parque Hidalgo]] y en [[Templu y ex Conventu de San Francisco de Pachuca|Conventu de San Francisco]], y que'l so principal día ye'l 4 d'ochobre. Y la Feria Internacional de San Francisco, que se realiza nes sos instalaciones especiales. Ente'l programa de la feria destaquen les: [[charrería|charreadas]], les [[corríes de toros]], les [[artesanía|amueses artesanales]], [[gastronomía|gastronómiques]], [[industria|industriales]] y [[ganadería|ganaderes]], los eventos deportivu y cultural, lo mesmo que de xuegos mecánicos y [[danza|bailles]] populares; realízase añalmente nel mes d'[[ochobre]].

=== Artesanía ===
{{Imaxe múltiple |
 posición_tabla = left
 | direición = vertical
 | anchu = 220
 | semeya1 = BowlsEmbroideredHanding (1).jpg| testu1 = | alineación_texto1 =
 | semeya2 = CeramicsViteMAPHidalgo2.JPG| testu2 =[[Tenango (bordáu)|Tenango]] (enriba) y [[Alfarería de Chililico]] (embaxo) n'exhibición temporal nel [[Muséu d'Arte Popular (Ciudá de Méxicu)|Muséu d'Arte Popular]] de la [[Ciudá de Méxicu]].|alineación_texto2 = 
}}

N'Hidalgo de [[folla]] ellabórense [[Cántaru (recipiente)|cántaros]], [[Olla de barro|olles]], [[Cazuela (recipiente)|cazueles]], [[Comal|comales]], [[Maceta|maceta]], [[Vajilla|vajilla]], etc; estos principalmente nes rexones del [[Valle del Mezquital]], [[Contorna Minera]], [[Valle de Tulancingo]], [[Sierra Baxa]] y [[Sierra Gorda (Méxicu)|Sierra Gorda]].&lt;ref name=&quot;ArtesaniaHidalgo&quot;&gt;{{cita web |títulu=L'artesanía n'Hidalgo|url=http://www.hidalgo.gob.mx/page/tao/la_artesania_hidalguense|editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]] |fechaaccesu=26 d'avientu de 2014}}&lt;/ref&gt; De la [[llana]] ellabórens'[[Frazada|acoveces]], [[Sarape|sarapes]], [[Faxa (indumentaria)|faxes]], [[Rebozo|rebozos]], [[quexquémitl]], [[Tapete|tapetes]], [[Costal|costales]], etc; nes rexones del [[Valle del Mezquital]], [[Sierra de Tenango]], [[Valle de Tulancingo]], Huasteca, Sierra Gorda y Sierra Baxa.&lt;ref name=&quot;ArtesaniaHidalgo&quot; /&gt; Del [[algodón]] ellabórense vistíos, rebozos, camises, ceñidores, bolses, quexquémtl, manteles, servilletas, costales, morrales; nes rexones del Valle del Mezquital, Sierra de Tenango y la Huasteca.&lt;ref name=&quot;ArtesaniaHidalgo&quot; /&gt;

Na [[Sierra de les Navayes]] poles sos riques vetes de piedra d'[[obsidiana]] de tonalidaes negra, verde, dorada, jade o colorada, produciéronse puntes de flecha, [[cuchiellu|cuchiellos]] y [[hachu|hachos]] pa la guerra, pero tamién instrumentos de cocina y decoración.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.hidalgo.travel/conoz_fidalgu/artesanias/Obsidiana.aspx |títulu=Obsidiana del Cuetu de les Navayes editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]]|obra=Secretaría de Turismu |autor=Bienveníos a Hidalgo |fechaaccesu=10 de xunetu de 2010 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20101124155453/http://hidalgo.travel/conoz_fidalgu/artesanias/Obsidiana.aspx |fechaarchivu=24 de payares de 2010}}&lt;/ref&gt; Na [[cestería]], de vara de sauce y/o carrizu ellaboren canastes, cestos, pajareras, flautes; esto na rexón del [[Valle del Mezquital]].&lt;ref name=&quot;ArtesaniaHidalgo&quot; /&gt;

Na [[alfarería]] destaca la que s'ellabora na llocalidá de [[Chililico]] nel [[conceyu de Huejutla de Reyes]]; nesta llocalidá ye una práutica que se caltién dende la dómina prehispánica, con pocos cambeos, por ello ye la comunidá alfarera más importante del estáu.&lt;ref name=&quot;Chililico&quot;&gt;{{cita llibru |nome=Arturo|apellíu=Vergara Hernández|títulu=L'alfarería de Chililico, una sobrevivencia prehispánica|fecha=2009|editorial=[[Universidá Autónoma del Estáu d'Hidalgo]]|allugamientu=Pachuca de Soto, Hidalgo|isbn=978-607-482-028-7|edición=Primer|url=https://www.uaeh.edu.mx/investigacion/productos/5984/llibru_la_alfareria_de_chililico.pdf|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt;
&lt;ref name=Chililico1&gt;{{cita web |autor=Sistema d'Información Cultural |títulu=Alfarería y cerámica n'Hidalgo|url=http://sic.gob.mx/ficha.php?table=frpintangible&amp;table_id=130|obra=[[Secretaría de Cultura (Méxicu)|Secretaría de Cultura]]|editorial=[[Gobiernu de Méxicu]] |fechaaccesu=16 de payares de 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Chililico2&gt;{{cita web |autor=INAH|títulu=Cerámica de Chililico|url=http://www.mna.inah.gob.mx/index.php?option=com_sppagebuilder&amp;view=page&amp;id=5563|obra=[[Institutu Nacional d'Antropoloxía y Historia]] |fechaaccesu=16 de payares de 2017}}&lt;/ref&gt; La folla que s'utiliza ye de color naranxa, anque hai d'otres tonalidaes como tinte en tonos de color negru, café, blancu y colloráu.&lt;ref name=&quot;Chililico&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Chililico1&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Chililico2&quot; /&gt; La decoración estrémase porque sobre'l tonu ocre de la folla, amiéstense-y flores y aves pintaes.&lt;ref name=&quot;Chililico&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Chililico1&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Chililico2&quot; /&gt;

Nel [[Valle del Mezquital]] destaca'l trabayu del [[ixtle]], principalmente nos conceyos de [[Santiago de Anaya (conceyu)|Santiago de Anaya]] y [[Ixmiquilpan (conceyu)|Ixmiquilpan]].&lt;ref name=&quot;Ixtle&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.hidalgo.travel/conoz_fidalgu/artesanias/Ixtle_mezquital.aspx|títulu=Ixtle del Valle del Mezquital|editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]]|obra=Secretaría de Turismu|autor=Bienveníos a Hidalgo |fechaaccesu=10 de xunetu de 2010 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20101124155529/http://hidalgo.travel/conoz_fidalgu/artesanias/Ixtle_mezquital.aspx |fechaarchivu=24 de payares de 2010}}&lt;/ref&gt; D'esti ellabórense ayates, bolsos, monederos, talladores pal aséu personal, petrines, manteles y carpetes. Col ixtle ellabórense tamién llazos, costales y inclusive prendes especiales como los traxes de les reines en feries municipales.&lt;ref name=&quot;Ixtle&quot; /&gt;

Na [[Sierra de Tenango]] ellabórense bordaos denominaos [[Tenango (bordáu)|tenangos]] onde representen la flora y fauna de la rexón; principalmente nel conceyu de [[Tenango de Doria (conceyu)|Tenango de Doria]] y en menor midida nos conceyos de [[San Bartolo Tutotepec (conceyu)|San Bartolo Tutotepec]] y [[Conceyu de Huehuetla (Hidalgo)|Huehuetla]].&lt;ref name=&quot;Tenango1&quot;&gt;{{cita publicación |apellíos1=Villafuerte|nome1=Sergio |títulu=Flora y fauna otomí en bordaos de Tenango|url=http://www.milenio.com/cultura/Flora-fauna-otomi-bordaos-Tenango_0_121788437.html|obra=[[Mileniu Diariu]]|editorial=Grupu Editorial Mileniu|fecha=23 de xunetu de 2013 |fechaaccesu=19 de xineru de 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Tenango2&quot;&gt;{{cita web |apellíu1=Palapa Quijas|nome1=Fabiola|títulu=Bordan ritos y mitos pa caltener la identidá en zona hidalguense|url=http://www.jornada.unam.mx/2009/07/22/cultura/a03n1cul|obra=[[La Jornada]]|fecha=22 de xunetu de 2009 |fechaaccesu=19 de xineru de 2016}}&lt;/ref&gt; Na so ellaboración primero dibúxase na tela'l diseñu con llapiceru, y depués empiecen a bordar, munches vegaes entemeciendo colores y otres faciendo'l bordáu nun solu color.&lt;ref name=&quot;Tenango3&quot;&gt;{{cita web |autor=Cultura |títulu=Los tenangos son los códices del presente ente los otomíes d'esa rexón hidalguense|url=http://www.cultura.gob.mx:80/noticias/llibros-revistas-y-lliteratura/1568-los-tenangos-son-los-codices-del presente-ente-los-otomies-de-esa-region-hidalguense.html|obra=[[Secretaría de Cultura (Méxicu)|Secretaría de Cultura]]|editorial=[[Gobiernu de Méxicu]]|fecha=24 de xunetu de 2009 |fechaaccesu=16 de payares de 2017 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160826073522/http://www.cultura.gob.mx/noticias/llibros-revistas-y-lliteratura/1568-los-tenangos-son-los-codices-del presente-ente-los-otomies-de-esa-region-hidalguense.html |fechaarchivu=26 d'agostu de 2016}}&lt;/ref&gt; 

La producción de campanes destaquen nel [[conceyu de Zacualtipán d'Ánxeles]], principalmente les llocalidaes de [[Tlahuelompa]] y [[Tizapan]].&lt;ref name=&quot;Campana&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Redaición|títulu=Un emblema con tradición hidalguense|url=https://www.elsoldehidalgo.com.mx/local/un emblema-con-tradicion-hidalguense|obra=[[El Sol d'Hidalgo]]|editorial=[[Organización Editorial Mexicana]]|fecha=17 de setiembre de 2017 |fechaaccesu=17 de payares de 2017}}&lt;/ref&gt;

=== Traxe típicu ===
{{Imaxe múltiple |
 posición_tabla = right
 | direición = vertical
 | anchu = 220
 | semeya1 = BlousesSkirtsHuastecaMAP.JPG| testu1 = Traxe rexonal de la Huasteca.
 | semeya2 = TradDressMezquitalHuastecaMAP.JPG | testu2=Traxe rexonal del Valle del Mezquital.
}}

N'Hidalgo, tres rexones carauterícense pol so vestuariu: la [[Rexón Huasteca|Huasteca]], la [[Sierra de Tenango]] y el [[Valle del Mezquital]].&lt;ref name=traxi /&gt; Na [[rexón Huasteca]] la muyer visti [[blusa]] de cobertor blancu, de pescuezu cuadráu, afatáu con una [[Bordáu|tira bordada]] que toma parte de los [[costazos]] na que se dibuxen flores de brillosos colores que se combina con una [[falda]] blanca o de color, ensin adornu dalgunu, que llega hasta media pierna, la mayoría caminen descalces.&lt;ref name=traxi&gt;{{cita web |títulu=Traxes Típicos y Rexonales de fidalgu|url=http://www.hidalgo.gob.mx/page/tao/traxes_tipicos_y_rexonales |fechaaccesu=11 de xunetu de 2012|editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]]}}&lt;/ref&gt; 

El vestuariu de la muyer de la [[Sierra de Tenango]] componer d'una blusa de cobertor con adornos bordaos en filo verde o colloráu, que cubren el costazu y parte de la pequeña manga; falda de color [[Negru (color)|negru]], [[azul]] o [[Marrón|café]], que s'enredar a la cintura y cinxir con una faxa de regular anchor, texida nel telar de cintura de tipu prehispánicu.&lt;ref name=traxi /&gt;

Nel [[Valle del Mezquital]] habitáu de grupos [[otomíes]], determina l'usu del vistíu tradicional iguáu primordialmente de cobertor. La [[blusa]] lleva un finu bordáu llamáu “pepenado” que se realiza con filo de colores negru, [[colloráu]], [[azul]] y [[verde]], que toma los costazos, parte de les mangues, la pechera y el llombu, con dibuxos que representen el [[Quintu Sol|Nahui Ollin]].&lt;ref name=traxi /&gt; La falda a media pierna, n'ocasiones lleva un ribete bordáu nel so estremu inferior. Suelen emplegar tamién el [[quexquémitl]] puestu sobre la camisa o anoyáu a la cabeza, anque ye una prenda bien usada, ye'l [[ayate]] delgáu, fechu con fibra del corazón del [[maguey]] por cuenta de la fragosidad del suelu úsens'[[Huarache (calzáu)|huaraches]] de cueru.&lt;ref name=traxi /&gt;

=== Gastronomía ===
{{AP|Gastronomía del estáu de Hidalgo}}
{{Imaxe múltiple |
 posición_tabla = left
 | direición = vertical
 | anchu = 220
 | semeya1 = Barbacoa (n'Hidalgo).JPG| testu1 = [[Barbacoa (Méxicu)|Barbacoa]], platillo típicu d'[[Actopan (Hidalgo)|Actopan]] nel [[Valle del Mezquital]].
 | semeya2 = MoleVerdePastes.JPG| testu2 = [[Pastie]], platillo típicu de [[Mineral del Monte]] na [[Contorna Minera]].
}}

El [[pastie]] ye una platillo d'orixe córnicu que se consume na [[Contorna Minera]]; ye una especie d'[[empanada]] que la so base ye farina de trigu, con un rellenu que resulta d'una combinación con [[carne de res]], [[Solanum tuberosum|papa]], [[perexil]], [[pimienta]], al mexicanizar esti productu amestóse [[Chile (pimientu)|chile]] a la receta orixinal.&lt;ref name=pastie&gt;{{cita web |url=http://www.mexicodesconocido.com.mx/pastiar de-real-del monte fidalgu.html|títulu=Pastiar de Real del Monte, Hidalgo|nome=Guadalupe|apellíu=Chiapa A.|editorial=''Guía Méxicu Desconocíu'' |fechaaccesu=1 de xunetu de 2010 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100808120013/http://www.mexicodesconocido.com.mx/pastiar de-real-del monte fidalgu.html |fechaarchivu=8 d'agostu de 2010}}&lt;/ref&gt; 

Nel [[Valle del Mezquital]] prepárase [[Barbacoa (Méxicu)|barbacoa]], envolubrada en [[Agave|pencas]] de [[maguey]] y cocida en [[fornu]] de piedra nun fuexu so la tierra;&lt;ref name=gastro1&gt;{{cita web |nome=Laura B.|apellíu=De Caraza Campos
|url=http://www.mexicodesconocido.com.mx/la-gastronomia-hidalguense-amiestu-de-tradiciones.html|títulu=La gastronomía hidalguense, amiestu de tradiciones editorial=Guía Méxicu Desconocíu |fechaaccesu=10 de xunetu de 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=gastro2&gt;{{cita web |apellíu1=Chairez|nome1=Arturo|url=http://www.mexicodesconocido.com.mx/arte-gastronomico-fidalgu.html|títulu=Arte gastronómicu (Hidalgo)|obra=Guía Méxicu Desconocíu |fechaaccesu=10 de xunetu de 2010}}&lt;/ref&gt; los [[ximbó]]s, envoltorios de penca con carne enchilada de [[pollu]], [[coneyu]] o [[carneru]], cocida a la mesma manera que la barbacoa;&lt;ref name=gas&gt;{{cita web |títulu=Gastronomía d'Hidalgo|url=http://www.hidalgo.gob.mx/page/tao/gastronomia|obra=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]] |fechaaccesu=26 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=gastro&gt;{{cita web |títulu=En Gastronomía|url=http://www.hidalgo.gob.mx/page/tao/en_gastronomia|obra=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]] |fechaaccesu=26 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt;los xagis ([[frijoles]] tienros con carne de gochu y chile pasilla);&lt;ref name=gas /&gt;&lt;ref name=gastro /&gt; y los [[mixiote]]s que ye un platillo de diversos tipos de carnes (pollu, borregu, guajolote, etc.) envueltu na cutícula de la penca del maguey.

Coles mesmes del [[valle del Mezquital]], proceden les [[Opuntia ficus-indica|tunes]], coles cualos fáense [[agües fresques]] o [[postre]]s; los [[xoconostle]]s en [[almíbar]] o en [[Mermelada (confitura)|mermelada]], que tamién usar pa da-y bon sabor al [[caldu de pollu]] con verdures o a ciertos [[mole]]s.&lt;ref name=gastro1 /&gt;&lt;ref name=gastro2 /&gt; Tamién se peracaben distintos [[escarabayos comestibles|escarabayos]] como los [[escamol]]es ([[bárabu|bárabos]] de la [[formiga]]), [[chinicuiles]] ([[vierme]] de [[maguey]]), [[Jumil|xotlinilli o jumiles]] ([[chinche]] de [[Monte (xeomorfoloxía)|monte]]) y los chahuis o xamoes ([[escarabayos]] del árbol de [[mezquite]]).&lt;ref name=gastro1 /&gt;&lt;ref name=gastro2 /&gt;

Del [[valle de Tulancingo]] destaquen les [[tulancingueñas]] que consiste nuna [[tortiella de maíz]] con quesu mariello y xamón bañaos en mueyu verde con cebolla y crema.&lt;ref name=gas /&gt;&lt;ref name=gastro /&gt; Los [[guajolotes (platillo)|guajolotes]] ye otru platillo consiste nun [[Boliyu (pan)|boliyu]] con frijoles negros, enchiladas tostaes con mantega y güevu cocíu nel so interior, los tradicionales son de güevu cocíu y de pollu;&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíos1=Ascencio|nome1=Abraham|títulu=Guajolote, platillo típicu de rexón Abargane de Tulancingo|url=http://www.oem.com.mx/laprensa/notes/n3571929.htm|obra=[[El Sol de Tulancingo]]|editorial=[[Organización Editorial Mexicana]]|fecha=15 d'ochobre de 2014 |fechaaccesu=30 d'avientu de 2015 |urlarchivu=https://archive.is/20160106050329/http://www.oem.com.mx/laprensa/notes/n3571929.htm |fechaarchivu=6 de xineru de 2016}}&lt;/ref&gt; anguaño adoptáronse munchos más ingredientes, como carne asao, salchicha, milanesa, pavu y xamón.&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome=Horacio |apellíu=Rodrigo|títulu=El primer puestu de &quot;Guajolotes&quot; foi instaláu en 1902: Lorenia Llira|url=http://hidalgo.milenio.com/cdb/doc/noticies2011/ca9be7y211681fe7d18543aaa8d02828 |fechaaccesu=31 de marzu de 2013|obra=[[Mileniu Diariu]]|editorial=Grupu Editorial Mileniu|fecha=23 d'avientu de 2012 |urlarchivu=https://archive.is/20130427031509/http://hidalgo.milenio.com/cdb/doc/noticies2011/ca9be7y211681fe7d18543aaa8d02828 |fechaarchivu=27 d'abril de 2013}}&lt;/ref&gt;

De la [[rexón Huasteca]], proceden los tamales de shala (ajonjolí molíu con especies, guisáu con frijoles), y mole con carne de puercu.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíos1=Perea|nome1=Lauro|títulu=XANTOLO: Tradición ancestral|url=http://www.oem.com.mx/esto/notas/n912515.htm|obra=[[El Sol de Tulancingo]]|editorial=[[Organización Editorial Mexicana]]|fecha=31 d'ochobre de 2008 |fechaaccesu=12 de xineru de 2015 |urlarchivu=https://archive.is/20150115060833/http://www.oem.com.mx/esto/notas/n912515.htm |fechaarchivu=15 de xineru de 2015}}&lt;/ref&gt; El [[zacahuil]] fechu a base de masa de maíz martajada, y rellenos con grandes cachos de carne.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Zacahuil ¡el tamal de los tamales!|url=http://www.mexicodesconocido.com.mx/zacahuil-el-tamal-de-los-tamales2.html|obra=Guía Méxicu Desconocíu |fechaaccesu=12 de xineru de 2015}}&lt;/ref&gt; Ente les bébores del estáu destaca'l [[pulque]], los [[curaos]] y el [[aguamiel]]; estes bébores peracábense principalmente nel [[Valle del Mezquital]] y los [[llanos de Apan]].&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Los pulques de Apan|url=http://www.mexicodesconocido.com.mx/los-pulques-de-apan.html|obra=Guía Méxicu Desconocíu |fechaaccesu=30 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt; Otra bébora ye'l [[carnavalito (bébora)|carnavalito]] ellaborada a base de [[tequila]], [[zusmiu de naranxa]], [[canela]] y [[azucre]].&lt;ref name=&quot;carnavalito1&quot;&gt;{{cita web |apellíu1=Féito|nome1=Diana |títulu=11 bébores mexicanes que tienes de conocer (porque non tou ye mezcal)|url=http://www.chilango.com/comida/11-bébores-mexicanes-que-tienes de conocer/|obra=Revista Chilango|fecha=19 d'abril de 2017 |fechaaccesu=14 d'avientu de 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;carnavalito2&quot;&gt;{{cita web |títulu=Diccionariu de bébores tradicionales de Méxicu|url=https://www.mexicodesconocido.com.mx/diccionariu-de bébores tradicionales-mexicanes-1.html|obra=Guía Méxicu Desconocíu |fechaaccesu=14 d'avientu de 2017}}&lt;/ref&gt;

=== Patrimoniu de la humanidá ===
{{Imaxe múltiple |
 posición_tabla = right
 | direición = vertical
 | anchu = 220
 | semeya1 = Templu y exconvento de San Francisco en Tepeji del Río, Hidalgo (México). 01.jpg| testu1 = [[Templu y exconvento de San Francisco (Tepeji)|Templu y exconvento San Franciscu d'Asís]] en [[Tepeji del Río]] el cual forma parte del [[Camín Real de Tierra Adientro]].
 | semeya2 = Zempoala Aqueduct, Acueductu del Padre Tembleque, Tepeyahualco Aqueduct 2.jpg| testu2 = Arquería Monumental del [[Acueductu del Padre Tembleque]] en [[Santiago Tepeyahualco]], [[conceyu de Zempoala (Hidalgo)|conceyu de Zempoala]].
}}
{{VT|Patrimoniu de la Humanidá en Méxicu}}

El [[Camín Real de Tierra Adientro]], yera una ruta comercial que diba dende la [[Ciudá de Méxicu]] hasta la ciudá de [[Santa Fe (Nuevu Méxicu)|Santa Fe]], [[Nuevu Méxicu]]. El 1 d'agostu de 2010 amestóse esti percorríu como [[Patrimoniu de la Humanidá]], dientro de la declaración atopen dos sitios nel estáu d'Hidalgo: el [[Templu y exconvento de San Francisco (Tepeji)|Templu y exconvento de San Franciscu d'Asís]] y el Tramu del Camín Real ente la ponte d'El Truébanu y l'antigua Facienda de La Cañada; dambos allugaos en [[Tepeji del Río de Ocampo]].&lt;ref name=camino&gt;{{cita web |autor=UNESCO |títulu=Camino Real de Tierra Adientro|url=http://whc.unesco.org/es/list/1351|obra=[[Patrimoniu de la Humanidá]]|editorial=[[Organización de les Naciones Xuníes pa la Educación, la Ciencia y la Cultura]] |fechaaccesu=8 d'avientu de 2016}}&lt;/ref&gt;

El Templu y exconvento San Francisco cunta con una fachada estremada en dos cuerpos, nel primeru reparar la entrada de mediu puntu enmarcáu con decoración de casetones;&lt;ref name=tepeji&gt;{{cita web |títulu=Exconvento de Tepeji del Río|url=http://cultura.hidalgo.gob.mx/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=1549:exconvento-de-tepeji-del-rio&amp;catid=147:exconventos&amp;Itemid=195|obra=Secretaría de Cultura|autor=Conseyu Estatal pa la Cultura y les Artes d'Hidalgo|editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]] |fechaaccesu=5 d'agostu de 2015 |urlarchivu=https://archive.is/20150805185635/http://cultura.hidalgo.gob.mx/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=1549:exconvento-de-tepeji-del-rio&amp;catid=147:exconventos&amp;Itemid=195 |fechaarchivu=5 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt; na segunda seición abrióse la ventana del coru.&lt;ref name=tepeji /&gt; A pesar de les series alteraciones efeutuaes na zona del [[claustru]], caltiénse la [[capiya abierta]].&lt;ref name=tepeji /&gt; Nel so interior los sos [[retablu|retablos]] orixinales sumieron pero caltienen delles pintures del [[periodu barrocu]].&lt;ref name=tepeji /&gt;

El [[Acueductu del Padre Tembleque]] foi nomáu como [[Patrimoniu de la Humanidá]] el 5 de xunetu del 2015, la construcción del acueductu empecipiar en 1554 y remató en 1571.&lt;ref&gt;{{cita web |autor=UNESCO |títulu=Sistema hidráulicu del acueductu del Padre Tembleque|url=http://whc.unesco.org/es/list/1463|obra=[[Patrimoniu de la Humanidá]]|editorial=[[Organización de les Naciones Xuníes pa la Educación, la Ciencia y la Cultura]] |fechaaccesu=8 d'avientu de 2016}}&lt;/ref&gt; La obra hidráulica foi diseñada pol flaire franciscanu [[Francisco de Tembleque]], pa llevar agua dende'l [[Tecajete (Hidalgo)|cuetu de Tecajete]] hasta la población d'[[Otumba]].&lt;ref&gt;{{cita web |autor=Cultura |títulu=Inscribe la UNESCO al Acueductu del Padre Tembleque na Llista del Patrimoniu Mundial|url=http://www.inah.gob.mx/es/boletines/495-inscribe-la-unesco-al acueductu-del padre-tembleca-en-la llista-del patrimoniu mundial|obra=[[Secretaría de Cultura (Méxicu)|Secretaría de Cultura]]|editorial=[[Gobiernu de Méxicu]]|fecha=5 de xunetu de 2015 |fechaaccesu=15 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |apellíu1=Montoya|nome1=Juan Ricardo|apellíos2=Salinas|nome2=Javier|apellíos3=Rodríguez|nome3=Ana Mónica|títulu=L'Acueductu del Padre Tembleque, na llista de patrimoniu mundial|url=http://www.jornada.unam.mx/2015/07/06/cultura/a06n1cul|obra=[[La Jornada]]|fecha=6 de xunetu de 2015 |fechaaccesu=15 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt;

== Servicios públicos ==

=== Sanidá ===
[[Ficheru:Hospital del niño en pachuca.jpg|left|220px|thumb|Hospital del Neñu DIF María Elena Sañudo inauguráu'l 25 de marzu de 2010 nun terrén de 36&amp;nbsp;000 m² (13&amp;nbsp;400 m² de construcción).&lt;ref name=DIF&gt;{{cita web |url=http://www.eluniversal.com.mx/estados/75307.html|nome=Dinorath |apellíu=Mota|títulu=Hospital del Neñu va ufiertar atención a cuatro estaos|fecha=26 de marzu de 2010 |fechaaccesu=8 de xunetu de 2011|obra=[[El Universal (Méxicu)|El Universal]]}}&lt;/ref&gt;]]

Pa Hidalgo en 2015, la [[esperanza de vida]] en total al nacer ye de 74.4 años, les muyeres tienen una esperanza de 76.9 años y los homes 72.1 años.&lt;ref name=dinamicahidalgo&gt;{{cita web |autor=INEGI|url=http://www.cuentame.inegi.org.mx/monografias/informacion/hgo/poblacion/dinamica.aspx?tema=me&amp;y=13|títulu=Dinámica d'habitantes d'Hidalgo|obra=Cúntame de Méxicu|editorial=[[Institutu Nacional d'Estadística y Xeografía]] |fechaaccesu=28 de febreru de 2017}}&lt;/ref&gt; Les principales causes de muerte fueron les enfermedaes del [[corazón]], [[diabetes mellitus]] y los tumores malinos.&lt;ref name=dinamicahidalgo /&gt;

Acordies con el Programa Sectorial de Salú 2011-2016» de la Secretaría de Salú del estáu d'Hidalgo; la delegación estatal del [[ISSSTE]] n'Hidalgo tien una población de 326&amp;nbsp;521 derechohabientes.&lt;ref name=SSA&gt;{{cita web |títulu=Actualización del Programa Sectorial de Salú 2011 – 2016|url=http://transparencia.hidalgo.gob.mx/descargables/ENTIDAES/CESalud/6POA's/ProgramaSectorialdeSalud20112016.pdf|obra=Secretaría de Salú|editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]]|fecha=2016 |fechaaccesu=3 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt; Cunten unidaes de primer nivel d'atención como: dos Clíniques de Medicina Familiar; ventinueve Unidad de Medicina Familiar; dos Consultorios auxiliares por conveniu, de les cualos quince unidad son mesmes y ventiún subrogadas.&lt;ref name=SSA /&gt; Les unidaes de segundu nivel del [[ISSSTE]] son: un Hospital Xeneral; dos Clíniques Hospitales y dos Clíniques de Medicina.&lt;ref name=SSA /&gt;

El [[IMSS]], nel so [[Programa Espolleta]], tien 215 Unidaes de Primer Nivel, 6 Módulos Urbanos y 11 Brigaes de Salú.&lt;ref name=SSA /&gt; Tocantes a les unidaes de segundu nivel nel estáu, hai un total de 4 hospitales rurales solidaridá en [[Metepec (Hidalgo)|Metepec]], [[Ixmiquilpan]], [[Zacualtipán d'Ánxeles]] y [[Huejutla de Reyes]].&lt;ref name=SSA /&gt; El [[IMSS]] nel so Réxime Ordinariu tien catorce Unidad de Primer Nivel, cuatro na rexón [[Pachuca]], trés na rexón [[Tulancingo]], cuatro na rexón [[Tula de Allende|Tula]], unu na rexón [[Ciudá Sahagún|Sahagún]], [[Tepeji del Río]] y [[Tizayuca]].&lt;ref name=SSA /&gt; 

Les unidaes de segundu nivel qu'esisten nel estáu faen un total de seis, una en cada rexón; cuatro Hospitales de Zona con Medicina Familiar, un Hospital Xeneral de Zona y un Hospital Xeneral de Sub-Zona.&lt;ref name=SSA /&gt;

=== Educación ===
La [[analfabetismu|tasa d'analfabetismu]] nel estáu d'Hidalgo ye de 8.2 %.&lt;ref group=.&gt;{{Harvsp|INEGI|2016|p=29}}&lt;/ref&gt; N'Hidalgo, el grau promediu d'escolaridá de la población de 15 años y más ye de 8.7 %, lo qu'equival a pocu más de segundu añu de secundaria.&lt;ref name=EducacionHidalgo /&gt; De cada 100 persones de 15 años y más; 6.7 % nun tienen nengún grau d'escolaridá; 56.9 % tienen la educación básica terminada; 20.3 % remataron la educación media cimera; 14.9 % concluyeron la educación cimera; y 1.2 % non especificáu.&lt;ref name=EducacionHidalgo&gt;{{cita web |autor=INEGI|url=http://cuentame.inegi.org.mx/monografias/informacion/hgo/poblacion/educacion.aspx?tema=me&amp;y=13 |títulu=Educación d'Hidalgo|obra=Cúntame de Méxicu|editorial=[[Institutu Nacional d'Estadística y Xeografía]] |fechaaccesu=2 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt;

&lt;center&gt;
{| class=&quot;toccolours&quot; style=&quot;background:white; float:center; margin-center:1em; font-size:90%; line-height:1.4em; width: 22em; text-align: left; width:70%;&quot;
|-
! colspan=6 style=&quot;background:#000044; color:white&quot; align=center | Educación nel estáu d'Hidalgo.
|- style=&quot;background:#007DC5;&quot; align=center
! rowspan =&quot;2&quot; | Nivel escolar
! colspan =&quot;3&quot; | Alumnos
! rowspan =&quot;2&quot; | Docentes
! rowspan =&quot;2&quot; | Escueles
|- style=&quot;background:#007DC5;&quot; align=center
! align=center | Total
! align=center | Muyeres
! align=center | Homes
|- style=&quot;background:#FFFCD6;&quot; align=center
|[[Educación preescolar|Preescolar]]
| 121 103 
| 59 936 
| 61 167
| 6159
| 3243
|- style=&quot;background:#fcfafb;&quot; align=center
|[[Educación primaria|Primaria]]
| 354 488 
| 174 216 
| 180 272
| 16 381
| 3238
|- style=&quot;background:#FFFCD6;&quot; align=center
| [[Educación secundaria|Secundaria]]
| 173 515 
| 85 630 
| 87 885
| 10 190 
| 1302
|- style=&quot;background:#C7DBF1;&quot; align=center
| Educación básica | 
649 106 
| 319 782 
| 329 324
| 32 730 
| 7783
|- style=&quot;background:#FFFCD6;&quot; align=center
| Bachilleratu xeneral 
| 75 930 
| 38 585 
| 37 345
| 6256 
| 441 
|- style=&quot;background:#fcfafb;&quot; align=center
| Bachilleratu teunolóxicu |
53 822 
| 26 768 
| 27 054 
| 5081 
| 108
|- style=&quot;background:#FFFCD6;&quot; align=center
| Profesional téunicu y/o bachiller 
| 4480
| 1966
| 2514
| 498
| 18
|- style=&quot;background:#C7DBF1;&quot; align=center
| Educación media cimera |
134 232 
| 67 319 
| 66 913 
| 11 835 
| 567 
|- style=&quot;background:#FFFCD6;&quot; align=center
| Normal
| 2900 
| 2014 
| 886 
| 339 
| 8
|- style=&quot;background:#fcfafb;&quot; align=center
| Universitaria y/o Teunolóxica |
88 372 
| 44 224 
| 44 148 
| 8573 
| 120 
|- style=&quot;background:#FFFCD6;&quot; align=center
| posgráu
| 4793 
| 2931 
| 1862 
| 867 
| 59 
|- style=&quot;background:#C7DBF1;&quot; align=center
| Educación cimera |
96 065 
| 49 169 
| 46 896 
| 9779 
| 133 {{refn|group=nota| La suma d'escueles per serviciu puede diferir del total, por cuenta de qu'esisten dalgunes qu'imparten más d'un serviciu.&lt;ref name=&quot;SEP&quot; /&gt;}}
|- style=&quot;background:#fcfafb;&quot; align=center
| Capacitación pal trabayu |
92 967 
| 62 389 
| 30 578 
| 1753 
| 118
|- style=&quot;background:#007DC5;&quot; align=center
| '''Total'''
| '''972 370'''
| '''498 659'''
| '''473 711 
| '''56 097'''
| '''8601'''
|-
|colspan=&quot;6&quot; align=&quot;center&quot; style=&quot;border-top: 2px #007DC5 solid;&quot;| &lt;small&gt;Fonte: [[SEP]]. Estadística del sistema d'educación n'Hidalgo. Ciclu escolar 2016-2017.&lt;ref name=SEP&gt;{{cita web |títulu=Estadística del sistema d'educación n'Hidalgo. Ciclu escolar 2016-2017|url=http://www.snie.sep.gob.mx/descargas/estadistica_y_indicadores/estadistica_y_indicadores_educativos_13HGO.pdf|autor=Subsecretaría de Planeación, Evaluación y Coordinación|obra=[[Secretaría d'Educación Pública (Méxicu)|Secretaría d'Educación Pública]]|editorial=[[Gobiernu de Méxicu]]|fecha=2017 |fechaaccesu=31 de marzu de 2018}}&lt;/ref&gt;&lt;/small&gt;
|}
&lt;/center&gt;

==== Educación media cimera ====
[[Ficheru:Ciudad del Conocimiento y de la Cultura 05.jpg|thumb|220px|right| [[Centru d'Estudios Científicos y Teunolóxicos]] Non. 16 del [[Institutu Politéunicu Nacional|IPN]] na Ciudá de la Conocencia y de la Cultura, alcontrada nes llendes municipales de [[Pachuca de Soto (conceyu)|Pachuca]] y [[San Agustín Tlaxiaca (conceyu)|San Agustín Tlaxiaca]].]]

En [[Educación media cimera (Méxicu)|nivel mediu superior]] atópense principalmente'l [[Colexu d'Estudios Científicos y Teunolóxicos del Estáu d'Hidalgo]] (Cecyteh), el [[Colexu de Bachilleres del Estáu d'Hidalgo]] (Cobaeh), les escueles preparatorias dependientes de la [[Universidá Autónoma del Estáu d'Hidalgo]] (UAEH), y les escueles del [[Centru de Bachilleratu Teunolóxicu Industrial y de Servicios]] (CBTis), y el [[Colexu Nacional d'Educación Profesional Téunica]] (Conalep).

La [[UAEH]] cuenta con trelce preparatorias, n'once conceyos distintos.&lt;ref name=&quot;UAEH&quot; /&gt; El Conalep cunta con seis planteles n'Hidalgo,&lt;ref&gt;{{cita web |autor1=[[Colexu Nacional d'Educación Profesional Téunica]]|títulu=Conalep Hidalgo|url=http://187.188.88.223/content/planteles/planteles.php|obra=[[Secretaría d'Educación Publica]]|editorial=[[Gobiernu de Méxicu]] |fechaaccesu=30 de marzu de 2018}}&lt;/ref&gt; y el CBTis cunta con doce planteles nel estáu d'Hidalgo.&lt;ref&gt;{{cita web |autor1=[[Direición Xeneral d'Educación Teunolóxica Industrial]]|títulu=Inforplanteles DGETI|url=http://www.sems.gob.mx/work/models/sems/Resource/11298/Inforplanteles_DGETI.pdf|obra=[[Secretaría d'Educación Publica]]|editorial=[[Gobiernu de Méxicu]] |fechaaccesu=30 de marzu de 2018}}&lt;/ref&gt; Tamién se enuentra el [[Centru d'Estudios Científicos y Teunolóxicos]] Non. 16 Hidalgo (CECyT Non. 16) del [[Institutu Politéunicu Nacional]], qu'empecipió actividaes el 20 d'agostu de 2012.&lt;ref&gt;{{cita web |autor=IPN|títulu=Historia|obra=CECyT Non. 16|editorial=[[Institutu Politéunicu Nacional]]|url=http://www.cecyt16.ipn.mx/Conocenos/Paginas/Historia.aspx |fechaaccesu=22 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt;

El [[Cecyteh]] crear en 1991 mientres l'alministración de gobernador [[Adolfo Llugo Verduzco]];&lt;ref name=&quot;Cecyteh&quot;&gt;{{cita web |autor1=[[Colexu d'Estudios Científicos y Teunolóxicos del Estáu d'Hidalgo]] |títulu=Antecedentes|url=http://www.cecyteh.edu.mx/antecedentes.php|obra=Secretaría d'Educación Pública|editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]] |fechaaccesu=30 de marzu de 2018}}&lt;/ref&gt; el 19 de mayu de 1992 la [[LIV Llexislatura del Congresu d'Hidalgo]], sanciona la creación del CECyTE Hidalgo por aciu el decretu Non. 229, col cual créase oficialmente;&lt;ref name=&quot;Cecyteh&quot; /&gt; y ye publicáu nel diariu oficial el día 6 de xunetu de 1992.&lt;ref name=&quot;Cecyteh&quot; /&gt; El Cecyteh cunta con 40 planteles nel territoriu estatal.&lt;ref&gt;{{cita web |autor1=[[Colexu d'Estudios Científicos y Teunolóxicos del Estáu d'Hidalgo]]|títulu= Estadística Básica|url=http://www.cecyteh.edu.mx/estadistica_basica.php|obra=Secretaría d'Educación Pública|editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]] |fechaaccesu=30 de marzu de 2018}}&lt;/ref&gt; El [[Cobaeh]] créase'l 28 de setiembre de 1984, por Decretu númberu 16 expedíu pola [[LII Llexislatura del Congresu d'Hidalgo]], y empecipia les sos operaciones formalmente'l 28 de spubeptiembre de 1987.&lt;ref&gt;{{cita web |autor1=[[Colexu de Bachilleres del Estáu d'Hidalgo]] |títulu=Antecedentes|url=https://www.cobaeh.edu.mx/Conteníos/Colexu/NuestraInstitucion.html|obra=Secretaría d'Educación Pública|editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]] |fechaaccesu=30 de marzu de 2018}}&lt;/ref&gt; El [[Cobaeh]] ta integráu por 53 planteles escolarizaos y 79 CEMSAD.&lt;ref&gt;{{cita web |autor1=[[Colexu de Bachilleres del Estáu d'Hidalgo]]|títulu=Estadística Básica|url=https://www.cobaeh.edu.mx/Conteníos/Colexu/EstadisticaBasica.html|obra=Secretaría d'Educación Pública|editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]] |fechaaccesu=30 de marzu de 2018}}&lt;/ref&gt;

==== Educación cimera ====
[[Ficheru:CIVE Pachuca.jpg|thumb|220px|left|Centru de Vinculación Internacional y Desarrollu Educativu (CEVIDE), dientro de la &quot;[[Ciudá de la Conocencia]]&quot; de la [[Universidá Autónoma del Estáu d'Hidalgo]] (UAEH) en [[Mineral de la Reforma]].]]

La [[Universidá Autónoma del Estáu d'Hidalgo]] (UAEH), ye la institución pública d'educación cimera más importante y antigua del estáu d'Hidalgo, fundóse'l 3 de marzu de 1869 col nome de ''Institutu Lliterariu y Escuela d'Artes y Oficios''; pal 24 de febreru de 1961, promúlgase'l decretu col que se crea la UAEH.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://mx.globedia.com/aniversario-universidad-autonoma-fidalgu|títulu=50 aniversariu de la Universidá Autónoma del Estáu de Hidalgo|nome=Daniel |apellíu=Higa|fecha=7 de marzu de 2001 |fechaaccesu=2 d'avientu de 2011|editorial=''Globedia.com''}}&lt;/ref&gt; La [[UAEH]] nel añu 2016 teníase una matrícula total de 56 908 estudiantes.&lt;ref name=&quot;UAEH&quot;&gt;{{cita web |autor1=UAEH|títulu=Plan de Desarrollu Institucional 2018-2023 (PDI)|url=https://www.uaeh.edu.mx/excelencia/vision.htm|obra=[[Universidá Autónoma del Estáu d'Hidalgo]]|fecha=2017 |fechaaccesu=30 de marzu de 2018}}&lt;/ref&gt; En nivel mediu superior cuntar con una matrícula de 21&amp;nbsp;913 alumnos, en llicenciatura tiense una matrícula de 34&amp;nbsp;100 alumnos y en nivel posgráu una matrícula de 895 alumnos.&lt;ref name=&quot;UAEH&quot; /&gt; Los seis principales institutos de la UAEH tán allugaos nos conceyos de: [[Pachuca de Soto (conceyu)|Pachuca de Soto]], [[Tulancingo de Bravo (conceyu)|Tulancingo de Bravo]], [[Mineral del Monte (conceyu)|Mineral del Monte]], [[San Agustín Tlaxiaca (conceyu)|San Agustín Tlaxiaca]] y [[Mineral de la Reforma]];&lt;ref name=&quot;UAEH&quot; /&gt; cuenta con nueve Escueles Cimeres n'[[Actopan (Hidalgo)|Actopan]], [[Apan]], [[Atotonilco de Tula]], [[Ciudá Sahagún]], [[Huejutla de Reyes]], [[Tepeji del Rio]], [[Tizayuca]], [[Tlahuelilpan]], y [[Zimapán]];&lt;ref name=&quot;UAEH&quot; /&gt; y dos campus en [[Tlaxcoapan]] y [[Ixtlahuaco]] en [[Lolotla (conceyu)|Lolotla]].&lt;ref name=&quot;UAEH&quot; /&gt;

El [[Institutu Teunolóxicu de Pachuca]] (ITP) ye una institución pública d'educación a [[educación cimera|nivel cimeru]] allugada en [[Pachuca de Soto]], fundar en [[1938]], como'l ''Institutu Politéunicu d'Hidalgo'', hasta'l 4 de setiembre de 1970, cuando s'autoriza la construcción del ''Institutu Teunolóxicu Rexonal Non.20'' y el 21 de setiembre de 1971 empecipia les sos actividaes, convirtiéndose nel actual ITP.&lt;ref name=ITP /&gt; L'Institutu Teunolóxicu de Pachuca cunta con una matrícula de 3152 alumnos, cuenta con una planta de 336 trabayadores, 217 docentes que sofiten l'actividá sustancial y 119 non docentes que se desempeñen n'actividaes axetives.&lt;ref name=ITP&gt;{{cita web |autor=ITP|url=http://www.itpachuca.edu.mx/historia.html|títulu=Historia d'Institutu |fechaaccesu=2 d'avientu de 2011|obra=[[Institutu Teunolóxicu de Pachuca]]}}&lt;/ref&gt; 

El 11 d'agostu de 2014 inaugurar de forma oficial la [[Ciudá de la Conocencia y de la Cultura]], complexu destináu a la educación, desenvolvimientu, teunoloxía ya investigación en que'l so proyeutu establecer una superficie de 178&amp;nbsp;hai nes llendes municipales de [[Pachuca de Soto (conceyu)|Pachuca]] y [[San Agustín Tlaxiaca (conceyu)|San Agustín Tlaxiaca]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |títulu=Ciudad de la Conocencia, proyeutu históricu|url=http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n2664417.htm |nome=Francisco |apellíu=Hernández |fechaaccesu=21 d'agostu de 2012|editorial=[[Organización Editorial Mexicana]]|obra=[[El Sol d'Hidalgo]]|fecha=21 d'agostu de 2012 |urlarchivu=https://archive.is/20130413151504/http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n2664417.htm |fechaarchivu=13 d'abril de 2013}}&lt;/ref&gt; Dientro d'esti complexu 60 hai tán destinaes al [[Institutu Politéunicu Nacional]].&lt;ref&gt;{{cita web |autor=La Redaición|títulu=Da gobernador d'Hidalgo bienvenida al IPN|url=http://www.eluniversal.com.mx/notas/865414.html |fechaaccesu=21 d'agostu de 2012|obra=[[El Universal (Méxicu)|El Universal]]|fecha=20 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt; Otres instituciones de calter públicu son les Universidaes Politéuniques de [[Universidá Politéunica de Tulancingo|Tulancingo]], [[Universidá Politéunica de Pachuca|Pachuca]], [[Universidá Politéunica de Francisco I. Madero|Francisco I. Madero]], [[Universidá Politéunica de Huejutla|Huejutla]] y la [[Universidá Politéunica Metropolitana d'Hidalgo|Metropolitana d'Hidalgo]].&lt;ref name=&quot;Descentralizaos&quot;&gt;{{cita web |títulu=Organismos Descentralizaos|url=http://www.hidalgo.gob.mx/page/organismos_descentralizaos|editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]] |fechaaccesu=13 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt; Les Universidá Teunolóxiques de [[Universidá Teunolóxica de Tula-Tepeji|Tula-Tepeji]], [[Universidá Teunolóxica de Tulancingo|Tulancingo]], [[Universidá Teunolóxica de la Huasteca Hidalguense|Huasteca Hidalguense]], [[Universidá Teunolóxica del Valle del Mezquital|Valle del Mezquital]], y de la [[Universidá Teunolóxica de la Sierra Hidalguense|Sierra Hidalguense]].&lt;ref name=&quot;Descentralizaos&quot; /&gt; Amás de los Institutu Teunolóxicos Superiores d'[[Institutu Teunolóxicu Superior de Huichapan|Huichapan]], [[Institutu Teunolóxicu Superior del Occidente del Estáu de Hidalgo|Occidente]] y [[Institutu Teunolóxicu Superior del Oriente del Estáu de Hidalgo|Oriente]].&lt;ref name=&quot;Descentralizaos&quot; /&gt;

Ente los centros de calter priváu qu'imparten estudios a nivel cimeru sobresalen: el [[Centru Hidalguense d'Estudios Cimeros]] (CENHIES) institución privada d'educación de niveles básicu a superior; la [[Universidá del Fútbol y Ciencies del Deporte]] la cual cunta con un modelu d'enseñanza en redol al [[deporte]]. Tamién sobresalen la [[Universidá La Salle]], [[Universidá La Salle Pachuca|Campus Pachuca]] (ULSA) y l'[[Institutu Teunolóxicu y d'Estudios Cimeros de Monterrey|Institutu Teunolóxicu d'Estudios Cimeros de Monterrey]], [[Institutu Teunolóxicu y d'Estudios Cimeros de Monterrey, Campus Hidalgo|Campus Hidalgo]] (ITESM).

=== Seguridá ===
[[Ficheru:Transito vehicular pachuca.jpg|thumb|right|220px|[[Vehículu policial|Patrulla]] de Tránsitu y vialidad de la policía municipal de Pachuca.]]

Los conceyos con mayor incidencia delictiva; son [[Pachuca de Soto (conceyu)|Pachuca de Soto]], [[Tulancingo de Bravo (conceyu)|Tulancingo de Bravo]], [[Tula de Allende (conceyu)|Tula de Allende]], [[Ixmiquilpan (conceyu)|Ixmiquilpan]], [[Tizayuca (conceyu)|Tizayuca]], [[Mixquiahuala de Juárez (conceyu)|Mixquiahuala de Juárez]], [[Conceyu de Actopan (Hidalgo)|Actopan]], [[Huejutla de Reyes (conceyu)|Huejutla de Reyes]], [[Tepeapulco (conceyu)|Tepeapulco]] y [[Mineral de la Reforma]], nos cualos xenérase'l 70 % de los delitos denunciaos na entidá.&lt;ref name=PED2011 /&gt;

La Rede Estatal de Telecomunicaciones ta integrada pel Centru de Control, Comandu, Comunicaciones y Cómputu (C4) Pachuca; el Subcentro C4 Tula, el Subcentro C4 Tulancingo y catorce casetes (dolce repetidores de radiu y dos pa enllaces de microondes).&lt;ref name=PED2011 /&gt; La rede ufierta una cobertoria de radiocomunicación correspondiente a 84 % del territoriu estatal.&lt;ref name=PED2011 /&gt; Cuntar con tres Sistemes Videu vixilancia Urbana instalaos nes ciudaes de [[Pachuca]], [[Tula de Allende|Tula]] y [[Tulancingo]], cada unu cunta con un Centru d'Alministración y Monitoreo.&lt;ref name=PED2011 /&gt;

El sistema penitenciariu d'Hidalgo entiende doce Centro de Readaptación Social (CERESO) y cinco distritales, según un Centru d'Internamientu p'Adolescentes.&lt;ref name=PED2011 /&gt; Según l'Índiz de Paz Méxicu 2015 (IPM), Pachuca allugar nel quintu llugar de les ciudaes más segures de [[Méxicu]] y ye la segunda ciudá más segura d'Hidalgo, dempués de [[Tulancingo]].&lt;ref name=&quot;IEP&quot;&gt;{{cita publicación |url=http://economicsandpeace.org/wp-content/uploads/2015/06/Mexico-Peace-Index-2015-Spanish-Report.pdf|autor=IEP|títulu=Índiz de Paz Méxicu 2015 (IPM)|fecha=2015 |fechaaccesu=8 d'ochobre de 2017|obra=[[:en:Institute for Economics and Peace|Institute for Economics and Peace]]|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt;

=== Agua potable y saneamientu ===
[[Ficheru:La presa.jpg|thumb|220px|left|[[Presa El cedral]] nel [[Parque nacional El Mozu]] qu'abastez d'agua potable a la [[Zona metropolitana de Pachuca]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://184.154.16.107/PMD.pdf|títulu=Plan Municipal de Desarrollu de Pachuca de Soto (2012-2016)|fecha=2012 |fechaaccesu=27 d'abril de 2012|obra=[[Conceyu de Pachuca de Soto]]|formatu=PDF |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130525113143/http://184.154.16.107/PMD.pdf |fechaarchivu=25 de mayu de 2013}}&lt;/ref&gt;]]

Nel estáu'l 94.1 % de la población cunta con serviciu d'agua potable, y el 89.4 % cuenta con serviciu d'alcantarelláu.&lt;ref name=subsectoragua&gt;{{cita web |autor=[[Comisión Nacional de l'Agua]] |títulu=Situación del Subsector Agua Potable, Drenaxe y Saneamientu|url=http://files.conagua.gob.mx/conagua/publicaciones/Publicaciones/SGAPDS-4-17.pdf|obra=[[Secretaría de Mediu Ambiente y Recursos Naturales (Méxicu)|Secretaría de Mediu Ambiente y Recursos Naturales]]|editorial=[[Gobiernu de Méxicu]]|fecha=2017 |fechaaccesu=31 de marzu de 2018|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt; El volume d'agua suministrada na entidá y el volume d'agua desagafada ye de 4321&amp;nbsp;l/s y 4155&amp;nbsp;l/s respeutivamente con un porcentaxe de desinfeición llográu de 96.2 %.&lt;ref name=subsectoragua /&gt;

La cobertoria pa la población urbana ye de 73 % y 36 % nel mediu rural.&lt;ref name=SAGARPA /&gt; La demanda d'agua pa usu agrícola representa más del 90.0 %, la demanda pa usu urbanu ye de 5 % de la demanda total,&lt;ref name=SAGARPA /&gt; l'usu nel sector industrial y mineru representa solo 2.0 % de la demanda total, la industria llétrico tamién rique 2.0 % de la demanda total.&lt;ref name=SAGARPA /&gt;

Nel estáu d'Hidalgo atopen cuatro distritos de riego. Los distritos 003 (Tula) y 100 (Alfajayucan) nel Valle del Mezquital, representen 97.5 % de la superficie total de riego, bien per debaxo ta'l distritu 028 (Tulancingo), que representa tan solo'l 1.5 % de la superficie irrigada.&lt;ref name=SAGARPA /&gt; El [[agua soterraño]] ye malo d'esplotar nes zones montascoses.&lt;ref name=SAGARPA /&gt; Hidalgo atópase dientro de la rexón hidrolóxica &quot;[[Ríu Pánuco]]&quot;, cola salvedá d'una pequeña estensión al oriente que pertenez a la rexón &quot;Tuxpan-Nautla&quot;, onde l'aprovechamientu hidráulicu ye mínimu.&lt;ref name=SAGARPA /&gt;

L'estáu d'Hidalgo cunta con venticinco [[Estación de tratamientu d'agua potable|Plantes potabilizadoras municipales]] con una capacidá instalada de 449&amp;nbsp;l/s y un caudal potabilizado de 414&amp;nbsp;l/s;&lt;ref name=subsectoragua /&gt;&lt;ref name=PlantasPota&gt;{{cita web |autor1=[[Comisión Nacional de l'Agua]]|títulu=Inventariu Nacional de Plantes Municipales de Potabilización y de Tratamientu d'Agües Residuales n'Operación|url=http://files.conagua.gob.mx/conagua/publicaciones/Publicaciones/SGAPDS-6-17.pdf|obra=[[Secretaría de Mediu Ambiente y Recursos Naturales (Méxicu)|Secretaría de Mediu Ambiente y Recursos Naturales]]|editorial=[[Gobiernu de Méxicu]]|fecha=2016 |fechaaccesu=31 de marzu de 2018}}&lt;/ref&gt; tamién cunta con cincuenta y un [[Tratamientu d'agües residuales|plantes de tratamientu]] d'[[Agües grises|agües residuales municipales]] con una capacidá instalada de 24&amp;nbsp;122&amp;nbsp;l/s y un caudal potabilizado de 657&amp;nbsp;l/s con una cobertoria del 26.5 %.&lt;ref name=subsectoragua /&gt;&lt;ref name=PlantasPota /&gt; Nel estáu atopa la [[Planta de Tratamientu d'Agües Residuales Atotonilco]] allugada en [[Atotonilco de Tula]] nun terrén de 160 hectárees.&lt;ref name=tratamientu1&gt;{{cita web |autor=NOTIMEX|títulu=Va Operar n'Hidalgo la mayor planta de tratamientu d'agua del mundu|url=http://eleconomista.com.mx/estaos/2013/06/05/operara-fidalgu-mayor-planta-tratamientu-agua-mundu|obra=L'Economista|fecha=5 de xunu de 2013 |fechaaccesu=28 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt; La capacidá de saneamientu va ser de 35&amp;nbsp;000 metros cúbicos per segundu, 23&amp;nbsp;000&amp;nbsp;l/s en promediu y 12&amp;nbsp;000&amp;nbsp;l/s adicionales en temporada d'agua.&lt;ref&gt;{{cita web |autor1=[[Comisión Nacional de l'Agua]]|títulu=Planta de Tratamientu d'Agües Residuales Atotonilco|url=http://www.conagua.gob.mx/CONAGUA07/Publicaciones/Publicaciones/SGAPDS-19-11.pdf|obra=[[Secretaría de Mediu Ambiente y Recursos Naturales (Méxicu)|Secretaría de Mediu Ambiente y Recursos Naturales]]|editorial=[[Gobiernu de Méxicu]] |fechaaccesu=28 d'avientu de 2015|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt;

=== Manexu de residuos ===
[[Ficheru:Pachuquilla-2.jpg|thumb|200px|Un [[contenedor de basura]] en [[Pachuquilla]].]]

Hidalgo, produció 737&amp;nbsp;000 tonelaes de residuos en 2011, aprosimao'l 1.5% de la xeneración nacional.&lt;ref name=MAYRN /&gt; Concentrándose principalmente n'[[Conceyu de Actopan (Hidalgo)|Actopan]], [[Huejutla de Reyes (conceyu)|Huejutla de Reyes]], [[Ixmiquilpan (conceyu)|Ixmiquilpan]], [[Mineral de la Reforma]], [[Pachuca de Soto (conceyu)|Pachuca de Soto]], [[Tizayuca (conceyu)|Tizayuca]] y [[Tulancingo de Bravo (conceyu)|Tulancingo de Bravo]].&lt;ref name=MAYRN /&gt; Nel estáu d'Hidalgo, envalórase una xeneración [[per cápita]] de 0.806 kg.hab/día, [[Pachuca de Soto (conceyu)|Pachuca de Soto]] contribúi col mayor porcentaxe 15.01 % en contraste cola de [[Zacualtipán d'Ánxeles (conceyu)|Zacualtipán d'Ánxeles]] col 2.05 %.&lt;ref name=ambiental /&gt; Destaquen refugayes como [[papel]], [[cartón]], [[plásticu]] y fibres sintétiques.&lt;ref name=basurapachuca&gt;{{cita web |nome=Jorge |apellíu=Martínez|títulu=Pachuca xenera 15 % de la basura de la entidá|url=http://www.criteriohidalgo.com/notes.asp?id=107876 |fechaaccesu=2 d'agostu de 2012|obra=Periódicu Criteriu|fecha=1 d'agostu de 2012 |urlarchivu=https://archive.is/20130308022526/http://www.criteriohidalgo.com/notes.asp?id=107876 |fechaarchivu=8 de marzu de 2013}}&lt;/ref&gt;

En cuasi la totalidá de los 84 conceyos que conformen la entidá, escarecer de sistemes fayadizos de manexu y disposición final de les Residuos Sólides Urbanos (SRU).&lt;ref name=ambiental /&gt; Esisten otros sitios, conocíos como vertideros controlaos, qu'en total contabilicen 49, nos cualos envalórase que se dispón el 6.6 %; coles mesmes, como una aición de la xestión integral nel manexu de los RSU envalórase qu'un 2.0 % recíclase.&lt;ref name=ambiental /&gt; En contraste, ente les opciones irregulares pa disponer los RSU xeneraos diariamente, envalórase qu'un 50.0 % correspuende a tiraderos a cielu abiertu y el 21.0 % ye suxetu a quema.&lt;ref name=ambiental /&gt;

Nel estáu d'Hidalgo cuntar con seis relleno sanitarios en [[Pachuca de Soto (conceyu)|Pachuca de Soto]], [[Apan (conceyu)|Apan]], [[Santiago Tulantepec de Llugo Guerrero (conceyu)|Santiago Tulantepec de Llugo Guerrero]], [[Tula de Allende (conceyu)|Tula de Allende]] y [[Chapantongo (conceyu)|Chapantongo]].&lt;ref name=MAYRN /&gt; Tamién se cunten con 14 rellenos sanitarios municipales allugaos en [[Chilcuautla (conceyu)|Chilcuautla]], [[Cuautepec de Hinojosa (conceyu)|Cuautepec de Hinojosa]], [[Conceyu de Francisco I. Madero (Hidalgo)|Francisco I. Madero]], [[Huasca de Ocampo (conceyu)|Huasca de Ocampo]], [[Tecozautla (conceyu)|Tecozautla]], [[San Agustín Metzquititlán (conceyu)|San Agustín Metzquititlán]], [[Tasquillo (conceyu)|Tasquillo]], [[Tlanalapa (conceyu)|Tlanalapa]], [[Villa de Tezontepec (conceyu)|Villa de Tezontepec]], [[Conceyu de Zempoala (Hidalgo)|Zempoala]], [[Huichapan (conceyu)|Huichapan]], [[Metztitlán (conceyu)|Metztitlán]], [[Pisaflores (conceyu)|Pisaflores]] y [[Tepeji del Río de Ocampo (conceyu)|Tepeji del Río de Ocampo]].&lt;ref name=MAYRN /&gt;

El 14 de mayu de 2013, inauguróse una planta de separación de residuos sólides urbanos con infraestructura pa procesar 400 tonelaes diaries, con basura de la ciudá y la so contorna, la planta atópase allugada na comunidá de San Juan Tilcuautla, nel [[conceyu de San Agustín Tlaxiaca]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíos1=Ramírez|nome1=Abraham|títulu=Inauguraron Planta de Separación de Residuos Sólides Urbanos|url=http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n2983535.htm|obra=[[El Sol d'Hidalgo]]|editorial=[[Organización Editorial Mexicana]]|fecha=15 de mayu de 2013 |fechaaccesu=9 de xineru de 2015 |urlarchivu=https://archive.is/20150110221002/http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n2983535.htm |fechaarchivu=10 de xineru de 2015}}&lt;/ref&gt;

== Infraestructura ==

=== Carreteres y autopistes ===
[[Ficheru:Puente Texcapa.jpg|thumb|220px|right|[[Ponte Texcapa]], ente les llendes estatales d'Hidalgo y Puebla.]]

La Rede Carretera consta de 11&amp;nbsp;830 quilómetros y ta compuesta de la siguiente manera: 931.8 quilómetros (el 7.87 % del total) correspuenden a la rede de Carreteres Federales;&lt;ref name=obraspublicas&gt;{{cita web |títulu=Actualización del Programa Sectorial d'Obres Públiques y Ordenamientu Territorial (2011-2016)|url=http://sepladerym.hidalgo.gob.mx/institucional/Programes/docs/sectoriales/SOPOT.pdf|obra=Secretaría d'Obres Públiques y Ordenamientu Territorial|editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]] |fechaaccesu=9 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt; 2528 quilómetros (el 21.37 % del total) correspuenden a la Rede de Carreteres Alimentadores Estatales ente que 8370 (el 70.76 % del total) quilómetros correspuenden a la Rede de Caminos Rurales y Fiendes.&lt;ref name=obraspublicas /&gt; L'[[autopista]] [[Arcu Norte]], tien un llargor de 223 quilómetros, con esviaciones escontra les ciudaes de [[Tula de Allende]] y [[Pachuca de Soto]] esta ye una [[autopista]] que xune'l [[Rexones de Méxicu|centro del país]] ensin tener que cruciar pola [[Ciudá de Méxicu]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Redaición|url=http://impreso.milenio.com/node/8131493|títulu=Por Hidalgo, 70.3 km del Arcu Norte|fecha=25 de payares de 2009 |fechaaccesu=24 de xunu de 2010|editorial=Grupu Editorial Mileniu|obra=[[Mileniu Diariu]] |urlarchivu=https://archive.is/20120629003217/http://www.milenio.com/cdb/doc/impresu/8131493 |fechaarchivu=29 de xunu de 2012}}&lt;/ref&gt;

Les principales rutes que crucien l'estáu son: [[Carreteres de Méxicu|carreteres federales]], la [[Carretera Federal 85|Carretera Federal 85 Méxicu-Laredo]]; la [[Carretera Federal 105]], vía curtia a [[Tampico]] que toca a [[Mineral del Monte (conceyu)|Mineral del Monte]], [[Omitlán de Juárez (conceyu)|Omitlán de Juárez]], [[Atotonilco el Grande (conceyu)|Atotonilco el Grande]], [[Zacualtipán d'Ánxeles (conceyu)|Zacualtipán d'Ánxeles]], [[Molango de Escamilla (conceyu)|Molango de Escamilla]] y [[Huejutla de Reyes (conceyu)|Huejutla de Reyes]]; la [[Carretera Federal 130]] escontra [[Túxpam]] por [[Tulancingo]] y [[Acaxochitlán]], con esviación nel Ocote (km 14) escontra [[Tepeapulco]].

=== Rede ferroviaria ===
[[Ficheru:El Tren por las vias de Apan.JPG|thumb|220px|left|[[Ferrocarril]] en [[Apan]].]]

La [[rede ferroviaria]] que complementa'l sistema de comunicaciones cunta con 865 quilómetros, de les cualos 708&amp;nbsp;km correspuenden a les troncales y ramales.&lt;ref name=InfraHidalgo /&gt; El 90 % presenten una antigüedá de más de 50 años y atópense en desusu.&lt;ref name=InfraHidalgo&gt;{{cita web |autor=INEGI|url=http://cuentame.inegi.org.mx/monografias/informacion/hgo/economia/infraestructura.aspx?tema=me&amp;y=13 |títulu=Infraestructura|obra=Cúntame de Méxicu|editorial=[[Institutu Nacional d'Estadística y Xeografía]] |fechaaccesu=9 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt;

Nel estáu, la infraestructura de ferrocarriles solo preséntase na rexón sur, ente [[Tula de Allende]] y [[Huichapan]] como sofitu a la industria cementera, coneutando cola ciudá de [[Pachuca de Soto]], [[Tezontepec]], [[Tulancingo]], [[Ciudá Sahagún]] y [[Apan]], ente otros poblaos, quien tienen comunicación cola rede ferroviaria de carga del [[estáu de Méxicu]] y [[Tlaxcala]].&lt;ref name=Areas2 /&gt;

=== Tresporte ===
[[Ficheru:Aeropuerto Pachuca.jpg|thumb|right|220px|Panorámica del [[Aeropuertu Nacional Inxenieru Juan Guillermo Villasana]] en [[Pachuca de Soto]].]]

Les principales [[central camionera|terminal d'autobuses]] del estáu son les de: [[Pachuca]], [[Tulancingo]], [[Tula de Allende|Tula]], [[Actopan (Hidalgo)|Actopan]], [[Huejutla]]. L'estáu na so mayoría atópase enclaváu na [[Sierra Madre Oriental]], lo que fai que tenga un bien altu grau de comunidaes aisllaes, de mal accesu y bien llindaes nes sos comunicaciones. El 16 d'agostu de 2015, foi puestu en funcionamientu'l [[Tuzobús]], na [[Zona metropolitana de Pachuca]].

L'estáu operen trés [[aeropuertu|aeropuertos]], l'[[aeropuertu de Pachuca]], y dos aeródromos de curtiu algame, allugaos en [[Aeródromu de Molango|Molango (Compañía minera Autlán)]] y [[Aeródromu de Tizayuca|Tizayuca (particular)]], estes pistes tán coordinaes pol aeropuertu de Pachuca.&lt;ref name=aereo&gt;{{cita publicación |autor=Redaición|url=http://impreso.milenio.com/node/8662147|títulu=De 6 aeródromos namái queden dos|fecha=24 d'ochobre de 2009 |fechaaccesu=22 de xunetu de 2010|editorial=Grupu Editorial Mileniu|obra=[[Mileniu Diariu]] |urlarchivu=https://archive.is/20130411092618/http://www.milenio.com/cdb/doc/impresu/8662147 |fechaarchivu=11 d'abril de 2013}}&lt;/ref&gt; L'[[aeropuertu]] más importante ye'l de [[Pachuca de Soto]], oficialmente llamáu [[Aeropuertu Nacional Inxenieru Juan Guillermo Villasana]], llamáu n'honor a [[Juan Guillermo Villasana]].&lt;ref name=aereo /&gt; Tien una pista de recubrimientu asfálticu de 2200 m de llargor, 26&amp;nbsp;m d'anchu y dispón d'una superficie de 36&amp;nbsp;hai, la pista apunta al aldu 033°/213°, en tantu los númberos indicativos nos estremos de la llinia son 03 y 21.&lt;ref name=aereo2&gt;{{cita web |apellíu1=Gabriela Porter|nome1=Rosa|títulu=Amorrenta aeropuertu de Pachuca tres 37 años d'operaciones|url=http://www.cronica.com.mx/notas/2012/710083.html|obra=Periódicu La Crónica de Güei|fecha=26 de payares de 2012 |fechaaccesu=9 de xineru de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=aereo1&gt;{{cita web |apellíu1=Gabriela Porter|nome1=Rosa|títulu=Amplíen la vixencia del aeropuertu en Pachuca|url=http://www.cronicahidalgo.com/2014/02/amplian-la vixencia-del aeropuertu-en-pachuca/|obra=Periódicu La Crónica de Güei |fechaaccesu=9 de xineru de 2015}}&lt;/ref&gt;

=== Medios de comunicación ===
{{VT|Estaciones de radio nel estáu d'Hidalgo|l1=Estaciones de radio nel estáu d'Hidalgo}}
[[Ficheru:Los Romeros - 091.JPG|thumb|220px|left|Antenes tresmisores del Telepuerto Tulancingo y sirvió pa la tresmisión de los [[Xuegos Olímpicos de Méxicu 1968]].&lt;ref name=antena /&gt;]]

Na ciudá de [[Pachuca de Soto]], atópase l'organismu gubernamental [[Radio y Televisión d'Hidalgo]] creáu en 1982.&lt;ref name=&quot;RyTH&quot;&gt;{{cita publicación |apellíos1=González|nome1=Eduardo|títulu=Radio y TV d'Hidalgo|url=http://www.milenio.com/robles/eduardo_gonzalez_intelectoopuesto/Radio-TV-Hidalgo_18_641515886.html|obra=[[Mileniu Diariu]]|editorial=Grupu Mileniu|fecha=6 d'avientu de 2015 |fechaaccesu=31 de marzu de 2018}}&lt;/ref&gt; Esti organismu encargar de la estación de [[televisión pública]], [[Canal 3 Hidalgo]], creáu'l 24 de payares de 1982;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://docs.mexico.justia.com.s3.amazonaws.com/estatales/fidalgu/llei-que-crea-la canal-de-television-del gobiernu-del estado-de-hidalgo.pdf |títulu=Ley que crea la canal de televisión del Gobiernu del Estáu d'Hidalgo |fechaaccesu=3 de xunu de 2010|editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]]|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt; y d'once aparques de radiu allugaes en: Pachuca, Tula, Actopan, Ixmiquilpan, Huichapan, Jacala, Tlanchinol, San Bartolo Tutotepec, Huejutla y Tepeapulco.&lt;ref name=&quot;RyTH&quot; /&gt;

Cuntar cola estación de radio La Voz del Pueblu Hñahñu ([[XHCARH]]) en [[Cardonal]], perteneciente a la [[Comisión Nacional pal Desarrollu de los Pueblos Indíxenes]] (CDI);&lt;ref name=VozHnahnu /&gt; empecipiáronse pruebes de tresmisión el 16 de xunetu de 1998, y foi inaugurada oficialmente'l 12 de xineru de 1999.&lt;ref name=VozHnahnu&gt;{{cita web |autor=CDI|títulu=XECARH / XHCARH La voz del pueblu Hñahñu|url=http://www.cdi.gob.mx/ecosgobmx/xecarh.php|obra=[[Comisión Nacional pal Desarrollu de los Pueblos Indíxenes]] |fechaaccesu=31 de marzu de 2018}}&lt;/ref&gt; Tresmite en [[idioma otomí]], [[náhuatl]] y español, y abarca gran parte d'Hidalgo y de los estaos de [[Querétaro]], [[Veracruz]], [[San Luis Potosí]] y l'[[estáu de Méxicu]].&lt;ref name=VozHnahnu /&gt; La [[Universidá Autónoma del Estáu d'Hidalgo]] cuenta con cuatro radiodifusoras Pachuca, en Huejutla, San Bartolo Tutotepec y Zimapán.&lt;ref&gt;{{cita web |autor1=UAEH|títulu=Sistema Universitariu de Radio y Televisión|url=https://www.uaeh.edu.mx/radioytv/|obra=[[Universidá Autónoma del Estáu d'Hidalgo]] |fechaaccesu=31 de marzu de 2018}}&lt;/ref&gt;

[[El Sol d'Hidalgo]] ye un periódicu llocal, fundáu'l 27 de xunu de 1949;&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome=Juan Manuel|apellíu=Menes Llaguno|enllaceautor=Juan Manuel Menes Llaguno|url=https://www.elsoldehidalgo.com.mx/local/68-aniversariu-de-el sol-de-fidalgu|títulu=68 aniversariu d'El Sol d'Hidalgo|editorial=[[Organización Editorial Mexicana]]|obra=[[El Sol d'Hidalgo]]|fecha=25 de xunu de 2017 |fechaaccesu=4 de xunetu de 2017}}&lt;/ref&gt; de periodicidad diaria con un promediu de circulación 27&amp;nbsp;727 exemplares.&lt;ref name=&quot;ElSoldeHidalgo&quot;&gt;{{cita web |autor=Sistema d'Información Cultural|url=https://sic.gob.mx/ficha.php?table=impresos&amp;table_id=225|títulu=El Sol d'Hidalgo. Publicaciones periódiques en Pachuca de Soto, Hidalgo |fechaaccesu=18 de xunu de 2011|editorial=[[Gobiernu de Méxicu]]|obra=[[Secretaría de Cultura (Méxicu)|Secretaría de Cultura]]}}&lt;/ref&gt; [[El Sol de Tulancingo]], fundáu'l 13 d'abril de 1978, con un tiraje de 6946 exemplares, de periodicidad diaria.&lt;ref name=&quot;ElSoldeTulancingo&quot;&gt;{{cita web |autor=Sistema d'Información Cultural|url=https://sic.gob.mx/ficha.php?table=impresos&amp;table_id=228|títulu=El Sol de Tulancingo. Publicaciones periódiques en Tulancingo, Hidalgo |fechaaccesu=18 de xunu de 2011|editorial=[[Gobiernu de Méxicu]]|obra=[[Secretaría de Cultura (Méxicu)|Secretaría de Cultura]]}}&lt;/ref&gt; Dambos periódicos son miembros de la [[Organización Editorial Mexicana]].&lt;ref name=&quot;ElSoldeHidalgo&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;ElSoldeTulancingo&quot; /&gt;

[[Milenio Hidalgo]] ye otru periódicu d'importancia na ciudá fundáu'l 30 de marzu de 2004; de periodicidad diaria con un promediu de circulación 8929 exemplares.&lt;ref&gt;{{cita web |autor=Sistema d'Información Cultural|url=https://sic.gob.mx/ficha.php?table=impresos&amp;table_id=229|títulu=Mileniu Hidalgo. Publicaciones periódiques en Pachuca de Soto, Hidalgo |fechaaccesu=18 de xunu de 2011|editorial=[[Gobiernu de Méxicu]]|obra=[[Secretaría de Cultura (Méxicu)|Secretaría de Cultura]]}}&lt;/ref&gt; Otros [[prensa escrita|periódicos]] que publiquen nel estáu son: Unomásuno Hidalgo; Síntesis, El Periódicu d'Hidalgo; [[El Reló d'Hidalgo]]; [[La Crónica de Güei|La Crónica de Güei n'Hidalgo]]; [[El Vistu Bonu]]; [[El Independiente de Hidalgo]] y [[Periódicu Ruta]].&lt;ref&gt;{{cita web |autor=Sistema d'Información Cultural|url=https://sic.gob.mx/llista.php?table=impresos&amp;disciplina=&amp;tao_id=13 |títulu=Publicaciones periódiques n'Hidalgo |fechaaccesu=18 de xunu de 2011|editorial=[[Gobiernu de Méxicu]]|obra=[[Secretaría de Cultura (Méxicu)|Secretaría de Cultura]]}}&lt;/ref&gt;

La [[telepuerto|Estación Terrenal de Telecomunicaciones]] [[Tulancingo]] componer por dos complexos, que son el [[Telepuerto Tulancingo]] y el [[Centru de Datos Tulancingo]]. Estes instalaciones son propiedá de [[Telecomm-Telégrafo|Telecomunicaciones de Méxicu]].&lt;ref name=antena&gt;{{cita publicación |nome=Alejandro |apellíu=Suárez|títulu=En Telepuerto desconocen el proyeutu AEXA|url=http://www.milenio.com/cdb/doc/impresu/8658561 |fechaaccesu=10 de xunetu de 2012|obra=[[Mileniu Diariu]]|editorial=Grupu Editorial Mileniu|fecha=17 d'ochobre de 2009 |urlarchivu=https://archive.is/20130411084746/http://www.milenio.com/cdb/doc/impresu/8658561 |fechaarchivu=11 d'abril de 2013}}&lt;/ref&gt; Cuenta con trés [[antena|antenes]], [[Tulancingo 1]], [[Tulancingo 2]] y [[Tulancingo 3]].&lt;ref name=antena /&gt; Les dos primeres miden 40 metros d'altu, con un discu de 32 metros de diámetru.&lt;ref name=antena /&gt; Tulancingo 1 data de 1968, usar pa tener tresmisión de datos a [[Estaos Xuníos]], [[Europa]], [[África]] y [[América Llatina]] y televisión ocasional; Tulancingo 2 instalar en 1980; l'antena [[Tulancingo 3]] ye más chica, el so discu tien un diámetru de 13 metros, y úsase pa tresmitir al [[satélite NewSky 806]] televisión ocasional.&lt;ref name=antena /&gt; Les antenes tán n'operación col [[satélite IS-IVAF-1]] y col [[Morelos II|satélite Morelos II]].&lt;ref name=antena /&gt;

Tocantes a [[telecomunicaciones]], l'estáu caltién comunicación nacional ya internacional por aciu los servicios qu'empresta la [[Rede Federal de Microondes]] y el sistema de satélite. La rede ye güei más amplia y cuasi tol estáu tien cobertoria col sistema d'estaciones de microondes, esiste tamién una amplia rede de [[radio (mediu de comunicación)|radio]] y [[televisión]] coles sos repetidores, particularmente en [[Huichapan]], [[Ixmiquilpan]], [[Pachuca]], [[Tlanchinol]], [[Tula de Allende|Tula]] y [[Tulancingo]].&lt;ref name=Areas2 /&gt;

=== Enerxía ===
[[Ficheru:Tula Refinery (3).jpg|thumb|220px|Panorámica de la [[refinería Miguel Hidalgo]] en [[Tula de Allende]].]]

Tocantes a xeneración d'enerxía l'estáu ye autosuficiente yá que cunta con plantes xeneradores d'eletricidá en distintos conceyos, l'estáu xenera'l 9.4 % de la enerxía llétrica del país con 2900 megawats (MW).&lt;ref name=Areas2 /&gt; La [[Presa Zimapán|Presa Fernando Hiriart Balderrama]], allugada nel [[calce]] que xune los ríos [[Ríu Tula|Tula]] y [[Ríu Moctezuma|Moctezuma]] en [[Zimapán]] foi puesta n'operaciones el [[27 de setiembre]] de [[1996]].&lt;ref&gt;{{cita web |apellíu1=Wagner|nome1=Heidy|títulu=Presa hidroeléctrica Zimapán magna obra del Semidesierto|url=http://www.agua.org.mx/index.php/noticias/not-nacionales/11802-presa-hidroelectrica-zimapan-magna-obra-del-semidesierto|obra=Centru Virtual d'Información de l'Agua|fecha=19 de mayu de 2010 |fechaaccesu=27 d'avientu de 2015 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160310082240/http://www.agua.org.mx/index.php/noticias/not-nacionales/11802-presa-hidroelectrica-zimapan-magna-obra-del-semidesierto |fechaarchivu=10 de marzu de 2016}}&lt;/ref&gt; La cortina tien un altor de 203 metros dende l'aventón hasta la corona y cuenta con una [[central hidroeléctrica]] capaz de xenerar 292 [[megawatts]] d'[[enerxía llétrica]].&lt;ref name=&quot;CFE&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.cfe.gob.mx/QuienesSomos/estadisticas/listadocentralesgeneradoras/Paginas/listadohidroelectricas.aspx|títulu=Llistáu de centrales xeneradores-Hidroeléctriques |fechaaccesu=18 d'abril de 2011|obra=[[Comisión Federal de Lletricidá]]|fecha=5 d'abril de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110426042638/http://www.cfe.gob.mx/QuienesSomos/estadisticas/listadocentralesgeneradoras/Paginas/listadohidroelectricas.aspx |fechaarchivu=26 d'abril de 2011}}&lt;/ref&gt;

Tocantes a [[industria petrolero]], cuntar cola [[refinería Miguel Hidalgo]] en [[Tula de Allende]], les sos instalaciones ocupen una área total de 749 hectárees;&lt;ref name=PEMEX&gt;{{cita web |nome=Luis |apellíu=Martínez|url=http://www.ref.pemex.com/octanaxe/17miguel.htm|títulu=La Refinería Miguel Hidalgo |fechaaccesu=18 de xunu de 2012|obra=[[Petróleos Mexicanos]]}}&lt;/ref&gt; foi la primer refinería entamada de forma integral con plantes de procesu d'hidrocarburu d'alta capacidá.&lt;ref name=PEMEX /&gt; La so construcción llevar a cabu en delles etapes, la primer etapa inauguróse'l [[18 de marzu]] de [[1976]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.pemex.com/index.cfm?action=content&amp;sectionid=1&amp;catid=10004|títulu=Historia de PEMEX |fechaaccesu=9 d'avientu de 2011|obra=[[Petróleos Mexicanos]] |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20111129214148/http://www.pemex.com/index.cfm?action=content&amp;sectionid=1&amp;catid=10004 |fechaarchivu=29 de payares de 2011}}&lt;/ref&gt;

Esta refinería ye considerada como una de les más importantes nel país pola so capacidá instalada, y la porción del mercáu que controla, yá que procesa'l 24.0 % de crudu total que se refina en Méxicu.&lt;ref name=PEMEX /&gt; El volume de producción promedio de refinaos foi de 127&amp;nbsp;821&amp;nbsp;900 barriles; d'estos, el 40.1 % correspondió a [[gasolina|gasolines]]; el 28.5 % a [[Fueloil|combustoleos]]; el 19.3 % a [[Gasóil|diésel]]; el 6.3 % a [[Querosenu|kerosinas]] y el restu a [[gas llicuao]], combustible industrial y [[asfaltu|asfaltos]].&lt;ref name=PEMEX /&gt; Amás pol estáu pasen trés [[oleoductu|oleoductos]] de gas importante ([[Poza Rica]]-[[Venta de Carpio]], [[Zempoala (Hidalgo)|Zempoala]]-[[Salamanca (Guanajuato)|Salamanca]] y [[Tabasco]]-[[Salamanca (Guanajuato)|Salamanca]]).&lt;ref name=Areas2 /&gt;

== Economía ==
{| class=&quot;toccolours&quot; style=&quot;background:white; float:right; margin-left:1em; font-size:85%; line-height:1.4em; width: 22em; text-align: left;&quot;
|-
! colspan=2 style=&quot;background:#007DC5; color:white&quot; align=center | PIB Hidalgo. Participación porcentual.
|- style=&quot;background:#C7DBF1;&quot; align=center
! Sector d'actividá económica
!Porcentaxe
|-style=&quot;background:#FFFCD6;&quot; align=right
| align=left |'''Actividaes primaries'''
| 3.67
|- style=&quot;background:white;&quot; align=right
| align=left |&lt;small&gt;Agricultura, cría y esplotación d'animales, aprovechamientu forestal, pesca y caza&lt;/small&gt;
| 3.67
|- style=&quot;background:#FFFCD6;&quot; align=right
| align=left |'''Actividaes secundaries'''
| 41.98
|- style=&quot;background:white;&quot; align=right
| align=left |&lt;small&gt;Minería&lt;/small&gt;
| 1.06
|- style=&quot;background:white;&quot; align=right
| align=left |&lt;small&gt;Xeneración, tresmisión y distribución d'enerxía llétrica, suministru d'agua y de gas por ductos al consumidor final &lt;/small&gt;
| 2.52
|- style=&quot;background:white;&quot; align=right
| align=left |&lt;small&gt;Construcción&lt;/small&gt;
| 9.56
|- style=&quot;background:white;&quot; align=right
| align=left |&lt;small&gt;Industries manufactureras &lt;/small&gt;
| 28.84
|- style=&quot;background:#FFFCD6;&quot; align=right
| align=left |'''Actividaes terciaries'''
| 54.35
|- style=&quot;background:white;&quot; align=right
| align=left |&lt;small&gt;Comerciu &lt;/small&gt;
| 14.38
|- style=&quot;background:white;&quot; align=right
| align=left |&lt;small&gt; Servicios d'agospiamientu temporal y de preparación d'alimentos y bébores &lt;/small&gt;
| 1.87
|- style=&quot;background:white;&quot; align=right
| align=left |&lt;small&gt;Tresportes ya Información en medios masivos&lt;/small&gt;
| 8.91
|- style=&quot;background:white;&quot; align=right
| align=left |&lt;small&gt;Servicios financieros ya inmobiliarios&lt;/small&gt;
| 13.79
|- style=&quot;background:white;&quot; align=right
| align=left |&lt;small&gt;Servicios educativos y médicos &lt;/small&gt;
| 9.07
|- style=&quot;background:white;&quot; align=right
| align=left |&lt;small&gt;Actividaes del gobiernu&lt;/small&gt;
| 4.52
|- style=&quot;background:white;&quot; align=right
| align=left |&lt;small&gt;Restu de los servicios&lt;/small&gt;
| 1.81
|-
|colspan=&quot;3&quot; align=&quot;center&quot; style=&quot;border-top: 2px #007DC5 solid;&quot;| &lt;small&gt;Fonte: [[INEGI]] (2015).&lt;ref name=PIB-INEGI /&gt;&lt;ref name=BanoEconomico /&gt;&lt;/small&gt;
|}
{{AP|Economía del estáu d'Hidalgo}}

=== Indicadores económicos ===
{{VT|Conceyos d'Hidalgo por IDH|l1=Conceyos del estáu d'Hidalgo por IDH}}

La información más recién alluga a Hidalgo con un [[Índiz de desenvolvimientu humanu]] estatal de 0.723 &lt;span style=&quot;color:#FFCC00;&quot;&gt;Mediu&lt;/span&gt; (2015).&lt;ref name=IDHhidalgo /&gt; El [[Productu Internu Brutu]] d'Hidalgo xube a 264&amp;nbsp;242 millones de pesos en precios constantes en 2016,&lt;ref name=PIB-INEGI /&gt;&lt;ref name=BanoEconomico /&gt; y el [[PIB per cápita]] foi 92&amp;nbsp;445 pesos.&lt;ref name=PIB-INEGI /&gt;&lt;ref name=BanoEconomico /&gt; Al cuartu trimestre de 2015, la Población Económicamente Activa (PEA) xubió a 1&amp;nbsp;295&amp;nbsp;452 persones, lo que representó'l 62.3 % de la población n'edá de trabayar.&lt;ref name=PIBhidalgo /&gt; Del total de la PEA, el 96.8 % ta ocupada y el 3.2 % sacupada.&lt;ref name=PIBhidalgo /&gt;

[[Mineral de la Reforma]] ye'l conceyu con mayor desenvolvimientu humanu n'Hidalgo, con un [[IDH]] de 0.822; en contraste, el conceyu con menor desempeñu na entidá ye [[Tepehuacán de Guerrero (conceyu)|Tepehuacán de Guerrero]], que'l so [[IDH]] ye de 0.537.&lt;ref name=IDH-Municipal /&gt; La fienda en desenvolvimientu ente dambos conceyos ye de 34.6 %.&lt;ref name=IDH-Municipal&gt;{{cita web |autor=COESPO|títulu=Índiz de Desarrollu Humanu, 2010 Hidalgo|url=http://poblacion.hidalgo.gob.mx/wp-content/descargables/infest/indice%20de%20Desarrollu%20Humanu%202010%20web.pdf|obra=Conseyu Estatal de Población editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]] |fechaaccesu=3 de marzu de 2017|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt;

Mientres 2014 n'Hidalgo'l valor de les esportaciones, algamaron un monto de 1721.6 millones de pesos, lo que representó'l 0.5 % a nivel nacional. Destacó como principal actividá la industria manufacturera con un valor nes sos esportaciones de 1719.1 millones de pesos.&lt;ref name=PIBhidalgo /&gt; Los subsectores con mayor participación fueron: productos derivaos del petroleu y del carbón (40.1 %) y equipu de tresporte (34.4 %).&lt;ref name=PIBhidalgo /&gt; Con al respeutive de les remeses, algamó un total de 725.2 millones de pesos mientres el periodu xineru-avientu de 2015.&lt;ref name=PIBhidalgo /&gt;

=== Sectores d'actividá económica ===

==== Actividaes primaries ====

===== Agricultura y silvicultura =====
[[Ficheru:CabbageNith005.jpg|thumb|220px|left|Sembradío de [[repollu]] na comunidá [[El Nith]], [[Ixmiquilpan]].]]

La superficie agrícola semada nel añu 2013 foi de 576&amp;nbsp;907 hectárees, d'estes, 146&amp;nbsp;428 hai foi de riego (25.4 %) y 430&amp;nbsp;479 hai foi d'envernada (74.6 %).&lt;ref name=DesarrolloAgropecuario&gt;{{cita web |títulu=Actualización del Programa Sectorial de Desarrollu Agropecuariu (2011-2016)|url=http://sepladerym.hidalgo.gob.mx/institucional/Programes/docs/sectoriales/SEDAGRO.pdf|obra=Secretaría de Desarrollu Agropecuariu|editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]] |fechaaccesu=9 de marzu de 2017|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt; De los setenta y seis cultivos semaos nel estáu los principales en cuenta a superficie semada fueron: [[maíz]] (44.0 %); [[cebada]] (19.0 %); [[alfalfa]] (8.0 %); [[frijol]] (6.0 %); [[Avena|avena forrajera]] (5.0 %); [[Coffea|café cereza]] (4.0 %) y [[Campera (ganadería)|camperes]] (4.0 %) qu'en xunto suman el 91.0 % de la superficie total.&lt;ref name=DesarrolloAgropecuario /&gt;

El volume de la producción de 7&amp;nbsp;557&amp;nbsp;117 tonelaes, de la mesma, produciéronse 5&amp;nbsp;732&amp;nbsp;467 tonelaes en riego (75.9 %) y 1&amp;nbsp;824&amp;nbsp;650 tonelaes n'envernada (24.1 %).&lt;ref name=DesarrolloAgropecuario /&gt; Siendo los principales cultivos tocantes a producción: [[alfalfa]] (58.0 %), [[Campera (ganadería)|camperes]] (12.0 %), [[maíz]] (9.0 %), [[Avena|avena forrajera]] (7.0 %), [[maguey]] (6.0 %), y [[cebada]] (2.0 %) que suman el 93.0 % de la producción del estáu.&lt;ref name=DesarrolloAgropecuario /&gt; El valor de la producción xubió a 8&amp;nbsp;015&amp;nbsp;293&amp;nbsp;000 pesos, en riego llogróse 4&amp;nbsp;018&amp;nbsp;827&amp;nbsp;000 pesos (50.1 %) y n'envernada 3&amp;nbsp;996&amp;nbsp;466&amp;nbsp;000 pesos (49.9 %).&lt;ref name=DesarrolloAgropecuario /&gt;

Tocantes a [[agricultura]] a pesar de ser una zona semidesértica, el [[Valle del Mezquital]] ye moteyáu ''&quot;La Tenada d'Hidalgo&quot;'', por cuenta de la so gran producción;&lt;ref group=. name=&quot;Rivas-65&quot;&gt;{{Harvsp|Rivas Paniagua|1990|p=65}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=AguasNegrs60&gt;{{cita web |apellíu1=Cruz Sánchez|nome1=Armando|títulu=Regar con agües negres 60% de cultivos agrícoles n'Hidalgo|url=http://www.jornada.unam.mx/2011/03/12/estaos/032n1est|obra=[[La Jornada]]|fecha=12 de marzu de 2011 |fechaaccesu=16 d'avientu de 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Síntesis xeográfica del estáu d'Hidalgo|url=http://internet.contenidos.inegi.org.mx/contenidos/productos/prod_serv/contenidos/espanol/bvinegi/productos/historicos/2104/702825220945/702825220945_1.pdf|obra=[[Institutu Nacional d'Estadística y Xeografía]]|fecha=1992 |fechaaccesu=16 d'avientu de 2017|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt; el 61 % de la población del Valle del Mezquital, viven de l'agricultura.&lt;ref name=AguasNegrs60 /&gt;

N'Hidalgo esiste una superficie arbolada de [[monte|montes]] de [[clima fríu]] templáu onde s'aprovechen especies maderables como'l [[pinu]], [[oyamel]], [[cedru blancu]] y [[encina]] perteneciendo les primeres al grupu de conferir, y el postreru al grupu arborio de les latifoliadas.&lt;ref&gt;{{cita web |nome1=César Amador|apellíos1=Ambriz|nome2=Zeus Salvador|apellíos2=Hernández Velero |títulu=La Esplotación de los Recursos Forestales nel Estáu d'Hidalgo, 1980 - 1999.|url=http://www.uaeh.edu.mx/campus/icea/revista/art2_quintu.htm |fechaaccesu=5 de xunetu de 2012|obra=Investigación Económica|editorial=[[Universidá Autónoma del Estáu d'Hidalgo]]}}&lt;/ref&gt; La superficie [[forestal]] del estáu ye de 817&amp;nbsp;640 hai de les cualos 454&amp;nbsp;486 son de monte, 252&amp;nbsp;036 de zones grebes y 13&amp;nbsp;184 d'otres formaciones.&lt;ref name=MAYRN /&gt; L'actividá forestal apurrió pocu menos del 1.0 % del [[PIB]] estatal.&lt;ref name=PED2011 /&gt;

===== Ganadería y pesca =====
[[Ficheru:WomanSheepHuasca.JPG|thumb|left|220px|[[Campu (agricultura)|Sembradíos]], [[llendo]] de [[ganáu]], según [[pesca]] de [[truches]]; na [[presa San Antonio Regla]] n'[[Huasca de Ocampo (conceyu)|Huasca de Ocampo]].]]

El volume de la producción pecuaria mientres l'añu 2013 foi de 545&amp;nbsp;000 de les cualos 109&amp;nbsp;732 tonelaes foi en carne en canal destacando la producción d'[[ovín]].&lt;ref name=DesarrolloAgropecuario /&gt; El valor de la producción pecuaria xubió a 8015 millones de pesos.&lt;ref name=DesarrolloAgropecuario /&gt; Los sos principales productos tán clasificaos en tres categoríes: [[Clasificación de la carne|carne en canal]] con una participación del 20.6 %, [[lleche]] 78.0 % y otros productos 1.4 %.&lt;ref name=DesarrolloAgropecuario /&gt;

De la mesma los que más se destacar fueron la [[lleche]] de [[bovín]] col 78.0 %, [[Clasificación de la carne|carne en canal]] d'[[ave]] 10.8 %, carne en canal bovina 5.9 %, [[Clasificación de la carne|carne en canal]] [[porcín]] 2.2 % y [[Clasificación de la carne|carne en canal]] [[ovín]] 1.4 % qu'en xunto representen el 98.2 % de la producción [[pecuaria]] estatal.&lt;ref name=ganaderu&gt;{{cita web |títulu=Ganadería n'Hidalgo|url=http://s-agricultura.hidalgo.gob.mx/?p=1565|obra=Secretaría de Desarrollu Agropecuariu|editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]] |fechaaccesu=27 d'avientu de 2015 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160208065740/http://s-agricultura.hidalgo.gob.mx/?p=1565 |fechaarchivu=8 de febreru de 2016}}&lt;/ref&gt;

Hidalgo cunta con una amplia tradición [[borregu|borreguera]] concentrar nes rexones d'[[Apan]], [[Tulancingo]], [[Tizayuca]], [[Actopan (Hidalgo)|Actopan]] y [[Ixmiquilpan]].&lt;ref name=PED2011 /&gt; Cuntar con siete rastros y diecinueve [[mataderu|mataderos]], que tienen una cobertoria en ventiocho conceyos del estáu, cuntando con cincuenta y seis conceyos ensin establecimientu rexistráu.&lt;ref name=SSA /&gt;

La producción acuícola nel estáu tomó relevancia nos últimos años, l'afitamientu de les cadenes granibles [[trucha]] y [[tilapia]]; mientres el ciclu 2013 túvose un volume de producción d'ocho mil tonelaes con un valor de la producción de 193.5 millones de pesos.&lt;ref name=DesarrolloAgropecuario /&gt; El volume de la producción de pesca n'Hidalgo ye de 8000 tonelaes, ocupando'l 2.° llugar nacional na producción pesquera d'estaos ensin [[Mariniegu (xeografía)|mariniega]].&lt;ref name=pesca&gt;{{cita web |títulu=Acuacultura y Pesca|url=http://s-agricultura.hidalgo.gob.mx/?p=1567|obra=Secretaría de Desarrollu Agropecuariu|editorial=[[Gobiernu del Estáu d'Hidalgo]] |fechaaccesu=27 d'avientu de 2015 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160119143839/http://s-agricultura.hidalgo.gob.mx/?p=1567 |fechaarchivu=19 de xineru de 2016}}&lt;/ref&gt; Les principales especies son: [[Cyprinus carpio|carpa]] col 55.6 % de participación na producción, [[Diplodus vulgaris|mojarra]] 39.1 % y [[trucha]] 3.7 % que representen el 98.4 % de la producción estatal.&lt;ref name=pesca /&gt;

==== Actividaes secundaries ====

===== Industria manufacturera =====
[[Ficheru:Molino San Pedro.png|thumb|220px|right|Molino San Pedro en [[Tlaxcoapan]].]]

Tocantes a tresformamientu de productos agrícoles y ganaderos cuntar con 3518 establecimientos dedicaos a esti rubro, los conceyos con mayor númberu son Pachuca, Ixmiquilpan, Actopan, y Tula, qu'en xunto representen 29.8 % del total.&lt;ref name=DesarrolloAgropecuario /&gt;

Les [[Industria manufacturera|industries manufactureras]] son el sector más importante d'Hidalgo, estes industries apurren 28.84 % del PIB d'Hidalgo.&lt;ref name=INEG-Economia /&gt; Nel rubro d'infraestructura granible, l'estáu cunta con trece parques industriales y/o teunolóxicos operando, allugaos ye [[Pachuca de Soto]], [[Mineral de la Reforma]], [[Tula de Allende]], [[Tizayuca]], [[Huejutla de Reyes]], [[Atitalaquia]] y [[Ciudá Sahagún]].&lt;ref name=PIBhidalgo /&gt;

El sector testil y de la confección ye unu de los sectores más importantes pa Hidalgo. Los conceyos con mayores niveles de producción de insumos y acabaos testiles, productos testiles y prendes de vistir, son [[Tepeji del Río de Ocampo]], [[Tizayuca]], [[Tlaxcoapan]], [[Zapotlán de Juárez]], [[Tlanalapa]], [[Tepeapulco]], [[Pachuca de Soto]], [[Mineral de la Reforma]], [[Progresu de Obregón]], [[Actopan (Hidalgo)|Actopan]], [[Cuautepec de Hinojosa]] y [[Tulancingo de Bravo]].&lt;ref name=EconomiaHidalgo&gt;{{cita web |títulu=Actualización del Programa Sectorial de Desarrollu Económicu 2011-2016 (2011-2016)|url=http://sepladerym.hidalgo.gob.mx/institucional/Programes/docs/sectoriales/SEDECO.pdf|obra=Secretaría de Desarrollu Agropecuariu|editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]] |fechaaccesu=9 de marzu de 2017|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt;

===== Minería =====
[[Ficheru:Mina de Acosta, Real del Monte, Hidalgo, México, 2013-10-10, DD 02.JPG|thumb|220px|La [[Mina de Acosta]] en [[Mineral del Monte]], empecipia los sos trabayos en 1727 y caltién la so actividá granible hasta 1985.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.distritominero.com.mx/acosta.html|títulu=Muséu de Sitiu de la Mina de Acosta, en Real del Monte, Hidalgo |fechaaccesu=10 de xunu de 2010|editorial=''Archivu Históricu y Muséu de Minería'' |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20091015120405/http://www.distritominero.com.mx/acosta.html |fechaarchivu=15 d'ochobre de 2009}}&lt;/ref&gt; En 1998 tresformar nun [[muséu]].&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor=Emilio Gandarilla Avilés|títulu=&quot;Mina de Acosta&quot;, interesante muséu de sitiu en Real del Monte, Hidalgo|url=http://www.oem.com.mx/laprensa/notes/n1757142.htm |fechaaccesu=16 de xineru de 2014|obra=La prensa|fecha=24 d'agostu de 2010|editorial=[[Organización Editorial Mexicana]] |urlarchivu=https://archive.is/20140116040902/http://www.oem.com.mx/laprensa/notes/n1757142.htm |fechaarchivu=16 de xineru de 2014}}&lt;/ref&gt;]]

La [[minería]] ye una de les actividaes más antigües, con una llarga tradición na entidá.&lt;ref name=mineria1&gt;{{cita publicación |apellíos1=Gracia Hernández|nome1=Maximiliano|títulu=L'estáu d'Hidalgo, mineru per tradición|url=http://www.milenio.com/robles/maximiliano_gracia_hernandez/Hidalgo-mineru-tradicion_18_408139257.html|obra=[[Mileniu Diariu]]|editorial=Grupu Editorial Mileniu|fecha=12 de payares de 2014 |fechaaccesu=28 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=mineria2&gt;{{cita publicación |apellíos1=Ricu|nome1=José Luis|títulu=Vixente tradición minera n'Hidalgo|url=http://www.oem.com.mx/elsoldezamora/notes/n3991515.htm|obra=[[El Sol d'Hidalgo]]|editorial=[[Organización Editorial Mexicana]]|fecha=2 de payares de 2015 |fechaaccesu=28 d'avientu de 2015 |urlarchivu=https://archive.is/20160106050331/http://www.oem.com.mx/elsoldezamora/notes/n3991515.htm |fechaarchivu=6 de xineru de 2016}}&lt;/ref&gt; La minería del estáu d'Hidalgo representa'l 1.06% del [[PIB]] estatal.&lt;ref name=mineria2 /&gt; Cerca del 75.4 % del valor de la producción minera correspuende a los minerales non metálicos, destacando [[grava]], [[arena]] y [[caliar]].&lt;ref name=mineria2 /&gt;

Esplótense aprosimao cuarenta y cinco mines nel estáu;&lt;ref name=Areas2 /&gt; los conceyos de [[Tula de Allende]], [[Conceyu de Francisco I. Madero (Hidalgo)|Francisco I. Madero]] y [[Zimapán]], son productores de xacimientos de [[caliar]], producen amás [[Materiales pedreses|agregaos pedreses]] como [[grava]], [[arena]] y sellu pa les carreteres, ellaboren materies primes pa la ellaboración de [[cal]] y [[cementu]].&lt;ref name=mineria1 /&gt; En [[Huichapan]], [[Tecozautla]] y [[Chapantongo]], tiense depósitos de cantera pa la industria de la [[construcción]].&lt;ref name=mineria1 /&gt; En [[Zimapán]] esisten xacimientos de [[carbonatu de calciu]].&lt;ref name=mineria1 /&gt; Nos conceyos d'[[Agua Blanco de Iturbide]] y [[Metepec (Hidalgo)|Metepec]] cuntar con xacimientos de [[caolín]], insumo na producción de la industria del [[cementu]].&lt;ref name=mineria1 /&gt; [[Tepehuacán de Guerrero]] cuenta con una de les vetes más grandes de [[manganesu]].&lt;ref name=mineria1 /&gt;

==== Actividaes terciaries ====

===== Comerciu =====
[[Ficheru:Zona Plateada in Pachuca, Mexico. 02.jpg|thumb|220px|right|[[Economía de Pachuca de Soto|Zona Plateada]] complexu habitacional, financieru y comercial; alcontráu nel antiguu [[ejido]] de Venta Prieta, [[Pachuca de Soto]] con unes 124&amp;nbsp;[[hectárea|ha]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.eluniversal.com.mx/nacion/155409.html|títulu=Les artimañas llegales de la Zona Plateada|fecha=28 d'ochobre de 2007 |fechaaccesu=3 de xunu de 2010 |nome=José Ángel|apellíu=Parray Joel Cortés|obra=[[El Universal (Méxicu)|El Universal]]}}&lt;/ref&gt;]]
{{VT|Centros comerciales d'Hidalgo|l1=Centros comerciales nel estáu d'Hidalgo}}

El comerciu nel estáu tuvo un comportamientu estable nos últimos años; siendo'l segundu sector con mayor contribución al PIB estatal.&lt;ref name=EconomiaHidalgo /&gt; Hidalgo cunta con siete centrales de abasto, 60 [[mercaos]] y 211 [[tianguis]].&lt;ref name=EconomiaHidalgo /&gt; El 54.0 % de los conceyos nun dispón d'un mercáu públicu y los habitantes d'estos conceyos abastécense al traviés de [[tianguis]] que s'instalen siquier una vegada a la selmana.&lt;ref name=EconomiaHidalgo /&gt;

Por cañes [[Comerciu|comerciales]], la más importante pol personal qu'ocupa, ye la de productos [[Alimentu|alimenticiu al per menor]], nesti inclúyense los [[atarraquite]]s, [[carnicería|carniceríes]], pollerías y otros.&lt;ref name=PED2011 /&gt; De segundes, tenemos a les [[farmacia|farmacies]], [[mercería|merceríes]], [[zapatería|zapateríes]] y tiendes de ropa ente otres.&lt;ref name=PED2011 /&gt;

De terceres, según el so importancia atopa'l comerciu d'[[Alimento|alimentos al per mayor]], onde atopamos a establecimientos distribuidores de [[fruta|frutes]], [[Güevu (alimentu)|güevos]], ultramarinos, bebíes y otros.&lt;ref name=PED2011 /&gt; El comerciu atópase concentráu nos principales centros urbanos como [[Pachuca de Soto]], [[Tulancingo de Bravo]], [[Actopan (Hidalgo)|Actopan]], [[Ixmiquilpan]], [[Tepeji del Rio]], [[Apan]], [[Huejutla de Reyes]] y [[Tula de Allende]].&lt;ref name=PED2011 /&gt;

===== Turismu =====
[[Ficheru:Pozas Tolantongo.jpg|thumb|220px|left|[[Covarones de Tolantongo]], nel conceyu del [[Cardonal (conceyu)|Cardonal]].]]
{{VT|Pueblos Máxicos d'Hidalgo|l1=Pueblos máxicos nel estáu d'Hidalgo}}

L'estáu d'Hidalgo puede consolidase como un importante [[Turismu en Méxicu|destino turísticu en Méxicu]], de la ufierta nacional turística representa'l 1.6%.&lt;ref name=TurismoHidalgo&gt;{{cita web |títulu=Actualización del Programa Sectorial de Turismu y Cultura (2011-2016)|url=http://sepladerym.hidalgo.gob.mx/institucional/Programes/docs/sectoriales/STyC.pdf|obra=Secretaría de Desarrollu Agropecuariu|editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]] |fechaaccesu=9 de marzu de 2017|formatu=PDF}}&lt;/ref&gt; Coles mesmes, ufierta un mercáu ampliu de servicios turísticos, 567 hoteles 598 restoranes, 102 balnearios, 93 chigres, 22 centros nocherniegos, 74 axencies de viaxes, 5 ranchos cinexéticos, 39 arrendadores y tresportadores y cinco campu de golf.&lt;ref name=TurismoHidalgo /&gt;

L'Estáu d'Hidalgo estremar en seis corredores turísticos: Corredor de Balnearios, Corredor del Monte, Corredor de los Cuatro Elementos, Corredor Tolteca, Corredor de Faciendes y Corredor Sierra-Huasteca, que representen niveles de desenvolvimientu y productos turísticos estremaos.&lt;ref name=TurismoHidalgo /&gt;

El ''Corredor de Balnearios'' carauterizar por [[balneariu|balnearios]] d'[[agües termales]], esti corredor pasa polos conceyos d'[[Conceyu de Actopan (Hidalgo)|Actopan]], [[Santiago de Anaya (conceyu)|Santiago de Anaya]], [[Ixmiquilpan (conceyu)|Ixmiquilpan]], [[Tasquillo (conceyu)|Tasquillo]], [[Tecozautla (conceyu)|Tecozautla]] y [[Huichapan (conceyu)|Huichapan]].&lt;ref name=TurismoHidalgo /&gt; El ''Corredor del Monte'' ye visitáu pol so curiosu [[Turismu ecolóxicu|ecolóxicu]], onde pueden practicase deportes como [[rápel]], [[alpinismu]], [[Piragüismu|canotaje]], [[pesca deportiva]] y [[parapente]] integráu polos conceyos d'[[Huasca de Ocampo (conceyu)|Huasca de Ocampo]], [[Mineral del Monte (conceyu)|Mineral del Monte]], [[Mineral del Mozu (conceyu)|Mineral del Mozu]], [[Omitlán de Juárez (conceyu)|Omitlán de Juárez]] y [[Atotonilco el Grande (conceyu)|Atotonilco el Grande]].&lt;ref name=TurismoHidalgo /&gt;

El ''Corredor de los 4 Elementos'', definir al conocer cada unu d'ellos; el [[aire]], por volar en [[globu aerostáticu]]; l'[[agua]] de les [[catarata|catarates]] y [[llaguna|llagunes]] onde se práutica la [[pesca deportiva]]; el [[fueu]], pola fabricación en fierro fundíu; y la [[tierra]], polos sos paisaxes. Entender los conceyos de [[Tulancingo de Bravo]], [[Acaxochitlan (conceyu)|Acaxochitlan]], [[Conceyu de Metepec (Hidalgo)|Metepec]], [[Tenango de Doria (conceyu)|Tenango de Doria]] y [[San Bartolo Tutotepec (conceyu)|San Bartolo Tutotepec]].

El ''Corredor Tolteca'' pela zona xeográfica qu'ocupa dientro del estáu la [[cultura tolteca]], carauterizar polos conceyos de [[Mixquiahuala de Juárez (conceyu)|Mixquiahuala de Juárez]], [[Tlahuelilpan (conceyu)|Tlahuelilpan]], [[Atotonilco de Tula (conceyu)|Atotonilco de Tula]], [[Tula de Allende (conceyu)|Tula de Allende]] y [[Tepeji del Río de Ocampo (conceyu)|Tepeji del Río de Ocampo]].&lt;ref name=TurismoHidalgo /&gt; EL ''Corredor de les faciendes'', nesta ruta atopen cascos de les [[facienda|faciendes]] pulqueras, ta integráu por conceyos de [[Conceyu de Zempoala (Hidalgo)|Zempoala]], [[Tepeapulco (conceyu)|Tepeapulco]] y [[Apan (conceyu)|Apan]].&lt;ref name=TurismoHidalgo /&gt; El ''Corredor de la Sierra-Huasteca'' entiende los conceyos que formen parte de la sierra y la [[rexón Huasteca|Huasteca hidalguense]], ente los que destaqun'[[Huejutla de Reyes (conceyu)|Huejutla de Reyes]], [[Calnali (conceyu)|Calnali]] y [[Zacualtipán d'Ánxeles (conceyu)|Zacualtipán d'Ánxeles]].&lt;ref name=TurismoHidalgo /&gt;

Los denominaos [[Pueblos máxicos]] dientro del estáu son [[Huasca de Ocampo]], [[Mineral del Monte]], [[Huichapan]], y [[Tecozautla]].&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Los 5 Pueblos Máxicos d'Hidalgo|url=https://www.mexicodesconocido.com.mx/pueblos-magicos-fidalgu-videu.html|obra=Guía Méxicu Desconocíu |fechaaccesu=10 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt; El pobláu de [[Huasca de Ocampo]], nel 2001, foi'l primer sitiu en ser denomináu “[[Pueblu máxicu]]”.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.hidalgo.travel/de_visita/que_ver/Pueblos_magicos.aspx |títulu=Pueblo Máxicos d'Hidalgo |fechaaccesu=30 de xunetu de 2011|editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]]|obra=Secretaría de Turismu |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110702060828/http://hidalgo.travel/de_visita/que_ver/Pueblos_magicos.aspx |fechaarchivu=2 de xunetu de 2011}}&lt;/ref&gt; Esti programa turísticu ye desenvueltu pola [[Secretaría de Turismu (Méxicu)|Secretaría de Turismu]] (Sectur), en xunto con diverses instancies gubernamentales, y reconoz a quien habiten estes ciudaes y el trabayu que desenvolvieron pa protexer y guardar la so riqueza cultural.&lt;ref&gt;{{cita web |nome=Jessica|apellíu=Servín|url=http://www.eluniversal.com.mx/articulos/64825.html|títulu=Cómo identificar un pueblu máxicu|fecha=4 de xunetu de 2011 |fechaaccesu=29 de xunetu de 2011|obra=[[El Universal (Méxicu)|El Universal]]}}&lt;/ref&gt;

&lt;gallery mode=packed caption=&quot;Turismu nel estáu d'Hidalgo.&quot;&gt;
Iglesia de Mineral Del Chico.jpg|[[Mineral del Mozu]], Pueblu máxicu.
Parroquia de Nuestra Señora de la Asunción, Real del Monte, Hidalgo, México, 2013-10-10, DD 07.JPG|[[Mineral del Monte]], Pueblu máxicu.
Iglesia de San Juan Bautista, Huasca de Ocampo, Hidalgo, México, 2013-10-10, DD 03.JPG|[[Huasca de Ocampo]], Pueblu máxicu.
Tecozautla Hidalgo.jpg|[[Tecozautla]], Pueblu máxicu.
El Tephé Water Park - panoramio.jpg|Balneariu Tephé na llocalidá d'[[El Tephé]], [[Ixmiquilpan (conceyu)|Ixmiquilpan]].
Ixmiquilpan SPA.JPG|Balneariu Te-Pathé na llocalidá d'[[El Tephé]], [[Ixmiquilpan (conceyu)|Ixmiquilpan]].
Prismas Basálticos, Huasca de Ocampo, Hidalgo, México, 2013-10-10, DD 13.JPG|[[Prismes basálticos de Santa María Regla|Prismes basálticos]] de [[Santa María Regla]] n'[[Huasca de Ocampo (conceyu)|Huasca de Ocampo]].
El Bosque de las Truchas, Huasca de Ocampo, Hidalgo, México (3).jpg|El Monte de les Truches n'[[Huasca de Ocampo (conceyu)|Huasca de Ocampo]].
Xoxafi vista.jpg|[[Xoxafi|Parque ecolóxicu Xoxafi]] en [[Santiago de Anaya (conceyu)|Santiago de Anaya]].
&lt;/gallery&gt;

== Deporte ==
[[Ficheru:GSM- 07.jpg|thumb|200px|Lienzo Cuna de la Charrería en [[Pachuca de Soto]].]]

El [[deporte]] más practicáu ye'l [[fútbol]], el [[Club de Fútbol Pachuca]] que xuega na [[Primer División de Méxicu]], fundáu por mineros ingleses de [[Cornualles]] que lo denominaron &quot;Pachuca Athletic Club&quot;, que considérase como'l primer club de fútbol oficial de Méxicu.&lt;ref name=&quot;FIFA2011&quot;&gt;{{cita web |autor=FIFA|url=http://es.fifa.com/o17worldcup/news/y=2011/m=7/news=arguyu-alegria-pachuca-1469091.html|títulu=L'arguyu y l'allegría de Pachuca|fecha=4 de xunetu de 2011 |fechaaccesu=5 de xunetu de 2011|obra=[[FIFA|Federación Internacional de Fútbol Asociación]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;trubiecu1&quot;&gt;{{cita publicación |nome=Juan |apellíu=Ricardo Montoya|títulu=Llexisladores hidalguenses declaren a Pachuca como Trubiecu del Futbol mexicanu|url=http://www.jornada.unam.mx/ultimas/2014/11/06/llexisladores-hidalguenses-declaren-a-pachuca-como-trubiecu-del-futbol-mexicanu-9978.html |fechaaccesu=20 d'avientu de 2014|obra=[[La Jornada]]|fecha=6 de payares de 2014 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141119105850/http://www.jornada.unam.mx/ultimas/2014/11/06/llexisladores-hidalguenses-declaren-a-pachuca-como-trubiecu-del-futbol-mexicanu-9978.html |fechaarchivu=19 de payares de 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;trubiecu3&quot;&gt;{{cita publicación |autor=Redaición|títulu=Congresu local noma a Pachuca como Trubiecu del Futbol|url=http://www.record.com.mx/articulo/noticias/2628675/congresu-local-acredita-a-pachuca-como-trubiecu-del-futbol |fechaaccesu=20 d'avientu de 2014|obra=[[Récor (periódicu)|RÉCORD Diariu Deportivu]]|fecha=6 de payares de 2014 |urlarchivu=http://archive.is/z5cJh |fechaarchivu=22 d'avientu de 2014}}&lt;/ref&gt; Tamién cunta distintos equipos de fútbol en [[Segunda División de Méxicu|segunda división]] y [[Tercer División de Méxicu|tercer división]]; según numberoses lligues de [[Sector Amateur del Fútbol Mexicano|fútbol amateur]], tantu en fútbol convencional como n'[[Fútbol indoor|indoor]] y [[Showbol|rápido]].

El [[fútbol americanu]] empezar a prauticar nel estáu mientres 1970, en 1990 créase la Organización de Fútbol Americano Arena del Estáu d'Hidalgo (OFAAEH).&lt;ref name=esbardos&gt;{{cita web |url=http://www.oseznos.org.mx/historia/dinastia.htm |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130127012021/http://www.oseznos.org.mx/historia/dinastia.htm |fechaarchivu=27 de xineru de 2013 |títulu=Osezno 6 Campeonatos, una Dinastía |fechaaccesu=4 de xunu de 2010|editorial=Esbardos d'Hidalgo|obra=Historia d'Esbardos}}&lt;/ref&gt; [[Pachuca de Soto]] cuenta con equipos de [[fútbol americanu]] xugando en distintes lligues nacionales como Esbardos d'Hidalgo, Cuernos Llargos de Pachuca, y Garces de la UAEH.&lt;ref name=esbardos /&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |autor1=Redaición |títulu=Cuernos Llargos Pachuca abre convocatoria pa les sos distintes categoríes|url=http://www.criteriohidalgo.com/acopar/cuernos-llargos-pachuca-abre-convocatoria-pa-les sos-distintes|obra=Periódicu Criteriu d'Hidalgo|fecha=29 d'abril de 2016 |fechaaccesu=31 de marzu de 2018}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |autor=UAEH|títulu=Equipu de Fútbol Americano |url=https://www.uaeh.edu.mx/adminyserv/gesuniv/div_ext/deportes/equipu_fut.html|obra=[[Universidá Autónoma del
Estáu d'Hidalgo]] |fechaaccesu=31 de marzu de 2018}}&lt;/ref&gt; Esisten delles disciplines que se practiquen tamién nel ámbitu amateur o profesional como'l [[béisbol]], [[voleibol]], [[ciclismu]], [[Frontón (deporte)|frontón]], [[karate]], [[yudu]], [[axedrez]], [[ping-pong]], [[natación]], [[ráppel]], [[corrida de toros]], [[Llucha llibre mexicana|llucha llibre]], [[box]], y [[ximnasia]].

Nel [[basquetbol]] destaquen los equipos universitarios, del [[CENHIES]] Los Lleones (as); y les [[Garces de Plata de la UAEH]], que ye unu de los equipos fundadores de la [[Lliga Nacional de Baloncestu Profesional de Méxicu]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.lnbp.com.mx/web2/interiores.php?historia|títulu=Historia de la Lliga Nacional de Baloncestu |fechaaccesu=29 de xunetu de 2010|obra=[[Lliga Nacional de Baloncestu Profesional de Méxicu]] |urlarchivu=https://archive.is/20120629063706/http://www.lnbp.com.mx/web2/interiores.php?historia |fechaarchivu=29 de xunu de 2012}}&lt;/ref&gt; El [[golf]] foi introducíu ente 1822 y 1825 col ingresu de compañíes britániques y a mediaos del SIEGLU|XIX||s|1}}, el [[golf]] yá se xugaba en [[Pachuca]].&lt;ref name=golf&gt;{{cita web |títulu=Historia-El golf en Méxicu|url=http://www.fmg.org.mx/informacion.php?tema=historia |fechaaccesu=20 de xineru de 2013|obra=Federación Mexicana de Golf, A.C.}}&lt;/ref&gt; A pesar de nun cuntar con documentos que lu confirmen, sábese qu'en 1898, un miembru del conseyu direutivu del club escocés de [[Saint Andrews]], visitó un campu de golf en Pachuca.&lt;ref name=golf /&gt; Pa 1924 fundir na ciudá'l Pachuca Country Club.&lt;ref name=golf /&gt;

Nos primeros años de la [[Nueva España]], les autoridaes prohibieron que los indíxenes exercitar nel manexu del caballu, una de les primeres autorizaciones de que se tien conocencia, foi la dada pol [[Virréis de Nueva España|Virréi]] [[Diego Fernández de Córdoba (marqués de Guadalcázar)|Diego Fernández de Córdova]].&lt;ref name=charros&gt;{{cita web |url=http://www.decharros.com/historia.htm|títulu=Historia de la Chrrería |fechaaccesu=9 de xunetu de 2011|obra=[[Federación Mexicana de Charrería]]}}&lt;/ref&gt; Quien dio autorización por que ventidós indios, van montar a caballu, y asina poder curiar y llendar el [[ganáu]] pertenecientes a la Facienda de Santa Lucía, filial de la de San Javier nel distritu de Pachuca; esto asocedió'l 16 de payares de 1619 dempués pasu a los [[llanos de Apan]] onde se desenvolvió la [[Charrería]].&lt;ref name=charros /&gt;

=== Centros deportivos ===
[[Ficheru:Autódromo Moisés Solana 4.jpg|250px|thumb|left|[[Autódromu Moisés Solana]] n'[[Epazoyucan]].]]
{{Imaxe múltiple
 | posición_tabla = right
 | direición = vertical
 | anchu = 200
 | semeya1 = Pachuca Stadium.JPG| testu1 = [[Estadiu Hidalgo]] en [[Pachuca de Soto]].| alineación_texto1 =
 | semeya2 = Inside of Estadio 10 de Diciembre.jpg| testu2 = [[Estadiu 10 d'avientu]] en [[Tula de Allende]].| alineación_texto2 = 
}}
El [[Estadiu Hidalgo]] ye'l [[estadiu]] más importante del estáu, foi inauguráu'l 14 de febreru de 1993, el complexu ye tamién llamáu &quot;El Furacán&quot;, y cuenta con capacidá averada de 30&amp;nbsp;000 persones.{{refn|group=nota|Acordies con el sitiu oficial de la [[Primer División de Méxicu|Lliga MX]] la so capacidá ye 27&amp;nbsp;512,&lt;ref name=&quot;estadiu1&quot; /&gt; y d'alcuerdu al sitiu oficial del [[Club de Fútbol Pachuca|C.F. Pachuca]] la so capacidá ye de 30&amp;nbsp;000.&lt;ref name=&quot;estadiu2&quot; /&gt;}}&lt;ref name=&quot;estadiu1&quot;&gt;{{cita web |títulu=Estadiu Hidalgo|url=http://ligamx.net/cancha/estadio/11|obra=[[Primer División de Méxicu|Lliga MX]] |fechaaccesu=3 de xunu de 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;estadiu2&quot;&gt;{{cita web |títulu=Estadiu Hidalgo|url=http://tuzos.com.mx/t1516/estadiu-fidalgu/|obra=[[Club de Fútbol Pachuca|C.F. Pachuca]] |fechaaccesu=3 de xunu de 2016 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160529063449/http://tuzos.com.mx/t1516/estadiu-fidalgu/ |fechaarchivu=29 de mayu de 2016}}&lt;/ref&gt; Este foi unu de los estadios sede de la [[Copa Mundial de Fútbol Sub-17 de 2011|XIV Copa Mundial de Fútbol Sub-17 Méxicu 2011]], que s'apostó del 18 de xunu al 10 de xunetu de 2011.&lt;ref name=FIFA2011 /&gt; La [[Plaza de toro Vicente Segura]] ye la [[plaza de toros]] más importante del estáu, alcontrada na ciudá de [[Pachuca de Soto]], tien capacidá pa 10&amp;nbsp;000 asistentes.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíos1=Zárate Durón|nome1=Héctor|títulu=Aniversariu de la plaza Vicente Segura|url=http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n926521.htm|obra=[[El Sol d'Hidalgo]]|editorial=[[Organización Editorial Mexicana]]|fecha=11 de payares de 2008 |fechaaccesu=12 de xineru de 2015 |urlarchivu=https://archive.is/20120629063628/http://www.oem.com.mx/elsoldehidalgo/notes/n926521.htm |fechaarchivu=29 de xunu de 2012}}&lt;/ref&gt; Otros de los principales estadios d'Hidalgo son: [[Estadiu Revolución Mexicana]] ([[fútbol]]), [[Estadiu Alfonso Corona de la Rosal]] ([[béisbol]]), [[Polideportivu &quot;Carlos Martínez Balmori&quot;]] ([[basquetbol]]) y el [[Estadiu 10 d'avientu]] ([[fútbol]]).

El Centru Estatal d'Altu Rendimientu d'Hidalgo tien el so dexa na ciudá, ta dotáu d'un banzáu semi olímpica; pista de tartán; caxa de bateo; campu pa llanzamientu de bala, discu y xavalina; un dojo pa la práutica de yudu, onde amás ta l'equipu de peses; una cancha de tenis; ximnasiu d'usos múltiples con 600 m² y villa olímpica con capacidá pa 80 persones.&lt;ref name=CEAR&gt;{{cita publicación |nome=Edith |apellíu=Castillo|url=http://impreso.milenio.com/node/8683877 |urlarchivu=https://archive.is/20120629003234/http://www.milenio.com/cdb/doc/impresu/8683877|títulu=Nel CEAR, la cafetería ye un ximnasiu|fecha=12 de marzu de 2009 |fechaaccesu=8 de xunu de 2010 |fechaarchivu=29 de xunu de 2012|editorial=Grupu Editorial Mileniu|obra=[[Mileniu Diariu]]}}&lt;/ref&gt; Dientro d'esti complexu atopa'l Velódromu Bicentenariu con un circuitu de 250 m, peraltes de 40 graos y na recta de 12.5, y tribunes pa 800 persones.&lt;ref&gt;{{cita web |apellíu1=González|nome1=Juan Pablo|títulu=Velódromu d'Hidalgo de los meyores del país: CONADE|url=http://www.eluniversal.com.mx/notas/755502.html|fecha=30 de marzu de 2011 |fechaaccesu=12 de xineru de 2015|obra=[[El Universal (Méxicu)|El Universal]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |apellíu1=González|nome1=Juan Pablo|títulu=El velódromu y otres sedes d'altu rendimientu n'Hidalgo|url=http://www.eluniversal.com.mx/notas/755758.html|fecha=31 de marzu de 2011 |fechaaccesu=12 de xineru de 2015|obra=[[El Universal (Méxicu)|El Universal]]}}&lt;/ref&gt;

El Club de Golf Pachuca, ta compuestu por nueve fuexos, tien un percorríu de 3589 yardes per vuelta; esto ye, 7178 yardes pa completar los 18 fuexos.&lt;ref name=campogolfpachuca&gt;{{cita web |títulu=Campu de golf Pachuca|url=http://golfpachuca.com/web/campu-de-golf/ |fechaaccesu=20 de xineru de 2013|obra=Club de Golf Pachuca}}&lt;/ref&gt; Tamién cunta con dos fuexos par 3 (los más curtios), cinco hoyo par 4, y dos fuexos par 5 (los más llargos).&lt;ref name=campogolfpachuca /&gt; La ciudá de [[Pachuca de Soto]] cuenta con un [[llenzu charru]] oficialmente denomináu &quot;Lienzo Cuna de la Charrería&quot; que foi venci del &quot;Congresu y Campeonatu nacional Charru&quot; en cinco causes en 1946, 1980, 1985, 2000, 2010 y 2017.&lt;ref name=eventocharreria&gt;{{cita publicación |apellíos1=González Barbet|nome1=Ramón|títulu=Historia, tradición y cultura en Pachuca 2017|url=http://laaficion.milenio.com/robles/ramon_gonzalez_barbet/charreria-hacienas-fidalgu-fmch-escaramuzas-congresu-dinoparque_18_985281514.html|obra=Mileniu Diariu|editorial=Grupu Editorial Mileniu|fecha=1 de xunetu de 2017 |fechaaccesu=5 de xunetu de 2017}}&lt;/ref&gt; Tamién destaca'l [[Autódromu Moisés Solana]] inauguráu en 1988 y lleva el nome del reconocíu pilotu mexicanu [[Moisés Solana]]; cuenta con 1750 m de [[llargor]] por 12 m d'anchu.&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Quién Somos|url=http://www.autodromodepachuca.com.mx/features.html|obra=www.autodromodepachuca.com.mx|autor=Autódromu Moisés Solana |fechaaccesu=29 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt;

== Ver tamién ==
* [[Organización territorial de Méxicu]]
* [[Mesorrexones de Méxicu]]
* [[Rexones de Méxicu]]

== Notes y referencies ==

=== Notes ===
{{llistaref|2|grupu=nota}}

=== Referencies ===
; Referencies web
{{llistaref|3}}
; Referencies bibliográfiques
{{llistaref|4|group=.}}

== Bibliografía ==
{{Columnes}}
&lt;div class=&quot;references-small&quot;&gt;

* {{cita llibru |apellíos1={{versalita|Báez Cubero}}|nome1=Lourdes|apellíos2=Garret Ríos|nome2=Gabriela|apellíos3=Pérez González|nome3=David|apellíos4=Morenu Alcántara|nome4=Beatriz|apellíos5=Fierro Alonso|nome5=Ulises Julio|apellíos6=Hernández García|nome6=Milton Gabriel|títulu=Los pueblos indíxenes d'Hidalgo: Atles etnográficu|fecha=2012|editorial=Institutu Nacional d'Antropoloxía ya Historia|ubicación=Méxicu, D.F; Méxicu|isbn=978-607-484-357-6|edición=Primer|url=http://www.difusion.inah.gob.mx/images/ebook/Atles/atles-fidalgu/files/assets/common/downloads/LOS%20PUEBLOS%20IND.pdf|formatu=PDF}}

* {{cita llibru |apellíu={{versalita|Ballesteros García}}|nome=Víctor Manuel|títulu=Los conventos del estáu d'Hidalgo : espresiones relixoses del arte y la cultura del sieglu XVI|fecha=2000|editorial=[[Universidá Autónoma del Estáu d'Hidalgo]]|allugamientu=Pachuca de Soto, Hidalgo|isbn=968-634-068-8|edición=Primer|url=https://books.google.com.mx/books?id=uwJgTZ8dfJUC&amp;printsec=frontcover&amp;hl=es&amp;source=gbs_gue_summary_r&amp;cad=0#v=onepage&amp;q&amp;f=false}}

* {{cita llibru |apellíu={{versalita|Ballesteros García}}|nome=Víctor Manuel|apellíu2=Cuatepotzo Costeira|nome2=Miguel Ángel|títulu=Canto de Sol, Hidalgo; Tierra, historia y xente|url=https://books.google.com.mx/books/about/Canto_de_sol.html?id=v4JaAAAAMAAJ&amp;redir_esc=y|añu=2003|editorial=Sistema d'Educación Pública del Estáu de Hidalgo|allugamientu=Pachuca, Hidalgo|isbn=968-751-721-2}}

* {{cita llibru |apellíos1={{versalita|Ballesteros García}}|nome1=Víctor Manuel|títulu=Síntesis de la Guerra d'Independencia nel estáu d'Hidalgo|fecha=2005|editorial=[[Universidá Autónoma del Estáu d'Hidalgo]]|allugamientu=Pachuca de Soto, Hidalgo|isbn=970-769-043-7|url=https://books.google.com.mx/books?id=m8v-uZbVXhMC&amp;printsec=frontcover#v=onepage&amp;q&amp;f=false}}

* {{cita llibru |apellíos1={{versalita|Beatriz Moreno}}|nome1=Alcántara|apellíos2=Garret Ríos|nome2=María Gabriela|apellíos3=Fierro Alonso|nome3=Ulises Julio|títulu=Otomíes del Valle del Mezquital|añu=2006|editorial=[[Comisión Nacional pal Desarrollu de los Pueblos Indíxenes]]|edición=Primer|ubicación=Méxicu D.F.|isbn=970-753-052-9|url=http://www.cdi.gob.mx/dmdocuments/otomies_valle_mezquital.pdf|formatu=PDF}}

* {{cita llibru |apellíu={{versalita|Castiella Ánxeles}}|nome=Rubén|apellíu2=Garnica Romeru|nome2=Violeta|apellíu3=Hernández Martínez|nome3=María del Consuelo|apellíu4=Rodríguez Arenas|nome4=Hugo|apellíu5=Toledano Pérez|nome5=Manuel|apellíu6=Torres Martínez|nome6=Amílcar|apellíu7=Torres Vivar|nome7=Francisco Alejandro|títulu=La entidá onde vivu. Hidalgo. Tercer grau|url=http://basica.sep.gob.mx/reformaintegral/sitiu/librosdetexto/2012-2013/entidaes/entidadHidalgo.pdf|edición=Segunda|añu=2012|editor=Comisión Nacional de Llibros de Testu Gratuitu|editorial=[[Secretaría d'Educación Pública (Méxicu)|Secretaría d'Educación Pública]]|ubicación=Méxicu, D. F|isbn=978-607-469-934-0|formatu=PDF |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141225090929/http://basica.sep.gob.mx/reformaintegral/sitiu/librosdetexto/2012-2013/entidaes/entidadHidalgo.pdf |fechaarchivu=25 d'avientu de 2014}}

* {{cita llibru |autor1=[[CONAPO]]|títulu=Dinámica demográfica 1990-2010 y proyeiciones de población 2010-2030. Hidalgo|añu=2014|editorial=[[Conseyu Nacional de Población]]|ubicación=Méxicu, D.F; Méxicu|isbn=978-607-427-221-5|edición=Primer|url=http://www.conapo.gob.mx/work/models/CONAPO/Proyeiciones/Cuaderno/13_Cuadernillo_Hidalgo.pdf|formatu=PDF}}

* {{cita llibru |autor=[[INEGI]]|títulu=La Población Falante de Llingua Indíxena d'Hidalgo|fecha=2004|allugamientu=Aguascalientes, Ags.|isbn=970-13-4420-0|url=http://www.inegi.org.mx/prod_serv/contenidos/espanol/bvinegi/productos/censos/poblacion/poblacion_indigena/PerLi_Hgo.pdf|editorial=[[Institutu Nacional d'Estadística y Xeografía]]|formatu=PDF |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160304203635/http://www.inegi.org.mx/prod_serv/contenidos/espanol/bvinegi/productos/censos/poblacion/poblacion_indigena/PerLi_Hgo.pdf |fechaarchivu=4 de marzu de 2016}}

* {{cita llibru |autor1=[[INEGI]]|títulu=Panorama sociodemográfico d'Hidalgo 2015|fecha=2015|editorial=[[Institutu Nacional d'Estadística y Xeografía]]|allugamientu=Aguascalientes, Aguascalientes|isbn=978-607-739-854-7|edición=Primer|url=http://internet.contenidos.inegi.org.mx/contenidos/Productos/prod_serv/contenidos/espanol/bvinegi/productos/nueva_estruc/inter_censal/panorama/702825082222.pdf|formatu=PDF}}

* {{cita llibru |autor1=[[INEGI]]|títulu=Principales resultaos de la Encuesta Intercensal 2015: Hidalgo|fecha=2016|editorial=[[Institutu Nacional d'Estadística y Xeografía]]|allugamientu=Aguascalientes, Aguascalientes|isbn=978-607-739-792-2|edición=Primer|url=http://internet.contenidos.inegi.org.mx/contenidos/Productos/prod_serv/contenidos/espanol/bvinegi/productos/nueva_estruc/inter_censal/estaos2015/702825079789.pdf|formatu=PDF}}
&lt;/div&gt;
{{Nueva columna}}
&lt;div class=&quot;references-small&quot;&gt;
* {{cita llibru |autor1=[[INEGI]]|títulu=Anuariu estadísticu y xeográficu d'Hidalgo, edición 2017|fecha=2017|editorial=[[Institutu Nacional d'Estadística y Xeografía]]|allugamientu=Aguascalientes, Aguascalientes|edición=Primer|url=http://internet.contenidos.inegi.org.mx/contenidos/Productos/prod_serv/contenidos/espanol/bvinegi/productos/nueva_estruc/anuarios_2017/702825095093.pdf|formatu=PDF}}

* {{cita llibru |apellíos1={{versalita|Rublúo}}|nome1=Lluis|títulu=Historia de la Revolución Mexicana nel Estáu d'Hidalgo|fecha=2009|editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]]|allugamientu=Pachuca de Soto, Hidalgo|isbn=978-607-7866-03-9|edición=Segunda|url=http://www.bibliotecadigitalestadodehidalgo.mx/greenstone/collect/Bicentenariu/index/assoc/HASH01y2.dir/doc.pdf|formatu=PDF |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20171012095409/http://www.bibliotecadigitalestadodehidalgo.mx/greenstone/collect/Bicentenariu/index/assoc/HASH01y2.dir/doc.pdf |fechaarchivu=12 d'ochobre de 2017}}

* {{cita llibru |apellíu={{versalita|Rivas Paniagua}} |nome=Enrique |títulu=Hidalgo: ente selva y milpas... la neblina|url=https://books.google.com.mx/books/about/Hidalgo.html?id=VOE7AAAAYAAJ&amp;redir_esc=y|añu=1990|editorial=[[Secretaría d'Educación Pública (Méxicu)|Secretaría d'Educación Pública]]|isbn=968-800-235-6|edición=Tercer}}

* {{cita llibru |apellíos1={{versalita|Ruiz de la Barrera}}|nome1=Rocío|apellíu2=Ortega Morel|nome2=Javier|apellíos3=Menes Llaguno|nome3=Juan Manuel|apellíos4=Lorenzo Monterrubio|nome4=Antonio|apellíos5=Daniel|nome5=Escorza Rodríguez|apellíos6=Lorenzo Monterrubio|nome6=Carmen|apellíos7=Rublúo Islles|nome7=Luis|apellíu8=Regueru|nome8=Raúl|apellíos9=Cravioto Galindo|nome9=Mónica|apellíos10=Salazar Mendoza|nome10=Bonfilio |títulu=Hidalgo Cróniques de la Revolución Mexicana n'Hidalgo|fecha=2012|editorial=[[Gobiernu del Estáu d'Hidalgo]]|ISBN=978-607-7866-00-8|allugamientu=Pachuca, Hidalgo|edición=Primer|url=http://bibliotecadigitalestadodehidalgo.mx/greenstone/collect/Hidalguense//index/assoc/HASH25d0.dir/doc.pdf|formatu=PDF |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20171022085835/http://bibliotecadigitalestadodehidalgo.mx/greenstone/collect/Hidalguense//index/assoc/HASH25d0.dir/doc.pdf |fechaarchivu=22 d'ochobre de 2017}}

* {{cita llibru |apellíos1={{versalita|Pumar Campero}}|nome1=Teodomiro |títulu=Anal del Estáu d'Hidalgo, Primer parte (608 a 1868), Tercer parte (Apéndiz)|fecha=2009a|editorial=Gobiernu del Estáu de Hidalgo|allugamientu=Pachuca de Soto, Hidalgo|isbn=978-607-7866-05-3|edición=Segunda|url=http://bibliotecadigitalestadodehidalgo.mx/greenstone/collect/Bicentenariu/index/assoc/HASH36c7.dir/doc.pdf|formatu=PDF |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20161020042127/http://www.bibliotecadigitalestadodehidalgo.mx/greenstone/collect/Bicentenariu/index/assoc/HASH36c7.dir/doc.pdf |fechaarchivu=20 d'ochobre de 2016}}

* {{cita llibru |apellíos1={{versalita|Pumar Campero}}|nome1=Teodomiro |títulu=Anal del Estáu d'Hidalgo, Segunda parte (1869 a marzu de 1927)|fecha=2009b|editorial=Gobiernu del Estáu de Hidalgo|allugamientu=Pachuca de Soto, Hidalgo|isbn=978-607-7866-02-2|edición=Segunda|url=http://bibliotecadigitalestadodehidalgo.mx/greenstone/collect/Bicentenariu/index/assoc/HASH0197.dir/doc.pdf |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160304185828/http://bibliotecadigitalestadodehidalgo.mx/greenstone/collect/Bicentenariu/index/assoc/HASH0197.dir/doc.pdf |fechaarchivu=4 de marzu de 2016}}

* {{cita llibru |apellíu={{versalita|Menes Llaguno}} |nome=Juan Manuel|enllaceautor=Juan Manuel Menes Llaguno|títulu=Historia mínima del Estáu d'Hidalgo|url=https://books.google.com.mx/books/about/Historia_mínima_del estáu_de_Hidalgo.html?id=ZIRaAAAAMAAJ&amp;redir_esc=y|añu=2006|editorial=M.A. Porrúa|isbn=970-701-694-9}}

* {{cita llibru |apellíos1={{versalita|Menes Llaguno}}|nome1=Juan Manuel|enllaceautor=Juan Manuel Menes Llaguno|títulu=La Guerra d'Independencia nel güei territoriu hidalguense|fecha=2009|editorial=Gobiernu del Estáu de Hidalgo|allugamientu=Pachuca de sotu, Hidalgo|isbn=978-607-7866-00-8|edición=Primer|url=http://bicentenario.hidalgo.gob.mx/descargables/coleccion/independencia.pdf|formatu=PDF}}

* {{cita llibru |apellíos1={{versalita|Soto Oliver}}|nome1=Nicolás|títulu=Pachuca una ciudá con sede|fecha=2004|editorial=Fundación Hidalguense|allugamientu=Pachuca de Soto, Hidalgo|isbn=978-970-769-002-8|edición=Primer|url=https://books.google.com.mx/books?id=X2cUOPOsGzgC&amp;pg=PA17&amp;lpg=PA17&amp;dq=Gonzalo+Rodr%C3%ADguez+Francisco+T%C3%A9llez&amp;source=bl&amp;ots=mSvxhCKbbe&amp;sig=SRpPrNJsSUNmYSqZJ8UCGsS35VA&amp;hl=es-419&amp;sa=X&amp;ved=0CEYQ6AEwCGoVChMIi5TlrPrtxwIVCAqSCh3YAw34#v=onepage&amp;q=Francisco%20T%C3%A9llez&amp;f=false}}

* {{cita llibru |autor1=[[UAEH]]|títulu=Programa Estatal d'Aición ante'l Cambéu Climáticu d'Hidalgo|fecha=2013|editorial=[[Gobiernu del estáu d'Hidalgo]]|allugamientu=Pachuca de Soto, Hidalgo|isbn=978-607-482-352-3|edición=Primer|url=https://www.gob.mx/cms/uploads/attachment/file/170327/2013_hgo_peacc_parte1.pdf|formatu=PDF}}
&lt;/div&gt;
{{Final columnes}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Hidalgo}}
* [http://www.hidalgo.gob.mx Gobierno del Estáu d'Hidalgo] - Sitio web oficial.
* [http://internet.contenidos.inegi.org.mx/contenidos/Productos/prod_serv/contenidos/espanol/bvinegi/productos/nueva_estruc/anuarios_2017/702825095093.pdf Anuariu estadísticu y xeográficu d'Hidalgo, edición 2017] - INEGI.
* [http://internet.contenidos.inegi.org.mx/contenidos/productos//prod_serv/contenidos/espanol/bvinegi/productos/nueva_estruc/CE_2014/702825084776.pdf Censos económicos d'Hidalgo, 2014] - INEGI.

{{Tradubot|Estado de Hidalgo}}
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Estaos de Méxicu|Estáu d'Hidalgo]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Páxines con errores de timeline]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]]</text>
      <sha1>krktqxjjb67kxfq2iyxlcd9bkfsc5c5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Xava</title>
    <ns>0</ns>
    <id>140827</id>
    <revision>
      <id>3714388</id>
      <parentid>3623725</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:26:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7962" xml:space="preserve">{{xeografía}}
La '''islla de Java''' (n'indonesiu, &lt;em&gt;Jawa&lt;/em&gt;), con una superficie de 132 000 [[Quilómetru cuadráu|km²]], tien una [[población]] de 145 millones d'habitantes, lo que la convierte na [[Islla]] más poblada del mundu, per delantre de Honshū, en [[Xapón]]. Coles mesmes, Java ye la islla más poblada d'Indonesia, con 1098 persones por km². Si fuera un país, ocuparía l'undécimu puestu na clasificación de países más poblaos del mundu —per delantre de [[Méxicu|México]], [[Filipines]] y de Xapón— y por densidá sería'l segundu del mundu.

== Historia ==
Mientres aprosimao dos sieglos la isl de Java foi ocupada y alministrada pola [[Compañía Neerlandesa de les Indies Orientales|Compañía de les Indies Orientales Holandeses]] al pie de un grupu d'islles denominaes “Insulindia”. Al sumir dicha compañía, nel añu 1798, Java y el restu de les sos posesiones pasaron automáticamente a manes del gobiernu holandés.
Los territorios qu'ocupaben les [[India|Indies]] Holandeses n'Asia fueron: Java ([[Xakarta|Batavia]]), [[Sumatra]], [[Borneo]], [[Malaca]], [[Penang]], Palikate, Negapatanam, Masulipan, [[Kochi]], Tuticorin, [[Sri Lanka|Ceilán]], parte oeste d'India y parte este de [[Timor]]. L'alministración y el poder executivo de les Indies Holandeses yeren controlaos por un gobernador xeneral.

Na antigüedá la islla de Java componíase d'unu o dellos estaos indios, siendo gobernada despóticamente polos sos príncipes. 
Hacia l'añu 1400 introducióse'l [[Islam|mahometismu]], que los sos creyentes fundaron los reinos de Bantam y Mataram. Coles mesmes formáronse los nuevos sultanados de [[Xakarta|Yakarta]], Kedu y Madura.

En 1520 los portugueses entablaron rellaciones comerciales colos javaneses, y [[Lisboa]] convirtióse asina nel centru comercial onde s'atopaben les mercancíes de les Indies Orientales colos comerciantes del centru y norte d'Europa. Pero en 1580 [[Felipe II d'España|Felipe II]] xunió les corones de [[Portugal]] y [[España]], y tando la [[Casa d'Austria]] en guerra colos protestantes de los [[Países Baxos]], cerró'l comerciu del puertu de Lisboa a los sos enemigos. 
Nel añu 1594 delles flotes de bucaneros luteranos partieron aldu al [[cabu de Bona Esperanza]] y al [[Estrechu de Magallanes|estrechu de Magallanes.]] D'esta miente les posesiones portugueses y españoles de les Indies Orientales viéronse asaltaes perdayures coles mesmes.
En 1596 aportaron a Java nueve navíos holandeses al mandu de Jacobo Neck. Les fuercies holandeses espulsaron a los portugueses ya ingleses, que yá fixeren dalgún conato de colonización, y depués #encargar de debilitar a los príncipes indíxenes semando ente ellos la cisma de la discordia.

Coles mires de evitar la competencia ente les diverses sociedaes colonizadores formóse una [[Compañía Neerlandesa de les Indies Orientales|única compañía holandesa]], con derechu esclusivu para comerciar y asaltar #cualquier enclave de la rexón. La compañía empezó los sos negocios en 1602, y en namái 20 años vio dueña d'un gran imperiu. La so residencia afitase en Java, onde'l xeneral Coen edificó la ciudá de Batavia nel añu 1619.
El 1650 los 17 direutores de la Compañía de les Indies Orientales Holandeses dieron al gobiernu de Batavia (Yakarta) una nueva constitución que tuvo vixente ensin cambéu dalgunu hasta 1800.
En 1684 los holandeses obligaron al pacíficu sultán de Bantam a sacupar la so capital, y hacia 1700 tamién sometieron el territoriu de Cheribon.
En 1755 Holanda estremó l'imperiu d'Asia en dos partes: una, vencer a los herederos de los xefes indíxenes que llevaron el títulu de ''Susuhumanes'', y otra ponelo al mandu d'un sultán. Los príncipes impuestos per Holanda caltiénse n'estrecha dependencia con esti país, siendo obligaos non yá a almitir nos sos palacios a los embaxadores holandeses, sinón tamién a tolerar una fortaleza na so propia residencia. 
Nel sieglu XVIII los beneficios comerciales de la compañía fueron en parte absorbíos polos gastos del gobiernu holandés. Esta foi la causa de la rápida decadencia de la Compañía de les Indies Orientales Holandeses. Otros motivos que tamién favorecieron dicha cayida fueron la infidelidá de dellos funcionarios, el contrabandu, el robu y la competencia de la [[Compañía Británica de les Indies Orientales]]. En 1800 les posesiones gravadas con enormes deldes, pasaron a manes del gobiernu d'Holanda.
De resultes de les [[Guerres Napoleóniques|guerres napoleóniques]], qu'aniciaron la ocupación d'Holanda por Napoleón, los ingleses apoderáronse de los territorios que conformaben les Indies Holandeses ente 1811 y 1815. Depués estos territorios fueron restituyíos a Holanda pol Tratáu de Paz de París de 1815.&lt;ref&gt;José Saínz Ramírez: &quot;Imperios Coloniales&quot;, editorial Nacional, 1942, Madrid.&lt;/ref&gt;

== Economía colonial holandesa ==
[[Ficheru:Java_II.jpg|derecha|miniaturadeimagen|180x180px|Moneda de Carlos III que circuló en Java con resello de la Compañía d'Indies Holandeses.]]
[[Ficheru:Java_I.jpg|derecha|miniaturadeimagen|180x180px|Moneda de Carlos III con lleenda n'árabe dientro de círculu.]]
Mientres el periodu que duró la ocupación de la rexón per parte de la [[Compañía Neerlandesa de les Indies Orientales|Compañía de les Indies Orientales Holandeses]], foi bien común la práutica de contramarcar les monedes estranxeres con distintos punzones y lleendes coles mires de garantizar la so circulación y valor en tola colonia. La primera contramarca utilizada na islla contenía un caballu con caballeru dientro d'un rombu. La segunda foi emplegada en [[Xakarta|Batavia]] en 1790, marcándose toles monedes en circulación col símbolu de la Compañía Holandesa: “V.O.C.” (Verenigde Oostindische Compagnie), y delles vegaes nel aviesu col escudu de la ciudá d'[[Utrecht|Utrech.]] Esta contramarca foi estampada sobro reales d'a ocho [[Pueblu español|españoles]] y distintes monedes d'Holanda, [[Francia]] y [[Austria]]. El so tamañu yera de 15 milímetros aprosimao, anque esisten munches variantes de tipos de lletres y tamaños. Tamién se conoz una contramarca col nome de la islla n'árabe dientro d'un círculu.&lt;ref&gt;José Antonio de la Fuente: &quot;La plata de la Nao de China&quot;, Museo de Arte Oriental de Salamanca, editorial comercial Segovia, 2008.&lt;/ref&gt;

== Alministración ==
La división alministrativa de Java divídese en 4 provincies, 1 rexón especial (istimewa daerah), y 1 capital especial del distritu de la ciudá (ibukota khusus daerah):

* Bantén
* [[Xakarta|Yakarta]]
* Java Barat (Java del oeste)
* Java Tengah (Java Central)
* Java Timur (Java del este)
* Yogyakarta

== Xeografía ==
[[Ficheru:Java_e_indonesia.jpg|derecha|miniaturadeimagen|300x300px|Evolución del pesu demográficu de Java n'Indonesia.]]

=== Natural ===
[[Ficheru:Borobudur-perfect-buddha.jpg|izquierda|miniaturadeimagen|El perfectu Buda Borobudur.]]
La islla de Java ta asitiada nuna cadena d'islles cola [[Sumatra|islla de Sumatra]], al noroeste, y les islles de Bali y de Madura, al este, de les que la dixebren les agua de los [[Estrechu|estrechos]] de [[Bali]] y de Madura, respeutivamente. Ye la décimotercera islla más grande del mundu. Al nordeste ta la gran islla de [[Borneo]]. Al sur ta la islla Christmas.

Java tien un orixe [[Volcán|volcánicu]], y contién nada menos que 38 montes que la so forma cónica carauterística indica que nun tiempu pasáu fueron volcanes activos. Nesta islla, Eugène Dubois atopó'l ''[[Homo erectus]]''.

=== Humana ===
Java contién a la capital d'Indonesia, [[Xakarta|Yakarta.]] Los destinos turísticos más populares inclúin la ciudá de Yogyakarta, un gran monumentu [[Budismu|budista]] en forma de [[Pirámide (arquiteutura)|pirámide]] conocíu como [[Borobudur]] y el templu hindú más grande de Java, el [[Prambanan]].

== Referencies ==
{{llistaref}}

{{Categoría:Indonesia}}
{{control d'autoridaes}}</text>
      <sha1>79z96fko5sjucpsbpzujsuj4xo8z5o3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Claudia de Colombia</title>
    <ns>0</ns>
    <id>147540</id>
    <revision>
      <id>3714276</id>
      <parentid>3663208</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:11:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13060" xml:space="preserve">{{Tradubot|Claudia de Colombia}}
{{non neutral}}
{{persona}}
'''Blanca Gladys Caldas Méndez''' {{nym}}, más conocida como '''''Claudia de Colombia''''', ye una cantante [[Colombia|colombiana]].

== Biografía ==
Blanca Gladys Caldas Méndez empecipióse bien ceo nel campu artístico. Na so niñez estudió nel Colexu La nuesa Señora de les Mercedes del centru de [[Bogotá]], onde llamó l'atención non yá pola so guapura sinón tamién pol so dulce y tienra voz; el so mentor y descubridor foi GUILLERMO HINESTROZA ISAZA, creador del programa de televisión ''El Club de la Cla'' (Colombia) del que formó parte xunto a figures como [[Emilce (cantante)|Emilce]], [[Maryluz]], [[Billy Pontoni]] y [[Vicky (cantante)|Vicky]].
Tuvo unu de los sos grandes romances con Antonio Cervantes, alies el Kid Pambelé. Dambos gociaben de muncha fama y fortuna atopándose coincidencialmente nuna fiesta privada,según la novela de RCN onde narren la vida de Cervantes la cantante nun paraba de miralo y metanes miraes en plena fiesta terminaron nel hotel, depués ella tenía un compromisu y casóse pero'l so romance con Pambele foi famosu na dómina y el nacíu en Palenque de xuru na so memoria nunca va escaecer la so rellación con una diva de la dómina .

=== Carrera artística ===
Nel estragal de los años [[1970]] empieza la so carrera como cantante profesional. Cuatro años tras perteneció al Club de la Cla, programa de televisión empecipio de munchos artistes colombianos. El so primer trabayu discográficu pal Sellu CBS (güei Sony Music) al llau del so primer productor musical, el compositor y arreglista [[Santander Díaz|SANTANDER DÍAZ]], con quien grabó LLÉVAME CONTIGO de CARMEN IRAIDA COLÓN, tema que la punxo en primeros llugares, foi premonitoriu, pos foi l'entamu d'una esitosa carrera y SANTANDER dirixir artísticamente nes sos 6 primeres producciones. Pal so séptimu discu foi dirixida por GABRIEL MUÑOZ y MIGUEL FERNANDO SÁNCHEZ. Hacia l'añu 1977 y 1979 ye dirixida pol Maestru RAÚL ROSERO POLU con quien grabó 3 producciones y 4 cantares pa neños. Dempués grabó n'España 2 LP´S dirixida por PABLO HERRERO Y JOSÉ LUIS ARMENTEROS, rematando les sos grandes producciones cola CBS nel añu 1983 con una producción grabada n'Arxentina dirixida por ALFONSO DE LA ESPRIELLA Y EDUARDO CABAS. Esto foi un homenaxe al so país Colombia y llamóse SOI UN BERRU DEL FOLCLOR. La última mención de la CBS mientres el tiempu qu'ella perteneció a esa compañía ye nel añu 1985, por un cantar que se tituló VOI CANTAR,VAS CANTAR al llau de los grandes baladistas de fala hispana del mundu. Nel añu 1986 sol sellu RCA VICTOR n'O.S.A graba una producción que se tituló LA SEÑORA, dirixida por RICARDO EDDY Y RUDI. Na década de 1990 a 2000 fai 3 producciones más: UNA MUYER CON SUERTE(1992), dirixida por VÍCTOR MANUEL GARCÍA &quot;MANOELLO&quot;; PA TOOS (1995), dirixida nuevamente por RAÚL ROSERO POLU y SIEMPRES ÚNICA (1998), dirixida por DIEGO RODRÍGUEZ Y KIKE FERNÁNDEZ. Nesti discu Claudia vuelve grabar dalgunos de los sos ésitos. Nel añu 2006 graba 4 villancicos rancheros y la so última producción nel añu 2014 dirixida por JORGE LUIS PILOTO &quot;TOA UNA VIDA&quot;, atrever a cantar una tema que se llama PASTILLA D'ALLEGRÍA que tien influencia de REGGAETON. Per otra parte, Claudia de Colombia hai incursionado tamién na [[actuación]]. La so carrera más granible foi nos años [[años 1970|1970]] y [[años 1980|1980]], siendo la primer artista colombiana en tener ésitu nel esterior cantando [[música popular]]. Nel añu de 2017 sigue vixente y ufiertando conciertos.

Llegó a enllenar escenarios tan desemeyaos como'l [[Teatro Teresa Carreño]] de [[Caraques]], el [[Madison Square Garden]] de [[Nueva York]], según grandes estadios d'[[Arxentina]], [[Ecuador]], [[Méxicu]], [[Panamá]] y [[Colombia]].

Na actualidá Claudia de Colombia atopar en plena actividá artística realizando presentaciones de cutio en places de Ciudá de Panamá, Caraques, Ecuador, Estaos Xuníos (Miami, Nueva Jersey, Nueva York, Boston, California) y Bogotá, ente otres.
 
Al entamu de la so carrera artística, [[Guillermo Hinestroza]] creía que Gladys Caldas (nome de pila) nun yera comercial y sonoru; por eso quixo que se llamara Claudia, y asina lo aceptó ella y los sos compañeros d'entamu.

== Trayeutoria ==
En [[1982]] Claudia de Colombia foi nomada ente otres cantantes hispanoamericanes, pa representar ya interpretar la ópera d'[[Evita Perón]]. Los dos úniques opcionadas ente delles, fueron xustamente Claudia de Colombia y [[Paloma San Basilio]] d'España quien se llevó dicha presentación. Claudia a pesar de nun poder ser escoyida pa faelo, aprendió'l cantar de la banda &quot;Nun llores por mi, Arxentina&quot;, la so primer presentación de la tema foi en [[1982]] na Media Torta de Bogotá cola orquesta Filarmónica de Bogotá so la direición del maestru [[Francisco Zumaqué]], y de ende d'equí p'arriba fixo interpretaciones maxistrales de la tema. 
 
N'abril de 1985 Claudia integró'l conxuntu de grandes vocalistas d'[[América Llatina]] que fixeron parte del proyeutu [[Voi Cantar, vas cantar]], convocaos por [[Ricardo Montalbán]] a imitación de [[We are the world]] de [[Stevie Wonder]] y [[Michael Jackson]]. 
===Caso de Los Monxos===
Mientres un conciertu en [[San Cristóbal (Venezuela)|San Cristóbal]], Venezuela, na dómina en que se ventilaba el conflictu del [[archipiélagu de Los Monxos]] ente Colombia y Venezuela, Claudia fixo un comentariu inofensivu que depués-y costar un escándalu. “El presidente [[Carlos Andrés Pérez]] taba ente'l públicu y al terminar aplaudióme fervorosamente. Yo, por responder ante la so amabilidá, díxi-y que por qué nun me regalaba Los Monxos”. A otru día, tolos periódicos titularon en verde y colloráu: “Claudia de Colombia ofendió al pueblu venezolanu”, y considerar una falta nacional. Asustada ya inesperta ante la situación, aportunó en falar col mandatariu pero foi incomunicada pol so hotel y decidió dise a buscalo personalmente. Dempués del incidente, anque Pérez pidir# esculpes, la rectificación nunca se fixo nos periódicos y Claudia volvióse más hermética y desconfiable, porque la tema trescendió mientres años.

===Noel Petro===
El cantante popular [[Noel Petro]], más conocíu como'l pollín mocho’, compúnxo-y a Claudia la tema La reina de la cruces. El cantante sostenía que cuasi se suicida porque ella abandonar, lo que Claudia negó: “A esi señor enxamás lu conocí, siempres dicía que taba namoráu de mi pero yo nunca lu punxi curiáu, ye más enxamás crucié pallabra dalguna con esi señor. Sicasí, faíen montaxes con semeyes individuales de los dos y hasta-y fixeron reportaxes por que cuntara la so supuesta hestoria d'amor conmigo”.

Claudia sostién que la revista Cromos tendió-y una trampa citándola pa un reportaxe, pero ensin alverti-y que'l pollín mocho’ tamién diría al llugar. A la hora convenida ella vio la nube de fotógrafos acompañaos de Noel Petro y algamó a devolvese pa evitar que consiguieren la naguada imaxe d'ellos xuntos.

Noel Petro enxamás probó nin la so hestoria d'amor, nin la so ayuda artística. 

Claudia enfatiza que nun taben de moda los [[Paparazzo|paparazzi]], pero que fixeron los sos galanes en frente a la so casa día y nueche pa saber qué faía, qué comía y cómo yera la so intimidá. Inclusive, el día que se casó con Dumas Torrijos, fíu del xeneral [[Omar Torrijos]], &quot;home fuerte&quot; de Panamá, xubir a los árboles pa captar les semeyes del matrimoniu y de la fiesta.

== Gallardones ==
{{Columnes}}
* Canaima d'Oru 1972, [[Venezuela]], 1972
* Premiu [[Alcaldía Mayor de Bogotá]], [[Colombia]], 1972
* Mara d'Oru, [[Venezuela]]
* El Pompin d'Oru, [[Colombia]]
* El Príncipe d'Oru, [[Colombia]]
* Premiu Ondes 1972, [[España]], 1972
* Antena de La Consagración, [[Colombia]]
* Páxina d'Oru, [[El Tiempo (Colombia)|El Tiempo]]
* Guaicaipuro d'Oru, [[Venezuela]]
* [[Medaya Simón Bolivar|Medaya “Simón Bolívar”]], Presidencia De la República ([[Colombia]]), {{Nueva columna}} 

* Uxu d'Oru, [[Panamá]]
* Cantante Internacional del Añu, [[Panamá]]
* Continente de Plata, [[Boston]], [[Massachusetts|MA]], [[Estaos Xuníos]]
* Guardia d'Honor Presidencial, [[Colombia]]
* Estrella, Cai de la Fama, [[Miami]], [[Florida|FL]], [[Estaos Xuníos]]
* [[Llaves de la ciudá]] de [[Miami]], [[Florida|FL]], [[Estaos Xuníos]], daes pol alcalde [[Leonard Haber]]
* Aplausu 92, [[Miami]], [[Florida|FL]], [[Estaos Xuníos]]
* Premiu ACE (por trés años), [[Nueva York]], [[Nueva York (estáu)|NY]], [[Estaos Xuníos]]
* 13 Discos d'Oru, [[Colombia]]
* 4 discos más n'España, Venezuela, Arxentina y Panamá
* Un Discu de Platín, [[Colombia]]
{{Final columnes}}
Les sos grandes places: [[Venezuela]], [[Arxentina]], [[Ecuador]], [[Puertu Ricu]], [[Miami]]. [[Perú]], [[Bolivia]], [[Chile]], [[Panamá]], [[República Dominicana]], [[Costa Rica]], [[Uruguái]], [[Méxicu]], tamién sonó n'[[España]], [[Brasil]], [[Paraguái]] y hasta en [[Surinam]].

== Discografía ==
{{Columnes}}
* [[1970]] – '''''Llévame contigo'''''
Ésitos: toles temes d'esti trabayu: El to faesme falta, Lloru y más lloru, Momentos, El to nome nel sable, Te dexó la ciudá ensin la mio, El cóndor, Ensin que cunte l'ayeri, Almes indixebrables, Morrer contigo, Déxame, Non te escaezas de la mio.
* [[1971]] – '''''Cuando teamos xuntos'''''
Ésitos: Niégalo, La to alma golondrina, Cuando teamos xuntos, Sola, Tou lo lejó pol to amor, Adiós adiós, Deséu, Güei daría yo la vida, Cantar del adiós, Nun Puedo más.
* [[1972]] – '''''Dempués de ti'''''
Ésitos: Si supieres, Verdá amargosa, Dempués de ti, Si mañana, Un mundu pa los dos, Tarde, Grande grande, De toes formes.
* [[1973]] – '''''Quixera tenete'''''
Ésitos: Ye un llaberintu la mio vida ensin ti, La solombra, La nuesa hestoria d'amor, Quixera tenete con too y con eso, Vivu namorada, La vida ye un suañu, Ai destín ai'l mio amigu, El ocaso d'un amor, Sosprendida.
* [[1974]] – '''''Tiempu p'amar'''''
Ésitos: Tiempu p'amar, Amáu aio, Yá nun yes el mio amigu, Yes la mio vida, La vida va siguir, Nun me vas escaecer, Pola to bien, Cenices, Pel vieyu camín, Tengo mieu más nun importa.
* [[1975]] – '''''Eses alcordances tos''''' 
Ésitos: Tengo ganes de ti, Eses alcordances tos, D'engaños, Agua agua, Ta fríu'l mio llechu, Por tantu qu'escaecisti, Alcuérdate d'escaeceme, Odio, Más cerca del mio, Esti amor.
* [[1976]] – '''''Claudia, volume 7'''''
Ésitos: Como te llames la to, Muerro por ti, Pasillaneando, Ensin cadenes, Vas Volver, Que te quiero, Dempués de ti nada importa, Desvelos d'amor, Entra.
{{nueva columna}}
* [[1977]] – '''''Romance suramericanu'''''
Ésitos: Amargures, Llorar llorar, Amor escribir con lloru, Tresmanamientu, Vaya con Dios, El mio propiu yo, Les mios nueches ensin ti, Un mizcu del to amor.
* [[1978]] – '''''Namoraos'''''
Ésitos: Cuando voi pela cai, Namoraos, Cartagena de Indias, Yá que te vaya guapu, El to acostumástime, Dolencies, Dos namoraos, Por que llorar por ti, Pa les mios penes nun hai esperances, Les exes de la mio carreta.
* [[1979]] – '''''Tenrura'''''
Ésitos: Tenrura, Dos namoraos, Esti inmensu amor, Torbonaes, Mosaicu (Somos novios, Inda, Paez que foi ayeri), Vamos cantar.
* [[1980]] – '''''Yo creo en ti'''''
Ésitos: Ríu Badillo, Palombu perdíu, Pruyimientos, Les acacies, Yo creo en ti, Cúntame Carpinteru.
* [[1982]] – '''''Paraísu'''''
Ésitos: Dime xitana, Nun enllordies la mio puerta, Paraísu, Águila real.
* [[1983]] – ''Soi un berru del folclor''
* [[1986]] – ''La señora''
Ésitos: La señora, La to solo la to, Anque te dexe.
* [[1992]] - ''Una muyer con suerte''
* [[1995]] - ''Siempres única''
* [[1996]] - ''Pa toos''
* [[2006]] - ''Villancicos''
2014 TOA UNA VIDA{{Final columnes}}

== Filmografía ==
* [[1974]] – ''[[Un viaxe de llocos]] (Nuesa hestoria d'amor)'' con Tarin Power y Donald, fecha n'Arxentina.
* [[1980]] – ''[[Tiempu p'amar (película)|Tiempu p'amar]]'' (actriz y argumentista) col actor mexicanu [[Julio Alemán]] (Q.Y.P.D), fecha en Colombia. 
* [[1992]] – ''[[Un home y una muyer con suerte]]'' col actor y cantante Mexicanu [[Fernando Allende]], fecha en Colombia y Méxicu.

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
* {{commonscat}}
* {{IMDb nome|208080}}
* [http://www.colarte.com/recuentos/Cantantes/ClaudiadeColombia/recuentu.htm Colate: Claudia de Colombia - Cantante] 
* {{cita web |url=https://www.facebook.com/groups/Fansdeclaudiadecolombia |títulu=Evento |fechaaccesu=19 de xineru de 2013 |apellíu=Alispaña |fecha=19 de xineru de 2013|idioma=Español |cita= }}

{{NF|1950||Colombia, Claudia de}}
[[Categoría:Cantantes de Colombia]]
[[Categoría:Cantantes de balada]]
[[Categoría:Cantautores de Colombia]]
[[Categoría:Actores y actrices de cine de Colombia]]
[[Categoría:Persones de Manizales]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Persones de Bogotá]]</text>
      <sha1>i1dy1mqiln1t3cchlw2d6gykggb7ch2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Presidencia de Cristina Fernández de Kirchner</title>
    <ns>0</ns>
    <id>150262</id>
    <revision>
      <id>3714361</id>
      <parentid>3712615</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:22:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="624038" xml:space="preserve">{{ficha xenérica}}
La '''presidencia de [[Cristina Fernández de Kirchner]]''' ye'l periodu comprendíu ente'l [[10 d'avientu]] de [[2007]], fecha d'asunción como [[presidenta de la Nación Arxentina]] y el [[10 d'avientu]] de [[2015]], fecha na que terminó'l so segundu mandatu y asumiólu'l so socesor [[Mauricio Macri]] .&lt;ref name=&quot;InicioGobiernoCF&quot; /&gt;

Llanzó oficialmente la so candidatura [[presidente de la Nación Arxentina|presidencial]] pa les [[Eleiciones de 2007 n'Arxentina|eleiciones de 2007]] el [[19 de xunetu]] de [[2007|dichu añu]]. Ganó les [[Eleiciones presidenciales d'Arxentina de 2007|eleiciones de 28 d'ochobre de 2007]] en primer vuelta col 45,29% de los votos,&lt;ref name=&quot;InicioGobiernoCF&quot;&gt;[http://www.lanacion.com.ar/opinion/nota.asp?nota_id=963767 «La mayor caída del votu positivu»], artículu nel diariu ''La&amp;nbsp;Nación'', del 20 de payares de 2007.&lt;/ref&gt;
asocediendo'l [[10 d'avientu]] al presidente [[Néstor Kirchner]], quien desempeñó'l cargu hasta'l [[10 d'avientu]] de [[2007]], fecha na que les nueves autoridaes nacionales asumieron los sos cargos.

Nel periodu 2007-2011, na so primer xestión de gobiernu, foi acompañada pol vicepresidente [[Julio Cobos]], ex [[Gobernadores de Mendoza|gobernador de Mendoza]].

El [[21 de xunu]] de [[2011]] confirmó públicamente'l so postulación pa la reelección. El so compañeru de fórmula foi [[Amado Boudou]], [[Ministeriu d'Economía y Finances Públiques (Arxentina)|Ministru d'Economía y Finances Públiques]] nel periodu 2009-2011.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.elargentino.com/nota-145761-Con-Boudou-listas-completas.html|títulu=Con Boudou, listas completas|editorial=El Argentino|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160303180351/http://www.elargentino.com/nota-145761-Con-Boudou-listas-completas.html|fechaarchivu=3 de marzu de 2016}}&lt;/ref&gt;
Nes [[Eleiciones presidenciales d'Arxentina de 2011|eleiciones presidenciales de 2011]] llogró'l 54,11% de los votos, aportando a un segundu mandatu presidencial nel periodu 2011-2015.

== Eleición ==
[[Imaxe:Elecciones presidenciales de Argentina de 2007.png|miniatura|left|Mapa eleiciones presidenciales de 2007|Resultaos eleiciones 2007, en celeste claro les provincies ganaes pol FPV.]]
[[Imaxe:Elecciones presidenciales de Argentina de 2011.png|miniatura|right|Mapa eleiciones presidenciales de 2011 en celeste claro les provincies ganaes pola fórmula del FPV]]

El 19 de xunetu de 2007 llanzó oficialmente la so candidatura [[presidente de la Nación Arxentina|presidencial]] pa les [[eleiciones presidenciales d'Arxentina de 2007]].nel [[Teatru Arxentín de La Plata|Teatru Arxentín]] de la ciudá de [[La Plata]] dientro del [[Partíu Xusticialista]]&lt;ref&gt;[http://www.lanacion.com.ar/751161-el gobiernu-yá-impulsa-el perfil-presidenciable-de-cristina-kirchner «El Gobiernu yá impulsa'l perfil presidenciable de Cristina Kirchner»], ''La Nación'', 27 d'ochobre de 2005. Consultáu'l 8 d'agostu de 2011.&lt;/ref&gt;El 28 d'ochobre del citáu añu, Cristina conságrase ganadora en primer vuelta col 45,29 % de los votos positivos 8.652.293―con unu de los más folgosos marxes de ventaya dende la torna de la democracia en 1983. El Frente pa la Victoria superó por más de 22 puntos al so contrincante inmediatu.&lt;ref&gt;[http://www.lanacion.com.ar/opinion/nota.asp?nota_id=963767 «La mayor cayida del votu positivu»], ''La Nación'', 20 de payares de 2007.&lt;/ref&gt;asumiendo'l cargu'l 10 d'avientu de 2007. Cristina Kirchner foi la primer muyer arxentina escoyida pal cargu de presidenta y la segunda n'exercelo. Convirtióse, amás, na ganadora de les primeres eleiciones primaries na hestoria arxentina, llogrando pocu más del 50% de los votos válidamente emitíos y una ventaya de 38% sobre [[Ricardo Alfonsín]], candidatu de la [[Unión Cívica Radical]].&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20110823083949/http://www.primarias2011.gob.ar/paginas/paginas/dat99/DPR99999.htm Eleiciones Primaries 2011 (Sitiu Oficial).]&lt;/ref&gt;

Resultó reelecta Presidenta de la Nación n'ochobre de 2011 con más del 54% de los votos y por una diferencia de más de 37 puntos frente al candidatu del [[Frente Ampliu Progresista (Arxentina)|Frente Ampliu Progresista]], [[Hermes Binner]]. D'esta manera, Cristina convertiose na primer muyer reelecta n'[[América]], llográu la mayor cantidá y porcentaxe de votos nuna eleición dende la torna de la democracia en [[1983]] y la segunda mayor ventaya histórica respectu al candidatu allugáu de segundes, 0.13% per debaxo de la victoria de [[Juan Domingo Perón]] en [[Eleiciones presidenciales d'Arxentina de setiembre de 1973|1973]].

[[Archivu:Cristina con baston y banda.jpg|miniatura|Cristina Fernández depués de producise'l trespasu del mandu presidencial, el 10 d'avientu de 2007. Detrás, el so maríu y predecesor, [[Néstor Kirchner]].]]

== Política en Ciencia y Teunoloxía ==

En ciencia y teunoloxía destáquense dellos puntos, ente ellos la llegalización de patentes per parte del [[Institutu Nacional de Teunoloxía Agropecuaria|INTA]] de granes y lleche maternizao. Coles mesmes la Llei de Promoción de Software Nacional que se sancionó.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.economiacreativa.com.ar/argentina-reglamentaron-la-nueva-llei-de-promocion-a-la industria-del-software/|títulu=Arxentina – Reglamentaron la nueva llei de promoción a la industria del software {{!}} Economia Creativa|fechaaccesu=9 d'ochobre de 2016|sitiuweb=www.economiacreativa.com.ar}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.abogados.com.ar/llei-de-promocion-de-la industria-del-software-y-el so-recién-modificacion/8899|títulu=Ley de Promoción de la Industria del Software y El so Recién Cambéu|fechaaccesu=9 d'ochobre de 2016|sitiuweb=Abogaos.com.ar}}&lt;/ref&gt; creció un 66% la cantidá de recursos humanos dedicaos a la materia; indicó qu'Arxentina tien un índiz de 2,9 cada mil integrantes de la población económicamente activa, dedicaos a la ciencia y a la teunoloxía.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.casarosada.gob.ar/informacion/archivo/25819-ciencia-y-teunologia-convirtióse-en-una-politica-de-estáu-afirmo-cristina-fernandez |títulu=“Ciencia y Teunoloxía convirtióse nuna política d'Estáu”, afirmó Cristina Fernández |fecha=23 d'abril de 2012}}&lt;/ref&gt; Solo en 2012 les esportaciones de melecines escontra América Llatina crecieron 53 %.&lt;ref&gt;[http://argentina.pmfarma.com/noticias/7036-crez-exportacion-de-melecines-de-argentina-escontra-amlat.html «Crez la esportación d'alimentos d'Arxentina escontra América Llatina»], artículu del 22 d'ochobre de 2012 nel sitiu web PMFarma.&lt;/ref&gt; Arxentina fixo meyores en materia científico a partir d'investigaciones llevaes alantre pol Institutu Nacional de Teunoloxía Agropecuaria (INTA), en convenios con empreses del país y estranxeres y col sofitu económicu del Estáu.&lt;ref name=&quot;r los llogros científicos&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Una repasada polos llogros científicos qu'asitiaron a l'Arxentina y al INTA ante la mirada del mundu|url=http://www.telam.com.ar/notas/201705/190368-llogros-científicos-inta.html|axencia=Telam|fecha=26 de mayu de 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;bioteunoloxía inédita&quot;&gt;{{cita noticia|apellíos1=Mcdougall|nome1=Federico|títulu=bioteunoloxía inédita y 100% fecha en casa, l'Arxentina revoluciona'l mundu|url=http://www.iprofesional.com/notas/221078-Patria-transgnica-gracies-a-bioteunologa-indita-y-100-fecha-en-casa-la-Arxentina-revoluciona-el mundu|percancia=Infobae|fecha=21/05/15}}&lt;/ref&gt;

'''SAC-D (Satélite d'Aplicaciones Científiques - D)''' tamién conocíu como '''Aquarius''' pol so principal preséu, foi un [[satélite artificial|satélite]] [[Arxentina|arxentín]] d'observación [[climatoloxía|climática]] y [[oceanografía|oceanográfica]], construyíu por [[INVAP]] y llanzáu el [[10 de xunu]] de [[2011]] por un cohete [[Delta II]], que lo asitió nuna órbita alredor de la Tierra a una altitú de 670&amp;nbsp;km. Contién 7&amp;nbsp;preseos pa estudiar el [[mediu ambiente (biofísicu)|medioambiente]]&lt;!--nun confundir con &quot;mediu ambiente&quot;--&gt;, y un paquete de demostración teunolóxica.&lt;ref name=&quot;instruments&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.conae.gov.ar/eng/satelites/sac-d_instrum.html|títulu=Aquarius/SAC-D Instruments|editorial=CONAE|fechaaccesu=6 de xineru de 2010|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090326064501/http://www.conae.gov.ar/eng/satelites/sac-d_instrum.html|fechaarchivu=26 de marzu de 2009}}&lt;/ref&gt; El so preséu primariu, [[Aquarius (preséu del SAC-D)|Aquarius]] destináu a midir el salín de los océanos, ye operáu pola [[NASA]] d'[[Estaos Xuníos]]. El SAC-D ye operáu pola [[Comisión Nacional d'Actividaes Espaciales|CONAE]], l'axencia espacial [[Arxentina]]. La misión Aquarius formó amás parte del programa [[Sistema d'Observación de la Tierra|EOS]] de la NASA, destináu a recoyer datos por llargos periodos de tiempu de la superficie de la tierra, la [[biosfera]], l'[[atmósfera]] terrestre, y los océanos.

En 2012 llanzóse'l [[Plan Nacional Arxentina Coneutada]], llanzáu mientres la xestión Fernández, construyó 15.453 quilómetros de la Rede Troncal de Fibra Óptica, mercó-yos otros 4494 quilómetros de ductos a les empreses Silica, Giga Rede y Global Crossing, y robló convenios coles telefóniques pa sumar otros 8305 quilómetros a partir d'intercambios. En total, la rede suma 28.252 quilómetros, a lo que tamién va haber qu'amesta-y la rede provincial que se ta montando con financiamiento del gobiernu nacional. Hasta 2014 construyéronse 15.453 nuevos quilómetros de Rede Troncal de [[Fibra Óptica]], el 79,3 per cientu de los 19.480 proyeutaos nes distintes rexones nes que s'estremó al país pa la implementación del plan.&lt;ref name=&quot;La fibra óptica en manes del Estáu&quot;&gt;{{cita noticia|apellíos1=Krakowiak|títulu=La fibra óptica en manes del Estáu|url=https://www.pagina12.com.ar/diario/economia/2-262857-2014-12-29.html|percancia=Páxina 12|fecha=29 d'avientu de 2014}}&lt;br&gt;
* {{Cita web|url=http://www.telam.com.ar/notas/201701/177233-arsat-informo-que-174-llocalidaes-coneutar al plan federal-de-internet.html|títulu=ARSAT informó que 174 llocalidaes coneutar al Plan Federal d'Internet|fechaaccesu=24 de xunetu de 2017|sitiuweb=www.telam.com.ar}}&lt;br&gt;
* {{cita noticia|títulu completóse'l tendíu de la rede troncal de fibra óptica n'Entre Ríos|url=https://www.elonce.com/seiciones/politicas/408503-se-complet-el tendíu-de-la rede-troncal-de-fibra-ptica-en-ente-ros.htm|percancia=L'Once|fecha= 8 de Marzu de 2015}}&lt;br&gt;
* {{cita noticia|títulu=Una rede de fibra a puntu d'allumase|url=https://www.pagina12.com.ar/diario/economia/2-262857-2014-12-29.html|percancia=Páxina 12|fecha=Llunes, 24 de febreru de 2014}}&lt;/ref&gt;

=== Creación del Ministeriu de Ciencia, Teunoloxía ya Innovación Granible ===
[[Archivu:Parque_de_las_Ciencias,_Buenos_Aires_01.jpg|miniatura|Parque de les Ciencies nel Polu Científicu Teunolóxicu rematáu en 2015.]]
Una de les primeres midíes adoptaes pola presidenta Fernández foi la creación del [[Ministeriu de Ciencia, Teunoloxía ya Innovación Granible|Ministeriu de Ciencia, Teunoloxía ya Innovación Productiva]], designando al so cargu a [[Llinu Barañao]], un reconocíu [[bioloxía molecular|biólogu molecular]]. La midida complementóse col anunciu de creación d'un polu científicu-teunolóxicu en [[Buenos Aires]], integráu por trés institutos: Ciencies Sociales y Humanes, Ciencies Biomédiques y Bioteunolóxiques y Ciencies Exactes y Teunolóxiques.&lt;ref&gt;[http://www.lanacion.com.ar/politica/nota.asp?nota_id=962149 «Ciencia tresformar en ministeriu, de la mano d'un biólogu molecular»], artículu nel diariu ''La&amp;nbsp;Nación'', 14 de payares de 2007.&lt;/ref&gt;

=== Empresa ARSAT y satélites [[ARSAT-1]], [[ARSAT-2]] y [[SAC-D / Aquarius|SAC-D]] ===

{{AP|ARSAT|l1=ARSAT (Empresa Arxentina de Soluciones Satelitales Sociedá Anónima)}}

ARSAT fundóse en 2006 pa caltener los dos asities orbitales arxentines nel espaciu daos pola [[Unión Internacional de Telecomunicaciones]]. La so sede atopase na ciudá de [[Buenos Aires]]. Dependió del [[Ministeriu de Planificación Federal, Inversión Pública y Servicios]].&lt;ref name=Arsat&gt;{{cita web |url=http://www.pagina12.com.ar/diario/sociedad/3-243125-2014-04-01.html |títulu=&quot;Ye una gran reconocencia&quot; |fecha=1 d'abril de 2014 |fechaaccesu=30 d'agostu de 2014 |editorial=Páxina/12}}&lt;/ref&gt;

En 2007 empecipióse na operación y prestación de servicios sobre satélites arrendaos.&lt;ref&gt;[http://www.cba24n.com.ar/movil/content/arsat-científicos-denuncien-despidos-masivos-y-persecucion «ARSAT: científicos denuncien despidos masivos y persecución»], artículu del 12 de xineru de 2016 nel periódicu ''[[Cba24n]]'' ([[ciudá de Córdoba (Arxentina)|Córdoba]]). Consultáu'l 13 de xineru de 2016.&lt;/ref&gt;
En 2013 foi llanzáu Capitán Beto, un [[satélite artificial|nanosatélite artificial]] desendolcau pola empresa [[arxentina]] [[Satellogic]], con sofitu financieru del [[Ministeriu de Ciencia, Teunoloxía ya Innovación Granible (Arxentina)|Ministeriu de Ciencia]] y téunicu de la empresa [[INVAP]], llanzáu'l [[26 d'abril]] de [[2013]], dende'l Centru Espacial de [[Jiuquan]], en [[China]].&lt;ref name=&quot;Nanosatélite-Telam&quot;&gt;{{cita web|url= http://www.telam.com.ar/notas/201304/15530-el-capitan-beto-el-nanosatelite-arxentín-yá-esta-en-orbita.html|títulu= Yá ta n'órbita &quot;Capitán Beto&quot;, el nanosatélite arxentín|fecha=24 d'abril de 2013|fechaaccesu=15 de setiembre de 2013|editorial= TELAM}}&lt;/ref&gt;Siendo primer nanosatélite desendolcau y producíu na Arxentina.

L'Estáu arxentín tresfirió a ARSAT, los activos de la empresa [[Nahuelsat|Nahuelsat&amp;nbsp;S.&amp;nbsp;A.]], qu'esplotaba la posición orbital geoestacionaria 72°&amp;nbsp;oeste al traviés del satélite [[Nahuel&amp;nbsp;1A]], de fabricación estranxera. Dicha posición siguió ocupada hasta principios de [[2010]] pol satélite, hasta qu'esti cumplió la so vida útil.&lt;ref name=&quot;lra&quot; /&gt;

[[Archivu:ARSAT-2Invpr.jpg|miniatura|Satélite arxentín [[ARSAT-2]], conteniendo'l colores de la [[bandera arxentina|bandera nacional]].]]

ARSAT tien el mandatu de contratar la inxeniería y desenvolvimientu de los sos satélites con manufactura nacional, los que van ser construyíos dientro del marcu del proyeutu Sistema Satelital Xeoestacionario Arxentín de Telecomunicaciones (SSGAT).&lt;ref name=Arsat/&gt;

ARSAT a partir de 2010 empezó a trabayar nel satélite [[ARSAT-1]], que'l so desenvolvimientu y ensamblado foi realizáu pol [[INVAP]] en [[San Carlos de Bariloche]], so la direición de [[Thales Alenia Space]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.arsat.com.ar/novedades/mating-satelite-arsat-1 |títulu=Completar con ésitu l'acoplamientu de los módulos de servicios y de comunicaciones del Arsat-1 |editorial=ARSAT |fecha=21 de febreru de 2013 |fechaaccesu=1 de setiembre de 2014 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150923173914/http://www.arsat.com.ar/novedades/mating-satelite-arsat-1 |fechaarchivu=23 de setiembre de 2015 }}&lt;/ref&gt;
El so llanzamientu foi realizáu'l 16 d'ochobre de 2014 en [[Guayana Francesa]]. En cuantes que la totalidá del [[software]] foi desenvueltu n'Arxentina.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.lavoz.com.ar/ciudadanos/segui-en-vivu-la-transmision-del llanzamientu-del-arsat-1|títulu=Llanzaron con ésitu'l Arsat-1, el primer satélite de telecomunicaciones del país|fecha=16 d'ochobre de 2014|editorial=La Voz}}&lt;/ref&gt;
Tres esto, el país convertiose nuna de los ocho naciones nel mundu que desenvuelven y producen los sos propios satélites xeoestacionarios y, xunto a [[Estaos Xuníos]], son los dos únicos nel [[continente americanu]].&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.pagina12.com.ar/diario/sociedad/3-243125-2014-04-01.html|títulu=&quot;Ye una gran reconocencia&quot;|fechaaccesu=30 d'agostu de 2014|fecha=1 d'abril de 2014|editorial=Páxina/12}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;lra2&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.radionacional.com.ar/?p=24749|títulu=El xefe de proyeutu del Arsat 1 esplicó que l'Arxentina ta nel grupu d'ocho países que desenvuelven satélites de telecomunicaciones|fechaaccesu=30 d'agostu de 2014|fecha=26 d'agostu de 2014|editorial=[[LRA Radio Nacional]]}}&lt;/ref&gt;
Ye'l primer satélite nel so tipu construyíu per un país llatinoamericanu.&lt;ref name=&quot;telesursat&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.telesurtv.net/news/Argentina-fai-lanzamiento-historico-del-satelite-Arsat-1-20141016-0079.html|títulu=Arxentina fai llanzamientu históricu del satélite Arsat-1|fecha=16 d'ochobre de 2014|editorial=[[TeleSUR]]|cita=Un datu destacable d'esti históricu satélite ye que toles sos pieces fueron fabricaes na so mayoría n'Arxentina.}}&lt;/ref&gt;El satélite foi llanzáu'l [[16 d'ochobre]] de 2014 col cohete [[Ariane 5]], al cargu de la empresa [[Arianespace]], dende la base espacial establecida na islla de [[Puertu espacial de Kourou|Kouru]] na [[Guayana Francesa]].&lt;ref name=&quot;arsat&quot;&gt;{{cita web | url = http://web.archive.org/web/http://www.arsat.com.ar/satelites.html| títulu = Satélites y órbites: plan de capacidá satelital | editorial = Arianespace website | idioma= español |fechaaccesu= 4 de mayu de 2012}}&lt;/ref&gt; 

El 30 de setiembre de 2015 llanzóse'l satélite [[ARSAT-2]], que cubre tantu [[América del Sur|Suramérica]] como gran parte d'[[América del Norte]]. Anguaño trabayase nel [[ARSAT-3]], satélite que'l so oxetivu va ser tomar tol continente americanu.&lt;ref name=&quot;lra&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.radionacional.com.ar/?p=24749 |títulu=El Xefe de Proyeutu del Arsat 1 esplicó que l'Arxentina ta nel grupu d'ocho países que desenvuelven satélites de telecomunicaciones editorial=[[LRA Radio Nacional]] |fecha=26 d'agostu de 2014 |fechaaccesu=30 d'agostu de 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.minplan.gob.ar/notas/1349-primeros-satelites-nacionales-comunicaciones-un proyecto-arsat-y-invap|títulu=PRIMEROS SATÉLITES NACIONALES DE COMUNICACIONES, UN PROYEUTU DE ARSAT Y INVAP|editorial=minplan.gob.ar|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130606040314/http://www.minplan.gob.ar/notas/1349-primeros-satelites-nacionales-comunicaciones-un proyecto-arsat-y-invap|fechaarchivu=6 de xunu de 2013}}&lt;/ref&gt;En febreru de 2014 remató l'acopláu de los módulos de serviciu y comunicaciones.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.infonews.com/2014/02/14/sociedá-124704-el-satelite-arsat-2-foi-acopláu-con-exito.php |títulu=El satélite ARSAT-2 foi acopláu con ésitu editorial=InfoNews |fecha=14 de febreru de 2014 |fechaaccesu=30 d'agostu de 2014}}&lt;/ref&gt;El llanzamientu del satélite cuntó col respaldu d'un broker internacional.&lt;ref name=dolce&gt;{{cita web |url=http://www.pagina12.com.ar/diario/sociedad/3-243125-2014-04-01.html |títulu=“Ye una gran reconocencia” |fecha=1 d'abril de 2014 |fechaaccesu=30 d'agostu de 2014 |editorial=Páxina/12}}&lt;/ref&gt; N'agostu del mesmu añu empezaron los ensayos nel Centru d'Ensayos d'Alta Teunoloxía.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.minplan.gob.ar/noticia/15909/los-satelites-arsat-1-y-arsat-2-cumplieron-les sos-pruebes-con-exito.html |títulu=Los satélites Arsat-1 y Arsat-2 cumplieron les sos pruebes con ésitu editorial=Ministeriu de Planificación |fecha=16 de febreru de 2014 |fechaaccesu=30 d'agostu de 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=nacionsat&gt;{{cita web |url=http://www.lanacion.com.ar/1735575-cuenta-regresiva-pa-el llanzamientu-del-arsat-1 |títulu=Cunta regresiva pal llanzamientu del ArSat-1 |editorial=[[La Nación (Arxentina)]] |fecha=15 d'ochobre de 2014 |fechaaccesu=16 d'ochobre de 2014}}&lt;/ref&gt;Pa xunu de 2015, yá se completara la construcción del satélite de comunicaciones, y atopábase transitando'l periodu de pruebes en [[San Carlos de Bariloche]]. Foi treslladáu a la [[Guyana Francesa]] n'agostu del mesmu añu y llanzáu el 30 de setiembre de 2015 a bordu d'un [[Ariane 5]] dende'l [[Puertu espacial de Kourou]] que cuntó con una inversión estatal de 250 millones de dólares, ufiertando cobertoria d'Internet, datos, telefonía IP y televisión pa tol continente americanu, a diferencia del so antecesor el satélite Arsat 1, llanzáu un añu primero que cubría la superficie de tola Arxentina.&lt;ref name=&quot;Arxentina llanzó'l so segundu satélite de comunicaciones&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Arxentina llanzó'l Arsat 2, el so segundu satélite de comunicaciones|url=https://www.lanacion.com.ar/1832515-argentina-llanza-el-arsat-2-el so-segundu-satelite-de-comunicaciones|percancia=La Nación|fecha=30 de setiembre de 2015}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.radionacional.com.ar/?p=58402 |títulu=Peracaben los detalles de llanzamientu del Arsat 2 pa setiembre editorial=[[LRA Radio Nacional]]|fecha=30 de setiembre de 2015}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.diarioregistrado.com/tec-y-ciencia/121172-el-satelite-de-comunicaciones-arsat-2-yá-esta-construyíu.html |títulu=El satélite de comunicaciones Arsat 2 yá ta construyíu |editorial=Diariu Rexistráu |fecha=7 de xunu de 2015}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.lanacion.com.ar/1723108-el-satelite-arxentín-arsat-1-llistu-pa-ser-llanzáu-al espaciu esterior |títulu=El satélite arxentín Arsat-1, llistu pa ser llanzáu al espaciu esterior |editorial=[[La Nación (Arxentina)]] |fecha=30 d'agostu de 2014}}&lt;/ref&gt;

Tres el llanzamientu de dambos satélites, escontra mediaos de 2014, atopar en procesu de diseñu'l ARSAT 3.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.lanacion.com.ar/1723108-el-satelite-arxentín-arsat-1-llistu-pa-ser-llanzáu-al espaciu esterior |títulu=El satélite arxentín Arsat-1, llistu pa ser llanzáu al espaciu esterior |editorial=[[La Nación (Arxentina)]] |fecha=30 d'agostu de 2014}}&lt;/ref&gt; A mediaos de 2015 empecipiárase la so construcción,&lt;ref name=elcordillerano-29171&gt;{{cita web |url=http://www.elcordillerano.com.ar/index.php/actualidad/item/29171-en-bariloche-invap-yá-trabaya-en-la-construccion-del-nuevu-satelite-arsat-3 |títulu=En Bariloche, INVAP yá trabaya na construcción del nuevu satélite ARSAT 3 |editorial=El Cordillerano |fecha=20 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt; siendo'l so llanzamientu programáu pa 2019.&lt;ref name=&quot;arsat3llanzamientu&quot;&gt;{{cita noticia |nome= |apellíos= |enllaceautor= |autor= |coautor= |títulu= Arianespace signe avec l'argentin ARSAT |url= http://www.lefigaro.fr/flax-ecu/2015/09/30/97002-20150930FILWWW00395-arianespace-signe-avec-l-argentin-arsat.php |formatu= |percancia= |periódicu= Le Figaro |editorial= |id= |páxina= |páxina= |númberu= |mes= |añu= 2015 |issn= |fecha= 30 de setiembre de 2015|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2015 |ubicación= |idioma= francés |cita= D'une masse d'environ 3 tonnes au décollage, ARSAT-3 sera llancé en 2019 par Ariane 5 depuis le centre Spatial guyanais. }}&lt;/ref&gt;

En setiembre de [[2014]], la CONAE recibió 70 millones de dólares per parte del [[CAF-Banco de Desenvolvimientu d'América Llatina]] pa financiar el proyeutu d'otru nuevu satélite, esta vegada arxentín-brasilanu llamáu SABIA-Mar.&lt;ref name=infoespacialcafprestamo&gt;{{cita noticia|títulu=Arxentina destina 70 millones de dólares al futuru satélite SABIA-Mar|url=http://www.infoespacial.com/latam/2014/09/09/noticia-argentina-destina-70-millones-de-forgares-al futuru-satelite-sabia-mar.html|fechaaccesu=29 d'abril de 2018|axencia=Infoespacial|fecha=9 de setiembre de 2014}}&lt;/ref&gt;

Pa 2014 empezó'l planiamientu del ARSAT-3K un [[satélite artificial|satélites artificiales]] geoestacionario diseñáu y fabricáu por [[INVAP]] d'[[Arxentina]] pola compañía llocal de telecomunicaciones [[ARSAT]] SA.&lt;ref name=invap-arsatsatellites&gt;{{cita web |url=http://www.invap.com.ar/en/aerospace-and-government/space-projects/arsat-satellites.html |títulu=ARSAT Satellites |editorial=INVAP |fechaaccesu=24 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=nsf-20141006arsat1&gt;{{cita web |url=http://www.nasaspaceflight.com/2014/10/arsat-1-argentina-communicate-heightened-space-ambitions/ |títulu=ArSat-1: Arxentina to communicate its heightened space ambitions |apellíu=Belluscio |nome=Alejandro G.|editorial=NASA SpaceFlight |fecha=6 d'ochobre de 2014 |fechaaccesu=25 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt; Tratar de plataformes pequeñes (4,2 kW de xeneración d'enerxía y 3.000 [[quilogramu|kg]] de masa de llanzamientu) y tres eje estabilizadores diseñaos, fabricaos y probaos dafechu na Arxentina.&lt;ref name=arsat-arsat2design&gt;{{cita web |url=http://satelitesarsat.com.ar/site/default/page/view/arsat2_diseno |títulu=Diseño y fabricación |título-trad=Design and Manufacturing |editorial=AR-SAT S.A. |idioma=español |fechaaccesu=24 d'agostu de 2015 |urlarchivu=https://archive.is/20160727193007/http://satelitesarsat.com.ar/site/default/page/view/arsat2_diseno |fechaarchivu=27 de xunetu de 2016 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=arianespace-launchkitVA220&gt;{{cita llibru |url=http://arianespace.com/images/launch-kits/launch-kit-pdf-eng/VA220-launchkit-EN-10-16-2014.pdf |títulu=Launch Kit VA220 Intelsat 30 and ARSAT-1 |editorial=[[Arianespace]] |fecha=ochobre de 2014 |formatu=PDF |fechaaccesu=28 d'agostu de 2015 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141228200241/http://www.arianespace.com/images/launch-kits/launch-kit-pdf-eng/VA220-launchkit-EN-10-16-2014.pdf |fechaarchivu=28 d'avientu de 2014 }}&lt;/ref&gt; Ye capaz de tresportar hasta 350 kg de carga útil con un consumu máximu d'enerxía de 3,4 kW a la fin de la vida. Na actualidá namái s'utiliza la propulsión química, pero ta desenvolviéndose una solución híbrida qu'utilizaría la propulsión bi-propelente pa la elevación de la órbita y la propulsión llétrica pal caltenimientu de la posición. Entámase una versión de propulsión puramente llétrica.&lt;ref name=arglaw-senexp20150175p73&gt;{{cita web |url=http://www.senado.gov.ar/parllamentariu/parllamentaria/368026/downloadPdf |títulu=Ley de desenvolvimientu de la industria satelital |títulu-trad=Satellite industry development bill |formatu=Expediente |númberu=175/15 |fecha=30 de setiembre de 2015 |article=I |páxina=page 73 |editorial=Annex |idioma=español |fechaaccesu=1 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;

En 2015 llanzóse la segunda versión d'esti modelu, con un enfoque híbridu con propulsión bi-propelente pa la elevación escontra la [[órbita geoestacionaria]] y la propulsión llétrica pal caltenimientu de la posición. Coles mesmes, va caltener la masa de llanzamientu de tres tonelaes, pero ameyoraron les capacidaes, siendo capaz de llevar hasta 350 kilogramos de carga útil con un consumu máximu de 7 kW a la fin de la so vida de diseñu.&lt;ref name=arglaw-senexp20150175p96-99&gt;{{cita web |url=http://www.senado.gov.ar/parllamentariu/parllamentaria/368026/downloadPdf |títulu=Ley de desenvolvimientu de la industria satelital |títulu-trad=Satellite industry development bill |tipu=Expediente |númberu=175/15 |fecha=30 de setiembre de 2015 |article=I |páxina=pages 73, 96–99 |editorial=Annex |idioma=español |fechaaccesu=1 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;

Pa fines de 2015, 11.7 millones d'arxentinos usaben siquier un serviciu de ARSAT y l'empresa proyeutaba qu'en 2016 seríen más de 21 millones los usuarios.&lt;ref name= millones&gt;{{cita web |url=http://www.infonews.com/nota/268548/mas-de-11-millones-de-arxentinos-utilicen|títulu=Más de 11 millones d'arxentinos utilicen servicios de ARSAT|fechaaccesu=1 d'agostu de 2017|autor=Tiempu Arxentín |enllaceautor=Tiempu Arxentín (diariu fundáu en 2010)|fecha=5 d'avientu de 2015 |sitiuweb=http://www.infonews.com/ |idioma= |cita= }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;ARSAT empresta servicios&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=ARSAT empresta servicios al 30% de la población del país|url=http://revistafibra.info/arsat-empresta-servicios-al-30-de-la-poblacion-del-pais/|percancia=Revista Anfibia (Universidá Nacional de San Martín)|fecha=9 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt;

Los téunicos tantu de la [[Comisión Nacional d'Actividaes Espaciales]] como de la [[Comisión Nacional d'Enerxía Atómica]] recibieron un aumentu sosteníu de presupuestu y sueldos. Reinicióse'l proyeutu espacial arxentín col llogru de la puesta n'órbita del [[SAC-D / Aquarius|SAC-D]] en 2011 construyíu casi na so totalidá por [[INVAP]],&lt;ref&gt;{{cita web|títulu=SAC-D/Aquarius|url=http://www.invap.com.ar/es/area-aeroespacial-y-gobierno/proyeutos/satelite-sac-daquarius.html|fechaaccesu=2 de mayu de 2012|editorial=[[INVAP]]}}&lt;/ref&gt; según la finalización de la [[Central nuclear Atucha]]. Les tresferencies escontra'l investigadores del [[Conseyu Nacional d'Investigaciones Científiques y Téuniques (Arxentina)|CONICET]] multiplicáronse delles vegaes. Estes polítiques d'Estáu, xuntu con un programa especial de repatriación, dexó que cientos de científicos ya investigadores tornaren al país.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20111209015309/http://www.argentina.ar/_ye/ciencia-y-educacion/C7868-el-conicet-aumento-el so-presupuestu-600-per cientu-dende-2004.php «Dende 2004, el presupuestu del Conicet aumentó un 600 %»], artículu nel sitiu web Arxentina.ar. Consultáu'l 26 d'agostu de 2011.&lt;br&gt;
* [https://web.archive.org/web/20111209021454/http://www.argentina.ar/_ye/ciencia-y-educacion/C6212-ciencia-y-teunologia-una-inversion-fundamental.php «Ciencia y teunoloxía: una inversión fundamental»], artículu nel sitiu web Arxentina.ar. Consultáu'l 26 d'agostu de 2011.&lt;br&gt;
* [https://web.archive.org/web/20110824230457/http://www.cnea.gov.ar/noticia.php?id_noticia=416 «Dende 2007, el presupuestu de la CNEA aumentó más del 750 %»], artículu nel sitiu web de la Cnea. Consultáu'l 26 d'agostu de 2011.&lt;br&gt;
* [https://web.archive.org/web/20111005194052/http://www.argentina.ar/_ye/ciencia-y-educacion/C4430-yá-suman-768-los científicos repatriaos.php «Yá suman 768 los científicos repatriaos»], artículu nel sitiu web Arxentina.ar. Consultáu'l 6 d'ochobre de 2011.&lt;/ref&gt;
El Plan Raigaños foi un plan del [[Ministeriu de Ciencia, Teunoloxía ya Innovación Granible]],&lt;ref name=&quot;institucional2&quot;&gt;[http://www.raices.mincyt.gov.ar/remanes-repatriacion-subsidios-retorno.php «Subsidios Retorno»], artículu publicáu nel sitiu web Raíz, del Ministeriu de Ciencia y Teunoloxía (Buenos Aires).&lt;/ref&gt; destináu a establecer redes de conexón ente los científicos arxentinos nel esterior y la ciencia que se desenvuelve na [[Arxentina]], llegando de ser posible a la repatriación de los científicos arreyaos nel programa.&lt;ref name=Fuga_de_celebros/&gt;
Empezó en 2003,&lt;ref name=&quot;clarin2&quot;&gt;[http://www.clarin.com/sociedad/Tornaron-pais-revelar-secretos-proteinas_0_391160909.html «Tornaron al país pa revelar los secretos de les proteínes»], artículu del 16 d'avientu de 2010 nel diariu ''Clarín'' (Buenos Aires).&lt;/ref&gt;
mientres la presidencia de [[Néstor Kirchner]] y foi institucionalizáu al traviés d'una llei mientres la presidencia de [[Cristina Fernández de Kirchner]] en payares de 2008.&lt;ref name=Fuga_de_celebros/&gt;
Hasta xunetu de 2011 consiguióse la repatriación de 834&amp;nbsp;científicos&lt;ref name=Repatriaos_Tiempu_Arxentín&gt;{{enllaz rotu|1=[http://tiempo.elargentino.com/notas/los-repatriaos-del programa-raices «Los repatriaos del programa Raigaños»] |2=http://tiempo.elargentino.com/notas/los-repatriaos-del programa-raices |bot=InternetArchiveBot }}, artículu del 29 de xunetu de 2011 nel diariu ''Tiempu Arxentín'' (Buenos Aires).&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Bióloga repatriada nᵘ 800&quot;&gt;[http://tiempo.elargentino.com/notas/una-biologa-ye-n%C2%BA800-del programa-raices-de-repatriacion-de-científicos «Una bióloga ye la nᵘ 800 del programa Raigaños de repatriación de científicos»] {{Wayback|url=http://tiempo.elargentino.com/notas/una-biologa-ye-n%C2%BA800-del programa-raices-de-repatriacion-de-científicos |date=20110316155613 }}, artículu del 13 de marzu de 2011 nel diariu ''Tiempu Arxentín'' (Buenos Aires).&lt;/ref&gt; y el 7 d'ochobre de 2013 presentar a la científica repatriada númberu 1000,&lt;ref name=&quot;raices10002&quot;&gt;[https://archive.is/20140209174733/http://www.raices.mincyt.gov.ar/noti_repatriada1000.htm «Presentar a la científica repatriada 1000»], artículu del 7 ochobre de 2013 publicáu orixinalmente nel sitiu web Raíz, del Ministeriu de Ciencia y Teunoloxía (Buenos Aires). Dende avientu de 2015, el sitiu foi práuticamente esmanteláu, anque les sos páxines borraes pueden atopase nel sitiu web Archive (Islandia).&lt;/ref&gt; llogrando revertir ―en xunto con otres midíes y programes― l'enclín históricu de [[fuga de celebros]] qu'esistía na Arxentina.&lt;ref name=Fuga_de_celebros/&gt;

[[Archivu:Vex-1b.JPG|miniatura|Polu espacial Punta Indiu, inauguráu mientres el so segundu mandatu en 2014..]]

En 2014 foi inauguráu'l [[Polu espacial de Punta Indiu]], puertu espacial allugáu sobre la Ruta Provincial Nᵘ 36 en Pipinas, Provincia de Buenos Aires, que cunta con una superficie total de 2.000 m² y ye utilizáu pa testear los prototipos del Tronador II de la CONAE.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.conae.gov.ar/index.php/espanol/2014/740-inauguracion-del polu espacial-punta-indiu |títulu=Inauguración del Polu Espacial Punta Indiu |editorial= CONAE - Comisión Nacional d'Actividaes Espaciales |fecha= 23 d'avientu de 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Actu inaugural del Polu Espacial Punta Indiu&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Actu inaugural del Polu Espacial Punta Indiu|url=http://www.telam.com.ar/notas/201412/89915-de-vido-encabezo-l'actu inaugural-del polu espacial-en punta indiu.html|axencia=Telam|fecha=23 d'avientu de 2014}}&lt;/ref&gt;
Nel llugar desenvolvióse la infraestructura terrestre pa misiones satelitales y xeneración de la teunoloxía fayadiza pa la fabricación del cohete Tronador II, primer llanzador de satélites arxentín. Esti puertu espacial dexó a l'Arxentina allugase como una de les 10 naciones del mundu cunten cola teunoloxía pa poner satélites n'órbita, siendo Arxentina l'únicu país d'América Llatina.

En 2012 foi llanzáu'l Nucleu d'Accesu a la Conocencia&lt;ref&gt;{{cita web|títulu=Nucleos d'Accesu a la Conocencia |url=http://www.nac.gob.ar/}}&lt;/ref&gt; (NAC) un programa implementáu como [[política pública]] del [[Estáu Arxentín]], que consiste n'instalar espacios d'inclusión dixital y acercamientu a les [[nueves teunoloxíes]] en distintos puntos del país.&lt;ref&gt;{{cita web|títulu=Conveniu OEI - Ministeriu de Planificación Federal, Inversión Pública y Servicios I|url=http://www.oei.org.ar/forms/contratacion/documentos/LPN_04_2013.pdf}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|títulu=Conveniu OEI - Ministeriu de Planificación Federal, Inversión Pública y Servicios II|url=http://www.oei.org.ar/forms/contratacion/documentos/LPN_03_2013.pdf}}&lt;/ref&gt; Cada unu de los NAC consten d'una sala de capacitación (fornida con ente 10 y 20 ordenadores d'última xeneración), un Microcine, una sala d'Entretenimientu Dixital (fornida con consoles de [[videoxuegos]]) y un Puntu d'Accesu Dixital (PAD), que dexa conexón inalámbrica a Internet. A 2015 funcionaben nel país 277 establecimientos d'esti tipu y hai siquier unu d'ellos en cada provincia. &lt;ref&gt;{{cita web|títulu=Ministeriu de Planificación Federal, Inversión Pública y Servicios|url=http://www.minplan.gob.ar/}}&lt;/ref&gt;

=== Teunoloxía de radares militares y civiles ===

Mientres el so gobiernu destacóse la producción nacional de radares militares y civiles pa control del tráficu aereu y control del narcotráficu construyíos na so totalidá por [[INVAP]].&lt;ref&gt;{{cita web|títulu=Radares|url=http://www.invap.com.ar/es/productos-y-servicios/radares.html|fechaaccesu=2 de mayu de 2012|editorial=[[INVAP]]}}&lt;br&gt;
* Perasso, V. (2009): [https://www.bbc.co.uk/mundo/internacional/2009/05/090519_2347_arxentina_drogues_jg.shtml «Arxentina: radares contra'l narcotráficu»], artículu nel sitiu web ''[[BBC Mundo]]'' del 9 de mayu de 2009. Consultáu'l 2 de mayu de 2012.&lt;/ref&gt;
Ente 2003 y 2010 el CONICET incorporó más de 8000&amp;nbsp;persones, aumentando un 93.2% el so personal. La cantidá d'investigadores en 2003 yera de 3804, amontándose a 6350 en 2010. En 2010 el sueldu promediu de los investigadores foi de $10&amp;nbsp;894 y el de los becarios de $5164, esto representó un aumentu mayor al 500 %.&lt;ref&gt;[http://www.cienciaconcristina.com.ar/2011/03/219/ «Evolución de la inversión en presupuestu y Recursos humanos del área de Ciencia y Teunoloxía»], artículu del 3 de marzu de 2011 nel sitiu web Ciencia con Cristina (Buenos Aires). Consultáu'l 29 d'abril de 2017.&lt;/ref&gt;
Les tresferencies escontra'l investigadores del [[Conseyu Nacional d'Investigaciones Científiques y Téuniques (Arxentina)|CONICET]] (Conseyu Nacional d'Investigaciones Científiques y Téuniques) multiplicáronse delles vegaes. Estes polítiques d'Estáu xuntu con un programa especial de repatriación, dexó que tornen al país cientos de científicos ya investigadores.&lt;ref&gt;[http://www.argentina.ar/_ye/ciencia-y-educacion/C7868-el-conicet-aumento-el so-presupuestu-600-per cientu-dende-2004.php «Dende 2004, el presupuestu del Conicet aumentó un 600%»], artículu nel sitiu web Arxentina.ar; consultáu'l 26 d'agostu de 2011.&lt;br&gt;
* [https://web.archive.org/web/20111209021454/http://www.argentina.ar/_ye/ciencia-y-educacion/C6212-ciencia-y-teunologia-una-inversion-fundamental.php «Ciencia y teunoloxía: una inversión fundamental»], artículu nel sitiu web Arxentina.ar; consultáu'l 26 d'agostu de 2011.&lt;br&gt;
* [https://web.archive.org/web/20110824230457/http://www.cnea.gov.ar/noticia.php?id_noticia=416 «Dende 2007, el presupuestu de la CNEA aumentó más del 750%»], artículu nel sitiu web de la Cnea; consultáu'l 26 d'agostu de 2011.&lt;br&gt;
* [http://www.argentina.ar/_ye/ciencia-y-educacion/C4430-yá-suman-768-los científicos repatriaos.php «Yá suman 768 los científicos repatriaos»], artículu nel sitiu web Arxentina.ar; consultáu'l 6 d'ochobre de 2011.&lt;/ref&gt;

=== Fabricación de productos electrónicos ===

Dende l'empiezu del so gobiernu instaláronse, principalmente en [[Provincia de Tierra del Fueu, Antártida ya Islles del Atlánticu Sur|Tierra del Fueu]], decenes de fábriques de productos electrónicos complexos como [[Teléfonu móvil|móviles]] y [[ordenador|ordenadores]] de marca nacional.&lt;ref&gt;{{cita web
 |url = http://www.argentina.ar/_ye/economia-y-negocios/C9062-hai-mas-móviles-armaos-en-tierra-del fueu-que-en-l'esterior.php
 |títulu = Hai más móviles armaos en Tierra del Fueu que nel esterior.
 |fechaaccesu = 26 d'agostu de 2011
 |añu = 2011
 |formatu = web
 |editorial = Arxentina.ar
 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20111209020055/http://www.argentina.ar/_ye/economia-y-negocios/C9062-hai-mas-móviles-armaos-en-tierra-del fueu-que-en-l'esterior.php
 |fechaarchivu = 9 d'avientu de 2011
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web
|url= http://www.industria.gob.ar/?p=8768
|títulu= La presidenta inauguró una nueva fábrica d'ordenadores portátiles nacionales.
|fechaaccesu= 26 d'agostu de 2011
|añu=2011
|formatu= web
|editorial= industria.gob.ar}}&lt;/ref&gt;Les empreses aniciaes en Tierra del Fueu colos beneficios de la Llei 19.640 fueron adicionalmente favorecíos pol Decretu 252/2009&lt;ref name=&quot;puntoprofesional_1&quot;&gt;puntoprofesional.com, [http://www.puntoprofesional.com/P/0650D/DECRETU_252-09.HTM Decreto 252/2009]&lt;/ref&gt; que-yos fai una amenorgamientu del 61,47% na tasa d'impuestos internos a partir del 1ᵘ de xunetu de 2009.Una vegada entrada a valir en 2011 producióse una crecedera de la producción electrónica en Tierra del Fueu que, que multiplicó por 7 la producción nos cuatro productos que más crecieron (con al respeutive de igual periodu del añu pasáu) y hasta 20 vegaes en monitores nacionales.&lt;ref name=&quot;Importante crecedera de la producción electrónica en Tierra del Fueu&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Importante crecedera de la producción electrónica en Tierra del Fueu|url=https://www.eldiario24.com/nota/224975/importante-crecedera-de-la-produccion-electronica-en-tierra-del fueu.html|percancia=El diariu 24|fecha=19 de xunu de 2011}}&lt;/ref&gt;Dende la sanción de la llei, na islla xeneráronse inversiones por 370 millones de dólares, &lt;ref&gt;[http://www.industria.gob.ar/en-un anu-multiplicar por-7-la crecedera-de-la-produccion-electronica-en-tierra-del fueu/] artículu del 18 d'agostu de 2013 &lt;/ref&gt;la producción de notebooks y netbooks aumentó 200&amp;nbsp;%, la producción de decodificadores 120&amp;nbsp;%, cámares fotográfiques 50&amp;nbsp;%, y equipos d'aire acondicionáu industriales 63&amp;nbsp;%.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20131022003906/http://www.diariobae.com/diario/2013/08/18/31919-produccion-de-electronicos-amóntose-200-en-2013.html «La producción d'electrónicos amontar en 200&amp;nbsp;% en 2013»], artículu del 18 d'agostu de 2013 nel ''Diariu BAE''. Consultáu'l 15 d'abril de 2014&lt;/ref&gt;

Nesta área tamién sobresalió la creación, a mediaos del 2011, de [[Tecnópolis]], una mega amuesa allugada en [[Villa Martelli]] y el Polu Científicu Teunolóxicu en [[Palermo (Buenos Aires)|Palermo]].&lt;ref&gt;{{cita web
|url= http://www.mincyt.gov.ar/ministeriu/polocientifico/index.php
|títulu= Polu Científicu Teunolóxicu.
|fechaaccesu= 3 d'ochobre de 2011
|añu= 2011
|formatu= web
|editorial= [[Ministeriu de Ciencia, Teunoloxía ya Innovación Granible]]}}&lt;/ref&gt;

=== Tecnópolis y Polu Científicu Teunolóxicu ===

{{VT|Tecnópolis|l1=Tecnópolis}}
A mediaos del 2011, créase [[Tecnópolis]], una megamuestra allugada en [[Villa Martelli]], siendo la más grande d'[[América llatina|América Llatina]], que se realiza de [[xunetu]] a [[payares]] de cada añu a partir del [[2011]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.lanacion.com.ar/1389800-que puede percorrese-en-tecnopolis-la-megamuestra-de-ciencia-y-teunologia-que-arrinca-güei/|títulu=Cómo ye Tecnópolis, la megamuestra de ciencia y teunoloxía qu'arrinca güei|fechaaccesu=16 de xunetu de 2011|autor=La&amp;nbsp;Nación}}&lt;/ref&gt;
y el Polu Científicu Teunolóxicu en [[Palermo (Buenos Aires)|Palermo]],&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.mincyt.gov.ar/ministeriu/polocientifico/index.php|títulu=Polu Científicu Teunolóxicu|fechaaccesu=3 d'ochobre de 2011|añu=2011|formatu=web|editorial=[[Ministeriu de Ciencia, Teunoloxía ya Innovación Granible]]}}&lt;/ref&gt;
que toma 45&amp;nbsp;000&amp;nbsp;m²
y invertiríense 250 millones de [[Pesu arxentín (moneda)|pesos]].&lt;ref name=&quot;lanacion1&quot;&gt;[http://www.lanacion.com.ar/1412611-inauguraron-el polu científicu-teunologico «Inauguraron el polu científicu teunolóxicu»], artículu del 7 d'ochobre de 2011 nel diariu ''La&amp;nbsp;Nación'' (Buenos Aires).&lt;/ref&gt;

En 2012 inauguráronse los primeres 24&amp;nbsp;000&amp;nbsp;metros cuadraos, y en 2015 cola obra concluyida suman casi 23&amp;nbsp;000&amp;nbsp;metros cuadraos adicionales.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.surenio.com.ar/la presidenta-dexo-inauguráu-el vienres-la-segunda-etapa-del polu científicu-teunologico/|títulu=La Presidenta dexó inauguráu'l vienres la segunda etapa del Polu Científicu Teunolóxicu |periódicu=El Sureñu |allugamientu=Tierra del Fueu, Arxentina |fecha=8 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt;
Foi construyíu en delles etapes, la primer etapa, rematada en 2011, incluyó la inauguración de les sedes del Ministeriu de Ciencia, l'Axencia Nacional de Promoción Científica y Teunolóxica, y los Institutos Internacionales Interdisciplinarios pa la Innovación. La segunda etapa foi inaugurada pola presidenta Cristina Fernández en 2015, esta segunda etapa toma una nueva sede del CONICET, el parque de Ciencia y Teunoloxía, etc.&amp;nbsp;&lt;sup&gt;[[Polu Científicu Teunolóxicu#cite note-1|1]]&lt;/sup&gt;
&quot;ye la obra d'infraestructura en ciencia más importante de los últimos cincuenta años&quot;, sostuvo'l Ministru de Ciencia y Teunoloxía Lino Barañao.&lt;sup&gt;[[Polu Científicu Teunolóxicu#cite note-2|2]]&lt;/sup&gt;
el Polu toma 45&amp;nbsp;000&amp;nbsp;m²
y invertiríense 250 millones de&amp;nbsp;[[Pesu arxentín (moneda)|pesos]].&lt;sup&gt;[[Polu Científicu Teunolóxicu#cite note-lanacion-3|3]]&lt;/sup&gt;
Va cuatro años inauguráronse los primeres 24 mil metros cuadraos, y en 2015 cola obra concluyida suman casi 23 mil metros cuadraos adicionales.&lt;sup&gt;[[Polu Científicu Teunolóxicu#cite note-4|4]]&lt;/sup&gt;[[Archivu:Cristina_Kirchner_en_Tecnópolis_2011-08-17.ogv|link=https://es.wikipedia.org/wiki/Fichero:Cristina_Kirchner_en_Tecn%C3%B3polis_2011-08-17.ogv|miniatura|Cristina Kirchner al pie de estudiantes el 17 d'agostu de 2011 en [[Tecnópolis]], presentando la llei de promoción de [[software]] arxentín y apurriendo la [[netbook]] un millón.]]

El plan Raigaños (Rede d'Arxentinos Investigadores y Científicos nel Esterior) ―llamáu tamién R@íces― foi un plan del [[Ministeriu de Ciencia, Teunoloxía ya Innovación Granible]]&lt;ref name=&quot;institucional&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.raices.mincyt.gov.ar/institucional.htm|títulu=Raíz - Institucional }}&lt;/ref&gt;
destináu a establecer redes de conexón ente los científicos arxentinos nel esterior y la ciencia que se desenvuelve na [[Arxentina]], llegando de ser posible a la repatriación de los científicos arreyaos nel programa.&lt;ref name=Fuga_de_celebros/&gt;
Empezó en 2003,&lt;ref name=&quot;clarin2&quot;/&gt;
mientres la presidencia de [[Néstor Kirchner]] y foi institucionalizáu al traviés d'una llei mientres la presidencia de [[Cristina Fernández de Kirchner]] en payares de 2008.&lt;ref name=Fuga_de_celebros/&gt;
Hasta xunetu de 2011 consiguióse la repatriación de 834&amp;nbsp;científicos&lt;ref name=Repatriaos_Tiempu_Arxentín/&gt;&lt;ref name=&quot;Bióloga repatriada nᵘ 800&quot;/&gt;
y el 7 d'ochobre de 2013 presentar a la científica repatriada númberu 1000,&lt;ref name=&quot;raices1000&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.raices.mincyt.gov.ar/noti_repatriada1000.htm |títulu=Copia archivada |fechaaccesu=3 de mayu de 2015 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150924084435/http://www.raices.mincyt.gov.ar/noti_repatriada1000.htm |fechaarchivu=24 de setiembre de 2015 }} Raigaños - 7 ochobre de 2013&lt;/ref&gt;
llogrando revertir -en xunto con otres midíes y programes- l'enclín históricu de [[fuga de celebros]] qu'esistía na Arxentina.&lt;ref name=Fuga_de_celebros&gt;[http://www.oei.es/divulgacioncientifica/reportaxes_487.htm «Recula la fuga de celebros arxentinos: la torna al país de científicos arxentinos como política d'Estáu»], artículu de 2010, publicáu nel sitiu web de la [[Organización d'Estaos Iberoamericanos|OEI]] (Organización d'Estaos Iberoamericanos).&lt;/ref&gt;

Simultáneamente, en dambes xestiones kirchneristas l'Estáu impulsó la política aeroespacial aumentando exponencialmente la inversión nun área considerada estratéxica. Ente los llogros alcanzaos destáquense: la construcción del
Pehuensat-1, que col so llanzamientu en 2007 marcó'l primer pasu del Plan Nacional
Satelital; la puesta n'órbita en 2011 del Sac-D Aquarius, un satélite pa monitoreo
de la biósfera, nun trabayu conxuntu de la Conae, el Invap y la Nasa; el trabayu al pie de
Brasil pal desenvolvimientu del Sac-Y, que va constar del SABIA-Mar A y SABIA-Mar B, coles mires de prevención
meteorolóxica, estudiu del mar, deforestación y agricultura;
tamién s'avanzó nos llamaos “nanosatélites”, llanzando dende China'l
pequeñu satélite “Capitán Beto”, qu'órbita a 650 km con fines esperimentales de llibre accesu pa centros educativos y científicos, y “Manolito”, un satélite de similares carauterístiques.&lt;ref&gt; “Plan Nacional Satelital: la presencia arxentina nel espaciu”, Secretaría d'Información Pública,http://argentina.ar/2013/11/21/ciencia-y-teunologia-23732-plannacional-satelital-la presencia argentina-en-l'espaciu.php&lt;/ref&gt;

Finalmente se dio la puesta n'órbita del Arsat-1, el
primer satélite de telecomunicaciones d'América Llatina, que con una inversión de 6500
millones de pesos brinda servicios de telecomunicaciones y, darréu, en setiembre
de 2015, el llanzamientu del Arsat-II. Esti segundu satélite de comunicaciones
implicó una inversión de 250 millones de dólares y tien una cobertoria continental. D'esta manera, Arxentina quedó incluyida nel grupu de 12
países que producen satélites de telecomunicación.

== Política en Cultura ==
[[Archivu:Correo Central 2015.jpg|left|miniaturadeimagen|El [[Centru Cultural Kirchner]]' inauguráu'l 21 de mayu de 2015, ye'l más importante en tamañu d'[[América Llatina]] y el terceru a nivel mundial.]]
{{VT|Centru Cultural Néstor Kirchner|l1=Centru Cultural Néstor Kirchner|Muséu Casa Rosada|l2=Muséu Casa Rosada}}
Mientres el so gobiernu construyó'l [[Centru Cultural Néstor Kirchner]] un espaciu p'artes plástiques, espectáculos musicales y esposiciones, que foi inauguráu'l 21 de mayu de 2015. Ye'l más importante en tamañu d'[[América Llatina]] y el terceru a nivel mundial. Tamién se construyó'l [[Muséu Casa Rosada]] emplazado nes antigües galeríes de l'[[Aduana de Taylor]]&lt;ref name=&quot;SN&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.sn-noticias.com.ar/surnoticias/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=1312:cristina-inaugura-el muséu-del bicentenariu&amp;catid=72:gobiernu&amp;Itemid=416|títulu=Cristina Fernández de Kirchner inaugura'l Muséu del Bicentenariu|fechaaccesu=20 de payares|autor=|fecha=24 de mayu de 2011 de 2011|obra=SN Noticies}}&lt;/ref&gt;
de la ciudá de [[Buenos Aires]], inauguráu'l 24 de mayu de 2011&lt;ref name=&quot;perfil&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.perfil.com/contenidos/2011/05/24/noticia_0040.html|títulu=El Muséu del Bicentenariu qu'inauguró CFK|fechaaccesu=20 de payares|autor=|fecha=24 de mayu de 2011 de 2011|obra=Diariu Perfil}}&lt;/ref&gt;
onde s'esponen unes 10&amp;nbsp;000 pieces históriques. Abrió les sos puertes col nome de Muséu del Bicentenariu&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.casarosada.gob.ar/la casa-rosada/muséu|títulu=Muséu Casa Rosada|fechaaccesu=1 de xunetu de 2016|autor=Gobierno d'Arxentina|sitiuweb=casarosada.gob.ar}}&lt;/ref&gt;
con [[fotografía|fotografíes]], [[pintura|pintures]] y material [[audiovisual]] que recreen nuna llinia de tiempu los distintos periodos históricos del país. Tamién exhibe oxetos históricos topaos n'escavaciones, los restos arqueolóxicos del [[Fuerte de Buenos Aires]]&lt;ref name=&quot;perfil&quot; /&gt;
y l'obra [[mural]] ''[[Exerciciu plásticu]]'' del artista [[Méxicu|mexicanu]] [[David Alfaro Siqueiros]], que data de 1933.&lt;ref name=&quot;SN&quot; /&gt;
La superficie total del edificiu ye de 5000 metros cuadraos.&lt;ref name=&quot;perfil2&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.perfil.com/contenidos/2011/06/03/noticia_0033.html|títulu=Conoza'l Muséu del Bicentenariu na Rosada|fechaaccesu=20 de payares|autor=|fecha=5 de xunu de 2011 de 2011|obra=Diariu Perfil}}&lt;/ref&gt;
Tamién fueron construyíos [[Muséu del Llibru y de la Llingua]], el [[Tecnópolis|Parque Tecnópolis]], [[Centru Cultural Julio Le Parc]] en Mendoza, el Muséu de Belles Artes en San Juan, el [[Centru Cultural del Bicentenariu]] y el Centru de Convenciones en Santiago del Estero, Casa de les Cultures en [[Resistencia (ciudá)|Resistencia]], Chaco, Cine Teatru Renzi en [[La Banda]], Centru de la Conocencia en [[Posadas]], Misiones.&lt;ref&gt;{{cita publicación |apellíu= |nome= |títulu=Revista nuestraCultura |añu=Ochobre de 2013 |editorial=Secretaría de Cultura de la Nación Arxentina |páxines=8-9 |númberu=22 |issn= |url=https://issuu.com/secretariadecultura/docs/nuestracultura22}}&lt;/ref&gt;

N'agostu de 2015 [[Cristina Fernández de Kirchner]] inauguró 18 nueves sales que suman 3200 m² d'esposición, y la finalización de la remodelación del edificiu del Muséu Nacional de Belles Artes.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.minutouno.com/notas/1286087-cristina-inauguro-obres-remodelacion-18-sales-del muséu nacional-belles-artes|títulu=Cristina inauguró obres de remodelación de 18 sales del Muséu Nacional de Belles Artes|periódicu=M1 (minutouno)|editorial=|fecha=22 d'agostu de 2015|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20151023053901/http://www.minutouno.com/notas/1286087-cristina-inauguro-obres-remodelacion-18-sales-del muséu nacional-belles-artes|fechaarchivu=23 d'ochobre de 2015}}&lt;/ref&gt; Habilitáronse 16 sales de 2845 m² en xunto, onde s'esiben unes 300 obres d'arte del sieglu XX.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.ambito.com/noticia.asp?id=804306|títulu=&quot;L'Estáu tien de dar llugares por que'l pueblu apuerte al arte&quot; |periódicu=Diariu Ámbitu Financieru |editorial= |fecha= 22 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt;

Mientres esti periodu se reglamentó la Llei de Doblaxe,&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.telam.com.ar/notas/201308/27544-la-reglamentacion-de-la llei-de-doblaxe-ye-unu-de-los-grandes-llogros-del proyeutu nacional.php |títulu=La reglamentación de la Llei de Doblaxe ye unu de los grandes llogros del proyeutu nacional |periódicu=Télam - Axencia Nacional de Noticies editorial= |fecha=4 d'agostu de 2013}}&lt;/ref&gt; impulsóse la [[Polu Audiovisual|industria audiovisual]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.clarin.com/politica/cristina-creacion-audiovisual-puertu-maderu_0_SJRGwrg2Pmx.html |títulu=Cristina anunció la creación d'un Polu Audiovisual en Puertu Maderu |periódicu= Clarín |editorial= |fecha=29 d'agostu de 2012 }}&lt;/ref&gt; y empecipiaron les sos tresmisiones les señales televisives [[CINE.AR|INCAA tv]], [[Alcuentru (canal de televisión)|Canal Atopo]] y [[Pakapaka (canal de televisión)|Paka-Paka]].

Coles mesmes encaráronse planes de fomentu a esta industria “xeneraron más de 8.000 puestos de trabayu xenuinos y crearon 100 productores” y pal INCAA fueron contrataes más de 100 mil persones de manera direuta o indireuta. La xestión nacional anterior produció 650 series, y la creación de canales non tradicionales como la páxina Odeon, “El Netflix arxentín”, ente otres coses. Triplicáronse les películes nacionales estrenaes -en 2002 fueron 48 y nel 2015 181- y doblóse el so públicu: de 3.4 millones en 2002 a 7.1 nel 2015. El cine arxentín, nesi añu, tuvo una gran crecedera: el 14% del total de les persones que diben al cine miraben trabayos d'industria nacional.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://web.ultracine.com/cine-arxentín-2015-14-de-cuota-de-mercáu/ |títulu=Cine arxentín 2015: 14 % de cuota de mercado |publicación=Ultracine |autor=Mariano Oliveros |fecha=4 de xineru de 2016}}&lt;/ref&gt;

Sancionóse la llei del actor, que los asitia como trabayadores en rellación de dependencia –daqué qu'hasta entós yera difícil de reglamentar nesti negociu–, la llei del intérprete, que dexa que los actores cobren pola repetición de los sos trabayos nun mediu y que ye'l sustentu llegal de Sagai, y la llei del doblaxe, qu'afala a que toles películes que sían modificaes al idioma español sían feches por artistes arxentinos y la llei sobre l'actividá teatral, pa entender como obres d'autor nacional a les traducciones y adautaciones d'obres d'autores estranxeros realizaes por traductores y/o adaptadores arxentinos. Empecipiáronse les obres de renovación edilicia y téuniques del históricu [[Cine Gaumont]], adquiríu pol INCAA y tresformáu nel Espaciu INCAA Km. 0.

Les sociedaes de xestión, creaes nestos años, reconocen derechos a los actores (Sagai) y a los direutores de cine (DAC), pa ser compensaos monetariamente los primeres pol usu de les sos imáxenes, cada vez qu'un programa o película ye emitíu o repitíu, y los segundos, la reconocencia como autores de les sos films, lo que los habilita tamién a cobrar por ello. Tamién mientres el so xestión produció la creación de la Unidá de Fomentu de Producción televisiva, la señal Incaa TV y la Cinemateca y Archivu de la Imaxe Nacional (Cinain). La medría de los fondos pal Institutu Nacional de Teatru (INT), la llei de Teatru Independiente y la creación del bonaerense Institutu Provincial de Teatru dieron, coles mesmes, nuevu impulsu a les actividaes escéniques (en Capital, de la mesma, encontiaes por Proteatro).&lt;ref name=&quot;¿Por qué los actores quieren a Cristina?&quot;&gt;{{cita noticia|apellíos1=Sirven|títulu=¿Por qué los actores quieren a Cristina?|url=http://www.lanacion.com.ar/1390124-por-que-los actores-quieren-a-cristina|percancia=La Nación|fecha=17 DE JULIO DE 2011}}&lt;br&gt;
* {{cita noticia|títulu=Otru emburrión pal cine arxentín|url=https://www.pagina12.com.ar/diario/suplementos/espectaculos/5-32449-2014-06-07.html|percancia=Páxina 12|fecha=7 DE XUNU DE 2014}}&lt;br&gt;
* {{cita noticia|títulu=Cristina defendió la llei del doblaxe de películes estranxeres|url=https://www.diariopopular.com.ar/politica/cristina-defendio-la llei-del doblaxe-peliculas-estranxeres-n163186|axencia=Diariu Popular|fecha=17 de xunetu de 2013}}&lt;/ref&gt;

Al respeutive de los Monumentos históricos nacionales, la presidenta [[Cristina Fernández de Kirchner|Cristina Fernández]], na Casa Rosada ordenó la restauración de los salones, los pisos de mosaicu a los cualos faltáben-yos pieces, o les pintures murales que fueren recubiertes con pintura llisa en dalgún momentu del sieglu XX; inauguró una serie de sales temátiques sobre diverses árees de la cultura y la hestoria arxentina, treslladando d'esos salones les oficines de la Presidencia de la Nación.&lt;ref&gt;[http://www.clarin.com/politica/Cristina-arquiteuta-remocico-Casa-Rosada_0_660533998.html Cristina arquiteuta: remocicó la Casa Rosada con obres por $ 64 millones] clarin.com, 9 de marzu de 2012.&lt;/ref&gt; Efeutuáronse los trabayos faltantes nos trés fachaes que quedaren ensin restaurar y recuperáronse les moldures que fueren estropiaes pola vexetación qu'había crecíu sobre'l revoque.&lt;ref&gt;[http://edant.clarin.com/diario/2006/12/29/laciudad/h-05501.htm Yá puede vese el nuevu color de la Casa Rosada] clarin.com, 29 d'avientu de 2007.&lt;/ref&gt;

Pa los festexos del [[Bicentenariu d'Arxentina|bicentenariu de 2010]] de la [[Revolución de Mayu]] realizáronse dellos cambeos y realizóse l'apertura del Muséu del Bicentenariu na zona restaurada de lo que foi'l patiu de maniobres de l'[[Aduana de Taylor]].

Respectu al Palaciu del Congresu, foi restauráu l'edificiu, que s'atopaba bien deterioráu pola falta de caltenimientu mientres décades. La recuperación de los salones interiores foi entamada en 2008, por aciu un Plan de Caltenimientu y Puesta en Valor de la Cúpula Salón Azul qu'empezó a executase en xineru de 2010 y duró un añu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.parlamentario.com/noticia-39583.html |títulu=Conclúin les obres nel Salón Azul |publicación=El Parllamentariu |fecha=26 de setiembre de 2011}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=https://www.pagina12.com.ar/diario/suplementos/m²/10-2299-2012-06-10.html |títulu=Un plan pal Congresu |publicación= Páxina/12 |autor=Sergio Kiernan |fecha=9 de xunu de 2012}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=https://web.archive.org/web/20140808141731/http://www.diagonales.com/nota-182467-Ingenieria-de-la-UNLP-restaurara-el Congresu.html |títulu=Ingeniería robló un conveniu pa la restauración del Congresu |publicación=Diagonales (La Plata)|fecha=8 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt; 

Impulsóse la restauración, dempués de casi venti años del edificiu de la [[Confitería del Molín|Confitería'l Molín]] que s'atopaba en fuerte riesgu edilicio.&lt;ref name=&quot;La Confitería del Molín, rescatada&quot;&gt;{{cita noticia|apellíos1=Kiernan|nome1=Sergio|títulu=La Confitería del Molín, rescatada|url=http://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-259756-2014-11-13.html|percancia=Páxina 12|fecha=13 de payares de 2014}}&lt;br&gt;
* {{cita noticia |url=http://www.andigital.com.ar/politica/item/41413-dominguez-y-la-expropiacion-de-la-confiteria-del molín-recuperamos-una parte-de-nuesa-historia |títulu=Domínguez y l'espropiación de la Confitería del Molín: “Recuperamos parte de la historia”|percancia=ADN Dixital|fecha=12 de payares de 2014}}&lt;/ref&gt; Restauróse la Basilica de Luján, unu de los mayores iconos relixosos del país.&lt;ref name=&quot;BASILICA DE lUJÁN&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Avanza la última etapa de la restauración de la Basilica de Lujan|url=http://www.telam.com.ar/notas/201311/39230-avanza-la etapa final-de-restauracion-de-la-basilica-de-lujan.php|axencia=Telam|fecha=3 de payares de 2013}}&lt;br&gt;
* {{cita publicación | url = http://www.casarosada.gov.ar/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=2403&amp;Itemid=1 | títulu = Restauración de la Basílica de Luján | publisher = Presidencia de la nación | date = 2 de febreru de 2006 | fechaaccesu = 11 de febreru de 2009}}&lt;br&gt;
* {{cita noticia|títulu=La histórica restauración de la Basílica entra na so etapa final|url=http://www.elcivismu.com.ar/notas/13208/|axencia=El civismu|fecha=13 de febreru de 2013}}&lt;/ref&gt; Rescatóse la &quot;''aduana vieya''&quot; o Aduana de Taylor convirtiéndola nun muséu de 5000 m², onde s'esiben oxetos históricos topaos n'escavaciones, los restos arqueolóxicos del Fuerte de Buenos Aires y l'obra mural ''Exerciciu Plásticu'' del artista mexicanu David Alfaro Siqueiros, que foi restaurada.&lt;ref name =&quot;SN&quot;/&gt; En 2010, empezaron les obres de restauración del [[Palaciu de Xusticia de la Nación (Arxentina)]] correspondientes a los frentes llaterales a les cais Viamonte y Lavalle, postreres necesaries por que el esterior del edificiu recupere'l so aspeutu orixinal, yá que s'atopaba deterioráu y esllucíu pola adhesión de sarriu a la so superficie.

En marzu de 2010 empezó la restauración del edificiu de los [[Edificiu del Ministeriu d'Obres Públiques (Arxentina)|Ministerios de Desenvolvimientu Social y de Salú]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://servicios.infoleg.gob.ar/infolegInternet/anexos/160000-164999/164955/norma.htm |títulu=Decreto 329/2010 - Declárase a la señora María Eva Duarte de Perón &quot;Muyer del Bicentenariu&quot; |publicación=InfoLeg - Información Llexislativa |editorial= |fecha=8 de marzu de 2010}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=https://www.lanacion.com.ar/1392634-cristina-kirchner-inaugura-una semeya xigante-de-eva-peron |títulu=Cristina Kirchner inauguró un mural sobre Eva Perón |publicación=La Nación |fecha=26 de xunetu de 2011}}&lt;/ref&gt; La restauración de les fachaes sur y norte avanzó a lo llargo de 2011 ya incluyo la instalación de dos grandes [[Murales d'Eva Perón del Edificiu del Ministeriu d'Obres Públiques|murales]].&lt;ref&gt;Martín Granovsky; [http://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-172939-2011-07-24.html Los dos miraes d'Evita] Diariu Páxina/12, 24 de xunetu de 2011&lt;/ref&gt;

Mientres el so xestión formaron dos grupos de danza: el Ballet Nacional de Danza, que dirixe [[Iñaki Urlezaga]], y la Compañía Nacional de Danza Contemporánea, que dirixe Cristina Gómez Comini. La primera crear en 2014 y la segunda, en 2010.&lt;ref name=&quot;Iñaki Urlezaga: “Gustaríame que Cristina venga&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Iñaki Urlezaga: “Gustaríame que Cristina venga|url=http://www.perfil.com/espectaculos/inaki-urlezaga-me-gustaria-que-cristina-venga-1122-0071.phtml|percancia=Perfil|fecha=23 de payares de 14}}&lt;/ref&gt; Tamién se realizaron importantes inversiones realizaes nel Incaa ([[Institutu Nacional de Cine y Artes Audiovisuales]]), que al 2015 tien 55 sales en tol país, con más de 18.000 butaques, entama 90 festivales, cines móviles y concursos.&lt;ref name=&quot;Cristina anunció un conveniu pa refinanciar les deldes de 17 provincies&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Cristina anunció un conveniu pa refinanciar les deldes de 17 provincies &quot;a tasa bajísima&quot;|url=http://www.lacapital.com.ar/politica/Cristina-anuncio-un conveniu-pa-refinanciar-les deldes-de-17-provincies-a-tasa-bajisima-20150512-0032.html|percancia=La capital|fecha=12 de mayu de 2015}}&lt;/ref&gt;

Llegar mientres la so presidencia a la máxima asignación histórica pa la cultura n'Arxentina, el 3,8% del PIB. Les esportaciones culturales arxentines rondaron los 500 millones de dólares, cuantimás aumentaron 150 % les esportaciones del sector audiovisual, lo que convierte al país n'unu de los principales productores de conteníu audiovisual cultural y educativu del mundu.&lt;ref name=&quot;Centru Cultural Néstor Kirchner&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Centro Cultural Néstor Kirchner|url=http://www.cooptel.com.ar/noticia/cfk-inauguro-el centru cultural-nestor-kirchner-4768|axencia=Cooptel|fecha=22 de mayu de 2015}}&lt;/ref&gt; En 2012 llanzóse'l programa Antroxos Federales de l'Allegría, que convocó a más de 2.500.000 arxentinos. L'Estáu sofitó los festexos de 200 llocalidaes del país.Nel esterior, 9 .000.000 de visitantes percorrieron el pabellón arxentín na Expo Shanghai 2010 y más de 600 mil persones visitaron l'espaciu arxentín de Expo Yeosu 2012. Sofitando'l llabor de les 2000 biblioteques populares de tol país, distribuyéronse más de 1.000.000 de llibros y al traviés del Programa Llibros y Cases, de la Secretaría de Cultura de la Nación, distribuyéronse más de 1.800.000 llibros ente 100.000 nueves viviendes populares construyíes pol Estáu nacional. Respectu de la producción editorial, en 2012, rexistrar nel país 27.660 títulos y 97.000.000 d'exemplares. Nos barrios de tol país, creáronse 250 Puntos de Cultura, esto ye, organizaciones sociales y comuñales que realicen proyeutos culturales. Entamáronse cuatro Congreso Arxentinos de Cultura en Mar del Plata, Tucumán, San Juan y Chaco.&lt;ref name=&quot;Máxima asignación histórica pa la cultura n'Arxentina, el 3,8% del PIB&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Máxima asignación histórica pa la cultura n'Arxentina, el 3,8% del PIB|url=https://www.mundiario.com/articulo/sociedá/maxima-asignacion-historica-cultura-argentina-38-pib/20130911105019010390.html|axencia=Mundidiario|fecha=Máxima asignación histórica pa la cultura n'Arxentina, el 3,8% del PIB}}&lt;/ref&gt;

Mientres el so gobiernu creóse'l [[Institutu Nacional de la Música]] (INAMU), depués de que'l proyeutu fuera aprobáu por dambes Cámares del Congresu Nacional y promulgao como Llei 26.801. Llogróse la recuperación del estensu catálogu discográficu que perteneció a la empresa Sicamericana S.A., que se desempeñaba comercialmente al traviés de los nomes &quot;Music Hall&quot;, &quot;Sazam&quot; y/o &quot;TK&quot;, que cuntaba con más de 1.500 discos.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.telam.com.ar/notas/201602/137126-institutu-nacional-musica-catalogo-music-hall-discos.html|títulu=L'Institutu de la Música recuperó y devolvió a los sos autores más de 1500 discos|fechaaccesu=28 de xunetu de 2017|sitiuweb=www.telam.com.ar}}&lt;br&gt;
* {{Cita web|url=https://www.clarin.com/espectaculos/musica/rescataron-discos-grandes-musicos-arxentinos_0_4ks5LK_se.html|títulu=Asina se rescataron 1500 discos de grandes músicos arxentinos|fechaaccesu=28 de xunetu de 2017|apellíu=Clarin.com|sitiuweb=www.clarin.com|idioma=es}}&lt;/ref&gt;

Creo SINCA (Sistema d'Información Cultural de l'Arxentina), cola más completa información sobre la cultura del país en formatu electrónicu. Mientres la so xestión, la Secretaría promovió la Campaña contra'l Tráficu Ilícitu de Bienes Culturales y entamó'l segundu Congresu Arxentinos de Cultura.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.treslineas.com.ar/jose-pepe-naide-puede-afirmar-formula-kirchner-binner-2011-ciencia-ficcion-n-175637.html |títulu=José Pepe Nun &quot;naide puede afirmar qu'una fórmula Kirchner-Binner en 2011 sía ciencia ficción&quot; |obra=Trés lineas |fecha=13 de payares de 2009}}&lt;/ref&gt;

=== Festexos del Bicentenariu de la Revolución de Mayu ===

{{AP|Bicentenariu d'Arxentina}}
[[Archivu:Reapertura_del Teatro_Colón_-_Vista_exterior_del Teatro_(7).jpg|miniatura|Celebraciones del Bicentenariu en 2010.]]
Na ciudá de [[Buenos Aires]], el gobiernu nacional entamó'l principal eventu conmemorativo del aniversariu de la [[Revolución de Mayu]], que se desenvolvió principalmente nun tramu de la más importante arteria de la ciudá, l'[[Avenida 9 de Julio]]. El festexu empezó'l día [[21 de mayu]] y remató'l [[25 de mayu]], «Día del Bicentenariu». Magar la conmemoración realizar mientres tou [[2010]] nel país, esti eventu foi l'únicu nel que s'atoparon representaes les provincies y países invitaos.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.bicentenario.argentina.ar/es/agenda/grandes-eventos/pasio-del bicentenariu-16.php|títulu=Pasio del Bicentenariu|fechaaccesu=19 de mayu de 2010|autor=Bicentenariu.arxentina.ar|fecha=10 de mayu de 2010|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100514180547/http://www.bicentenario.argentina.ar/es/agenda/grandes-eventos/pasio-del bicentenariu-16.php|fechaarchivu=14 de mayu de 2010}}&lt;/ref&gt;
La convocatoria foi masiva con tres millones de persones aconceyaes na Avenida 9 de Julio sede central de los festexos.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.perfil.com/contenidos/2010/05/25/noticia_0035.html|títulu=Casi 3 millones de persones nes cais coronaron el Bicentenariu|fechaaccesu=15 de payares de 2010|autor=Perfil.com|idioma=Español}}&lt;/ref&gt;

== Política n'agricultura, ganadería, pesca y alimentación ==

Respectu al sector agropecuariu la soya, que se constituyó nel principal cultivu d'Arxentina, algamó na temporada 2009-2010 una collecha récor de 52 millones de tonelaes, la collecha del ciclu 2014-2015 presentó una producción de soya de 61,4 millones de tonelaes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.pagina12.com.ar/diario/economia/2-282937-2015-10-02.html|títulu=Otra collecha record |periódicu= Páxina/12|editorial= |fecha= 2 d'ochobre de 2015}}&lt;/ref&gt;
La producción de maíz paso de 23,7 millones de tonelaes producíes na temporada 2010-2011 al récor de 25 millones pa la temporada 2012-2013. Esta crecedera nel sector agropecuariu tamién se vio retrucáu en cultivos menores, como l'arroz y la cebada, qu'algamaron producciones cercanes a les 2 millones de tonelaes nel primer casu, y de 5 millones nel segundu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.telam.com.ar/notas/201305/18158-en peracabar-decada-argentina-rexistro-colleches-record-y-volvio-a-ser-potencia-agroalimentaria.html|títulu=Na última década, Arxentina volvió ser potencia agroalimentaria |periódicu=Télam - Axencia Nacional de Noticies |fecha=19 de mayu de 2013 |autor=Gabino Rebagliati}}&lt;/ref&gt;
Reparar una fuerte tecnificación nel sector, la venta de maquinaria agrícola aumentó en 2013 un 97.3 % respectu del mesmu periodu del añu anterior.&lt;ref&gt;[http://www.pagina12.com.ar/diario/economia/2-226333-2013-08-09.html «Les ventes de maquinaria agrícola crecieron 97 % nel segundu trimestre: el campu se tecnifica con cosecha récor»], diariu ''Páxina/12'', 9 d'agostu de 2013.&lt;/ref&gt;

La producción avícola creció de 170 %, la porcina un 109 % y la láctea 43 %.&lt;ref&gt;[http://www.americarne.com/noticias/buscador.php?tipu=unico&amp;id_articulo=5750 «Arxentina: la producción d'aves aumentó 170 % en diez años»], ''Rede Alimentaria'', 25 d'ochobre de 2013.&lt;/ref&gt;
En 2013 les esportaciones de lleche entero en polvu foi de 213&amp;nbsp;349&amp;nbsp;tonelaes, por un preciu FOB total de 958.4&amp;nbsp;millones de dólares, amontándose al respeutive de los 706.3&amp;nbsp;millones del añu 2012.&lt;ref&gt;[http://supercampo.perfil.com/2013/11/esportaciones-record-de-lleche-en-polvo/ «Exportación récor de lleche en polvu»], artículu nel suplementu Supercampo del diariu ''Perfil'' de payares de 2013.&lt;/ref&gt;Tamién se verifico una crecedera na producción de productos agroepcuarios non tradicionales y creciera la cantidá d'hectárees que se trabayen con banana, palta y mangu. Amás llévense alantre programes pa incentivar a cultivos como'l [[Passiflora edulis|mburucuyá o maracuyá]] y el [[Carica papaya|mamón o papaya]].&lt;ref name=&quot;La producción de frutes tropicales aumenta nel noroeste arxentín&quot;&gt;{{cita noticia|apellíos1=Bouhebent|nome1=Facundo|títulu=La producción de frutes tropicales aumenta nel noroeste arxentín|url=http://www.cadena3.com/post_ampliáu.asp?post=38414&amp;archivu=55148&amp;sector=42|percancia=Cadena 3|fecha=5 de xineru de 2010}}&lt;/ref&gt;

Tocantes a la industria vitivinícola el valor de la producción de vinu arxentino foi de 3,4 mil millones de dólares en 2011, de los cualos el 40% espórtase. L'Arxentina ye'l mayor productor de vinu de [[Llatinoamérica]] y el quintu mayor productor en tol mundu,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://latinamericahoy.es/2012/06/06/el vinu-en-america-latina/ |títulu=El vinu n'América Llatina |periódicu=Latin América Güei |editorial= |fecha= 6 de xunu de 2012}}&lt;/ref&gt; según el novenu esportador a nivel global.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.argentina-excepcion.com/es/guia-viaxe/vinos/historia-vinedo |títulu=Historia del viñéu arxentín |periódicu=Arxentina Esceición |editorial= |fecha= }}&lt;/ref&gt; La calidá del vinu arxentino creció nel periodu 2005 2015, ganando terrenal nel mercáu mundial: namái en 2010 les ventes al esterior algamaron los USD$ 650 millones, lo qu'implicó una alza del 17% en rellación al 2009, marcando un nuevu récor históricu. Inauguráronse la Canal Matriz Nuevu Alvear, na Llocalidá de Alvear, una obra destinada a optimizar la infraestructura esistente de riego y drenaxe, algamando una distribución equitativa de riego na zona, con una inversión de 223 millones de pesos, la modernización del Sistema Río Tunuyán Inferior: Área San Martín- Canal Norte, na Llocalidá de Junín y San Martín, qu'implica una inversión de 147 millones de pesos. Otru de los proyeutos inauguraos foi sistema Naciente Chachingo-Pescara, na llocalidá de Maipú y Guaymallén y la modernización Canales Socavón-Frugoni, nes llocalidaes de Les parés y Capitán Montoya, qu'implicó inversiones de 72 millones de pesos.&lt;ref name=&quot;Obres de riego&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Cristina inauguró obres de riego que demandaron una inversión de más de $530 millones|url=http://www.telam.com.ar/notas/201304/15245-cristina-inauguro-obres-de-riego-a-que-demandaron-una-inversion-de-mas-de-530-millones.php|axencia=Telam|fecha=24 d'abril de 2013}}&lt;/ref&gt;

[[Archivu:Sembrado de soja en argentina.jpg|thumb|225px|Mientres el so gobiernu hubo una medría na producción agrícola del país]]

Tamién s'empezó a investigar ya invertir pa producir [[bioetanol]], envalorando que nel añu 2020, la producción de etanol va proceder un 80 % de la caña d'azucre. Nel país la caña d'azucre ocupa una superficie de 350 mil hectárees (2014).
&lt;ref&gt;http://intainforma.inta.gov.ar/?p=23463&lt;/ref&gt;La industria del biodiésel arxentín nació en 2007. Dende esi momentu, presentó una crecedera constante con inversiones de los 1.200 millones de dólares nos últimos cinco años, esta industria algamó mientres l'añu 2011 alredor de 2,4 millones de tonelaes de producción, esto debió principalemente a la implementación del Programa Nacional de Biocombustibles, en 2010, qu'esixía un amiestu obligatorio de gasoil con biodiésel. A partir de 2010 la industria de biodiésel nel País, xeneró alredor de 2.000 nuevos puestos de trabayos direutos y non menos de 4.000 nuevos puestos indireutos.&lt;ref name=&quot;Biodiesel, considerancies pa retomar la crecedera de la industria n'Arxentina&quot;&gt;{{cita noticia|apellíos1=Molina|nome1=Claudio|títulu=Biodiesel, considerancies pa retomar la crecedera de la industria n'Arxentina|url=https://biodiesel.com.r/7284/biodiesel-considerancies-pa-retomar-la crecedera-de-la industria-en-argentina|axencia=Biodisel.com|fecha=15 de mayu de 2013}}&lt;/ref&gt; 

Ente 2007 y 2012, la [[inversión estranxera direuta|IED]] (inversión estranxera direuta) empobinada a la minería creció a una tasa añal de 47 %. En 2003, la minería xeneraba 79&amp;nbsp;000&amp;nbsp;puestos de trabayu direutos ya indireutos―, contra los 505&amp;nbsp;000 de 2013. Nel casu de les esportaciones de minerales, qu'en 2003 equivalieron a 2900&amp;nbsp;millones de pesos, en 2013 crecieron a 23&amp;nbsp;059&amp;nbsp;millones. Ente 2003 y 2013, los proyeutos d'inversión n'execución pasaron de 18 qu'había en 2003 a 614 en 2013, ente que la producción de minerales que se multiplicó por diez.&lt;ref&gt;[http://www.telam.com.ar/notas/201305/18155-la-mineria-unu-de-los sectores-que-mas-crecio-ente-2003-y-2013.html «La minería ye unu de los sectores que más creció ente 2003 y 2013»], artículu del 18 de mayu de 2013 nel sitiu web de l'axencia Télam.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Cepal_27_28&quot;&gt;[http://www.cepal.org/publicaciones/xml/5/49845/LaInversionExtranjeraDirectaDocIinf2012.pdf «La inversión estranxera direuta»], artículu PDF nel sitiu web Cepal, páx.27-28.&lt;/ref&gt;

La industria pesquero xunto cola [[Pesca comercial|pesca]] aumentó les sos ventes al esterior nos últimos años, refundiando en 2012 un saldu positivu de casi 1500&amp;nbsp;millones de dólares, un 70 % más qu'en 2003.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20131021031717/http://www.srt.gob.ar/noticias/srt/contenidos-srt/noticias/crecedera-de-la industria pesquero-ensin casos mortales-por accidentes-de-trabayu «Crecedera de la industria pesquero ensin casos mortales por accidentes de trabayu»], artículu nel sitiu web SRT (Superintendencia de Riesgos del Trabayu), ensin fecha (presumiblemente de 2012).&lt;/ref&gt;
Mientres 2013 esportáronse 133&amp;nbsp;000&amp;nbsp;tonelaes de calamares, xenerando ingresos por 1500&amp;nbsp;millones de dólares amontándose un 92 % en comparanza cola temporada 2012, na que se rexistraron 69&amp;nbsp;000&amp;nbsp;tonelaes esportaes, llogrando un récor históricu. Esi añu la esportación pesquera xubió un 17 %.&lt;ref&gt;[http://www.diariobae.com/notas/2032-exportacion-record-de-calamares-xenera-ingresos-por-us1-500-m.html «Exportación récor de calamares xenera ingresos por 1500&amp;nbsp;millones de dólares»], ''Diariu BAE'', 14 de marzu de 2014.&lt;/ref&gt;
pal añu 2014 les esportaciones crecieron fuertemente hasta los 1600&amp;nbsp;millones de dólares&lt;ref name=&quot;Pesca, esportación record&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Pesca, esportación record|url=http://www.dangdai.com.ar/joomla/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=3699:pesca-exportacion-record&amp;catid=24:economia&amp;Itemid=30|axencia=Dangai|fecha=1 de febreru de 2014}}&lt;/ref&gt;
&lt;ref&gt;[http://www.elintransigente.com/argentina/2015/2/8/esportaciones-pesqueres-superaron-barrera-us1500-millones-293411.html «Les esportaciones pesqueres superaron la barrera de los o$s1500 millones. Axudiquen el llogru a les aiciones acomuñaes del Gobiernu y les empreses del sector»], artículu del 8 de febreru de 2015 nel diariu ''L'Intransixente'' (Buenos Aires).&lt;/ref&gt;
&lt;ref name=&quot;LA PESCA ARXENTINA BATE RECORD D'ESPORTACIONES&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=LA PESCA ARXENTINA BATE RECORD D'ESPORTACIONES|url=http://www.elfederal.com.ar/la pesca argentina-bate-record-de-esportaciones/|percancia=REVISTA EL FEDERAL|fecha=8 d'avientu de 2014}}&lt;/ref&gt;

En 5 años la pesca de la merluza creció nel país de 90.000 a 270.000 tonelaes gracies la promulgación de la Llei Nacional de Pesca.&lt;ref name=&quot;Cristina reglamentó la Llei Federal de Pesca&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Cristina reglamentó la Llei Federal de Pesca|url=http://www.laprensa.com.ar/347823-Cristina-reglamentu-la Llei Federal-de-Pesca.note.aspx|percancia=La Prensa|fecha=17 de payares de 2011}}&lt;/ref&gt; la llei, que foi promulgada dexó aportar un criteriu que contempla la previsión económica que tienen que tener les empreses pesqueres, y otorgar seguridá xurídica para diches empreses.&lt;ref name=&quot;Cristina reglamentó la Llei de Pesca&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Cristina reglamentó la Llei de Pesca|url=https://www.elintransigente.com/argentina/2009/11/17/argentina-31738.html|percancia=El Instransigente (Salta)|fecha=17 de payares de 2009}}&lt;/ref&gt;

La producción [[silvicultura|forestal y maderera]], principalmente [[Pinus|pinos]] y [[ocalitu|ocalitos]], espandir con centru nes provincies [[mesopotamia (Arxentina)|mesopotámiques]], la productividá tamién tuvo un aumentu considerable. Nos postreros 8&amp;nbsp;años la industria maderero amontó en 132 % la so producción y la de muebles en 115 %.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20131020235935/http://www.laargentinaadiario.com.ar/site/economia/la industria forestal-argentina-amenorgó-les sos-importaciones-la metá.html#sthash.Y9J4xkim.dpuf «La industria forestal arxentina amenorgó les sos importaciones a la metá. Cómo ye'l procesu que dexa sustituyir productos estranxeros, y xenerar puestos de trabayu ya inversiones»], artículu del 22 de setiembre de 2011 nel sitiu web ''L'Arxentina Diariu''.&lt;/ref&gt;Ye l'añu 2012 La producción [[silvicultura|forestal y maderera]], principalmente [[Pinus|pinos]] y [[ocalitu|ocalitos]], espandióse na última década, con centru nes provincies [[mesopotamia (Arxentina)|mesopotámiques]], la productividá tamién tuvo un aumentu considerable. En 2012 convitió a l'Arxentina nel mayor productor llatinoamericanu de magaya y celulosa&lt;ref&gt;[http://www.ceur-conicet.gov.ar/pdf/informes/informe13.pdf Informe 13] nel sitiu web Ceur-Conicet.&lt;/ref&gt;

Nel casu particular del sector industrial [[alimentos|alimenticiu]], desenvolviéronse economíes de tipu agroindustrial, por aciu la creación d'industries de procesáu y envasado, sobremanera de productos [[frutes|frutícolas]], [[hortoliza|hortícolas]], [[lácteos]],&lt;ref&gt;{{cita publicación|apellíu=Depetris|nome=Edith|coautores=''et al.''|títulu=Consistencia d'indicadores d'especialización nel comerciu internacional. Aplicación al casu de la mantequilla n'Arxentina y Uruguái|añu=2009|publicación=Revista de Métodos Cuantitativos pa la Economía y l'Empresa|volume=9|páxina=85-105|issn=1886-516X|url=http://www.upo.es/RevMetCuant/art.php?id=39}}&lt;/ref&gt;

Nel periodu 2013-2014 algamóse la mayor collecha de la hestoria, con 105.8&amp;nbsp;millones de tonelaes, una medría de 53&amp;nbsp;% en rellación col entamu de la década. La mesma entidá afirma qu'hubo dellos aumentos récor mientres la última década: la [[cebada]] (900&amp;nbsp;%), el [[maní]] (181&amp;nbsp;%), el [[algodón]] (149&amp;nbsp;%), el [[arroz]] (120&amp;nbsp;%) y el [[maíz]] (99&amp;nbsp;%).&lt;ref&gt;[http://www.pagina12.com.ar/diario/economia/2-237773-2014-01-15.html Récores de colleches], artículu del 15 de xineru de 2014 nel diariu ''[[Páxina/12]]'' (Buenos Aires).&lt;/ref&gt;reparóse amás una fuerte tecnificación nel sector, la venta de maquinaria agrícola aumentó en 2013 un 97.3&amp;nbsp;% respectu del mesmu periodu del añu anterior.&lt;ref&gt;[http://www.pagina12.com.ar/diario/economia/2-226333-2013-08-09.html «Les ventes de maquinaria agrícola crecieron 97&amp;nbsp;% nel segundu trimestre: el campu se tecnifica con cosecha récor»], diariu ''Páxina/12'', 9 d'agostu de 2013.&lt;/ref&gt;

En 2014 llanzóse'l programes d'estímulu al pequeñu productor de granos, que consistía n'otorgar una compensación económica a pequeños productores de trigu, soya, maíz y/o xirasol qu'haber producíu hasta un total acumuláu de 700&amp;nbsp;tonelaes na campaña 2013/2014. L'algame total del programa foi de $ 2500&amp;nbsp;millones pa 48&amp;nbsp;000&amp;nbsp;productores.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.economia.gob.ar/secretaries/comerciu/comerciu-interior/peproductores |títulu=Programa d'Estímulu al Pequeñu Productor de Granos |obra= |editorial=Ministeriu d'Economía y Finances Públiques |fecha=13 de xunu de 2015 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150613004027/http://www.economia.gob.ar/secretaries/comerciu/comerciu-interior/peproductores |fechaarchivu=13 de xunu de 2015 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.economia.gob.ar/wp-content/uploads/2015/03/FAQs-peproductores1.pdf |títulu=¿Qué ye'l Programa d'Estímulu al Pequeñu Productor de Granos? |obra= |editorial=Ministeriu d'Economía y Finances Públiques - Secretaría de Comerciu |fecha=Marzu de 2015 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150710021026/http://www.economia.gob.ar/wp-content/uploads/2015/03/FAQs-peproductores1.pdf |fechaarchivu=10 de xunetu de 2015 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.telam.com.ar/notas/201507/112848-kicillof-reunion-federacion-agraria.html |títulu=Estienden el programa d'estímulu a pequeños productores |obra= |editorial= Télam - Axencia Nacional de Noticies |fecha=15 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt;

La producción pasó de 70,8 millones de tonelaes na campaña 2002/3 a 100 millones en 2010, una xuba del 41 per cientu. La superficie semada creció de 27,4 a 33 millones d'hectárees, ente que la productividá en granos amontóse un 25 per cientu, de 2,9 a 3,6 tonelaes per hectárea. La producción de carne bovino amontar de 2,5 a 2,6 millones de tonelaes.&lt;ref name=&quot;KIRCHNER PRESENTARA EN TECNOPOLIS LES MEYORES DEL PLAN ESTRATEGICO AGROALIMENTARIO 2010-2020&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Un plan de diez años pa engrandar el campu|url=https://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-176067-2011-09-05.html|percancia=Páxina 12|fecha=5 de setiembre de 2011}}&lt;/ref&gt;

En 2014 llanzóse un programa de financiamiento pa proyeutos granibles destinaos a promover la inversión en sectores estratéxicos de la economía, d'Innovación teunolóxica o qu'amiesten valor nes economíes rexonales,&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.fondear.mecon.gob.ar/ |títulu=Fondu pal Desenvolvimientu Económicu Arxentín |obra= |editorial=Ministeriu d'Economía y Finances Públiques |fecha=31 de xunetu de 2014 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141201161150/http://www.fondear.mecon.gob.ar/ |fechaarchivu=1 d'avientu de 2014 }}&lt;/ref&gt; que facilitaría l'accesu al creitu y al financiamiento necesarios pa xenerar un mayor grau d'esportación y un mayor grau de valor amestáu pa la industria nacional.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.economia.gob.ar/wp-content/uploads/2015/03/FAQs-peproductores1.pdf |títulu=¿Qué ye'l Programa d'Estímulu al Pequeñu Productor de Granos? |obra= |editorial=Ministeriu d'Economía y Finances Públiques - Secretaría de Comerciu |fecha=Marzu de 2015 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150710021026/http://www.economia.gob.ar/wp-content/uploads/2015/03/FAQs-peproductores1.pdf |fechaarchivu=10 de xunetu de 2015}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.telam.com.ar/notas/201507/112848-kicillof-reunion-federacion-agraria.html |títulu=Estienden el programa d'estímulu a pequeños productores |obra= |editorial= Télam - Axencia Nacional de Noticies |fecha=15 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt; El programa consistía n'otorgar una compensación económica a pequeños productores de trigu, soya, maíz y/o xirasol que produxeren hasta un total acumuláu de 700&amp;nbsp;tonelaes na campaña 2013/2014. L'algame total del programa foi de $ 2500&amp;nbsp;millones pa 48&amp;nbsp;000&amp;nbsp;productores,&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.economia.gob.ar/secretaries/comerciu/comerciu-interior/peproductores |títulu=Programa d'Estímulu al Pequeñu Productor de Granos |obra= |editorial=Ministeriu d'Economía y Finances Públiques |fecha=13 de xunu de 2015 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150613004027/http://www.economia.gob.ar/secretaries/comerciu/comerciu-interior/peproductores |fechaarchivu=13 de xunu de 2015 }}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.economia.gob.ar/wp-content/uploads/2015/03/FAQs-peproductores1.pdf |títulu=¿Qué ye'l Programa d'Estímulu al Pequeñu Productor de Granos? |obra= |editorial=Ministeriu d'Economía y Finances Públiques - Secretaría de Comerciu |fecha=Marzu de 2015 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150710021026/http://www.economia.gob.ar/wp-content/uploads/2015/03/FAQs-peproductores1.pdf |fechaarchivu=10 de xunetu de 2015 }}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.telam.com.ar/notas/201507/112848-kicillof-reunion-federacion-agraria.html |títulu=Estienden el programa d'estímulu a pequeños productores |obra= |editorial= Télam - Axencia Nacional de Noticies |fecha=15 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt; y finalmente implementóse col nome de Programa d'Estímulu al Pequeñu Productor de Granos (PEPP).

=== Llei de Tierres ===

Mientres el so mandatu aprobóse la Llei de Tierres que llinda la venta a estranxeros al 15 % del territoriu nacional. Al momentu de ser promulgada, les provincies taben obligaes a informar nun plazu de 60 díes la cantidá de tierres en manes estranxeres, tanto se tratara de persones físiques como xurídiques.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://servicios.infoleg.gob.ar/infolegInternet/anexos/190000-194999/192150/norma.htm|títulu=Ley 26.737 - Réxime de Proteición al Dominiu Nacional sobre la Propiedá, Posesión o Tenencia de les Tierres Rurales |editorial=InfoLEG - Información Llexislativa |fecha=Avientu de 2011}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.pagina12.com.ar/diario/ultimas/20-188612-2012-02-29.html|títulu=Se reglamentó la Llei de tierres periódicu=Páxina/12 |fecha=29 de febreru de 2012}}&lt;/ref&gt; 

Cola unificación y actualización del Códigu Civil y Comercial de la República Arxentina concretó'l reconocencia de la propiedá comuñal indíxena. Históricamente los indíxenes yeren desallugaos de les tierres qu'ocupaben por nun acreitar nengún títulu nin reconocencia per parte del Estáu. Nel marcu d'esa normativa se demarcaron 6.600.000 hectárees correspondientes a 653 comunidaes indíxenes de 21 provincies, según estadístiques del Programa de Relevamiento Territorial de Comunidaes Indíxenes del INAI. A esta actividá del Estáu, realizada con participación indíxena, sumó la regularización de los rexistros de propiedá lexítima de 2.400.000 hectárees nes provincies de Jujuy, [[Provincia de Mendoza|Mendoza]], [[Provincia del Chaco|Chaco]] y [[Salta]], realizada al traviés de programes provinciales y lleis expropiatorias. El nuevu Códigu va dexar tresformar la posesión indíxena demarcada nestos años, yá que nel so artículu 18 preve la sanción d'una llei especial, que va regular l'algame y l'instrumentación de la propiedá comuñal, cola so correspondiente titulación.&lt;ref name=&quot;9738a7c2&quot;&gt;[http://www.lagaceta.com.ar/nota/640774/sociedá/yá-son-mas-600-comunidaes-indigenas-rexistraes-tou-pais.html La Gaceta. Yá son más de 600 les comunidaes indíxenes rexistraes en tol país]&lt;br&gt;
* [http://servicios.infoleg.gob.ar/infolegInternet/anexos/120000-124999/122499/norma.htm COMUNIDAES INDIGENAS, Llei 26.160], Ministeriu de Xusticia y Derechos Humanos de la Nación&lt;br&gt;
* [http://servicios.infoleg.gob.ar/infolegInternet/anexos/0-4999/804/norma.htm Llei Nᵘ 24.430] &lt;br&gt;
* [http://servicios.infoleg.gob.ar/infolegInternet/anexos/130000-134999/134025/norma.htm Resolvimientu 587/2007] Creáse el Programa Nacional de &quot;Relevamiento Territorial de Comunidaes Indíxenes - Execución de la Llei Nᵘ 26.160&quot;. 25 d'ochobre de 2007&lt;/ref&gt; Pa xunu de 2015 relevárense 647 comunidaes indíxenes y 6&amp;nbsp;999&amp;nbsp;443 hectárees, lo qu'equivalía a un 67% del total envaloráu. El Rexistru Nacional de Comunidaes Indíxenes aquel día otorgara personería xurídica a 1380 comunidaes pertenecientes a los hasta entós 32 pueblos indíxenes reconocíos pol Estáu nacional.&lt;ref name=&quot;9738a7c2&quot; /&gt; Diose mayor presupuestu al Rexistru Nacional de Comunidaes Indíxenes.&lt;ref&gt;[http://www.jus.gob.ar/media/2940192/mapa_pueblo_nuevu-_1_.jpg Mapa. Rexistru Nacional de Comunidaes Indíxenes]&lt;/ref&gt;
Coles mesmes, creáronse nueves escueles billingües onde los neños aprienden la so hestoria ancestral ya instrucción sobre les sos tradiciones culinaries 
aboríxenes.&lt;ref name=&quot;Llaguna Blanca festexó&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Laguna Blanca festexó'l so aniversariu con inauguraciones |url=http://www.datachaco.com/noticias/view/38749/Llaguna_Blanca_festexo_el so_aniversariu_con_inauguraciones |percancia=Datachaco |fecha=15 de xunetu de 2014}}&lt;br&gt;
* {{cita noticia|apellíos1=Cuneo|nome1=Santiago|títulu=Obres por 200 millones n'hospitales y centru de salú en Chaco|axencia=Telam|fecha=29 d'abril de 2014}}&lt;/ref&gt;

===Monotributu social agropecuariu===
En 2009 Cristina Fernández llanzó l'en 2009, de forma gratuita'l Monotributu social agropecuariu , por que les families de los pequeños productores rurales y trabayadores del agru pudieren regularizar la so situación llaboral y tener accesu a la salú, apurras jubilatorios y la posibilidá de facturar. A partir d'ende, unos 50.000 llabradores pudieron tramitalo ya incluyir a les sos families na cobertoria de salú, llegando a un total de cien mil beneficiarios, quien producíen el 60 per cientu de los alimentos consumíos nel mercáu internu.

El programa dexó a los pequeños productores la cobertoria social y la posibilidá de xubilase, xunto col accesu a toles prestaciones de salú contemplaes nel Plan Médicu Obligatoriu, la posibilidá de tener una obra social de la so preferencia. Cobertoria sanitaria garantizada pa los titulares y el so grupu familiar. De la mesma faía posible incorporase a la economía formal, emitir factura oficial a persones ya instituciones polos sos productos y servicios, ensin pagar nengún costo tributariu nacional.Los llabradores llograben asina'l derechu a xubilación y cobertoria de salú para ellos y la so familia.&lt;ref name=&quot;Monotributo Social Agropecuariu pa l'Agricultura Familiar&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Monotributo Social Agropecuariu pa l'Agricultura Familiar|url=https://www.agroindustria.gob.ar/sitio/areas/d_rexistros_y_monotributo_agropecuariu/msa/|percancia=Ministeriu d'agru industria|fecha=2009}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;El gobiernu esanició un monotributu qu'aprovía apurras jubilatorios a productores rurales&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=El gobiernu esanició un monotributo qu'aprovía apurras jubilatorios a productores rurales|url=https://infocielo.com/nota/93132/el gobiernu_esanicio_un_monotributo_con_el_que_los_pequeños_productores_accedian_a_apurras_jubilatorios/|axencia=Infocielo|fecha=29 de xunu de 2018}}&lt;/ref&gt;

== Política en Seguridá ==

[[Archivu:ARA Almirante Brown D 10 (cropped).jpg|left|miniatura|El [[ARA Almirante Brown (D-10)]] lidera la formación nun operativu [[UNITAS]] avientu de 2007.]]

Mientres el so mandatu llanzáronse los siguientes operativos:
*L''''Operativu Escudo Norte''' Llanzáu en 2007 como parte del plan del Estáu arxentín pa combatir el narcotráficu, tratar de persones y el contrabandu nel norte d'[[Arxentina]].&lt;ref&gt;{{cita web|títulu=Empezó l'Operativu Escudo Norte|url=http://www.minseg.gob.ar/comenz%C3%B3-el-operativu-escudo-norte|obra=minseg.gob.ar|fecha=25 de xunetu de 2011|fechaaccesu=6 d'agostu de 2017}}&lt;/ref&gt; Col propósitu de controlar los espacios aéreos, terrestres y fluviales de les provincies del norte arxentín, les fuercies de seguridá y armaes espleguen los sos aviones, helicópteros y radares. Foi creáu en 2011 pol entós gobiernu de la presidenta [[Cristina Fernández de Kirchner]], coordinándose col [[Operativu Fortín]] empecipiáu en 2007.
* '''Operativa Petrina Sur:''' Tien por oxetivu optimizar el serviciu de seguridá ciudadana na [[Capital Federal]] por aciu la intervención y cooperación ente los cuerpos policiales y les fuercies de seguridá federales. La [[Xendarmería Nacional]] y la [[Prefeutura Naval Arxentina]] exercen funciones de policía y executen les xeres de prevención ya investigación de los delitos nos puntos de mayor incidencia na xeografía [[Ciudá Autónoma de Buenos Aires|porteña]].&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20150130074258/http://www.gendarmeria.gov.ar/Opcinturonsur/index.html «Operativa Petrina Sur]», artículu del 29 de xunu de 2011 nel sitiu web de la Xendarmería Nacional Arxentina (Buenos Aires). Consultáu'l 1 de xunetu de 2012&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.infobae.com/notas/590147-Seguridad-Cristina-Kirchner-anunciara-el-Operativu-Cinturon-Sur.html «Seguridá: Cristina Kirchner va anunciar la operativa Petrina Sur»], artículu del 27 de xunu de 2011 nel diariu ''InfoBAE'' (Buenos Aires). Consultáu'l 1 de xunetu de 2012.&lt;/ref&gt;Se sumarón 1.250 efeutivos de [[Prefeutura Naval Arxentina]] con 26 carrocetes, 24 cuatriciclos y 10 patrulleros, a les zones de La Boca, Barraques y Parque Patricios.&lt;ref name=&quot;Cristina llanza'l plan de seguridá pa la Ciudá&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Salvataje pa Filmus: Cristina llanza'l plan de seguridá pa la Ciudá|url=https://www.urxente24.com/10790-salvataje-pa-filmus-cristina-llanza-el plan-de-seguridá-pa-la ciudá|percancia=Urxente 24|fecha=4 de xunetu de 2011}}&lt;/ref&gt;
* '''Operativu Centinela:''' Realizar por aciu l'esplegue de seis mil efeutivos de la Xendarmería Nacional nel conurbano. El decretu 2099/2010 instrúi a les fuercies de seguridá de la Nación a «afondar les actividaes de prevención p'abelugar la seguridá ciudadana» con una inversión de 150&amp;nbsp;millones de pesos.&lt;ref&gt;[http://www.lavoz.com.ar/noticias/politica/cristina-punxo-en-marcha-el-operativu-centinela-de-gendarmeria-pa-el-conurbano «Cristina punxo en marcha l'Operativu Centinela de Xendarmería pal conurbano»], artículu del 20 d'avientu de 2010 nel diariu ''La Voz del Interior'' (Córdoba). Consultáu'l 1 de xunetu de 2012.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.minseg.gob.ar/operativu-centinela/ «Operativu Centinela»], artículu del 20 d'avientu de 2010 nel sitiu web del Ministeriu de Seguridá (Buenos Aires). Consultáu'l 1 de xunetu de 2012.&lt;/ref&gt;
* '''Operativu Escudo Norte:''' Tratar d'un plan pa combatir el narcotráficu, tratar de persones y el contrabandu nel norte del país. Pa detectar a los narcotraficantes (y a cualesquier otru avión qu'ingrese al país ensin informar a les autoridaes) van usase radares militares que dexen la identificación, el siguimientu y la so captura. Pa ello, preve la instalación de 20 radares terrestres del Exércitu, patrullajes con aviones Pucará y l'allugamientu, en [[Ciudá de Santiago del Estero|Santiago del Estero]], del primer radar 3D que la so fabricación foi encargada pol Ministeriu de Planificación.&lt;ref&gt;[http://www.lanacion.com.ar/1391188-cont-militares-contra-el-narcotrafico «Los militares van lluchar contra'l narcotráficu»], artículu del 21 de xunetu de 2011 nel diariu ''La&amp;nbsp;Nación'' (Buenos Aires). Consultáu'l 1 de xunetu de 2012&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.minseg.gob.ar/operativu-escudo-norte «Operativu Escudo Norte»] {{Wayback|url=http://www.minseg.gob.ar/operativu-escudo-norte |date=20160304102037 }}, artículu publicáu nel sitiu web del Ministeriu de Seguridá. Consultáu'l 1 de xunetu de 2012.&lt;/ref&gt;
* '''Operativu Vigía:''' Impon nuevos controles de persones, cargues y encomiendes nel tresporte públicu de pasaxeros de llarga distancia. Por aciu esti operativu, amestar a los dispositivos de seguridá yá esistentes 630&amp;nbsp;axentes suplementarios de la Xendarmería Nacional y 140 de Policía de Seguridá Aeroportuaria, escáneres de rayos&amp;nbsp;X, perros detectores de drogues, domos y cámares fixes d'alta definición.&lt;ref&gt;[http://www.minseg.gob.ar/operativu-vigi «Operativu Vigía»], artículu publicáu nel sitiu web del Ministeriu de Seguridá (Buenos Aires). Consultáu'l 1 de xunetu de 2012.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.prensa.argentina.ar/2011/12/29/26961-garre-punxo-en-marcha-el-operativu-vigia.php «Garré punxo en marcha l'Operativu Vigía»] {{Wayback|url=http://www.prensa.argentina.ar/2011/12/29/26961-garre-punxo-en-marcha-el-operativu-vigia.php |date=20150924081343 }}, artículu del 29 d'avientu de 2011 nel sitiu web de la Sala de Prensa/Presidencia de la Nación (Buenos Aires). Consultáu'l 1 de xunetu de 2012.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.lanacion.com.ar/1442504-la-terminal-de-retiru-yá-ye-xixilada-como-un aeropuertu «La terminal de Retiru yá ye xixilada como un aeropuertu»], artículu del 22 de xineru de 2012 nel diariu ''La&amp;nbsp;Nación'' (Buenos Aires). Consultáu'l 4 de xunetu de 2012.&lt;/ref&gt;

Pa solucionar un problema de xéneru, pol que les muyeres nun solíen ocupar cargos nes fuercies de seguridá del Estáu,&lt;ref name=&quot;LNA1&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.lanacion.com.ar/1476921-siempres-quixo-ser-policia-y-agora-ye-la xefa-de-la comisaria-52a |títulu=Siempres quixo ser policía y agora ye la xefa de la comisaría&amp;nbsp;52 |fechaaccesu=30 de xunetu de 2012 |fecha=28 de mayu de 2012 |obra=diariu La&amp;nbsp;Nación}}&lt;/ref&gt;
el 31 de mayu de 2011 fueron nomaes, per primer vegada na hestoria, les primeres diez subcomisarias de la [[Policía Federal Arxentina|Policía Federal]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.zonapolicial.com.ar/ver_noticias.php?id_nota=238 |títulu=Históricu: Garré designó muyeres al mandu de Comisaríes de la Federal |fechaaccesu=30 de xunetu de 2012 |fecha=2 de xunu de 2011 |obra=Zona Policial }}&lt;/ref&gt;
N'abril de 2011, por aciu el Resolvimientu 167/2011 del Ministeriu de Seguridá, dispúnxose camudar el nome de los trés institutos de formación d'oficiales y suboficiales de la Policía Federal Arxentina que llevaben nomes de bultables represores. El testu del Resolvimientu esclaria que:&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.infobae.com/notas/576302-Nilda-Garre-camúdo-y los-nomes-a-tres-escueles-de-la-Policia-Federal.html |títulu=Nilda Garré camudó-y los nomes a tres escueles de la Policía Federal |fechaaccesu=4 de xunetu de 2012 |fecha=18 d'abril de 2011 |obra=Diariu InfoBAE}}&lt;/ref&gt;

{{Cita|«nel casu de les instituciones formadores de policías resulta pertinente que les sos denominaciones rellacionar cola trayeutoria de persones que contribuyeron cola so remanar a protexer la vida, les llibertaes, los derechos y les garantíes de los ciudadanos».|Resolvimientu 167/2011 del Ministeriu de Seguridá}}

En 2011 foi creáu'l Centru Integral de Xéneru nes fuercies de seguridá d'[[Arxentina]].&lt;ref name=&quot;716764ed&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.minseg.gob.ar/garré-crea-el centru integral-de-xéneru-en-les fuercies-de-seguridad |títulu=Garré crea'l Centru Integral de Xéneru nes Fuercies de Seguridá |fechaaccesu=30 de xunetu de 2012 |fecha=24 d'ochobre de 2011 |obra=Ministeriu de Seguridá}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;9fbf8777&quot;&gt;{{cita web |url=http://noticias.terra.com.ar/garre-crea-centru-integral-de-xenero-pa-fuercies-de-seguridá,7a6657c8cf633310VgnVCM10000098f154d0RCRD.html |títulu=Garré crea Centru Integral de Xéneru pa fuercies de seguridá |fechaaccesu=30 de xunetu de 2012 |fecha=24 d'ochobre de 2011 |obra=Portal Terra}}&lt;/ref&gt;
Aceptóse la llegada d'oficiales [[transexualidá|transexuales]] y [[tresxéneru]] a les fuercies de seguridá, instruyir a les fuercies policiales y de seguridá federales a respetar la identidá de xéneru, tantu de los axentes de los distintos organismos como de los deteníos y de cualquier ciudadanu que realice un trámite nes sos dependencies.&lt;ref name=&quot;c9747b19&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.lagaceta.com.ar/nota/467493/tucumanos/ |títulu=Los travestis van vistir uniformes femeninos nes Fuercies de Seguridá |fechaaccesu=30 de xunetu de 2012 |fecha=30 de payares de 2011 |obra=La Gaceta de Tucumán}}&lt;/ref&gt;
L'oxetivu d'esta midida foi la de combatir conductes [[Transfobia|transfóbicas]] y [[Homofobia|homofóbicas]], con cuenta de concenciar alrodiu de cuestiones de xéneru ya integrar a les persones tresxéneru, travestis y transexuales nel ámbitu llaboral.&lt;ref name=&quot;8c2c937c&quot;&gt;{{cita web |url=http://tn.com.ar/politica/00074509/los-travestis-podran-usar-uniformes-femeninos-en-les fuercies-de-seguridad |títulu=Los travestis van poder usar uniformes femeninos nes fuercies de Seguridá |fechaaccesu=30 de xunetu de 2012 |fecha=30 de xunetu de 2012 |obra=Toa Noticies}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;8471b447&quot;&gt;{{cita web |url=http://sur.infonews.com/notas/una-trans-en-la-policia-federal |títulu=Una trans na Policía Federal |fechaaccesu=30 de xunetu de 2012 |fecha=18 d'avientu de 2011 |obra=Revista Miraes al Sur |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120114083948/http://sur.infonews.com/notas/una-trans-en-la-policia-federal |fechaarchivu=14 de xineru de 2012 }}&lt;/ref&gt;

Na segunda xestión de la presidenta Cristina Fernández de Kirchner, llanzóse'l Programa Federal de Collaboración y Asistencia pa la Seguridá, que'l so principal oxetivu ye poner a disposición de les xurisdicciones provinciales y de la ciudá de Buenos Aires aquelles ferramientes y recursos que coadyuven al combate del delitu y la criminalidad y dexen coles mesmes xenerar ámbitos de coordinación y rellación interjurisdiccional.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.eleconomistaamerica.com.ar/politica-eAm-ar/noticias/5089380/08/13/Arxentina-llanza-un programa nacional-contra-la inseguridá.html|títulu=Arxentina llanza un programa nacional contra la inseguridá periódicu=L'Economista América |fecha=23 d'agostu de 2013 }}&lt;/ref&gt;
Mientres la so xestión llanzó'l programa de radarización. Habilitóse una serie de radares 3D, fabricáu pola empresa estatal INVAP, destináu a detectar vuelos illegales y al control del movimientos d'aeronaves qu'ingresen o salgan del espaciu aereu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.cba24n.com.ar/content/santiago-del esteru-cristina-llanza-programa-de-radarizaci%C3%B3n|títulu=Santiago del Estero: Cristina llanza programa de radarización |editorial=Servicios de Radio y Televisión de la Universidá Nacional de Córdoba (SRT)|periódicu= cba24n |fecha=20 de xunetu de 2011}}&lt;/ref&gt;
Tamién mientres el so xestión desenvolviéronse cuatro coheteras que fueron desenvueltes íntegramente por Fabricaciones Militares y CITEDEF.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.telam.com.ar/notas/201212/682-el ministru-de-defensa-arturo-puricelli-apurro--los-primeros-cuatro-llanzadores-de-cohetes.html|títulu=El ministru de Defensa Arturo Puricelli apurrió los primeros cuatro llanzadores de cohetes periódicu=Télam - Axencia Nacional de Noticies |fecha=8 d'avientu de 2012 }}&lt;/ref&gt;
Los radares RASIT esplegar nes provincies de Jujuy, Salta, Formosa, Chaco, Corrientes y Misiones, cubriendo la frontera y les principales aveníes d'aproximamientu identificaes por [[Xendarmería Nacional Arxentina]] de Tránsitos Aéreos Irregulares. Los relevos d'escuadrones aeromóviles realícense aprosimao cada 30 díes&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.elliberal.com.ar/ampliada.php?ID=17684|títulu=Trés aviones &quot;esmucidizos&quot; sumar al Escudu del Norte periódicu=El Lliberal (Santiago del Estero) |fecha=9 de payares de 2011 }}&lt;/ref&gt; pa la vixilancia del territoriu y de llucha contra les incursiones illegales nel país p'atacar el tráficu de drogues nes fronteres.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.minseg.gob.ar/comenz%C3%B3-el-operativu-escudo-norte |títulu= Empezó l'Operativu Escudo Norte |periódicu= |editorial=Ministeriu de Seguridá - Presidencia de la Nación |fecha= 25 de xunetu de 2011}}&lt;/ref&gt; 

Fernández preparó una xera qu'incluyera brigaes especializaes n'atacar la [[prostitución infantil]]. Convocó a la&amp;nbsp;[[Eva Giberti|Dra. Eva Giberti]] pa trabayar na redaición de la Llei contra Tratar de Persones, que busca consiguir que les víctimes sían actives y esixan al Estáu la detención del violador.&lt;ref&gt;Giberti, Eva: [http://www.evagiberti.com/programa-les-victimas-contra-les violencies «Víctimes contra les violencies»], artículu nel sitiu web Eva&amp;nbsp;Giberti.com.&lt;/ref&gt;

El 9 d'abril de 2008 el Congresu sancionó la Llei&amp;nbsp;26.364 de Prevención y Sanción de Tratar de Persones y Asistencia a les sos Víctimes.&lt;ref&gt;[http://www.infoleg.gov.ar/infolegInternet/anexos/140000-144999/140100/norma.htm Llei de Prevención y Sanción de Tratar de Persones y Asistencia a les sos Víctimes], artículu nel sitiu web Infoleg (Buenos Aires).&lt;/ref&gt;En 2012, decretó la llei 26.842, qu'incorporó que les penes por violación o abusu sexual sían de cumplimientu efeutivu ensin importar el casu. Esi mesmu añu creóse'l Conseyu Federal contra Tratar de Persones y el Ministeriu de Xusticia y Derechos Humanos de la Nación qu'habilitó la llinia gratuita 145 pa recibir denuncies dende cualquier puntu del territoriu nacional les 24 hores del día. N'ochobre de 2009, la llei de Servicios de Comunicación Audiovisual, 26.522 encamienta nel so artículu “M” a promover la igualdá nel tratamientu tantu a homes como a muyeres, el tratamientu igualitariu, plural y non estereotipáu, amás d'evitar cualquier discriminación por xéneru o orientación sexual nos medios.En xunetu de 2011, Cristina Fernández de Kirchner dictó'l decretu 936 que promueve la erradicación del espardimientu de mensaxes ya imáxenes qu'aguiyen o fomenten la esplotación sexual, incluyíu'l rubro 59 de los diarios. Tamién s'aprobó la norma qu'agravó la pena del homicidiu d'una muyer o persona trans cuando tea motiváu pola so condición de xéneru.

N'agostu de 2008 creó la Oficina de Rescate y Acompañamientu a les persones damnificadas pol Delitu de Trata.&lt;ref&gt;[http://www.jus.gob.ar/areas-tematicas/trata-de-persones.aspx Oficina de Rescate y Acompañamientu a Persones Damnificadas pol Delitu de Trata de Persones], artículu nel sitiu web del Poder Xudicial de la Nación (Buenos Aires).&lt;/ref&gt; El 9 d'abril de 2008 el Congresu sancionó la Llei 26.364 de Prevención y Sanción de Tratar de Persones y Asistencia a les sos Víctimes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://servicios.infoleg.gob.ar/infolegInternet/anexos/140000-144999/140100/norma.htm |títulu=Ley 26.364 - Disposiciones Xenerales. Derechos de les Víctimes. Disposiciones Penales y Procesales. Disposiciones Finales |periódicu=InfoLeg - Información Llexislativa |editorial= |fecha=Abril de 2008 }}&lt;/ref&gt; N'agostu de 2008 la presidenta Fernández creó la Oficina de Rescate y Acompañamientu a les persones damnificadas pol Delitu de Trata.&lt;ref name=&quot;y5866f38&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.jus.gob.ar/noalatrata.aspx |títulu=Programa Nacional de Rescate y Acompañamientu a les Persones Damnificadas pol Delitu de Trata |periódicu= |editorial=Ministeriu de Xusticia y Derechos Humanos |fecha= }}&lt;/ref&gt; Nun esistíen hasta 2008 na Arxentina cifres estadístiques oficiales sobre esti delitu, polo que se creó una oficina estadística. En xunetu de 2011 el gobiernu sancionó un decretu que prohibió la publicación d'avisos gráficos d'ufierta sexual nos medios d'información como una midida pa prevenir tratar.&lt;ref&gt;{{cita web|títulu=Los avisos d'ufierta de sexu |url=http://www.diariodecuyo.com.ar/home/new_noticia.php?noticia_id=468915 |fechaaccesu=16 de xunetu de 2011 |autor=Diariu de Que'l so|fecha=8 de xunetu de 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;y5866f38&quot; /&gt;El 9 d'Abril de 2008 [[Cristina Fernández de Kirchner]] unvia y apruébase la &quot;Ley Susana Trimarco&quot;. Dende la sanción d'esta Llei rescatáronse más de 8.000 Víctimes de Trata.&lt;ref name=&quot;50 Principales Lleis sancionaes mientres el Kirchnerismu (2003 a 2015)&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Conocé les 50 Principales Lleis sancionaes mientres el Kirchnerismu (2003 a 2015)|url=http://www.latdf.com.ar/2015/11/congresu-conoz-les-50-principales.html|percancia=Portal La Tierra del Fueu|fecha=8 avientu, 2015}}&lt;/ref&gt;

En payares de 2014 el gobiernu nacional anunció la entrega de 1000 botones antipánico a disposición de la xusticia pa muyeres víctimes de la violencia de xéneru.&lt;ref&gt;[http://www.infonews.com/nota/174463/violencia-de-xenero-el gobiernu-llanza-botones-antipanico Violencia de xéneru'l gobiernu llanza botones antipánico] InfoNews. Consultáu'l 15 de payares de 2015.&lt;/ref&gt;Tambien aprobar en payares de 2012 una llei que castiga con cadena perpetua los crímenes consideraos de xéneru, ello tamién qu'inclúi tantu a muyeres como persones [[Transexualidá|trans]]. Creóse asina'l femicidio como una nueva figura penal, y non como un agravante a un simple&lt;ref name = ahoraesley&gt;[http://www.pagina12.com.ar/diario/sociedad/3-207885-2012-11-15.html El femicidio agora yá ye llei] Páxina 12. Consultáu'l 15 de payares de 2015.&lt;/ref&gt;

Nel 2011, al traviés d'un decretu, el Gobiernu Nacional creó la Oficina de Monitoreo de Publicación d'Avisos d'Ufierta de Comerciu Sexual (OM), na órbita del Ministeriu de Xusticia y Derechos Humanos.

N'avientu de 2011 aprobó'l nuevu [[Estatutu del Peón Rural]]; n'avientu de 2012 reformar de la Llei de Trata, qu'alzó les penes pa los esplotadores; en marzu de 2013 aprobóse la Llei de Personal de Cases Particulares. A finales de 2012 amplióse y ameyoró la llei del 2008 a la [http://www.unla.edu.ar/documentos/centros/derechos_humanos/Llei26842.pdf Llei 26842].&lt;ref name=Llei&gt;{{cita web|títulu=PREVENCIÓN Y SANCIÓN DE TRATAR DE PERSONES Y ASISTENCIA A LES SOS VÍCTIMES|url=http://www.acnur.org/t3/fileadmin/scripts/doc.php?file=biblioteca/pdf/6314|fechaaccesu=9 de febreru de 2012}}&lt;/ref&gt; Esta llei fixa penes de 3 a 15 años de prisión,&lt;ref&gt;{{cita web|títulu=Cristina promulgó la llei sobre Trata de Persones|url=http://www.argentina.ar/_ye/pais/C8426-cristina-promulgo-la llei-sobre-trata-de-persones.php|fecha=5 de xunetu de 2011|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120916110559/http://www.argentina.ar/_ye/pais/C8426-cristina-promulgo-la llei-sobre-trata-de-persones.php|fechaarchivu=16 de setiembre de 2012}}&lt;/ref&gt; anque pueden esistir agravantes qu'amplíen les condenes. Dende la primer sanción de la llei 26.364 en 2008 a principios del 2014 rescatóse 6.339 víctimes d'esplotación llaboral y sexual nel país.&lt;ref name=&quot;Brazil y arxentina&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Arxentina y Brasil alcuerden combatir trata de persones|url=http://www.lanueva.com/el-pais/751942/argentina-y-brasil-alcuerden-combatir-trata-de-persones.html|editorial=La Nueva|fecha=18 de marzu de 2014|fechaaccesu=23 de marzu de 2014}}&lt;/ref&gt;

A mediaos del añu 2012, el gobiernu nacional punxo en circulación el AFA plus, un sistema biométrico d'accesu de públicu a los estadios, coles mires d'identificar a violentos por que nun puedan ingresar a los estadios y menguar asina los episodios de violencia. P'asistir a un partíu de fútbol de primer División y del escoyíu arxentín, cada aficionáu tendrá de tar inscritu primeramente nun Padrón Nacional d'Aficionaos. L'empadronamientu va realizase como un trámite personal nes sedes de los clubes, onde cada persona que deseye dir a la cancha tendrá de rexistrase col so nome, semeya, casa, númberu de Documentu Nacional d'Identidá y les sos buelgues dixitales. Empadronáronse 111&amp;nbsp;000 persones.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.telam.com.ar/notas/201307/23713-afa-plus-entrara-en-vixencia-el-16-de-agostu-y-solamente-en-primer.html|títulu=AFA Plus va entrar en vixencia'l 16 d'agostu y solamente en Primer |periódicu=Télam - Axencia Nacional de Noticies |fecha=4 de xunetu de 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.lanacion.com.ar/1598356-xunetu-grondona-con-el-afa-plus acaben les-entraes-pa-les barres braves|títulu=Julio Grondona: &quot;Col AFA Plus acaben les entraes pa les barres braves&quot; |periódicu= La Nación |fecha=5 de xunetu de 2013 }}&lt;/ref&gt;

En 2014 promulgóse la Llei de Promoción del Trabayu Rexistráu y Prevención del Fraude Llaboral, que preve la creación de rexistros públicos nel ámbitu del Ministeriu de Trabayu y la sanción d'aquellos emplegadores que nun cumplan col rexistru de los sos trabayadores. Tamién nesi añu, en 2014, votóse esaniciar la posibilidá de que s'escaste la pena a un violador si la so víctima acepta casase con él, figura conocida como avenimientu.

En 2015 promulgó la llei 27.046, qu'obliga a asitiar n'aeropuertos, terminales de micros, pasos fronterizos y medios de tresporte públicu una lleenda contra tratar.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://servicios.infoleg.gob.ar/infolegInternet/anexos/240000-244999/240451/norma.htm|títulu=Ley 27.046 - “La esplotación sexual de neños, neñes y adolescentes y tratar de persones na Arxentina ye un delitu severamente penáu. Denúncielo”. Lleenda obligatoria |editorial= InfoLEG - Información Llexislativa |fecha=Avientu de 2014}}&lt;/ref&gt;
Según cifres del diariu británicu BBC, de 2015 hubo 6,6 homicidios cada 100&amp;nbsp;000 habitantes, un amenorgamientu del 12% dende 2003, cuando la violencia llegó a tope, metanes una fuerte crisis económica.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.bbc.com/mundo/noticias-america-latina-37614799|títulu=Qué hai de real y qué d'esaxeráu na &quot;epidemia d'inseguridá&quot; pola que protesta Arxentina |periódicu=BBC Mundu |fecha=11 d'ochobre de 2016}}&lt;/ref&gt;

En 2007 declaróse la emerxencia nacional en materia de compraventa d'armes de fueu y púnxose en práutica un Programa Nacional d'Entrega Voluntaria d'Armes de Fueu. L'oxetivu del Programa foi la entrega anónima d'armes llegales ya illegales- per parte de los ciudadanos en cuenta de un incentivu económicu pa inutilizarlas y depués destruyiles al traviés de la so fundición. &lt;ref&gt;http://chequeado.com/ultimas-noticias/cfk-esti gobiernu-destruyó--mas-armes-que-ningun-otru/&lt;/ref&gt; La cantidá d'armes de fueu sacaes de circulación dende 2003 hasta 2015 foi siete veces mayor a les destruyíes mientres toles Presidencies del periodu 1993-2002;
Dende 2003 hasta 2014 na Arxentina destruyéronse 292 mil armes de fueu, frente a les 40 mil destruyíes ente 1993 y 2002, periodu nel que na Arxentina asocedieron los gobiernos de Carlos Menem, Fernando De la Rúa y d'Eduardo Duhalde. Paralelamente destruyéronse 1.175.896 municiones, lo que &quot;alluga al país en líder mundial en materia de desarme de la población civil&quot;. &lt;ref name=&quot;La ONX premió'l plan de desarme implementáu pol Estáu Nacional&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=La ONX premió'l plan de desarme implementáu pol Estáu Nacional|url=https://www.minutouno.com/notas/302953-la-onu-premiu-el plan-desarme-implementáu-l'estáu nacional|axencia=Minutouno|fecha=23 d'ochobre de 2013}}&lt;/ref&gt;desque asumió'l so gobiernu destruyéronse 151.174 armes y 1.201.086 municiones apurríes de forma anónima por ciudadanos arxentinos dende l'añu 2007,&lt;ref name=&quot;Arxentina ye reconocida pola ONX&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Arxentina destrúi casi 620 mil armes nun solu añu y ye reconocida pola ONX|url=http://www.eleconomistaamerica.com.ar/sociedá-eAm-arxentina/noticias/5421834/12/13/Arxentina-destrúi-casi-62-mil-armes-en-un-solu-anu-y-ye-reconocida-por-la-ONX.html|percancia=L'economista América|editorial=EUROPA PRESS|fecha=27 d'avientu de 2012}}&lt;/ref&gt;
Según Diego Fleitas, direutor de l'Asociación de Polítiques Públiques (APP) y autor del documentu “Los planes de recueya d'armes en Llatinoamérica” publicáu pol [[Bancu Interamericano de Desenvolvimientu]] (BID). “el Gobiernu tuvo una política más clara na tema en comparanza colos anteriores, qu'adoptaron aiciones bien llindaes”. En 2013, l'Arxentina foi premiada pola Oficina de les Naciones Xuníes p'Asuntos de Desarme por esta política.&lt;ref name=&quot;Convenção das Nações Unidas contra o Crime Entamáu Transnacional&quot;&gt;{{cita publicación|nome1=Convenção das Nações Unidas contra o Crime Entamáu Transnacional|títulu=Programa de desarme d'Arxentina gana premiu de la ONX|publicación=http://www.unodc.org/lpo-brazil/es/frontpage/2013/11/04-programa-de-desarmamento-da-argentina-ganha-premiu-da-onu.html|volume=1|númberu=1|páxines=7|fechaaccesu=15 de mayu de 2018}}&lt;/ref&gt;

Dende la Sedronar desenvolvió un programa pa la prevención del consumu de drogues en ciudaes de la [[Mariña atlántica arxentina|Mariña Atlántica]] y partíos de fútbol arxentino.&lt;ref name=&quot;Campaña de prevención&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Campaña de prevención del Sedronar na Mariña Atlántica|url=http://www.telam.com.ar/notas/201401/49140-campana-de-prevencion-de-sedronar-en-la mariña-atlantica.html|axencia=Telam|fecha=23 de xineru de 2014}}&lt;/ref&gt; Coles mesmes encaráronse convenios con distintos ONG especializaes na tema, como cola organización Madres en Llucha, pal reacondicionamiento y equipamientu de Centru Preventivu Llocal de les Adicciones (CePLA) nel Barriu Mitre.&lt;ref&gt;http://www.sedronar.gob.ar/noticia/18311/sedronar-implementara-un-cepla-en-el barriu-mitre.html&lt;/ref&gt; En 2014 el gobiernu de [[Cristina Fernández de Kirchner]] empezó a implementar como parte del plan de llucha contra les drogues los Centros de Prevención de creación Toxicomaníes en 150 llocalidaes, con un presupuestu de 1.279 millones de pesos, con una inversión de 714 millones de pesos pa la instalación de 60 cases educatives y otros 1279 millones pa 150 centros preventivos.&lt;ref name=&quot;inversión de 714 millones de pesos pa la instalación de 60 cases educatives y otros 1279 millones pa 150 centros preventivos.&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Recurso pa l'atención|url=http://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/subnotas/243151-67449-2014-04-01.html|fechaaccesu=20 de mayu de 2018|percancia=Páxina 12|fecha=1 d'abril de 2014}}&lt;/ref&gt;

En 2011 empezó la instalación de radares 3D construyíos pol [[Invap]] y l'incorporación de tres aviones de combate Pucará que van patrullar el Norte Arxentín pa detectar vuelos irregulares. &lt;ref name=&quot;Cristina llanza en Santiago plan de seguridá nacional&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Cristina llanza en Santiago plan de seguridá nacional|url=https://www.elliberal.com.ar/noticia/3239/cristina-llanza-santiago-plan-seguridad-nacional|percancia=El Lliberal (Santiago del Estero)|fecha=20 de xunu de 2011}}&lt;/ref&gt;

Tocantes a la seguridá vial los ministros d'Industria, [[Débora Giorgi]], y d'Interior, Florencio Randazzo, roblaron con fabricantes ya importadores d'automóviles un alcuerdu pa la implementación d'elementos de seguridá nos vehículos nuevos que se vienden na Arxentina, qu'incluyeron l'aplicación de sistemes de anclaje ríxidu nes puertes llaterales traseres, la homologación de les sielles pa neños y l'obligatoriedá d'ensayos d'impautos fronteru y traseru, doble bolsa d'aire y sistema antibloqueo de frenos (ABS).&lt;ref name=&quot;Nueves midíes de seguridá pa los 0 km&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Nueves midíes de seguridá pa los 0 km|url=https://www.infobae.com/2011/06/17/588255-nueves-midíes-seguridá-los-0-km/|fechaaccesu=20 de mayu de 2018|axencia=Infobae|fecha=17 de xunu de 2011}}&lt;/ref&gt;
 
=== Armada ===
[[Archivu:Aviso ARA “Puerto Argentino” (34514727352).jpg|left|miniatura|L'[[ARA Puerto Argentino]] unu de los buques adquiríos en 2015.]]

En 2015 foi incorporada a l'Armada'l [[ARA Islas Malvinas (A-24)]] un [[Avisu (buque)|avisu]] de l'[[Armada Arxentina]] de la clase ''Project V92/I Neftegaz'', pa cumplir funciones de patrullaje y suministru de les naves que se dirijen a les bases científiques de [[L'Antártida]].&lt;ref name=lanac&gt;{{cita web |url=http://www.lanacion.com.ar/1851821-llegaron-a-buenos-aires-cuatro-buques-de-origen-ruso-para-la-armada |títulu=Llegaron a Buenos Aires cuatro buques de origen ruso para la Armada |editorial=[[La Nación (Arxentina)]] |fecha=5 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=minutu&gt;{{cita web |url=http://www.minutouno.com/notas/1457503-la-armada-incorporo-buques-rusos-que-seran-destinados-la-antartida |títulu=La Armada incorporó buques rusos que serán destinados a la Antártida |editorial=Minuto Uno |fecha=5 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt;Foi adquiríos tres un alcuerdu col gobiernu rusu y una empresa estatal rusa col [[Ministeriu de Defensa (Arxentina)|ministeriu de Defensa]] arxentín xunto colos actuales ''[[ARA Bahía Agradable]]'', ''[[ARA Islas Malvinas]]'' y ''[[ARA Estrecho de San Carlos]]''. Fueron adquiríos pol gobiernu arxentín en 2014 tres un alcuerdu col gobiernu rusu y una empresa estatal rusa col [[Ministeriu de Defensa (Arxentina)|ministeriu de Defensa]] arxentín, que llevó a l'adquisición de l'ARA ''Puerto Argentino'', xunto colos actuales ''[[ARA Bahía Agradable]]'', ''[[ARA Islas Malvinas]]'' y ''[[ARA Estrecho de San Carlos]]''.&lt;ref name=lanac/&gt; Asina mesmu llevóse a cabu un arreglu y modernización del buque ARA Irizar que lo realizó nel estelleru [[Tandanor]] de [[Buenos Aires]], con entamu de les obres previstu pa payares de 2009, pa rematar con pruebes en xelu n'ochobre de 2011.&lt;ref&gt;[http://infodefensa.com/lamerica/noticias/noticias.asp?cod=2058&amp;n=Sener%20se%20adjudica%20la%20ingeniería%20%20de%20la%20reparación%20y%20modernización%20del%20rompehielos%20de%20la%20Armada%20argentina%20“Almirante%20Irizar” infodefensa:] Sener axudícase la inxeniería del arreglu y modernización del ruempexelos arxentín “Almirante Irizar”|fecha=5 d'avientu de 2015&lt;/ref&gt;qu'incluyó'l cambéu de motores y xeneradores por otros nuevos de mayor potencia, aumentu de la capacidá de tresporte de personal de 245 a 313 places y aumentu del área dedicada a llaboratorios d'investigación, de 74 a 415 m².&lt;ref&gt;Gallu, Daniel. [http://www.lanacion.com.ar/1377180-la-reparacion-de-un-buque-unico “La reparación de un buque único”], [[La Nación (Arxentina)|La Nación]], Buenos Aires, 29 de mayu de 2011.&lt;/ref&gt;

[[Imaxe:Argentina Air Force McDonnell Douglas A-4AR Fightinghawk Lofting-3.jpg|miniaturadeimagen|[[Lockheed Martin A-4AR Fightinghawk]] C-906 nel [[Aeropuertu Internacional Augusto Severo]] el 16 de payares de 2014.]]

Nel añu [[2008]] roblóse l'adquisición de 4 aeronaves turbohélices [[Saab 340]] a la empresa [[Suecia|sueca]] [[Saab]], ingresaes ente fines de [[2008]] y fines de [[2009]]. Estes aeronaves tienen por oxetu realizar xeres de tresporte de pasaxeros a zones ensin esplotar por empreses comerciales. En [[2010]] cerróse l'alcuerdu con [[Rusia]] pa la compra de dos Helicópteros [[Mil Mi-17|Mi-171Y]] pa la FAA, qu'ingresaron en payares de [[2011]] y son destinaos a xeres de tresporte nes bases antártiques.

A partir del añu [[2010]] anúnciase, que los aviones [[IA-63 Pampa]] van ser repotenciados pa da-y habilidá d'aviones d'ataque llixeru, según tamién la remotorización de la flota d'[[FMA IA-58 Pucará|IA-58 Pucará]]. La flota de Pampes se repotenció. Tamién se llanzó'l proyeutu Pampa III que dexó la xeneración de 400 puestos de trabayu direutos en FADEA (pa inxenieros, téunicos y operarios) y otros 150 nuevos nes 25 Pymes que participaron.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.cba24n.com.ar/content/fadea-felippa-asumio-dispuestu-siguir-amenorgando-personal|títulu=Fadea: Felippa asumió dispuestu a siguir amenorgando personal |publicación=cba24n |editorial=Servicios de Radio y Televisión de la Universidá Nacional de Córdoba (SRT) |fecha=6 d'abril de 2016}}&lt;/ref&gt;

A partir d'ochobre de 2013 [[Agustín Rossi]] como Ministru de Defensa, reforzó con unos 4.500 efeutivos l'operativu escudo norte, el Fortín II pa operaciones de vixilancia y control del área xeográfica d'interés nacional, y d'operaciones d'ayuda humanitaria y sofitu a la comunidá&quot;. Tamién s'empecipió un esplegue radárico que cubre la vixilancia y el control de too l'espaciu aereu norteño con equipos nuevos fabricaos pol Invap y roblóse un contratu de 1.000 millones de pesos pa desenvolver otros 6. El Plan Escudo del Norte perdió operatividad el 31 d'avientu de 2015, una y bones les nueves autoridaes nun anovaron la so vixencia.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.ambito.com/822092-expiro-plan-de control fronterizu-antinarco |títulu=Expiró plan de control fronterizu antinarco |publicación=Diariu Ámbitu Financieru |autor=Edgardo Aguilera |fecha=4 de xineru de 2016 }}&lt;/ref&gt; 

Nel añu 2010 xunto col ministru de Defensa, [[Agustín Rossi]], llevó a cabu'l programa d'equipamientu loxísticu con una inversión de 930 millones de pesos. Gracies a dichu plan se reequiparon 120.000 uniformes multicam, 50.000 correaxes modulares, 23.000 cascos de kevlar, 30 camiones tractores REU M 931 con semirremolque de 25 tonelaes, 18 vehículos de combate M113, 5 vehículos de la familia TAM, totalmente repotenciados y reequipados, 10 camiones REO 2,5 TON, más de 100 acoplaos remolques pa tresporte d'agua, combustible, motos y cuatriciclos, más de 100 carrocetes 4×4 Ford Ranger y F350, 5 vehículos tou terrén Hummer, la modernización del fusil FAL, el tanque arxentín medianu 2C, sistemes de simulación, radares d'observación, incorporóse a encomalo, amás, un helicópteru BELL HUEY II con accesorios y equipamientu d'última xeneración, y como parte del arreglu integral y modernización del parque de vehículos, sumáronse 40 UNIMOG 416 totalmente repotenciados y 5 Jeep Mercedes Benz 230 G.&lt;ref name=&quot;Agustín Rossi presenta en sociedá&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=L'Exércitu incorpora materiales, armamentos y vehículos|url=http://misionesonline.net/2015/03/17/cristina-fernandez-de-kirchner-presento-equipamientu-por casi-mil-millones-de-pesos-pa-el-ejercito-arxentín/|percancia=Misiones.net|fecha=MARZU 17, 2015}}&lt;/ref&gt;

Tambien realizáronse obres pa modernizar y ampliar la Base Naval Puerto Belgrano, concentrándose los trabayos nos Diques N°&amp;nbsp;1 y Nᵘ&amp;nbsp;2 qu'integren l'Arsenal dexen agospiar pal so caltenimientu y arreglu diverses embarcaciones pertenecientes a l'Armada.&lt;ref name=Compuerta&gt;{{cita web|títulu=PER PRIMER VEGADA EN MÁS DE CIEN AÑOS REPARÓSE UNA COMPUERTA DEL DIQUE N° 2 DE PUERTU BELGRANO|url=http://defensanacional.argentinaforo.net/t1253-per primer vegada-en-mas-de-cien anos reparar una-compuerta-del dique-n-2-de-puertu-belgrano|editorial=Infodefensa|fecha=11/10}}&lt;/ref&gt; Tres años dempués remató la primer etapa d'arreglu y modernización del Dique de Carena N°&amp;nbsp;2 con una inversión de 100 millones de pesos. Modernizáronse otros elementos que faen al funcionamientu del Dique N°&amp;nbsp;2.&lt;ref name=&quot;Rossi inauguró obres&quot;&gt;{{cita noticia|apellíos1=Bouhebent|nome1=Facundo|títulu=Rossi inauguró obres nel Arsenal Naval Puertu Belgrano|url=http://www.telam.com.ar/notas/201505/103849-agustin-rossi--reparaciones-arsenal-naval-puertu-belgrano.html|axencia=Telam|fecha=4 de mayu de 2015}}&lt;/ref&gt;

En 2012 Arxentina adquirió componentes militares pa helicópteros, barcos de guerra, aviones, pistoles y radares, como asina tamién d'otru tipu d'equipu pa comunicaciones fortaleciendo l'estáu operativu de los sos FF.AA.&lt;ref name=&quot;Venta d'armes a l'Arxentina&quot;&gt;{{cita noticia|apellíos1=Niebieskjhikwiat|títulu=Esmolez a Londres la venta d'armes a l'Arxentina|url=https://www.clarin.com/politica/Esmolez-Londres-venta-armes-Arxentina_0_rJLrxxz2DQl.html|axencia=Clarín|fecha=14 de xunu de 2012}}&lt;/ref&gt;

== Política Ambiental ==

La política ambiental del Gobiernu de Cristina Kirchner tuvo básicamente como exes la reglamentación de les lleis de montes en 2007 y la sanción de la llei de glaciares en 2010.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.ambiente.gov.ar/archivo/web/DB/File/llei_26331_presupuestos_minimos_montes_nativos.pdf |títulu= Testu Llei 26631 de Presupuestos Mínimos de Proteición Ambiental de los Montes Nativos |fechaaccesu= 26 d'agostu de 2011 |añu= 2011 |formatu= web |editorial= Secretaría d'Ambiente y Desenvolvimientu Sustentable |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20110903072013/http://www.ambiente.gov.ar/archivo/web/DB/File/llei_26331_presupuestos_minimos_montes_nativos.pdf |fechaarchivu= 3 de setiembre de 2011 }}&lt;br&gt;
* [http://www.pagina12.com.ar/diario/ultimas/20-154089-2010-09-30.html «La proteición de glaciares yá ye llei»], ''Páxina/12'', 30 de setiembre de 2010. Consultáu'l 26 d'agostu de 2011.&lt;/ref&gt; Foi promulgada y reglamentada el 23 de febreru de 2009 pol Poder Executivu al cargu de Cristina Fernández de Kirchner.

Al traviés d'[[Agua y Saneamientos Arxentinos|AySA]] (Agua y Saneamientos Arxentinos S.A.),&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.infoleg.gov.ar/infolegInternet/anexos/110000-114999/114866/texact.htm |títulu=Decreto 304/2006 |fechaaccesu=31 de mayu de 2013 |fecha=21 de marzu de 2006 |obra=Ministeriu d'Economía y Finances Públiques}}&lt;/ref&gt; empecipióse un programa integral pa la universalización de los servicios d'agua potable y saneamientu pa la población de la Ciudá de Buenos Aires y 17 conceyos del primer gordón del [[Gran Buenos Aires|conurbano bonaerense]]. El plan lleváu alantre por AySA implicó ente los años 2007 y 2015 una inversión executada de $ 26&amp;nbsp;174 millones, 727 obres terminaes que beneficien a 8 millones de persones dientro del área de concesión de la empresa. La cobertoria d'agua potable qu'en 2003 yera del 71,1% de la población pasó al 82% en 2015, incorporando 3&amp;nbsp;881&amp;nbsp;047 habitantes, ente que la cobertoria de cloaques pasó del 43,1% en 2003, al 54,4% en 2015, incorporando al serviciu a 3&amp;nbsp;130&amp;nbsp;225 habitantes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.ambito.com/803415-aysa-yá-realizo-727-obres-que-beneficien-a-8-millones-de-habitantes |títulu=AySA yá realizó 727 obres que beneficien a 8 millones d'habitantes |publicación= Diariu Ámbitu Financieru|fecha=15 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt;

Una de les primeres actividaes foi'l programa nacional pa esaniciar les llámpares incandescentes en 2011, reemplazándoles por llámpares fluorescentes compactes (LFC) de baxu consumu en tolos llares coneutaos a la rede pública y n'edificios públicos. La llei foi orixinalmente promovida por [[Greenpeace]] mientres l'añu 2008 y rápido sofitada pol poder Executivu quien fixo posible el so tratamientu parllamentariu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.greenpeace.org/argentina/es/noticias/Greenpeace-la-implementacion-de-la llei-que-prohibe-la-comercializacion-de-lamparas-incandescentes-ye-un-bon-primer-pasu-pa-llograr-la eficiencia-energetica/ |títulu=Greenpeace: La implementación de la llei que prohibe la comercialización de llámpares incandescentes ye un bon primer pasu pa llograr la eficiencia enerxética |publicación=Greenpeace |fecha=28 d'avientu de 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;LN4Mar08&quot;&gt;{{cita web |url=http://buscador.lanacion.com.ar/Nota.asp?nota_id=992672&amp;high=PRONUREE|títulu=La Nación 4 March 2008}}&lt;/ref&gt; preve la distribución de 25 millones de llámpares en total.&lt;ref name=&quot;LNMar08&quot;&gt;{{cita web |url=http://buscador.lanacion.com.ar/Nota.asp?nota_id=995820&amp;high=PRONUREE|títulu=La Nación 15 March 2008}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;LN4Mar08&quot; /&gt; dichu plan derivó na llei 26.473 (sancionada'l 21 de xineru de 2009) que prohibe “la importación y comercialización de llámpares incandescentes d'usu residencial”.&lt;ref name=&quot;Yá non pueden vendese llámpares incandescentes&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Yá non pueden vendese llámpares incandescentes|url=http://fortunaweb.com.ar/2011-06-01-57025-yá-non pueden vendese-lamparas-incandescentes/|percancia=Fortuna web|fecha=1 de xunu de 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Enerxía&gt;{{cita noticia|títulu=Aforro d'enerxía: arrinca'l recambiu por llámpares &quot;oficiales&quot;|url=http://www.iprofesional.com/notas/59308-Aforru-de-energia-arrinca-el recambiu-por-lamparas-oficiales|axencia=Infobae|fecha=30 d'avientu de 2007}}&lt;/ref&gt;

Tamién s'impulsó la enerxía solar, n'abril de [[2011]], inaugurar n'[[Departamentu Ullum|Ullum]], provincia de [[Provincia de San Juan|San Juan]] la Planta Fotovoltaica Pilotu [[Planta solar San Juan I|San Juan I]], l'entós mayor parque d'[[enerxía solar fotovoltaica]] de Llatinoamérica.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.tiempodesanjuan.com/sanjuan/2012/1/2/juan-capital-energia-solar-4238.html |títulu=San Juan, capital de la enerxía solar |publicación=Tiempo de San Juan |fecha=2 de xineru de 2012 |autor=Viviana Pastor}}&lt;br&gt;
* {{cita web|url=http://www.argentina.ar/_ye/ciencia-y-educacion/C4343-san-juan-sera-la-mayor-fonte-de-energia-solar-de-america-latina.php |títulu=San Juan va ser la mayor fonte d'enerxía solar d'América Llatina|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120121080140/http://www.argentina.ar/_ye/ciencia-y-educacion/C4343-san-juan-sera-la-mayor-fonte-de-energia-solar-de-america-latina.php|fechaarchivu=21 de xineru de 2012}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=https://www.inti.gob.ar/y-renova/erSO/er25.php |títulu=Nueva planta solar fotovoltaica en San Juan |publicación=y&gt;renova |editorial=INTI - Institutu Nacional de Teunoloxía Industrial |fecha= Mayu de 2011}}&lt;/ref&gt;

Al traviés de la cancillería Arxentina caltuvo xunto col restu de los países llatinoamericanos (Arxentina, Brasil, Chile, Colombia, Costa Rica, Ecuador, Méxicu, Panamá, República Dominicana, y Uruguái) una posición activa a favor de la prohibición de la caza de ballenes y de la proteición de la especie.

Créose la Direición Nacional de Promoción (DNPROM), coles mires de diseñar programes y aiciones que conduzan al desenvolvimientu d'iniciatives d'enerxíes anovables, y sanciónose la llei 26.190 xeneráu exenciones impositives mientres un periodu de 15 años. La llei de 2007 ye un complementu de l'anterior y declara d'interés nacional la xeneración d'eletricidá que tea destinada a abastecer a un serviciu públicu a partir de cualquier fonte anovable. Esa llei tamién afitó un oxetivu del 8% pal consumu d'enerxía anovable nel periodu de 10 años y ordenó la creación d'un fideicomiso que los sos recursos destinar a pagar una prima pola eletricidá producida a partir de recursos anovables.&lt;ref name=&quot;Cristina promulgó la llei Guinle d'enerxíes anovables&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Cristina promulgó la llei Guinle d'enerxíes anovables |url=http://eldiariodemadryn.com/2015/10/cristina-promulgo-la llei-guinle-de-energias-anovables/|percancia=El diariu de Madryn |fecha=22 d'ochobre de 2015}}&lt;/ref&gt; Tamién s'incluyó la construcción de la planta d'enerxía eólica Antonio Morán,&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://cdm.unfccc.int/Projects/DB/DNV-CUK1132045363.5/view.html|títulu=Project: 0130 Antonio Moren Wind Power Plant Project in Patagonia Region, Arxentina - Crediting Period Renewal Request}}&lt;/ref&gt; de 10,56 MW na rexón de la [[Patagonia]]. Los dos proyeutos de pequeña escala esistentes son la producción d'eletricidá a partir de biomasa na [http://cdm.unfccc.int/UserManagement/FileStorage/IC6BQGG0PC45FVFS4LGUHGIKRJ3123 Aceitera Xeneral Deheza] y la recuperación de metanu y xeneración d'eletricidá nel vertideru Norte.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://cdm.unfccc.int/filestorage/9/4/K/94KXTNPDHA6Y7EPW5PNZ7YJRMXAOWY/ECOARYES_PDD.pdf?t=WWV8cGJxMnVwfDDIfOBUp7zWUD5xfSrZUxwk |títulu=Methane recovery and effective use of power generation project Norte III-B Landfill |idioma=en |fecha=10 de xineru de 2007}}&lt;/ref&gt;

=== Llei de proteición de glaciares ===
{{AP|Llei de proteición de glaciares|l1=Llei de proteición de glaciares}}

En 2010 votóse y sancionó una nueva llei de glaciares que foi promulgada'l 28 d'ochobre. Dicha llei 26.639 establez los presupuestos mínimos pa la proteición de los [[glaciar]]es y del ambiente periglacial al envís de caltenelos como reserves estratéxiques de [[recursos hídricos]] pal consumu humanu; pa l'[[agricultura]] y como provisores d'agua pa recárgalo de cuenques hidrográfiques; pa la proteición de la [[biodiversidá]]; como fonte d'información científica y como curiosu turísticu. Los glaciares constitúin bienes de calter [[Bien públicu|públicu]].&lt;ref&gt;[http://www.infoleg.gov.ar/infolegInternet/verNorma.do?id=174117 Llei 26.639.] Consultáu'l 1 de marzu de 2011.&lt;/ref&gt;El 28 de febreru de 2011 se reglamentó la llei estableciéndose los presupuestos mínimos y l'inmediata confección d'un inventariu de glaciares. La llei regula les actividaes dexaes nos glaciares y la so redolada, prohibiendo absolutamente les actividaes industrial y mineru, la construcción d'obres d'arquiteutura ya infraestructura (con esceición de les científiques) y la lliberación de sustances contaminantes ensin importar el volume de les mesmes.&lt;ref&gt;[http://www1.hcdn.gov.ar/dependencies/dsecretaria/Lleis/26418.pdf «Llei de presupuestos mínimos pa la proteición de los glaciares y del ambiente periglacial»], de la Honorable Cámara de Diputaos de la Nación&lt;/ref&gt;

La llei de glaciares presentada pol senador oficialista [[Daniel Filmus]] foi aprobada'l 30 de setiembre de 2010 pol Congresu y reglamentada en marzu de 2011 pol Poder Executivu nacional publicar nel boletín oficial. El Gobiernu Nacional robló entós un conveniu col [[CONICET]] pa la realización del inventariu de glaciares y convocóse al Institutu Arxentín de Glacioloxía y Nivoloxía (Ianigla), unidá del Conicet con sede en Mendoza. Participaron amás la [[Universidá Nacional de Que'l so]] y los Gobiernos de [[Provincia de Mendoza|Mendoza]] y [[San Juan]], como autoridá d'aplicación.&lt;ref&gt;[http://www.glaciares.org.ar/upload/cronogramainventarionacionalglaciares.pdf Inventariu Nacional de Glaciares y Ambiente Periglacial: Fundamentos y Cronograma d'Execución]&lt;/ref&gt; Releváronse 4000 cuerpos de xelu en distintes subcuencas de les provincies de Catamarca, Mendoza, Río Negro, Chubut, Santa Cruz y Tierra del Fueu. En total, la sumatoria d'estos cuerpos cubre una superficie mayor a 3700 km², más de 17 vegaes el tamañu de la Ciudá Autónoma de Buenos Aires. Tamién se robló un conveniu por que los relevamientos sían sometíos a una auditoría esterna per parte d'espertos nacionales o internacionales, ente ellos del Centre National de la Recherche Scientifique (CNRS) de Francia.&lt;ref name=&quot;Presenten el primer informe del Inventariu Nacional de Glaciares&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Presenten el primer informe del Inventariu Nacional de Glaciares|url=http://www.conicet.gov.ar/presenten-el-primer-informe-del inventariu nacional-de-glaciares/|percancia=Conicet|fecha=4 de marzu de 2013}}&lt;/ref&gt; en total Arxentina cuenta con 16.968 cuerpos que representen 8.484 quilómetros cuadraos cubiertos de xelu, siendo'l segundu país d'[[América Llatina]] con más glaciares y unu de los 15 países del mundu con más cuerpos de xelu.

=== Parques Nacionales ===
El parque marín costeru Patagonia Austral allugada al norte del [[golfo San Jorge]] ente'l [[cabo Dos Badees]] y la [[islla Quintano]], na [[provincia del Chubut]], [[Arxentina]], la so creación ratificar por llei nᵘ 26&amp;nbsp;446, sancionada'l [[3 d'avientu]] de [[2008]].&lt;ref name=&quot;llei&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.infoleg.gov.ar/infolegInternet/anexos/145000-149999/149238/norma.htm|títulu=Ley 26.446|fechaaccesu=11 de payares de 2011}}&lt;/ref&gt;
En 2009 foi creáu so la Llei N.° 26&amp;nbsp;499 el [[parque nacional Campos del Tuyú]], nel [[partíu de General Lavalle]], [[provincia de Buenos Aires]] ([[Arxentina]]), siendo l'únicu Parque Nacional que s'atopa na provincia de Buenos Aires de 3040 hai.&lt;ref&gt;[http://www.buenosaires.travel/Noticia/PRIMER-PARQUE-NACIONAL-BONAERENSE_456.aspx PRIMER PARQUE NACIONAL BONAERENSE: CAMPOS DEL TUYU] Martes, 26 de mayu de 2009 &lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.redaccionyeditorial.com.ar/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=198:campos-del-tuyu-sera-parque-nacional&amp;catid=1:latest-news Campos del Tuyú va ser Parque Nacional. Martes, 26 de mayu de 2009 19:17]&lt;/ref&gt;

El [[13 d'avientu]] de [[2012]] al traviés de la Llei nᵘ&amp;nbsp;26&amp;nbsp;817&lt;ref&gt;{{cita web|autor=Boletín Oficial de la República Arxentina nᵘ 32.543|títulu=Ley 26.817|url=http://www1.hcdn.gov.ar/BO/boletin12/2012-12/BO14-12-2012leg.pdf|fechaaccesu=10 de mayu de 2013|fecha=13 d'avientu de 2012}}&lt;/ref&gt; foi creáu'l [[parque interjurisdiccional marín Makenke]] un [[Área protexida|área natural protexía]] de la provincia de [[Provincia de Santa Cruz|Santa Cruz]], con una superficie de 71&amp;nbsp;271 hai.&lt;ref&gt;{{cita web|títulu=Ficha del parque interjurisdiccional marín Makenke|url=http://www.parquesnacionales.gov.ar/parques/ver_noticia.php?id=84|fechaaccesu=10 de mayu de 2013|obra=APN - Alministración de Parques Nacionales|fecha=28 de xunu de 2012|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20121003203554/http://www.parquesnacionales.gov.ar/parques/ver_noticia.php?id=84|fechaarchivu=3 d'ochobre de 2012}}&lt;/ref&gt;

Esi mesmu mes creóse amás el [[parque nacional Montes Petrificados de Jaramillo]]&lt;ref name=ficha&gt;Ver ficha del parque nacional Montes Petrificados de Jaramillo nel sitiu del SIB | Alministración de Parques Nacionales, en [http://www.sib.gov.ar/area/APN*BP*MONTES%20PETRIFICADOS%20DE%20XARAMIELLU].&lt;/ref&gt; allugáu al nordeste de la [[provincia de Santa Cruz]], na [[Patagonia arxentina]] y que cunta con 61&amp;nbsp;228 [[Hectárea|ha]]. 
El 24 d'ochobre de 2014, so la llei 26&amp;nbsp;996 créase'l parque nacional El Impenetrable, una área protexida asitiada nel centru-norte del país. Protexe una amuesa representativa del ambiente chaqueño del noroeste de la provincia del Chaco.En 2014 creóse'l parque nacional Patagonia nel noroeste de la provincia de Santa Cruz, entendiendo'l sector sur del departamentu Llagu Buenos Aires, próximu al sector norte del departamentu Río Chicu. Xeográficamente correspuende a parte del pandu del Llagu Buenos Aires, al sur de les llocalidaes de Los Antiguos y Perito Moreno, y al norte de Baxu Cascoxos. En 2014 creóse la [[reserva nacional Pizarro]] na [[provincia de Salta]], nel [[Noroeste arxentín|noroeste]] que protexe una de les últimes amueses de la continuidá forestal llonxitudinal na cual el monte chaqueño occidental con una superficie de 7837&amp;nbsp;[[hectárea|hectárees]].&lt;ref name=&quot;Pizarro&quot;&gt;[http://www.pizarro.gov.ar/ Acuta nacional Pizarro] Páxina oficial (consultada'l 10 de payares de 2015).&lt;/ref&gt; Allugar nes proximidaes de la llocalidá de [[Xeneral Pizarro]].&lt;ref name=&quot;APN&quot;&gt;[http://www.parquesnacionales.gob.ar/areas-protexíes/region-noroeste/rn-pizarro/ Reserva nacional Pizarro.] Ficha na páxina de l'Alministración de Parques Nacionales de l'Arxentina (consultada'l 10 de payares de 2015).&lt;/ref&gt; 

Ente'l mandatu del so antecesor y el suyu creáronse ocho Parques Nacionales, aumentando la superficie protexida de territoriu nacional un 24 per cientu,ampliáronse los parques incorporando 900.000 hectárees terrestres y 407.124 hectárees marines, incrementandose un 78 per cientu la cantidá de visitantes. En [[2011]] llanzóse'l Plan Estratéxicu de Turismu, en 2010 aportaron al país más de 5.300.000 de visitantes, y destacóse Arxentina como'l primer destín de países suramericanos.&lt;ref name=&quot;Plan Estratéxicu de Turismu&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Cristina Kirchner llanzó'l Plan Estratéxicu de Turismu|percancia=La Gaceta (Tucumán)|fecha=30 d'agostu de 2011}}&lt;/ref&gt;

=== Otres polítiques ===
A partir de 2008 el país menguó la cantidá de gases contaminantes xeneraos. L'enclín al descensu qu'empezó en 2008 caltener nos siguientes años, según datos del Inventariu de Gases d'Efeutu Ivernaderu (GEI) de la [[Convención Marcu de les Naciones Xuníes sobre'l Cambéu Climáticu]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.lanacion.com.ar/2031958-cambéu-climatico-los arxentinos-xeneren-cada vegada-menos-gases-contaminantes |títulu=Camudo climáticu: los arxentinos xeneren cada vez menos gases contaminantes |publicación=Diariu La Nación |autor=Laura Rocha |fecha=9 de xunu de 2017}}&lt;/ref&gt;

A partir de 2007 llevar a cabo trabajo pal saneamientu del [[Río Matanza-Riachuelo|Regatu]]: pal periodu entendíu ente xunetu de 2008 y avientu de 2009 la media d'inspeiciones sanitaries a establecimientos industriales foi de 66,1 inspeición per mes, ente que mientres l'añu 2011 xubió hasta 850,3 per mes.&lt;ref&gt;{{cita publicación |autor= ACUMAR - Autoridá de Cuenca Matanza Regatu |títulu=Sistemes d'Indicadores otros=Cantidá d'inspeiciones mensuales a establecimientos de la CMR |fecha=Agostu de 2013 |volume= |númberu= |páxines=17|issn= |url=http://www.acumar.gov.ar/content/documents/3/1483.pdf}}&lt;/ref&gt;&lt;br&gt;
En 2012 estenóse'l [[camín de sirga]] nun 80%. Al respeutive de les cloaques les obres realizaes nun 60%, representen la incorporación a la rede de 1.200.000 ciudadanos que viven a la vera del Regatu. Incorporáronse amás 14 unidaes sanitaries fixes y otres 14 móviles y 14 ecopuntos a onde llevar borrafes pal so tratamientu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://claves21.com.ar/regatu-la ciudá-tien-que-camudar-la villa-21-24/ |títulu=Regatu: “La Ciudá tien que camudar la Villa 21-24” |publicación=Revista Claves21 |autor= Damián Profeta |fecha=27 d'agostu de 2013}}&lt;/ref&gt; A finales del mesmu añu se erradicaron 179 [[Vertideru (basura)|basurales]] a cielu abiertu, reconvirtiéndolos n'espacios verdes, que depués fueron apurríos a los conceyos pal so cuidu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.acumar.gov.ar/pdf/Acumarenmovicmiento3.pdf |otros=La ACUMAR yá erradicó 179 basurales a cielu abiertu |títulu=ACUMAR en movimiento |páxina= 8 |fecha=Abril de 2012 |añu=1 |númberu=3 }}&lt;/ref&gt; 

En marzu de 2013, 12 mil puesteros de la feria conocida como &quot;La Saladita&quot; fueron reasitiaos y nel llugar qu'ocupaben a la vera del Regatu foi instaláu un mirador. Amás empezaron les obres de reacondicionamiento del edificiu pa la creación de la Universidá del Mediu Ambiente, una biblioteca amiesta y un muséu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.acumar.gov.ar/pdf/revista7.pdf |títulu=ACUMAR en movimiento |páxina= 7 y 9 |fecha=Marzu de 2013 |añu=2 |númberu=7 }}&lt;/ref&gt; 

En 2012 foi llanzáu'l Plan Bio, qu'escuerre'l cuidu del ambiente y el desenvolvimientu d'enerxíes alternatives. Según cifres oficiales, recoyéronse más de 240.000 llitros d'aceite vexetal usáu pa ser convertíu en [[Biocarburante|biocombustible]].

Escontra 2013 nos conceyos d'[[Avellaneda (Buenos Aires)|Avellaneda]], [[Lomas de Zamora]] y [[Partíu de La Matanza|La Matanza]] produciéronse relocalizaciones de les families que vivíen en villes llogrando la lliberación total del camín de sirga, al traviés del Plan Federal d'Urbanización de Villes y Asentamientos lleváu alantre pol Gobiernu Nacional y que proyeuta la construcción de soluciones habitacionales dientro y fora de la cuenca.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.acumar.gov.ar/novedades/1083/acumar-continua-relocalizando-a-les families-que-vivian-en-les-margenes |títulu=ACUMAR sigue relocalizando a les families que vivíen nes marxes |publicación=ACUMAR |fecha=21 d'ochobre de 2013}}&lt;/ref&gt; Esi mesmu añu en Lanús, empezaron la rellocalización de 73 families al barriu Néstor Kirchner, una parte de los habitantes de la [[Villa 21-24]] fueron camudaos escontra'l complexu habitacional de Castañares y [[Avenida General Paz|General Paz]], en [[Mataderos (Buenos Aires)|Mataderos]].&lt;ref name=&quot;www.acumar.gov.ar_1&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.acumar.gov.ar/novedades/1051/acumar-comenzo-a-relocalizar-les-primeres-families-de-la villa-21-24 |títulu= ACUMAR empezó a relocalizar les primeres families de la Villa 21-24 |publicación=ACUMAR |fecha=17 de setiembre de 2013 }}&lt;/ref&gt;

Na provincia de Buenos Aires la Nación destinó 60.283 millones pa planes d'obres hídriques y de saneamientu. Nesi marcu, pol Plan AYSA correspuenden 26.714 millones, pol Plan Matanza-Riachuelo 22.430 millones, pol Fondu Hídricu 9.051 millones, Plan Especial La Plata-Berisso-Ensenada 1.950 millones de pesos y pa 36 Obres Hídriques d'Emerxencia por 138 millones. Col llanzamientu del Fondu Hídricu, la inversión de 9.051 millones dexó realizar 138 obres en 45 conceyos, beneficiando a 4 millones d'habitantes. La xera realizada na cuenca del Saláu dexó amás recuperar 2 millones d'hectárees, lo que dexó una mayor producción agrícola-ganadera por o$s 1.600 millones, na cuenca del ríu Areco destináronse 115 millones de pesos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.ambito.com/803352-en-los-ultimos-12-anos-invirtiéronse-mas-de--60-mil-millones-en-obres-hidricas-pa-la provincia |títulu=Nos postreros 12 años invirtiéronse más de $ 60 mil millones n'obres hídriques pa la Provincia |publicación=Diariu Ámbitu Financieru |fecha=14 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt; &lt;br&gt;
En Chascomus realizáronse obres de canalización y ampliación del calce del ríu Saláu na so cuenca baxa, ente'l regueru Los Poronguitos y llaguna Les Flores p'aumentar la capacidá de conducción del ríu a lo llargo de 118 quilómetros d'estensión pa evitar los hinchentes na rexón con una inversión de 1.250 millones de pesos que van dexar recuperar 1.200.000 hectárees granibles pal desenvolvimientu de la producción agrícola-ganadera.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.eldia.com/nota/2010-7-22-cristina-inauguro-obres-hidricas-en-chascomus |títulu=Cristina inauguró obres hídriques en Chascomús |publicación=Diariu El Día editorial= |fecha=22 de xunetu de 2010 }}&lt;/ref&gt; 

Coles mesmes ampliáronse les defenses contra hinchentes nes ciudaes de Corrientes y Goya, afeutaes dacuando poles crecíes del ríu Paraná.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.ellitoral.com.ar/corrientes/2013-3-26-1-0-0-goya-presentaron-el proyeutu final-de-les defenses-y-agora-buscaren-financiacion |títulu=Goya: presentaron el proyeutu final de les defenses y agora van buscar financiamientu |publicación=Diariu La Mariña editorial= |fecha=26 de marzu de 2013}}&lt;/ref&gt; 

En 2011 robló'l Decretu 1088/2011 que dio orixe al Programa Nacional de Tenencia Responsable y Sanidá de Perros y Gatos”.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://servicios.infoleg.gob.ar/infolegInternet/anexos/180000-184999/184639/norma.htm |títulu=Crear el &quot;Programa Nacional de Tenencia Responsable y Sanidá de Perros y Gatos&quot; |publicación=InfoLeg - Información Llexislativa |fecha=19 de xunetu de 2011 }}&lt;/ref&gt; La iniciativa establez la tenencia responsable de mascotes y la sanidá de perros y gatos favoreciendo la capadura quirúrxica gratuita y en dambos sexos.&lt;ref name=&quot;Gobiernu promueve la capadura gratuita de perros y gatos&quot;&gt;{{cita noticia|apellíos1=Francu|nome1=Lilian|títulu=Gobierno promueve la capadura gratuita de perros y gatos|url=http://www.ambito.com/593262-gobiernu-promueve-la-castracion-gratuita-de-perros-y-gatos|percancia=Ambito Financieru|fecha=19 de xunetu de 2011}}&lt;/ref&gt;

== Política en Vialidad Terrestre y Aérea ==
{{VT|Axencia Nacional de Seguridá Vial|l1=Axencia Nacional de Seguridá Vial}}
[[Archivu:CFKterminalcruceros.jpg|miniatura|Cristina Fernández en 2011 inaugurando una nueva terminal portuaria.]]
Nesti aspeutu'l so gobiernu foi una continuación de les obres y planes llanzaos mientres l'alministración del presidente [[Néstor Kirchner]] cuando se llanzó un Plan Vial Nacional que dexó construyir 1300 km de nueves carreteres, pavimentar 4100 km de rutes nacionales y cubrir con obres de caltenimientu la totalidá de la rede vial nacional. Amás, llevóse la cobertoria d'obres de caltenimientu a la totalidá de la rede vial pavimentada, cuando nel 2003 solo algamábase a cubrir el 50% de la mesma. Por cuenta de estes inversiones, dende 2003 al añu 2014 producióse una crecedera del 130% de la rede vial arxentina.&lt;ref name=&quot;telam_11&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.telam.com.ar/notas/201301/3695-el ministeriu-de-planificacion-destaco-les obres-d'infraestructura realizaes-dende-2003.html|títulu=El Ministeriu de Planificación destacó les obres d'infraestructura realizaes dende 2003 |axencia=Télam |fecha=16 d'agostu de 2013}}&lt;/ref&gt;

Por iniciativa de Fernández de Kirchner, crear en 2008 l'[[Axencia Nacional de Seguridá Vial]]. Según datos oficiales y d'organizaciones non gubernamentales, nel primer añu, —ente 2008 y 2009—, amenorgóse la cantidá d'accidentes viales fatales más d'un 9%. La meyora nes cifres atribuyir a la medría de los controles y l'inversión en concientización llevaes alantre pol organismu. En 2012 l'enclín siguía en descensu; la [[Organización Mundial de la Salú]] (OMS) indicó que'l númberu envaloráu de muertes n'accidentes de tránsitu cada 100&amp;nbsp;000 habitantes na Arxentina yera de 12,6 (el más baxu de Suramérica dempués de [[Chile]], que tien 12,8).&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.telam.com.ar/notas/201303/10444-argentina-con-baxu-indice-de-muertes-por-accidentes-de-transito-de-sudamerica.html|títulu=Arxentina con baxu índiz de muertes por accidentes de tránsitu de Suramérica |percancia=Telam|fecha=3 d'abril de 2013}}&lt;/ref&gt;

El 1 d'ochobre de 2013 sancionóse'l resolución 843/2013 por aciu la cual toles unidaes d'autobús cero quilómetros que s'habilitaren en xurisdicción nacional a partir d'esa fecha, tendríen de tar forníes con Aire Acondicionáu.&lt;ref name=&quot;Pa viaxar meyor: los nuevos coleutivos tendrán de tener aire acondicionáu&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Pa viaxar meyor: los nuevos coleutivos tendrán de tener aire acondicionáu|url=http://www.diarioveloz.com/notas/102016-pa-viaxar-meyor-los-nuevos-coleutivos-deberan-tener-aire-acondicionáu-|percancia=Diario Veloz|fecha=16 d'agostu de 2013}}&lt;/ref&gt;

=== Rede vial ===

El 6 de xineru de 2009 empezáronse los trabayos pa enanchar l'Avenida General Paz de trés a cuatro carriles el tramu ente'l barriu de [[Liniers (Buenos Aires)|Liniers]] y l'[[Autopista Acceso Norte|Accesu Norte]] con valor de 340 millones de pesos. La obra financiar col aumentu de tarifes de peaxe nos accesos Norte y Oeste.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.ambito.com/noticia.asp?id=436666&amp;seccion=Información%20Xeneral&amp;fecha=06/01/2009|títulu=Empezaron les obres pa enanchar l'avenida General Paz|autor=Diariu Ámbitu Financieru|fecha=6 de xineru de 2009|fechaaccesu=13 d'abril de 2010}}&lt;/ref&gt;
Depués d'amestar un ramal d'accesu al pie de la [[Estación Miguelete]] los trabayos paralizáronse.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.clarin.com/diario/2009/09/01/laciudad/h-01989607.htm|títulu=Un obrador ermu y el colapsu de tránsitu diariu|fechaaccesu=29 de marzu de 2010|autor=Sánchez, Nora|fecha=1 de setiembre de 2009|editorial=Diariu Clarín}}&lt;/ref&gt;

En xunetu de 2014 inauguróse un cuartu carril, ente Avenida Balbín y Avenida 25 de Mayo; l'adecuación del nuedu Acceso Norte - Avenida Balbín, y l'adecuación de les cañes del distribuidor Constituyentes. Sumóse'l cuartu carril ente Panamericana y l'avenida San Martín, amestóse una calzada extra pa camiones nel tramu ente l'Acceso Norte y la salida escontra l'avenida Llugones.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.larazon.com.ar/ciudá/Avanza-cuartu-carril-Xeneral-Paz_0_675600055.html |títulu=Avanza cuartu carril General Paz |fechaaccesu=8 de mayu de 2015}}&lt;/ref&gt;

La segunda etapa incluyó l'enanche de pontes esistentes, la construcción de nueves pontes n'Avenida 25 de Mayu, Ponte FC Xeneral San Martín, Ponte Av. Lope de Vega, Puente Víctor Hugo y Ponte Beiró; y la construcción del 4ᵘ&amp;nbsp;carril hasta Accesu Oeste. Como parte d'esta etapa, a fines del añu 2014, el ministru [[Julio De Vido]] inauguró la nueva ponte sobre General Paz, que demandó una inversión del Estáu nacional superior a los $34 millones y qu'ameyora la conexón vial ente'l partíu de San Martín y los barrios de Villa Pueyrredón y Villa Devoto.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://web.archive.org/web/20150208181637/http://www.minplan.gob.ar/noticia/18737/de-vido-inauguro-la-nueva-ponte-de-la-av-xeneral-paz.html |títulu=De Vido inauguró la nueva ponte de l'Av. General Paz |editorial=Ministeriu de Planificación Federal, Inversión Pública y Servicios |fecha=12 de xineru de 2015}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=https://web.archive.org/web/20150208181036/http://www.obraspublicas.gov.ar/index.php/prensa/noticias/112-de-vido-y-lopez-inauguraron-una-nueva-ponte-metalico-en-la-av-xeneral-paz-y-25-de-mayu |títulu=De Vido y López inauguraron una nueva ponte metálica na Av. General Paz y 25 de Mayu editorial=Secretaría d'Obres Públiques |fecha=12 de xineru de 2015}}&lt;br&gt;
* [http://www.clarin.com/ciudades/cierren-manana-pasáu-Xeneral-Paz_0_1348665356.html «La General Paz cortada güei y mañana: asina balten la ponte»], artículu del 1 de mayu de 2015 nel diariu ''Clarín'' (Buenos Aires).&lt;/ref&gt;

A fines de 2007 empezó la construcción de l'autovía del Mercosur. El 22 de febreru de 2007 el secretariu d'Obres Públiques de la Nación robló un resolución por que la empresa concesionaria empezara les obres de duplicación de calzada ente Ceibes y Gualeguaychú.&lt;ref name=&quot;5b3b89fa&quot; /&gt;
El tramu completu foi abiertu al públicu'l 30 de payares de 2009.&lt;ref name=&quot;5595y4a0&quot; /&gt; La [[Ruta Nacional 14 (Arxentina)|Ruta Nacional 14]] yera conocida como la ruta de la muerte», polos frecuentes accidentes de tránsitu que se producíen ellí.
Depués del so tresformamientu n'autovía, doblóse la capacidá de tránsitu de la mesma, ameyorando significativamente la seguridá vial de los usuarios. El tránsitu en tol so trayeutu supera los 3600 vehículos per día, ente que na [[Ruta Nacional 117 (Arxentina)|Ruta Nacional 117]] el fluxu ye cimeru a los 3500 en cada xornada, siendo más del 50&amp;nbsp;% tránsitu pesáu en dambos casos.
Esta estratéxica vía, conocida como la Ruta del Mercosur» ye la principal vía de conexón con Brasil y Uruguái, tresformóse nuna exa d'integración económica y social, promoviendo'l desenvolvimientu de la industria, l'agru y los servicios de tola rexón, especialmente los pueblos y ciudaes de les provincies d'Entre Ríos y Corrientes que s'atopen sobre la mariña del ríu Uruguái.&lt;ref name=&quot;http://www.diarionorte.com/article/118691/la ruta-de-la muerte tresformada-en-una-gran-via-&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=“La ruta de la muerte tresformada nuna gran vía |url=http://www.diarionorte.com/article/118691/la ruta-de-la muerte tresformada-en-una-gran-via- |axencia=Diariu Norte |ubicación= Resistencia (Provincia de Chaco)|fecha=8 de febreru de 2015}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=https://web.archive.org/web/20160924144300/http://www.occovi.gob.ar/www/492/19652/autopista-ceibes-gualeguaychu-km-6-km-61-rn-n-14-provincia-de-ente-rios.html |títulu= Autopista Ceibes - Gualeguaychú, Ruta Nacional N° 14, Tramu: KM 6 - KM 61, Provincia d'Entre Ríos editorial=Ministeriu de Tresporte}}&lt;/ref&gt;&lt;br&gt;
Los trabayos na autovía ente l'accesu norte a Gualeguaychú (Ruta Provincial 20) y la [[Ponte Internacional Agustín P. Justo - Getúlio Vargas]], allugáu sobre'l [[ríu Uruguái]], que xune Arxentina con [[Brasil]] inclúin tamién la [[Ruta Nacional 117 (Arxentina)|Ruta Nacional 117]], que xune la Ruta Nacional 14 cola mentada ponte.

[[Archivu:Trenamardelplata.jpg|thumb|left|210px|Terminal Ferroautomotora de Mar del Plata ya inaugurada en 2009.]]

En 2012 construyóse como estensión l'autovía 19, que s'empecipia na [[Ruta Nacional 11 (Arxentina)|Ruta Nacional 11]] y remata na [[Ruta Nacional 158 (Arxentina)|Ruta Nacional 158]]. Cola incorporación del nuevu tramu, quedaron habilitaos nuevos caminos por 118,5 quilómetros.&lt;ref name=&quot;Nuevu trayeutu de l'autovía de la ruta nacional 19&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Habiliten un nuevu trayeutu de l'autovía de la ruta nacional 19|url=http://www.lacapital.com.ar/habiliten-un-nuevu-trayeutu-la-autoviacutea-la ruta nacional-19-n377024.html|percancia=La Capital (Rosario)|fecha=28 de febreru de 2012}}&lt;/ref&gt;

Tamién se construyó la moderna [[Terminal Ferro Automotora de Mar del Plata]] con una superficie ye de 17&amp;nbsp;000&amp;nbsp;m², 42 dársenes y 41 boleterías.&lt;ref name=&quot;Nueva terminal de ómnibus de Mar del Plata&quot;&gt;{{cita web |títulu=Yá funciona la nueva terminal de ómnibus de Mar del Plata |url=http://www.lanacion.com.ar/1211288-yá-funciona-la-nueva-terminal-de-omnibus-de-mar-del-plata |percancia=La Nación|fecha=3 d'avientu de 2009}}&lt;/ref&gt; Los servicios de llarga distancia emprestar ente [[Estación Constitución (Roca)|Constitución]] y [[Terminal FerroAutomotora de Mar del Plata|Mar del Plata]] pola empresa [[Trenes Arxentinos Operaciones]].&lt;ref&gt;[http://www.sateliteferroviario.com.ar/horarios/mardelplata.htm Constitución - Mar del Plata]&lt;/ref&gt; Como parte de los festexos del Bicentenariu», la nueva terminal foi rebautizada col nome de «Eva Perón».&lt;ref name =&quot;HISTMDP&quot;&gt;{{cita web |url=https://web.archive.org/web/20110726084844/http://historiademardelplata.com/2011/07/22/cristina-inaugura-güei-la-estacion-de-trenes-y-micros-de-mar-del-plata/ |títulu=Cristina inaugura güei la estación de trenes y micros de Mar del Plata |publicación=Historia de Mar del Plata |fecha=22 de xunetu de 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name = &quot;CLA2207&quot;/&gt; En 2015 invirtiéronse 1300 millones de pesos pa camudar más de 400 quilómetros de víes ya infraestructura ferroviaria ya incorporáronse unidaes 0km pa tol ramal.&lt;ref name =&quot;HISTMDP&quot;/&gt;&lt;ref name = &quot;CLA2207&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.clarin.com/politica/Cristina_Kirchner-estacion_ferroautomotora-Mar_de la Plata-tren_paráu_0_521948042.html |títulu=Cristina inauguró la terminal de trenes y micros de Mar del Plata nun día con retraso |publicación= Clarín |fecha=22 de xunetu de 2011}}&lt;/ref&gt; El serviciu especial [[Constitución]]-Mar del Plata, colos nuevos trenes [[Talgo (tipu de tren)|Talgo IV]] entró n'operaciones el 29 de xunetu de 2011. Les Talgo IV, formaciones adquiríes, tienen pisos alfombrados, baños químicos, asientos reclinables y xiratorios, coche cafetería, puertes interiores aicionaes electroneumáticamente, lluces centrales nos techos, aire acondicionáu fríu/calor, ventanes hermétiques con doble vidriu, entrada p'auriculares de soníu en cada unu de los asientos, pantalles de LCD y serviciu de cáterin a bordu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.transporte.gov.ar/content/acciones_nuevoserviciodetr_1313792055/ |títulu=Nuevu serviciu de trenes a Mar del Plata editorial= Ministeriu de Planificación Federal, Inversión Pública y Servicios}}&lt;/ref&gt;

En 2014 inauguróse la nueva traza y pavimentación de 85 quilómetros de la [[Ruta Nacional 150 (Arxentina)|Ruta Nacional 150]], que coneuta les llocalidaes sanjuaninas de Ischigualasto y Huaco. La obra llevóse alantre con una inversión de 1.227 millones de pesos y dexó crear una traza qu'habilita un accesu alternativu al Valle de la Lluna, declaráu Patrimoniu Nacional de la Humanidá pola Unesco. Amás, la ruta foi premiada como la Obra Vial del añu pola Asociación Arxentina de Carreteres.&lt;ref name=&quot;Pavimentación de la ruta 150&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Inauguren pavimentación de la ruta 150 en San Juan|url=http://www.telam.com.ar/notas/201411/83780-inauguren-pavimentacion-de-85-kilometros-de-la ruta nacional-150-en-san-juan.html|axencia=Telam|fecha=1 de payares de 2011}}&lt;/ref&gt;

Vialidad Nacional amás llevó a cabu regularización de la canal esistente que cuerre paralelu a la Ruta Nacional Nᵘ 147 y crucia a la ex Ruta Nacional Nᵘ 146, por aciu la construcción d'un sistema d'alcantarelláu per debaxo de la calzada.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://web.archive.org/web/20161012141135/http://www.eldiadespuesfm.com.ar/2011/05/una obra vial-con-25-millones-de.html |títulu=Vialidad Nacional presentó la interseición que va realizar nes Rutes Nacionales 146 y ex 147 |publicación=El Día Dempués FM |allugamientu= Provincia de San Luis |fecha=30 de mayu de 2011}}&lt;/ref&gt;
N'ochobre de 2015 comemzó la construcción del últimu tramu de la ruta 145 pa coneutar Que'l so con Chile. El 6 de xineru de 2017 inauguróse oficialmente l'últimu tramu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.losandes.com.ar/article/inauguren-oficialmente-la ruta-del pasu-pehuenche |títulu=Tres más de 15 años inauguraron oficialmente l'asfaltáu completu nel pasu Pehuenche |publicación= Diariu Los Andes |fecha=6 de xineru de 2017}}&lt;/ref&gt; 
En 2014 empezó la obra del accesu Norte que va modificar trazar d'ingresu vehicular dende la Ruta Nacional 143 a la ciudá de San Rafael y va conectase nun futuru nuedu vial cola Ruta Nacional 146.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.sitioandino.com.ar/n/92154/ |títulu= Col Presupuestu Nacional 2014, más cerca la mega obra vial pa ingresar a San Rafael pel norte |publicación=Sitio Andín |fecha=26 de setiembre de 2013 |autor=Cristian Pérez Barceló}}&lt;/ref&gt;
En 2011 foi reasfaltada la ruta 127 que xune Corrientes con Entre Ríos con una inversión cimera a los 250 millones de pesos d'alcuerdu a lo planiao pola [[Direición Nacional de Vialidad]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://web.archive.org/web/20160422093112/http://www.cedac.com.ar/noticies-anteriores/direccion-nacional-de-vialidad-invertiran-$60-millones-pa-repavimentar-la ruta-127-en-corrientes.html |títulu=Direición Nacional de Vialidad - Van Invertir $60 Millones pa repavimentar la Ruta 127 en Corrientes editorial=Cámara Empresaria del Autotransporte de Cargues de Córdoba (CEDAC)}}&lt;/ref&gt;

En 2011 llanzó'l Sistema Únicu de Boletu Electrónicu, meyor conocíu como XUBE, que dexa a cada usuariu cola so respeutiva [[tarxeta intelixente]], abonar los viaxes en [[Coleutivos de Buenos Aires|coleutivos]], [[metro de Buenos Aires|subtes]], [[Trenes Metropolitanos de Buenos Aires|trenes]] y los peaxes, xuntaes a la Rede XUBE', tantu nel tresporte públicu del [[Gran Buenos Aires#Rexón Metropolitana de Buenos Aires (RMBA)|Área Metropolitana de Buenos Aires]] (AMBA) como en [[Mar del Plata]], [[Villa Gesell]], [[Partíu de La Mariña]], [[Pinamar]], [[Bahía Blanca]], [[Gran Corrientes|Corrientes]], [[Ciudá de Neuquén|Neuquén]], [[Ríu Grande (Tierra del Fueu)|Ríu Grande]], [[Ushuaia]], [[Ciudá de Formosa|Formosa]], [[Paraná (Arxentina)|Paraná]], [[Ciudá de Santa Fe (Arxentina)|Santa Fe]] y [[Jujuy]], ([[Rosario (Arxentina)|Rosario]], [[Córdoba (Arxentina)|Córdoba]], [[Gran Mendoza|Mendoza]], [[Gran Corrientes|Corrientes]], [[Posadas]], [[Gran Resistencia|Resistencia]], [[Ciudá de Salta|Salta]], [[San Miguel de Tucumán]], etc. .&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.pagina12.com.ar/diario/economia/2-181263-2011-11-15.html |títulu=Si nun XUBE, nun hai subsidios |obra=Páxina 12}}&lt;/ref&gt;Coles mesmes llanzo descuentos pa los usuarios qu'utilicen la tarxeta XUBE, con un 40% de rebaxa para xubilaos, emplegaes doméstiques, ex combatientes de Malvines y pueblos orixinarios.

El 1 d'ochobre de 2013 sancionóse'l resolución 843/2013 por aciu la cual toles unidaes d'autobús cero quilómetros que s'habiliten a partir d'esa fecha de Xurisdicción Nacional tendrán de tar forníes con Aire Acondicionáu.&lt;ref name=&quot;Pa viaxar meyor: los nuevos coleutivos tendrán de tener aire acondicionáu&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Pa viaxar meyor: los nuevos coleutivos tendrán de tener aire acondicionáu|url=http://www.diarioveloz.com/notas/102016-pa-viaxar-meyor-los-nuevos-coleutivos-deberan-tener-aire-acondicionáu-|percancia=Diario Veloz|fecha=16 d'agostu de 2013}}&lt;/ref&gt;

=== Ferrocarriles ===
[[Archivu:Csr_emu_retiro.jpg|miniatura|Formaciones cero quilómetros de la linea Mitre.]]

En [[xineru]] de [[2013]] la presidenta Cristina Fernández de Kirchner xuntu al ministru Randazzo anunció l'adquisición de [[Unidá llétrica múltiple CSR (Mitre y Sarmiento)|409 coches llétricos]] pa les llinies [[Llinia Mitre|Mitre]] y [[Llinia Sarmiento|Sarmiento]] a la empresa china [[CSR Sifang]].&lt;ref name=&quot;Anueven tolos vagones de llinies Sarmiento y San Martín&quot;&gt;{{cita noticia |títulu=Anueven tolos vagones de llinies Sarmiento y San Martín |url=http://www.ambito.com/670918-anovaren-toos-los vagones-de-lineas-sarmiento-y-san-martin |percancia=Ambito financieru |fecha= 10 de xineru de 2013}}&lt;br&gt;
* {{cita noticia |url=http://www.mininterior.gov.ar/prensa/prensa.php?i=1500 |títulu=Randazzo al pie de la Presidenta anunciaron un plan p'anovar los vagones del Mitre y Sarmiento |publicación= Ministerio del Interior y Tresporte |fecha= 10 de xineru de 2013}}&lt;/ref&gt;

En [[mayu]] d'esi mesmu añu, robló con [[CSR Sifang|la mesma empresa]] un nuevu contratu por [[Unidá llétrica múltiple CSR (Roca)|300 coches llétricos]] pa la [[llinia Roca]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.mininterior.gov.ar/prensa/prensa.php?i=1569 |títulu=Randazzo anunció la compra de 300 coches 0 km p'anovar de manera completa la llinia Roca |publicación=Ministeriu del Interior y Tresporte |fecha=23 de mayu de 2013 }}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.lanacion.com.ar/1584797-randazzo-anuncio-la compra-de-300-vagones-pa-la-linea-roca |títulu=Randazzo anunció la compra de 300 vagones pa la llinia Roca |publicación=La Nación |fecha=23 de mayu de 2013 }}&lt;/ref&gt; 

En 2014 mientres el gobiernu de Kirchner empecipiáronse los trabayos pa la electrificación de los 52,6&amp;nbsp;quilómetros de vía doble del ramal La Plata y contemplen la intervención de les víes 1 y 2 de los ramales a [[Temperley]] y La Plata.&lt;ref name=&quot;Obres electrificación FFCC Roca&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Siguen les obres d'electrificación del Ferrocarril Roca|url=http://www.telam.com.ar/notas/201510/124574-trenes-linea-roca.html|axencia=Telam|fecha=23 d'ochobre de 2015}}&lt;br&gt;
* {{cita noticia|títulu=Obres d'electrificación na llinia Roca|url=http://www.infobae.com/2015/09/29/1758830-obres-electrificacion-la-linea-roca|percancia=infobae|fecha=29 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; La obra encarada pol Estáu Nacional implicó una inversión de 500 millones de dólares, ye parte de la electrificación de 52,6 km de vía doble que van xunir la Capital Federal con [[La Plata]], terminando asina una obra prometida por más de 40 años.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.infobae.com/2015/11/14/1769757-avanza-la-electrificacion-del ferrocarril-roca|títulu=Avanza la electrificación del ferrocarril Roca|percancia=Infobae|fecha=15 de payares de 2014}}&lt;/ref&gt; Tamién s'encararon obres d'infraestructura, como la finalización de la primer etapa del viaductu de [[Ringuelet]], que consistió n'esaniciar los terremplénes esistentes na zona, y l'elevación de más de mil metros de vía doble p'ameyorar la circulación.&lt;ref name=&quot;Empieza la etapa final de les obres pa electrificar el tren de La Plata a Constitución&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Empieza la etapa final de les obres pa electrificar el tren de La Plata a Constitución |url=http://www.eldia.com/la ciudá/empieza-la etapa final-de-les obres-pa-electrificar-el tren-de-la plata-a-constitucion-81401 |axencia=El Día (La Plata) |fecha=6 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;

Escontra 2011 inaugurar cola presencia de la presidenta Cristina Fernández de Kirchner, la terminal de trenes y ómnibus de [[Mar del Plata]], nel mesmu predio de la vieya estación, con capacidá pa un máximu de 1.200 micros y once formaciones ferroviaries per día, con un movimientu mensual de más de 2 millones de pasaxeros. La estación ta allugada ente l'[[Avenida Luro]] y tien una superficie de más de 75 mil m². La obra ferroviaria riquió una inversión de 117 millones de pesos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.impulsonegocios.com/contenidos/2011/07/22/Editorial_14455.php|títulu inaugura la nueva terminal de trenes y ómnibus de Mar del Plata |publicación=Impulso - Diariu de Negocios |fecha=22 de xunetu de 2011 }}&lt;/ref&gt; Nel [[Base Aeronaval Comandante Espora|aeropuertu militar comandante Espora]], la pista 17L/35R de 2410 metros de llargor foi licitada n'avientu de 2012, xunto cola ampliación de la plataforma comercial y nuevu abalizamientos.&lt;ref&gt;[http://obras.orsna.gov.ar/obra/?cat=110 ''Llicitación Pública Nacional N° 3/12 Obres: rehabilitación Pista 17L-35R, cais de rodaxe, ampliación de plataforma comercial y nuevu abalizamientu del aeropuertu.'']&lt;/ref&gt;Esi añu la ADIF -Alministración d'Infraestructures Ferroviaries- anunciaba'l recambiu de siquier 55 km de los vieyos rieles electrificaos d'aceru al manganesu de la llinia Mitre por tercer riel d'aluminiu, ante la inminente llegada de trenta trenes nuevos adquiríos a la china CSR pa esa llinia.&lt;ref name=&quot;Tercer riel: pioneru, fiable y actual&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Tercer riel: pioneru, fiable y actual|url=https://enelsubte.com/noticias/tercer-riel-3237/|axencia=Nel metro|fecha=15 de xunetu de 2014}}&lt;/ref&gt;

En xunetu de 2015 inauguróse la estación Rosario Sur de la llinia Mitre con una superficie de 1200&amp;nbsp;m². La estación complementar cola renovación total de les víes y el serviciu con formaciones 0 km de la ruta Retiro-Rosario.&lt;ref name=&quot;Con Cristina en videoconferencia, quedó inaugurada la estación Rosario Sur&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Con Cristina en videoconferencia, quedó inaugurada la estación Rosario Sur|url=http://www.rosario3.com/noticias/Con-Cristina-en-videoconferencia-quedu-inaugurada-la-estacion-Rosario-Sur-20150721-0050.html|percancia=Rosario 3|fecha=21 de xunetu de 2015}}&lt;br&gt;
* {{cita noticia|títulu=Cristina va venir a Rosario en mayu a inaugurar la nueva estación de trenes|url=http://elargentinorosario.infonews.com/2015/03/09/rosariu-189065-cristina-vendra-a-rosariu-en-mayu-a-inaugurar-la-nueva-estacion-de-trenes.php|percancia=L'arxentín, Rosario|fecha=9 de marzu de 2015}}&lt;/ref&gt; Tou ello enmarcáu na renovación del corredor ferroviariu Buenos Aires-Rosario, cola renovación total de 558 quilómetros de vía ascendente y descendente.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://prensa.argentina.ar/2015/07/21/59526-nueva-estacion-rosariu-sur-de-la-linea-mitre.php|títulu=Nueva estación Rosario Sur, de la llinia Mitre |fecha= 21 de xunetu de 2015 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150724080952/http://prensa.argentina.ar/2015/07/21/59526-nueva-estacion-rosariu-sur-de-la-linea-mitre.php|fechaarchivu=24 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt;

En 2014 inauguróse la so estensión hasta la ciudá de Luján y Pilar. Retornaba asina'l serviciu de trenes ente [[Luján]] y [[Pilar]], que fuera clausuráu en 1978 mientres la última dictadura.&lt;ref name=&quot;Nueva estensión del FFCC San Martín&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Cristina inaugura estensión del tren San Martin|url=http://www.telam.com.ar/notas/201406/67278-cristina-inaugura-la-extension-del-ffcc-san-martin.html|percancia=14 de xunu de 2014|fecha=Telam}}&lt;/ref&gt; En 2015 el serviciu del ferrocarril San Martín empezó a funcionar con 160&amp;nbsp;coches y 24&amp;nbsp;llocomotores cero quilómetros apocayá mercaos.&lt;ref name=&quot;Nuevos trenes pa la llinia San Martín&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Nuevos trenes pa la llinia San Martín|url=http://www.lanacion.com.ar/1682886-nuevos-trenes-pa-la-linea-san-martin|percancia=La Nación|fecha=17 d'abril de 2014}}&lt;br&gt;
* {{cita noticia |títulu=Asina son los nuevos trenes de la Llinia San Martín |url=http://www.infonews.com/nota/140823/asi-son-los-nuevos-trenes-de-la-linea |axencia=Infonews |fecha=23 d'abril de 2014}}&lt;br&gt;
* {{cita noticia|títulu=Tren San Martín: Randazzo recibió 22 coches nuevos|url=https://www.diariopopular.com.ar/politica/tren-san-martin-randazzo-recibio-22-coches-nuevos-n164574|axencia=Diariu Popular|fecha=30 de xunetu de 2013}}&lt;/ref&gt;

Fueron anovaes por completu la [[estación Hurlingham]] y la de [[Villa Adelina]], nel marcu d'un plan que contemplaba la renovación d'estaciones en Buenos Aires y l'área metropolitana con una inversión de 2000&amp;nbsp;millones de pesos. La llinia foi anovada con 164&amp;nbsp;coches nuevos, 24&amp;nbsp;llocomotores, amontando la capacidá de tresporte nun 37 %.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.telam.com.ar/notas/201503/97328-randazzo-hurlingham-tren-san-martn.html|títulu=Randazzo inauguró la estación Hurlingham y anunció que parten los nuevos trenes a Córdoba |percancia=Télam - Axencia Nacional de Noticies |fecha=2 de marzu de 2015}}&lt;/ref&gt;

Mientres el gobiernu de Cristina Kirchner mercáronse 40&amp;nbsp;llocomotores, 25&amp;nbsp;coches llétricos y 20&amp;nbsp;trenes diésel. Nel 2014 llevar a cabu la inauguración del primer tramu d'electrificación del ramal ferroviariu Constitución-Quilmes de la llinia Roca, obra paralizada mientres 42 años, tamién foi inaugurada pola presidenta [[Cristina Fernández]], la nueva estación City Bell y un pasu baxu nivel que demandó una inversión de 150 millones de pesos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.telam.com.ar/notas/201512/129214-cristina-inauguro-la-nueva-estacion-de-city-bell-del tren-roca-y-un pasu baxu-nivel.html|títulu=Cristina inauguro la nueva estación de City Bell del tren roca y pasu baxu nivel|percancia=Télam - Axencia Nacional de Noticies|fecha=5 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt;

Tamién se mercaron 709 nuevos coches cero quilómetros que llegaron a principios del añu 2014 y que reemplazaron a les formaciones de más de 50 años d'antigüedá nes llinies Mitre, Sarmiento, Belgrano Sur y Roca. Esta empresa estatal china ta en 17 países y desembarcó n'Arxentina, cola instalación de dos plantes pa realizar xeres de caltenimientu del material rodante, xenerando fontes de trabayu y apurriendo una importante tresferencia de teunoloxía fundamental nel procesu de recuperación del ferrocarril. Nesta llinia, recuperáronse los talleres de [[Tafí Viejo]] y siguiérense produciendo los vagones de carga diseñaos por [[Fabricaciones Militares]].

En 2013 empezaron les obres de remodelación del ramal Belgrano Sur.&lt;ref name=&quot;Obres nel Belgrano Sur&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=El tren Belgrano Sur va tar atayáu cuatro díes por obres|url=http://www.clarin.com/ciudades/Belgrano-Sur-atayáu-dias-obres_0_1445255664.html|fechaaccesu=20 de mayu de 2018|axencia=Clarín|fecha=8 d'avientu de 2015}}&lt;br&gt;
* {{cita noticia|títulu=Remociquen estaciones de la llinia Belgrano Sur|url=http://www.diariopopular.com.ar/notas/203029-remocicaren-estaciones-la-linea-belgrano-sur|percancia=Diariu Popular|fecha=12 de setiembre de 2014}}&lt;/ref&gt; En [[2014]] anunciáronse nueves obres na llinia, incluyendo la estensión del ramal ''Buenos Aires - González Catán'' hasta la [[Estación Marcos Paz (Belgrano)|Estación Marcos Paz]].&lt;ref&gt;[http://www.diariopopular.com.ar/notas/193318-vuelve-el tren-20-xunu-20-anos Vuelve'l tren a 20 de Xunu tres 20 años] Diariu Popular&lt;/ref&gt;

En marzu de 2015 anováronse coches pa la [[Llinia Mitre]], que significaron una inversión de 220 millones, que según mesmes declaraciones yera la más importante nos postreros 50 años na hestoria del ferrocarril nel país.&lt;ref&gt;{{cita noticia|títulu=Cristina recibió 30 nuevos vagones pal ferrocarril Mitre |url=https://www.notitrans.com/cristina-recibio-30-nuevos-vagones-pa-el ferrocarril-mitre/ |fecha=8 de setiembre de 2014 |publicación=Notitrans }}&lt;/ref&gt;La renovación de les formaciones del ferrocarril Mitre, que completó la puesta a nuevu de tol so serviciu al poner en funcionamientu los coches cero quilómetros del ramal Mitre, que se sumó a los ramales de Tigre y José León Suárez, anovaos en payares y xineru respeutivamente.&lt;ref name=&quot;telam_2&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Cristina celebró la renovación total de la llinia Mitre|url=http://www.telam.com.ar/notas/201502/94543-cristina-facebook-nuevos-trenes-linea-mitre.html|axencia=Telam|fecha=9 de febreru de 2015}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url= https://www.eltribuno.com/jujuy/nota/2015-1-31-0-0-0-inauguracion-de-trenes-0-km-florencio-randazzo-cristina-fernandez-de-kirchner-buenos-aires|títulu=Inauguración de trenes 0 Km |publicación= El Tribunu (Salta) |fecha=31 de xineru de 2015}}&lt;/ref&gt;

En total l'Estáu invirtió en material rodante 228 millones de dólares pal ramal Retiro-Tigre, doblando la cantidá de tresporte de pasaxeros. La frecuencia de 18/20 minutos; pasó a 14 y depués a 10, instaláronse cámares nel so interior y na cabina del conductor, sistema de suspensión neumática pa mayor confort y sistema de ABS. La vía del ramal [[Retiru]]-[[José León Suárez]] (37 km) y en 2013 y 2014 executáronse'l meyoramientu y cambéu de víes en distintos tramos de los ramales Retiro-Tigre y Retiru-Mitre. Esta obra riquió una inversión de más de 400 millones de pesos.&lt;ref name=&quot;Trenes cero quilómetros dempués de cincuenta años&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Trenes cero quilómetros dempués de cincuenta años|url=http://www.pagina12.com.ar/diario/economia/2-260643-2014-11-26.html|percancia=Páxina 12|fecha=26 de payares de 2014}}&lt;/ref&gt;

Pal Ramal José León Suaréz-Retiru Mitre en 2013 llevar a cabu'l recambiu de 36 quilómetros de víes y, en forma paralela, fueron interveníos nueve paso a nivel entendíos nesi sector, anovándose la vía, les llosetes de formigón del encruz vehicular/piatonal y la señalización.&lt;ref name=&quot;Empieza la renovación total d'unu de los ramales de la vía mitre&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Empieza la renovación total d'unu de los ramales de la vía mitre|url=http://www.telam.com.ar/notas/201309/32738-manana-empieza-la-renovacion-total-de-vias-en-la-linea-mitre.html|axencia=Telam|fecha=13 de setiembre de 2013}}&lt;/ref&gt;

En tantu, nel ramal diesel Victoria-Capiya del Señor ameyoráronse más de 60 km de vía, con una inversión de más de 100 millones de pesos. Camudáronse 327 señales instalando un Sistema de Frenáu Automáticu de trenes.&lt;ref name=&quot;pagina12_1&quot;&gt;{{cita web |url=https://www.pagina12.com.ar/diario/economia/2-260643-2014-11-26.html |títulu=Trenes cero quilómetros dempués de cincuenta años |publicación=Páxina/12 |fecha= 26 de payares de 2014}}&lt;/ref&gt; En 2014 empezó la obra de renovación de víes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.infobae.com/2014/01/16/1537482-renovacion-vias-la-linea-mitre/ |títulu=Renovación de víes na llinia Mitre |fecha=16 de xineru de 2014}}&lt;/ref&gt;

Tres la estatización del Ferrocarril Sarmiento empecipióse un procesu de modernización de la rede ferroviaria de servicios interurbanos. En xunetu de 2014 empezó a incorporase'l nuevu material rodante, que cunta con frenos ABS, sistema antiacaballamiento, cámares de vixilancia en coches y cabines de conductores con puertes tresparentes, por que los pasaxeros puedan velos. Tamién cunten aire acondicionáu y puertes intelixentes nos coches que torguen arrincar a la formación si tán abiertes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.telam.com.ar/notas/201407/71762-sarmiento-trenes-presentacion-florencio-randazzo-cristina-fernandez-de-kirchner.html |títulu=Cristina aseguró que dende güei van poder viaxar 400.000 pasaxeros nel ferrocarril Sarmiento |publicación=Télam |editorial=Axencia Nacional de Noticies |fecha=14 de xunetu de 2014}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=https://web.archive.org/web/20150205152011/http://www.lmcordoba.com.ar/nota/172804_cristina-presenta-formaciones-del ferrocarril-sarmiento |títulu=Cristina presenta formaciones del ferrocarril Sarmiento |publicación= La Mañana de Córdoba |fecha=21 de xunetu de 2014}}&lt;/ref&gt; 
Mientres 2015 realizáronse 253 obres a lo llargo del ramal que xune Once con Moreno al cargu de la Operadora Ferroviaria del Estáu, sumaes a la incorporación de los trenes cero quilómetros que funcionen dende xunetu de 2014 nel marcu de la renovación del sistema ferroviariu que yá se retrucar n'otres llinies como'l Mitre, San Martín y la Roca.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.eldestapeweb.com/tres-cuatro-meses-obres-el-sarmiento-volvera-operar-los domingos-n6941 |títulu=Tres cuatro meses d'obres, el Sarmiento volverá operar los domingos |publicación= El Destape |fecha=20 de xunu de 2015}}&lt;/ref&gt; 

Tocantes a la Llinia Belgrano Norte en [[abril]] de [[2015]] incorporáronse pasu ente pasu 20 trenes &quot;Alerce&quot; fabricaos pol grupu EMEPA, constituyéndose asina la primer compra de nuevos coches de [[Industria arxentino|fabricación nacional]] de tol [[Sieglu XXI|sieglu]] pa esta llinia. Estos [[trenes]] brindaron un serviciu rápidu diferencial con paraes en [[Estación Retiro Belgrano|Retiru]], [[Estación Ciudá Universitaria (Belgrano Norte)|Ciudá Universitaria]] y [[Estación Boulogne Sur Mer|Boulogne Sur Mer]]. Los &quot;Alerce&quot; cunten con [[aire acondicionáu]], cámares de seguridá, sistema d'información auditivu y [[Wi-Fi]] d'accesu gratuitu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://enelsubte.com/noticias/presentaron-el-primer-coche-motor-alerce-fabricáu-por-emepa/ |títulu=Presentaron el primer coche motor Alerce fabricáu por Emepa |publicación=enelsubte.com |fecha= 28 de marzu de 2015}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=https://web.archive.org/web/20150402193121/http://www.mininterior.gov.ar/prensa/prensa.php?i=3616 |títulu=Randazzo presentó un nuevu tren 0km de fabricación nacional y afirmó que &quot;ye un pasu alantre na recuperación de la industria ferroviario&quot; |publicación=Ministerio del Interior y Tresporte |fecha=25 de marzu de 2015}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.telam.com.ar/notas/201509/120794-el serviciu-de-belgrano-norte-incorporo-una parada-en-la-estacion-boulogne.html |títulu= El serviciu de Belgrano norte incorporó una parada na estación Boulogne|publicación=Télam |editorial=Axencia Nacional de Noticies |fecha=21 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;

En 2014 empezó la remodelación de les estaciones de la [[llinia Belgrano Sur]]. La obra forma parte del programa de modernización integral, que incluóe la incorporación de trenes diesel nuevos p'andenes elevaos, la renovación de víes y l'estensión de Catán a Marcos Paz.&lt;ref name=&quot;diariopopular_1&quot;&gt;{{cita web |url=https://www.diariopopular.com.ar/la matanza/remocicaren-estaciones-la-linea-belgrano-sur-n203029 |títulu= Van Remocicar estaciones de la llinia Belgrano Sur |publicación=Diariu Popular |fecha=12 de setiembre de 2014 }}&lt;/ref&gt; En 2013 el gobiernu nacional robló un contratu cola fábrica [[CNR Corporation]] pa la fabricación de 27 [[Unidá de tren diésel CNR|triplas CNR]] con dos coches motrices y l'entemediu como remolque. Los 81 coches fueron adquiríos en 2013 y l'operación tuvo un costo total de 89 millones de [[dólar d'Estaos Xuníos|dólares]].&lt;ref name=&quot;pa&quot;&gt;{{cita noticia|nome=Tomás|apellíos=Lukin|títulu=Trenes pal Sur|url=http://www.pagina12.com.ar/diario/economia/2-229899-2013-09-26.html|obra=Pagina/12|fechaaccesu=12 de payares de 2014}}&lt;/ref&gt;

Respectu al ramal San Martín, a mediaos del añu [[2013]] empezaron les xeres d'elevación d'andenes en toles estaciones de la llinia. Les xeres inclúin la puesta en valor de la infraestructura y la creación de nuevos abelugos y boleterías. En 2014 per primer primer vegada en 20 años que'l ramal ferroviariu espandir cola vuelta del tren a la estación Manzanares en Pilar y l'estación Cabred en Luján reabrieron les sos puertes pa ufiertar un serviciu de tren hasta Retiru. Con eses incorporaciones, el San Martín ampliar con una estensión de 70 quilómetros.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.telam.com.ar/notas/201406/66411-cristina-randazzo-extension-linea-san-martin-lujan-trenes.html |títulu=Cristina inaugura la estensión de la llinia San Martín hasta Luján |publicación=Télam |editorial=Axencia Nacional de Noticies |fecha=9 de xunu de 2014}}&lt;/ref&gt; Nel mes d'avientu del añu 2013, empezaron a llegar les primeres formaciones, nueves, d'orixe chinu, mercaes pol Estáu Nacional pa la Llinia San Martín.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.telam.com.ar/notas/201312/45196-continuan-les obres-pa-anovar-les formaciones-en-la-linea-san-martin.html |títulu=Siguen les obres p'anovar les formaciones na linea San Martín |publicación=Télam |editorial=Axencia Nacional de Noticies|fecha= 18 de dieciembre de 2013}}&lt;/ref&gt; L'adquisición del nuevu material rodante significó tamién reformar tolos andenes de les estaciones ente Retiru y Pilar, que taben preparaos pa sirvir a coches con escaleruca, porque les nueves formaciones son con pisu eleváu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://web.archive.org/web/20140321145023/http://www.notitrans.com/nota/125464/linea-san-martin-intensifíquense-les obres-de-elevacion-de-andenes- |títulu= Línea San Martín: intensifíquense les obres d'elevación d'andenes |publicación=Notitrans |fecha=16 de marzu de 2014 }}&lt;/ref&gt; Al completase la renovación n'abril de 2014, la llinia cuntaba con material rodante nuevu adquiríu a [[República Popular China|China]]: 160 coches arremolcaos y 24 [[Llocomotora CSR SDD7|llocomotores modelu CSR SDD7]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.telam.com.ar/notas/201404/59673-randazzo-trenes-linea-san-martin.html |títulu= La próxima selmana la llinia San Martín va tener 160 coches nuevos |publicación=Télam |editorial=Axencia Nacional de Noticies |fecha= 16 d'abril de 2014}}&lt;br&gt;
* {{cita noticia|títulu=Renovación pa la llinia San Martín|url=http://www.pagina12.com.ar/diario/ultimas/20-244255-2014-04-16.html|percancia=Páxina12|fecha=16 d'abril de 2014}}&lt;/ref&gt;

Respectu al Tren de la Mariña tres la so estatización, volvió respetar la frecuencia d'un serviciu cada 30 minutos y sumó vixilancia nes formaciones, reparáronse tres unidad que se sumaron a los dos que yá funcionaben.&lt;ref name=&quot;El Tren de la Mariña normaliza la so frecuencia de 30 minutos&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=El Tren de la Mariña normaliza la so frecuencia de 30 minutos|url=http://sanfernando.clarin.com/ciudad/Tren-Mariña-normalicen-frecuencia-vagones_0_991700835.html|axencia=Clarín|fecha=15 de setiembre de 2013}}&lt;/ref&gt;

Tamién se -y dio un fuerte impulsu a los Talleres Ferroviarios de Tafí Viejo, hasta principios 2015 van reparar en Tafí Vieyu vagones de cargues, en promediu fueron reparaos ente 300 y 400 vagones, polo xeneral cerealeros con tolveras llaterales, coles mires de tresportar 970.000 tonelaes de carga per añu.&lt;ref name=&quot;lagaceta_1&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.lagaceta.com.ar/nota/561745/sociedá/vida-pasion-cierre-reapertura-talleres-ferroviarios-tafi-vieyu.html |títulu=Vida, pasión, zarru y reapertura de los talleres ferroviarios de Tafí Vieyu |publicación=La Gaceta |fecha=27 de setiembre de 2013}}&lt;/ref&gt; 

Tamién fueron restauraes grandes estaciones ferroviaries, ente elles la Estación Once, onde s'incluyeron un nuevu sistema de refrigeración y calefaición, reordenamientu de locales comerciales, restauración y puesta en valor del edificiu históricu, vinculación col metro de la Llinia A por nuevu escaleres mecániques, nueves oficines nel hall central, nueves boleterías y sistema d'audiu, ramples, etc.&lt;ref name= &quot;ACCRENOV&quot;&gt;{{cita web |url=https://web.archive.org/web/20150402124224/http://transporte.gov.ar/content/acciones_renovacinypuestae_1313781203/ |títulu=Renovación y puesta en valor d'estaciones terminales de ferrocarriles |publicación=Tresporte Públicu |editorial=Ministeriu del Interior y Tresporte |fecha= 19 d'agostu de 2011}}&lt;/ref&gt; En 2013 llanzóse un nuevu plan d'obres, complementariu al anterior, ente les meyores realizaes inclúyense: nuevu sistema de refrigeración y calefaición, reordenamientu de locales comerciales, restauración y puesta en valor del edificiu históricu, vinculación col metro de la Llinia A por nuevu escaleres mecániques, nueves oficines nel hall central, nueves boleterías de venta de pasaxes, nuevu sistema d'audiu, ramples pa persones con capacidaes distintes, remodelación de los dos niveles de sablera de estacionamiento y nuevos baños públicos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.revistaelabasto.com.ar/Estaci%F3nOnce.htm |títulu=Reconstrucción de la Estación Once de Setiembre |publicación= Revista El Abasto |fecha=19 de febreru de 2008}}&lt;/ref&gt; 

Na estación Retiro Mitre a fines de 2014 anovóse'l llume del hall central y empecipiáronse los trabayos de recambiu de los techos vidraos na zona d'andenes. En 2015 ameyoráronse los accesos a los andenes con una nueva llinia de molinetes electrónicos. En 2017 camudáronse los pisos de color bordó ocuro por nuevu baldoses blanques y restauráronse los techos del sector boleterías, el hall central y remataron los trabayos nuna de les bóvedes. Tamién s'incorporó un nuevu llume LED nos andenes y ameyoróse el sistema de soníu.

Tocantes a la [[Estación Retiro Belgrano]] En 2011 llevar a cabu una restauración de parte de la estación, onde se reparó parte de la so mampostería perimetral esterna, carpinteríes esteriores, como asina tamién los mecanismos pal so accionamiento; la [[cúpula]], se hidrolavó la so fachada y fueron puestes en valor les sos baldoses orixinales.&lt;ref name= &quot;ACCRENOV&quot;/&gt;

=== Aeropuertos ===

En 2013 llevar a cabu l'ampliación del [[Aeropuertu Ambrosio Taravella]], el tercer mayor aeropuertu del país, ampliando la so superficie con 12 000 [[Metru cuadráu|m²]]. Reconstruyéronse 2200 m² de les instalaciones y nueves pontes d'embarque, constrúyense nueves oficines y fueron reconfigurados 5800 m² de superficie de plataforma. L'aeropuertu amplió la capacidá pa brindar serviciu a 2.4 millones de pasaxeros. N'ochobre de 2015 fueron inauguraes nueves instalaciones y sistemes de radares, y una nueva torre de control, con una inversión de 40 millones de pesos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://viarosario.viapais.com.ar/politica/cristina-cadena-nacional-9-de-ochobre |títulu=Cristina Fernández inauguró obres en delles llocalidaes del país |publicación=Vía Rosario |fecha=9 d'ochobre de 2015}}&lt;/ref&gt; La inversión cuntó col financiamiento del [[Organismu Regulador del Sistema Nacional d'Aeropuertos|ORSNA]] y equipamientu del Ministeriu de Defensa. L'ampliación y remodelación de la terminal de pasaxeros representó una inversión de 300 millones de pesos. La obres fueron financiaes con dineru del fideicomiso de Fortalecimientu del Sistema Nacional d'Aeropuertos, llanzáu mientres la presidencia de Fernández. Instaláronse equipos de teunoloxía d'última xeneración, realizóse l'ampliación de la terminal, y realizáronse ampliaciones y meyores nes puertes d'embarque, cais de rodaxe, mangues, espaciu nel estacionamiento d'automóviles, hangares, pista, sistema ILS, etc.&lt;ref name=&quot;Cristina inaugura torre de control&quot;&gt;{{cita noticia |títulu=Inverten US$ 4,2 millones en nueva torre de control n'aeropuertu de Córdoba |url=https://www.hosteltur.lat/110520_inverten-us-42-millones-nueva-torre-control-aeropuertu-cordoba.html|axencia=Hostelsur |fecha=15 d'ochobre de 2015}}&lt;/ref&gt; lo que xeneró un impautu económicu na zona por más de 4.079 millones de pesos, y la creación de 11.939 emplegos ente direutos ya indireutos nel añu 2013.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.lavoz.com.ar/negocios/l'aeropuertu-cordoba-xenero-un impautu-economico-superior-4079-millones |títulu=L'aeropuertu Córdoba xeneró un impautu económicu superior a $ 4.079 millones |publicación=La Voz editorial=La Voz del Interior |fecha=11 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt; 

Realizáronse obres nos aeropuertos de Bariloche y Esquel, qu'incluyeron la reconstrucción integral de la pista del Aeropuertu Internacional de [[San Carlos de Bariloche]], nes que s'invirtieron 66 millones de pesos y les realizaes nel [[Aeropuertu Internacional Brigadier Xeneral Antonio Parodi|Aeropuertu Brigadier Xeneral Antonio Parodi]] de Esquel, con un presupuestu de 22 millones de pesos.&lt;ref name=&quot;Inauguró obres al pie de Cristina&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Inauguró obres al pie de Cristina|url=http://www.lapoliticaonline.com/nota/60139/|axencia=La política Online|fecha=4 d'abril de 2012}}&lt;/ref&gt; Nel [[Aeropuertu Internacional de Resistencia|Aeropuertu de Resistencia]] executóse la pavimentación de la cai de rodaxe, del playón del hangar y del accesu a la Escuela d'Educación Téunica Aeronáutica N° 32 que funciona nes mesmes instalaciones.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://datachaco.com/noticias/view/8426 |títulu=Más obres pal Aeropuertu Internacional de Resistencia |publicación= Data Chaco |fecha=21 de setiembre de 2012}}&lt;/ref&gt; En 2010 realizóse la remodelación del [[Aeropuertu Almirante Marcos A. Zar]] en Trelew.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://arqa.com/arquiteutura/remodelacion-y-ampliacion-del aeropuertu internacional-de-trelew.html |títulu= Remodelación y ampliación del Aeropuertu Internacional de Trelew |fecha=13 d'ochobre de 2010}}&lt;/ref&gt; 

En Comodoro Rivadavia realizóse la obra completa de la aeroestación, con una superficie de 7.000 metros cuadraos y con una inversión de de 300 millones de pesos qu'incluyó refaimientos na pista, y la baltadera, pa llevantar les nueves instalaciones, del edificiu actual que databa de 1978.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.diariojornada.com.ar/134608/politica/Cristina_anuncio_obres_pa_Chubut_por_mas_de_1500_millones_de_pesos_y_confirmo_la so_visita |títulu=Cristina anunció obres pa Chubut por más de 1.500 millones de pesos y confirmó la so visita |publicación=Diariu Xornada |fecha=24 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt;

=== Rescate d'Aerolíneas Argentinas ===

[[Archivu:Airbus A340-313X, Aerolineas Argentinas JP7414557.jpg|miniatura|Avion d'[[Aerolíneas Argentinas]].]]
El 24 de xunetu de 2008 la presidenta Fernández presentó un proyeutu de llei de rescate de les empreses [[Aerolíneas Argentinas]] y [[Austral Líneas Aéreas]], pol que s'aprueba l'alcuerdu ente l'Estáu Nacional y el grupu Interinvest del 17 de xunetu de 2008, por aciu el cual l'estáu arxentín adquirió les aiciones d'eses y otres empreses rellacionaes.

Aerolíneas Argentinas ye la llinia de bandera» d'Arxentina y fuera privatizada en 1991 mientres el gobiernu de [[Carlos Menem]]. La empresa foi adquirida primero por [[Iberia (aereollinia)|Iberia]] y depués por Marsans, incurriendo en series irregularidaes.

El proyeutu presidencial foi aprobáu pol Congresu Nacional el 3&amp;nbsp;de setiembre de 2008 como Llei 26.412,&lt;ref&gt;{{cita web|url= http://www.diputados.gov.ar/|títulu= Expediente: 0018-PE-2008|fechaaccesu=17 de xunetu de 2009|editorial= Cámara de Diputaos de la Nación|añu= 2008}}&lt;/ref&gt; dempués que'l Grupu Marsans foi obligáu a retirase de la compañía'l 15 de xunu de 2008, yá que debía 240 millones de dólares (según el Grupu Marsans) o 890 millones de dólares (según el gobiernu arxentín). En 2010 denuncióse penalmente por supuesta &quot;estafa procesal&quot; al fondu especulativu estauxunidense Burford Capital y al grupu español Marsans, y en 2015 impulsó una denuncia contra'l Grupu Marsans, el fondu Burford Capital y el bufete d'abogaos [[Alejandro Fargosi]] y Acomuñaos por un presuntu fraude por cuenta de la demanda que presentaron contra l'Estáu arxentín pola espropiación d'Aerolíneas Argentinas y Austral.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.hosteltur.com/112811_argentina-denuncia-marsans-ciadi-fraude-caso-Aereollinies.html |títulu=Arxentina denuncia a Marsans ante CIADI por fraude nel casu d'Aereollinia |publicación= Hosteltur |fecha=14 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt; En tantu, la procuradora de l'Ayalga d'Arxentina, xuntu al fiscal contra la Criminalidad Económica y Llaváu d'Activos, presentaron una denuncia penal por presuntu fraude al Estáu arxentín contra los dueños de Marsans y contra unu de los sos dueños Gerardo Díaz Ferrán exsocio de [[Jorge Lanata]], que darréu fueron condergáu como &quot;autores criminalmente responsables d'un delitu contra la Facienda Pública&quot; por 99 millones d'euros del impuestu de sociedaes en 2001, cuando Air Comet mercó Aerolíneas Argentinas.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.diarioregistrado.com/politica/el-ex-sociu-de-lanata-condergáu-a-dos-anos-por-balerar-Aereollinies-_a54a765ce42b51y2eea013d39 |títulu= L'ex sociu de Lanata condergáu a dos años por balerar Aereollinia |publicación=Diariu Rexistráu |fecha=28 de mayu de 2014 }}&lt;/ref&gt; 

La empresa foi alministrada por [[Mariano Recalde]]. En xineru de 2010, ocho meses dempués del so estatización, incorporóse la primer aeronave; meses dempués incorporáronse doce aeronaves nueves Boeing 737-700.&lt;ref&gt;[http://aerolatinnews.com/index.php?sector=noticies&amp;noticia=18375 Llegaron los nuevos aviones p'Aerolíneas Argentinas y Austral], Aero Latin News.&lt;/ref&gt;El 20 de setiembre de 2010 fueron incorporaes les primeres dos aeronaves Embraer&amp;nbsp;190 p'Austral Líneas Aéreas, nel marcu de l'ampliación y modernización de la flota; en total 22 aeronaves Embraer incorporar a la flota en cinco años.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.telam.com.ar/notas/201510/122057-Aereollinies-arxentines-embraer-certificacion.html |títulu=Aereollinia Arxentines recibió de Embraer certificación pal caltenimientu de los sos aviones periódicu=Télam |editorial=Télam - Axencia Nacional de Noticies |fecha=1 d'ochobre de 2015 }}&lt;/ref&gt; 

Dende 2009 modernizóse la flota, adquirió simuladores de vuelu y creó nueves rutes de vuelu intercontinentales, nacionales y rexonales.&lt;ref&gt;[http://www.telam.com.ar/notas/201702/178550-Aereollinies-arxentines-record-historico-cantidá-de-pasaxeros-viaxes-xineru-2017-tresporte.html «Aerolíneas Argentinas algamó'l so récor históricu de pasaxeros tresportaos en xineru»], artículu del 2 de febreru de 2017 nel sitiu web de l'axencia Télam (Buenos Aires).&lt;/ref&gt;

L'aereollinia consiguió tresformase en 2012 nel primer miembru suramericanu de l'[[SkyTeam|alianza SkyTeam]].&lt;ref&gt;[http://www.economiaynegocios.cl/noticias/noticias.asp?id=100027 «Aerolíneas Argentinas incorporar a SkyTeam como primer miembru suramericanu»], artículu del 30 d'agostu de 2012 nel sitiu web Economía y Negocios (Santiago de Chile).&lt;/ref&gt;
Mientres esi periodu amontáronse la cantidá de vuelos nun 102% gracies a l'ampliación de la flota de 21 a 71 aviones operativos y a la mayor conectividad ente ciudaes del interior, la cantidá de pasaxeros creció un 80 % ente'l periodu 2008-2014, pasando de 5,3&amp;nbsp;millones a 9,7&amp;nbsp;millones.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.ambito.com/785383-eficiencia-del estáu resultaos-records-de-empreses-publiques-en-2014 |títulu=Eficiencia del Estáu: resultaos récores d'empreses públiques en 2014 |periódicu= Diariu Ámbitu Financieru |editorial= |fecha= 6 d'abril de 2015 |autor1=Aixa Ratta |autor2=Santiago Fraschina}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.lanacion.com.ar/1243369-empezaron-los vuelos-al esterior-dende-la capital «Empezaron los vuelos al esterior dende Buenos Aires»], artículu del 14 de marzu de 2010 nel diariu ''La&amp;nbsp;Nación'' (Buenos Aires).&lt;/ref&gt;
Según un informe de febreru de 2011 presentáu pola oficina alemana de JACDEC (Jet Airliner Crash Data Evaluation Centre: centru d'evaluación de datos d'accidentes d'empreses aérees), Aerolíneas Argentinas figura ente los ocho empreses aérees más segures del mundu: British Airways, Air Canada, All Nippon Airways, Qantas, Finnair, Air Lingus, Air New Zeland, Aerolíneas Argentinas, TAP Portugal y [[Cathay Pacific]].&lt;sup&gt;[[Aerolíneas Argentinas#cite note-68|68]]&lt;/sup&gt;

Escontra 2013, según l'Asociación Arxentina de Derechu del Turismu, l'aereollinia algamó 100 díes de puntualidá perfecta, coles mesmes, les partíes d'Aerolíneas Argentinas y Austral dende l'[[Aeropuertu de Ezeiza]]&amp;nbsp;tuvieron una puntualidá de 96,6% y les llegaes de vuelos del 97,3%, cifra cimera al 27% de puntualidá que tenía en 2007, antes de ser estatizada.&lt;sup&gt;[[Aerolíneas Argentinas#cite note-69|69]]&lt;/sup&gt;
A finales d'esi añu incorporáronse un Boeing 737-800 destináu a vuelos de cabotaxe y rexonales; un Airbus 330-200 y un Airbus 340-200 pa vuelos internacionales. Algamóse asina la meta de 66 aviones operativos.&lt;sup&gt;[[Aerolíneas Argentinas#cite note-71|71]]&lt;/sup&gt;
Esi añu la cantidá de vuelos de la empresa aumentó alredor de 20%.&lt;sup&gt;[[Aerolíneas Argentinas#cite note-72|72]]&lt;/sup&gt;

=== Reestatización de la fábrica d'aviones de Córdoba ===

[[Archivu:IA-100_despegando_(cropped).jpg|miniatura|IA-100 desapegando]]{{VT|Fábrica Argentina de Aviones «Brigadier Mayor Juan Ignacio San Martín»}}

El 17 de marzu de 2009 el Poder Executivo Nacional presentó un proyeutu de reestatización de l'antigua [[Fábrica Militar d'Aviones]] (FMA), empresa pionera n'América Llatina, creada en 1927 mientres el gobiernu radical de [[Marcelo T. de Alvear]] y privatizada en 1995 mientres el mandatu del presidente [[Carlos Menem]] y apurrida so concesión a la empresa estauxunidense [[Lockheed Martin]].&lt;ref&gt;[http://www.lanacion.com.ar/nota.asp?nota_id=1109695 «Marcha tras n'otra privatización. Reestatizan una fábrica d'aviones»], artículu nel diariu ''La&amp;nbsp;Nación'' del 18 de marzu de 2009; consultáu'l 14 de xunetu de 2009.&lt;/ref&gt;
Depués de la so privatización la empresa foi conocida como Área Material Córdoba. La nacionalización realizar nel ámbitu del Ministeriu de Defensa, al cargu de la ministra [[Nilda Garré]]. El 21 de mayu de 2009 la [[Cámara de Diputaos de la Nación Arxentina|Cámara de Diputaos de la Nación]] dio media sanción a la llei aprobando la nacionalización, por 152&amp;nbsp;votos a favor, 1 en contra y 21&amp;nbsp;astenciones.&lt;ref&gt;{{enllaz rotu|1=[http://www.adn.es/economia/20090521/NWS-0025-Diputaos-Lockheed-nacionalizar-arxentinos-aviones.html «Diputaos arxentinos aprueben nacionalizar fábrica d'aviones de Lockheed»] |2=http://www.adn.es/economia/20090521/NWS-0025-Diputaos-Lockheed-nacionalizar-arxentinos-aviones.html |bot=InternetArchiveBot }}, artículu del diariu ''ADN'' del 21 de mayu de 2009; consultáu'l 14 de xunetu de 2009.&lt;/ref&gt;

Mientres esti periodu desenvolvióse'l '''IA-100''', un [[avión d'entrenamientu]] biplaza que s'empobina al segmentu d'aviones d'entrenamientu civil y militar y caracterízase por tar fabricáu íntegramente en materiales compuestos ([[composite]]s). En 2015 presentar al públicu un demostrador teunolóxicu.&lt;sup&gt;[[IA-100#cite note-3|3]]&lt;/sup&gt;

== Política de Derechos Humanos ==

[[Archivu:Jardín Madres y Abuelas de Plaza de Mayo en París.jpg|miniatura|Inauguración del Xardín de les Madres y les Güeles de Plaza de Mayu en [[París]]. Na semeya d'esquierda a derecha: la presidenta de [[Güeles de Plaza de Mayu]], [[Cercu B. de Carlotto]], la presidenta de l'Arxentina, Cristina Fernández de Kirchner y l'alcalde de París (7&amp;nbsp;d'abril de 2008).]]

Mientres la so presidencia, Cristina Fernández siguió cola política de [[derechos humanos]] del presidente [[Néstor Kirchner]] (2003-2007), que se caracterizara por promover la nulidá de les lleis de [[Llei de Puntu Final|Puntu Final]] y [[Llei d'Obediencia Debida|Obediencia Debida]], impulsaes pol presidente [[Raúl Alfonsín]] (1983-1989), y los [[Indultos realizaos por Carlos Menem|indultos del presidente Carlos Menem]] (1989-1999) que torgaron xulgar a los autores de [[delitos de lesa humanidá]] mientres la [[Procesu de Reorganización Nacional|última dictadura militar]] (1976-1983).

La política de derechos humanos de Néstor Kirchner y Cristina Fernández, foi unu de los aspeutos centrales de les sos presidencies. La mesma, polo xeneral, cuntó con un abiertu sofitu de delles organizaciones de derechos humanos como les [[Madres de Plaza de Mayu]] y les [[Güeles de Plaza de Mayu]], ya inversamente foi oxetu de fuertes crítiques per parte de les asociaciones que defenden el remanar de les fuercies armaes mientres la dictadura. Mientres el so primer mandatu producióse la creación del Archivu Nacional de la Memoria; la creación del Espaciu pa la Memoria y pa la promoción y defensa de los Derechos Humanos, nel predio de la ex ESMA; la creación del Centru Cultural Haroldo Conti;la señalización d'alredor de 500 centros clandestinos de detención, l'actualización del Informe Nunca Más, la creación de 20
unidaes d'investigación sobre remortines del terrorismu Tao; la estensión de les polítiques reparatorias pa les persones que sufrieron de manera direuta violaciones a los Derechos Humanos, la desclasificación de distintos archivos de la última dictadura militar; la creación del Centru d'Asistencia Integral a les víctimes del Terrorismu d'Estáu, la Llei Nᵘ 26.061 de Proteición Integral de los Derechos de los Neños, Neñes y Adolescentes; la creación del Rexistru Nacional de Persones Menores Tresmanaes; l'impulsu del Plan Nacional de Derechos Humanos y del Plan Nacional contra la Discriminación y la tipificación de tratar de persones como delitu federal.&lt;ref name=&quot;Derechos Humanos&quot;&gt;{{cita publicación |url=http://www.fundacion.uocra.org/documentos/recursos/articulos/Duhalde-Los Derechos Humanos-una-politica-de-Estáu-AyA-9-Segunda-nota.pdf |apellíos1=Duhalde|nome1=Eduardo Luis|títulu=Derechos Humanos: una política d'Estáu|publicación= Aules y Andamio|número=13|páxines=9 - 11 |editorial= Fundación UOCRA |fecha= 9 d'abril de 2011}}&lt;/ref&gt;

El [[1 de marzu]] de [[2008]], al inaugurar formalmente'l periodu de sesiones del [[Congresu de la Nación Arxentina|Congresu]], Fernández cuestionó la lentitú de la meyora de los xuicios por crímenes de lesa humanidá:
{{cita|Yá pasó la hora del [[Poder Executivu]] y l'hora del [[Poder Llexislativu]]. Ye la hora de la [[Poder Xudicial|Xusticia]] y viense retrasando dende va demasiáu tiempu.&lt;ref&gt;[http://www.clarin.com/diario/2009/03/02/elpais/p-01868632.htm «Autoelogios, crítiques al restu y pocos anuncios nel discursu»], artículu nel [[Diariu Clarín|diariu ''Clarín'']] del 2 de marzu de 2009.&lt;/ref&gt;}}
La referencia de la presidenta Fernández a la demoranza de la Xusticia pa resolver les causes por delitos contra la humanidá, taba rellacionada cola crítica a la Cámara de Casación Penal realizada pol entós presidente Kirchner, el 26 de marzu de 2007, pola gran demoranza en resolver los recursos que presentaben sistemáticamente los represores acusaos, causando'l paralís de casi toles causes.&lt;ref name=&quot;Xuristes y opositores critiquen&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.clarin.com/diario/2007/03/26/elpais/p-00401.htm|títulu=Xuristes y opositores critiquen el mensaxe de Kirchner en La Perla|fechaaccesu=25 de xunetu de 2009|fecha=26 de marzu de 2007|editorial=Clarín}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;el Gobiernu prime&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.corrientesonline.com/notix/noticia2007.php?i=03877|títulu=Casación: el Gobiernu prime p'acelerar los xuicios políticos|fechaaccesu=25 de xunetu de 2009|añu=2007|editorial=Corrientes On line}}&lt;/ref&gt;

El [[17 d'avientu|17]] y [[18 d'avientu]] de [[2008]], la Sala II de la Cámara de Casación Penal, integrada por W. Gustavo Mitchell, Guillermo J. Yacobucci y Luis M. García, por dos votos contra unu (Mitchell), ordenó la lliberación de 21&amp;nbsp;represores acusaos de delitos de lesa humanidá na [[megacausa ESMA]], ente ellos [[Alfredo Astiz]], condergáu a prisión perpetua en Francia, argumentando que s'entepasara'l plazu llegal máximu de prisión preventiva autorizáu pola llei.&lt;ref&gt;La orde de lliberar a los procesaos na megacausa ESMA foi tomada pola Sala II de la Cámara de Casación Penal por aciu les decisiones rexistraes so los númberos 13.684, 13.685, 13.686, 13.722 y 13.726. {{cita web|url=http://www.cij.gov.ar/fallos-destacaos.html|títulu=Buscador de fallos. Fallos de la Cámara Nacional de Casación Penal del 17 y 18 d'avientu de 2008|fechaaccesu=25 de xunetu de 2009|fecha=dic-2008|editorial=Centru d'Información Xudicial}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.clarin.com/diario/2008/12/19/elpais/p-01825288.htm|títulu=Ordenen lliberar a Astiz, Acosta y a otros represores de la ESMA|fechaaccesu=25 de xunetu de 2009|fecha=19 d'avientu de 2008|editorial=Clarín}}&lt;/ref&gt;

La decisión foi severamente cuestionada por Cristina Fernández el mesmu día que se dieron a conocer los fallos, nun actu realizáu precisamente na [[Escuela de Mecánica de l'Armada|ESMA]], tresformada en centru pa la memoria:

{{cita|Ye un día de vergüenza pa los arxentinos, pa la humanidá y tamién pal nuesu Poder Xudicial... Confío en que la Xusticia arxentina coloque al nuesu país nel llugar d'onde nunca tendría de salir... Si piensen que pueden amedraname porque soi una muyer, que lo escaezan: nunca lo van a llograr.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.lanacion.com.ar/nota.asp?nota_id=1082340|títulu= 'Ye un día de vergüenza pa los arxentinos'. Duru cuestionamiento de la presidenta a la decisión xudicial|fechaaccesu=25 de xunetu de 2009 |fecha= 19 d'avientu de 2008|editorial=La&amp;nbsp;Nación}}&lt;/ref&gt;}}

El fallu tamién foi criticáu por dirixentes políticos de diversos enclinos y activistes de derechos humanos. [[Taty Almeida]], presidenta de [[Madres de Plaza de Mayo Línea Fundadora]], sostuvo que'l fallu yera «una cachetada, una vergüenza».&lt;ref name=&quot;refugu unánime&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.clarin.com/diario/2008/12/19/elpais/p-01825292.htm|títulu=Refugo unánime y crítiques a los camaristas|fechaaccesu=25 de xunetu de 2009|fecha=19 d'avientu de 2008|editorial=Clarín}}&lt;/ref&gt;
Pela so parte, la diputada [[Victoria Donda]], nacida y desaposiada de la so identidá na ESMA, acusó al tribunal: «Nun me sospriende, porque ye precisamente esta Cámara de Casación Penal la que tien una estratexa de beneficiar a los xenocides».&lt;ref name=&quot;refugu unánime&quot;/&gt;
Ragmar Hagelin, padre de l'adolescente [[Dagmar Hagelin]] sumida na ESMA, definió'l fallu como «un sacrilexu», «una cachetada en cada mexella del pueblu arxentín» y sostuvo que «ye una vergüenza nacional qu'haya xueces qu'a esti altor de los fechos tomen una decisión asemeyada».&lt;ref&gt;[http://www.lanacion.com.ar/nota.asp?nota_id=1082428 «El fallu de Casación ye una cachetada en cada mexella del pueblu arxentín»], artículu nel diariu ''La&amp;nbsp;Nación'' del 19 d'avientu de 2008; consultáu'l 25 de xunetu de 2009.&lt;/ref&gt;

Ante'l fallu, el Poder Executivo Nacional ordenó presentar un recursu estraordinariu ante la Corte Suprema, suspendiendo asina la lliberación de los represores y solicitar nel [[Conseyu de la Maxistratura]] el [[xuiciu políticu]] contra los dos xueces (Yacobucci y García) que votaron a favor na decisión.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.lanacion.com.ar/nota.asp?nota_id=1082432|títulu=El Gobiernu va impulsar el xuiciu políticu a los xueces qu'ordenaron lliberar a represores|fechaaccesu=25 de xunetu de 2009|fecha=19 d'avientu de 2008|editorial=La&amp;nbsp;Nación}}&lt;/ref&gt;

El [[29 d'avientu]] de [[2008]] la [[Corte Suprema de Xusticia de la Nación|Corte Suprema]] tomó midíes pa entainar los xuicios de lesa humanidá y simultáneamente culpó al gobiernu y al Congresu poles demorances. Por aciu una alcordada, la Corte reclamó a los xulgaos de tol país l'axilización de los xuicios por violaciones a los [[derechos humanos]] socedíes mientres la postrera [[Procesu de Reorganización Nacional|dictadura militar]],&lt;ref name=&quot;Pidíu&quot;&gt;[http://criticadigital.com/index.php?secc=nota&amp;nid=16385 «La Corte ordenó entainar xuicios por violaciones a los derechos humanos»], artículu nel diariu ''[[Crítica de l'Arxentina]]'' del 29 d'avientu de 2008.&lt;/ref&gt;

La Corte tamién creó nesa ocasión una unidá de superintendencia con facultaes especiales pa monitorear causes pendientes, pidir información a los xueces sobre meyores y demorances nos procesos y establecer midíes qu'eviten demorances.&lt;ref&gt;[http://www.clarin.com/diario/2008/12/30/elpais/p-01830716.htm «La Corte pidió que s'aceleren los xuicios contra los represores»], artículu nel diariu ''Clarín'', 2008-12-30.&lt;/ref&gt;
Na mesma ocasión convidó a los demás poderes públicos, l'Executivu y el Llexislativu, según al Ministeriu Públicu Fiscal, a qu'aceleren les causes.&lt;ref name=&quot;Pidíu&quot;/&gt;

En 2009, el Poder Xudicial anunció la unviada a xuiciu oral de delles causes de crímenes de lesa humanidá. Ente elles afitóse fecha pal [[10 d'ochobre]], nel Tribunal Oral Federal Nᵘ 5, pa dos de los diez tramos de la [[megacausa ESMA]], correspondientes a la desapaición de les monxes franceses [[Léonie Duquet]] y [[Alice Domon]] y del periodista [[Rodolfo Walsh]], onde van ser enxuiciaos Astiz, Acosta, Rolón, Pernías, ente otros represores.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.cij.gov.ar/nota-1301-Lesa-humanidá--hai-289-causes-con-procesaos.html|títulu=Lesa humanidá: hai 289 causes con procesaos|fechaaccesu=25 de xunetu de 2009|fecha=18 de mayu de 2008|editorial=Centru d'Información Xurídica}}&lt;/ref&gt;Como parte d'estes polítiques 106 llugares que fueren [[Centru clandestín de detención (Arxentina)|centros clandestinos de detención]] fueron señalizaos pol estáu y convertíos n'espacios pa la memoria.&lt;ref&gt;{{cita web|títulu=Memoria, Verdá y Xusticia|url=http://www.jus.gob.ar/derechoshumanos/memoria-verdá-xusticia.aspx|editorial=Secretaría de Derechos Humanos|fechaaccesu=18 de marzu de 2016}}&lt;/ref&gt;

Los distintos xuicios, que se lleven a cabu dende l'añu [[2007]], realizáronse al traviés de tol país. Les causes más conocíes son: el [[Casu Simón]], [[Batallón 601]], [[Von Wernich]], [[Etchecolatz]], [[Escuela de Mecánica de l'Armada (centru clandestín de detención)|Centru clandestín ESMA]], [[Primer Cuerpu]], [[Plan Cóndor]], [[Masacre de Margarita Belén]], [[Masacre de Trelew]], [[Tercer Cuerpu]] y [[Barreto, Gonçalves y D'Amico]] (desprendimientu de la causa Riveros). Tamién fueron señalalizados 106 llugares que fueren [[Centru clandestín de detención (Arxentina)|centros clandestinos de detención]] y convertíos n'espacios pa la memoria.&lt;ref&gt;{{cita web|títulu=Memoria, Verdá y Xusticia|url=http://www.jus.gob.ar/derechoshumanos/memoria-verdá-xusticia.aspx|editorial=Secretaría de Derechos Humanos|fechaaccesu=18 de marzu de 2016}}&lt;/ref&gt;

L'informe añal de [[Human Rights Watch]] correspondiente a 2015 sintetizó la situación de los derechos humanos n'Arxentina de la siguiente manera:
{{cita| La situación de los derechos humanos n'Arxentina sigue siendo mista. Magar numberoses llibertaes fundamentales tán protexíes, subsisten problemes, como amenaces a la llibertá d'espresión, ausencia de llexislación refecha sobre llibertá d'información, abusos policiales, deficientes condiciones carcelarias, torgues p'aportar a productos y servicios de salú reproductiva, y la falta de proteición de derechos indíxenes.

Arxentina sigue llogrando meyores significatives en materia de derechos de persones LGBT y nel juzgamiento d'abusos cometíos mientres el &quot;terrorismu d'estáu&quot; (1976-1983), magar hubo demorances en dalgunos de los procesos.|[[Human Rights Watch]], 2016&lt;ref&gt;{{cita web|url=https://www.hrw.org/es/world-report/2015/country-chapters/268079|autor=Human Rights Watch|títulu=Arxentina|fecha=2017}}&lt;/ref&gt;}}

Nel añu 2009, sancionóse la Llei 26.485 («Proteición integral pa prevenir, sancionar y erradicar la violencia contra les muyeres nos ámbitos en que desenvuelvan les sos rellaciones interpersonales») qu'amplió nel país la definición de «violencia contra les muyeres»&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.jus.gob.ar/media/3128472/Encuesta%20de%20violencies%20contra%20les%20muyeres%20-%20FINAL%2026-10.pdf |títulu=Estudio Nacional sobre Violencies contra les muyeres |publicación=Direición Nacional de Política Criminal en Materia de Xusticia y Llexislación Penal |editorial= |fecha= | otros=Tamién lo fixo con al respeutive de les enunciaciones de los organismos internacionales, categorizándola como “toa conducta, aición o omisión, que de manera direuta o indireuta, tantu nel ámbitu públicu como nel priváu, basada nuna rellación desigual de poder, afecte la so vida, llibertá, dignidá, integridá física, psicolóxica, sexual, económica o patrimonial, como asina tamién la so seguridá personal” }}&lt;/ref&gt; 

En 2015 foi promulgada la llei que dispón la creación del ''Cuerpu d'Abogaes y Abogaos pa Víctimes de Violencia de Xéneru'' (Llei n° 27.210). Tamién foi sancionada la llei 26.842, qu'amplía les condenes pa los delitos de trata, acelera'l procesu xudicial, esanicia'l consentimientu de la víctima como elementu exculpable pal responsable de promover la prostitución y esplotar a la víctima, y crea un Conseyu Federal pa la llucha contra tratar y un Comité Executivu pa l'asistencia a la víctima.&lt;ref&gt;{{cita web|autor=Fondu de muyeres del sur|títulu=Arxentina: Nueva Llei contra tratar de persones|url=http://www.mujeresdelsur.org/sitio/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=1447&amp;catid=1&amp;Itemid=112&amp;lang=es|fechaaccesu=23 de mayu de 2013|fecha=23 de xineru de 2013|idioma=español}}&lt;/ref&gt;

Dende'l Ministeriu públicu fueron creaes cinco procuraduría pa combatir el crime entamáu dende distintes árees especializaes, como la llavadura de dineru, el narcotráficu, la violencia institucional, crímenes contra la humanidá, trata de persona. Foi aprobada la Llei 26.364 de Prevención y Sanción de Tratar de Persones y Asistencia a les sos Víctimes.&lt;ref&gt;[http://www.infoleg.gov.ar/infolegInternet/anexos/140000-144999/140100/norma.htm Prevención y Sanción de Tratar de Persones y Asistencia a les sos Víctimes] Llei 26.364 Sancionada: 9 d'abril de 2008. Promulgada: 29 d'abril de 2008&lt;/ref&gt; y darréu la Llei 26.485 de Proteición integral pa prevenir, sancionar y erradicar la violencia contra les muyeres, promulgada'l día 1 d'abril de 2009.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://servicios.infoleg.gob.ar/infolegInternet/anexos/150000-154999/152155/norma.htm |títulu=Ley de proteición integral pa prevenir, sancionar y erradicar la violencia contra les muyeres nos ámbitos en que desenvuelvan les sos rellaciones interpersonales |publicación=InfoLeg - Información Llexislativa |fecha=1 d'abril de 2009 }}&lt;/ref&gt; 

En [[2013]], el Senáu convirtió por unanimidá en llei un proyeutu del Poder Executivu qu'inclúi la reconocencia y resarcimiento a les víctimes de los atentaos y bombardeos asocedíos del 16 de xunu al 16 de setiembre de 1955, conocíu como [[Bombardéu de la Plaza de Mayu]]. La midida tamién reconoz a los militares que sufrieron represalies o fueron daos de baxa por non sumase al bombardéu mientres la dictadura autodenominada &quot;Revolución Llibertadora&quot;.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://web.archive.org/web/20160624081446/http://archivo.losandes.com.ar/notas/2009/11/25/un-458737.asp |títulu=Van Indemnizar a les víctimes del bombardéu a Plaza de Mayu en 1955 |publicación=Loa Andes |editorial= |fecha=25 de payares de 2009 }}&lt;/ref&gt; Les víctimes sobrevivientes recibieron homenaxes del [[Archivu Nacional de la Memoria]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://web.archive.org/web/20171223042601/http://www.laprovinciabsas.com.ar/homenaxe-a-les-victimas-del bombardéu-a-plaza-de-mayu-de-1955/ |títulu=Homenaxe a les víctimes del bombardéu a Plaza de Mayu de 1955 |publicación= La Provincia BsAs |fecha=11 de xunu de 2013}}&lt;/ref&gt; 

En 2015 promulgó una llei d'indemnización pa los sobrevivientes y familiares de víctimes del atentáu a la AMIA. 
La norma foi publicada nel Boletín Oficial y foi promulgada pol Decretu 838/2015.&lt;ref name=&quot;AMIA: promulgen la llei d'indemnización a los familiares de les víctimes&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=AMIA: promulgen la llei d'indemnización a los familiares de les víctimes|url=http://www.telam.com.ar/notas/201505/103700-delegacion-d'asociaciones israelites-arxentines-daia-satisfaccion-llei-indemnizacion-victimas-familiares-atentáu-amia.php|axencia=Telam|fecha=2 de mayu de 2015}}&lt;/ref&gt;

== Política de derechos individuales ==
[[Archivu:Enactment of the Egalitarian marriage law.jpg|thumb|Cristina Fernández promulga la llei de Matrimoniu igualitariu]]
[[Archivu:Crowd in support of Gay Marriage 2.jpg|thumb|Vixilia a favor de la llei de matrimoniu igualitariu na madrugada del 15 de xunetu de 2010.]]

Na so xestión, Cristina Fernández impulsó cambeos en temes rellacionaes a los [[derechos personalísimos]]. En 2010 modificóse la llexislación sobre matrimoniu civil dexando que persones del mesmu sexu puedan [[Matrimoniu ente persones del mesmu sexu n'Arxentina|casase y adoptar]]. En dichu año Arxentina convertir nel segundu país d'América en tener esti derechu y el décimu nel mundu. Escontra 2015 el númberu de matrimonios alzárase a más de 10.000 pareyes.&lt;ref name=&quot;A 5 años de la llei de matrimoniu igualitariu, casi 10.000 pareyes casáronse: ¿Qué camudó na familia arxentina?&quot;&gt;{{cita noticia|apellíos1=Dema|nome1=Verónica|títulu=A 5 años de la llei de matrimoniu igualitariu, casi 10.000 pareyes casáronse: ¿Qué camudó na familia arxentina?|url=http://www.lanacion.com.ar/1810125-a-5-anos-de-la llei-de matrimoniu igualitariu-casi-10000-pareyes-casáronse-que-cambéu-en-la familia arxentina|axencia=La Nación|fecha=15 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt; Sanciónase la Llei Nᵘ 26.061 de Proteición Integral de los Derechos de los Neños, Neñes y Adolescentes. 

Un añu dempués modificóse'l Códigu Penal añediendo la pena de prisión perpetua a [[delitos d'odiu]] motivaos pola [[orientación sexual]] y la [[identidá de xéneru]] o la so espresión.&lt;ref&gt;{{cita web|títulu=Llei 26.791|url=http://servicios.infoleg.gob.ar/infolegInternet/anexos/205000-209999/206018/norma.htm}}&lt;/ref&gt;

En 2012 el Congresu aprobó la llei 26.743, denominada d'[[Llei d'identidá de xéneru (Arxentina)|Identidá de Xéneru]] pola cual l'Estáu reconoz el derechu a escoyer la mesma identidá siendo esta una vivencia interna ya individual del xéneru tal como cada persona sentir, que puede corresponder o non col sexu asignáu al momentu de la nacencia, incluyendo la vivencia personal del cuerpu». Ente otres coses esta llei dexa que la persona pueda solicitar un nuevu documentu d'identidá rectificáu, siendo'l mesmu oponible a terceros dende la so emisión.&lt;ref&gt;{{cita web|url= http://www.argentina.ar/temas/historia-y-efemerides/20112-cristina-fernandez-de-kirchner-reglamentu-la llei-de--identidá-de-xenero|títulu= Cristina Fernández de Kirchner reglamentó la Llei d'Identidá de Xéneru|fechaaccesu= 29 de xunetu de 2013|añu= 2012|formatu= webeditorial= arxentina.ar|urlarchivu= https://web.archive.org/web/20131007104813/http://www.argentina.ar/temas/historia-y-efemerides/20112-cristina-fernandez-de-kirchner-reglamentu-la llei-de--identidá-de-xenero|fechaarchivu= 7 d'ochobre de 2013}}&lt;/ref&gt; Dexa que les persones [[transexual|trans]] (travestis, transexuales y transgéneros) sían inscriptas nos sos documentos personales col nome y el sexu d'eleición, amás ordena que tolos tratamientos médicos d'adecuación a la espresión de xéneru sían incluyíos nel Programa Médicu Obligatoriu, lo que garantiza una cobertoria de les práutiques en tol sistema de salú, tanto públicu como priváu.&lt;ref name=&quot;Arxentina aprueba llei de muerte digna ya identidá de xéneru&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Arxentina aprueba llei de muerte digna ya identidá de xéneru|url=http://observadorglobal.com/al-dia/argentina-nueva-llei-de-identidá-de-xenero-y-de muerte digna-32929|axencia=L'observador global|fecha=10 de mayu de 2012}}&lt;/ref&gt; Ye la única llei d'identidá de xéneru del mundu que, conforme los enclinos na materia, non patologiza la condición trans. La norma señala que'l solicitante tendrá de ser mayor de 18 años, y que los trámites d'actualización de los sos documentos van ser gratuitos y ensin necesidá d'intervención xudicial. Coles mesmes, los hospitales públicos y obres sociales tendrán de cubrir los tratamientos hormonales y les ciruxíes de reasignación xenital ensin tener qu'esperar años a qu'un xuez autorizar.
&lt;ref name=&quot;Arxentina aprueba lleis de 'muerte digna' y 'identidá de xéneru&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Arxentina aprueba lleis de 'muerte digna' y 'identidá de xéneru'|url=https://peru21.pe/mundo/argentina-aprueba-ley-muerte-digna-y-identidá-xenero-27772|agencia=Perú 21|fecha=11 de mayu de 2012}}&lt;br&gt;
* {{cita noticia|apellíos1=Rebossio|títulu=Empondero a la llei d'identidá de xéneru|url=http://www.pagina12.com.ar/diario/sociedad/3-194931-2012-05-26.html|percancia=Páxina 12|fecha=26 de mayu de 2012}}&lt;/ref&gt;

Foi creáu'l Centru Integral de Xéneru nes fuercies de seguridá d'[[Arxentina]], coles mires de crear «''espacios d'orientación y asesoramientu en vistes a fortalecer la integración de la muyer y otres cuestiones de xéneru y contemplar les dificultaes que puedan surdir del so insertamientu llaboral''».&lt;ref name=&quot;716764ed&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;9fbf8777&quot; /&gt;

Por aciu el dictame 1.181/11, instruyir a les fuercies policiales y de seguridá federales a respetar la identidá de xéneru, tantu de los axentes de los distintos organismos como de los deteníos y de cualquier ciudadanu que realice un trámite nes sos dependencies, brindando un tratu acorde a la identidá auto percibida a les persones qu'asina lo pidan. Les nueves normes fixeron posible tamién l'aceptación d'oficiales [[travestismu|travestis]], [[transexualidá|transexuales]] y [[tresxéneru]] nes fuercies de seguridá nes cualos taben vedaos.&lt;ref name=&quot;c9747b19&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;8c2c937c&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;8471b447&quot; /&gt;

En 2012 Cristina Fernández foi premiada en [[Suecia]] pola so contribución a los derechos y a la igualdá de persones homosexuales pola [[Asociación Internacional de Lesbianes, Gais, Bisexuales, Trans y intersex]] (Ilga) apurriéndo-y la distinción en [[Estocolmu]].&lt;ref name=&quot;Van Premiar a Cristina n'Estocolmo&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Van Premiar a Cristina pol so apurra a la igualdá lgbt|url=http://www.lavoz.com.ar/ciudadanos/premiaren-cristina-el so-apurra-igualdá-persones-gais#!/|percancia=La Voz|fecha=6 d'avientu de 2012,}}&lt;/ref&gt;

En 2013 foi aprobada la [[Llei de Reproducción Médicamente Asistida|Llei 26.862 de Reproducción Médicamente Asistida]] tamién conocida como o &quot;Llei Nacional de Fertilización Asistida&quot;, promulgada'l 25 de xunu del mesmu añu, por aciu la cual déxense y regulen les más variaes posibilidaes de fecundación ya implantación. Dicha llei inclúi a les muyeres solteres y families homoparentales, demandes impulsaes pola FALGBT.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.elmensajerodiario.com.ar/contenidos/comunidá-homosexual-celebra-fertilizacion-asistida-llei_34387.html|títulu=La comunidá homosexual celebra que la fertilización asistida sía llei|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150531054400/http://www.elmensajerodiario.com.ar/contenidos/comunidá-homosexual-celebra-fertilizacion-asistida-llei_34387.html|fechaarchivu=31 de mayu de 2015 |fecha=5 de xunu de 2013 |publicación=El Mensaxeru Diariu}}&lt;/ref&gt;

En 2014 creóse la Coordinación Nacional de Diversidá Sexual col fin d'impulsar polítiques públiques pa poder promover y garantizar los derechos de les poblaciones LGBT. En 2015, atayóse la prohibición de donar sangre según la orientación sexual de la persona.&lt;ref&gt;{{cita web|títulu=Ministeriu de Salú Resolvimientu 1507/2015|url=https://www.boletinoficial.gob.ar/#!DetalleNorma/132941/20150918|fechaaccesu=15 de mayu de 2017}}&lt;br&gt;
* {{cita web|títulu=Dende güei, los homosexuales van poder donar sangre|url=http://www.lanacion.com.ar/1828320-donaciones-sangre-homosexuales|fecha=16 de setiembre de 2015|fechaaccesu=15 de mayu de 2017}}&lt;/ref&gt;

== Puertos y canales ==
En 2014 el puertu de La Plata, —el terceru por tráficu del país—, foi ampliáu y modernizáu, con una inversión de 420 millones de dólares, lo que dexó ameyorar la so capacidá operativa en 400 mil contenedores per añu y que van ser darréu 800 mil, incorporando 13 grúes d'última xeneración. Amás de la construcción d'un muelle de 600 metros, una estructura de sablera de más de 15 hectárees d'edificios alministrativos y trabayos sobre la canal d'accesu pal ingresu d'embarcaciones. Esta obra ye considerada la obra portuaria más destacada de l'Arxentina y una de les más importantes d'América Llatina.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.minutouno.com/notas/348284-scioli-inaugura-un puertu-la plata |títulu=Scioli inaugura un puertu en La Plata |publicación=Minutouno |fecha= 23 d'avientu de 2014}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.ambito.com/799051-yá-opera-nueva-terminal-del puertu-de-la plata |títulu=Yá opera nueva terminal del puertu de La Plata |publicación=Diariu Ámbitu Financieru |fecha=15 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt; 

Los trabayos contemplaron amás el dragáu de la canal d'ingresu al Puertu, que va pasar de 28 a 34 pies.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.lapoliticaonline.com/nota/67338/ |títulu=Scioli quier inaugurar antes d'ochobre'l nuevu puertu de La Plata |publicación=La Política Online |fecha=5 de febreru de 2013 }}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=https://www.diariopopular.com.ar/provincia/scioli-da-y impulsu-al puertu-la plata-n117988 |títulu=Scioli da-y impulsu al puertu de La Plata |publicación=Diariu Popular |fecha=30 de mayu de 2012 }}&lt;/ref&gt; Darréu sumóse la Terminal de Contenedores pa operar simultáneamente con dos buques Super Post Panamax, 15 hectárees de sablera pa estiba, cola mayor capacidá disponibles nel pais pa contenedores esfrecíos y cuatro [[Grúa pórtico pa contenedores|grúes pórticu]] tipu Super Post Panamax.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.infoplatense.com.ar/nota/2013-12-7-scioli-recorrio-les obres-en-puertu-la plata |títulu=Scioli percorrió les obres en Puertu La Plata |publicación=Infoplatense |fecha=7 d'avientu de 2013 }}&lt;/ref&gt; 

En puertu Belgrano modernizáronse otros elementos que faen al funcionamientu del Dique&amp;nbsp;N°&amp;nbsp;2, colo que l'Armada recuperó una pervalible instalación, que xunto col Dique&amp;nbsp;N°&amp;nbsp;1, van facer# posible l'arreglu de buques d'hasta 220 metros d'eslora y 23 de manga.&lt;ref name=&quot;Rossi inauguró obres&quot;&gt;{{cita noticia|apellíos1=Bouhebent|nome1=Facundo|títulu=Rossi inauguró obres nel Arsenal Naval Puertu Belgrano|url=http://www.telam.com.ar/notas/201505/103849-agustin-rossi--reparaciones-arsenal-naval-puertu-belgrano.html|axencia=Telam|fecha=4 de mayu de 2015}}&lt;/ref&gt; En 2017 tres retayos presupuestarios foi paralizada la recuperación del dique 2 de la base.&lt;ref name=&quot;Ampliu plan de retayos en Defensa&quot;&gt;{{cita noticia|apellíos1=Porfilio|nome1=Gabriel|títulu=Una filtración devela Ampliu plan de retayos en Defensa|url=http://www.infodefensa.com/latam/2017/03/15/noticia-penera-documentu-internu-ministeriu-defensa-arxentín-proponiendo-amplios-retayos.html|percancia=Infodefensa|editorial=Infodefensa|fecha=15 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt;

En 2012 mientres la presidencia de Fernández con una inversión de US$ 7 millones, foi construyida la terminal de cruceros nel puertu de Mar del Plata, con 1600 m² na Escollera Norte, pa recibir turistes internacionales, diches obres fueron en paralelu a la draga Mendoza pa recuperar caláu na canal principal y secundario del puertu ente 2009 y 2012. En 2014 les dragues chines empezaron a afondar la canal esterior ya interior del puertu nuna obra con una inversión de 108 millones de pesos. La obra algamó les canales d'accesu marítimu principal y secundariu, que taben invadíos pol bancu de sable que se recuesta sobre la escollera Sur. Trabayar na canal d'accesu interior. La canal esterior principal pasu a un anchu de solera de 100 metros y una fondura de -11,60 metros. La canal esterior secundariu va tener -10,60 metros, similar a la fondura que se va buscar na zona entemedia ente dambes canales. A la canal interior va llevar a un anchu de 100 metros y va ser dragáu a una fondura de -9,80 metros.&lt;ref name=&quot;La draga empecipió operaciones&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=La draga empecipió operaciones nel puertu de Mar del Plata|url=http://www.comex-online.com.ar/noticias/val/53865/la draga-empecipio-operaciones-en-el puertu-de-mar-del-plata.html|percancia=Tresportes y coemrcio esterior.com|fecha=Julio 17,2014}}&lt;/ref&gt; Tamién na mesma década toma impulsó l'Estelleru Naval Federico Contessi y Cía.S.A., Macro SA. y Grupu Newsan, allugáu en cai B Espigón 4 del Puertu de Mar de Plata.&lt;ref name=&quot;pesqueros d'última xeneración&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Boten dos pesqueros d'última xeneración|url=http://supercampo.perfil.com/2015/09/boten-dos-barcos-pesqueros-de-peracaba-generacion/|axencia=Infocampo}}&lt;/ref&gt;

Depués de munchos años de casi inactividá, el [[Puerto Rosal]] esperimentó una constante crecedera nes sos actividaes. En 2010 establecióse una nueva zona franca, potenciando la exa loxística Coronel Rosales-Bahía Blanca, poniendo en valor los edificios, los galpones, llume, y tolos servicios, que demandó una inversión de $5 millones.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.cronista.com/impresageneral/Con-la-nueva-zona-franca-poténciase-la exa-logistico-Coronel-Rosales-Bahia-Blanca-20101222-0001.html |títulu=Cola nueva zona franca poténciase la exa loxística Coronel Rosales Bahía Blanca |publicación=El Cronista |fecha=22 d'avientu de 2010 }}&lt;/ref&gt; 

Nel puertu de San Nicolás, dende 2013 llevar a cabu la obra que dexó l'allongamientu del Muelle Norte cola construcción d'un pavimentu de formigón armáu nun llargor de 250 metros de muelle. Va Ser aptu pa la carga y descarga de productos siderúrxicos, fertilizantes, sólidos a granel, alcohol etílico y deriváu d'hidrocarburos, con una inversión de 250 millones de pesos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://web.archive.org/web/20170205181120/http://www.realidad24.com/video/obres-pa-el puertu-de-san-nicolas/ |títulu=Obres pal puertu de San Nicolás |publicación=Realidá 24 |editorial= |fecha= 29 de marzu de 2013}}&lt;/ref&gt; 

En 2014 empezaron les obres pa repotenciar el [[puertu de Quequén]] al convertir n'autovía'l tramu de la [[Ruta Provincial 88 (Buenos Aires)|ruta 88]] que xune [[Batán (Buenos Aires)|Batán]] con [[Necochea]] y una nueva ponte sobre'l [[Ríu Quequén Grande|ríu Quequén]] que reemplaza al Escurra, destruyíu polos hinchentes en 1980.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.lapoliticaonline.com/nota/55736/ |títulu=Scioli quier convertir n'autovía la ruta 88 pa potenciar el puertu de Necochea |publicación=La Política Online |fecha=30 de setiembre de 2011}}&lt;/ref&gt; En 2015 empezó la &quot;Ampliación Terminal Puertu de Necochea” con 1,15 hectárees, con una inversión de 5 millones de dólares pa l'ampliación del predio y l'aumentu de la capacidá de la Terminal.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.diario4v.com/necochea/2015/10/15/nidera-invertira-millones-puerto-quequen-9130.html |títulu=Nidera va invertir US$ 5 millones en Puertu Quequén |publicación=Diariu Cuatro Viento |fecha=15 d'ochobre de 2015}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.lanoticia1.com/noticia/güei-scioli-llega-necochea-pa-realizar-importantes-anuncios-pa-puertu-quequen-506106271.html |títulu=Necochea: Scioli robló'l trespasu de Puertu Quequén |publicación=La Noticia 1 |fecha= 25 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt; 

En Santa Cruz foi ampliáu'l principal puertu de dicha provincia llevándolo a 600 m x 300 m, incluyendo un sistema que dexa a los buques llimpiar el so sentina ensin contaminar y un estelleru con dique secu, qu'apurre capacidá operativa pa construyir y reparar buques d'hasta 140 metros d'eslora. Les obres tuvieron un costu de [[Nuevu pesu arxentín|$]] 52.000.000, financiáu pol gobiernu de la Provincia de Santa Cruz. Esta ampliación foi inaugurada por [[Cristina Fernández de Kirchner]] y el gobernador [[Daniel Peralta]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.tiemposur.com.ar/nota/30077-la presidenta-inaugurar%C3%A1-la-ampliaci%C3%B3n-del puertu-caleta-paula |títulu=La Presidenta va inaugurar ampliación del Pto. Caleta Paula |publicación=TiempoSur |fecha=2 d'ochobre de 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;br&gt;
Fueron amestaes al puertu 211 hectárees por aciu compra de tierres, el puertu pasó de 140 metros d'eslora, a 160 metros dada l'allongamientu del muelle principal en 150 metros llegándose con esto a 600 metros de llargor de frente d'atraque na direición Esti Oeste, de dos cofferdams o obres d'entrada, y na escavación de la cortil portuaria, que tien na so cota inferior 250 metros na direición Norte-Sur y 455 metros na direición Esti Oeste. Como parte de la obra d'ampliación, en 2011 construyóse un muelle d'allistamientu en llau sur xuntu al Varaderu y Estelleru, esti frente adicional de 140 metros va dexar cuntar con un frente total d'atraque de 825 metros.

La obra d'ampliación demandó casi cuatro años de trabayu, incorporó un elevador de buques (sincrolift), pa reparar barcos d'hasta 140 metros d'eslora, en cuantes qu'en otra área van construyise navíos. El ministru de la Producción de Santa Cruz, Jaime Álvarez, detalló que la obra amplióse 150 metros hasta algamar los 680 metros totales del muelle.&lt;ref name=&quot;Cristina inaugura obres en Santa Cruz y Santa Fe&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=En campaña, Cristina inaugura obres en Santa Cruz y Santa Fe|url=http://www.radiofueguina.com/pais/2011/10/en-campana-cristina-inaugura-obres-en-santa-cruz-y-santa-fe/|percancia=radio 97.6|fecha=2 d'ochobre de 2011}}&lt;/ref&gt;

Escontra principios de los años 2010, nel [[Puerto Antonio Morán]] empezaba la recuperación d'alredor de 16 hai de tierres ganaes al mar, la construcción d'una segunda dársena, y tamién la instalación de servicios p'atender l'arreglu de buques d'hasta 90 m d'eslora. En [[2011]] empecípiase l'ampliación del puertu que planió una nueva plazoleta fiscal y l'ampliación del muelle por que puedan operar 6 barcos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://web.archive.org/web/20161106055718/http://www.comerciomaritimo.com.ar/index.php/provisores/2602-el puertu-de-comodoro-rivadavia-espera-doblar-la so capacidá operativa |títulu=El puertu de Comodoro Rivadavia espera doblar la so actual capacidá operativa |publicación= Comercio Marítimu |editorial=Diariu de negocios d'esportación ya importación}}&lt;/ref&gt;

== Sistemes de riego ==
Na [[provincia de Mendoza]] modernizóse la Canal Matriz Nuevu Alvear, na llocalidá d'[[General Alvear (Mendoza)|Alvear]], cuenca del [[ríu Atuel]]; el sistema [[Ríu Tunuyán#Cuenca del ríu Tunuyán inferior|Ríu Tunuyán Inferior]], nes ciudaes de [[Junín (Mendoza)|Junín]] y [[San Martín (Mendoza)|San Martín]], que beneficia de manera direuta a 2988 productores y estiéndese nun área de 19.550 hectárees.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.esteonline.com.ar/nota_5480.php |títulu=Inauguren obres hídriques en Junín ya impulsen una bodega pa contratistes |publicación=Esti Online (Mendoza) |autor=Javier Disparti |fecha=24 d'abril de 2013}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url= https://arndiario.com/notas/ver/id/10601/2013-04-16/La+Presidente+inaugura+canal+San+MartiacutenCanal+Norte|títulu=La Presidente inaugura canal San Martín-Canal Norte |publicación= ARN Diariu (Mendoza)|fecha=8 d'abril de 2013}}&lt;/ref&gt; &lt;br&gt;
Inauguróse'l proyeutu Integral del sistema Naciente Chachingo-Pescara, na llocalidá de [[Maipú (Mendoza)|Maipú]] y [[Guaymallén]] que beneficia a 834 productores, nuna superficie de 8.040 hectárees. Llevar a cabu la modernización de Canales Socavón-Frugoni, nes llocalidaes de [[Les Parés (Mendoza)|Les Parés]] y [[Capitán Montoya]], que beneficia a 413 productores nuna superficie de 5.560 hectárees. Estes obres representaron una inversión de más de 500 millones de pesos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.lapoliticaonline.com/nota/69125/ |títulu=Inauguren en Mendoza obres de riego por más de 500 millones |publicación= La Política Online |fecha=24 d'abril de 2013}}&lt;/ref&gt; 

Na [[provincia de Salta]] llevar a cabu la optimización del área de riego de [[Colonia Santa Rosa (Salta)|Colonia Santa Rosa]], nuna estensión de 51 km de canales qu'abastecen una área d'unes 10 mil hectárees y ameyoren el suministru domiciliariu de los pobladores rurales.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.eltribuno.com/salta/nota/2012-8-29-12-6-0-diez-mil-hectareas-con-riego-en-la colonia |títulu=Diez mil hectárees con riego na Colonia |publicación=El Tribunu (Salta) |fecha=29 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt; 

N'ochobre de 2015 realizóse'l llamáu a llicitación pa la construcción del acueductu Llagu Buenos Aires, obra d'infraestructura que travesando'l norte de la [[provincia de Santa Cruz]] llegaría con suministru d'agua hasta [[Caleta Olivia]],&lt;ref name =&quot;ACUEBSAS&quot;&gt;{{cita web |url=https://www.tiemposur.com.ar/nota/116913-nacion-borro-del presupuestu-2017-l'acueductu-pa-la zona-norte |títulu=Nación borró del presupuestu 2017 l'acueductu pa zona norte |publicación=Tiempo Sur |fecha=21 de setiembre de 2019 }}&lt;/ref&gt; beneficiando a les llocalidaes de [[Puertu Deseyáu]], [[Picu Truncáu]], [[Las Heras (provincia de Santa Cruz)|Las Heras]], [[Jaramillo (Santa Cruz)|Jaramillo]] y [[Ciudá de Perito Moreno|Perito Moreno]], ente otres.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.telam.com.ar/notas/201510/123093-llancen-la-licitacion-pa-la-construccion-de-un acueductu-que-proveera-agua-potable-a-once-llocalidá.html |títulu=Llancen la llicitación pa la construcción d'un acueductu que va aprovir agua potable a once llocalidaes |publicación=Télam |editorial=Axencia Nacional de Noticies |fecha=9 d'ochobre de 2015}}&lt;/ref&gt; La obra nun tuvo oferentes,&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.infoenergia.com.ar/declaren-erma-la-licitacion-pa-la-esperada-obra/ |títulu=Acueductu Llagu Buenos Aires: Declaren erma la llicitación pa la esperada obra |publicación=Infoenergia |editorial= |fecha=Marzu de 2016}}&lt;/ref&gt; y la [[Presidencia de Mauricio Macri|nueva xestión]] decidió atayar el proyeutu.&lt;ref name =&quot;ACUEBSAS&quot;/&gt;

Na [[provincia de Santiago del Estero]], llevar a cabu en 2011 les obres de reconstrucción del dique Figueroa/Néstor Kirchner, con una inversión de 369 millones de pesos per parte del estáu nacional. Les obres dexen regular l'usu de l'agua recuperando pa la producción agropecuaria unes 30.000 hectárees. Paralelamente llevóse a cabu la construcción de la presa El Cero y el so vertideru, obres de toma sobre la canal Gini y obres de toma pa la canal San Jorge pa impulsar el desenvolvimientu granible agropecuariu na zona centro de la provincia.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://elprogresoweb.com.ar/noticia.php?noticia=2383 |títulu=CFK inaugura'l dique &quot;Nestor Kirchner&quot; |publicación=Diariu El Progresu (Santiago del Estero) |editorial= |fecha=19 d'abril de 2011 }}&lt;/ref&gt;&lt;br&gt;
En 2012, retomóse la construcción del banzáu [[Dique El Bolsón|El Bolsón]], sobre'l [[ríu Albigasta]], que va dexar recuperar pa l'actividá agropecuaria una amplia zona del [[departamentu Choya]], nel sudoeste de la provincia de Santiago del Estero.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.elliberal.com.ar/noticia/27543/volver# a entamar-obra-dique-bolson-tendra-fuerte-impautu-frias |títulu volver# a entamar la obra del dique El Bolsón que va tener un fuerte impautu en Frías |publicación=El Lliberal (Santiago del Estero) |fecha=25 de xineru de 2012}}&lt;/ref&gt; 
En 2014 foi rematáu l'Acueductu del Oeste, que s'estiende dende la represa de [[Banzáu de Ríu Fondu|Ríu Fondu]] hasta la llocalidá de [[Laprida (Santiago del Estero)|Laprida]], que ye la receptora final, depués de percorrer numberoses llocalidaes y paraxes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.diariopanorama.com/noticia/200246/de-vido-gobernadora-inauguraron-acueductu-oeste-linea-500kv |títulu=De Vido y la Gobernadora inauguraron l'Acueductu del Oeste y la Llinia de 500kV |publicación=Diariu Panorama (Santiago del Estero) |fecha=16 de xunu de 2015}}&lt;/ref&gt; L'acueductu de 149,2 quilómetros d'estensión y les sos instalaciones y unidaes hidráuliques y sanitaries accesories brinden suministru d'agua a 20.000 persones de manera direuta y a 90.000 de manera indireuta en zones gustantes a seques.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.ele-ve.com.ar/Cristina-inauguro-l'Acueductu-del Oeste-en-Santiago-del Estero.html |títulu=Cristina inauguró l'Acueductu del Oeste en Santiago del Estero |publicación=alce |fecha=Xunu de 2015}}&lt;/ref&gt; L'acueductu favorez el suministru d'una área d'unes 500.000 hectárees, creando amás meyores na producción ganadera de los departamentos de [[Departamentu Río Fondu|Ríu Fondu]], [[Departamentu Guasayán|Guasayán]], [[Departamentu Capital (Santiago del Estero)|Capital]], [[Departamentu Silípica|Silípica]], [[Departamentu Choya|Choya]] y [[Departamentu Loreto|Loreto]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://cuartopoderweb.com/2015/04/la importancia-del acueductu-del oeste/ |títulu=La importancia del Acueductu del Oeste |publicación= Cuartu Poder (Santiago del Estero) |fecha=5 d'abril de 2015}}&lt;/ref&gt;

Nel distritu de [[Laboulaye]], [[Provincia de Córdoba (Arxentina)|provincia de Córdoba]], inauguró la obra del acueductu de 150 quilómetros ente la llocalidá d'[[Etruria (Arxentina)|Etruria]] y Laboulaye, que demandó un presupuestu nacional envaloráu en 130 millones de pesos, financiaos por entemediu del Ente Nacional d'Obres Hídriques de Saneamientu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.telediariodigital.net/2011/04/cristina-llego-a-cordoba-pa-inaugurar-obres-en-la provincia/ |títulu=Cristina: “Dende'l 2003, Córdoba recibió más de 105 mil millones de peso” |publicación= Telediariu Dixital |fecha=6 d'abril de 2011}}&lt;/ref&gt; La obra afecta una área con una población averada de {{formatnum|50000}} persones.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.etruria.gov.ar/nota_info.php?noticia=24&amp;tipu=noticia |títulu=Foi inauguráu l'acueductu Etruria-Laboulaye |publicación= Municipalidá de Etruria |fecha=16 d'abril de 2011 }}&lt;/ref&gt; 

En [[2010]] foi reconstruyida la [[Central hidroeléctrica Saltu de la Llomba]], sobre'l [[ríu Jáchal]], na [[provincia de San Juan]]. Tratar d'una instalación de producción n'enerxía llétrica del tipu conocíu como &quot;de pasada&quot; —yá que nun provién d'un banzáu— y depués de travesar les turbinas, l'agua utilízase para riego.&lt;ref name=SIE&gt;{{cita web |url=http://www.sieye.com.ar/microcentral-hidraulica-salto-de-la llomba.html |títulu=Microcentral hidráulica Saltu de la Llomba |obra=SIEyE, Servicios d'Inxeniería Llétrica y Electromecánica }}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.mineria.gov.ar/estudios/irn/snjuan/g-41a.asp |títulu=Provincia de San Juan, cuenca del ríu Jáchal |obra=Páxina de la Secretaría de Minería de la Nación Arxentina |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090418125413/http://www.mineria.gov.ar/estudios/irn/snjuan/g-41a.asp |fechaarchivu=18 d'abril de 2009 }}&lt;/ref&gt;

Na [[provincia de Río Negro]] empecipiar en [[Cinco Salto]] la obra de revestimiento de la canal de aducción de la [[Central hidroeléctrica Julián Romero]], en [[Ríu Coloráu (Río Negro)|Ríu Coloráu]] empezó la obra d'arreglu del sistema de riego de la [[Central hidroeléctrica Saltu Andersen]], en [[Barda del Mediu]] empecipióse l'arreglu de les compuertes del [[Dique Ballester]], en [[Cipolletti]] la obra de caltenimientu del revestimiento de la canal de aducción na [[Central hidroeléctrica Cipolletti]] y en [[Campo Grande (Río Negro)|Campo Grande]] la obra de modernización del sistema de riego.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.adnrionegro.com.ar/2015/07/proyeuten-obres-hidraulicas-y-de-saneamientu-por-190-millones-de-peso/ |títulu=Proyeuten obres hidráuliques y de saneamientu por 190 millones de peso |publicación=ADN - Percancia Dixital de Noticies |fecha=24 de xunetu de 2015 }}&lt;/ref&gt; Pal riego na zona del [[Altu Valle del ríu Negru|Altu Valle]] llevar a cabu'l plan pa la Canal Principal de Cinco Salto, con una inversión de más de 46 millones de pesos,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.rionegro.com.ar/region/canal-anovada-en-cinco-salto-antes-de-la-ll-DBRN_7894679 |títulu=Canal anováu en Cinco Salto antes de la llegada de l'agua editorial=Editorial Rio Negru |fecha= 24 d'agostu de 2015}}&lt;/ref&gt; y la impermeabilización de la Canal Principal de Ríu Coloráu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.rionegro.gov.ar/?contID=17520 |títulu=El DPA remató trabayos na Canal Principal de Rio Coloriáu |publicación= Departamento Provincial d'Agües - Río Negru |fecha= 25 d'agostu de 2014}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=https://www.adnrionegro.com.ar/2015/06/anuncien-la-segunda-etapa-de-impermeabilizacion-de la canal principal-saltu-andersen/ |títulu=Anuncien segunda etapa de impermeabilización de la Canal Salto Andersen |publicación=ADN - Percancia Dixital de Noticies |fecha=24 de xunu de 2015}}&lt;/ref&gt;

== Política n'Economía ==

{| class=&quot;toc&quot; border=&quot;1&quot; style=&quot;text-align:center; float:right; clear:all; margin-right:10px; font-size:85%; margin-left:3px; background: #75AADB&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;text-align:center; float:right; clear:all; margin-right:10px; font-size:85%; margin-left:3px; background: #75AADB&amp;quot;}&quot; href
|+'''Poder de compra d'un salariu mínimu de 2003'''
'''contra un salariu mínimu de 2013'''&lt;ref&gt;Relevamiento fechu pol diariu ''[[Ámbitu Financieru]]'' (Buenos Aires) sobre la base de precios de mercáu. Fonte:

Glikman, Andrea (2013): [http://www.ambito.com/diario/noticia.asp?id=701141 «En 10 años, xubir del salariu mínimu gána-y a inflación real»], artículu del 8 d'agostu de 2013 nel diariu Ámbitu Financieru (Buenos Aires).
&lt;br&gt;
* [http://www.lanacion.com.ar/1723645-afiten-el salariu-minimo-en-4400-pesos «Afiten el salariu mínimu en 4400 pesos»], artículu del 1 de setiembre de 2014 nel diariu ''La&amp;nbsp;Nación'' (Buenos Aires).&lt;br&gt;
* [http://www.ieco.clarin.com/nafta-gasoil-reduccion-preciu-kicillof-de_vido-petroleo_0_1271873081.html «Ye oficial: amenorguen 5 % el preciu de les naftes y el gasoil»], artículu del 23 d'avientu de 2014 nel suplementu ''iEco'' del diariu ''Clarín'' (Buenos Aires).&lt;br&gt;
* [http://www.infonews.com/2014/05/30/politica-146831-dende-manana-aumenta-la tarifa-de-los taxis-en-la ciudá-y-nun refuguen-nueves-medríes.php «El Gobiernu del PRO aumentó un 15 per cientu la tarifa de los taxis na ciudá»], artículu del 30 de mayu de 2014 nel diariu ''Infonews'' (Buenos Aires).&lt;/ref&gt;
| colspan=&quot;1&quot; style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; |'''Productu o serviciu'''
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; href=&quot;Operativa Petrina Sur&quot; |'''Agostu de 2003 ($260)'''
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; href=&quot;Xendarmería Nacional&quot; |'''Xineru de 2015 ($4400)'''
|- href=&quot;Ciudá Autónoma de Buenos Aires&quot;
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; |
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; href=&quot;Operativu Centinela&quot; |Preciu |
style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; |Cantidá per sueldu |
style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; |Preciu |
style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; href=&quot;Operativu Escudo Norte&quot; |Cantidá per sueldu
|-href=&quot;Ciudá de Santiago del Estero&quot;
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; |1 L de nafta súper
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; href=&quot;Operativu Vigía&quot; |$1,89
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; |137 llitros
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; href=&quot;Policía Federal Arxentina&quot; |$11,70
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; |376 llitros
|-
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; href=&quot;Arxentina&quot; |1 periódicu |
style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; href=&quot;transexualidá&quot; |$1,80
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; href=&quot;tresxéneru&quot; |144 exemplares
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; href=&quot;Transfobia&quot; |$8
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; href=&quot;Homofobia&quot; |550 exemplares
|-
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; href=&quot;Xendarmería Nacional Arxentina&quot; |Baxada de bandera taxi |
style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; |$1,28
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; href=&quot;prostitución infantil&quot; |203 viaxes
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; |$12,65
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; href=&quot;Eva Giberti&quot; |347,8 viaxes
|-
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; |1 kg de xeláu |
style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; |$22
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; |11,8 kg
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; |$110
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; |40 kg
|-
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; |1/2 kg de yerba
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; href=&quot;Néstor Kirchner&quot; |$1,28
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; |203 paquetes
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; href=&quot;Chile&quot; |$19,75
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; |223,3 paquetes&lt;tr&gt;&lt;td style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot;&gt;1 kg d'azucre&lt;/td&gt;&lt;td style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; href=&quot;Ansés&quot;&gt;$1,32&lt;/td&gt;&lt;td style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; href=&quot;netbook&quot;&gt;196 paquetes&lt;/td&gt;&lt;td style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot;&gt;$7,10&lt;/td&gt;&lt;td style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot;&gt;619,7 paquetes&lt;/td&gt;&lt;/tr&gt;
|- href=&quot;Aduana de Taylor&quot;
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; href=&quot;Buenos Aires&quot; |1 L de lleche |
style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; href=&quot;fotografía&quot; |$1,40
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; href=&quot;pintura&quot; |185 llitros
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; href=&quot;audiovisual&quot; |$8,10
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; href=&quot;Fuerte de Buenos Aires&quot; |440 llitros
|- href=&quot;mural&quot;
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; |1 kg de cenahoria |
style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; href=&quot;Exerciciu plásticu&quot; |$1,30
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; href=&quot;Méxicu&quot; |200 kg
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; href=&quot;David Alfaro Siqueiros&quot; |$6,90
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; |637 kg
|-
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; href=&quot;Aerolíneas Argentinas&quot; |1 kg de llechuga |
style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; href=&quot;Austral Líneas Aéreas&quot; |$0,75
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; |346,6 kg
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; href=&quot;Iberia (aereollinia)&quot; |$12
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; |366 kg
|-
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; |25 fardelinos de té&lt;td style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot;&gt;$1,59&lt;/td&gt;
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; |163 caxes
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; href=&quot;Fábrica Militar d'Aviones&quot; |$5,30
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; href=&quot;Marcelo T. de Alvear&quot; |830,1 caxes
|- href=&quot;Carlos Menem&quot;
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; href=&quot;Lockheed Martin&quot; |1 viaxe en coleutivu en Buenos Aires
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; href=&quot;Nilda Garré&quot; |$0,75
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; |346 viaxes
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; href=&quot;Cámara de Diputaos de la Nación Arxentina&quot; |$3
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; |1466,6 viaxes
|-
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; |1 ómnibus Buenos Aires - Mar del Plata |
style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; href=&quot;Tecnópolis&quot; |$40
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; href=&quot;Villa Martelli&quot; |6,5 viaxes
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; href=&quot;América llatina&quot; |$240
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; href=&quot;xunetu&quot; |13,75 viaxes
|- href=&quot;payares&quot;
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; href=&quot;2011&quot; |Arriendu departamentu promediu |
style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; href=&quot;Polu Científicu Teunolóxicu (Buenos Aires)&quot; |$500
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; href=&quot;Palermo (Buenos Aires)&quot; |0,52
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; href=&quot;Pesu arxentín (moneda)&quot; |$3000
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; |1,5
|- href=&quot;Bec.Ar&quot;
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; href=&quot;bioteunoloxía&quot; |Universidá privada |
style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; href=&quot;nanoteunoloxía&quot; |$400
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; href=&quot;Teunoloxíes de la información y la comunicación&quot; |0,65
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; |$3500
| style=&quot;background: #F0F8FF;&quot; data-ve-attributes=&quot;{&amp;quot;style&amp;quot;:&amp;quot;background: #F0F8FF;&amp;quot;}&quot; href=&quot;Institutu Nacional de Teunoloxía Agropecuaria&quot; |1,25
|}
La [[política económica]] que sigue ye expansionista. El [[PIB]] per cápita para [[2011]] midíu en [[paridá de poder adquisitivu]] d'[[Dólar d'Estaos Xuníos|USD]] 17&amp;nbsp;376, ye'l más altu d'[[América Llatina]].&lt;ref&gt;[http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2011/02/weodata/weorept.aspx?sy=2009&amp;ey=2016&amp;scsm=1&amp;ssd=1&amp;sort=country&amp;ds=.&amp;br=1&amp;pr1.x=49&amp;pr1.y=10&amp;c=213%2C263%2C268%2C273%2C218%2C278%2C223%2C283%2C228%2C288%2C233%2C293%2C238%2C243%2C248%2C253%2C298%2C258%2C299&amp;s=PPPPC&amp;grp=0&amp;a= FMI - Report for Selected Countries and Subjects]&lt;/ref&gt;
Mientres la so presidencia tamién se rexistra un aumentu de la Inversión Bruta Interna Fixa: en [[2009]] representó'l 20,6% del [[PBI]] Creció fuertemente en 2010 y 2011, escontra'l 2012 algamó'l nivel récor del 24.1% del [[PBI]], rematando l'añu en 25.1% del PBI.&lt;ref name=&quot;bcra&quot;&gt;{{cita web |url=https://web.archive.org/web/20130513113640/http://www.bcra.gov.ar/pdfs/indicadores/Radar.pdf|títulu=Arxentina: RADAR Macroeconómicu}}&lt;/ref&gt;
El nivel promediu d'inversión, qu'ente 1993 y 2001 foi del 19 % del PBI, esguiló a una media del 22,5 per cientu ente 2006 y 2011, con un picu del 24,5 % en 2011.&lt;ref name=&quot;bcra&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.pagina12.com.ar/diario/suplementos/cash/17-6771-2013-05-01.html|títulu=Reindustrialización |autor= Mariano Kestelboim |publicación=Diariu Páxina/12 |fecha=28 d'abril de 2013 }}&lt;/ref&gt;

La [[política cambiaria]] consiste en caltener un [[dólar d'Estaos Xuníos]] alto. Pela so parte, la [[política fiscal]] representa una [[presión tributaria]] percima de la [[Media aritmética|media]] de Llatinoamérica.&lt;ref&gt;{{cita web
|url= http://tiempo.elargentino.com/notas/menos-presion-tributaria-que-brasil
|títulu= Menos presión tributaria qu'en Brasil.
|fechaaccesu= 26 d'agostu de 2011
|añu=2010
|formatu= web
|editorial= Diariu [[Tiempu Arxentín (diariu de 2010)|Tiempu Arxentín]]}}&lt;/ref&gt; Mientres el so xestión reformó la Carta Orgánica del Bancu Central pa restituyi-y al organismu'l so rol de promotor de crecedera y emplegu, tal como fuera afiguráu na Carta Orgánica aprobada pola llei 20539 de 1973.&lt;ref&gt;[http://rielfm.com.ar/2010.09.08,osuna-empondero-la-gestion-de-marcu-del-pont-en-el-bcra,31687,imprimir.htm Osuna emponderó la xestión de Marcó del Pont nel BCRA]&lt;/ref&gt;

El&amp;nbsp;[[PIB]]&amp;nbsp;per cápita pa 2011 midíu en [[paridá de poder adquisitivu]] de [[dólares d'Estaos Xuníos]]&amp;nbsp;17&amp;nbsp;376, foi'l más altu d'[[América Llatina]].&amp;nbsp;&lt;sup&gt;[[Hestoria económica d'Arxentina#cite note-166|165]]&lt;/sup&gt;&lt;br&gt;
Nos niveles de [[Desemplegu n'Arxentina|desemplegu]] reparar una constante baxa mientres esti periodu: 17,3% 2003; 14,8% en 2004; 11,6% en 2005; 8,7% en 2006; 7,9% en 2008.&amp;nbsp;&lt;sup&gt;[[Hestoria económica d'Arxentina#cite note-167|166]]&lt;/sup&gt;
En 2011 el desemplegu baxó al 6.7 per cientu, la tasa tocó un mínimu en 20 años, ye'l nivel más baxu dende ochobre de 1991.&amp;nbsp;&lt;sup&gt;[[Hestoria económica d'Arxentina#cite note-168|167]]&lt;/sup&gt;
Amás, la desigualdá midida al traviés del Coeficiente de Gini amenorgar de 0,534 en 2003&lt;sup&gt;[[Hestoria económica d'Arxentina#cite note-169|168]]&lt;/sup&gt;
a 0,371 en 2013&amp;nbsp;&lt;sup&gt;[[Hestoria económica d'Arxentina#cite note-170|169]]&lt;/sup&gt;
convirtiéndose nel país más igualitariu d'América Llatina.&amp;nbsp;&lt;sup&gt;[[Hestoria económica d'Arxentina#cite note-171|170]]&lt;/sup&gt;

Escontra'l 2011 la Cepal informó que la probeza baxara al 5.7 per cientu y la indigencia al 1.9 per cientu, asitiando a l'Arxentina como'l país con menos probeza de Llatinoamérica y el segundu con menor indigencia.&amp;nbsp;&lt;sup&gt;[[Hestoria económica d'Arxentina#cite note-172|171]]&lt;/sup&gt;La clase media n'Arxentina doblar na última década, destacar amás como'l país llatinoamericanu col mayor aumentu de la so clase media como porcentaxe de la población total, la clase media aumentó nesi periodu de 9.3 millones a 18.6 millones de persones.&amp;nbsp;&lt;sup&gt;[[Hestoria económica d'Arxentina#cite note-173|172]]&lt;/sup&gt;

A partir de la crecedera económica los bancos otra vegada ganaron depósitos: pasaron de $169&amp;nbsp;729 n'avientu del 2006, lo qu'implica una crecedera de más del $618&amp;nbsp;617 millones (aprosimao 117&amp;nbsp;000 millones de dólares) en 2013.&amp;nbsp;&lt;sup&gt;[[Hestoria económica d'Arxentina#cite note-190|189]]&lt;/sup&gt;

La industria automotriz ye'l segundu sector industrial más relevante en términos d'Inversión Estranxera Direuta, nel periodu 2008-2013, rexistróse inversiones por 16&amp;nbsp;900 millones de pesos n'empreses automotrices, empobinaos a la producción de nuevos modelos, ampliación de plantes, desenvolvimientu de provisores y capacitación.&amp;nbsp;&lt;sup&gt;[[Hestoria económica d'Arxentina#cite note-195|194]]&lt;/sup&gt;El sector automotriz, esperimentó mientres la última década una crecedera esponencial de producción de casi'l 400%.&amp;nbsp;&lt;sup&gt;[[Hestoria económica d'Arxentina#cite note-196|195]]&lt;/sup&gt;Solo na industria, el comerciu y los servicios creáronse unes 200 mil nueves empreses.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.infonews.com/2013/04/30/politica-73198-en-el-dia-del trabayador-l'emplegu-crez-al-maximo-de-los-ultimos-40-anos-1-de-mayu---dia-del trabayador.php |títulu=Nel Día del Trabayador, l'emplegu crez al máximu de los postreros 40 años |periódicu=INFONEWS |editorial= |fecha=30 d'abril de 2013 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130502233132/http://www.infonews.com/2013/04/30/politica-73198-en-el-dia-del trabayador-l'emplegu-crez-al-maximo-de-los-ultimos-40-anos-1-de-mayu---dia-del trabayador.php |fechaarchivu=2 de mayu de 2013 }}&lt;/ref&gt;La producción d'automóviles amontar dende los 169.621 vehículos fabricaos en 2003 al récor históricu de 828.771 unidaes en 2011, lo que representó una crecedera del 388%, y que s'afai al 350% de medría a lo llargo de los diez años previos. La industria automotriz ye'l segundu sector industrial más relevante en términos d'Inversión Estranxera Direuta, nel periodu 2008-2013, rexistráronse inversiones por 16.900 millones de pesos n'empreses automotrices, empobinaos a la producción de nuevos modelos, ampliación de plantes, desenvolvimientu de provisores y capacitación.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.telam.com.ar/notas/201305/18173-el sector-automotriz-crecio-en forma esponencial-en peracabar-decada.html |títulu=El sector automotriz creció en forma esponencial na última década |periódicu= Télam - Axencia Nacional de Noticies editorial= |fecha=19 de mayu de 2013}}&lt;/ref&gt; El 25 de Xunu de 2008 coles mires d'otorgar un fortalecimientu de la Industria Nacional, sanciónase la Llei 26.393 de desenvolvimientu y afitamientu del sector Autopartista Nacional que promovía que les terminales tendrán de cumplir col Conteníu Mínimo Nacional nos sos productos, que va ser del 30% p'automóviles y utilitarios, 25% pa vehículos comerciales llivianos, camiones y ómnibus, amás de beneficios impositivos y simplificación de trámites pa les autopartistas.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://servicios.infoleg.gob.ar/infolegInternet/anexos/140000-144999/142170/norma.htm |títulu=Ley 26.393 |publicación=InfoLeg |editorial= |fecha= 4 de xunetu de 2008}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.cpcecba.org.ar/noticias/asi-es-la-nueva-llei-de-fortalecimientu-del-autopartismu/11875/ |títulu=Asina ye la nueva llei de fortalecimientu del autopartismu |publicación=Caxa de previsión Social pa Profesionales en Ciencies Económiques |editorial= |fecha= }}&lt;/ref&gt; 

La Inversión Estranxera Direuta (IED) empobinada a la minería creció a una tasa añal de 47 % ente 2007 y 2012. Los puestos de trabayu, direutos ya indireutos, creaos pola actividá minera pasaron de 79.000 en 2003 a 505.000 en 2013. Nel mesmu periodu los proyeutos d'inversión n'execución pasaron de 18 a 614, ente que la producción de minerales multiplicar por diez.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.telam.com.ar/notas/201305/18155-la-mineria-unu-de-los sectores-que-mas-crecio-ente-2003-y-2013.html |títulu=La minería, unu de los sectores que más creció ente 2003 y 2013 |periódicu=Télam - Axencia Nacional de Noticies editorial= |fecha=19 de mayu de 2013 }}&lt;/ref&gt;

El sector de la construcción y el desenvolvimientu inmobiliariu caltuvo na década 2003-2013 una actividá firme y creciente. Nel añu 2002 la construcción cuntaba con 70.000 emplegaos rexistraos y creció hasta los 380.000 en 2013.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.infonews.com/2013/05/18/economia-76500-construccion-peracabar-decada-foi-la-mas-importante-en-50-anos.php |títulu=Construcción: la última década foi la más importante en 50 años |periódicu=Infonews |editorial= |fecha=18 de mayu de 2013 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140502002700/http://www.infonews.com/2013/05/18/economia-76500-construccion-peracabar-decada-foi-la-mas-importante-en-50-anos.php |fechaarchivu=2 de mayu de 2014 }}&lt;/ref&gt; Paralelamente, el sector industrial de producción d'electrodomésticos amosó importantes meyores, llegando en dellos rubros a producciones récor.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.diariobae.com/diario/2013/04/26/27676-los fabricantes-de-lavarropas-proyeuten-record-de-produccion.html |títulu=Los fabricantes de lavarropas proyeuten récor de producción periódicu=Diariu Bae |editorial= |fecha=26 d'abril de 2013 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130925185207/http://www.diariobae.com/diario/2013/04/26/27676-los fabricantes-de-lavarropas-proyeuten-record-de-produccion.html |fechaarchivu=25 de setiembre de 2013 }}&lt;/ref&gt;

Respectu al sector agropecuariu la soya, que se constituyó nel principal cultivu d'Arxentina, algamó na temporada 2009/2010 una collecha récor de 52 millones de tonelaes, la producción de maíz paso de 23,7 millones de tonelaes producíes na temporada 2010/2011 al récor de 25 millones pa la temporada 2012/2013.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.telam.com.ar/notas/201305/18158-en peracabar-decada-argentina-rexistro-colleches-record-y-volvio-a-ser-potencia-agroalimentaria.html |títulu=Na última década, Arxentina volvió ser potencia agroalimentaria |periódicu=Télam - Axencia Nacional de Noticies editorial= |fecha=19 de mayu de 2013}}&lt;/ref&gt; Esta crecedera nel sector agropecuariu tamién se vio retrucáu en cultivos menores, como l'arroz y la cebada, qu'algamaron producciones cercanes a les 2 millones de tonelaes nel primer casu, y de 5 millones nel segundu.

Mientres la so xestión la industria testil creció un 9&amp;nbsp;% en 2009 y un 16&amp;nbsp;% nel 2010.&lt;ref&gt;«[https://web.archive.org/web/20150208195331/http://www.comunidadtextil.com/news1/2011/02/la industria testil-argentina-llogru-record-de-produccion/ «La industria testil arxentina llogró récor de producción»], artículu de febreru de 2011 nel sitiu web ''Comunidá Testil''. Consultáu'l 24 de febreru de 2011.&lt;/ref&gt; Nel añu 2010 la producción industrial creció un 9.7&amp;nbsp;%, principalmente impulsada pola espansión del 40.6&amp;nbsp;% na industria automotriz. La medría de la venta por unidaes n'avientu de 2010, favoreció l'aumentu del 34.4&amp;nbsp;% na facturación, qu'algamó un total de 7443.9&amp;nbsp;millones de pesos.&lt;ref&gt;[http://www.lanacion.com.ar/1344744-la-produccion-industrial-crecio-97-en-2010 «La producción industrial creció 9.7&amp;nbsp;% en 2010»], diariu ''La Nación''. Consultáu'l 5 d'abril de 2014.&lt;/ref&gt; La producción de cementu triplicar en 12&amp;nbsp;años, pasando de cuatro&amp;nbsp;millones de tonelaes a dolce&amp;nbsp;millones.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=La producción de cementu triplicar en doce años|url=http://www.infonews.com/2014/06/29/economia-151477-la-produccion-de-cementu-triplicar en-doce-ano.php|fechaaccesu=26 de febreru de 2018|periódicu=INFOnews|idioma=es}}&lt;/ref&gt;

En 2011 presentóse'l Plan Estratéxicu Industrial 2020,&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=La Presidenta presentó'l Plan Estratéxicu Industrial 2020|url=https://www.casarosada.gob.ar/informacion/archivo/25441-la presidenta-presento-el plan-estrategico-industrial-2020|fechaaccesu=26 de febreru de 2018|periódicu=Casa Rosada|idioma=es-es}}&lt;/ref&gt; que proponía midíes p'aumentar la productividá de los principales sectores de la industria arxentino:&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.uba.ar/archivos_secyt/image/Plan%20Estrat%C3%A9gico%20Industrial%202020(1).pdf|títulu=Plan Estratéxicu Industrial 2020|sitiuweb=Resume PIUBAD - UBA}}&lt;/ref&gt;Mientres la so xestión impulsó distintes llexislaciones sobre incentivos industriales: llei de promoción del software,&lt;ref&gt;{{Cita noticia|apellíos=Olveira |nome=Dolores |títulu=Más de 300 empreses van buscar los beneficios de la llei de software|url=https://www.cronista.com/economiapolitica/-Mas-de-300-empreses-buscaren-los beneficios-de-la llei-de-software-20140307-0056.html|fechaaccesu=26 de febreru de 2018|periódicu=El Cronista|idioma= |fecha=7 de marzu de 2014}}&lt;/ref&gt; llei de promoción a la integración de autopartes, programa de desenvolvimientu de provisores pa la industria de petroleu, gas y minería, programa d'adautación competitiva de Pymes, merque municipal, ente otros. Foi una activa negociadora nel ámbitu del [[Mercosur]] y los alcuerdos [[Asociación Llatinoamericana d'Integración|ALADI]] y billaterales con China ya India. 

==== Política pa Pymes ====

En 2011 foi llanzáu pol Ministeriu d'Industria'l Programa d'Accesu al Creitu y Competitividá (PACC), pa financiar estudios de mercáu internu y esternu, investigación, diseñu y desenvolvimientu de nuevos productos y servicios, inxeniería d'infraestructura granible, certificación de normes calidable, desenvolvimientu y implementación de software, planes estratéxicos, desarrollos teunolóxicos ya innovadores, ente otros.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.casarosada.gob.ar/informacion/archivo/25176-programa-de-accesu-al-credito-y-competitividá-pacc- |títulu=Programa d'Accesu al Creitu y Competitividá (PACC) |publicación= Casa Rosada |editorial= Presidencia de la Nación |fecha=16 de xunu de 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www1.hcdn.gov.ar/dependencies/dselectronicos/actes/2007/125OT17_01_R29.pdf|títulu=125ᵘ Periodu Llexislativu Ordinariu. 17ᵘ Sesión Tables. 29ᵘ Xunta Expediente 2843-D-06.|fechaaccesu=17 de xunu de 2009|autor=Cámara de Diputaos de la Nación|fecha=28 de payares de 2007|editorial=Cámara de Diputaos de la Nación}}&lt;/ref&gt;

El 9 d'avientu de 2009 llanzóse'l Fondu Nacional de Desenvolvimientu pal Micro, Pequeña y Mediana Empresa (Fonapyme) un fideicomiso estatal destináu a financiar proyeutos d'inversión granible en pequeñes y medianes industries. En 2015, el Fonapyme daba dende 1,5 millón de pesos hasta 7 millones de pesos pa financiar proyeutos de pymes. En 2010, esti preséu financió 121 proyeutos por 34 millones de pesos, centrándose na actividá industrial (91%).&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.cronista.com/impresageneral/10-Entrugues-sobre-los-creditos-Fonapyme-20101209-0037.html |títulu=10 Entrugues sobre los creitos Fonapyme |publicación=El Cronista |fecha=9 d'avientu de 2010 }}&lt;/ref&gt; 

El mesmu añu creóse'l Réxime de Bonificación de Tases, que subsidiada la tasa d'interés de los préstamos bancarios que les pymes pertenecientes a los sectores d'Industria, Comerciu, Construcción y Servicios ciscaben a bancos públicos y privaos pa capital de trabayu, inversiones granibles y demás.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://copal.org.ar/wp-content/uploads/2015/06/sspf.pdf|títulu=Programes d'Asistencia Financiera pa PYMES editorial= Secretaría de la Pequeña y Mediana Empresa y Desenvolvimientu Rexonal |páxina=10 }}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=https://www.eldestapeweb.com/esclusivu-el plan-del gobiernu-destruyir-les pymes-y-beneficiar-los bancos-n39873 |títulu= El plan del Gobiernu pa destruyir a les pymes y beneficiar a los bancos |publicación= El Destape |autor=Jonathan Heguier |fecha=25 de febreru de 2018}}&lt;/ref&gt; 

En 2010 impleméntase'l Monotributu Social, una nueva categoría tributaria que-yos facilitaba a los entamadores de la economía social la so inclusión al mercáu formal, por aciu la facturación de los sos productos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.desarrollosocial.gob.ar/wp-content/uploads/2015/07/Llei-N---26.565.pdf |títulu=Ley N° 26.565 |editorial=Ministeriu de Desenvolvimientu Social |fecha=21 d'avientu de 2009 }}&lt;/ref&gt; D'esta manera, apuerten a una obra social y al sistema previsional. Nel añu 2012 ampliáronse estes midíes, al traviés de: costo cero del Monotributu pa tomadores de [[microcreitu|microcreitos]] y la exención de los monotributistas sociales nel impuestu sobre los ingresos brutos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.desarrollosocial.gob.ar/wp-content/uploads/2015/11/Politicas-Publiques-con Impautu Social-integráu.pdf |títulu=Polítiques Públiques con Impautu Social |editorial=Ministeriu de Desenvolvimientu Social |fecha=Payares de 2015}}&lt;/ref&gt;

=== Aumentu de la inversión estranxera ===

La [[inversión estranxera direuta]] na [[Arxentina]] algamó 9726 millones de dólares en [[2008]], esperimentando una gran crecedera con respectu al promediu del periodu [[2004]]-[[2007]] de 5350 millones de dólares.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.unsam.edu.ar/escueles/economia/oem/pdf/oem21.pdf |autor=Jorge Remes Lenicov |enllaceautor=Jorge Remes Lenicov |títulu=La Inversión Esterna Direuta n'América Llatina y nel mundu |publicación=Observatorio de la Economía Mundial - Boletín N° 21 |editorial=Escuela d'Economía y Negocio - Universidad Nacional de San Martín |fecha=2015 |páxina=5}}&lt;/ref&gt; 

Nel primer semestre de 2012, los ingresos de IED al país fueron un 42% superiores a los d'igual periodu de 2011.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://tiempo.infonews.com/2012/11/17/editorial-91055-el papel-de-la-inversion-estranxera-direuta-en-america-latina.php|títulu=El papel de la inversión estranxera direuta n'América llatina fecha= 17 de payares de 2012 |autor= Eugenia Aruguete |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20121119011626/http://tiempo.infonews.com/2012/11/17/editorial-91055-el papel-de-la-inversion-estranxera-direuta-en-america-latina.php |fechaarchivu=19 de payares de 2012}}&lt;/ref&gt;
Mientres l'añu 2012 la inversión estranxera direuta llegó a 12&amp;nbsp;551 millones de dólares, la cifra más alta del periodu 2002-2012. Rexistró un aumentu del 27% respectu del 2011, frente a una crecedera de 6,7% del restu d'[[América Llatina]].&lt;ref name=&quot;La inversión estrayxera aumentó un 27% en 2012&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=La inversión estrayxera aumentó un 27% en 2012|url=http://www.diariobae.com/diario/2013/05/15/28489-la-inversion-estranxera-direuta-en-l'argentina-aumento-un-27-en-el-2012.html|axencia=BAE|fecha=13 de mayu de 2013}}&lt;/ref&gt;

La midíes impulsaes pol gobiernu afalaron la reinversión de ganancies nel mercáu internu arxentín, qu'algamaron en 2012 los 7984 millones de dólares, más del doble qu'en 2011.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.elmundo.es/america/2013/05/15/argentina/1368631491.html |títulu= Un añu récor pa la inversión estranxera n'Arxentina tres la espropiación a Repsol |publicación=El Mundo |ubicación=España |fecha=15 de mayu de 2013 |autor=Nazaret Castro}}&lt;/ref&gt; 
Arxentina convertir nel quintu país llatinoamericanu con mayor receición de IED, por detrás de Méxicu (12&amp;nbsp;659 millones) y per delantre de Perú (12&amp;nbsp;240 millones).&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.lapoliticaonline.com/noticias/val/90786-7/cepal-poles torgues-al-envio-de-utilidaes-la-inversion-estranxera-crecio-un-27.html|títulu=Cepal: poles torgues a la unviada d'utilidaes, la inversión estranxera creció un 27% |publicación= La Política Online |fecha=14 de mayu de 2013}}&lt;/ref&gt; Nel últimu añu de xestión kirchnerista, según la CEPAL, na Arxentina los ingresos de IED llegaron a 11.655 millones de dólares, lo que significó un aumentu d'un 130 % respectu del total de 2014.&lt;ref name=&quot;La inversión estranxera cayó en tola rexón pero na Arxentina caltúvose estable&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=La inversión estranxera cayó en tola rexón pero na Arxentina caltúvose estable|url=https://www.pagina12.com.ar/diario/ultimas/20-301844-2016-06-15.html|percancia=Páxina12|fecha=15 de xunu de 2016}}&lt;br&gt;
* {{cita noticia|apellíos1=Grasu|nome1=Genaro|títulu=La inversión estranxera caltúvose estable na Arxentina y cayó na rexón|url=http://www.infonews.com/nota/202354/la-inversion-estranxera-caltúvose-estable|axencia=Infonews|fecha=28 de mayu de 2015}}&lt;/ref&gt;

=== Política llaboral ===
[[Archivu:Cristina Fernández.jpg|miniatura|Cristina Fernández en 2008 mientres el so primer periodu.]]
La política llaboral del Gobiernu de Cristina Kirchner consistió n'afondar la [[negociación coleutiva]] pa regular les [[rellaciones llaborales]], política empecipiada pol presidente Néstor Kirchner. Nel periodu 2003/2014 col Plan Nacional de Regularización del Trabayu (PNRT) se fiscalizaron cerca de 1,4 millones d'establecimientos qu'incluyíen a más de 4 millones de trabayadores inspeccionaos. Mientres el periodu 2003 – 2014 la cobertoria de los emplegadores aseguraos amontóse un 100 % y los trabayadores cubiertos aumentaron un 88 %. Llegóse al récor históricu de casi 9 millones de trabayadores cubiertos pol sistema. En materia de negociación coleutiva pasar de homologar 200 convenios básicamente d'empreses, hasta rexistrar en 2014 cerca de 2000&amp;nbsp;alcuerdos d'actividá y d'empresa. Más del 90 % de los convenios realizar por caña d'actividá económica (y subrama) y los restantes por empresa. Coles mesmes consiguióse la que la cantidá de trabayadores rexistraos sía la mayor en 38 años, anque reconoz que más del 30 % de la [[población activa]] siguen en condiciones precaries. El salariu mínimu creció 1338 % en 10&amp;nbsp;años, siendo según la presidenta un salariu testigu» yá que «tolos convenios tán percima». Ente otres polítiques destáquense los microcreitos pa empresarios ―320&amp;nbsp;000 hasta 2013― y el [[Plan Arxentina Trabaya]] ―qu'amontó la cantidá de cooperatives en más de 6600―.&lt;ref&gt;{{Cita web |url= http://www.trabajo.gov.ar/left/estadisticas/descargas/negColectiva/200803T_negociacionColectiva.pdf |títulu= Estáu de la negociación coleutiva, tercer trimestre |fechaaccesu=9 de febreru de 2009 |autor= Direición Xeneral d'Estudios y Formulación de Polítiques d'Emplegu |añu= 2008 |editorial= Ministeriu de Trabayu, Emplegu y Seguridá Social}}&lt;/ref&gt;
Tamién s'aumentar les indemnizaciones por [[siniestralidá llaboral|accidentes de trabayu]], modificando'l réxime llegal y esaniciando el tope máximu qu'impunxera la llexislación anterior.&lt;ref name=&quot;cfk2013-05-01_01&quot;&gt;[http://www.casarosada.gob.ar/images/stories/video/cfk-010313-1.flv «Cristina Fernández de Kirchner ante'l Congresu de la Nación Arxentina na apertura del periodu de sesiones ordinaries 2013»], artículu del 1 de marzu de 2013 nel sitiu web oficial Casa Rosada (Buenos Aires). Consultáu'l 4 d'agostu de 2013.&lt;br&gt;
* {{Cita web |url= http://www.infoleg.gov.ar/infolegInternet/anexos/155000-159999/159765/norma.htm |títulu= Decreto 1694/2009 |fechaaccesu=15 de payares de 2009 |autor=Poder Executivu Nacional |fecha=5 de payares de 2009 |editorial= Infoleg}}&lt;/ref&gt;

Ente l'añu 2002 y 2010, reparóse una medría del 66% de trabayadores rexistraos, ente que nos periodos previos, dende 1974 hasta 2002, l'aumentu llegó apenes a ser ente 12% y del 15%. Esti aumentu de los emplegos rexistraos fixo recular al emplegu &quot;en negru&quot; o non rexistráu, del 50% que representaba nel añu 2002 a un 35% en 2010.

[[Archivu:Monthly_indicator_of_industrial_activity_of_Argentina_between_2007-12_and_2012-11.svg|link=https://es.wikipedia.org/wiki/Fichero:Monthly_indicator_of_industrial_activity_of_Argentina_between_2007-12_and_2012-11.svg|miniatura|[[Serie temporal|Serie]] [[Estacionalidad|desestacionalizada]] del [[estimador]] mensual de l'actividá industrial. Base 2006 = 100. Reparar que creció hasta llegar al so máximu en marzu de 2012 con un 35 % más d'actividá industrial.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20110912093446/http://www.indec.gob.ar/argentinaencifras/argentina_en cifres combináu.asp?indice=0 Arxentina en cifres] periodicidad mensual, serie Estimador Mensual Industrial (EMI), nivel xeneral desestacionalizado; publicáu nel sitiu web del Indec. Consultáu'l 5 de febreru de 2013.&lt;/ref&gt;]]

En 2014 promulgóse la llei de promoción del trabayu rexistráu, pola cual seríen destinaos 4150 millones de pesos en beneficios pa los emplegadores, de los cualos el 65 % taríen dirixíos a les [[microempresa|microempreses]] p'afalales a rexistrar a los sos trabayadores.&lt;ref name=&quot;Cristina Kirchner robló un proyeutu de llei de promoción del trabayu rexistráu&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Cristina Kirchner robló un proyeutu de llei de promoción del trabayu rexistráu|url=http://www.lanacion.com.ar/1680826-la presidenta-roblo-un-proyecyo-de-llei-de-promocion-del trabayu-en-la-inauguracion-del-salon-de-los pueblos orixinarios|percancia=La Nación|fecha=14 d'abril de 2014}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://servicios.infoleg.gob.ar/infolegInternet/anexos/230000-234999/230592/norma.htm |títulu= Ley de Promoción del Trabayu Rexistráu y Prevención del Fraude Llaboral |publicación=InfoLEG |editorial= Ministeriu de Xusticia y Derechos Humanos - Arxentina |fecha=26 de mayu de 2014}}&lt;/ref&gt; 

Nel añu 2011 la presidenta [[Cristina Fernandez de Kirchner]] alzó al Congresu de la Nación un proyeutu de nuevu Estatutu del Peón Rural, qu'amplía los derechos llaborales de los asalariaos rurales. El proyeutu foi aprobáu polo xeneral por 68 votos a favor y 1 votu en contra. La nueva normativa creó un nuevu réxime previsional qu'amenorga de 65 (60 nel casu de la muyer) a 57 años la edá jubilatoria y a 25 los años d'apurras, ya incorpora una llicencia por paternidá de 30 díes. La llei caltién el réxime de fixación de remuneraciones mínimes determinaes pol Conseyu Nacional de Trabayu Agrariu, que nun van poder ser menores al salariu mínimu vital y móvil, y afita periodos y llugares de pagu. Tamién afita n'ocho hores la xornada llaboral (44 hores selmanales) en llugar de la xornada &quot;de sol a sol&quot; con descansos entemedios, reconoz el pagu d'hores extras, el descansu selmanal y meyor condiciones fayadices d'hixene y seguridá como requisitos básicos de l'actividá.&lt;ref name=&quot;Con tolos derechos de los otros trabayadores&quot;&gt;{{cita noticia|apellíos1=Premici|nome1=Sebastián|títulu=Con tolos derechos de los otros trabayadores|url=https://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-183939-2011-12-22.html|percancia=Páxina 12|fecha=22 d'avientu de 2011}}&lt;/ref&gt; Hasta entós sobre 1,3 millones de peones rurales, más del 80 % atopar na informalidá. La llei dispunxo cuestiones como la xornada llaboral d'ocho hores, terminó col conceutu de &quot;trabayu de sol a sol&quot; y afitó la edá jubilatoria en 57 años.&lt;ref name=&quot;Lleis llaborales&quot;&gt;{{cita noticia|apellíos1=Cufré|nome1=David|títulu=Ley llaborales|percancia=Páxina12|fecha=14 de marzu de 2015}}&lt;/ref&gt; 

En 2013 aprobóse'l Réxime Especial de Contratu de Trabayu de Cases Particulares, que crea un réxime llaboral pa les emplegaes doméstiques, a les que se-yos reconocen los mesmos derechos de los que gocia'l restu de los trabayadores, como vacaciones pagues, llicencia per maternidá y por enfermedá, indemnización per despidu, y una xornada de trabayu de 48 hores selmanales a lo más yá que hasta esi momentu l'antigua llei reconocíalos menos derechos que al restu de los emplegaos, esta llei algama a un millón de trabayadores. Enantes mientres 60 años el serviciu adomo remanar por decretu que consideraba al personal doméstico totalmente distintu al restu de los trabayadores.&lt;ref name=&quot;Promulgen la llei pa emplegaes doméstiques&quot;&gt;{{cita noticia|apellíos1=Arriaga|títulu=Promulgen la llei pa emplegaes doméstiques|url=http://www.lanacion.com.ar/1572054-promulgen-la llei-pa-emplegaes-adomes|axencia=La Nación|fecha=12 d'abril de 2013}}&lt;br&gt;
* {{cita noticia|títulu=Cristina promulgó la llei d'emplegaes doméstiques pa igualar derechos llaborales|url=http://www.lavoz901.com.ar/despachos.asp?cod_des=168996&amp;ID_Seccion=70&amp;fecemi=12/04/2013&amp;Titular=cristina-promulgo-la llei-de-emplegaes-adomes-pa-igualar-derechos-llaborales.html|percancia=La Voz|fecha=12 d'abril de 2013}}&lt;/ref&gt;

En 2003 capacitar en programes del Estáu 15.119 trabayadores, pasando en 2012 a 316.738 trabayadores. En total asistieron a cursos y talleres de formación profesional más de 2.4 millones de trabayadores. Poner en marcha'l Plan Nacional de Regularización del Trabayu (PNRT) por aciu el cual se fiscalizaron 900 mil empreses y más de 3 millones de trabayadores. En 2008 sancionóse la llei 26.390 qu'establez que los neños menores a 16 años tienen el derechu fundamental a nun trabayar. En 2013 sancionóse una llei que tipificó como delitu l'aprovechamientu económicu de los menores, con penes de prisión de 1 a 4 años.&lt;ref name=&quot;Lleis llaborales&quot;&gt;{{cita noticia|apellíos1=Cufré|nome1=David|títulu=Ley llaborales|percancia=Páxina12|fecha=14 de marzu de 2015}}&lt;/ref&gt;

A partir de la Llei 26.364 creóse una ferramienta contra'l trabayu en condiciones de servidume como norma fundamental pal remanar contra'l trabayu esclavu. Desenvolviéronse aiciones de fiscalización y control, cuantimás sobre los sectores que más utilicen esta práutica illegal, el rural y el testil.&lt;ref name =&quot;Una Década&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.trabajo.gob.ar/downloads/destacaos/131104_notes_una-decada-ganada.pdf |títulu=Balance de 2003 a la fecha - Una década de trabayu. Una década ganada. |publicación= Informes especiales |editorial= Ministeriu de Trabayu, Emplegu y Seguridá Social |fecha=25 d'ochobre de 2013 }}&lt;/ref&gt; 

En 2012 sancionóse la Llei de Daños por Accidentes Profesionales en beneficiu y en cuidu de los derechos de los trabayadores. Incorporar al llistáu d'enfermedaes profesionales otres como les hernies, toradures y várices que nun taben y que son frecuentes en distintes actividaes llaborales.&lt;ref name =&quot;Una Década&quot;/&gt; 

En 2012 llanzóse la iniciativa EMPLEARTEC pa fomentar mayor cantidá y meyor emplegu nes árees de software y teunoloxía a nivel nacional, aumentar la competitividá del sector y del restu de sectores granibles; contribuyir a la inclusión social ya insertamientu llaboral; amenorgar la [[fienda dixital]] y contribuyir na construcción d'una sociedá integrada, inclusiva y competitiva, integraos nes metes del Foru de Software dientro del Plan Estratéxicu 2020 y del Plan Estratéxicu de Formación Continua: Innovación y Emplegu 2020. De los 21.000 beneficiarios de los cursos dende l'añu 2006, más del 65% consiguió trabayu o ameyoró la so situación llaboral.&lt;ref name=&quot;Cristina Kirchner llanzó'l programa de formación continua Empleartec&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Cristina Kirchner llanzó'l programa de formación continua Empleartec|url=https://www.elintransigente.com/argentina/2012/10/15/cristina-kirchner-llanzo-programa-formacion-continua-empleartec-151673.html|percancia=L'Intransixente|fecha=15 d'ochobre de 2012}}&lt;/ref&gt;

=== La crisis económica mundial de 2008-2009 ===

La [[crisis económica de 2008-2009]], empecipiada nos [[Estaos Xuníos]], tuvo'l so primer efeutu na Arxentina col aumentu esponencial del preciu internacional de los granos. El 23 de setiembre, nel so discursu na 63ª&amp;nbsp;[[Asamblea Xeneral de la ONX]], la presidenta Fernández denominó a la crisis como'l [[Efeutu Jazz]], aludiendo al so orixe n'[[Estaos Xuníos]], en clara contraposición a les denominaciones que los centros económicos utilizaron pa denominar a les crisis anteriores que s'aniciaben en países emerxentes, como fueron el [[Efeuto Tequila]], [[Efeutu Caipirinha]], el [[Efeutu Arroz]] y el mesmu [[Efeutu Tangu]], como se conoció la crisis arxentina de 1998-2002. La presidenta cuestionó tamién a los «gurúes económicos» que defendíen el modelu económicu estauxunidense y criticaben les midíes anticrisis tomaes polos presidentes [[Eduardo Duhalde]] y [[Néstor Kirchner]], pa ratificar la so adhesión de fondu al enfoque [[desarrollismu|neodesarrollista]] de les mesmes.&lt;ref name=&quot;Les midíes&quot;&gt;{{cita publicación|nome=|apellíu=|enllaceautor=|coautor=|títulu=Cristina Fernández de Kirchner: &quot;Les midíes contracícliques nun son nengún plan B, son pa siguir sosteniendo'l nuesu plan A&quot;|url= http://www.derf.com.ar/despachos.asp?cod_des=244940&amp;ID_Seccion=18|publicación=|editorial= DERF|fecha=27 de xineru de 2001|fechaaccesu=9 de febreru de 2009}}&lt;/ref&gt;

N'ochobre d'esi añu la presidenta punxo en marcha un Comité de Crisis d'altu nivel, pa realizar un monitoreo permanente de la emerxencia y encamentar midíes, integráu pol Xefe de Gabinete, el ministru d'Economía, los presidentes del Bancu Central y de la Comisión Nacional de Valores, y el titular de la AFIP (Alministración Federal d'Ingresos Públicos).&lt;ref name=&quot;comité&quot;&gt;{{cita publicación|nome=|apellíu=|enllaceautor=|coautor=|títulu=Crack financieru internacional. Massa analizó la crisis col comité d'emerxencia|url= http://200.82.82.212/index.php?secc=nota&amp;nid=12012&amp;pagina=2|publicación=|editorial= Crítica|fecha=7 d'ochobre de 2008|fechaaccesu=9 de febreru de 2009}}&lt;/ref&gt;

A partir del 26 de payares, la presidenta Fernández anunció en diverses etapes un plan anticrisis compuestu poles siguiente aiciones:&lt;ref name=&quot;plancrisis1&quot;&gt;{{cita publicación|nome=|apellíu=|enllaceautor=|coautor=|títulu=Cristina llanzó'l plan B» anticrisis y obres públiques por $71&amp;nbsp;000 millones|url= http://www.agrositio.com/vertext/vertext.asp?id=94859&amp;se=1|publicación=|editorial= Agrositio|fecha=26 de payares de 2008|fechaaccesu=9 de febreru de 2009}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;plancrisis2&quot;&gt;{{cita publicación|nome=Guillermina|apellíu=Fossati|enllaceautor=|coautor=|títulu=El plan anticrisis que llanzó la presidenta, so la lente de los analistes y empresarios|url=http://economia.infobaeprofesional.com/notas/75135-El plan anticrisis-que-llanzo-la presidenta-so-la lente-de-los analistes-y-empresarios.html?cookie|publicación=|editorial=Infobae|fecha=26 de payares de 2008|fechaaccesu=9 de febreru de 2009|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090223092156/http://economia.infobaeprofesional.com/notas/75135-El plan anticrisis-que-llanzo-la Presidenta-so-la lente-de-los analistes-y-empresarios.html?cookie|fechaarchivu=23 de febreru de 2009}}&lt;/ref&gt;

* Creación d'un [[Ministeriu d'Industria (Arxentina)|Ministeriu de Producción]].
* Paquete anticrisis integráu por trés ferramientes:
** Moratoria tributaria y amenorgamientu de retenciones pal agru;
** Blanquéu, promoción y sostenimientu del trabayu rexistráu pa les [[pyme]]s;
** Blanquéu y repatriación de capitales.
* Creitos públicos de fomentu a la producción y al consumu, con una asignación de 13&amp;nbsp;200&amp;nbsp;millones de pesos (4400&amp;nbsp;millones de dólares), asignaos al traviés de la banca privada, a baxu interés. Los fondos asignar col siguiente detalle: xeladeres y otros bienes del llar (3500&amp;nbsp;millones de pesos), automóviles (3000&amp;nbsp;millones de pesos), pequeñes y medianes empreses (3000&amp;nbsp;millones de pesos), campu (1700&amp;nbsp;millones de pesos), industria (1250&amp;nbsp;millones de pesos), camiones (650&amp;nbsp;millones de pesos). Nun segundu anunciu asignáronse creitos al turismu ensin interés (330&amp;nbsp;millones de pesos) y de bienes de consumu (200&amp;nbsp;millones de pesos).&lt;ref name=&quot;plancrisis4&quot;&gt;{{cita publicación|nome= Guillermina|apellíu=Fossati|enllaceautor=|coautor=|títulu=Tercer cuota del plan oficial anticrisis|url=http://criticadigital.com/index.php?secc=nota&amp;nid=15533|publicación=|editorial= Crítica|fecha=12 d'avientu de 2008|fechaaccesu=9 de febreru de 2009}}&lt;/ref&gt;
* Plan d'obra pública, por 21&amp;nbsp;000&amp;nbsp;millones de dólares, col fin d'impulsar el restu de la economía y doblar los puestos de trabayu nel sector, creando unos 360&amp;nbsp;000&amp;nbsp;emplegos.

[[Archivu:Cristina Fernandez y Obama.jpg|miniatura|[[Barack Obama]] y Cristina Fernández na xunta del [[G20]] en 2009.]]
El plan foi sofitáu poles dos centrales sindicales ([[Confederación Xeneral del Trabayu de la República Arxentina|CGT]]&lt;ref name=&quot;plancrisis3&quot;&gt;{{cita publicación|nome= Guillermina|apellíu=Fossati|enllaceautor=|coautor=|títulu=Midíes anticrisis / Les repercusiones. La CGT sofita, pero pide doble indemnización y una suma fixa|url=http://www.lanacion.com.ar/nota.asp?nota_id=1077572|publicación=|editorial= La&amp;nbsp;Nación|fecha=5 d'avientu de 2008|fechaaccesu=9 de febreru de 2009}}&lt;/ref&gt; y [[Central de Trabayadores de l'Arxentina|CTA]]), la [[Unión Industrial Arxentina]] qu'arrexunta a los empresarios industriales, y [[CONINAGRO]], qu'arrexunta a les [[cooperativa|cooperatives]] rurales. Foi criticáu pola [[Sociedá Rural Arxentina]] (SRA) y la [[Federación Agraria Arxentina]] (FAA),qu'arrexunten a los propietarios y productores rurales.&lt;ref name=&quot;plancrisis5&quot;&gt;{{cita publicación|nome=|apellíu=|enllaceautor=|coautor=|títulu=Cristina Fernández de Kirchner anuncia un plan de 13&amp;nbsp;200 millones de pesos pa encarar la crisis|url=http://es.wikinews.org/wiki/Cristina_Fern%C3%A1ndez_de_Kirchner_anuncia_un plan_de_13.200_millones_de_pesos_pa_encarar_la crisis
|publicación=|editorial= Wikinews|fecha=5 d'avientu de 2008|fechaaccesu=9 de febreru de 2009}}&lt;/ref&gt;

Pela so parte, n'ochobre de 2008, el [[Fondu Monetariu Internacional]] anunció que decidió nun incluyir a l'Arxentina nel Plan Anticrisis del organismu, «polos sos antecedentes negativos», faciendo referencia a la catástrofe económicu-social carecida mientres la [[Crisis d'avientu de 2001 n'Arxentina|crisis de 1998-2002]], cuando la economía del país yera dirixida d'alcuerdu a les pautes del Fondu.&lt;ref&gt;{{cita publicación|nome=|apellíu=|enllaceautor=|coautor=|títulu=El FMI escluyó a l'Arxentina d'un plan d'ayuda financiera|url=http://www.lanacion.com.ar/nota.asp?nota_id=1064516|publicación=|editorial= La&amp;nbsp;Nación|fecha=5 d'avientu de 2008|fechaaccesu=9 de febreru de 2009}}&lt;/ref&gt;

Por cuenta de que l'Arxentina integra'l [[G20]], Cristina representó al país nos cumes d'esa instancia mundial mientres la [[crisis económica de 2008-2009]]. Ente les midíes propuestes por Cristina destacóse la d'incorporar al G20 a la [[Organización Internacional del Trabayu]] (OIT),&lt;ref&gt;{{cita web |editorial= OIT|fecha= 21 d'abril de 2009|títulu= 90 aniversariu: Arxentina va proponer incorporación de OIT al G20|url=http://www.oit.org.pe/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=2293:90-aniversariu-argentina-propondrncorporacie-oit-al-g20&amp;catid=117:ultimas-noticias&amp;Itemid=1305}}&lt;/ref&gt;
propuesta que se concretó nel tercer cume realizáu en [[Pittsburg]] en setiembre de 2009.&lt;ref&gt;{{cita web |editorial= Infobae|fecha= 1 d'agostu de 2009|títulu= La OIT va participar del G20|url=http://www.infobae.com/contenidos/463772-101275-0-La-OIT-va participar-del-G20}}&lt;/ref&gt;
La presión de Cristina y [[Lula]] nel segundu cume realizáu en [[Londres]] n'abril de 2009, dexó tamién que se quitar de la declaración final la mención emponderadora de la [[flexibilidá llaboral]] que se faía nel borrador del documentu.&lt;ref&gt;{{cita web |editorial= Infobae|fecha= 2 d'abril de 2009|títulu= Brasil y Arxentina llogren escluyir del alcuerdo alusión a flexibilidá llaboral|url=http://www.eleconomista.es/flax/noticias/1142278/04/09/Brasil-y-Arxentina-llogren-escluyir-del alcuerdu-alusion-a flexibilidá llaboral.html}}&lt;/ref&gt;

Paralelamente llanzóse un programa que promovía el recambiu de xeladeres y lavarropas antiguos por modelos nuevos d'industria nacional de gran eficiencia enerxética. Podíen llograse con descuentos d'hasta un 25 % y financiar l'otru 75 % col plan de 12 cuotes ensin interés de . Los electrodomésticos más eficientes, dexaríen abaratar el gastu añal na factura d'eletricidá de los llares y promocionar l'usu responsable de la enerxía. Coles mesmes otres midíes adoptaes fueron la creación del [[Ministeriu d'Industria (Arxentina)|Ministeriu de Producción]], moratoria tributaria y amenorgamientu de retenciones pal agru, blanquéu, promoción y sostenimientu del trabayu rexistráu pa les [[Pequeña y mediana empresa|pymes]], blanquéu y repatriación de capitales y creitos públicos de fomentu a la producción y al consumu, con una asignación de 13&amp;nbsp;200&amp;nbsp;millones de pesos (4400&amp;nbsp;millones de dólares), asignaos al traviés de la banca privada, a baxu interés.

En 2014 llanzóse la llei de proteición al consumidor al pie de un paquete de lleis que teníen como oxetivu brindar ferramientes por que los consumidores conozan los sos derechos, dispongan de mayor información sobre precios y carauterístiques de los bienes y servicios, con una nueva Xusticia del Consumidor pa entainar el resolución de conflictos nes rellaciones de consumu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.telam.com.ar/notas/201409/77455-lleis-de-defensa-del consumidor-conoz-de-que se traten.php |títulu=Ley de Defensa al Consumidor: conocé de qué traten publicación= Télam |editorial=Axencia Nacional de Noticies |fecha=9 de setiembre de 2014}}&lt;/ref&gt;

A pesar de la crisis internacional, el comerciu esterior arxentín y en particular les esportaciones siguieron creciendo fuertemente, les [[Exportación|exportación]] totalizaron en 2008 los 70.589 millones de dólares y les [[Importación|importaciones]] llegaron a 57&amp;nbsp;413&amp;nbsp;millones de dólares, el saldu netu de la balanza comercial foi de 13&amp;nbsp;176&amp;nbsp;millones de dólares.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.iri.edu.ar/publicaciones_iri/anuariu/Anuariu%202009/Amnor/Panorama%20Comercial%20Arxentín%20N%2058%20a%F1o%202008.pdf |títulu=Panorama Comercial Arxentín Nᵘ58 Añu 2008 |obra= |editorial=Institutu de Rellaciones Internacionales - UNLP |fecha=}}&lt;/ref&gt; Nel añu 2009 les esportaciones llegaron a US$ 56.555,&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.cadena3.com/contenido/2010/02/28/47886.asp |títulu=Abrupta cayida de les esportaciones arxentines mientres 2009 |periódicu=Cadena 3 Arxentina |editorial= |fecha=1 de marzu de 2010}}&lt;/ref&gt; en tantu en 2010 engataron 68.500 millones de dólares.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.consultoradni.com/evolucion-d'esportaciones arxentines-2005-2010/ |títulu=Evolución d'Esportaciones Arxentines 2005-2010 |obra= |editorial= |fecha=12 de mayu de 2011 |autor=“DNI” – Desenvuelvo de Negocios Internacionales}}&lt;/ref&gt; algamando en 2011 un récor de US$ 84.295 millones, amontándose un 24% en términos interañales.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.ambito.com/economia/informes_economicos/archivos/Ranking_expo_x_sectore.pdf |títulu=Exportación 2011: pierde terrenal el sector enerxéticu y la producción agrícola esplica'l 62% de la crecedera |obra=Rankings Sectoriales - Esportaciones por Sector editorial= |fecha=6 de marzu de 2012 }}&lt;/ref&gt; Ente 2003 y 2011 hubo una crecedera del 260% nes esportaciones de manufactures d'orixe industrial (MOI), una crecedera d'esportaciones de productos primarios del 212% y 182% de les manufactures d'orixe agropecuariu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.pagina12.com.ar/diario/suplementos/cash/17-6754-2013-04-18.html |títulu=Modelos neolliberales |periódicu=Páxina/12 |editorial= |fecha=18 d'abril de 2013 |autor=Diego Rubinzal}}&lt;/ref&gt;

== Política en Comunicación ==

{{VT|Llei de Servicios de Comunicación Audiovisual}}

Mientres la presidencia de Cristina Kirchner aldericóse y aprobó por sectores oficialistas y opositores la [[Llei de Servicios de Comunicación Audiovisual]] que reemplaza a l'antigua Llei de Radiodifusión 22.285 creada pola [[Procesu de Reorganización Nacional|última dictadura]]. Poco dempués de sancionada la llei, suspendióse judicialmente l'aplicación del Art. 161, qu'impon como llende un añu dende la fecha de reglamentación por que los propietarios de los grandes medios audiovisuales ayenen [[activu (contabilidá)|activos]] p'afaese a la mesma; tres un fallu de la Corte Suprema de Xusticia,&lt;ref&gt;[http://www.prensa.argentina.ar/2012/05/23/30870-la-afsca-afirmo-que-el fallu-de-la corte-ratifica-el-espiritu-plural-de-la llei-de-medios.php «La AFSCA afirmó que'l fallu de la Corte ratifica l'espíritu plural de la Llei de Medios»], artículu del 23 de mayu de 2012 nel sitiu web ''Prensa Arxentina''.&lt;/ref&gt; la llei entró dafechu a valir el 29 d'ochobre de 2013.&lt;ref name=&quot;FLL12&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.pagina12.com.ar/diario/ultimas/20-232398-2013-10-29.html|títulu=La Corte Suprema declaró constitucional la Llei de Medios|fechaaccesu=2 de payares de 2013|fecha=29 d'ochobre de 2013|obra=Diariu Páxina/12}}&lt;/ref&gt;
De resultes de la llei, concediéronse 1000 nueves llicencies de radio y televisión, y creáronse cerca de 100&amp;nbsp;000&amp;nbsp;puestos de trabayu.&lt;ref&gt;{{cita web|url=https://archive.is/20131110232741/http://www.infonews.com/2013/11/03/politica-106803-la llei-de-medios-avanzo-con-mas-de mil nueves-llicencies-de-radio-y-television.php#selection-1047.0-1047.77 |títulu=La Llei de Medios avanzó con más de mil nueves llicencies de radio y televisión|fecha=3 de payares de 2013 |publicación=InfoNews |autor=Franco Mizrahi }}&lt;/ref&gt;

Arxentina atopar en plena migración escontra la [[Televisión Dixital Terrestre|televisión dixital abierta]] y esto, al pie de la nueva llei de medios audiovisuales, dio como resultáu la multiplicación de la cantidá de [[Televisión Dixital Terrestre n'Arxentina|señales audiovisuales]]&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-184575-2012-01-02.html|títulu=La señal que se multiplica|fechaaccesu=1 de setiembre de 2012|fecha=2 de xineru de 2012|obra=Páxina/12}}&lt;br&gt;
* {{cita web|url=http://www.telam.com.ar/nota/32703/|títulu=Reelaboran los pliegos pa concursos públicos pa la televisión dixital abierta|fechaaccesu=1 de setiembre de 2012|fecha=24 de xunetu de 2012|obra=Percancia de Noticies Télam}}&lt;br&gt;
* {{cita web|url=http://tiempo.infonews.com/notas/fines-de-2011-habra-16-nueves-canales-de-television-de-aire|títulu=A fines de 2011 va haber 16 nueves canales de televisión d'aire|fechaaccesu=1 de setiembre de 2012|fecha=3 d'ochobre de 2011|obra=Tiempu Arxentín}}&lt;/ref&gt;
y espacios rellacionaos a la creación estatal de conteníu y demás,&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://edicioncuyo.com/novedades/index/llei-de-medios|títulu=La Llei de Medios en plena vixencia|fechaaccesu=1 de setiembre de 2012|fecha=22 de mayu de 2012|obra=Universidá Nacional de Que'l so}}&lt;br&gt;
* {{cita web|url=http://tiempo.infonews.com/notas/llei-de-medios-empieza-llamáu-concursu-de-llicencies-de-tv-abierta|títulu=Ley de Medios: empieza'l llamáu a concursu de llicencies de TV abierta|fechaaccesu=1 de setiembre de 2012|fecha=12 de payares de 2011|obra=Tiempu Arxentín}}&lt;/ref&gt;
principalmente nel interior del país, onde inda se peracaben productos de la televisión de [[Buenos Aires]].

Otros aspeutos que resalten son l'apaición de dellos nuevos diarios de tirada nacional,&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.elsoldecorrientes.com/noticia.php?numbero=346|títulu=Nuevos medios|fechaaccesu=1 de setiembre de 2012|fecha=|obra=El Sol de Corrientes}}&lt;/ref&gt;
y la despenalización de los llevantos ya inxuries pa espresiones d'interés públicu, tema venceyada a la [[llibertá d'espresión]] y la [[llibertá de prensa]].&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.lanacion.com.ar/1191619-diputaos-aprobo-la-despenalizacion-de-llevantos-y-injuria|títulu=Diputaos aprobó la despenalización de llevantos ya inxuries|fechaaccesu=1 de setiembre de 2012|fecha=28 d'ochobre de 2009|obra=La&amp;nbsp;Nación}}&lt;br&gt;
* {{cita web|url=http://edant.clarin.com/diario/2009/11/20/elpais/p-02044763.htm|títulu=Destaquen la despenalización de los llevantos ya inxuries|fechaaccesu=1 de setiembre de 2012|fecha=20 de payares de 2009|obra=Clarín}}&lt;br&gt;
* {{cita web|url=http://www.pagina12.com.ar/diario/elmundo/4-187772-2012-02-17.html|títulu=La despenalización de la crítica|fechaaccesu=1 de setiembre de 2012|fecha=17 de febreru de 2012|obra=Páxina/12}}&lt;br&gt;
* {{cita web|url=http://www.diariojudicial.com/contenidos/2010/03/05/noticia_0008.html|títulu=La llei que despenalizó los llevantos ya inxuries yá s'aplica: sobreseyeron a un llexislador|fechaaccesu=1 de setiembre de 2012|fecha=4 de marzu de 2010|obra=Diariu Xudicial}}&lt;/ref&gt;
Finalmente, el [[29 d'ochobre]] de [[2013]], cuatro años y diecinueve díes dempués de la promulgación de la Llei de Servicios de Comunicación Audiovisual, la [[Corte Suprema de Xusticia de la Nación (Arxentina)|Corte Suprema de Xusticia]] dictó un fallu final de 392 páxines nel que determinó la validez de los cuatro artículos en cuestión y la constitucionalidá xeneral de la llei. Amás, resolvió que los plazos pal total cumplimientu de la llei atopábense entós vencíos dende'l [[7 d'avientu]] de [[2012]], polo qu'obligaba l'adecuación topárense entepasando la llende de llicencies, dando pasu a l'[[Aplicación de la Llei de Servicios de Comunicación Audiovisual|aplicación efeutiva ya inmediata]] de la totalidá de la Llei de Medios n'Arxentina.&lt;ref name=&quot;FLL1&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.pagina12.com.ar/diario/ultimas/20-232398-2013-10-29.html |títulu=La Corte Suprema declaró constitucional la Llei de Medios |fechaaccesu=2 de payares de 2013 |fecha=29 d'ochobre de 2013 |obra=Diariu Páxina/12}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.infobae.com/2013/10/29/1519730-la corte suprema-declaro-constitucional-la llei medios |títulu=La Corte Suprema declaró constitucional la Llei de Medios |fechaaccesu=2 de payares de 2013 |fecha=29 d'ochobre de 2013 |obra=Diariu InfoBAE}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.clarin.com/politica/Corte-declaro-constitucional-Llei-Medios_0_1019898332.html |títulu=La Corte declaró constitucional la Llei de Medios |fechaaccesu=2 de payares de 2013 |fecha=29 d'ochobre de 2013 |obra=Diariu Clarín}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.lanacion.com.ar/1633615-la corte suprema-declaro-constitucional-la llei-de-medios |títulu=La Corte Suprema declaró constitucional la llei de medios |fechaaccesu=2 de payares de 2013 |fecha=29 d'ochobre de 2013 |obra=Diariu La&amp;nbsp;Nación}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.eltribuno.info/Jujuy/337977-La Corte-declaro-la constitucionalidá-de-la Llei-de-Medios.note.aspx |títulu=Ley de Medios: el fallu completu de la Corte Suprema de Xusticia |fechaaccesu=2 de payares de 2013 |fecha=29 d'ochobre de 2013 |obra=Diariu El Tribunu}}&lt;/ref&gt;

=== Llei de servicios de comunicación audiovisual ===

{{AP|Llei de Servicios de Comunicación Audiovisual}}

Nel añu [[2007]], Cristina Fernández de Kirchner prometió na so plataforma eleutoral presentar un proyeutu de llei de radiodifusión que reemplazara la sancionada pola [[Procesu de Reorganización Nacional|dictadura militar]] nel añu [[1980]]. El puntu fuera incluyíu tamién na plataforma eleutoral de [[Néstor Kirchner]], pero finalmente nun pudo llevase a cabu mientres el so mandatu.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.lanacion.com.ar/nota.asp?nota_id=950222|títulu=La téunica de &quot;copiar/pegar&quot;, clave na plataforma eleutoral del oficialismu|fechaaccesu=20 d'agostu de 2012|fecha=17 d'agostu de 2012|obra=Diariu La&amp;nbsp;Nación}}&lt;/ref&gt;

Dos años más tarde, el [[18 de marzu]] de [[2009]], la presidenta Fernández fixo públicu'l so proyeutu de Llei de Radiodifusión, nun actu realizáu'l [[Teatru Arxentín de La Plata]],&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.eldia.com.ar/edis/20090318/20090318085541.htm|títulu=Cristina: llei va dexar que toos tengan derechu a la espresión|fechaaccesu=19 de setiembre de 2009|fecha=18 de marzu de 2009|obra=Diariu El Día}}&lt;/ref&gt;
proyeutu que tomaba como base los 21 puntos básicos pol derechu a la comunicación consensuaos pola [[Coalición por una Radiodifusión Democrática]],&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20081011051555/http://www.radiografica.org.ar/2008/04/22/la-coalicion-por-una-radiodifusion-democratica-foi-recibida-pola presidenta/ La Coalición por una Radiodifusión Democrática foi recibida pola presidenta]&lt;/ref&gt; un grupu de más de 300 organizaciones sociales, comuñales, de derechos humanos, sindicales y de [[Pequeña y mediana empresa|pequeñes y medianes empreses]] que, tres meses de trabayu en xunto, propunxeron el día [[27 d'agostu]] de [[2004]] una llista de 21 puntos básicos que, según el so criteriu, tenía de tener la nueva llei de [[radiodifusión]] que reemplazara a la sancionada pola últimu dictadura militar.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-41633-2004-09-28.html|títulu=La llei de radiodifusión|fechaaccesu=15 de setiembre de 2012|fecha=28 de setiembre de 2004|obra=Diariu Páxina/12}}&lt;/ref&gt;

Foi unviáu en [[agostu de 2009]] pa reemplazar l'anterior Llei de Radiodifusión del gobiernu ''de facto''. Dichu proyeutu taba basáu nuna propuesta de ventiún puntos que fuera presentada pola [[Coalición por una Radiodifusión Democrática]] en [[2004]] y aldericada mientres un añu en 24 foros que se desenvolvieron a dichu fin en distintos puntos del país. El proyeutu de llei foi presentáu na [[Cámara de Diputaos de la Nación Arxentina|Cámara de Diputaos]] y aprobáu por esta instancia depués de que se-y realizaren más de 100 cambeos, adquiriendo d'esta manera la media sanción. Nel [[Senáu de la Nación Arxentina|Senáu]], foi aprobáu por 44 votos a favor y 24 en contra, convirtiéndose en llei.

Sicasí, el [[Grupu Clarín]] impugnó l'aplicación de cuatro artículo de la Llei (41, 45, 48 y 161) por aciu l'usu de socesives [[Midida cautelar|midíes cautelares]], cuestionando aspeutos que llindaben l'acumuladura de llicencies de televisión por [[Frecuencies de les canales de televisión|aire]] y por [[Televisión per cable|cable]] y qu'obligaben a la desinversión, d'aquellos grupos económicos que se toparen más allá d'eses llimitaciones (ente ellos el mesmu Grupu Clarín). Esta postura de la empresa paralizó la plena aplicación de la Llei mientres más de cuatro años, mientres los que'l Grupu Clarín llogró evitar la so propia adecuación a los artículos 41, 45, 48 y 161, calteniendo nel ínterin la posesión de la totalidá de les sos llicencies de medios de comunicación.

Finalmente, el [[29 d'ochobre]] de [[2013]], cuatro años y diecinueve díes dempués de la promulgación de la Llei de Servicios de Comunicación Audiovisual, y en pasando'l procesu por distintes instancies xudiciales, la [[Corte Suprema de Xusticia de la Nación (Arxentina)|Corte Suprema de Xusticia]] dictó un fallu final de 392 páxines nel que determinó la validez de los cuatro artículos en cuestión y la constitucionalidá xeneral de la llei. Amás, resolvió que los plazos pal total cumplimientu de la llei atopábense entós vencíos dende'l [[7 d'avientu]] de [[2012]], polo qu'obligaba l'adecuación y consecuente desinversión d'aquellos [[Grupu d'empreses|grupo económicos]] que se toparen entepasando la llende de llicencies, poniendo fin al llargu discutiniu xudicial y dando pasu a l'[[Aplicación de la Llei de Servicios de Comunicación Audiovisual|aplicación efeutiva ya inmediata]] de la totalidá de la Llei de Medios n'Arxentina.&lt;ref name=&quot;FLL12&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;FLL22&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.infobae.com/2013/10/29/1519730-la corte suprema-declaro-constitucional-la llei medios|títulu=La Corte Suprema declaró constitucional la Llei de Medios|fechaaccesu=2 de payares de 2013|fecha=29 d'ochobre de 2013|obra=Diariu InfoBAE}}&lt;br&gt;
* {{cita web|url=http://www.clarin.com/politica/Corte-declaro-constitucional-Llei-Medios_0_1019898332.html|títulu=La Corte declaró constitucional la Llei de Medios|fechaaccesu=2 de payares de 2013|fecha=29 d'ochobre de 2013|obra=Diariu Clarín}}&lt;br&gt;
* {{cita web|url=http://www.lanacion.com.ar/1633615-la corte suprema-declaro-constitucional-la llei-de-medios|títulu=La Corte Suprema declaró constitucional la Llei de Medios|fechaaccesu=2 de payares de 2013|fecha=29 d'ochobre de 2013|obra=Diariu La&amp;nbsp;Nación}}&lt;br&gt;
* {{cita web|url=http://www.eltribuno.info/Jujuy/337977-La Corte-declaro-la constitucionalidá-de-la Llei-de-Medios.note.aspx|títulu=Ley de Medios: el fallu completu de la Corte Suprema de Xusticia|fechaaccesu=2 de payares de 2013|fecha=29 d'ochobre de 2013|obra=Diariu El Tribunu}}&lt;/ref&gt;

La composición del fallu de la [[Corte Suprema de Xusticia de la Nación (Arxentina)|Corte Suprema de Xusticia]] foi la siguiente: Seis voto pola afirmativa (Dres. [[Ricardo Lorenzetti]], [[Elena Highton]], [[Enrique Petracchi]], [[Juan Carlos Maqueda]], [[Raúl Zaffaroni]] y [[Carmen Argibay]], cola salvedá de que Dres. Maqueda y Argibay facer con delles considerancies respeuto de los plazos d'adecuación) y unu pola negativa [[Carlos Fayt]], el fallu establecía que ye lexítima una llei qu'afite llendes xenerales ''a priori'', porque d'esa manera favorez la llibertá d'espresión al torgar la concentración nel mercáu. Los xueces consideren qu'esti tipu de regulaciones ye una práutica internacionalmente espublizada y aceptada. Citen numberosos precedentes de la Corte Interamericana de Derechos Humanos, la Declaración de Principios sobre la llibertá d'Espresión de la Comisión Interamericana de Derechos Humanos, según fallos nacionales ya internacionales.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.cij.gov.ar/nota-12394-La Corte Suprema-declar--la constitucionalidá-de-la Llei-de-Medios.html|títulu=La Corte Suprema declaró la constitucionalidá de la Llei de Medios |fecha=29 d'ochobre de 2013 |publicación=CIJ - Centru d'Información Xudicial |editorial= Axencia de Noticies del Poder Xudicial}}&lt;/ref&gt;

=== Política de telecomunicaciones ===
El 1 de xunu de de 2012 publicó'l resolución qu'obliga a les empreses de telefonía móvil a cobrar les llamaes dende'l momentu que'l receptor atiende y non desque se marca'l númberu como faíen enantes, una midida reiteradamente solicitada polos movimientos de defensa del consumidor.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.elcomercial.com.ar/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=78746:cfkcambios-en-la-facturacion-de-móviles&amp;catid=72&amp;Itemid=73 |títulu=CFK:Cambeos na facturación de móviles |publicación=Diariu El Comercial |fecha=1 de xunu de 2012 }}&lt;/ref&gt; En marzu de 2012, la presidenta Cristina Kirchner anunció que partir del 30 de marzu d'esi añu empezaría a rexir en tol país la portabilidad numbérica de los teléfonos móviles, que dexa a los usuarios camudar de compañía calteniendo'l númberu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.diariouno.com.ar/pais/cristina-anuncio-que-la-portabilidad-numerica-regira-el-30-marzu-20120314-n103346.html |títulu=Cristina anunció que la portabilidad numbérica va rexir dende'l 30 de marzo |publicación=Diariu Unu |fecha=14 de marzu de 2012 }}&lt;/ref&gt;

El [[Plan Nacional Arxentina Coneutada]] llanzáu mientres la xestión Fernández construyó 15.453 quilómetros de la Rede Troncal de Fibra Óptica, adquirió otros 4494 quilómetros de ductos a les empreses Silica, Giga Rede y Global Crossing, y robló convenios coles compañíes telefóniques pa sumar otros 8305 quilómetros a partir d'intercambios. En total la rede algamó una estensión de 28.252 quilómetros, a lo que se sumaríen les redes provinciales en construcción, financiaes con fondos del gobiernu nacional. Hasta 2014 instalóse'l 79,3 % de los 19.480 km proyeutaos nes distintes rexones nes que s'estremó al país pa la implementación del plan.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.pagina12.com.ar/diario/economia/2-240482-2014-02-24.html |títulu=Una rede de fibra a puntu d'allumase |publicación=Páxina/12 |fecha=24 de febreru de 2014}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.telam.com.ar/notas/201410/82117-el plan nacional-de telecomunicaciones argentina-coneutada-tendio-mas-de-30000-kilometros-de-fibra-optica.html |títulu=El Plan Nacional de Telecomunicaciones Arxentina Coneutada tendió más de 30000 quilómetros de fibra óptica |publicación= Télam |fecha=18 d'ochobre de 2014}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=https://www.pagina12.com.ar/diario/economia/2-262857-2014-12-29.html |títulu=La fibra óptica en manes del Estáu |publicación=Páxina/12 |autor=Fernando Krakowiak |fecha=29 d'avientu de 2014 }}&lt;/ref&gt; En 2015 completóse'l tendíu de la rede troncal de fibra óptica n'Entre Ríos con 1.768 quilómetros que se suman a otros 1.000 que yá taben esplegaos, colo cual llégase a casi 2.800 quilómetros que van brindar serviciu a 150 ciudaes y pueblos de la provincia, con una inversión de 300 millones de pesos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.elonce.com/seiciones/politicas/408503-se-complet-el tendíu-de-la rede-troncal-de-fibra-ptica-en-ente-ros.htm |títulu completóse'l tendíu de la rede troncal de fibra óptica n'Ente Río |publicación= Elonce (Entre Ríos) |fecha=8 de marzu de 2015 }}&lt;/ref&gt;

=== Despenalización de los llevantos ya inxuries pa espresiones d'interés públicu ===

El 11 de setiembre de 2009 la presidenta Fernández presentó na [[Cámara de Diputaos de la Nación Arxentina|Cámara de Diputaos de la Nación]] un proyeutu de llei col fin de despenalizar los llevantos ya inxuries pa espresiones d'interés públicu.&lt;ref name=&quot;Proyeutu&quot;&gt;{{cita web|url=http://www1.hcdn.gov.ar/dependencies/dsecretaria/Periodu2009/PDF2009/TP2009/0025-PE-09.pdf|títulu=Proyeutu de Llei 0025-PE-2009|fechaaccesu=21 de payares de 2009|autor=[[Poder Executivu Nacional (Arxentina)|Poder Executivu Nacional]]|fecha=11 de setiembre de 2009|editorial=[[Cámara de Diputaos de la Nación Arxentina]]}}&lt;br&gt;
* [http://www.clarin.com/diario/2009/09/12/elpais/p-01997100.htm «Cristina unvió un proyeutu pa despenalizar llevantos ya inxuries»], artículu nel diariu ''Clarín'' del 12 de setiembre de 2009; consultáu'l 21 de payares de 2009.&lt;/ref&gt;
El proyeutu rellacionar cola [[llibertá d'espresión]] y la [[llibertá de prensa]] y respondió a un fallu de la [[Corte Interamericana de Derechos Humanos]] del 2 de mayu de 2008, nel casu ''Eduardo Kimel c/ Arxentina'', al periodista arxentín [[Eduardo Kimel]], condergáu a un añu de prisión, nel añu 2000, polos sos cuestionamientos a un xuez realizaes nuna investigación periodística sobre la [[Masacre de San Patriciu|masacre de los sacerdotes palotinos na ilesia de San Patriciu]] en 1976, mientres la [[Procesu de Reorganización Nacional|dictadura militar que gobernaba nesi momentu]], publicada como llibru sol títulu de ''La masacre de San Patriciu''.&lt;ref name=&quot;Proyeutu&quot;/&gt;

El proyeutu propunxo derogar l'artículu 112 del Códigu Penal vixente nesi momentu, qu'establecía'l llamáu «delitu de llevantos o inxuries tapaes»,&lt;ref&gt;Códigu Penal, Art. 112 (antes de la so derogación): «El reu de llevantu o inxuria equívoca o tapada que refugara dar en juicio explicación satisfactories sobre ella, va sufrir del mínimum a la metá de la pena correspondiente al llevantu o inxuria manifiesta».&lt;/ref&gt;y amestar nel testu de los restantes artículos referíos a los delitos de [[llevantu|llevantos]] y [[inxuries]], que «en nengún casu van configurar delitu les espresiones referíes a asuntos d'interés públicu o les que nun sían asertives».&lt;ref name=&quot;Proyeutu&quot;/&gt;
El proyeutu adoptó una posición radical na materia, despenalizando absolutamente tou tipu d'espresiones, cuando tean referíes a asuntos d'interés públicu o nun sían asertives. D'esa manera'l proyeutu foi más allá de la [[doctrina de la real malicia]], qu'estableciera la [[Corte Suprema de Xusticia de la Nación Arxentina|Corte Suprema de Xusticia de la Nación]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.lagaceta.com.ar/nota/280020/Tribunales/Defenden_doctrina_real_malicia.html|títulu=Defenden la doctrina de la real malicia |publicación=La Gaceta |fecha=8 de xunetu de 2008}}&lt;/ref&gt; que sostién que nel casu de los periodistes, había que probar que sabíen que la noticia yera falsa, o siquier, que tuvieron una bultable imprudencia'l momentu de verificar la so veracidá como nun haber 'chequeado' les fontes.&lt;ref&gt;Corte Suprema de Xusticia de la Nación Arxentina. Fallos 314:1517.&lt;/ref&gt;

El proyeutu foi aprobáu pola Cámara de Diputaos na sesión del 28 d'ochobre de 2009,&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www1.hcdn.gov.ar/dependencies/dsecretaria/Periodu2009/PDF2009/SANCIONES/0025-PE-2009.pdf|títulu=Media sanción del proyeutu de Llei 0025-PE-2009|fechaaccesu=21 de payares de 2009|autor=[[Cámara de Diputaos de la Nación Arxentina]]|fecha=28 d'ochobre de 2009|editorial=[[Cámara de Diputaos de la Nación Arxentina]]}}
* {{cita web|url=http://www1.hcdn.gov.ar/proyeutos_search/proyeutosd.asp?whichpage=1&amp;fromForm=1&amp;chkFirmantes=on&amp;ChkTramite=on&amp;proy_expdip=0025-PE-2009&amp;proy_expsen=0063-CD-2009|títulu=Expediente 0025-PE-2009|fechaaccesu=21 de payares de 2009|fecha=2009|editorial=[[Cámara de Diputaos de la Nación Arxentina]]}}&lt;/ref&gt;
con 154&amp;nbsp;votos a favor, 12&amp;nbsp;en contra (d'ellos 4 de [[Propuesta Republicana|Propuesta Republicana-PRO]]), 2&amp;nbsp;astenciones, y l'ausencia de 91&amp;nbsp;diputaos.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.lanacion.com.ar/nota.asp?nota_id=1191619|títulu=Diputaos aprobó la despenalización de llevantos ya inxuries|fechaaccesu=21 de payares de 2009|fecha=28 d'ochobre de 2009|editorial=La&amp;nbsp;Nación}}&lt;br&gt;
* {{cita web|url=http://www1.hcdn.gov.ar/dependencies/dselectronicos/actes/2009/127OT08_05_R14.pdf|títulu=Sesión del 28-10-2009|fechaaccesu=21 de payares de 2009|fecha=28 d'ochobre de 2009|editorial=[[Cámara de Diputaos de la Nación Arxentina]]}}&lt;/ref&gt;
Nel [[Senáu de la Nación Arxentina|Senáu]] el proyeutu foi votáu'l 18 de payares de 2009, siendo aprobáu por unanimidá de los 51 senadores presentes, anque tuvieron ausentes 21 senadores.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://knightcenter.utexas.edu/blog/?q=ye/node/5846|títulu=Arxentina esanicia delitos de llevantos ya inxuries del so Códigu Penal|fechaaccesu=21 de payares de 2009|fecha=28 d'ochobre de 2009|editorial=Knight Center for Journalism. University of Texas}}&lt;/ref&gt;

El [[Comité pa la Proteición de los Periodistes]], entidá internacional con sede en Nueva York, felicitó a les autoridaes arxentines pola sanción de la llei, señalando que «ye un pasu importante escontra la meyora de la llibertá d'espresión n'Arxentina y marca un finxu na campaña pa despenalizar el bilordiu n'América Llatina».&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.clarin.com/diario/2009/11/20/elpais/p-02044763.htm|títulu=Aval internacional a la sanción de la llei que protexe la llibre espresión. Destaquen la despenalización de los llevantos ya inxuries|fechaaccesu=21 de payares de 2009|fecha=20 de payares de 2009|editorial=Clarín}}&lt;/ref&gt;

=== Declaración d'utilidá pública de la producción y comercialización de papel pa diarios ===

Coles mires de asegurar l'accesu igualitariu al papel pa diariu, y esaniciar les restricciones d'un insumo básicu pa la llibertá d'espresión,&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://web.archive.org/web/20160304094633/http://www.ellibertario.com/2012/12/20/destacaron-produccion-de-la-camara-de-diputaos-de-la-nacion-mientres-2012/ |títulu=Destacaron producción de la Cámara de Diputaos de la Nación mientres 2012 |publicación= El Llibertariu (Jujuy) |fecha=20 d'avientu de 2012}}&lt;/ref&gt; declarar en 2010 d'utilidá pública la producción y comercialización de papel pa diarios, onde [[Papel Prensa S.A.]] ye l'únicu provisor local.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.lagaceta.com.ar/nota/470847/Politica/|títulu=Declaren d'interés públicu la venta de papel pa diarios|fechaaccesu=22 d'agostu de 2012|fecha=23 d'avientu de 2011|obra=La Gaceta}}&lt;/ref&gt;
La midida cuntaba col respaldu de distintes asociaciones venceyaes a medios gráficos como Diarios y Periódicos Rexonales Arxentinos (DYPRA) y La Federación Asociativa de Diarios y Comunicadores Cooperativos de la República Arxentina (FADICCRA),&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.lavoz901.com/despachos.asp?cod_des=114983 |títulu=El proyeutu de democratización de la industria del papel alderícase esti xueves en Paraná |publicación=La Voz editorial= |fecha=22 de setiembre de 2010}}&lt;/ref&gt; que los sos miembros sollertaben sobre los sobreprecios nel papel, situación que ponía en riesgu la continuidá de medios gráficos non venceyaos como accionistes a la única productora del insumo.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://diariolamanana.com.ar/noticias/informacion-general/los aumentos-en-el papel-pa-diarios-atenten-contra-la llibertá-de-prensa_a22718 |títulu=Los aumentos nel papel pa diarios atenten contra la Llibertá de Prensa |publicación=Diariu La Mañana de Bolívar |fecha=10 d'ochobre de 2010 }}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.arbia.org.ar/nov-detalle.php?nov=1125&amp;Papel_pa_diarios_ye_Ley |títulu=El Senáu Nacional convirtió en Llei'l proyeutu que declara d'interés públicu la fabricación, comercialización y distribución de papel pa diarios y amás ratificó'l marcu que regula la norma |publicación=ARBIA - Asociación de Radiodifusoras Bonaerenses y del Interior de la República Arxentina |fecha=22 d'avientu de 2011}}&lt;/ref&gt; 

El proyeutu foi interpretáu alternativamente por dellos periodistes como una forma de control de la prensa.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.clarin.com/politica/proyecto-control-papel-criticas-periodistes_0_612538776.html|títulu=El proyeutu de control de papel suma crítiques de periodistes|fechaaccesu=|apellíu=Alfie|nome=Alejandro|fecha=20 d'avientu de 2011|obra=Diariu Clarín}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=https://www.lanacion.com.ar/1435081-ye-llei-el control-del papel-pa-diarios |títulu=El Gobiernu va tener el control total del mercáu de papel pa diarios |publicación=Diariu La Nación |apellíu=Ybarra |nome=Gustavo |fecha=23 d'avientu de 2011}}&lt;/ref&gt;

== Política Sanitaria ==
Foi sancionada'l 1 de xunu de 2011 la Llei Nacional Antitabacu, pa la &quot;regulación de la publicidá, producción y consumu de los productos ellaboraos con tabacu&quot;. Tratar de la Llei Nᵘ 26.687, promulgada'l 13 de xunu de 2011. Decretaba la obligación de que nos ataos apaezan alvertencies sobre'l riesgu de fumar, eses lleendes tendrán d'ocupar el 30 per cientu de la parte cimera de cada unu de los llaos del paquete y anovase cada 6 meses. Establecía amás que les tabacaleras van tar obligaes a asitiar nos ataos imáxenes —van ocupar el 70 per cientu d'unu de los llaos del paquete— , la prohibición total de publicidá o promoción de marques de pitos al traviés de cualquier mediu de comunicación masivu, cada atáu tamién tendrá de traer el númberu del serviciu telefónicu gratuitu que se va habilitar pa dexar de fumar, la prohibición de venta de pitos a menores de 18 años, la prohibición de les máquines espendedores de pitos.&lt;ref&gt;[http://www.clarin.com/diario/2005/08/09/sociedá/s-03001.htm Cola nueva llei antitabacu non podrá fumase nel llugar de trabayu]&lt;/ref&gt;N'avientu de 2007 establecióse'l Programa Nacional de Control de Tabacu, prohibiéndose la venta a menores d'edá. En siendo sancionada'l 1 de xunu de 2011 la Llei Nacional Antitabacu, pa la &quot;regulación de la publicidá, producción y consumu de los productos ellaboraos con tabacu. En 2005 fumaba'l 29,7% de la población adulta, y en 2013 esa proporción baxó al 25,1%. Nel casu de los mozos, el consumu de pitos menguó del 24,5% correspondiente al añu 2007 al 19,6% en 2012 -lo que representó 30 mil fumadores menos. Dende'l puntu de vista sanitariu provocó l'aumentu del 53% nel preciu final del pitu a partir de xubir del impuestu fixu al tabacu, con esti aumentu evitaríense 2.500 muertes per añu, 4,500 infartos, 1.500 accidentes cerebrovasculares y 1.100 casos de cáncer. Amás, Arxentina dexa de tener los pitos más baratos de Llatinoamérica, pa ponese nel nivel de los países vecinos. La mesma encuesta señala que la esposición habitual al fumu de tabacu ayenu baxó del 52% en 2005 al 36,3% en 2013, ente que nos llugares de trabayu pasó del 34% al 25%, y en chigres o restoranes del 47,2% al 25,1% nel mesmu periodu.&lt;ref name=tabacu&gt;{{cita noticia|títulu=Logro y desafíos del control del tabacu n'Arxentina|url=http://www.telam.com.ar/notas/201605/149358-tabacu-argentina-opinion-angueira.html|axencia=Telam|fecha=30 de mayu de 2016}}&lt;/ref&gt;

Amplióse la llei de Pesquisa Neonatal amestando la fibrosis quística, la galactocemia, la hiperplasia suprarrenal conxénita, el defectu de biotinidasa, la retinopatía del prematuru, el mal de Chagas y la sífilis.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://web.archive.org/web/20141223151006/http://www.lanacion.com.ar/941295-rixe-dende-ayeri-la llei-de-pesquisa-neonatal-obligatoria |títulu=Rixe dende ayeri la llei de pesquisa neonatal obligatoria |publicación=La Nación |autor=Fabiola Czubaj |fecha=6 de setiembre de 2007}}&lt;/ref&gt; 

En 2008 impulsóse y aprobó la conocida &quot;Llei d'Obesidá&quot; qu'estableció la prevención, el diagnósticu y el tratamientu de la obesidá, la bulimia y l'anorexa van ser cubiertos polos planes médicos d'obres sociales y firmes de medicina prepagas.&lt;ref name=&quot;Llei Obesidá&quot;&gt;{{cita noticia|apellíos1=Ybarra|nome1=Gustavo|títulu=El Congresu aprobó la llei d'obesidá|url=http://www.lanacion.com.ar/1039518-el congresu-aprobo-la llei-de-obesidá|percancia=La Nación|fecha=14 d'agostu de 2008}}&lt;/ref&gt; unu de los puntos más importantes qu'establez ye que la obesidá ye una enfermedá y un problema de salú pública, suxeta a polítiques de gobiernu. D'esta miente, llibera a la persona gruesa de ser culpable de tar enferma. La llei implica que los tratamientos pa baxar de pesu tán incluyíos nel Programa Médicu Obligatoriu (PMO) lo cual significa que'l sistema de salú pública, les obres sociales, les mutuales y les empreses de medicina prepaga, tienen que faese cargu de los mesmos. Esto inclúi les alternatives quirúrxiques como la manga gástrica”, el by-pass y la banda gástrica ajustable. En 2014 establecióse que la vacuna contra'l virus del papiloma humanu (VPH) va formar parte del calendariu oficial d'inmunización, d'equí p'arriba, dende los once años, les neñes van recibir en forma gratuita la vacuna contra'l papiloma humanu, yá que se trata de la segunda causa de muerte por cáncer ente les muyeres.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.msal.gob.ar/images/stories/bes/graficos/0000000449cnt-2014-02_lineamientos-tecnicos-vph-2014.pdf |títulu= Vacuna contra'l virus papiloma humanu (VPH) - Lineamientos Téunicos |publicación= |editorial=Programa Nacional de Control d'Enfermedaes Inmunoprevenibles |fecha=Febreru de 2014 }}&lt;/ref&gt; 

Amás d'estableció'l Programa Sumar, Plan Nacer, Salú Maternu Infantil, Programa Remediar, Programa Nacional de Salú Sexual. Arxentina llogró menguar la mortalidá maternu infantil del 4,4 per mil al 3,2 per mil, y la tasa de mortalidá infantil del 16,5 per mil a 10,8 per mil, gracies a planes de salú gratuitos pa muyeres y neños. En tantu, la mortalidá maternu infantil menguó del 4,4 per mil al 3,2 per mil. Y tou esto tuvo que ver con grandes planes, como'l Plan Nacer, y Plan Sumar, qu'establecieron una cobertoria territorial y gratuito. El Plan Sumar, que se creó en 2012 incluyó a neños de 6 a 9 años, adolescentes de 10 a 19, y muyeres de 20 a 64 años, y que siguió al Plan Nacer, llanzáu en 2004 y que cubrió a embarazaes y neños de 0 a 6 años. Adicionalmente tres anomalíes conxénites (llabiu leporino, piebot y displasia de cadril) que se sumaron a les prestaciones gratuites pa les persones que nun tengan obra social.&lt;ref name=&quot;Apertura sesiones&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Cristina numberó llogros del Gobiernu y terminó eufórica|url=http://www.losandes.com.ar/article/en-vivu-cristina-fala-en-el congresu-pa-la-habilitar-el periodu-de sesiones ordinaries&lt;|agencia=Los Andes|fecha=Domingo, 1 de marzu de 2015}}&lt;/ref&gt; Pa 2015 La tasa de mortalidá infantil baxó a un díxitu en 2015 per primer vegada en 25 años, al allugase en 9,7.&lt;ref name=&quot;La mortalidá infantil baxó a un díxitu per primer vegada&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=La mortalidá infantil baxó a un díxitu per primer vegada en 25 años|url=http://www.telam.com.ar/notas/201701/177232-la mortalidá infantil-descendio-en-2015-a-un-digito-per primer vegada-en-25-anos.html|axencia=Telam|fecha=19 de xineru de 2015}}&lt;/ref&gt;

El 4 de Mayu de 2011 el Congresu sanciona la Llei 26.682 de Regulación de la Medicina Prepaga qu'estableció que la obligación de que les empreses de medicina prepaga cubran los planes de cobertoria médicu-asistencial del Programa Médicu Obligatoriu (PMO) y el sistema con prestaciones básiques pa persones con discapacidá, tamién amontó los derechos de los usuarios al establecer que los usuarios de prepagas pueden rescindir en cualquier momentu'l contratu celebráu, ensin llimitación y ensin penalidá dalguna de parte de la empresa, tamién establecía qu'a los mayores de 65 años con siquier diez años d'antigüedá na cobertoria nun se-yos puede aumentar la cuota.&lt;ref name=&quot;Los principales puntos de la nueva llei de medicina prepaga&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Los principales puntos de la nueva llei de medicina prepaga|url=http://www.ambito.com/582811-los-principales-puntos-de-la-nueva-llei-de-medicina-prepaga|axencia=Ambito Financieru|fecha=16 de mayu de 2011}}&lt;/ref&gt;

Mientres el so xestión produció la inclusión d'homes adultos d'ente 20 y 64 años nel Programa Sumar, ampliación que tomó a más de cuatro millones de varones de tol país que nun tienen cobertoria social. El plan de servicios de salú incluyó 6 llinies de cuidáu –control periódicu de salú; detección de riesgu d'enfermedaes cróniques non transmisibles (hipertensión, diabetes, cardiovasculares y renal); detección de riesgu y diagnósticu de cáncer colorrectal; salú mental; sofitu y siguimientu en casos d'alcoholismu y consumu de sustances, y promoción de vezos saludables, salú sexual y reproductiva, y prevención de mancadures esternes, amás d'accesu a cerca de 50 nueves prestaciones de salú, amás d'incluyir la vacuna contra la difteria y el tétanos; la vacuna contra la hepatitis B; la Doble viral/ triple viral que inmuniza escontra'l [[sarampión]] y la [[rubéola]]; amás de la vacuna antigripal y escontra'l [[neumococu]].&lt;ref&gt;[http://www.msal.gob.ar/sumar/index.php/component/content/article/6-destacaos-slide/491-presidenta-de-la-nacion-punxo-en-marcha-ampliacion-del-sumar-pa varones mayores-de-20-ano Presidenta de la Nación punxo en marcha ampliación del Sumar pa varones mayores de 20 años]&lt;/ref&gt;

Punxo en marcha en [[2014]] l'Institutu de Medicina Tropical que va funcionar na zona de la Triple Frontera, na ciudá misionera de Puerto Iguazú, y que va sirvir pal control y prevención d'enfermedaes que se desenvuelven en climes templaos tales como Chagas, Leishmaniasis, Paludismu y Dengue.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://web.archive.org/web/20170916011208/https://www.casarosada.gob.ar/informacion/archivo/1236-cristina-fernandez-punxo-en-marcha-l'institutu-de medicina tropical-y-anunciu-la-inclusion-de-la vacuna-contra-el-hpv-en-el calendariu oficial |títulu=Cristina Fernández punxo en marcha l'Institutu de Medicina Tropical y anunció la inclusión de la vacuna contra'l HPV nel calendariu oficial |publicación= |editorial= |fecha=10 de febreru de 2011 }}&lt;/ref&gt; En 2013 reglamentó la Llei nacional de Salú Mental que garantiza los derechos de les persones usuaries de servicios mentales y establez la responsabilidá estatal de favorecer tratamientos comuñales, y el zarru de manicomios públicos y privaos pal añu 2020, d'alcuerdu a lo alcordao per distintos países, ente ellos Arxentina, no que se conoz como Consensu de Panamá.&lt;ref name=&quot;Llei Salú Mental&quot;&gt;{{cita web|títulu=Especialistes y funcionarios destacaron la reglamentación de la llei nacional de salú mental|url=http://www.telam.com.ar/notas/201305/19350-especialistes-y-funcionarios-destacaron-la-reglamentacion-de-la llei nacional-de-salú-mental.html|idioma=español|fechaaccesu=29 de mayu de 2013}}&lt;/ref&gt;

Impulsó la '''Llei 26.862''' de [[Llei de Reproducción Médicamente Asistida|Reproducción Médicamente Asistida]] tamién conocida como ‘Llei Nacional de Fertilización Asistida', promulgada'l 25 de xunu de 2013 por aciu la cual déxense y regulen les más variaes posibilidaes de [[fecundación]] ya implantación, y habilítase ensin mayores recaldos la [[criopreservación]] del material xenético y d'embriones. Por esta llei les instituciones de salú tienen d'incorporar como prestaciones obligatories y brindar a los sos afiliaos o beneficiarios, la cobertoria integral ya interdisciplinaria del abordaxe, el diagnósticu, les melecines y les terapies de sofitu y los procedimientos y les téuniques que la [[Organización Mundial de la Salú]] defini como de reproducción médicamente asistida.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.salud.gob.ar/dels/entraes/accesu-integral-los procedimientos-y-tecnicas-mélicu-asistenciales-de-tecnicas-de |títulu=Accesu integral a los procedimientos y téuniques médicu-asistenciales de téuniques de reproducción humana asistida |publicación=Diccionario Enciclopédicu de la Llexislación Sanitaria Arxentina |apellíu=Straw |nome= Cecilia}}&lt;/ref&gt; 
Tal cobertoria va ser brindada tamién p'aquelles persones qu'entá nun queriendo llevar alantre la inmediata consecución d'un embaranzu, por problemes de salú o por tratamientos médicos o intervenciones quirúrxiques, puedan ver comprometíes la so capacidá de procrear nel futuru. La normativa dispón amás, la incorporación nel Programa Médicu Obligatoriu (PMO), d'estos procedimientos, según los de diagnósticu, melecines y terapies de sofitu, colos criterios y modalidaes de cobertoria qu'estableza l'autoridá d'aplicación.

A fines de 2014, el gobiernu de Cristina Fernández de Kirchner llanzó'l Plan Nacional de Medicina Nuclear - Nucleovida, que prevía invertir 4300 millones de pesos pa centros de diagnósticu por imáxenes y tratamientu d'enfermedaes como'l cáncer, coles mires de &quot;ampliar nun 40% l'equipamientu en medicina nuclear pa cubrir les necesidaes de la población y garantizar l'accesu equitativo a esta teunoloxía en tol país&quot;.El plan incluyó la construcción de Centros de Medicina Nuclear y Radioterapia, col apurra de la empresa estatal INVAP y la Comisión Nacional d'Enerxía Atómica (CNEA), en distintes provincies. El de La Pampa inclúi un sector dedicáu a la producción de radioisótopos y radiofármacos foi construyíu con una inversión por más de 400 millones de pesos, nel Centru de Medicina Nuclear de Formosa invirtiéronse 528 millones de pesos, el de Santiago del Estero invirtiéronse más de 300 millones de pesos en 2015 , y finalmente el Centru de Medicina Nuclear de Ríu Gallegos con una inversión de 328 millones na so construcción y equipamientu.&lt;ref name=&quot;Elefantes blancos: casi llistos dende 2015, hai 13 hospitales ensin funcionar&quot;&gt;{{cita noticia|apellíos1=Sarmiento|nome1=Gustavo|títulu=Elefantes blancos: casi llistos dende 2015, hai 13 hospitales ensin funcionar|url=https://www.tiempoar.com.ar/nota/elefantes-blancos-casi-llistos-dende-2015-hai-13-hospitales-ensin-funcionar|percancia=Tiempu.ar|fecha=10 de xunu de 2018}}&lt;/ref&gt;

Per mediu del Decretu 421/2013 del 19 d'abril de 2013 promulgóse la Llei N° 26.845, de Promoción pa Tomar de Conciencia Sobre la Relevancia Social de la Donación d'Órganos, que tenía por oxetu promover en tolos niveles y modalidaes del sistema educativu propuestes y aiciones pa tomar de conciencia sobre la relevancia social de la donación d'órganos y texíos para tresplante, con calter voluntariu, altruista, desinteresáu y solidariu.&lt;ref name=&quot;Llei de Promoción de Donación d'Órganos&quot;&gt;{{cita noticia|títulu promulgóse la Llei de Promoción de Donación d'Órganos|url=http://diarioepoca.com/327808/Promúlgose-la Llei-de-Promocion-de-Donacion-de-Organos/|percancia=La dómina|fecha=23 d'abril de 2013}}&lt;/ref&gt;La política de donación d'órganos y tresplante foi una continuación de la del so predecesor; n'ocho años Arxentina esperimentó una crecedera notable y sostenío na xeneración de donantes y el tresplante d'órganos, productu de la implementación d'innovadores polítiques públiques de procuración. N'ocho años de xestión del ciclu inauguráu por Néstor Kirchner y siguíu pola Presidenta Cristina Fernández de Kirchner, la tasa de donantes per millón d'habitantes doblóse, lo qu'implicó que l'últimu añu rexistrárase una tasa de tresplantes del 32.2 por millón d'habitantes a 2010, siendo segundu país en Llatinoamérica en cantidá de tresplantes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.msal.gob.ar/prensa/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=234:busto-villar-impulsar-la-donacion-y-el-tresplante-de-organos-ye-reafitar-l'ayuda-al-projimo-y-la solidaridá&amp;catid=6:destacaos-slide234 |títulu=Busto Villar: “Impulsar la donación y el tresplante d'órganos ye reafitar l'ayuda al próximu y la solidaridá” |publicación=Ministerio de Salú |fecha=27 de payares de 2011}}&lt;/ref&gt; Pa 2013 Arxentina atopar a la vanguardia en Latinoamerica en donación d'órganos.&lt;ref name=&quot;L'Arxentina, a la vanguardia na rexón en donación d'órganos&quot;&gt;{{cita noticia|apellíos1=Chávez|nome1=Valeria|títulu=L'Arxentina, a la vanguardia na rexón en donación d'órganos|url=http://www.infobae.com/2013/05/29/712979-l'argentina-la vanguardia-la-region-donacion-organos/|axencia=Infobae|fecha=29 de mayu de 2013}}&lt;/ref&gt; Darréu en 2016 la tasa de donantes d'órganos per millón d'habitantes menguó en 2016 hasta'l so nivel más baxu nuna última década.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.perfil.com/noticias/ciencia/la tasa-de-donantes-de-organos-cai-per primer vegada-en-10-anos.phtml |títulu=La tasa de donantes d'órganos cai per primer vegada en 10 años |publicación=Perfil |autor=Florencia Ballarino |fecha=11 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt; 

En 2014 creóse la Rede Federal Pública d'Alta Complexidá, integrada por 17 hospitales que cumplen los estándares calidable, coordinada per un Centru Nacional, y con un enfoque rexonal. Más de 3.500 neños y neñes operaos de cardiopatíes conxénites dende 2010.
Amenorgamientu de la llista d'espera nun 80% con al respeutive de la esistente en 2003, foi'l primer programa d'América Llatina en cuntar con evaluaciones esternes y rigoroses del so impautu.&lt;ref name=&quot;Programa de salú para neños, adolescentes y muyeres&quot;&gt;{{cita publicación|títulu=Programa de salú para neños, adolescentes y muyeres|fecha=2 de febreru de 2013|url=http://www.msal.gob.ar/sumar/index.php/component/content/article/6-destacaos-slide/370-la presidenta-llanzo-programa-de-salú-para-ninos-adolescentes-y-muyeres-}}&lt;/ref&gt;A partir del 4 d'avientu de 2014, [[Arxentina]], convertir nel primer país d'América en prohibir la producción y venta de grases ''trans'' en tol so territoriu, sumándose a [[Suiza]] y [[Dinamarca]].&lt;ref&gt;{{cite press release| títulu = Arxentina, el primer país en prohibir la producción y venta de grases trans| date = 10 de xunetu de 2014| url = http://www.telam.com.ar/notas/201407/70632-comida-alimentos-grases-trans-alimentacion-onu.html| fechaaccesu = 10 de xunetu de 2014}}&lt;/ref&gt;

En total amplióse'l calendariu a 15 vacunes gratuites arreglaes pol Estáu y en 2014 añedióse la vacuna contra eñ neumococu pa los neños, con una inversión de 40 millones de dólares. En 2003 el país tenía más de 60 mil caso de hepatitisB.&lt;ref name=&quot;Amplíase cobertoria en melecines pa xubilaos del PAMI&quot;/&gt;

== Política social ==
Foi llanzáu'l plan de trabajo “Arxentina Trabaya”, onde sectores vulnerables realizaben obres de meyora n'espacios públicos, coles mesmes qu'aportaben a la capacitación práutica n'oficios, terminalidad educativa y controles de salú. Otra llinia d'aición específica del Programa “Arxentina Trabaya” foi llamáu “Elles Faen” empobinada a les muyeres sacupaes, priorizando xefes de llar con fíos con discapacidaes, en situación de violencia de xéneru, y que viven en villes y asentamientos o barrios emerxentes; por considerar que constituyíen nucleu duru” de la vulnerabilidá y exclusión socio-ocupacional. D'esta manera, estes muyeres sumar al trabayu cooperativu, la meyora de los sos barrios y apuerten terminar los sos estudios y a capacitase n'oficios, creando oportunidaes d'inclusión socio-ocupacional y de desenvolvimientu de capacidaes humanes y sociales.&lt;ref name=&quot;Impautu-Social&quot;&gt;{{cita web |url=https://www.desarrollosocial.gob.ar/wp-content/uploads/2015/11/Politicas-Publiques-con Impautu Social-integráu.pdf |títulu=Polítiques Públiques con impautu social |publicación= |editorial=Ministeriu de Desenvolvimientu |fecha=12 de payares de 2015 }}&lt;/ref&gt; 

Mientres el so xestión estendieron los beneficios del PAMI na cobertoria de melecines del 40/50 del preciu al 70/80 per cientu. En 2004 el PAMI cubría namái a 9 mil xubilaos la medicación al 100 per cientu llegando a cubrir en 2014 a 1.102.450 xubilaos.&lt;ref name=&quot;Amplíase cobertoria en melecines pa xubilaos del PAMI&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Cristina anunció cobertoria en melecines pa xubilaos del PAMI|url=https://www.24siete.info/nota-168772-economia-cristina_anuncio_cobertoria_en_melecines_pa_xubilaos_d'el_pami.html|fecha=360 de mayu de 2014}}&lt;/ref&gt;

=== Política escontra persones con discapacidá ===
No que fai a la integración de les persones con discapacidá, implementáronse distintes llinies d'aición nel marcu de la Convención sobre los Derechos de les Persones con Discapacidá”, xuntu con organismos non gubernamentales, gobiernos provinciales y municipales col oxetivu incluyir a les persones con discapacidá por aciu el sofitu a actividaes deportives, culturales, educatives y llaborales. La República Arxentina ratificó la Llei Nᵘ 26378 de la Convención Internacional sobre los Derechos de les Persones con Discapacidá y el so protocolu facultativu en mayu del añu 2008.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://cdi.mecon.gov.ar/bases/docelec/az2086.pdf |títulu=Polítiques Sociales del Bicentenariu - Tomu I - Un Modelu Nacional y Popular |publicación= |editorial=Ministeriu de Desenvolvimientu Social de la Nación Arxentina |fecha=13 de xunu de 2013}}&lt;/ref&gt; 

=== Polítiques escontra la tercer edá ===
Llanzar mientres el so segundu gobierno'l Programa de Capacitación en Cuidadores Domiciliarios, por aciu el cual capacitáronse 30.000 persones, pa fortalecer el sistema d'atención progresivu; y desenvolvióse la carrera d'Especialización en Xerontoloxía Comuñal ya Institucional, que forma a profesionales nes distintes provincies del país. Amás producióse la creación d'un Plan Nacional pa la Llucha contra la enfermedá del Alzheimer y otres llocures.

=== Polítiques escontra los pueblos orixinarios ===
Impulsóse la participación de los pueblos orixinarios y la defensa de les sos cultures ya identidaes, destacar la continuación del Conseyu de Participación Indíxena que fuera creáu pol anterior gobiernu nel añu 2004. Ello dexa la eleición d'asamblees democrátiques convocaes y sofitaes pol Institutu Nacional d'Asuntos Indíxenes, conformaes por dos integrantes por pueblos y por provincia, en representación de les comunidaes. Dichos representantes participen na formulación de les polítiques pa cada pueblu orixinariu y nos revelamientos territoriales.

Otru puntu relevante foi la sanción de la Llei 26.160 y la so prórroga, qu'ordenó la suspensión de los desallugu y el relevamiento de les tierres qu'ocupen les comunidaes indíxenes de forma tradicional, actual y pública. Relevándose más de 4,6 millones d'hectárees y más de 495 comunidaes. Amás foi incluyíu n'en el nuevu Códigu Civil y Comercial el derechu a la posesión y propiedá comuñal de les tierres de les comunidaes y pueblos indíxenes.&lt;ref name=&quot;Impautu-Social&quot;/&gt;

== Política Distributiva ==

=== Xeneralización de la asignación familiar por fíu ===

El [[28 d'ochobre]] de 2009, Cristina Kirchner sancionó'l Decretu&amp;nbsp;1602/09 creó l'[[Asignación Universal por Fíu]], estableciendo la xeneralización de la asignación familiar por fíu pa tolos neños menores de 18&amp;nbsp;años que los sos padres atopar sacupaos o trabayen na economía informal por una remuneración que nun sía cimera al salariu mínimu, vital y móvil, incluyendo los monotributistas sociales.&lt;ref&gt;{{cita web|url = http://www.infoleg.gov.ar/infolegInternet/anexos/155000-159999/159466/norma.htm|títulu = Decreto 1602/2009. Incorpórase'l Subsistema non Contributivu de Asignación Universal por fíu pa Proteición Social|fechaaccesu = 1 de payares de 2009|autor =Cristina Fernández de Kirchner|fecha = 29 d'ochobre de 2009|editorial = Infoleg}}&lt;/ref&gt;

Pa percibir el beneficiu, los padres tienen d'acreitar cumplir el plan de vacunación obligatoriu hasta los 4&amp;nbsp;años d'edá y el cumplimientu de la educación obligatoria dende los 5&amp;nbsp;años d'edá y hasta los 18&amp;nbsp;años. A partir de mayu de 2011 estender a les muyeres embarazaes dende 12 selmanes de xestación.

La midida foi decidida col fin de cubrir les necesidaes mínimes de tolos neños del país que s'atopen so la llinia de [[probeza]]. El ministru de Trabayu [[Carlos Tomada]] consideró que se trata d'una estensión del sistema de [[seguridá social]] que nuna primer etapa'l plan taría en condiciones d'esaniciar la probeza estrema (indigencia) y amenorgar considerablemente la probeza (canasta mínima vital).&lt;ref&gt;El Destape, América 24, 01-11-2009, 23:50&lt;/ref&gt;
Esta midida dende'l puntu de vista de la [[distribución de la renta]] ye progresiva, amás asitió a Arxentina como'l país con meyor seguridá social de Llatinoamérica.A partir de mayu de&amp;nbsp;[[2011]], les prestaciones complementar con en llanzamientu de la «asignación universal por embaranzu (AUE) pa proteición social», que s'da a les futures madres que s'atopen nos dolce o más selmanes de&amp;nbsp;[[Embarazo|xestación]].&lt;sup&gt;[[Asignación Universal por Fíu#cite note-2|2]]&lt;/sup&gt;
A mediaos del añu 2013, más de 3,5&amp;nbsp;millones de&amp;nbsp;[[neñu|neños]]&amp;nbsp;y&amp;nbsp;[[Adolescencia|adolescentes]]&amp;nbsp;atopábense cubiertos por esta asignación.&lt;sup&gt;[[Asignación Universal por Fíu#cite note-3|3]]&lt;/sup&gt;

Según estudios del Centru d'Estudios ya Investigaciones Llaborales, dependiente d'el&amp;nbsp;[[Conseyu Nacional d'Investigaciones Científiques y Téuniques (Arxentina)|CONICET]]&amp;nbsp;(Conseyu Nacional d'Investigaciones Científiques y Téuniques), la probeza total del país gracies a la AUH amenorgar del 26,0 % al 22,6 % en 2010, sacando de la probeza ente 1,4 y 1,8&amp;nbsp;millones de persones, de les cualos ente 0,7 y 1,1&amp;nbsp;millones yeren menores.&lt;sup&gt;[[Asignación Universal por Fíu#cite note-P121-26|26]]&lt;/sup&gt;&lt;sup&gt;[[Asignación Universal por Fíu#cite note-CONICET1-27|27]]&lt;/sup&gt;Los controles sanitarios de crecedera y desenvolvimientu en neños aumentaron nun 21% nel periodu 2009/2010.La AUH dexó averar a la población de sectores vulnerables a los centros de salú, garantizando'l derechu de los neños a realizase controles de crecedera y desenvolvimientu y cumplir col calendariu de vacunación.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.ecumenica.org.ar/wordpress/informe-sobre-impautu-y-implicancias-de-la-asignacion-universal-por fíu/ |títulu=Informe sobre impacto y implicancias de la Asignación Universal por Fíu |publicación=Asociación Ecuménica de Que'l so |fecha= 2 de mayu de 2012}}&lt;/ref&gt;

Siguiendo'l mesmu enclín, la indigencia menguó del 7,5 % al 3,4 %. Amás la fienda ente ricos y probes, que depués de la crisis económica de&amp;nbsp;[[2002]]&amp;nbsp;asitiar en 39,4&amp;nbsp;vegaes, cayó dende 24,8&amp;nbsp;vegaes (en 2009) hasta 14&amp;nbsp;vegaes (en 2010), llegando al nivel más baxu dende 1986 y asitiando a Arxentina nuevamente como'l país más igualitariu de&amp;nbsp;[[Llatinoamérica]]. Per otra parte, el númberu de mozos escolarizaos a nivel nacional aumentó un 27 %..&lt;sup&gt;[[Asignación Universal por Fíu#cite note-P121-26|26]]&lt;/sup&gt;&lt;sup&gt;[[Asignación Universal por Fíu#cite note-CONICET1-27|27]]&lt;/sup&gt;

Esos dos requisitos, implementaos pola presidenta Cristina Fernández de Kirchner, tuvieron dos resultaos inmediatos: l'aumentu de la cantidá de neños escolarizaos (cumpliendo l'asistencia mínima) y l'amenorgamientu de la muertes infantiles por cuenta de causes evitables, debíu a la obligatoriedá del calendariu de vacunes.&lt;ref&gt;[https://www.diarioregistrado.com/politica/la-auh-aumento-la-escolarizacion-y-la-proteccion-social_a54a7606b42b51y2eea004fd6 «La Asignación Universal por Fíu aumentó la escolarización y la proteición social. A cinco años del so implementación, el beneficiu instrumentado pol gobiernu nacional aumentó la escolarización y la proteición social a más de 3,5&amp;nbsp;millones de mozos»], artículu publicáu'l 29 d'ochobre de 2014 nel periódicu ''Diariu Rexistráu'' (Buenos Aires).&lt;/ref&gt;

Como impautu educativu'l porcentaxe de quien asisten a la escuela secundaria xubió de 84,9 a 88 % nos dos primeros años a partir de la implementación del programa.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-190566-2012-03-28.html |títulu= L'impautu de la asignación por fíu - Un intentu de desprestixar |publicación= Páxina/12 |autor= Daniel Filmus |fecha= 28 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; Según una investigación coordinada por seis universidaes nacionales, tomando casos en 7 provincies, comprobóse una reincorporación efeutiva a la escuela de 130.000 neños que taben fuera del sistema educativu y ameyoróse l'índiz d'asistencia a los distintos establecimientos educativos,&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.diarioregistrado.com/politica/el-verdaderu-impautu-de-la-auh_a54a7622a42b51y2eea00b4b9 |títulu= El verdaderu impautu de la AUH |publicación= Diariu Rexistráu |fecha= 23 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt; el ausentismu na provincia de Buenos Aires baxó un 39,8 %, en tantu amontar nun terciu l'ingresu a les universidaes públiques nacionales d'estudiantes pertenecientes a sectores vulnerables.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.ungs.edu.ar/ms_idh/wp-content/uploads/2011/11/Resume-Executivu-de-la-Investigaci%C3%B3n-AUH2.pdf |títulu= Analís de los primeros impautos nel Sector Educación de la Asignación Universal por Fíu (AUH) na Provincia de Buenos Aires |autor1=Nora Gluz |autor2=Inés Rodríguez Moyano |editorial=Universidá Nacional de Xeneral Sarmiento |fecha= Avientu2010 - Xunetu 2011}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://observatorio.anses.gob.ar/noticia/anses-recibio-el premiu-isalud-por-la-asignacion-universal-por fíu-pa-proteccion-social-y-por-la-asignacion-por embaranzu-77 |títulu= Anses recibió'l premiu ISALUD pola Asignación Universal por Fíu pa Proteición Social y pola Asignación por Embaranzu |fecha=2 d'avientu de 2011 |publicación= ANSES - Alministración Nacional de la Seguridá Social}}&lt;/ref&gt;

=== Amenorgamientu de la probeza ===

Nun procesu empecipiáu por [[Néstor Kirchner]] dende'l 2003 hasta'l 2009, dobló la clase media na Arxentina, que pasó dende los 9,3 millones a los 18,6 millones nesi últimu añu, según datos del Bancu Mundial. Esto tresformó a l'Arxentina nel país con mayor crecedera de dichu segmentu de la población en toa América Llatina.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.lanacion.com.ar/1526197-segun-el bancu mundial-l'argentina-doblo-la so clase media-ente-2003-y-2009 |títulu=Según el Bancu Mundial, Arxentina dobló la so clase media ente 2003 y 2009 |obra=Diariu La&amp;nbsp;Nación |fecha=13 de payares de 2012 |cita=L'Arxentina dobló ente 2003 y 2009 la so clase media y ye el país llatinoamericanu col mayor porcentaxe de crecedera d'esi segmentu de población, según un informe espublizáu güei pol Bancu Mundial.&lt;br /&gt;El documentu tamién indicó que la clase media n'América Llatina y el Caribe pasó de 103 millones de persones en 2003 a 152 millones en 2009, lo qu'implica un aumentu de 50 per cientu, y algama asina al 30 per cientu de la población rexonal.&lt;br /&gt;Nel casu d'Arxentina, l'estudiu detalló que la clase media engató nesi periodu de 9,3 millones a 18,6 millones de persones. Al respeutu, precisó qu'esi aumentu de más de 9,3 millones de persones &quot;representa un 25 per cientu de la población total d'Arxentina &quot;. &quot;Ye'l mayor porcentaxe de crecedera de la clase media en tola rexón mientres la última década, siguíu per Brasil con 22 per cientu y Uruguái con 20 per cientu&quot;, sorrayó. }}&lt;/ref&gt;

Ente'l 2006 y 2009 la probeza n'Arxentina menguó de 21% a 11.3%.&lt;ref&gt;[http://www.eclac.org/cgi-bin/getProd.asp?xml=/prensa/noticias/comunicaos/8/41798/P41798.xml&amp;xsl=/prensa/tpl/p6f.xsl&amp;base=/tpl/top-bottom.xsl CEPAL.] Consultáu'l 2 de marzu de 2011.&lt;/ref&gt;
Según l'área xeográfica, el porcentaxe de persones probes nel [[área urbana]] ye del 11.4%, nel [[área metropolitana]] 9,6% y nel restu del área urbana del 13.3%,&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20110406104307/http://websie.eclac.cl/infest/ajax/cepalstat.asp?carpeta=estadisticas CEPAL.] Consultáu'l 2 de marzu de 2011.&lt;/ref&gt;
Ente los años 2010 y 2011 la probeza siguió amenorgándose del 8.6% al 5.7%, p'allugase como la más baxa d'América Llatina.&lt;ref name=&quot;probes&quot; /&gt;

Según un informe de 2012 de la [[Comisión Económica p'América Llatina y el Caribe]], la [[probeza]] allugar en 5.7%, lo qu'allugándose como la más baxa n'América llatina, detrás d'[[Uruguái]] (6.7%) y Chile (11.4%). La [[indigencia]] menguó del 7,2% al 1,9%.&lt;ref name=&quot;probes&quot;&gt;[http://elcomercio.pe/actualidad/1502182/noticia-ocho-millones-llatinoamericanos-dexaron-probes-2011 Ocho millones de llatinoamericanos dexaron de ser probes], El Comerciu (Perú).&lt;/ref&gt;

=== Reestatización del Sistema Previsional ===

{{AP|Alministradora de Fondos de Xubilaciones y Pensiones}}El 21 d'ochobre de 2008, la presidenta [[Cristina Fernández de Kirchner]] anunció qu'alzaba un proyeutu al [[Congresu de la Nación Arxentina|Congresu]] pa poner fin al sistema de AFJP y entamar un nuevu sistema de repartu estatal de xubilaciones y pensiones, escurríu pol entós direutor de l'[[Alministración Nacional de la Seguridá Social|ANSÉS]], [[Amado Boudou]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://web.archive.org/web/20140408215655/http://www.lanacion.com.ar/1061801-con-criticas-a-les-afjp-cristina-kirchner-roblo-el proyecto-pa-poner-fin-a-la-jubilacion-privada |títulu=Con crítiques a les AFJP, Cristina Kirchner robló'l proyeutu pa poner fin a la xubilación privada |publicación=La Nación editorial= |fecha=21 d'ochobre de 2008 }}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.perfil.com/noticias/contenidos/2008/10/21/noticia_0041.phtml |títulu=El video del anunciu de Cristina sobre la estatización de les AFJP: &quot;Va Haber fuertes presiones&quot; |publicación=Perfil |fecha= 21 d'ochobre de 2008}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.laseptima.info/noticias/11198 |títulu=Esanicien les AFJP y toles xubilaciones pasen al Estáu |publicación=El Séptimu |allugamientu=San Juan |fecha= 21 d'ochobre de 2008}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.lapoliticaonline.com/nota/31469/ |títulu=Los detalles del proyeutu qu'esanicia les AFJP |publicación=La Politica Online |fecha=21 d'ochobre de 2008 }}&lt;/ref&gt; 

Esta decisión encontar nel fechu de que la [[Constitución Arxentina]] (nel so artículu&amp;nbsp;14&amp;nbsp;bis) ordena que la seguridá social sía dada pol Estáu&lt;ref&gt;[http://www.ara.mil.ar/archivos/Docs/constitucion_nacional.pdf «Constitución de la Nación Arxentina»], publicada nel sitiu web de l'Armada Arxentina (Buenos Aires). Consultáu'l 26 de xunetu de 2012&lt;/ref&gt; y na poca eficiencia del sistema priváu, una vegada que yera'l mesmu Estáu quien yá pagaba, nesi momentu y na práutica, la mayor parte de les xubilaciones.&lt;ref name=&quot;P12&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.economiaynegocios.cl/noticias/noticias.asp?id=55141 |títulu=Gobierno arxentín tomaría participación accionaria en 40 empreses tres estatización de AFJP |publicación=Economía y Negocios |editorial=El Mercurio |fecha= 24 d'ochobre de 2008}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=https://web.archive.org/web/20130207093304/http://www.diarionogoya.com.ar/wp/2008/11/02/afjp-utres-en-el fondu-de-la-patria/ |títulu= AFJP: Utres no fondero de la patria |publicación=Diariu Nogoyá |otros=Fonte: Crítica Dixital |fecha=2 de payares de 2008}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=https://www.pagina12.com.ar/diario/economia/2-114034-2008-10-27.html |títulu=Lo que vien dempués de les AFJP |publicación=Páxina/12 |autor=Tomás Lukin |fecha= 27 d'ochobre de 2008 }}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=https://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-114254-2008-10-31.html |títulu= AFJP, la realidá|publicación= |autor=José Luis Di Lorenzo |fecha=31 d'ochobre de 2008 }}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=https://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/subnotas/114432-36365-2008-11-04.html |títulu=AFJP: el deterioru ante la crisis |publicación=Páxina/12 |autor=Julio C. Gambina |fecha=4 de payares de 2008 }}&lt;/ref&gt; 

[[Archivu:CFK Wall Street.jpg|300px|miniatura|La presidenta [[Cristina Fernández de Kirchner]] xunto a [[Amado Boudou]], l'entós titular de l'[[Ansés]] (Alministración Nacional de la Seguridá Social) y darréu vicepresidente de la Nación.]]

Un día dempués de la unviada al Congresu del proyeutu de reestatización de los fondos, el titular de la Unidá Fiscal d'Investigaciones de la Seguridá Social (UFISES), el fiscal Guillermo Marijuán, presentó una denuncia ante'l xuez federal Claudio Bonadío na qu'acusaba a diez entidaes AFJP de «''alministración fraudulenta arriendes de la presunta lliquidación de bonos del Estáu''».&lt;ref name=&quot;P12&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.pagina12.com.ar/diario/ultimas/20-113708-2008-10-21.html |títulu=El xuez Bonadío prohibe a les AFJP operar por 7 díes |fechaaccesu=31 de mayu de 2013 |fecha=21 d'ochobre de 2008 |obra=Diariu Páxina/12}}&lt;/ref&gt;
La supuesta maniobra de les AFJP consistía n'esprendese de los títulos de delda pública y llograr dólares, ante la inminente estatización de los fondos qu'alministraben. La operación consistiría na venta a baxu preciu de bonos públicos, por un total de 140 millones de dólares. Esto produciría, según el barruntu del fiscal, una dilapidación de los fondos de los xubilaos, el llogru de dineru n'efeutivu per parte de les AFJP y l'alza de la moneda estauxunidense.&lt;ref name=&quot;LNA&quot;&gt;[http://www.lanacion.com.ar/1062919-les-afjp-podran-volver mover-fondos-a-partir-del llunes «Les AFJP van poder volver mover fondos a partir del llunes»], artículu del 24 d'ochobre de 2008 nel diariu ''La&amp;nbsp;Nación'' (Buenos Aires). Consultáu'l 27 de xunetu de 2012&lt;/ref&gt;&lt;br&gt;
Arriendes de esta presentación, el xuez Claudio Bonadío prohibió a les AFJP operar por siete díes, dictando orde de «non&amp;nbsp;anovar» hasta que s'esclariara esta situación, ordenando delles investigaciones en rellación col posible ilícitu.&lt;ref name=&quot;P12&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;LNA&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.perfil.com/noticias/contenidos/2008/10/21/noticia_0038.phtml |títulu=Un xuez federal &quot;conxeló&quot; a les AFJP por siete díes |publicación=Diariu Perfil |editorial= |fecha=21 d'ochobre de 2008}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.ambito.com/423260-xusticia-ordeno-allanar-10-afjp-por-supuesta-liquidacion-de-bono |títulu=Xusticia ordenó allanar 10 AFJP por supuesta lliquidación de bono |publicación= Diariu Ámbitu Financieru|editorial= |fecha=22 d'ochobre de 2008}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.lanueva.com/nota/2008-10-22-10-0-0-denuncien-a-les-afjp-por presunta-defraudacion |títulu=Denuncien a les AFJP por presunta defraudación |publicación= Diariu La Nueva Provincia |allugamientu= Bahía Blanca |fecha=22 d'ochobre de 2008 }}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://archivo.lavoz.com.ar/08/10/21/seiciones/economia/nota.asp?nota_id=442824 |títulu=La Xusticia prohibe a les AFJP modificar la so cartera de veceres |publicación=La Voz |allugamientu=Córdoba (Arxentina) |fecha=22 d'ochobre de 2008}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.lapoliticaonline.com/nota/nota-52587/ |títulu=Denuncien a 10 AFJP por defraudación |publicación=La Política Online |fecha=21 d'ochobre de 2008 }}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.lagaceta.com.ar/nota/296438/economia/afjp-non-podran-operar-proximos-siete-dias.html |títulu=Les AFJP nun van poder operar los próximos siete díes |publicación=La Gaceta |allugamientu=Tucumán |fecha=22 d'ochobre de 2008 }}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=https://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-113899-2008-10-24.html |títulu=Maniobres más que sospechoses |publicación=Páxina/12 |autor=Irina Hauser |fecha=24 d'ochobre de 2008 }}&lt;/ref&gt; 

Magar l'amenaza per parte del representante de les AFJP de recurrir a aiciones llegales, el proyeutu foi unviáu pa la so apreciación a la [[Cámara de Diputaos de la Nación Arxentina|Cámara de Diputaos]], siendo aprobáu por esta cámara'l 7 de payares de 2008, por 160 votos afirmativos, 75 negativos y dos abstención.&lt;ref&gt;Diariu Perfil (7 de payares de 2008). «[http://www.perfil.com/contenidos/2008/11/06/noticia_0022.html Diputaos aprobó la estatización de los fondos del sistema de xubilación privada]» Consultáu'l 27 de xunetu de 2012&lt;br&gt;
* Diariu Páxina/12 (7 de payares de 2008). «[http://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-114658-2008-11-07.html Escontra'l principiu del fin pa les AFJP]» Consultáu'l 27 de xunetu de 2012&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Aiciones llegales&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Les AFJP anuncien que van tomar aiciones llegales|url=http://www.lanacion.com.ar/1062135-les-afjp-afirmen-que-tomaren-toes-les aiciones-que-sían-necesaries-pol cambéu-en-del-regimen-previsiona|percancia=La Nación|fecha=22 d'ochobre de 2008}}&lt;/ref&gt;

Tres la so aprobación en Diputaos, el proyeutu foi empuestu al [[Senáu de la Nación Arxentina|Senáu]], onde se sometió a votación na nueche del 19 de payares del mesmu añu, siendo sancionáu por una amplia mayoría,&lt;ref&gt;Diariu La&amp;nbsp;Nación (21 de payares de 2008). «[http://www.lanacion.com.ar/1072498-ye-llei-la-estatizacion-de-les xubilaciones Ye llei la estatización de les xubilaciones]» Consultáu'l 27 de xunetu de 2012&lt;/ref&gt; 46 votos afirmativos, contra 18 negativos y una astención.&lt;ref&gt;Diariu Clarín (19 de payares de 2008). «[http://edant.clarin.com/diario/2008/11/20/um/m-01806182.htm El Senáu punxo fin a les AFJP y convirtió en llei la reestatización de les xubilaciones]» Consultáu'l 27 de xunetu de 2012&lt;br&gt;
* Diariu Páxina/12 (21 de payares de 2008). «[http://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-115405-2008-11-21.html Les AFJP yá son otra alcordanza de los '90]» Consultáu'l 27 de xunetu de 2012&lt;br&gt;
* Diariu La&amp;nbsp;Nación (21 de payares de 2008). «[http://www.lanacion.com.ar/1072094-en-tiempu-record-púnxose-fin-a-les-afjp En tiempu récor, púnxose fin a les AFJP]» Consultáu'l 27 de xunetu de 2012&lt;br&gt;
* Diariu Páxina/12 (22 de payares de 2008). «[http://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-115443-2008-11-22.html Les AFJP fuéronse goliaes]» Consultáu'l 27 de xunetu de 2012&lt;/ref&gt;

Con esta sanción per parte de Senáu, el proyeutu convertíase entós na Llei 26.425, que estatizaba el sistema provisional y ponía fin a los Alministradores de Fondos de Xubilaciones y Pensiones (AFJP). Esta Llei entró en vixencia tres la so publicación nel [[Boletín Oficial de la República Arxentina]] el 9 d'avientu de 2008.&lt;ref&gt;Diariu La&amp;nbsp;Nación (9 d'avientu de 2008). «[http://www.lanacion.com.ar/1078871-el fin-de-les-afjp-yá-ye-oficial El fin de les AFJP yá ye oficial]» Consultáu'l 27 de xunetu de 2012&lt;/ref&gt;

Anque la decisión de estatizar les AFJP ayudara a la cayida nes aiciones na [[Bolsa de Madrid]] d'empreses españoles que nesi momentu teníen intereses n'Arxentina, como [[Telefónica]] y [[Repsol]] (que controlaba [[YPF]], empresa que más tarde vendría tamién a ser reestatizada), l'embaxador español en [[Buenos Aires]], [[Rafael Estrella]] consideró'l trespasu de les AFJP al estáu nacional «una decisión soberana del gobiernu arxentín» y sostuvo na ocasión qu'esi trespasu «nun afecta pa nada al gobiernu español, nin a les rellaciones cola Arxentina».&lt;ref&gt;Diariu Unu Mendoza (25 d'ochobre de 2008). «[http://www.diariouno.com.ar/edimpresa/nota.php?id=195970 El fin de les AFJP nun resintió la rellación d'España y Arxentina]» Consultáu'l 27 de xunetu de 2012&lt;br&gt;
* Ministeriu de Rellaciones Esteriores y Cultu (25 d'ochobre de 2008). «[http://prensa.cancilleria.gov.ar/noticia.php?id=17085518 Asegura España que la tema AFJP nun afecta les rellaciones]» Consultáu'l 27 de xunetu de 2012&lt;br&gt;
* Diariu El Día (25 d'ochobre de 2008). «[http://www.eldia.com.ar/edis/20081025/elpais15.htm Efeutu AFJP: baxen el tonu a les tensiones con España]» Consultáu'l 27 de xunetu de 2012&lt;br&gt;
* Diariu Páxina/12 (25 d'ochobre de 2008). «[http://www.pagina12.com.ar/diario/economia/subnotas/2-36183-2008-10-25.html España nun ve problemes]» Consultáu'l 27 de xunetu de 2012&lt;/ref&gt;

Al respeutu de la estatización de los fondos jubilatorios, la presidenta Cristina Fernández de Kirchner afirmó que «Cuando los recursos de los trabayadores taben en manes de los privaos, pagar 12&amp;nbsp;200 millones de dólares en comisiones, más de 50&amp;nbsp;000 millones de pesos».&lt;ref&gt;Diariu Clarín (9 de xunetu de 2010). «[http://www.clarin.com/politica/estatizacion-AFJP-Ganancies-movilidad-xubilaciones_0_295170723.html La estatización de les AFJP, Ganancies y la movilidá de les xubilaciones, na antoxana de los festexos]» Consultáu'l 27 de xunetu de 2012&lt;/ref&gt;
Pela so parte, el nuevu titular de l'[[Ansés]] (Alministración Nacional de la Seguridá Social), [[Diego Bossio]], aseguró que «si les AFJP esistieren [al día de güei], seríen usureres»,&lt;ref&gt;Diariu Páxina/12 (15 de xunetu de 2011). «[http://www.pagina12.com.ar/diario/economia/2-172288-2011-07-15.html Si les AFJP esistieren, seríen usureres]» Consultáu'l 27 de xunetu de 2012&lt;/ref&gt;
y el vicepresidente [[Amado Boudou]] (quien precediera a Diego Bossio al mandu de la Ansés), afirmó qué «si siguieren les AFJP sería un drama […] pa les persones que se xubilaren nesti tiempu, yá que los sos fondos nun valdríen nada».&lt;ref&gt;Minutu Neuquén (17 de mayu de 2009). «[http://www.minutoneuquen.com/notas/canales/9/209.asp Si siguieren les AFJP, sería un drama]» Consultáu'l 27 de xunetu de 2012&lt;/ref&gt;

Más allá d'estes declaraciones de funcionarios, acordies con un informe de Ansés publicáu a mediaos de 2011, el capital del [[Fondu de Garantía de Sustentabilidad]] doblárase dende la estatización de les AFJP,&lt;ref&gt;Diariu Tiempu Arxentín (17 de xunetu de 2011). «[http://tiempo.infonews.com/notas/dende-que-les-afjp-se-estatizaron-fondu-de-garantia-de-anses-dóblose Desque les AFJP se estatizaron, el Fondu de Garantía de la ANSÉS doblóse] {{Wayback|url=http://tiempo.infonews.com/notas/dende-que-les-afjp-se-estatizaron-fondu-de-garantia-de-anses-dóblose |date=20140424140737 }}» Consultáu'l 27 de xunetu de 2012&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;diarioregistrado_1&quot;&gt;Diariu Rexistráu (31 d'agostu de 2011). «[http://www.diarioregistrado.com/Politica/52559-los fondos-de-ex-afjp-aumentaron-el-95-dende-el so-estatizacion.html Los fondos d'ex AFJP aumentaron el 95% dende'l so estatización]» Consultáu'l 27 de xunetu de 2012&lt;/ref&gt;y el fondu p'abelugar el pagu de xubilaciones superó los 200&amp;nbsp;000&amp;nbsp;millones de pesos. La cifra ye más del doble de lo qu'atroparen les AFJP cuando dexaron d'operar n'avientu de 2008. Catorce años d'alministración privada d'apurrir previsionales concluyeron con un saldu de 98&amp;nbsp;224 millones de pesos, ente que, en menos de dos años, l'Estáu llogró más que doblar esi monto, que naquél momentu llegó a 201&amp;nbsp;027 millones de pesos.&lt;ref name=&quot;pagina12_12&quot;&gt;Diariu Páxina/12 (10 d'avientu de 2011). «[http://www.pagina12.com.ar/diario/economia/2-183093-2011-12-10.html El doble de lo que dexaron les AFJP]» Consultáu'l 27 de xunetu de 2012&lt;/ref&gt;Hasta [[xineru de 2011]], la ANSeS tenía recursos corrientes y de capital por un total de 180.600 millones de [[Pesu (Arxentina)|pesos]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.anses.gob.ar/prensa/informes/2011/INFORME_FGS_XINERU-2011_AC.PDF |títulu=Ejecución de caxa Acumulada a xunu 2009 |autor= |editorial=ANSES |fecha=30 de xunu de 2009 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110902203544/http://www.anses.gob.ar/prensa/informes/2011/INFORME_FGS_XINERU-2011_AC.PDF |fechaarchivu=2 de setiembre de 2011 }}&lt;/ref&gt;
El valor de los Fondos de Garantía de Sustentabilidad algamaba, hasta'l [[2013]], $ 206.377 millones de pesos. Desque ANSES estatizó les ex AFJP, el valor de dichos fondos aumentó 157 %.&lt;ref&gt;http://www.anses.gob.ar/noticia/bossio-destacl-que-los recursos-del fondu-de-garantla-de-anses-son-de-toos-los arxentinos-501&lt;/ref&gt;

Tres la estatización de los fondos hubo una ampliación del algame de la Seguridá Social, ente ellos la Llei de Movilidá Jubilatoria, [[PROG.R.es.AR.]], [[PRO.CRE.AR]], [[Coneutar Igualdá]], l'[[Asignación Universal por Fíu]] y la Asignación por Embaranzu pa Proteición Social, ARGENTA y el récor de pagu de sentencies.&lt;ref&gt;{{cita noticia |títulu=Récor de pagu de sentencies jubilatorias por más de $5.200 millones no que va del 2014 |url=http://www.telam.com.ar/notas/201409/78478-sentencies-jubilatorias-anses.html |periódicu=Telam |fecha= |fechaaccesu=14 de marzu de 2015 }}&lt;br&gt;
* {{cita noticia |títulu=Récor de sentencies jubilatorias de la ANSES |url=http://www.infonews.com/2014/09/17/politica-162746-record-de-sentencies-jubilatorias-de-la-anses.php |periódicu=InfoNews |fecha=17 de setiembre de 2014 |fechaaccesu=14 de marzu de 2015 }}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://anses.gob.ar/noticia/nuevu-record-de-pagu-de sentencies xudiciales-222 |títulu=Nuevu récor de pagu de sentencies xudiciales |fechaaccesu=14 d'abril de 2015 |fecha=8 d'abril de 2015 |obra= |idioma=español |cita=Mientres el periodu xineru - marzu de 2015 rexistróse un nuevu récor en materia de resolución de sentencies xudiciales per parte de la ANSES. }}&lt;/ref&gt;

Seis AFJP anunciaron qu'empecipiaríen xuicios.&lt;ref&gt;Diariu La&amp;nbsp;Nación (19 de xunu de 2011). «[http://www.lanacion.com.ar/1382521-los-duenos-de-seis-afjp-fueron-a-xuiciu-contra-l'estáu Los dueños de seis AFJP fueron a xuiciu contra l'Estáu]» Consultáu'l 27 de xunetu de 2012&lt;br&gt;
* Diariu La&amp;nbsp;Nación (12 de febreru de 2011). «[http://www.lanacion.com.ar/1349232-afjp-ensin respuesta oficial-apurrir-voluntarios-van-a-la corte AFJP: ensin respuesta oficial, apurrir voluntarios van a la Corte]» Consultáu'l 27 de xunetu de 2012&lt;/ref&gt; Finalmente la Corte respondió por en fallu unánime la estatización, frente al reclamu d'un priváu de Arauca Bit, según el fallu &quot;Esta Corte comparte los fundamentos y conclusiones del dictame de la señora Procuradora Fiscal&quot;, esclariaron nel resolución los xueces [[Ricardo Lorenzetti]], [[Elena Highton de Nolasco]], [[Enrique Santiago Petracchi|Enrique Petracchi]], [[Eugenio Raúl Zaffaroni|Raúl Zaffaroni]] y [[Juan Carlos Maqueda]].&lt;ref&gt;Diariu Xudicial (16 de febreru de 2010). «[http://www.diariojudicial.com/contenidos/2010/02/17/noticia_0002.html La estatización de les AFJP llegó a la Corte Suprema]» Consultáu'l 27 de xunetu de 2012&lt;br&gt;
* {{cita web |url=https://www.diariopopular.com.ar/politica/la corte suprema-respuendo por-la-estatizacion-les-afjp-n151286 |títulu=La Corte Suprema respondió por la estatización de les AFJP |publicación=Diariu Popular |fecha=27 de marzu de 2013}}&lt;/ref&gt;

=== Creación del Fondu de Garantía y Sustentabilidad ===

El 4 d'avientu de 2008 promulgóse la Llei 26.425&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.infoleg.gov.ar/infolegInternet/anexos/145000-149999/148141/norma.htm|títulu=INFOLEG|fechaaccesu=8 d'ochobre de 2016|sitiuweb=www.infoleg.gov.ar}}&lt;/ref&gt;
que nel so artículu primero dispón la unificación del Sistema Integráu de Xubilaciones y Pensiones nun únicu réxime previsional públicu denomináu [[Sistema Integráu Previsional Arxentín]] ('''SIPA'''). Les disposiciones reglamentaries terminaron de configurar el nuevu sistema y el total de los fondos alministraos poles AFJP trespasar n'especie al '''FGS''', que redefine la so denominación: Fondu de Garantía de Sustentabilidad del Sistema Integráu Previsional Arxentín. El '''FGS''' ta compuestu por diversu tipos d'activos financieros. Nel momentu del trespasu, 5 d'avientu de 2008, taba valuáu en 98&amp;nbsp;224 millones de pesos; a avientu de 2012, el so valuación xube a 244&amp;nbsp;700 millones de pesos.

Según diversos estudios la nacionalización del sistema previsional y la estatización de los fondos de les AFJP dexó una alministración de los recursos más tresparente xenerando resultancies positives, amontando los recursos ya incluyendo más persones al sistema previsional. Dende'l so estatizacion diose una crecedera de les inversiones del Fondu de Garantía de Sustentabilidad que pasó de $ 98&amp;nbsp;083 millones en 2008 (últimu añu priváu) a $ 482&amp;nbsp;660 millones en 31 d'ochobre de 2014, significando una crecedera del 392,1%.&lt;ref name=&quot;ambito&quot;/&gt;
Coles mesmes el capital del [[Fondu de Garantía de Sustentabilidad]] doblárase dende la estatización de les AFJP&lt;ref name=&quot;diarioregistrado_1&quot;/&gt;&lt;ref&gt;Diariu Tiempu Arxentín (17 de xunetu de 2011). «[http://tiempo.infonews.com/notas/dende-que-les-afjp-se-estatizaron-fondu-de-garantia-de-anses-dóblose Desque les AFJP se estatizaron, el Fondu de Garantía de la ANSES doblóse] {{Wayback|url=http://tiempo.infonews.com/notas/dende-que-les-afjp-se-estatizaron-fondu-de-garantia-de-anses-dóblose |date=20140424140737 }}» Consultáu'l 27 de xunetu de 2012&lt;/ref&gt;
y el fondu p'abelugar el pagu de xubilaciones superó los 200 mil millones de pesos. La cifra ye más del doble de lo qu'atroparen les AFJP cuando dexaron d'operar n'avientu de 2008. Catorce años d'alministración privada d'apurrir previsionales concluyeron con un saldu de 98&amp;nbsp;224 millones de pesos, ente que, en menos de dos años, l'Estáu llogró más que doblar esi monto, que naquél momentu llegó a 201&amp;nbsp;027 millones de pesos.&lt;ref name=&quot;pagina12_1&quot;/&gt;

El [[Fondu de Garantía de Sustentabilidad]] (FGS) de l'[[Anses]] atropó, pal añu 2013, un total de {{nowrap|280 567 millones}} de pesos. El monto del FGS, un stock que'l Gobiernu concibe como reaseguro del sistema de seguridá social, triplicar dende la estatización de los fondos qu'antes taben en poder de les AFJP&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.pagina12.com.ar/diario/economia/2-220028-2013-05-15.html |títulu=Sofito pa los xubilaos |fechaaccesu=3 de xunu de 2012 |fecha=15 de mayu de 2013 |obra=Diariu Páxina/12}}&lt;/ref&gt;
y engatando hasta los 482&amp;nbsp;660&amp;nbsp;millones n'ochobre de 2014, una crecedera del 392,1%.&lt;ref name=&quot;ambito&quot; /&gt;
En cuanto al númberu d'afiliaos, gracies a la llei 25.994, dictada pola presidenta arxentina [[Cristina Fernández de Kirchner]], incorporar al sistema previsional más de 2,5 millones de persones qu'hasta entós taben escluyíes de la cobertoria. En 2003, mientres el réxime priváu había 3,5 millones de xubilaos y pensionados, y destinábase un 4,5 % del PBI a jubilacones. Nos últimos cinco años, l'universu de xubilaos pasó de 3,2 millones a 5,6 millones&lt;ref name=&quot;porcentajePBI&quot;&gt;{{cita noticia|nome=Ernesto|apellíos=Mattos|títulu destínase un 7,4% del PBI a xubilaos, liderando la rexón|url=http://www.infonews.com/2013/08/11/economia-91337-destínase-un-74-del-pbi-a-xubilaos-liderando-la-region.php|periódicu=[[INFOnews]]|fecha=11 d'agostu de 2013|fechaaccesu=14 de marzu de 2015}}&lt;/ref&gt;
sol sistema estatal Arxentina algamó en 2015 los niveles de cobertoria jubilatoria más altos d'[[América Llatina]]. Un informe del [[Bancu Mundial]] destacó la política de proteición social al señalar que l'haber jubilatorio mínimu yera equivalente a 442 dólares, ye'l más altu de toa América Llatina.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.telam.com.ar/notas/201502/95529-bancu-mundial-argentina-haber-minimo-jubilatorio-mas-alto-de--america-latina.html|títulu=http://www.telam.com.ar/notas/201502/95529-bancu-mundial-argentina-haber-minimo-jubilatorio-mas-alto-de--america-latina.html }}&lt;/ref&gt;

=== Planes de vivienda ===

Al respeutive de la construcción de [[vivienda pública|viviendes sociales]], a setiembre de 2011 concluyir en tol país más de 630&amp;nbsp;000&amp;nbsp;soluciones habitacionales que beneficien alredor de 2&amp;nbsp;800&amp;nbsp;000&amp;nbsp;persones. Los planes más importantes son el Programa Federal de Construcción de Viviendes con más de 166&amp;nbsp;000&amp;nbsp;viviendes, el Fondu Nacional de la Vivienda con más de 160&amp;nbsp;000 y el Programa Federal Meyor Vivir con más de 75&amp;nbsp;000. Nel añu 2012 creóse'l plan ''PRO.CRE.AR'' que tien como oxetivu la construcción de 100&amp;nbsp;000&amp;nbsp;viviendes en cuatro años y creitos a baxes tases pa families que yá tienen un terrén propiu&lt;ref&gt;{{cita web
 |url = http://www.vivienda.gov.ar/documentos/avance/resumen_meyora_300911.zip
 |títulu = Estáu de meyora de la construcción de viviendes al 30 de setiembre de 2011.
 |fechaaccesu = 30 d'ochobre de 2011
 |añu = 2011
 |formatu = pdf
 |editorial = Subsecretaría de Desenvolvimientu Humanu y Vivienda
 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20111103060447/http://www.vivienda.gov.ar/documentos/avance/resumen_meyora_300911.zip
 |fechaarchivu = 3 de payares de 2011
}}&lt;/ref&gt;

== Política enerxética ==

[[Archivu:Una foto de la presa.jpg|miniatura|260x260px|Represa Punta Negra inaugurada en 2013.]]

Unu de los primeros planes foi'l total reemplazu a nivel nacional de les [[llámpara incandescente|llámpares incadescentes]] poles de [[llámpara fluorescente compacta|so consumu]], de resultes baxó'l consumu domiciliariu d'enerxía llétrica. Ye plan incluyó la entrega gratuita de tres lámpara por llar. Darréu implementóse al traviés de la [[norma IRAM]]&amp;nbsp;11900 l'etiquetáu enerxéticu de los artefautos llétricos. 

Triplicóse'l promediu añal d'inversión (a valores constantes) na distribución y tresporte d'enerxía, fundamentalmente con apurras del Estáu,&lt;ref&gt;Álvarez, Gustavo (2015): [http://www.pagina12.com.ar/diario/suplementos/cash/40-8389-2015-03-29.html «Inversiones enerxétiques: espansión de la rede de xeneración y tresporte d'eletricidá»], artículu del 29 de marzu de 2015 nel suplementu ''Cash'' del diariu ''[[Páxina/12]]'' (Buenos Aires).&lt;/ref&gt; poner en marches obres, que son parte del plan estratéxicu lleváu alantre pol Gobiernu Nacional al envís d'aprovir d'enerxía llétrica al Sistema Arxentín de Interconexión (SADI). La central col ciclu combináu va apurrir 840&amp;nbsp;[[megavatios|MW]] al Sistema Integráu Nacional, por aciu dos&amp;nbsp;turbinas a gas y una turbina a vapor, que pueden utilizar gas o diésel.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.telam.com.ar/notas/201403/54567-continuan-les obres-de-la central-termica-de-ensenada.php |títulu=Siguen les obres de la Central térmica d'Ensenada |publicación=Télam |fecha= 9 de marzu de 2014}}&lt;/ref&gt; &lt;br&gt;
Coles mesmes construyéronse cinco centrales, la tercer llinia Yacyretá-Buenos Aires ―qu'inclúi 250&amp;nbsp;quilómetros del tramu a [[Mercedes (Corrientes)|Mercedes]]―; la estación tresformadora 500 a 132&amp;nbsp;[[quilovatios|kW]] Mercedes, y la llinia 132&amp;nbsp;[[quilovatios|kW]] para anillar Curuzú Cuatiá y Montes Caseros, con una inversión total de 461&amp;nbsp;millones de dólares.&lt;ref&gt;[http://www.telam.com.ar/notas/201503/99378-aníu-energetico-cristina-fernandez-de-kirchner-inauguracion-linea-alta-tension.html «Cristina Fernández de Kirchner inauguró la llinia d'alta tensión del aniellu enerxéticu»], artículu de marzu de 2015 nel sitiu web de l'axencia [[Télam]] (Buenos Aires).&lt;/ref&gt;

Esto acompañóse cola construcción de decenes de nueves centrales llétriques que se xunen al Sistema Interconectáu Nacional. Concluyóse xuntu al [[Paraguái]] la construcción de la [[represa de Yacyretá]], concluyóse'l proyeutu [[Central nuclear Atucha&amp;nbsp;II]], instaláronse casi 4500&amp;nbsp;quilómetros de llinies d'extra alta tensión (LEAT) y alredor de 5000&amp;nbsp;km d'alta tensión (AT) y media tensión (MT). Amás, hasta 2003, la rede arxentina tenía un esquema nel que taba dixebráu en dos sistemes, el &quot;nacional&quot; (SADI) y el patagónico. Pero la rede camudó sustancialmente el so diseñu a partir de 2007, cuando'l Sistema Patagónico incorporar al SADI; depués, construyóse'l tercer tramu: la llinia Yacyretá-Buenos Aires, lo que dexó utilizar la mayor xeneración de Yacyretá; más tarde, realizóse la interconexión NEA-NOA, colo que se llogró'l zarru norte del SADI. Darréu, sumóse la construcción de la interconexión Comahue-Que'l so, con una crecedera nos últimos seis años, periodu nel que s'amestaron casi 9000&amp;nbsp;km de llinies.&lt;ref&gt;Laclau, Cecilia (2012): [http://eenergetica.com.ar/web/la-argentina-electrica-a-venti-ano-de-la-privatizacion/ «L'Arxentina llétrica a venti años de la privatización»], artículu de 2012 nel sitiu web Y.&amp;nbsp;Enerxética (Buenos Aires).&lt;/ref&gt;Mientres la so xestión l'Estáu retomó progresivamente la planificación enerxética nacional, y pasu ente pasu, la regulación y participación na xestión del mercáu ampliáu de la enerxía, y, cola renacionalización de YPF, el control soberanu de la esploración, esplotación, industrialización y comercialización d'hidrocarburos. ente 2003 y 2011 la potencia instalada aumentó un 42% y el récor de demanda de potencia un 53%; coles mesmes se dio la terminación de Yacyretá, recuperación de l'actividá nuclear Atucha II y de l'actividá carbonífera nacional, sumáronse 4244 quilómetros nuevos de llinies de 500 Kv, los llares con enerxía llétrica amontáronse un 21,9% -2,15 millones de llares incorporaos- y los llares con accesu a gas por redes amontáronse un 28,9% -1,65 millones de llares incorporaos-.&lt;ref name=&quot;Polítiques enerxétiques&quot;&gt;{{cita noticia|apellíos1=Bernal|nome1=Federico|títulu=La única “crisis enerxética” na Arxentina ye la del modelu neolliberal|url=http://www.infonews.com/nota/21459/la-unica-crisis-energetica-en-l'axencia=Infonews|fecha=13 de Mayu de 2012}}&lt;/ref&gt;

En 2011 na ciudá de [[Río Cuarto (provincia de Córdoba)|Río Cuarto]] (provincia de Córdoba) inaugúrase l'ampliación de la central termoeléctrica Modestu Maranzana, con inversión d'alredor de 200&amp;nbsp;millones de pesos, compuesta por dos&amp;nbsp;turbogrupos en p, de 35&amp;nbsp;MW cada unu.&lt;ref name=&quot;lmcordoba_1&quot;/&gt;

En 2012 inauguróse la central [[Guillermo Brown]], allugada nes contornes de la ciudá bonaerense de [[Bahía Blanca]], que demandó una inversión de 550 millones de dólares pa la compra, instalación y puesta n'operación de dos turbinas a gas yá apurren 580 megavatios a la ufierta esistente nel Sistema Interconectáu Nacional.&lt;ref name=&quot;telam_2&quot;/&gt;

En 2007 empecipióse la construcción de la primera turbina termoeléctrica a carbón de l'Arxentina, qu'implicó una inversión de más de 9000&amp;nbsp;millones de pesos y dio trabayu a más de 2800&amp;nbsp;persones.&lt;ref&gt;[http://www.telam.com.ar/notas/201509/118720-cristina-central-termoelectrica-rio-turbiu.html «Cristina inauguró una central termoeléctrica: &quot;Río Turbio ye más enerxía pa los arxentinos&quot;»], artículu del 4 de setiembre de 2015 publicáu nel sitiu web de l'axencia Télam.&lt;/ref&gt;
Gracies a les inversiones realizaes nel últimu tiempu, YCRT, no que multiplicó 2,5&amp;nbsp;vegaes la so producción respeuto al 2011. Nel añu 2012 incorporáronse seis tuneladores. Pa 2013 algamó una producción de 450&amp;nbsp;000&amp;nbsp;tonelaes de carbón.&lt;ref name=&quot;Reserves de Río Turbio&quot;&gt;[http://www.telam.com.ar/notas/201309/32998-el xacimientu-de-rio-turbiu-tien-reserves-pa-garantizar-150-anos-de-produccion-sustentable.html «El xacimientu de Río Turbio tien reserves pa garantizar 150 años de producción sustentable»], artículu del 17 de setiembre de 2013 nel sitiu web de l'[[axencia Télam]] (Buenos Aires).&lt;/ref&gt;
Escontra payares de 2013 realícense obres de caltenimientu de la caldera 03 cola incorporación d'accesorios d'última teunoloxía pa optimizar la capacidá de producción d'enerxía. Gracies a les inversiones realizaes, YCRT multiplicó 2,5 vegaes la so producción respeuto al 2011. Pa 2013 la mina cunta con una reserva proyeutada de 450 millones de tonelaes de carbón.&lt;ref name=&quot;Reserves de Río Turbio&quot;/&gt;
En 2015 la presidenta Cristina Fernández de Kirchner inauguró una central termoeléctrica.&lt;ref&gt;[http://www.elpatagonico.com/cristina-inauguro-la central-termoelectrica-rio-turbiu-n1288749 «Cristina inauguró la central termoeléctrica de Río Turbio»], artículu del 4 de setiembre de 2015 nel diariu ''El&amp;nbsp;Patagónico'' ([[Comodoro Rivadavia]]).&lt;/ref&gt;
ya interconectar al sistema llétricu nacional. La central va xenerar 240&amp;nbsp;[[megavatios|MW]] d'enerxía a partir del carbón proveniente del xacimientu Río&amp;nbsp;Turbiu, anque tamién va poder funcionar a [[gas natural]]. La inversión total pal desenvolvimientu de la central xube a los 700&amp;nbsp;millones de dólares.&lt;ref&gt;[http://www.pagina12.com.ar/diario/economia/2-277762-2015-07-24.html «Río Turbio calez calderes: sigue la puesta a puntu de la central térmica de Santa Cruz»], artículu del 24 de xunetu de 2015 nel diariu ''Páxina/12'' (Buenos Aires).&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.enorsai.com.ar/politica/18627-otru-bisnes--pa-macri--el-carbon-de-rio-turbiu-nun sirve-y-busca-importalo-de-chile.html «Otru &quot;bisnes&quot; (business): Macri afirma que'l carbón de Río Turbio &quot;nun sirve&quot;, y busca importalo de Chile. El presidente de la Nación ta dispuestu a afondar la importación de too tipu de insumos en desterciu de les opciones nacionales. Tres el negociu del gas qu'enllordió a Aranguren, agora Macri busca importar carbón del país vecín»], artículu del 11 de mayu de 2016 publicáu nel sitiu web En&amp;nbsp;Orsai (Buenos Aires).&lt;/ref&gt;

El [[Ministeriu de Planificación]] anunció en xunetu de 2007 la construcción de cinco plantes térmiques nueves, con una capacidá total de 1,6 GW y una inversión global de 3250 millones US$. Estes plantes de turbina de xeneración dual (gas o fuel oil) van tar allugaes en [[Ensenada]] (540 MW), [[Necochea]] (270 MW), [[Campana (ciudá)|Campana]] (540 MW), [[Ciudá de Santa Fe (Arxentina)|Santa Fe]] (125 MW) y [[Córdoba (Arxentina)|Córdoba]] (125 MW), y espérase qu'empiecen a operar en 2008.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://aristotelizar.com/web/2007/07/19/anuncien-la-construccion-de cinco centrales-electricas-que-produciran-1600-megavatio/|títulu=Aristotelizar online news }}&lt;/ref&gt;
A lo último, [[Enarsa]] llanzó apocayá la llicitación d'once pequeñes unidaes de xeneración tresportables (15-30 MW caúna) y de tres unidad xeneradores mayores (50-100 MW) pa instalar en barcaces. Estes nueves unidaes, que'l so aprecio base entá se desconoz, van apurrir ente 400 y 500 MW de nueva capacidá de xeneración.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.electroindustria.com/nuevu/noticia.asp?inf_id=5997|títulu=Electroindustria }}&lt;/ref&gt;

En 2011 na ciudá de [[Río Cuarto (ciudá)|Río Cuarto]] inaugúrase l'ampliación de la Central Termoeléctrica Modestu Maranzana, con inversión d'alredor de 200 millones de pesos, compuesta por dos Turbogrupos en p de 35 MW, cada unu.&lt;ref name=&quot;lmcordoba_1&quot;&gt;{{cita web |url=https://www.elsol.com.ar/cristina-fernandez-viaxa-a-cordoba-pa-inaugurar-obres.html|títulu=Cristina Fernández viaxa a Córdoba pa inaugurar obres |publicación=El Sol |fecha=6 d'abril de 2011}}&lt;/ref&gt;

En 2015 inauguróse la Central Guillermo Brown, allugada nes contornes de la ciudá bonaerense de [[Bahía Blanca]], que demandó una inversión de 550 millones de dólares pa la compra, instalación y puesta n'operación de dos turbinas a gas, qu'apurren 580 megavatios a la ufierta esistente nel Sistema Interconectáu Nacional.&lt;ref name=&quot;telam_3&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.telam.com.ar/notas/201509/121128-gobiernu-nacional-energia-cristina-fernandez-de-kirchner-inauguracion-central-termoelectrica-guillermo-brown.html|títulu=Cristina inauguró la central Guillermo Brown, que yá apurre 580 megavatios al Sistema Interconectáu Nacional |publicación=Télam |fecha=23 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;

Nel periodu 2003/2015 el sistema arxentín sumó 11&amp;nbsp;300 megavatios, 51% más de la potencia instalada en 2003. Tamién se concretó'l tendíu de 5500 quilómetros de llinies d'alta tensión que venceyaron 10 provincies, incluyendo rexones que taben per fora del Sistema Interconectáu Nacional (ENSIN); l'ampliación de gasoductos troncales, la incorporación de les enerxíes anovables, la creación de ENARSA y la recuperación de YPF en 2012. Tamién se produció un cambéu de fuercies na matriz enerxética al traviés d'estos 11 años, dexó que l'Estáu arxentín pasara de tener una presencia del 7 al 45%, el capital priváu nacional pasara del 13 al 30% ente que les empreses estranxeres baxaron la so participación del 80 al 25%.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.eldestapeweb.com/en-11-anos executaron obres-energeticas-146000-millones-n5686|títulu=En 11 años executaron obres enerxétiques por $ 146.000 millones |publicación=El Destape |fecha=11 de mayu de 2015}}&lt;/ref&gt;

En 2014 amplióse'l sistema de tresmisión de 500&amp;nbsp;[[kilovoltio|kV]] nuna estensión de 368&amp;nbsp;km de llinia. Una de les ampliaciones de la rede dar cola entrada en serviciu de la llinia que xune les estaciones de Lavalle y de Santiago na provincia de Santiago del Estero, la que dexa ameyorar la confiabilidad y seguridá de suministru de la demanda na zona. L'otru nuevu venceyu foi la entrada de la llinia de 500&amp;nbsp;[[kilovoltios|kV]], en dos tramos, ente les estaciones de [[Choele Choel]] (en Ríu&amp;nbsp;Negru) y [[Bahía Blanca]] (nel sur de la provincia de Buenos Aires).&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://portalweb.cammesa.com/Documentos%20compartíos/Informes/Informe%20Añal%202015.pdf|títulu=Carauterístiques del Mercáu mientres l'Añu 2015 |publicación= Informe Añal 2015 |editorial =CAMMESA - Compañía Alministradora del Mercáu Mayorista Llétricu S.A.|páxina=7}}&lt;/ref&gt;

Impulsóse la construcción el Gasoductu del Nordés, que va llevar [[gas natural]] a les provincies de [[provincia del Chaco|Chaco]], [[Provincia de Corrientes|Corrientes]], [[provincia de Formosa|Formosa]], [[provincia de Misiones|Misiones]], norte de [[provincia de Salta|Salta]] y norte de [[provincia de Santa Fe|Santa Fe]] úniques zones del país qu'inda nun cunten con esti serviciu.

Al traviés del Plan Enerxéticu Nacional 2007-2019, Arxentina empezó a amenorgar la participación hidrocarburífera na matriz primaria y, paralelamente, inauguráu una política n'enerxíes alternatives y anovables esitosa. Na actualidá, la ufierta nuclear ya hidráulica supera'l 8%, coles anovables eólica y biocombustibles en fuerte ascensu. Pa 2015 prevese que les primeres pasen al 17% y les segundes a más del 8%. Cola Llei 26.190, aprobada pol gobiernu d'o Llei de Réxime de fomentu nacional pal usu de fontes anovables d'enerxía destinada a la producción d'enerxía llétrica. Con esta normativa, aprobada a fines de 2006, el país dio'l primera y estratéxicu pasu nel insoslayable camín de la diversificación enerxética.&lt;ref&gt;{{cita web|url=https://web.archive.org/web/20150924000532/http://www.enarsa.com.ar/index.php/es/comunicadosenarsa/450-78-la-esitosa-diversificacion-de-la-matriz-energetica-nacional |títulu= La esitosa diversificación de la matriz enerxética nacional |autor=Federico Bernal |fecha=18 de febreru de 2013 |publicación = ENARSA}}&lt;/ref&gt; Encaráronse una gran cantidá d'obres públiques, como la inversión n'enerxía por más de 80&amp;nbsp;000 millones de pesos, instalando más de 8700 megavatios, tendiendo más de 4000 quilómetros de llinies d'alta tensión y ampliando en 20 millones la capacidá de los gasoductos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.telam.com.ar/notas/201305/18178-argentina-tien-el consumu-de-energia-per-capina-mas-alto-de-la-region-y-solo-importa-un-8.html|títulu=&quot;Arxentina tien el consumu d'enerxía per capita más altu de la rexón y solo importa un 8%&quot; |publicación= Télam |fecha=19 de mayu de 2013}}&lt;/ref&gt;

ENARSA construyó ente 2011 y 2014 el parque Llomba Blanca IV, en redoma de la ciudá de [[Rawson]]. El proyeutu, constituyíu por cuatro módulos de 50 MW, ye unu de los más importantes d'enerxía eólica de Suramérica. Implicó una inversión de 126 millones de dólares, que xenera enerxía abonda p'abastecer el consumu añal de casi 70&amp;nbsp;000 llares, y va evitar la emisión a l'atmósfera d'unes 128&amp;nbsp;000 tonelaes añales de CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;. De la mesma, va implicar un aforru añal en combustible de 48 millones de m³
de gas natural (equivalente al consumu de 40&amp;nbsp;000 llares) o bien de 45&amp;nbsp;875 m³
de gasoil. El terrén de 4&amp;nbsp;100 hectárees contién 17 aeroxeneradores.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.enarsa.com.ar/index.php/es/comunicadosenarsa/470-poner en-marcha-el primer-modulo-del parque-eolico-llomba-blanca|títulu=Poner en marcha'l primer módulu del parque eólicu Llomba Blanca|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160311005603/http://www.enarsa.com.ar/index.php/es/comunicadosenarsa/470-poner en-marcha-el primer-modulo-del parque-eolico-llomba-blanca|fechaarchivu=11 de marzu de 2016 |fecha=Julio de 2013}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.diariojornada.com.ar/74828/politica/El parque_eolico_Llomba_Blanca_yá_comenzo_a_producir_energia |títulu=El parque eólicu Llomba Blanca yá empezó a producir enerxía |publicación=Diariu Xornada |fecha=23 de xunetu de 2013 }}&lt;/ref&gt; 

En 2013 habilitóse'l [[Parque eólicu El Tordillo]], allugáu a 40 km. al oeste de Comodoro Rivadavia, na Provincia de Chubut, alministráu conxuntamente ente Vientos de la Patagonia I S.A., empresa perteneciente a ENARSA y a la Provincia de Chubut –titular del proyeutu–; va tener al so cargu la operación del primer parque eólicu de potencia, construyíu y conectáu a la rede con teunoloxía nacional.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.enarsa.com.ar/index.php/es/comunicadosenarsa/476-87-habilítose-el parque-eolico-el-tordillo|títulu habilitóse'l Parque Eólicu El Tordillo|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160307230332/http://enarsa.com.ar/index.php/es/comunicadosenarsa/476-87-habilítose-el parque-eolico-el-tordillo|fechaarchivu=7 de marzu de 2016}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.telam.com.ar/notas/201309/33473-el sistema interconectáu-nacional-suma-3-megavatios-con-l'ingresu-del parque-eolico-el-tordillo.html |títulu=El sistema interconectáu nacional suma 3 megavatios col ingresu del Parque Eólicu El Tordillo |publicación=Télam |fecha= 20 de setiembre de 2013}}&lt;/ref&gt; 

Coles mesmes la empresa hidrocarburifera YPF so la xestión estatal cuadruplicó los pozos d'esploración y aumentó la perforación de pozos n'o ntercio. Los pozos exploratorios pasaron de 21 a 31, una crecedera del 48 per cientu, y los d'esplotación de 363 a 478,32% más.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.pagina12.com.ar/diario/economia/2-229424-2013-09-20.html |títulu=Disparen contra YPF |publicación=Páxina/12 |autor=Claudio Scaletta |fecha=20 de setiembre de 2013}}&lt;/ref&gt; En 2014 el presidente de YPF, Miguel Galuccio, foi gallardoniáu col BRAVO Business Awards´2014 como “Ceo of the Year”, un reconocíu premiu que da'l grupu Latin Trade, pol so desempeñu al mandu de YPF.&lt;ref name=&quot;854dd865&quot; &gt;[http://www.telam.com.ar/notas/201411/84630-galuccio-foi-premiáu-como-ceo-del anu-en-america-latina-por-el-desempeno-en-ypf.html Galuccio foi premiáu como CEO del añu en America Llatina pol desempeñu en YPF] Télam, 8 de payares de 2014&lt;/ref&gt;
Hacia l'añu 2015 YPF algamó un 62,5&amp;nbsp;% de participación nel mercáu arxentín de naftes premium y 55,7&amp;nbsp;% de nafta súper.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.infonews.com/nota/202222/ypf-lidera-el mercáu-de-ventes-de-naftes |títulu=YPF lidera'l mercáu de ventes de naftes ''premium'' |publicación=Infonews |fecha= 27 de mayu de 2015}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=https://www.elonce.com/seiciones/economicas/419270-ypf-increment-les sos-ventes-de-nafta-premium.htm |títulu= YPF amontó les sos ventes de nafta Premium |publicación=Elonce |allugamientu=Paraná |fecha=26 de mayu de 2015}}&lt;/ref&gt; Producióse paralelamente un procesu de renacionalización del negociu d'hidrocarburos. En 2012, produzse la estatización de YPF, la más importante empresa d'hidrocarburos del país, en 2013 el grupu arxentín Bridas mercó los negocios de la estauxunidense ExxonMobil na Arxentina, Paraguay y Uruguái, incluyendo 530 boques de expendio n'Arxentina.&lt;ref&gt;[http://www.lanacion.com.ar/1647166-adios-a-les estaciones-esso-agora llamárense-axion-energy «Adios a les estaciones Esso»], ''Diariu La Nación'', 3 de marzu de 2014.&lt;/ref&gt; En 2015 l'arxentina Pampa Enerxía mercó la filial brasilana Petrobras Arxentina por o$s 892 millones y alredor de 100 estaciones de serviciu.&lt;ref&gt;[http://www.ambito.com/848745-pampa-energia-oficializo-compra-de-petrobras-arxentina Pampa Enerxía oficializó compra de Petrobras Arxentina], ''Diariu Ambito Financieru'', 3 d'avientu de 2015.&lt;br&gt;
* {{Cita web |url=http://www.telam.com.ar/notas/201607/156790-pampa-energia-toma-control-activos-petrobras-argentina-capital-accionario.html |títulu=Pampa Energia tomó y control formal de Petrobras Arxentina |fecha=27 de xunetu de 2016 |publicación= Télam}}&lt;/ref&gt;

=== Aforru d'enerxía ===

Los problemes de suministru d'enerxía nes acabadures del añu [[2007]] llevó a cabu un plan d'aforru d'enerxía. El plan propúnxose reemplazar les [[llámpara incandescente]] poles de [[llámpara fluorescente compacta|so consumu]], y ―por sanción del Congresu dispúnxose l'atrasu de 60&amp;nbsp;minutos de la hora oficial a partir del [[30 d'avientu]] d'esi mesmu añu, cambéu que perduró hasta'l día [[16 de marzu]] de [[2008]]. De resultes viéronse baxaos los consumos d'enerxía llétrica, principalmente nes hores pico. Dende 2009 tolos edificios públicos deben obligatoriamente utilizar llámpares so consumu.

Mientres 2008 y 2009 implementóse l'etiquetáu enerxéticu de refrixeradores, conxeladores, motores llétricos y equipos d'aire acondicionáu. N'avientu de 2009 aprobóse la [[norma IRAM]]&amp;nbsp;11900 que va tender al etiquetáu enerxéticu de too edificiu que solicite'l serviciu de gas natural por rede.

Concretáronse dos centrales térmiques de ciclu combináu nes provincies de Buenos Aires y Santa Fe, concluyóse la construcción de la [[Represa de Yacyretá]]) al xubir la cota a 83&amp;nbsp;msnm qu'implica un 50% más de xeneración hidráulica y atópase en fase de terminación la tercer central nuclear d'[[Central nuclear Atucha|Atucha 2]].

Al pie de esto tópense n'obra delles centrales térmiques de ciclu combináu en delles capitales provinciales de 300&amp;nbsp;[[megavatiu|MW]] caúna pa reforzar el Sistema Interconectáu Nacional.

Llamar a llicitación internacional pa la construcción de centrales d'hasta 30&amp;nbsp;MW caúna por aciu [[enerxíes anovables]] (solar térmica, eólica, minihidráulica, otres) por un total de 1500&amp;nbsp;MW de potencia instalada.

=== Gasoductu del Nordés ===

En febreru de 2011 abrióse la llicitación pa la construcción del Gasoductu del Nordés que va llevar [[gas natural]] a les provincies de [[Provincia del Chaco|Chaco]], [[Provincia de Corrientes|Corrientes]], [[Provincia de Formosa|Formosa]], [[Provincia de Misiones|Misiones]], norte de [[Provincia de Salta|Salta]] y norte de [[Provincia de Santa Fe|Santa Fe]] úniques zones del país qu'inda nun cunten con esti serviciu.

=== Procesu d'espropiación de Repsol YPF y creación de la empresa YPF Teunoloxía S.A. ===

[[Archivu:CFK proyecto expropiación YPF 2012-04-16.ogv|miniatura|Cristina Kirchner nel so discursu antes d'unviar al [[Senáu de la Nación Arxentina]] el Mensaxe númberu 529 pal tratamientu del proyeutu de llei que declara d'utilidá pública a la petrolera [[Repsol YPF]] y pola cual decídese [[Espropiación|espropiar]] el 51% de los sos [[Aición (finances)|aiciones]].]]

==== Espropiación de Repsol YPF ====

Na última selmana de marzu de 2012, dellos gobiernos provinciales espropiaron árees con xacimientos petroleros que taben en concesión de [[Repsol YPF]], por cuenta de la baxa producción de la empresa y a la falta d'inversiones rexistrada mientres munchos años. Tres árees fueron retiraes o &quot;espropiaes&quot; a la petrolera: na [[provincia de Neuquén]], una llamada &quot;Don Ruiz&quot; de 109,1 [[Quilómetru cuadráu|km²]] y Chihuido de la Salina Sur y Portezuelo Mines, que suman en total una superficie de 242,4 km².&lt;ref&gt;[http://www.lanacion.com.ar/1461029-otra-quita-pa-ypf-en-neuquen-suman-trés-en-una selmana Otra quita pa YPF en Neuquén: suman trés nuna selmana] La&amp;nbsp;Nación.&lt;/ref&gt;
Arriendes d'ello, les aiciones de YPF decayeron un 15% nes bolses.&lt;ref&gt;[http://www.lanacion.com.ar/1461708-ypf-derrumbar en-la bolsa-tres-un-nuevu-quite-de-areas-en-chubut YPF derrumbóse 15% na Bolsa, tres una nueva quita d'árees en Chubut] La&amp;nbsp;Nación.&lt;/ref&gt;
Darréu, les provincies de [[Provincia de Chubut|Chubut]], [[Provincia de Mendoza|Mendoza]], [[Provincia de Neuquén|Neuquén]], [[Provincia de Río Negro|Río Negro]] y [[Provincia de Santa Cruz|Santa Cruz]] retiraron les concesiones a Repsol YPF.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.lanacion.com.ar/1461484-chubut-va-por-toes-les concesiones-de-ypf|títulu=Chubut va por toles concesiones de YPF |publicación=La Nación |fecha= 1 d'abril de 2012 |autor=Ana Tronfi}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.eldia.com.ar/edis/20120330/ypf-anuncio-afayu-petroleo-demanda-chubut-economia0.htm|títulu=YPF anunció un afayu de petroleu y demanda a Chubut |publicación= El Día (La Plata) |fecha=30 de marzu de 2012 }}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.lanacion.com.ar/1456490-chubut-y-santa-cruz-quitaron-la-concesion-de-areas-esplotaes-por-ypf|títulu=Chubut y Santa Cruz quitaron la concesión d'árees esplotaes por YPF |publicación=La Nación |fecha=15 de marzu de 2012 }}&lt;/ref&gt;

El 16 d'abril, Cristina Fernández unvia'l proyeutu al [[Congresu de la Nación Arxentina|Congresu Nacional]], nel cual declárase de &quot;interés públicu y nacional&quot; al &quot;autoabastecimiento d'hidrocarburos&quot; y polo tanto'l gobiernu nacional n'usu de les sos facultaes constitucionales espropia'l 51% de les aiciones de Repsol YPF, argumentando que se trata de «una recuperación de la soberanía» y «nun ye un modelu de estatización sinón de recuperación de la soberanía. Siguimos calteniendo'l modelu de [[Sociedá anónima]] y el d'una conducción profesionalizada».&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.clarin.com/politica/Convoquen-empresarios-actu-Casa-Gobiernu_0_683331851.html|títulu=Cristina presentó'l proyeutu pa espropiar el 51% de YPF |publicación=Clarín |fecha=16 d'abril de 2012}}&lt;/ref&gt;
La YPF nacionalizada so la xestión de&amp;nbsp;[[Miguel Galuccio]]&amp;nbsp;inspiró enfotu nos mercaos internacionales de petroleu, atrayendo cuantiosas inversiones estranxeres dende compañíes como&amp;nbsp;[[Chevron Corporation|Chevron]]&amp;nbsp;y&amp;nbsp;[[Dow Chemical]], ente otres, desenvolviendo'l segundu depósitu más grande del mundu de recursos non convencionales de gas y el cuartu de petroleu, y l'esploración d'el&amp;nbsp;[[Xacimientu petrolíferu Vaca Muerta|yacimiento Vaca Muerta]].&lt;sup&gt;[[YPF#cite note-72|71]]&lt;/sup&gt;&lt;sup&gt;[[YPF#cite note-73|72]]&lt;/sup&gt;
A empiezos de 2013 la firma anunció que diba a reinvertir el 90% de les sos utilidaes. Esi añu llogró que les reserves crecieren 10,6% y en 2014 otru 11,9%&lt;sup&gt;[[YPF#cite note-74|73]]&lt;/sup&gt;

So la xestión estatal, la empresa cuadruplicó los pozos d'esploración respeuto del promediu de los trés años anteriores, y aumentó la perforación de pozos d'esplotación de 290 añales, ente 2009-11, a 384 en 2012, un 33 per cientu más. Si compara'l periodu xunu de 2012-mayu de 2013 col añu inmediatu anterior, los pozos exploratorios pasaron de 21 a 31, una crecedera del 48 per cientu, y los d'esplotación de 363 a 478, 32 per cientu más&lt;sup&gt;[[YPF#cite note-76|75]]&lt;/sup&gt;
En 2014 el presidente de YPF, Miguel Galuccio, foi gallardoniáu col BRAVO Business Awards´2014 como &quot;Ceo of the Year&quot;, un reconocíu premiu que da'l grupu Latin Trade, pol so desempeñu al mandu de YPF.&lt;sup&gt;[[YPF#cite note-77|76]]&lt;/sup&gt;

Hacia l'añu&amp;nbsp;[[2015]]&amp;nbsp;YPF algamó un 62,5 % de participación de mercáu arxentín de naftes premium y 55,7 % de nafta súper.&lt;sup&gt;[[YPF#cite note-78|77]]&lt;/sup&gt;&lt;sup&gt;[[YPF#cite note-79|78]]&lt;/sup&gt;
esi mesmu añu anunció'l descubrimientu d'un nuevu pozu petroleru nos Los Caldenes, na provincia de Río Negro, con recursos envaloraos en 40 millones de barriles.&lt;sup&gt;[[YPF#cite note-80|79]]&lt;/sup&gt;&lt;sup&gt;[[YPF#cite note-81|80]]&lt;/sup&gt;
Nos primeros trés años de xestión per parte de la YPF nacionalizada pasar de los O$S 2000 millones d'inversión en 2011 a los O$S 6000 millones envaloraos pa 2015.&lt;sup&gt;[[YPF#cite note-82|81]]&lt;/sup&gt;&lt;sup&gt;[[YPF#cite note-83|82]]&lt;/sup&gt;

Nel marcu del &quot;Plan Nuclear Arxentín&quot;, aumentó la potencia bruta de la Central atucha 357 MW a 362 MW.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.telam.com.ar/notas/201403/55922-atucha-i-la-primer-central-nuclear-latinoamericana-cumple-40-anos.html|títulu=Atucha I, la primer central nuclear llatinoamericana, cumple 40 años |publicación=Télam - Axencia Nacional de Noticies |fecha= 19 de marzu de 2014}}&lt;/ref&gt;
Anguaño cunta con una potencia llétrica bruta de 363 megavatios llétricos y emplega amiestu d'uraniu natural (0,72%) y uraniu llevemente arriquecíu al 0,85%.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.na-sa.com.ar/centrales/atucha|títulu=Atucha I: Presidente Juan Domingo Perón |publicación=Nucleoeléctrica Arxentina }}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.cronista.com/economiapolitica/Atucha-I-y-II-yá-lleven-los nomes-de-Juan-Peron-y-Nestor-Kirchner-20140514-0131.html|títulu=Atucha I ya II yá lleven los nomes de Juan Perón y Néstor Kirchner |publicación=El Cronista (Buenos Aires) |fecha= 14 de mayu de 2014}}&lt;/ref&gt;
Tamién se sancionó la Llei Nᵘ 26.566 que sofita les actividaes pa la construcción d'una cuarta central nuclear y el reacondicionamiento pa enllargar el funcionamientu de la Central Nuclear Banzáu. El procesu constó de tres etapes. La primera que yá s'executó, ye la &quot;evaluación de vida&quot; o &quot;evaluación d'estáu&quot;, consistió n'esaminar como taben los componentes de planta. La segunda fase tamién rematada, verificáronse los cambeos que son necesarios y mercáronse tolos equipos y materiales necesarios. En xineru de 2015 empezó la tercer etapa implica parar la planta y realizar los trabayos de recambiu de los componentes de la central, ente ellos los tubos de presión del reactor. Los téunicos d'esi Departamentu de la [[Comisión Nacional d'Enerxía Atómica]] llevaron alantre'l desenvolvimientu y implementación de la teunoloxía de fabricación componentes nucleares, procesu nel qu'Arxentina ye unu de los pocos países del mundu que puede faelo per fora de Canadá. Con esti desenvolvimientu, xenérase una meyora significativa na industria metalurxa arxentina, al siguir el procesu actual de sustitución d'importaciones empezáu a partir de 2003 ya instalase como provisor mundial esos materiales. Amás, va significar instalase como un nuevu provisor na materia tanto a nacional como internacional.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.diariobae.com/notas/50935-teunologia-local-extendera-vida-util-de central nuclear-banzáu-y-xestara-un mercáu nacional.html |títulu=Teunoloxía local va estender vida útil de Central Nuclear Banzáu y va xestar un mercáu nacional |publicación=BAE Negocios (Buenos Aires) |fecha=4 de xineru de 2015 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150714083420/http://www.diariobae.com/notas/50935-teunologia-local-extendera-vida-util-de central nuclear-banzáu-y-xestara-un mercáu nacional.html |fechaarchivu=14 de xunetu de 2015 }}&lt;/ref&gt; 

Llanzóse un Plan vial Nacional, que dende'l 2003 a la fecha'l Gobiernu Nacional realizó una fuerte inversión n'obres d'infraestructura que dexó construyir 1.300 km de nueves carreteres, pavimentar 4.100 km.de rutes nacionales y cubrir con obres de caltenimientu la totalidá de la rede vial nacional. Amás, llevóse la cobertoria d'obres de caltenimientu a la totalidá de la rede vial pavimentada, cuando nel 2003 solo algamábase a cubrir el 50% de la mesma. Gracies a estes inversiones dende 2003 al añu 2014 produció una crecedera del 130% de la rede vial arxentina. En 2016 la direición decreto un aumentu del 500% en tolos peaxes de rutes y autopistes nacionales.&lt;ref name=&quot;telam_1&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.telam.com.ar/notas/201301/3695-el ministeriu-de-planificacion-destaco-les obres-d'infraestructura realizaes-dende-2003.html|títulu=El Ministeriu de Planificación destacó les obres d'infraestructura realizaes dende 2003 |fecha=6 de xineru de 2013 |editorial= Télam - Axencia Nacional de Noticies}}&lt;/ref&gt; El 22 de febreru de 2007 roblóse un resolución por que la empresa concesionaria empezara les obres de duplicación de calzada ente Ceibes y Gualeguaychú.&lt;ref name=&quot;5b3b89fa&quot;&gt;{{Cita web|apellíu=Arxentina Municipal|nome=|añu=22 de febreru de 2007|títulu=Entre Ríos: El llunes empiecen les obres nel tramu de ruta Ceibes-Gualeguaychú|url=http://www.argentinamunicipal.com.ar/despachos.asp?cod_Des=6579&amp;id_seccion=62|fechaaccesu=31 d'avientu de 2009}}&lt;/ref&gt;
El tramu completu foi abiertu al públicu'l 30 de payares de 2009.&lt;ref name=&quot;5595y4a0&quot;&gt;{{Cita web|apellíu=APF - Axencia de Noticies d'Entre Ríos|nome=|añu=1 d'avientu de 2009|títulu=Habilitóse provisoriamente la totalidá de l'autovía Gualeguaychú - Ceibes|url=http://www.apfdigital.com.ar/despachos.asp?cod_des=138813|fechaaccesu=31 d'avientu de 2009}}&lt;/ref&gt;
Sicasí, depués del so tresformamientu n'autovía doblóse la capacidá de tránsitu de la mesma, ameyorando significativamente la seguridá vial de los usuarios. Cabo destacar que'l tránsitu en tol so trayeutu supera los 3.600 vehículos per día, ente que na RN Nᵘ 117 el fluxu ye cimeru a los 3.500 en cada xornada, siendo más del 50% tránsitu pesáu en dambos casos. Esta estratéxica vía, conocida tamién como la &quot;Ruta del Mercosur&quot; por ser la principal vía de conexón con Brasil y Uruguái, tresformóse nuna exa d'integración económica y social, promoviendo'l desenvolvimientu de la industria, l'agru y los servicios de tola rexón, especialmente los pueblos y ciudaes de les provincies d'Entre Ríos y Corrientes que s'atopen sobre la mariña del ríu Uruguái.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.diarionorte.com/article/118691/la ruta-de-la muerte tresformada-en-una-gran-via-|títulu=“La ruta de la muerte tresformada nuna gran vía |publicación=Diariu Norte (Resistencia) |fecha= 8 de febreru de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.occovi.gob.ar/www/492/19652/autopista-ceibes-gualeguaychu-km-6-km-61-rn-n-14-provincia-de-ente-rios.html|títulu=Autopista Ceibes-Gualeguaychú, Ruta Nacional N° 14, Tramu: km 6-km 61, Provincia d'Ente Río |publicación=Órganu de Control de Concesiones Viales (OCCOVI) |fecha= }}&lt;/ref&gt;

==== Creación de YPF Teunoloxía S.A. ====

{{VT|YPF|l1=YPF Teunoloxía S.A.}}

El 5 d'avientu de 2012, Cristina Kirchner anunció la creación de la empresa YPF Teunoloxía S.A., que'l so oxetivu ye'l desenvolvimientu teunolóxicu nel sector de petroleu y gas. El capital accionario de la empresa ta constituyíu por un 51% por YPF y 49% pol CONICET. En payares l'inauguró Y-TEC creada por YPF, el Ministeriu de Ciencia, Teunoloxía ya Innovación Granible y el CONICET, y un modernu edificiu de 11&amp;nbsp;000 metros cuadraos, que se va dedicar a investigaciones teunolóxiques aplicaes, principalmente a la producción del petroleu y gas non convencional. N'avientu de 2014, la empresa YPF Teunoloxía llanzó'l &quot;Estudiu del recursu enerxéticu marín de la Patagonia Austral&quot; coles mires d'estender el desenvolvimientu de fontes alternatives de xeneración d'enerxía y conocer más sobre'l potencial del Mar Arxentín en materia enerxético. Esi añu los ingresos ordinarios de $ 141&amp;nbsp;942 millones aumentaron 57,5%, y l'utilidá operativa llegó a $19&amp;nbsp;742 millones, una medría del 64,3%.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.diariojornada.com.ar/126045/economia/A_trés_aos_de_ser__recuperada_YPF_sigui_creciendo |títulu=A tres años de ser recuperada, YPF sigue creciendo |publicación=Diariu Xornada (Chubut) |fecha=27 d'abril de 2015 }}&lt;/ref&gt;

Hacia l'añu [[2015]] YPF algamó un 62,5% de participación nel mercáu arxentín de naftes premium y 55,7% de nafta súper.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.infonews.com/nota/202222/ypf-lidera-el mercáu-de-ventes-de-naftes-premium|títulu=YPF lidera'l mercáu de ventes de naftes premium |publicación= Infonews |fecha=27 de mayu de 2015 }}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.elonce.com/seiciones/economicas/419270-ypf-increment-les sos-ventes-de-nafta-premium.htm|títulu=YPF amontó les sos ventes de nafta Premium |publicación= Elonce (Entre Ríos) |fecha=26 de mayu de 2015}}&lt;/ref&gt;
Esi mesmu añu anunció'l descubrimientu d'un nuevu pozu petroleru en Los Caldenes, na provincia de Río Negro, con recursos envaloraos en 40 millones de barriles.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.lanueva.com/el-pais/813817/ypf-anunciu-que-descubrio-un-nuevu-pozu-petrolifero-en-rio-negru.html|títulu=YPF diz que topó un nuevu pozu petrolíferu en Río Negro |publicación=La Nueva Provincia (Bahía Blanca)|fecha=25 de mayu de 2015 }}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://neuquenalinstante.com.ar/2015/05/28/ypf-suma-millonaries-inversiones-en-la cuenca-neuquina/|títulu=YPF suma millonaries inversiones na Cuenca Neuquina |publicación=Neuquén al Intre (Neuquén) |fecha=28 de mayu de 2015}}&lt;/ref&gt;

Nos primeros trés años de xestión per parte de la YPF nacionalizada pasar de los O$S 2000 millones d'inversión en 2011 a los O$S 6000 millones envaloraos pa 2015.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.tiempodesanjuan.com/elpais/2015/10/10/tien-nuevu-super-pozo-vaca-muerta-107039.html|títulu=YPF tien un nuevu super pozu en Vaca Muerta |publicación=Tiempo de San Juan (San Juan) |fecha=10 d'ochobre de 2015}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.rionegro.com.ar/diario/ypf-topo-un-super-pozu-de-petroleo-en-neuquen-7965308-10948-nota.aspx|títulu=YPF topó un súper pozu de petroleo en Neuquén |publicación=Diariu Río Negro |fecha=8 d'ochobre de 2015}}&lt;/ref&gt;

== Política Educativa ==

La política educativa del gobiernu de Cristina Fernández foi una continuación de la xestión de Néstor Kirchner. El porcentaxe del [[Productu Internu Brutu]] destináu a educación creció dende'l 3,64% en 2003 a 6,02% en 2010. En términos absolutos, pasó de 14&amp;nbsp;501&amp;nbsp;millones de pesos en 2003 a 89&amp;nbsp;924&amp;nbsp;millones de pesos en 2010, un 520% más.&lt;ref name=&quot;pag12edu&quot;&gt;[http://www.pagina12.com.ar/diario/economia/2-157800-2010-11-30.html «Construyir nel país como mil escueles»], artículu nel diariu ''Páxina/12'' del 30 de payares de 2010.&lt;/ref&gt;
Yá pal 2012 el porcentaxe del [[Productu Internu Brutu]] destináu a educación creció dende'l 3,64 % en 2003 a 6,81 % en 2012.&lt;ref name=&quot;Presupuestu2&quot;&gt;[http://www.parlamentario.com/bank/uploads/0015-JGM-2012.pdf Presentación del proyeutu de presupuestu pal añu 2013], del 14 de setiembre de 2012; publicáu nel sitiu web Parllamentariu.com (Buenos Aires). Amuesa la crecedera del presupuestu n'educación.&lt;/ref&gt;&lt;sup&gt;[[Sistema educativu d'Arxentina#cite note-3|3]]&lt;/sup&gt;
Según datos del censu de 2010, la tasa d'analfabetismu ye del 1.9%, siendo la segunda más baxa de Llatinoamérica.&lt;sup&gt;[[Sistema educativu d'Arxentina#cite note-4|4]]&lt;/sup&gt;&lt;sup&gt;[[Sistema educativu d'Arxentina#cite note-5|5]]&lt;/sup&gt; Na última década creáronse 9 nueves universidaes, ente que el egreso d'estudiantes universitarios aumentó un 68%.&lt;sup&gt;[[Sistema educativu d'Arxentina#cite note-6|6]]&lt;/sup&gt; Según datos del Programa Naciones Xuníes pal desenvolvimientu (PNUD), nel añu 2011 el 99,0% de la población de 6 a 11 años asistía al nivel primariu y, el 96,5% de los mozos de 12 a 14 años asistía al nivel secundariu. La Llei d'Educación Nacional, que dexó la reestructuración de la primaria y la secundaria y el fin de les polítiques focalizadas y asistencialistas; destacar la participación de más 750.000 docentes y 700 organizaciones de la sociedá civil y la reglamentación qu'establez que'l presupuestu d'educación nun puede ser menor al 6% del PBI.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;[http://www.me.gov.ar/doc_pdf/llei_de_educ_nac.pdf LLEI N° 26.206 - Llei d'Educación Nacional]&lt;/ref&gt;

Creóse'l Programa de Voluntariáu Universitariu, qu'antes del añu 2010 financiara más de 2.000 proyeutos, col fin d'integrar la conocencia teórica y práuticu aprendíu nos claustros de la Universidá Pública coles problemátiques más urxentes del país. &lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20150101033412/http://portales.educacion.gov.ar/spu/voluntariáu-universitariu/ Voluntariáu Universitariu - Ministeriu d'Educación de la Nación]&lt;/ref&gt; El presupuestu pa universidaes nacionales pasó de $1.992 millones en 2003 a $13.258 millones en 2011. De les 9 Universidaes Nacionales creaes dende 2003, 6 tán allugaes nel Gran Buenos Aires (La [[Universidá Nacional Arturo Jauretche]] en Florencio Varela; la [[Universidá Nacional d'Avellaneda]]; Universidá Nacional de Moreno; Universidá Nacional del Oeste, en Merlo, y l'Universidá Nacional de José C. Paz) y 3 nel restu del país (la [[Universidá Nacional del Chaco Austral]]; [[Universidá Nacional de Villa Mercedes]], en San Luis y la [[Universidá Nacional de Tierra del Fueu, Antártida ya Islles del Atlánticu Sur]]).

En 2015 el ministru de Educación Alberto Sileoni, propunxo a tolos sos pares del país que les clases empezaren el 29 de febreru y remataren el 16 d'avientu pa cumplir con un calendariu educativu de 190 díes de clases, cola necesidá d'afitar un calendariu escolar lo más estenso posible.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.ellitoral.com/index.php/diarios/2015/10/01/educacion/EDUC-01.html |títulu=Añu bisiestu con “yapa”: piden empecipiar les clases el 29 de febrero |publicación=La Mariña |fecha=1 d'ochobre de 2015 }}&lt;/ref&gt; 

=== Programa Coneutar Igualdá ===

{{AP|Coneutar Igualdá}}

Dende 2010 l'[[Ansés]] (Alministración Nacional de la Seguridá Social) empecipió un plan d'entrega y puesta en funcionamientu de dos millones de [[netbook]]s con accesu a Internet a toles escueles públiques primaries y secundaries del país. Hasta'l 1 de xunetu de 2015 apurriéronse 5&amp;nbsp;millones d'ordenadores, y amás construyéronse 1428&amp;nbsp;aules dixitales en tol país.&lt;sup&gt;[[Coneutar Igualdá#cite note-3|3]]&lt;/sup&gt;
El programa recibió premios nel estranxeru y de distintos organismos internacionales, ente ellos una distinción del Programa de Naciones Xuníes pal Desenvolvimientu (PNUD), y pol cume Iberoamericana, ente otros.&lt;ref&gt;{{Cita noticia|títulu=Premien en Cume Iberoamericanu a programa arxentín Coneutar Igualdá|url=http://espanol.upi.com/Noticies-destacaes/2012/11/16/Premien-en Cume Iberoamericanu-a programa arxentín-Coneutar-Igualdá/UPI-59551353066000/|fechaaccesu=7 de payares de 2016|periódicu=UPI|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150704125409/http://espanol.upi.com/Noticies-destacaes/2012/11/16/Premien-en Cume Iberoamericanu-a programa arxentín-Coneutar-Igualdá/UPI-59551353066000/|fechaarchivu=4 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt;

Tamién llanzó'l Programa de Respaldu a Estudiantes d'Arxentina (PROG.R.es.AR) el 22 de xineru de 2014&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://presidencia.gob.ar/component/content/article/108-gobiernu-informa/27317-progresar-anses-establecio-requisitos-y-plazos-pa-presentar-certificaos |títulu= PROG.R.es.AR.: Ansés estableció requisitos y plazos pa presentar certificaos |fechaaccesu=14 de marzu de 2015 |fecha=17 de marzu de 2014 |idioma=español }}&lt;/ref&gt; La iniciativa xenera oportunidaes d'inclusión social y llaboral pa moces que deseyen empecipiar o rematar los sos estudios, siguir una educación cimera y/o realizar esperiencies de formación y capacitación llaboral.&lt;ref&gt; {{cita noticia|títulu=&quot;El plan Progresar va muncho más allá de los mozos que nun trabayen nin estudien&quot;, aseguró Bossio|url=http://www.telam.com.ar/notas/201401/49380-bossio-dixo-que-el plan-progresar-va-enforma-mas-alla-de-los-jovenes-que-nun trabayen-nin-estudien.html|periódicu=Telam|fecha=26 de xineru de 2014|fechaaccesu=14 de marzu de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Destaquen a l'Arxentina como &quot;país modelo&quot; na rexón por inversión pública escontra nuevos {{enllaz rotu|Progresar|http://www.progresar.gob.ar/noticia/destaquen-a-l'argentina-como-pais-modelu-en-la-region-por-inversion-publica-escontra-los-jovenes-22}}&lt;/ref&gt;
A payares taben inscriptos 550.000 mozos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://prensa.argentina.ar/2014/12/29/55570-la-anses-realizo-un balance-del programa-progresar.php |títulu=La ANSÉS realizó un balance del Programa Progresar |fechaaccesu=14 de marzu de 2015 |fecha=29 d'avientu de 2014 |idioma=español |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150121000027/http://prensa.argentina.ar/2014/12/29/55570-la-anses-realizo-un balance-del programa-progresar.php |fechaarchivu=21 de xineru de 2015 }} &lt;/ref&gt;En marzu de 2015, amplióse la cantidá de mozos cubiertos pol programa a 1.280.000.&lt;ref&gt; {{cita web |url=http://www.ambito.com/noticia.asp?id=782416 |títulu=Cristina anunció xubas en planes pa estudios periódicu=Ámbitu Financieru |fechaaccesu=14 de marzu de 2015 |fecha=12 de marzu de 2015 |idioma=español }} &lt;/ref&gt;

=== Plan de Finalización d'Estudios Primarios y Secundarios (FINES) ===

Tamién se destacar el llanzamientu del Plan de Finalización d'Estudios Primarios y Secundarios (FINES) pa finalización de la [[Sistema educativu d'Arxentina#Niveles y Modalidad|Escuela Primaria]] y [[Sistema educativu d'Arxentina#Niveles y Modalidad|Escuela Secundaria]] lleváu a cabu pol gobiernu nacional a partir del añu 2008, d'algame nacional que funcionó en toles xurisdicciones d'[[Arxentina]].&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.desarrollosocial.gob.ar/tramiteensenayaprende|títulu=&quot;Arxentina Trabaya, Enseña y Apriende&quot;|fechaaccesu=20 de febreru de 2016|sitiuweb=http://www.desarrollosocial.gob.ar/}}&lt;/ref&gt;
Invirtióse 7000&amp;nbsp;millones de pesos n'equipamientu pa escueles téuniques, distribuyéronse más de 54&amp;nbsp;millones de llibros. La inversión en salarios docentes universitarios foi de 19&amp;nbsp;000&amp;nbsp;millones de pesos en 2012 siendo la medría salarial de más del 1000 % dende 2001.&lt;ref name=&quot;cfk2013-05-01_012&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.casarosada.gob.ar/images/stories/video/cfk-010313-1.flv|títulu=Cristina Fernández de Kirchner ante'l Congresu de la Nación Arxentina na apertura del periodu de sesiones ordinaries 2013|fechaaccesu=4 d'agostu de 2013|fecha=1 de marzu de 2013}}&lt;/ref&gt;

Ente los años 2008 y 2015, 0.6&amp;nbsp;millones d'estudiantes remataron los estudios de secundaria.&lt;ref&gt;[http://www.fines2.com.ar/index.php/notas/35-testos-de-interes/362-q600-mil-adultos-terminaron-el-secundariu-pola iniciativa-del plan-finesq#.VsgObfLhDIU «Pola iniciativa del plan Fines, 600&amp;nbsp;000&amp;nbsp;adultos terminaron el secundariu»], artículu del 20 de febreru de 2016 nel sitiu web Fines2 (Buenos Aires).
&lt;/ref&gt;
Nel añu 2013, el plan algamara a 1.39&amp;nbsp;millones de persones, con 14&amp;nbsp;682&amp;nbsp;sedes y 128&amp;nbsp;365&amp;nbsp;tutores en tou en país, y habíen egresado 400&amp;nbsp;000&amp;nbsp;estudiantes.&lt;ref&gt;[http://www.diariopopular.com.ar/notas/146893-mas-400-mil-persones-terminaron-los sos-estudios-el plan-fines «Más de 400 000 persones terminaron los sos estudios col plan Fines»], artículu del 17 de febreru de 2013 nel ''Diariu Popular'' (Buenos Aires). Consultáu'l 20 de febreru de 2016.&lt;/ref&gt;

=== Programa Bec.Ar ===

En xunetu de 2013 apurriéronse 264 beques del programa [[Bec.Ar]], que tien por oxetivu especializar a profesionales arxentinos n'Universidaes del esterior n'árees como [[bioteunoloxía]], [[nanoteunoloxía]] y [[Teunoloxíes de la información y la comunicación|TIC]]s, ente otres. El programa tien una duración inicial de cuatro años y entama especializar a mil profesionales d'árees denominaes «estratéxiques» pal desenvolvimientu del país.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.cfkargentina.com/becar-posgrados/|títulu=Apurre de beques Bec.Ar pa posgrados nel estranxeru|fechaaccesu=29 de xunetu de 2013|añu=2013|formatu=web|editorial=cfkargentina.com}}&lt;br&gt;
* {{cita web|url=http://bec.ar/que-ye-becar_p199|títulu=Qué ye Bec.ar|fechaaccesu=29 de xunetu de 2013|añu=2013|formatu=web|editorial=bec.ar}}&lt;/ref&gt;

=== Construcción d'escueles ===

Dempués del [[Plan Quinquenal n'Arxentina|Plan Quinquenal]] del [[Primer Gobiernu de Perón|Gobiernu de Perón]] ente 1947 y 1951 (qu'abrió 8000&amp;nbsp;escueles),&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.lariojaesnoticia.com.ar/share_noticia.asp?id=4447&amp;acc=Imprimir|títulu=Estrategia y planificación del primer peronismu }}&lt;/ref&gt;
el ralu ente 2003 y 2010 ye'l segundu periodu de mayor construcción d'escueles de la hestoria arxentina. Ente 1969 y 2003 los distintos gobiernos nacionales financiaron la construcción d'un total de 427&amp;nbsp;escueles, ente que ente 2003 y 2010 construyéronse más 1880 escueles que beneficiaron a mediu&amp;nbsp;millón d'alumnos,&lt;ref&gt;[http://www.infobae.com/notas/695802-Afirmen-que-mayores-gastos-en-Educacion-nun dieron-resultaos.html «Afirmen que mayores gastos n'Educación nun dieron resultancies»], artículu del 10 de febreru de 2013 nel diariu ''Infobae'' (Buenos Aires).&lt;/ref&gt;
amás de la entrega de 2&amp;nbsp;millones de [[netbook]]s a alumnos secundarios.

=== Creación de nueves universidaes y aumentu de los recursos ===
Ente les iniciatives más resonantes del FPV atópase la creación de diecisiete universidaes nacionales, la nacionalización de la Universidá Pedagóxica de la Provincia de Buenos Aires.&lt;ref name= &quot;Terigi&quot;&gt;{{cita web |url=http://library.fes.de/pdf-files/bueros/argentinien/13019.pdf |títulu= Polítiques públiques n'Educación tres doce años de gobiernu de Néstor Kirchner y Cristina Fernández |publicación=Analís |númberu=16 |editorial=Friedrich-Ebert-Stiftung (FES) |autor=Flavia Terigi |fecha=Avientu de 2016 |isbn=978-987-46367-5-1}}&lt;/ref&gt; La crecedera d'apurrir del Estáu a la educación dexó aumentar les tresferencies a les [[Universidaes nacionales d'Arxentina|universidaes nacionales]] y la creación de nueves universidaes como la Universidá Aeroportuaria de Ezeiza,&lt;ref&gt;[http://www.lavoz.com.ar/noticias/politica/cristina-fernandez-inaugura-universidá-aeroportuaria-ezeiza «Cristina Fernández inaugura la Universidá Aeroportuaria de Ezeiza»], artículu del 8 de payares de 2011 nel diariu ''La Voz'' (Córdoba).&lt;/ref&gt;
la [[Universidá Nacional d'Avellaneda]],&lt;ref&gt;[http://www.impulsobaires.com.ar/nota.php?id=113022 «Cristina inaugura ciclu lectivu n'Universidá d'Avellaneda»], artículu anónimu del 29 de marzu d'un añu ensin especificar, nel sitiu web Impulso Buenos Aires.&lt;/ref&gt;
la [[Universidá Nacional de José Clemente Paz|Universidá Nacional de José&amp;nbsp;C.&amp;nbsp;Paz]]&lt;ref&gt;[http://www.casarosada.gob.ar/informacion/discursos/22684-blank-91624061 «Inauguración de la Universidá de José C. Paz»], discursu pronunciáu por Cristina Fernández el 1 d'ochobre del 2010; publicáu nel sitiu web de la Casa Rosada (Buenos Aires).&lt;/ref&gt;
la [[Universidá Nacional Arturo Jauretche]], la [[Universidá Nacional
de Moreno]], la [[Universidá Nacional
de Tierra del Fueu]], la [[Universidá Nacional
de Villa Mercedes]], la [[Universidá Nacional
del Chaco Austral]], la [[Universidá Nacional
de Río Negro]] y la [[Universidá Nacional del Oeste]].&lt;ref&gt;[http://www.casarosada.gob.ar/informacion/discursos/25402-pallabres-de-la presidenta-en-la-inauguracion-de-la universidá-de-merlo «Pallabres de la presidenta na inauguración de la Universidá de Merlo»], discursu del 16 de setiembre del 2011 publicáu nel sitiu web de la Casa Rosada (Buenos Aires).&lt;/ref&gt;
Amás d'aumentu de los recursos destinaos a otres universidaes, como la [[Universidá de La Matanza]], que'l so presupuestu creció un 820 %.&lt;ref&gt;[http://tn.com.ar/politica/cristina-sobre-la universidá-de-la matanza-dende-el mio-gobiernu-los recursos-aumentaron-un-820-por-cie_274391 «Cristina sobre La Matanza: &quot;Dende'l mio Gobiernu, los recursos de la universidá aumentaron un 820 %&quot;»], artículu del 1 d'ochobre de 2012 nel sitiu web de la canal televisiva TN (Buenos Aires).&lt;/ref&gt;
Esti aumentu viose reflexáu na formación de nuevos institutos d'investigación. En 2014 diose'l llanzamientu del plan Progresar, destináu a mozos de 18 a 24 años que nun tienen trabayu, trabayen informalmente o perciben un salariu menor del mínimu vital y móvil y que'l so grupu familiar atópese nes mesmes condiciones. A payares del 2014, PROGRESAR cuenta con más de 550&amp;nbsp;000 mozos que cobren la prestación y 1&amp;nbsp;284&amp;nbsp;809 inscriptos.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://prensa.argentina.ar/2014/12/29/55570-la-anses-realizo-un balance-del programa-progresar.php|títulu=La ANSÉS realizó un balance del Programa Progresar|fechaaccesu=14 de marzu de 2015|fecha=29 d'avientu de 2014|idioma=español|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150121000027/http://prensa.argentina.ar/2014/12/29/55570-la-anses-realizo-un balance-del programa-progresar.php|fechaarchivu=21 de xineru de 2015}}&lt;/ref&gt;
En marzu de 2015, anuncióse l'ampliación de la cantidá de mozos cubiertos pol programa a 1&amp;nbsp;280&amp;nbsp;000.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.ambito.com/noticia.asp?id=782416|títulu=Cristina anunció xubas en planes pa estudios|fechaaccesu=14 de marzu de 2015|fecha=12 de marzu de 2015|idioma=español|periódicu=Ámbitu Financieru}}&lt;/ref&gt;

Coles mesmes el total de persones qu'asisten a universidaes públiques creció un 39 per cientu ente 2008 y 2015. La matrícula tuvo un significativu aumentu, que superó llargamente'l ritmu de crecedera de la población arxentina. Ente 2008 y 2015, la cantidá d'estudiantes de baxos ingresos nel total de inscriptos al sistema universitariu creció un 47 per cientu pal quintil 1 ( el 20% de la población más probe) y un 95 per cientu pal quintil 2.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.pagina12.com.ar/118613-los miles-de-estudiantes-que-vidal-nun ve |títulu=Los miles d'estudiantes que Vidal nun ve |publicación=Diariu Páxina/12 |editorial= |fecha=1 de xunu de 2018 |autor=Inés Fornassero}}&lt;/ref&gt; 

Llei d'obligatoriedá de la sala de 4 años promulgada en 2015, que declara obligatoria la educación inicial pa neños/as
de cuatro años nel sistema educativu nacional.Llei de Implementación Efeutiva de la Responsabilidá del Estáu nel Nivel d'Educación Cimera de 2015, que reforma la llei 24521 d'Educación Cimera estableciendo l'accesu llibre y irrestricto” a los estudios de grau estatales, prohibiendo exámenes eliminatorios y aranceles. Tamién se llanzó'l programa “Ponele títulu al to Secundariu”, un siguimientu intensivu d'alumnos que, cursando l'últimu añu de la educación secundaria, tienen asignatures pendientes. Nesti marcu tituláronse gracies al plan 52.845 alumnos. La población 25-29 años con secundaria completa pasu a total país ente Años 2003 y 2013 del 58,9% al 71,4% en 2013. Nel periodu foi notable la evolución de la matrícula d'educación téunica secundaria: pasó de 487.000 estudiantes en 2005 a 595.000 en 2012.&lt;ref name= &quot;Terigi&quot;/&gt;

=== Programa de beca Thomas Bridges ===

{{AP|Beca Thomas Bridges|l1=Beca Thomas Bridges}}
Creáu en 2015, ye un programa de beques por que los mozos residentes nes [[islles Malvines]] cursen los sos estudios universitarios nel territoriu continental arxentín. El programa empezó a funcionar el 1 de setiembre del mesmu añu.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://portales.educacion.gov.ar/spu/noticias/presentacion-de-les beques-thomas-bridges-pa-residentes-de-les islles-malvinas/|títulu=Presentación de les Beques Thomas Bridges pa residentes de les Islles Malvines|editorial=Secretaría de Polítiques Universitaries}}&lt;/ref&gt;

=== Consumos culturales ===
Según datos de la Cámara Arxentina del Llibru, la industria editorial arxentina produxera nel 2007 más de 380 nuevos títulos per selmana, al llanzar al mercáu 19.791 novedaes ente xineru y avientu d'esi añu,&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://camaradellibro.com.ar/estadisticas/PDF/Estadisticas%202007.pdf |títulu=Estadístiques del llibru 2007 |editorial=Cámara Arxentina del Llibru}}&lt;/ref&gt; aumentando en 2011 al terminar el so primer mandatu a 26.676 novedaes añales publicaes. Respectu del orixe de la impresión, el 94% de los rexistros son declaraos como impresos dientro del país ente que solo'l 6% rexistrar nel esterior. Pa 2014, —últimu añu de mandatu añal completu—, la cantidá de novedaes de llibros impreses alzárase a 28.010. Coles mesmes tamién creció la producción y consumu de llibros, pasando de 68.52 millones de llibros vendíos en 2007, a 128.92 millones en 2014.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://camaradellibro.com.ar/estadisticas/PDF/Estadisticas2014.pdf |títulu=Informe de producción del llibru arxentín - 2014 |editorial=Cámara Arxentina del Llibru |fecha=19 de marzu de 2015 |páxina=4}}&lt;/ref&gt;

== Política Llaboral ==

[[Archivu:Somavía Cristina Kirchner - Reunión de Ministros de Trabajo en Argentina - 2009.jpg|miniatura|Inauguración de la XVI Conferencia Interamericana de Ministros de Trabayu (CIMT) de la [[OEA]], celebrada en [[Buenos Aires]] en 2009. D'esquierda a derecha.: [[Jorge Taiana]] (ministru de Rellaciones Esteriores d'Arxentina), Cristina Fernández de Kirchner (presidenta d'Arxentina), [[Carlos Tomada]] (ministru de Rellaciones de Trabayu d'Arxentina) y [[Juan Somavía]] (direutor xeneral de la [[OIT]]).]]

En 2008, la [[desocupación]] caltener en niveles similares a los que s'atopaba l'añu anterior, pasando del 8,4 % nel primer trimestre al 7,3 % nel cuartu trimestre d'esi añu, la tasa más baxa dende [[ochobre]] de [[1992]], según datos del [[Indec]] (Institutu Nacional d'Estadística y Censos).&lt;ref&gt;Fonte: [[Indec]], Encuesta Permanente de Llares Continua.&lt;/ref&gt;
Faía'l cuartu trimestre de 2012 la desocupación menguó al 6.9 %.

Pal 2012 el trabayu informal (non rexistráu) amenorgar a un 34,5 %,&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.pagina12.com.ar/diario/ultimas/20-203406-2012-09-14.html|títulu=El trabayu en negru caltener nel 34,5 per cientu |publicación= Páxina/12 |fecha= 14 de setiembre de 2012 }}&lt;/ref&gt; depués de que llegara al 49,5 % nel primer semestre del 2003.&lt;ref&gt;[http://www.eldia.com.ar/edis/20080512/20080512202359.htm «Cristina anunció baxa del desemplegu»], artículu nel diariu ''El Día'' del 12 de mayu de 2008.&lt;/ref&gt;
El gobiernu de Cristina Fernández afondó la política de xeneralización de la [[negociación coleutiva]] pa regular les [[rellaciones llaborales]] qu'empecipiara'l presidente Néstor Kirchner.

Rematáu'l tercer trimestre de 2008, el Ministeriu de Trabayu había homologado 890 [[conveniu coleutivu|convenios coleutivos]] y alcuerdos, una cifra que significó un aumentu del 24 %, comparáu col mesmu periodu de 2007,&lt;ref name=&quot;Informe negociación coleutiva 3T08&quot;&gt;{{cita web
|url = http://www.trabajo.gov.ar/left/estadisticas/descargas/negColectiva/200803T_negociacionColectiva.pdf
|títulu = Estáu de la Negociación Coleutiva, Tercer Trimestre |fechaaccesu
= 9 de febreru de 2009
|autor = Direición Xeneral d'Estudios y Formulación de Polítiques d'Emplegu.
|añu = 2008
|editorial = Ministeriu de Trabayu, Emplegu y Seguridá Social de la República Arxentina, páx.
}}&lt;/ref&gt;
y del 324 % comparáu con 2004.&lt;ref&gt;{{cita web
|url = http://www.trabajo.gov.ar/left/estadisticas/descargas/negColectiva/200803T_negociacionColectiva.pdf
|títulu = Estáu de la Negociación Coleutiva, Tercer Trimestre |fechaaccesu
= 9 de febreru de 2009
|autor = Direición Xeneral d'Estudios y Formulación de Polítiques d'Emplegu.
|añu = 2008
|obra = Gráficu 1
|editorial = Ministeriu de Trabayu, Emplegu y Seguridá Social de la República Arxentina, páx. 5
}}&lt;/ref&gt;
Más del 90 % de los convenios realizar por caña d'actividá económica (y subrama) y los restantes por empresa. Les clauses más habituales fueron les salariales, pero tamién se rexistró un aumentu de la cantidá de clauses sobre «regulación de les rellaciones llaborales» na empresa y «condiciones de trabayu», que nel III trimestre representaron el 20 % y el 17 % de les clauses totales, incluyéndose ente elles la creación de «comités d'hixene y seguridá» y clauses especiales de non [[discriminación]].&lt;ref name=&quot;Informe negociación coleutiva 3T08&quot; /&gt;

La crecedera de la presencia [[sindicatu|sindical]] nel sistema de rellaciones llaborales, impulsó cambeos nos planes d'estudios de delles universidaes, col fin d'incluyir mayor información y analís sobre los sistemes, regles y téuniques de [[diálogu social]] na xestión de los [[recursos humanos]] de les [[empresa|empreses]].&lt;ref&gt;{{cita web
|url = http://www.udesa.edu.ar/files/RRHH/Almuerzo-13-JUN-07-fuelga-subtes.ppt
|títulu = Recurso humanos nuna redolada de poder sindical
|fechaaccesu = 9 de febreru de 2009
|apellíu = Robles
|nome = Alberto José |añu =
2008
|obra = Recursos humanos
|editorial = [[Universidá de San Andrés]]
}}&lt;/ref&gt;

Nel añu 2011 [[Cristina Fernandez de Kirchner]] alzó al Congresu de la Nación un proyeutu de nuevu Estatutu del Peón Rural, qu'amplía los derechos llaborales de los asalariaos rurales. El proyeutu foi aprobáu polo xeneral por 68 votos a favor y 1 votu en contra. La nueva normativa creó un nuevu réxime previsional qu'amenorga de 65 (60 nel casu de la muyer) a 57 años la edá jubilatoria y a 25 los años d'apurras, ya incorpora una llicencia por paternidá de 30 díes. La llei caltién el réxime de fixación de remuneraciones mínimes determinaes pol Conseyu Nacional de Trabayu Agrariu, que nun van poder ser menores al salariu mínimu vital y móvil, y afita periodos y llugares de pagu. Tamién afita n'ocho hores la xornada llaboral (44 hores selmanales) en llugar de la xornada &quot;de sol a sol&quot; con descansos entemedios, reconoz el pagu d'hores extras, el descansu selmanal y meyor condiciones fayadices d'hixene y seguridá como requisitos básicos de l'actividá.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-183939-2011-12-22.html |títulu= Con tolos derechos de los otros trabayadores |publicación=Páxina/12 |autor= Sebastián Premici |fecha= 22 d'avientu de 2011}}&lt;/ref&gt; 

En 2013, creóse'l Réxime d'emplegaes doméstiques, que reconoz a les emplegaes doméstiques derechos y beneficios amparaos pola Llei de Contratu de Trabayu en rellación a les xornaes, indemnizaciones, llicencies y proteición del trabayu de menores.
&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.rosarionet.com.ar/rnetw/nota117860 |títulu=Ye llei'l nuevu Réxime de Trabayu Domésticu |publicación=RosarioNet |fecha=14 de marzu de 2013 }}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.casi.com.ar/content/por aciu-la llei-26844-establezse-un-nuevu-r%C3%A9gimen-especial-de-contratu-de-trabayu-pa-el títulu=Por aciu la llei 26844, establezse un nuevu &quot;Réxime especial de contratu de trabayu pal personal de cases particulares&quot; |publicación=Colexu d'Abogaos de San Isidro |fecha=12 d'abril de 2013}}&lt;/ref&gt; 

En 2013 llanzóse'l programa llaboral “Elles faen”, destináu en forma preferencial a muyeres soles, con fíos a cargu, o que fueren víctimes de violencia de xéneru, con remuneración mensual básica pa capacitase na construcción de viviendes y poder aportar, nun futuru cercanu, a una vivienda.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.pagina12.com.ar/105380-elles-yá-nun pueden-faer |títulu=Elles yá nun pueden faer |publicación=Páxina/12 |autor=Carlos Rodríguez |fecha=2 d'abril de 2018 }}&lt;/ref&gt; Les cooperativistes teníen de realizar xornaes llaborales previstes nel programa Ingreso Social con Trabayu y teníen de cumplir con capacitaciones y terminalidad educativa.

Entaináronse los trámites d'inscripción nel réxime denomináu Monotributu Social, que dexó a los microemprendedores aportar a una obra social y a la xubilación, pudiendo coles mesmes emitir factures poles sos ventes.&lt;ref&gt;“Guía emponedora pal monotributista social” [http://www.claudiabernazza.com.ar/htm/mds/guia_monu_nales.pdf]&lt;/ref&gt;

=== Polítiques escontra la niñez y la mocedá ===
Mientres el so presidencia creóse'l Conseyu Federal de la Mocedá coles mires de desenvolver les polítiques de mocedá, que faigan posible la construcción de ciudadanía en valores tales como solidaridá, equidad, compromisu, xusticia, responsabilidá, ética ya identidá nacional y la Llei de Promoción y Regulación de los Centros de Desenvolvimientu Infantil ,Llei 26.233-2007, con un criteriu integral de proteición de los neños y neñes, empobinaes a favorecer la crianza, el desenvolvimientu, el cuidu y l'educación de la primer infancia, a partir del fortalecimientu y la creación de los Centros de Desenvolvimientu Infantil que funcionen n'ámbitos comuñales, n'instituciones públiques que dependen delas árees sociales de los gobiernos provincial y municipal, nos Centros Integradores Comuñales, Centros de Salú, ente otres modalidaes. Esta llei estableció ente otres pautes qu'en toles sales o seiciones en que tea estremáu'l Centru D'Infancia, siquier unu de los educadores o educadores hayan alcanzáu títulu docente terciariu o universitariu y qu'a lo menos la metá de los educadores o educadores
del CDI hayan alcanzáu títulu docente terciariu o universitariu.Que'l 80% del personal del CDI participe d'actividaes de capacitación rexistraes a lo llargo d'un añu. Que la totalidá del personal que desenvuelve xeres nel CDI tea debidamente inscripto nun rexistru institucional. Que'l personal adulto que realiza xeres nos CDI facer en xeres y actividaes venceyaes direutamente a la estimulación y el desenvolvimientu físicu, cognitivu, llingüísticu y socioemocional de les neñes y los neños. Qu'en les sales o actividaes destinaes neñes y neños
d'hasta 1 años de vida la proporción d'educador/a por neñu/a sía de 1 adultu por cada 5 neños o menos.&lt;ref&gt;{{cita web|url=https://www.desarrollosocial.gob.ar/wp-content/uploads/2015/10/Estandares-de-inclusion-COCEDIC-Conseyu-federal.pdf |títulu=Estándares d'Inclusión pa los Centros de Desenvolvimientu Infantil |editorial= Ministeriu de Desenvolvimientu Social |fecha=26 d'ochobre de 2015 }}&lt;/ref&gt;

=== Migraciones llaborales ===

El gobiernu de Cristina Fernández siguió col [[Plan Patria Grande]] empecipiáu nel gobiernu anterior, col fin d'otorgar documentos a los inmigrantes en situación irregular. En 2008 apurriéronse documentos arxentinos a 144&amp;nbsp;549&amp;nbsp;persones, sumando d'esa manera la cantidá de 714&amp;nbsp;907&amp;nbsp;inmigrantes regularizaos, desque se punxo en marcha'l plan en 2006.&lt;ref&gt;{{cita web
|url = http://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-119729-2009-02-09.html
|títulu = Nos últimos trés años, 700&amp;nbsp;000 persones pidieron la residencia. Dende Paraguay y Bolivia, y tamién d'Estaos Xuníos
|fechaaccesu = 9 de febreru de 2009
|apellíu = Kollmann
|nome = Raúl
|fecha = 9 de febreru de 2009
|editorial = Páxina/12
}}&lt;/ref&gt;
La cifra representa casi la metá de los estranxeros rexistraos nel censu de 2001 (1&amp;nbsp;531&amp;nbsp;940). La regularización masiva d'inmigrantes y la consecuente posibilidá de que puedan faer valir los sos derechos (sindicalización, asociación, demandes llaborales, etc.) tien un fuerte impautu nel [[mercáu de trabayu]], una y bones los estranxeros suelen ocupar los emplegos que s'atopen nos pasos salariales más baxos ya informales, polo qu'una meyora nos mesmos, impacta direutamente en tola escala salarial.&lt;ref&gt;{{cita llibru|apellíos=Varios|editorial=Organización Internacional del Trabayo|títulu=Los trabayadores y los trabayadores migrantes|edición=Educación Obrera Nᵘ 129|añu=2002|ubicación=Xinebra}}&lt;/ref&gt;

=== Reestatización de les xubilaciones y pensiones ===

El [[21 d'ochobre]] de [[2008]] la presidenta Cristina Fernández anunció qu'alzaba un proyeutu al [[Congresu de la Nación Arxentina|Congresu Nacional]] pa poner fin al sistema d'[[AFJP]], un réxime priváu de pensiones y xubilaciones que constituyera una de les principales midíes de la política xeneralizada de [[privatización|privatizaciones]] llevada alantre pol presidente [[Carlos Saúl Menem|Menem]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.economiaynegocios.cl/noticias/noticias.asp?id=55141|títulu=Gobierno arxentín tomaría participación accionaria en 40&amp;nbsp;empreses tres estatización de AFJP }}&lt;/ref&gt;

El proyeutu foi aprobáu pol Parllamentu'l [[20 de payares]] con sofitu de delles fuercies d'oposición como los [[Partíu Socialista (Arxentina)|Partíu Socialista]] y l'[[Coalición Cívica ARI|ARI]], votando en contra del mesmu'l [[Propuesta Republicana|PRO]], la [[Coalición Cívica (confederación)|Coalición Cívica]] y la [[Unión Cívica Radical]]. La llei dio orixe a un nuevu Sistema Integráu Previsional Arxentín (SIPA).&lt;ref&gt;[http://www.pagina12.com.ar/diario/ultimas/20-115340-2008-11-20.html «El Senáu aprobó la eliminación de les AFJP por 46&amp;nbsp;votos a favor y 18&amp;nbsp;en contra»], artículu nel diariu ''Páxina/12'' del 20 de payares de 2008.&lt;/ref&gt; Dende'l so estatizacion diose una crecedera de les inversiones del Fondu de Garantía de Sustentabilidad que pasó de $ 98.083 millones en 2008 (últimu añu priváu) a $ 482.660 millones en 31 d'ochobre de 2014, significando una crecedera del 392,1%.&lt;ref name=&quot;ambito&quot;&gt;{{Cita noticia|apellíos=ambito.com|títulu=Eficiencia del Estáu: resultaos récores d'empreses públiques en 2014|url=http://www.ambito.com/noticia.asp?id=785383|fechaaccesu=3 de xineru de 2018|periódicu=ambito.com|idioma=es-AR}}&lt;/ref&gt; coles mesmes el capital del [[Fondu de Garantía de Sustentabilidad]] doblárase dende la estatización de les AFJP&lt;ref&gt;Diariu Tiempu Arxentín (17 de xunetu de 2011). «[http://tiempo.infonews.com/notas/dende-que-les-afjp-se-estatizaron-fondu-de-garantia-de-anses-dóblose Desque les AFJP se estatizaron, el Fondu de Garantía de la ANSES doblóse] {{Wayback|url=http://tiempo.infonews.com/notas/dende-que-les-afjp-se-estatizaron-fondu-de-garantia-de-anses-dóblose |date=20140424140737 }}» Consultáu'l 27 de xunetu de 2012&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Diariu Rexistráu (31 d'agostu de 2011). «[http://www.diarioregistrado.com/Politica/52559-los fondos-de-ex-afjp-aumentaron-el-95-dende-el so-estatizacion.html Los fondos d'ex AFJP aumentaron el 95% dende'l so estatización]» Consultáu'l 27 de xunetu de 2012&lt;/ref&gt; y el fondu p'abelugar el pagu de xubilaciones superó los 200 mil millones de pesos. La cifra ye más del doble de lo qu'atroparen les AFJP cuando dexaron d'operar n'avientu de 2008. Catorce años d'alministración privada d'apurrir previsionales concluyeron con un saldu de 98.224 millones de pesos, ente que, en menos de dos años, l'Estáu llogró más que doblar esi monto, que naquél momentu llegó a 201.027 millones de pesos.&lt;ref&gt;Diariu Páxina/12 (10 d'avientu de 2011). «[http://www.pagina12.com.ar/diario/economia/2-183093-2011-12-10.html El doble de lo que dexaron les AFJP]» Consultáu'l 27 de xunetu de 2012&lt;/ref&gt;

=== Aumentu de les indemnizaciones por accidentes de trabayu ===

El 5 de payares de 2009 la presidenta Fernández dictó'l Decretu 1694/2009 aumentando les indemnizaciones por [[Siniestralidá llaboral|riesgos del trabayu]] y modificando el réxime llegal (Llei 24.557) col fin de correxir les falles del sistema establecíu mientres el gobiernu del presidente [[Carlos Menem]]― y la gran cantidá de fallos xudiciales declarando inconstitucionales les sos normes (caso Castillo, Milone y Aquino, ente otros).&lt;ref name=&quot;Decretu 1694&quot;&gt;{{cita web|url = http://www.infoleg.gov.ar/infolegInternet/anexos/155000-159999/159765/norma.htm|títulu = Decreto 1694/2009|fechaaccesu = 15 de payares de 2009|autor =Poder Executivu Nacional|fecha = 5 de payares de 2009|editorial = Infoleg}}&lt;/ref&gt;

El decretu esanicia'l tope máximu qu'impunxera la llexislación anterior pa la renta periódica, afitáu en 180&amp;nbsp;000&amp;nbsp;pesos (aprosimao 50&amp;nbsp;000&amp;nbsp;dólares d'Estaos Xuníos) y establez pela cueta que la mesma suma va ser considerada como pisu mínimu, pal valor de la vida humana o la incapacidá total. Tamién s'aumentar daqué más d'un 100 % los montos que la llei prevía como suma fixa, en casos d'incapacidaes cimeres al 50 % y muerte.&lt;ref name=&quot;Decretu 1694&quot; /&gt;

La norma tamién implementa un sistema de supervisión de los servicios médicos emprestaos poles aseguradores de riesgu de trabayu (ART), ante la gran cantidá de quexes sobre les mesmes, y habilita la creación de ARTs, ensin beneficiu d'arriquecimientu.&lt;ref name=&quot;Decretu 1694&quot; /&gt;

Nel sector de los trabayadores, el Decretu 1694/09 cuntó col sofitu poles dos centrales sindicales ([[Confederación Xeneral del Trabayu de la República Arxentina|CGT]] y [[Central de Trabayadores de l'Arxentina|CTA]]).&lt;ref name=&quot;Silvia Stang&quot;&gt;{{cita web|url = http://www.lanacion.com.ar/nota.asp?nota_id=1195525|títulu = Sofito gremial y refugu empresarial. Afiten indemnizaciones mínimes pa los accidentes de trabayu|fechaaccesu = 15 de payares de 2009|autor =Silvia Stang|fecha = 6 de payares de 2009|editorial = La&amp;nbsp;Nación}}&lt;/ref&gt;
Nel sector de los emplegadores, la respuesta foi variada: ente que la UIA, la Sociedá Rural y la Cámara de Comerciu cuestionaron la norma,&lt;ref name=&quot;Silvia Stang&quot; /&gt;
la [[Confederación Arxentina de la Mediana Empresa]] (CAME), sofitó'l decretu.&lt;ref&gt;{{cita web|url = http://www.redcame.org.ar/index.php/came/noticia/1316|títulu = Ley de Riesgos del Trabayu: el decretu ufierta más respuestes qu'una reforma tratada pol Congresu|fechaaccesu = 15 de payares de 2009|fecha = 10 de payares de 2009|editorial = Confederación Arxentina de la Mediana Empresa|urlarchivu = https://web.archive.org/web/20091118185948/http://www.redcame.org.ar/index.php/came/noticia/1316|fechaarchivu = 18 de payares de 2009}}&lt;/ref&gt;

== Política deportiva ==
[[Archivu:EstadioUnicoLaPlata Interior June2014.jpg|left|miniatura|Estadio únicu de la Plata dafechu restauráu.]]

El 11 de febreru de 2008, Cristina Fernández anunció l'entamu de les carreres [[Rally Dakar de 2009|Dakar n'Arxentina]]. Dende 2009 y de manera ininterrumpida, la competencia realiza cada añu nel continente y Arxentina siempres formó parte del percorríu.&lt;ref name=&quot;55ca3b4y&quot;&gt;{{cita web |url=https://web.archive.org/web/20160813193655/http://www.lanacion.com.ar/1852730-los-12-momentos-deportivos-en-12-anos-del-kirchnerismu |títulu=Los 12 momentos deportivos en 12 años del kirchnerismu |publicación=La Nación editorial= |fecha=10 d'avientu de 2015}}&lt;/ref&gt; 

Diose un marcáu calquier na xestión deportiva arxentina tantu cuando Néstor Kirchner foi presidente y na continuidá de la so alministración cola presidenta Cristina Fernández. En 2003 el deporte arxentino tenía asignada la suma de 26 millones de pesos. El so presupuestu amontar hasta finales de 2009 en casi un 400%. Cola creación del Enard buscóse xenerar recursos pa les beques de los atletes d'alta competencia. Amás apuntóse específicamente al deporte social como política central de la so aición. En 2010 créase l'Ente Nacional de Desenvolvimientu Deportivu del que dependen 5 programes: la Asignación universal al deporte, el empoderamiento de la muyer nel deporte, la comisión anti dopaxe, y la profundización y xerarquización de competencies xuveniles. Paralelamente establecióse un cupu nuevo y femenín por que aquelles persones que tengan ente 18 y 29 años y les muyeres ocupen el 40 per cientu de la representación nes comisiones direutives d'instituciones deportives.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://perio.unlp.edu.ar/node/5651 |títulu=Claudio Morresi: “El deporte nun ye entretenimientu y negociu, ye una ferramienta más pal desenvolvimientu humanu” |publicación=Facultá de Periodismu y Comunicación Social de la Universidá Nacional de La Plata}}&lt;/ref&gt; Establecióse amás el cupu femenín y la llende a les reeleiciones indefiníes en clubes y federaciones, qu'habilitaben que los dirixentes permanecieren nel cargu mientres plazos indeterminables, al establecer mandatos de cuatro años, con una única posibilidá de reelección. &lt;br&gt;
Escontra fines del 2015 creóse l'Institutu Nacional del Deporte y l'Actividá Física.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://servicios.infoleg.gob.ar/infolegInternet/anexos/250000-254999/254345/norma.htm |títulu= Ley del Deporte |publicación=InfoLeg - Información Llexislativa |fecha=3 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;La llei del deporte&quot;&gt;{{cita noticia|apellíos1=Leza|nome1=Germán|títulu=La llei del deporte ye un enigma abiertu a futuru|url=https://www.lanacion.com.ar/1847572-la llei-del deporte-ye-un enigma abiertu-a-futuru|percancia=La Nación|fecha=21 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt;

El 11 d'agostu de 2009, depués de que l'[[Asociación del Fútbol Arxentino]] rompiera'l so contratu d'emisión cola empresa [[TyC Sports]], el gobiernu nacional propúnxo-y l'adquisición de los derechos ufiertando 600 millones de pesos (el contratu anterior con TyC yera de 268 millones de pesos). La principal condición sería la tresmisión de tolos partíos en direutu.&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.perfil.com/contenidos/2009/08/11/noticia_0012.html|títulu= Televisación del fútbol: la AFA ruempe con Clarín y acomúñase col Gobiernu|fechaaccesu=6 de payares de 2009 |autor= Perfil.com|fecha= 6 de payares de 2009|idioma= español}}&lt;/ref&gt; y que l'escedente de ganancia por publicidá y comercialización destinar al deporte amateur. Asina l'Estáu Nacional adquirió los derechos d'emisión del fútbol de primer división y creó'l [[Fútbol pa toos (programa gubernamental)|Fútbol pa toos]], coles mires de &quot;dexar l'accesu llibre y gratuito de la televisión abierta en tol territoriu de la República Arxentina&quot; a los torneos entamaos pola AFA.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.lapoliticaonline.com/nota/38677/ |títulu= Publiquen el contratu cola AFA pola televisación del fútbol |publicación=La Política Online |fecha=2 de setiembre de 2009}}&lt;/ref&gt; 

A fines del 2009 creóse'l [[Ente Nacional d'Altu Rendimientu Deportivu]] (ENARD) qu'empezó a funcionar n'agostu de 2010, codirigido igualitariamente pol [[Comité Olímpicu Arxentín]] y la [[Secretaría de Deportes de la Nación]]. La so función ye alministrar los recursos económicos y d'infraestructura necesarios pal deporte d'altu rendimientu y la representación internacional deportiva.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.lanacion.com.ar/1417631-la-evolucion-del deporte arxentino|títulu=La evolución del deporte arxentino|fecha=25 d'ochobre de 2011|obra=La Nación}}&lt;/ref&gt; La iniciativa foi aprobada por amplia mayoría nel Congresu de la Nación.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.lanacion.com.ar/2086320-el-enard-aseguro-financiamiento-por-el-2018-pero-que-ocurrira-depués |títulu=El Enard aseguró financiamiento del Estáu pa 2018, ¿pero qué va asoceder depués? |publicación=La Nación |autor1=Fernando Czyz |autor2= Germán Leza |fecha=29 de payares de 2017 }}&lt;/ref&gt; A partir de la puesta en marcha del ENARD, unos 1.659 deportistes fueron becaos, ente los que s'atopen 894 d'altu rendimientu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.telam.com.ar/notas/201305/18685-el sofitu-de-nestor-y-cristina-foi-central-pa-el-enard.html |títulu= &quot;Tolos atletes reconocen lo que fizo Néstor Kirchner pol deporte&quot; |publicación=Télam |editorial=Axencia Nacional de Noticies |fecha=23 de mayu de 2013 }}&lt;/ref&gt;

El 24 de febreru de 2011 la presidenta, al traviés del Conseyu Federal de Comunicación Audiovisual, robló un conveniu pol cual lliberóse la tresmisión de tolos eventos deportivos d'interés masivu. Ente los eventos alcordaos destáquense la participación arxentina en campeonatos mundiales, olímpicos y panamericanos, toles instancies finales d'esos torneos, torneos de fútbol entamaos pola [[Confederación Suramericana de Fútbol|Confederación Suramericana]]. Alcuentros de fútbol [[Primer B Nacional|Nacional B]], [[Arxentín A]], [[Tornéu Arxentín B|Arxentín B]] y [[tornéu del Interior]] onde l'equipu participante tenga relevancia. [[Turismu Carretera]], [[Turismu Competición 2000|TC2000]] y [[Top Race]]. [[Lliga Nacional de Baloncestu]] y los torneos locales de [[Campeonatu Arxentín de Rugby|rugby]] y [[Lliga A1 de Vóley Arxentín|vóley]] pa la zona onde l'equipu tenga relevancia. Esi mesmu añu'l país entamó la [[Copa América 2011]] con una inversión del gobiernu nacional na construcción y la remodelación d'estadios. Cristina acompañó a Daniel Scioli na reinauguración del [[Estadio Ciudad de La Plata|estadiu Únicu de la Plata]], envalórase que la inversión na copa foi cercana a los 100 millones de dólares.&lt;ref name=&quot;55ca3b4y&quot; /&gt; Esi mesmu añu sanciónase la Llei que instituye l'Ente Nacional del Deporte y otra qu'actualiza la Llei Nacional del Deporte, dando llugar asina a la creación de la Asignación Universal por Fíu nel Deporte,&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://colegioabogadosazul.org.ar/info/nota/1670-llei-27201-asignacion-universal-por fíu-en-el deporte |títulu= Ley 27201 Asignación Universal por Fíu nel Deporte |publicación=Colexu d'Abogaos del Departamentu Xudicial d'Azul editorial= |fecha=Payares de 2015 }}&lt;/ref&gt; un suplementu adicional pa cada persona menor d'edá o persona con discapacidá, ente los seis y dieciséis años d'edá, que perciba la Asignación Universal por Fíu pa proteición social y va ser destináu direutamente al pagu de la cuota nos clubes o asociaciones civiles deportives onde'l beneficiariu practique deportes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://lasrosasdigital.com.ar/noticia/6578/ye-llei-la-asignacion-universal-por fíu-en-el deporte-segun-proyecto-de-la-dip-n |títulu= Ye llei la Asignación Universal por Fíu nel Deporte, un proyeutu de la Dip. Nac. Claudia Giaccone |publicación=Las Rosas Dixital |allugamientu=Las Rosas (Santa Fe) |fecha=29 d'ochobre de 2015 }}&lt;/ref&gt; 

A partir de les obres realizaes y les distintes meyores, el país foi sede de los Suramericanos Escolares y los [[Xuegos Parapanamericanos|Parapanamericanos]] y llogró en xunto col gobiernu de la Ciudá de Buenos Aires ser la sede de los [[Xuegos Olímpicos de la Mocedá de Buenos Aires 2018|Xuegos Olímpicos Xuveniles 2018]]. Se instituyeron les bases de la llei 27.201 que crea'l Enaded pa la implementación de la asignación universal por deporte y la llei 27.202 qu'actualiza la Llei del Deporte.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.pagina12.com.ar/diario/deportes/8-300516-2016-05-29.html |títulu=“Va Ser bien difícil consiguir una medaya dorada” |publicación= Páxina/12 |autor=Gustavo Veiga |fecha=29 de mayu de 2016}}&lt;/ref&gt; 

En 44 años, —11 olimpiaes, dende [[Xuegos Olímpicos de Melbourne 1956|Melbourne 1956]] hasta [[Xuegos Olímpicos de Sydney 2000|Sydney 2000]]—, llográronse 14 medayes; en 8 años —3 olimpiaes, del 2004 al 2012—, el país llogró 16 medayes.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.elintransigente.com/argentina/2012/8/16/cristina-kirchner-cerca-olimpico-el deporte-politica-estáu-142868.html |títulu=Cristina Kirchner cerca del oru olímpico: &quot;El deporte ye política d'Estáu&quot; |publicación=L'Intransixente |editorial= |fecha=16 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt;

== Política comunicacional ==
Mientres el so gobiernu concediéronse 1000 nueves llicencies de radio y televisión, y creáronse cerca de 100&amp;nbsp;000&amp;nbsp;puestos de trabayu. Otros aspeutos que resalten son l'apaición de dellos nuevos diarios d'algame nacional.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.elsoldecorrientes.com/noticia.php?numbero=346 |títulu=Nuevos medios |fechaaccesu=1 de setiembre de 2012 |fecha= |obra=El Sol de Corrientes}}&lt;/ref&gt; Aprobóse la despenalización de los llevantos ya inxuries pa espresiones d'interés públicu, tema venceyada a la [[llibertá d'espresión]] y la [[llibertá de prensa]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.lanacion.com.ar/1191619-diputaos-aprobo-la-despenalizacion-de-llevantos-y-injuria |títulu=Diputaos aprobó la despenalización de llevantos ya inxuries |fechaaccesu=1 de setiembre de 2012 |fecha=28 d'ochobre de 2009 |obra=La Nación}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://edant.clarin.com/diario/2009/11/20/elpais/p-02044763.htm |títulu=Destaquen la despenalización de los llevantos ya inxuries |fechaaccesu=1 de setiembre de 2012 |fecha=20 de payares de 2009 |obra=Clarín}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.pagina12.com.ar/diario/elmundo/4-187772-2012-02-17.html |títulu=La despenalización de la crítica |fechaaccesu=1 de setiembre de 2012 |fecha=17 de febreru de 2012 |obra=Páxina/12}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.diariojudicial.com/contenidos/2010/03/05/noticia_0008.html |títulu=La llei que despenalizó los llevantos ya inxuries yá s'aplica: sobreseyeron a un llexislador |fechaaccesu=1 de setiembre de 2012 |fecha=4 de marzu de 2010 |obra=Diariu Xudicial}}&lt;/ref&gt; Llevar a cabu la migración escontra la [[Televisión Dixital Terrestre|televisión dixital abierta]] y esto, al pie de la nueva llei de medios audiovisuales, dio como resultáu la multiplicación de la cantidá de [[Televisión Dixital Terrestre n'Arxentina|señales audiovisuales]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-184575-2012-01-02.html |títulu=La señal que se multiplica |fechaaccesu=1 de setiembre de 2012 |fecha=2 de xineru de 2012 |obra=Páxina/12}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.telam.com.ar/nota/32703/ |títulu=Reelaboran los pliegos pa concursos públicos pa la televisión dixital abierta |fechaaccesu=1 de setiembre de 2012 |fecha=24 de xunetu de 2012 |obra=Percancia de Noticies Télam}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://tiempo.infonews.com/notas/fines-de-2011-habra-16-nueves-canales-de-television-de-aire |títulu=A fines de 2011 va haber 16 nueves canales de televisión d'aire |fechaaccesu=1 de setiembre de 2012 |fecha=3 d'ochobre de 2011 |obra=Tiempu Arxentín}}&lt;/ref&gt; y espacios rellacionaos a la creación estatal de conteníu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://edicioncuyo.com/novedades/index/llei-de-medios |títulu=La Llei de Medios en plena vixencia |fechaaccesu=1 de setiembre de 2012 |fecha=22 de mayu de 2012 |obra=Universidá Nacional de Que'l so}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://tiempo.infonews.com/notas/llei-de-medios-empieza-llamáu-concursu-de-llicencies-de-tv-abierta |títulu=Ley de Medios: empieza'l llamáu a concursu de llicencies de TV abierta |fechaaccesu=1 de setiembre de 2012 |fecha=12 de payares de 2011 |obra=Tiempu Arxentín}}&lt;/ref&gt; Realizáronse 1.132 reserves de frecuencies de radios pa conceyos, diéronse más de mil autorizaciones y llicencies a radios AM y FM y televisión abierta y paga y más de 650 de radio AM y FM al sector priváu; ente que s'apurrieron les 23 llicencies pa radios de baxa frecuencia en zones d'alta vulnerabilidá social y llamóse a concursu pa 1.052 frecuencies de radio en tol país, recibieron l'autorización pa poner en marcha 175 radios y canales de televisión; de la que fueron autorizaes 35 radios y una canal pa los pueblos orixinarios.&lt;ref name=&quot;creáronse 100 mil puestos de trabayu en cuatro años&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Creáronse 100 mil puestos de trabayu en cuatro años|url=http://www.telam.com.ar/notas/201311/40426-creáronse-100-mil-puestos-de-trabayu-en-4-anos-con-la llei-de-medios.html|axencia=Telam|fecha=12 de payares de 2013}}&lt;/ref&gt; Pa favorecer les comunicaciones foi llanzáu'l BugSat 1, un micro-satélite [[Arxentina|arxentín]] llanzáu en 2014.&lt;ref&gt;{{cita web |url= https://www.geoconnexion.com/news/bugsat-1-gets-ready-for-launch/|títulu=BugSat-1 gets ready for launch |publicación=GeoConnexion |idioma=en |fecha=2 de xunu de 2014}}&lt;br&gt;
* [http://www.infonews.com/nota/150188/dende-rusia-argentina-llanza-el so-tercer-satelite Dende Rusia, Arxentina llanza'l so tercer satélite] - InfoNews&lt;/ref&gt; foi llanzáu dende'l sitiu 13 de la [[base área de Dombarovsky]], en [[Rusia]], el 19 de xunu de 2014 por un cohete [[Dnepr-1]]&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://r4uab.ru/?p=6684 |títulu=Copia archivada |fechaaccesu=11 d'agostu de 2016 |urlarchivu=https://archive.is/20140702084709/http://r4uab.ru/?p=6684 |fechaarchivu=2 de xunetu de 2014 }}&lt;/ref&gt;Establecióse amás que pa 2019 toles canales de TV abierta d'algame nacional (América TV, TV Pública, Canal 9, Telefe y Canal 13) tendrán de tresmitir usando l'estándar de Televisión Dixital Terrestre que'l país adoptó en 2009 (l'estándar ISDB-T).

En 2010 declarar d'interés públicu la producción, comercialización y distribución del insumo básicu pa los diarios la llei obliga a la única productora de pasta celulosa y papel pa diarios del país, a cubrir el 100% de la demanda interna d'Arxentina y a vender la so insumo al mesmu preciu pa tolos diarios independientemente de la so ideoloxía.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-152170-2010-08-28.html |títulu=Papel pa tolos diarios, ensin distinciones |publicación=Páxina/12 |apellíu=Premici |nome= Sebastián |fecha= 28 d'agostu de 2010 }}&lt;/ref&gt; Dictar en 2014 la llei&amp;nbsp;26.522 ―col fin de favorecer la independencia de los medios de comunicación― ordena que'l mandatu del titular de RTA asolápese» dos años col del presidente de la Nación.

En 2014, Kirchner presentó al Congresu un proyeutu de llei que proponía amenorgar el pagu del IVA pa les pequeñes y medianes empreses de medios de comunicación. El proyeutu tuvo como oxetivu asegurar la sobrevivencia de les pequeñes empreses de comunicación, lo que tiende a beneficiar la pluralidá y la diversidá nos medios, siendo finalmente aprobáu por dambes cámares. La norma estableció que los pequeños medios con una facturación añal d'hasta 63 millones de pesos paguen una alícuota de 2,5 % de IVA, ente que aquellos medianos que facturen ente 63 millones y 126 millones de pesos tendrián una tasa de 5 %.&lt;ref name=&quot;El Senáu convirtió en llei'l proyeutu p'amenorga-y el IVA a los medios&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=El Senáu convirtió en llei'l proyeutu p'amenorga-y el IVA a los medios|url=http://www.iprofesional.com/notas/195377-iva-medios-senáu-El Senáu-convirtio-en-llei-el proyecto-p'amenorga-y-el-IVA-a-los medios|percancia=Infobae|fecha=4 de setiembre de 2014}}&lt;/ref&gt;

En 2010 llanzóse INCAA TV la señal de cine del [[Institutu Nacional de Cine y Artes Audiovisuales]], operada por [[Radio y Televisión Arxentina]]. Foi inaugurada'l 28 d'avientu de 2010 pola Presidenta [[Cristina Fernández de Kirchner]].
La canal tresmite películes mientres les 24 hores, nuna proporción del 70 per cientu de películes arxentines, 20 d'iberoamericanes y 10 per cientu n'otres llingües.&lt;ref name=&quot;CLAINCAA&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.clarin.com/sociedad/medios/Cristina-Kirchner-INCAA-TV-Gobierno_0_398360391.html|títulu=Cristina Kirchner llanzó INCAA TV, la nueva canal dixital del Gobiernu|fecha= 28 d'avientu de 2010|autor=Diariu Clarín|fechaaccesu=1 de mayu de 2013}}&lt;/ref&gt; &lt;br&gt;
La programación tien dende películes clásiques de la dómina dorada del cine nacional, hasta les más nueves películes estreno de tolos xéneros (drama, comedia, ciencia ficción, terror y aición) con reconocíos actores.&lt;ref name=&quot;CLAINCAA&quot;/&gt;

El 25 de payares de 2015, el gobiernu arxentín inauguró un serviciu de streaming col nome de Odeón, dedicáu a espublizar namái producciones arxentines, tantu de ficción como documentales. Foi presentáu por Cristina Fernández de Kirchner como &quot;El Netflix criollu&quot; con 700 hores de conteníu. Dos años dempués Odeón pasó a llamase CINE.AR Play, pa esa fecha tenía aprosimao 500.000 usuarios, 600 películes, incluyendo llargumetraxes y curtiumetraxes y 500 hores de series arxentines.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://losandes.com.ar/article/chau-incaa-tv-y-odeon-tresformar en-el-multiplataforma-cine-ar |títulu=Chau Incaa TV y Odeón: van tresformar na marca multiplataforma &quot;Cine.Ar&quot; |publicación=Diariu Los Andes |fecha=31 de marzu de 2017}}&lt;/ref&gt;

== Política eleutoral ==

El 9 de xunetu de 2009, Cristina Fernández de Kirchner convocó a un ampliu procesu de diálogu políticu, meses dempués productu d'estos alcuentros, ellaboróse un proyeutu de Llei que sirvió pal tratamientu de más de cien proyeuto venceyaos, de los que fueron incorporaos numberosos apurras, dar# en la sanción de la Llei N° 26.571 de Democratización de la Representación. Esta llei implementó'l sistema de primaries abiertes, simultánees y obligatories. Foi sancionada'l 2 d'avientu de 2009.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.mininterior.gov.ar/asuntos_politicos_y_alectorales/dine/infogral/archivos_legislacion/Llei_26571.pdf |títulu=Ley 26.571 |editorial=Senáu y Cámara de Diputaos de la Nación Arxentina |fecha=2 d'avientu de 2009 }}&lt;/ref&gt; La llei establecía eleiciones primaries nes que cada agrupación política presenta los sos candidatos, pudiendo tener una o más llinies internes. La ciudadanía va escoyer ente los candidatos d'orde nacional (presidente, senadores y diputaos) de les agrupaciones del partíu que deseye. Los partíos políticos presenten a tolos sos pre-candidatos a tolos sos cargos a escoyer y los ciudadanos voten a los sos pre-candidatos preferíos pa competir por dichu cargo. &lt;br&gt;
Coles mesmes establecióse la distribución gratuita de publicidá eleutoral de forma equitativa, que van ser sorteaos públicamente y la Direición Nacional Eleutoral del Ministeriu del Interior va distribuyir ente los partíos políticos, dirtrubuyendo el 50% de los espacios ente tolos partíos políticos y el 50% restante en forma proporcional a la cantidá de votos llograos na eleición xeneral anterior. la llei tuvo un total de 110 artículos y escorría los oxetivos de xenerar una mayor democratización al interior de los partíos políticos y la so apertura a la sociedá, aprovir de mecanismos y regles institucionales que contribuyan a la estabilidá y representatividá de los partíos políticos, amenorgar les asimetríes ente fuercies polítiques per mediu de la regulación de los mecanismos de financiamiento de los partíos y les campañes eleutorales, y racionalizar y modernizar dellos aspeutos de l'alministración eleutoral.&lt;ref&gt;{{cita llibru |títulu=El desafíu de la reforma política: regles que camuden el xuegu eleutoral |apellíu1=Tullio |nome1=Alejandro |apellíu2=Álvarez Traviesu |nome2=María Florencia |edición=1ª |añu=2015 |editorial=Prometeo Llibros |isbn=9789875747357}}&lt;/ref&gt;

El 2 de payares de 2012 Cristina Kirchner robló'l decretu de promulgación de los cambeos a la llei 26.774 de Ciudadanía Arxentina.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.consejosdederecho.com.ar/ciudadaniargentina.htm |títulu=Ley de Ciudadanía Arxentina}}&lt;/ref&gt; El proyeutu aprobáu, impulsáu pola Presidenta, modificó siete ley: los númberu 346, 17.671, 19.945, 23.298, 25.432, 26.215 y 26.571 en pos d'habilitar a los mozos de 16 y 17 años a votar n'eleiciones nacionales, establez que'l votu pa esos nuevos eleutores va ser optativu, dicha llei dexó ampliar el derechu a votu pa 500.000 mozos que fueron habilitaos a exercer el so votu,&lt;ref name=&quot;Votu Nuevu&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Fechos destacaos del gobiernu de Fernandez|url=http://www.telam.com.ar/notas/201412/88265-cristina-fernandez-de-kirchner-fechos-destacaos-gobiernu.html|axencia=Telam|fecha=9 d'avientu de 2014}}&lt;/ref&gt;representando alredor del 3 per cientu del padrón eleutoral.&lt;ref name=&quot;El votu a partir de los 16 años convertir en llei&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=El votu a partir de los 16 años convertir en llei|url=https://www.lagaceta.com.ar/nota/518133/politica/voto-partir-16-anos-se-convirtio-llei.html|percancia=La Gazeta|fecha=01 Nov 2012}}&lt;/ref&gt;L'aprobación de la llei 26.774 punxo a Arxentina nel selectu grupu de países y rexones que dexen votar a los ciudadanos de 16 y 17 años. Brasil, dende 1988, y Ecuador, dende 2007, Austria, [[Bolivia]],&lt;ref&gt;[https://www.elpais.com/articulo/internacional/Morales/quier/rebaxar/ano/edad/votar/Bolivia/elpepuint/20070302elpepuint_12/Tes
Morales quier rebaxar a 16 años la edá pa votar en Bolivia], El País, 2 de marzu de 2007.&lt;/ref&gt; Chile,&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20080621170221/http://www.senado.cl/prontus_senáu/site/artic/20071227/pags/20071227160206.html Mozos podríen tener derechu a votu dende los 16 años], Senáu de Chile, 27 d'avientu de 2007.&lt;/ref&gt; el Reinu Xuníu,&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/elmundo/2003/12/07/internacional/1070797266.html Blair estudia rebaxar la edá llegal pa votar de 18 a 16 años], El Mundo, 7 d'avientu de 2003.&lt;/ref&gt; [[Venezuela]].&lt;ref&gt;[http://www.fmcenteresnoticia.com.ve/node/1912 AN aprobó baxar de 18 a 16 años edad pa votar], FM Center, 11 d'ochobre de 2007.&lt;/ref&gt; Grecia,&lt;ref&gt;[https://www.abc.es/internacional/abci-tsipras-consigue-aprobacion-nueva-eleutoral-griega-mayoria-simple-201607221626_noticia.html Tsipras consigue l'aprobación de la nueva llei eleutoral griega por mayoría simple] ABC Internacional, 22 de xunetu de 2016&lt;/ref&gt; y [[España]].&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/espana/2016/04/19/57164y21ca47419c318b4635.html La mayoría del Congresu, a favor de que voten los mayores de 16 años] El Mundo, 19 d'abril de 2016&lt;/ref&gt; Esta llei foi aprobada con 131 votos a favor, 2 en contra y 1 astención.

En 2015 llanzar ente otres midíes pa entainar el conteo y garantizar una mayor tresparencia l'aplicación de sobres inviolables pa treslladar les telegrames, mayor participación de los fiscales y siguimientu por GPS en tiempu real de camiones nel repliegue d'urnes son dalgunes de les midíes que se van adoptar per primer vegada p'asegurar la tresparencia y &quot;reafitar la llexitimidá&quot; de la eleición presidencial d'esi añu. Establecióse que los fiscales partidarios tengan accesu a los equipos necesarios pa poder siguir en tiempu real tol procesu, y que puedan tar presentes nos centros de receición, digitalización y tresmisión de les telegrames d'escrutiniu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://losandes.com.ar/article/-habra-controles-ineditos-pa-asegurar-la tresparencia-de-los comicios |títulu=Va Haber controles inéditos p'asegurar la tresparencia de los comicios |publicación=Los Andes |fecha=23 d'ochobre de 2015}}&lt;/ref&gt; 

=== Reforma y unificación del Códigu Civil y Comercial ===

Mientres l'últimu añu del so primer mandatu favoreció la reforma y unificación del Códigu Civil y Comercial, dambos redactáu por Dalmacio Vélez Sársfield en 1869. A principios de 2011, por aciu el decretu presidencial 191/2011, constituyóse la &quot;Comisión pa la Ellaboración del Proyeutu de Llei de Reforma, Actualización y Unificación de los Códigos Civil y Comercial de la Nación&quot;, integrada pol presidente de la Corte Suprema de la Nación Arxentina, Ricardo Lorenzetti, la Vicepresidente d'esi cuerpu ([[Elena Highton de Nolasco]]) y l'ex miembru de la Suprema Corte de Xusticia de la Provincia de Mendoza, [[Aída Kemelmajer de Carlucci]]. El 8 d'agostu del añu 2012 fórmase una comisión axunta con miembros de dambes cámares p'analizar la reforma y actualizar dambos códigos tres más de 140 años en vixencia. El nuevu códigu va tener 2671 artículos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.biblioteca.jus.gov.ar/ProyectoCivil-Parte1.pdf|títulu=Proyeutu de Códigu Civil |editorial=Biblioteca del Ministeriu de Xusticia y Derechos Humanos de la Nación |fecha=27 d'agostu de 2004}}&lt;/ref&gt;&lt;br&gt;
Realizáronse distintes audiencies públiques en delles provincies coles mires de democratizar y ampliar l'alderique sobre los cambeos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.lt10dixital.com.ar/noticia/idnot/155357/elnuevocodigocivilbuscaresolverproblemasdelagente.html|títulu=&quot;El nuevu Códigu Civil busca resolver problemes de la xente” |fecha= 29 de setiembre de 2012 |publicación=Radio Universidá Nacional de la Mariña}}&lt;/ref&gt; Ente los cambeos presentaos más relevantes atópense la incorporación de la unión convivencial, sumada a la figura del [[Matrimoniu ente persones del mesmu sexu n'Arxentina|matrimoniu igualitariu]], qu'da a los sos partes derechos similares a los del matrimoniu. El nuevu Códigu determinó que'l matrimoniu nun tendrá de cumplir un plazu mínimu pa desfacer por aciu divorciu, y va bastar con qu'unu de los cónyuges solicite'l divorciu por que ésti puédase llevar a cabu. &lt;br&gt;
La incorporación d'Alcuerdos prenupciales contemplando la posibilidá de que les pareyes puedan alcordar, antes del matrimoniu, la manera en que se van partir los bienes en casu de divorciu. Amás los fíos van poder llevar como apellíu tantu'l de la so madre como'l del so padre. &lt;br&gt;
Tamién s'aceleró a 90 díes el trámite de l'adopción, el nuevu códigu modifica l'estatutu de l'adopción, dexando l'accesu a dereches de persones soles o que nun tean llegalmente casaes. Tamién incorporó na llei de Responsabilidá parental, qu'establez que la rellación ente padres y fíos tien de sometese al interés cimeru del neñu. Consagra la participación progresiva del menor nes decisiones sobre la so persona.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.sanjuan8.com/pais/estos-son-los-principales-cambeos-que-güei-entren-vixencia-el-nuevu-codigo-civil-y-comercial-n1083277.html |títulu=Estos son los principales cambeos que güei entren en vixencia col nuevu Códigu Civil y Comercial |publicación=SanJuan8 |autor= Daniela Jacamo|fecha=1 d'agostu de 2015 }}&lt;/ref&gt; &lt;br&gt;
Tocantes a la parte comercial coles nueves normes, va ser posible formar una sociedá unipersonal, integrada por una sola persona, pa favorecer a les [[Pequeña y mediana empresa|pymes]] y [[Microempresa|microemprendedores]].&lt;ref name=&quot;Nuevu Códigu&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=10 cambeos clave del nuevu códigu qu'entra en vixencia'l 1° d'agostu|url=https://www.clarin.com/sociedad/nuevu_codigo_civil-ricardo_lorenzetti-elena_highton_de_nolasco_0_S16lEnFw7x.html|axencia=Clarín|fecha=7 d'abril de 2015}}&lt;/ref&gt; Incorpora la [[Llei de Reproducción Médicamente Asistida|Reproducción humana asistida]], onde los fíos nacíos por felicidaes téuniques van ser tamién fíos de quien emprestara'l so consentimientu previu, tamién se preve que les xeres de cuidu personal que realiza'l proxenitor qu'asumió'l cuidu personal del fíu tienen un valor económicu. Derechos personalísimos: Reconozse espresamente los derechos a la dignidá, intimidá, honor ya imaxe, ente otros.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.iprofesional.com/notas/197357-Puntu-per-puntu-los cambeos-que-lleguen-con-el-nuevu-Cdigo-Civil-pa-l'arxentín-de-a-pie?page_y=0 |títulu=Puntu por puntu, los cambeos que lleguen col nuevu Códigu Civil pal arxentín d'a pies |publicación=IP profesional |apellíos1=Albornos|nome1=Sebastian|fecha=7 d'ochobre de 2014}}&lt;/ref&gt; el nuevu Códigu Civil introdució fuertes cambeos por que pueda dexase a quien se prefiera una porción del heriedu independientemente del venceyu.&lt;ref name='Herederos: el nuevu Códigu Civil llega con fuertes cambeos por qu'usté pueda dexa-y &quot;más dineru&quot; a quien prefiera'&gt;{{cita noticia|apellíos1=Albornos|nome1=Sebastian|títulu=Herederos: el nuevu Códigu Civil llega con fuertes cambeos por qu'usté pueda dexa-y &quot;más dineru&quot; a quien prefiera|url=http://www.iprofesional.com/notas/145712-Herederos-el-nuevu-Cdigo-Civil-llega-con-fuertes-cambeos-pa-que-usté-pueda-dexa-y-ms-dineru-a-quien-prefiera|percancia=IP profesional|fecha=15 d'ochobre de 2012}}&lt;/ref&gt;

Tamién llegaliza la subrogación de banduyu, per primer vegada n'Arxentina dexaráse la maternidá per subrogación.&lt;ref name=&quot;10 cambeos clave del nuevu códigu qu'entra en vixencia'l 1° d'agostu&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=10 cambeos clave del nuevu códigu qu'entra en vixencia'l 1° d'agostu|url=https://www.clarin.com/sociedad/nuevu_codigo_civil-ricardo_lorenzetti-elena_highton_de_nolasco_0_S16lEnFw7x.html|axencia=Clarín|fecha=7 d'abril de 2015}}&lt;/ref&gt;

Incorpora la Propiedá comuñal indíxena, nueves normes con un réxime específicu de defensa del consumidor. Incorpórense modernes formes de contratación, como los contratos d'arbitraxe, axencia comercial, concesión comercial, franquicies y leasing.&lt;ref name=&quot;20 cambeos clave códigu civil&quot;&gt;{{cita noticia|autor= Laura Leonelli Morey|títulu=20 cambeos clave códigu civil|url=http://www.lavoz.com.ar/ciudadanos/20-cambeos-clave-codigo-civil |percancia=La Voz del Interior |fecha=2 d'agostu de 2013}}&lt;/ref&gt;

=== Digesto Xurídicu Arxentín ===

Mientres el 2010 y 2011 el poder executivo presentó'l primera [[Digesto]] Xurídicu que se realizó nel país. De 32&amp;nbsp;204 lleis qu'entendía'l sistema llexislativu, solo quedaron 3134. Pa la realización del mesmu esixó l'analís de tola llexislación nacional dictada dende 1853 col fin de depurar y ordenar les lleis y decretos vixentes. Más de 200 profesionales trabayaron dende l'añu 2005 nesti proyeutu de depuración y ordenamientu xurídicu que ye'l primeru realizáu en Llatinoamérica.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://web.archive.org/web/20110818020231/http://www.prensa.argentina.ar/2011/07/12/21573-cristina-fernandez-presento-el primer-digesto-juridico-arxentín.php|títulu=Cristina Fernández presentó'l primera Digesto Xurídicu Arxentín |publicación=Secretaría de Comunicación Pública |fecha=12 de xunetu de 2011 }}&lt;/ref&gt;

=== Otres árees ===
Nun contestu de diversificación y xeneralización del usu d'internet y dispositivos móviles, se instituyó dende diverses dependencies la innovación teunolóxica, canales de comunicación que primeramente nun esistíen: optimización nel accesu a xestiones y trámites online, buelga dixital,&lt;ref&gt;{{cita noticia |títulu=Diego Bossio detalló cómo va ser el pagu a xubilaos |url=http://www.infobae.com/2015/01/16/1621363-diego-bossio-detallo-como-sera-el pagu xubilaos-el sistema-buelga-dixital |periódicu=Infobae |fecha=16 de xineru de 2015 |fechaaccesu=13 d'abril de 2015 }}&lt;/ref&gt; Programa de Visita Segura pa identificar la identidá d'axentes del estáu que visiten les cases, ente otros.&lt;ref&gt;{{cita noticia |títulu=Un nuevu Programa dexa identificar los axentes que visiten cases |url=http://www.infobae.com/2014/10/16/1602185-xubilaos-un-nuevu-programa-dexa-identificar-los axentes-que-visiten-cases |periódicu=Infobae |fecha=16 d'ochobre de 2014 |fechaaccesu=13 d'abril de 2015 }}&lt;/ref&gt; 

Llevar a cabo modificaciones nel diseñu del pasaporte, qu'incluyó la novedá d'un [[Circuitu integráu|chip]],&lt;ref&gt;{{cita web |títulu=Pasaporte arxentín, el más modernu del mundu |url=http://www.argentina.ar/_ye/pais/C12521-pasaporte-arxentín-el-mas-modernu-del mundu.php |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20121004032513/http://www.argentina.ar/_ye/pais/C12521-pasaporte-arxentín-el-mas-modernu-del mundu.php |fechaarchivu=4 d'ochobre de 2012 }}&lt;/ref&gt; tresformándose l'Arxentina n'unu de los primeros países llatinoamericanos n'implementar el [[pasaporte biométrico]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.cronista.com/negocios/El pasaporte arxentín-unu-de-los-mas-poderosos-del mundu-20150422-0038.html|títulu=El pasaporte arxentín, unu de los más poderosos del mundu |fechaaccesu=4 d'abril de 2017 |fecha=22 d'abril de 2015 |publicación=El Cronista}}&lt;/ref&gt; 

En 2008 decidió retirase el DNI llibrucu y llanzóse un nuevu cambéu; cola nueva versión del DNI cada persona va poder tener incorporaos los datos de la so historia clínica, d'[[ANSES]], de PAMI y de la tarxeta [[XUBI]], lo que va simplificar y va ameyorar los trámites evitando papeles y múltiples identificaciones. Según l'entós ministru d'Interior fixéronse casi 38 millones de documentos, 4 millones de pasaportes, llegando a los estándares de los países más desenvueltos del mundu en materia d'identidá.&lt;ref name=&quot;nuevu DNI, con chip intelixente&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Florencio Randazzo anunció un nuevu DNI, con chip intelixente|url=http://www.lanacion.com.ar/1705106-florencio-randazzo-anunciu-un-nuevu-dni-con-un-chip-intelixente|percancia=La Nación|fecha=27 de xunu de 2014}}&lt;/ref&gt; Un añu dempués incorporóse'l númberu de CUIL (Códigu Únicu d'Identificación Llaboral) al envés, lo que simplifica trámites y aforra tiempu.&lt;ref name=&quot;El DNI suma más cambeos: va incorporar el númberu de CUIL&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=El DNI suma más cambeos: va incorporar el númberu de CUIL|url=http://www.perfil.com/politica/el-dni-de-randazzo-suma-mas-cambeos-incorporara-el-numbero-de-cuil-0912-0039.phtml|percancia=Perfil|fecha=12de setiembre de 2014}}&lt;/ref&gt; Amás resolvió modificar el resolución qu'afita les pautes que tien de tener la fotografía del Documentu Nacional d'Identidá coles mires de garantizar el respetu pola llibertá de xéneru, relixón y cultura de les persones.&lt;ref name=&quot;Afiten cambeos na semeya del DNI pa respetar derechu a eleición de xéneru, relixón y cultura&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Afiten cambeos na semeya del DNI pa respetar derechu a eleición de xéneru, relixón y cultura|url=http://www.diarioveloz.com/notas/16504-afiten-cambeos-la semeya-del-dni-respetar-derechu-eleccion-xenero-religion-y-cultura|percancia=Diario Veloz.24/7|fecha=24 de xineru de 2011}}&lt;/ref&gt;El nuevu sistema terminó col sistema de sellos nel DNI y foi reemplazáu por un códigu de barres, amás sirve pa evitar los cambeos d'identidá y defraudaciones y pal esclarecimiento de delitos porque s'identifica coles buelgues dactilares y les sos impresiones faciales. &lt;ref name=&quot;Conocé cómo va ser el nuevu DNI&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Sintonía más fina: conocé cómo va ser el nuevu DNI|url=http://www.mdzol.com/nota/372536-sintonia-mas-fina-conoz-como-sera-elnuevo-dni/|percancia=Mdzol|fecha=27 de marzu de 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;br&gt;
El nuevu DNI ye íntegramente ellaboráu pol Estáu, incorporó 30 midíes de seguridá dixital ya informática y amenorgó'l tiempu de llogru a cinco díes. Como midida de seguridá, nos nuevos DNI la fotografía nun ta pegada sobre'l papel, sinón impresa. Amás, les libretas tienen una marca holográfica y fibres sensibles a rayos infrarroxos, al estilu de los pasaportes.

== Política Internacional ==
Mientres los gobiernos de Cristina Fernández, Arxentina caltuvo la rellación estrecha colos miembros del [[Mercosur]], amosándose tamién cercana de mandatarios suramericanos como [[Evo Morales]], [[Lula Da Silva]][[José Mujica]] y [[Rafael Correa]]. Arxentina dio prioridá a la participación nos Cumes de xefes d'estáu del [[Grupu de los 20 (países industrializaos y emerxentes)|G20]] -creada depués del españíu de la [[Crisis financiera de 2008|crisis mundial de 2008]]. Ellí propunxo al pie de Brasil y a pidíu de les organizaciones sindicales internacionales, la inclusión nel G20 de la [[Organización Internacional del Trabayu]], propuesta que foi aprobada pol grupu. En 2011 Cristina Kirchner exerció la presidencia del [[Grupu de los 77]]. En 2008 roblóse'l [[Tratáu constitutivu de Unasur|tratáu constitutivu]] de la [[Unasur]] que constituyó per primer vegada na hestoria un bloque de naciones suramericanes. En 2010 l'Arxentina participó na creación de la [[Comunidá d'Estaos Llatinoamericanos y Caribeños]] (Celac), primer vegada na hestoria que se llogró conformar un organismu rexonal, ensin la participación d'[[Estaos Xuníos]]. Mientres el so mandatu la Unasur xugó un papel importante na [[crisis política en Bolivia de 2008]], la [[crisis diplomática ente Colombia y Venezuela de 2010]] y na [[30S (Ecuador)|crisis política d'Ecuador de 2010 conocida como 30S]]. En 2009 la Cancillería arxentina presentó a les Naciones Xuníes un pidíu d'espansión de la [[plataforma continental]], que toma una área de 1&amp;nbsp;782&amp;nbsp;500&amp;nbsp;km², equivalente a más de la metá del territoriu remanecíu que sería aprobada años más tarde pola Asamblea Xeneral de les Naciones Xuníes.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.plataformaargentina.gov.ar/userfiles/userfiles/folletu-actual2016-enllaz-banner.pdf|títulu=La llende más estensa de l'Arxentina y la nuesa frontera cola humanidá|obra=COPLA|fecha=2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.un.org/depts/los/clcs_new/submissions_files/arg25_09/arg2009y_summary_esp.pdf||títulu=Llende esterior de la plataforma continental. Presentación arxentina|obra=Presidencia de la Nación Arxentina|fecha=2009}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.infobae.com/2016/03/27/1799924-argentina-suma-territoriu-la-onu-aprobo-estender-la plataforma-maritima|títulu=Arxentina suma territoriu|obra=Infobae|fecha=27 de marzu de 2016|fechaaccesu=27 de marzu de 2016}}&lt;/ref&gt; n'abril de 2010, [[Dmitri Medvédev]] realizó la primer visita d'un xefe d'Estáu rusu a l'Arxentina.&lt;ref name=&quot;theprovince_1&quot;&gt;{{enllaz rotu|1=[http://www.theprovince.com/business/Medvedev+stakes+ground/2909087/story.html Medvedev stakes new ground] |2=http://www.theprovince.com/business/Medvedev+stakes+ground/2909087/story.html |bot=InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt;
El 6 d'avientu de 2010, el gobiernu arxentín reconoció a Palestina como un [[Estáu de Palestina tao llibre ya independiente]].&lt;ref&gt;[https://www.elmundo.es/america/2010/12/06/argentina/1291654532.html El Mundo. Consultáu'l 6 d'avientu de 2010.]&lt;/ref&gt;

Otru razgo tresversal foi la incorporación de la cuestión de DD.HH. a un nivel de proyeición rexonal ya internacional vía la participación activa del país nos organismos internacionales. Exemplu d'ello fueron les presentaciones conxuntes a la Comisión de Derechos Humanos de ONX d'Arxentina y Francia de la Convención Internacional pa la Proteición de toles Persones contra les Desapaiciones Forzaes”, que entró a valir n'avientu de 2010, y la per Arxentina y Suiza, que plantegó l'establecimientu d'un mandatu pa la creación d'una nueva relatoría: el Relator Especial pa la Promoción de la Verdá, la Xusticia, l'Arreglu y les Garantíes de Non Repetición, que promueve l'asistencia téunica y el desenvolvimientu del derechu, nel casu de llagunes normatives, y les bones práutiques. La iniciativa foi aprobada por resolución 18/7 del CDH en 2011. 

Asu vegada, Arxentina presentó, en marzu de 2009 y ochobre de 2010, dos proyeutos nel ámbitu del CDH de ONX (Resolvimientos 10/26 y 15/5) coles mires d'afalar a los Estaos a utilizar la xenética forense y les meyores científiques colos fines d'identificar los restos de persones víctimes de violaciones graves a los Derechos humanos.&lt;ref name=&quot;The axes of Cristina Fernández´s external action: changes towards a new horizon or changes to consolidate the course?&quot;&gt;{{cita publicación|apellido1=Busso|nome1=Anabella|títulu=The axes of Cristina Fernández´s external action: changes towards a new horizon or changes to consolidate the course?|publicación=Revista de rellaciones Internacionales nᵘ 50/2016|volume=1|númberu=140|páxina=140}}&lt;/ref&gt;

Foi fortalecíu'l venceyu rexonal cola creación de la Unión de Naciones Suramericanes (UNASUR), carauterizada pola concertación política y la multidimensionalidá de les sos árees de trabayu, onde Arxentina participó viviegamente al momentu d'estabilizar situaciones conflictives que marcaron la rexón. Foi al traviés de la UNASUR que'l gobiernu de Fernández convocó a los sos pares pa tratar la situación de les bases militares estauxunidenses en Colombia en 2008. Nel casu de quebres democráticos, como la destitución del Presidente Zelaya n'Hondures en 2009 y del Presidente Llugo en 2012, el gobiernu arxentín sofitó a la UNASUR y acompañó les midíes de refugo. Otra amenaza desestabilizadora contenida dende la UNASUR foi l'intentu de golpe d'Estáu per parte de les fuercies de seguridá internes al Presidente Rafael Correa en 2010, cuando se sublevó'l Reximientu de Policía Quito.El MERCOSUR en tantu, consolidóse como exa prioritaria de la política esterior kirchnerista tantu a nivel económicu como políticu. &lt;ref&gt;Cuadiernos de Política Esterior Arxentina (Nueva Dómina), 123, xineru-xunu 2016, páxs. 3-22 ISSN 0326-7806 - ISSN 1852-7213&lt;/ref&gt;

El gobiernu atopó un altu respaldu a la cuestión de Malvines, que nuevamente foi enarboliada como tema prioritaria de la política esterior arxentina. Espresar identificación de la tema nos documentos de los foros como UNASUR, América del Sur-Países Árabes (ASPA), América del Sur-África (ASA), el G77+China y la CELAC, indiquen
l'interés del gobiernu arxentín por evidenciar l'aval internacional al reclamu sobre la soberanía de les islles.&lt;ref&gt;CORIGLIANO, F. (2008). Híbridos teóricos y el so impautu na política esterior: El casu de los gobiernos de Néstor y Cristina Kirchner, en Boletín ISIAE, 47, CARI, Buenos Aires. &lt;/ref&gt;

=== Rellación col continente Africanu ===

No que fai a les rellaciones institucionales, cabo señalar que s'abrir cuatro representaciones diplomátiques nel continente y robláronse numberosos alcuerdos que revelen l'acercamientu: nel periodu 2003-2015 suscribiéronse 67 alcuerdos, que representen casi'l
46% de la totalidá de los alcuerdos roblaos con África Subsaḥariana en tola hestoria. Tocantes a visites d'altu nivel, destácase la de la Presidenta a Angola en 2012 y los más d'una docena de viaxes de Cancilleres y Vicecancilleres a Sudáfrica, Kenia, Angola, Etiopía, Senegal, Costa de Marfil, Djibouti, Tanzania, República Democrática del Congo y Guinea Ecuatorial, principalmente a partir
de 2007. Abriéronse Embaxaes n'Angola (2005), Etiopía (2012) y Mozambique (2013) y el Consuláu de Johannesburgu (2010); amás el país ingresó en calidá d'observador de la Unión Africana (UA) en 2009 y de la Comunidá Económica d'Estaos d'África Occidental (ECOWAS) en 2010. Esti remanar se contrapone al zarru de les representaciones na década previa: Costa de Marfil, Etiopía y Tanzania (1991), Zaire (1992) y Gabón (1993). 

La intención d'acercamientu políticu tamién s'espresó na participación arxentina nos procesos de inter-rexonalismu inauguraos nos alboreceres del sieglu XXI. Nos Cumes
ASPA y RUSTI37, Arxentina repitió la importancia de la cooperación Sur-Sur y el multilateralismu
como mecanismos efeutivos p'algamar consensos cola meta de promover el desenvolvimientu en
dambes rexones y reformes nos organismos internacionales. La nueva importancia dada a Africa, coles mires de diversificar los mercaos d'esportación pal país espresar na balanza comercial con África Subsaḥariana foi históricamente favorable p'Arxentina, afondándose esti enclín
mientres les alministraciones kirchneristas. Ente 2003 y 2012, d'un total esportáu de 633 mil millones de dólares pasar a 2.314 millones, en tantu les importaciones namái aumentaron de 122 millones a 654 millones. Arxentina foi calificada nesti periodu pola Comisión Económica pa África de Naciones Xuníes como un
emerging partner (Afican Development Bank et. al., 2011) en tantu foi considerada como una economía emerxente que les
sos rellaciones económiques con África crecieron rápido, brindando a los
socios africanos asistencia téunica diseñada nel Sur y aproviendo bienes de consumu accesibles
y bienes de capital.&lt;ref&gt;Cuadiernos de Política Esterior Arxentina (Nueva Dómina), 123, xineru-xunu 2016, páxs. 17 ISSN 0326-7806 (edición impresa) - ISSN 1852-7213 &lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;AFRICAN DEVELOPMENT BANK, ORGANISATION FOR ECONOMIC CO-OPERATION AND DEVELOPMENT, UNITED NATIONS DEVELOPMENT PROGRAMME, UNITED NATIONS ECONOMIC COMMISSION FOR AFRICA (2011). African Economic Outlook 2011: Africa and Its Emerging Partners, OECD Publishing &lt;/ref&gt;

=== Rellación con Brasil ===
L'alministración Néstor Kirchner asitió a Brasil como una prioridá de política esterior y les rellaciones con Brasil fueron consideraes estratéxiques, felicidá política foi siguida por Fernández.&lt;ref name=&quot;Moraes&quot;&gt;[http://www.lume.ufrgs.br/bitstream/handle/10183/25894/000755381.pdf A Cooperação Brasil-Arxentina na área militar: da autonomia das Forças Armaes às relaçõye estratéxiques (1978-2009)] Moraes, Rodrigo Fracalossi. UFRS. Retrieved on 2010-11-30.&lt;/ref&gt; Fernández de Kirchner foi la invitada d'honor nes celebraciones del Día de la Independencia que tuvo llugar el [[7 de setiembre]] de [[2008]] y foi testigu del desfile militar en Brasília. A otru día, caltuvo conversaciones col Presidente Lula sobre una variedá d'asuntos billaterales, incluyendo la enerxía, la defensa y la cooperación nuclear.&lt;ref name=&quot;G15&quot;&gt;[http://www.g15.org/bulletinseptember08.pdf Arxentina, Brazil consolidate relations] {{Wayback|url=http://www.g15.org/bulletinseptember08.pdf |date=20110726011617 }} [[G15]]. Retrieved on January 17, 2008.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{enllaz rotu|1=[http://npsglobal.org/eng/index.php/news/139-peaceful-uses/564-brazil-and-arxentines-nuclear-cooperation.html, Brazil and Arxentina's Nuclear Cooperation] |2=http://npsglobal.org/eng/index.php/news/139-peaceful-uses/564-brazil-and-arxentines-nuclear-cooperation.html, |bot=InternetArchiveBot }} NPS Global. Retrieved on 2009-06-23.&lt;/ref&gt; El 22 de febreru de 2008, los dos países establecieron una comisión binacional pal arriquecimientu conxuntu d'uraniu con fines d'enerxía nuclear.&lt;ref name=&quot;G15&quot;/&gt;&lt;ref&gt;[http://www.forbes.com/feeds/afx/2008/02/22/afx4686939.html Arxentina, Brazil pledge nuclear ties] [[Forbes]]. Retrieved on 2009-07-14.&lt;/ref&gt;

=== Rellaciones con Estaos Xuníos ===
{{VT|Actividaes de la CIA n'Arxentina}}
[[Archivu:Cristina Fernández with Barack Obama in Cannes 2011.jpg|miniatura|Cristina Fernández con [[Barack Obama]] mientres la [[Cume del G-20 de Cannes]].]]

En xunu de 2007, los Estaos Xuníos y l'Arxentina modernizaron un alcuerdu billateral d'aviación civil p'actualizar les salvaguardias de seguridá y dexar un aumentu significativu de les frecuencies de vuelu ente los dos países.

Trés díes depués d'asumir el mandu, producióse'l casu [[Antonini Wilson]] onde s'afayaron 800 000 dólares empobinaos pa la campaña eleutoral unviaos dende [[Venezuela]].&lt;ref name=&quot;ElCorreo2&quot;&gt;[http://www.correoperu.com.pe/paginas_nota.php?nota_id=60896&amp;seccion_nota=9 «Venezuela unvió delles maletes a l'Arxentina»], en ''El Comerciu'' (Perú). [22-12-2007].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://edant.clarin.com/diario/2007/12/14/elpais/p-00601.htm''Cristina:|títulu=&quot;Son operaciones basura y nun voi dexar primir&quot;'' }}&lt;/ref&gt;deteriorándose les rellaciones diplomátiques ente [[Estaos Xuníos]] y [[Arxentina]].&lt;ref&gt;[http://www.clarin.com/diario/2008/02/01/elpais/p-00301.htm «El Gobiernu diz que'l venceyu con EE.&amp;nbsp;UU. tase &quot;ordenando&quot;»], artículu nel diariu ''Clarín'' del 1 de febreru de 2008.&lt;/ref&gt;

A pesar d'ello'l país caltuvo una rellación cordial anque autónomo al respeutive de los Estaos Xuníos.&lt;ref&gt;PIGNATTA, M.Y. (2010). Identidá y política esterior. Esplorando'l casu arxentín, en BUSSO, A, (comp.). Fuercies fondes ya identidá. Reflexones sobre'l so impautu na política esterior: un percorríu de casos, UNR Editora, v. 2, Rosario &lt;/ref&gt;

El 25 de febreru de 2009 el nuevu direutor de la [[CIA]], [[Leon Panetta]], designáu por [[Barack Obama]], refiriéndose a l'Arxentina, Ecuador y Venezuela, al citar a un informante ensin identificar, señaló que «hai dellos problemes serios a los que tenemos qu'emprestar atención n'América Llatina qu'arreyen inestabilidá económica».&lt;ref&gt;Les declaraciones de Leon Panetta fueron realizaes nuna conferencia de prensa. De siguío trescríbense la versión orixinal n'inglés de la parte na que se realizaron les declaraciones sobre Arxentina y la so traducción al español:&lt;br /&gt;'''Versión orixinal (n'inglés):'''&lt;br /&gt;'''&quot;Q''': Can you talk a little bit about this daily economic briefing that you're doing? Admiral Blair referred a little bit to ― as he said, obviously, this is the biggest threat. And he talked about, for example, you don't want the cost of living in China to go below a certain level. That would cause some instability. Is that ― would you say that's one of the big issues? Or could you ― what are some of the concerns you have worldwide with that?&lt;br /&gt;'''DIR. PANETTA''': Well, you know, I mean, I think it's obvious that as we've seen the impact of a worldwide recession occur throughout the world. And it's beginning, obviously, to have impacts not only in China and other countries throughout Europe, but I just met with someone from Latin America who discussed the fact that there are some serious problems that we have to pay attention to in Latin America that involve economic instability. So clearly it's related; what happens in the economy and what's happening as a result of that is affecting the stability of the world. And as an intelligence agency, we've got to pay attention to that because we have to know whether or not the economic impacts in China or Russia or any place else are in fact influencing then the policies of those countries when it comes to foreign affairs and when it comes to the issues that we care about. So I think that's the purpose. The purpose is to try to give policy-makers a feel for what is going on so that they can take it into consideration as they make the decisions they have to make on policy.&lt;br /&gt;'''Q''': Well, what countries in Latin America? What was this person telling you?&lt;br /&gt;'''DIR. PANETTA''': The concern particularly involved Arxentina, Ecuador, and Venezuela.&lt;br /&gt;'''Versión traducida al español:'''&lt;br /&gt;'''Pregunta''': ¿Puede falar un pocu sobre esti informe económicu diariu qu'ustedes tán realizando? L'almirante Blair refirióse un pocu a ello cuando dixo que obviamente esta ye la mayor amenaza. Y dixo, por casu, qu'ustedes nun quieren que'l costo de vida en China baxe de ciertu nivel. Eso podría causar dalguna inestabilidá. ¿Diría usté qu'esi ye unu de les grandes temes? ¿O podría usté (dicir) cuálos son dalgunes de les mayores preocupciones mundiales que tienen nesto?&lt;br /&gt;'''DIR. PANETTA''': Bonu, ustedes saben, quiero dicir, pienso que ye obviu que como vemos l'impautu d'una recesión mundialmente estendida asocede a lo llargo del mundu. Y ta empezando, obviamente, a tener impautos non solo en China y otros países a les llongura d'Europa, pero acabo d'axuntame con daquién d'América Llatina quien sostuvo qu'hai dellos problemes serios a los que tenemos qu'emprestar atención n'América Llatina qu'arreyen inestabilidá económica. Díxose con claridá; lo qu'asocede na economía y lo que ta asocediendo como resultáu d'ello ta afectando la estabilidá del mundu. Y como una axencia d'intelixencia, tenemos qu'emprestar atención a eso porque tenemos que saber si los impautos económicos en China o Rusia o en cualesquier otru llau tán o nun influyendo les polítiques d'esos países en materia d'asuntos esternos o en materia de los asuntos que nos esmolecen. Asina que pienso qu'esi ye'l propósitu. El propósitu ye tratar de brinda-y a los que faen les polítiques una impresión de qué ye lo que ta asocediendo de cuenta que puedan tomalo en considerancia mientres tomen les decisiones que tienen de tomar sobre les polítiques.&lt;br /&gt;'''P''': Bien, ¿qué países d'América Llatina? ¿Quién foi esta persona que lo dixo?&lt;br /&gt;'''DIR. PANETTA''': La esmolición arreya particularmente a Arxentina, Ecuador, y Venezuela.&lt;br /&gt;Fonte:{{cita web|url= http://www.montereyherald.com/ci_11784733?source=most_viewed|títulu= Transcript of Leon Panetta's meeting with the press Wednesday|fechaaccesu=28 de febreru de 2009|autor= Federal News Service|fecha= 25 de febreru de 2009|editorial= The Monterey County Herald}}.&lt;/ref&gt; El ministru [[Jorge Taiana]] convocó al embaxador estauxunidense y espresó la so disconformidá.&lt;ref&gt;{{cita web|url= https://www.elpais.com/articulo/internacional/Cristina/Fernandez/vive/primer/fregadura/Administracion/Obama/elpepuint/20090227elpepuint_7/Tes|títulu= Cristina Fernández vive la so primer fregadura cola Alministración Obama|fechaaccesu=28 de febreru de 2009|apellíu= Rebossio|nome= Alejandro|fecha= 27 de febreru de 2009|editorial= El País}}&lt;/ref&gt; El 27 de febreru, Leon Panetta comunicar col embaxador arxentín n'Estaos Xuníos, [[Héctor Timerman]], pa pidir esculpes al gobiernu y al pueblu arxentín, y pa confirmar que'l datu comentára-ylo un funcionariu llatinoamericanu», que la so identidá nun reveló.&lt;ref name=&quot;P12 Panetta&quot;&gt;{{cita web|url= http://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-120706-2009-02-28.html|títulu= El direutor de la CIA llamó al embaxador Héctor Timerman. Panetta pidió esculpes|fechaaccesu=28 de febreru de 2009|fecha= 28 de febreru de 2009|editorial= Páxina/12}}&lt;/ref&gt;

{{cita|Estaos Xuníos tien y quier caltener una bona rellación cola Arxentina y nun hai esplicación pal error que cometí. Preguntáronme de qué países me falaron y respondí ensin pensalo... Lo que dixi nun representa la posición del gobiernu d'Estaos Xuníos, pero tampoco la mía personal.|[[Leon Panetta]].&lt;ref name=&quot;P12 Panetta&quot; /&gt;}}

Esi mesmu día, l'embaxador estauxunidense na Arxentina, [[Earl Anthony Wayne]], esplicó-y al ministru Taiana que «los comentarios del direutor de la CIA nun fueron una espresión de la opinión del gobiernu de los Estaos Xuníos sobre l'Arxentina», confirmando tamién que los mesmos provinieron d'un funcionariu estranxeru que nun identificó, y depués entamó con Taiana, una axenda de trabayu conxuntu de la presidenta Fernández y el presidente Obama na xunta del [[Grupu de los 20 (países industrializaos y emerxentes)|Grupu de los 20]].&lt;ref name=&quot;P12&quot; /&gt;

El 1 de marzu de 2010, la secretaria d'Estáu de los [[Estaos Xuníos]], [[Hillary Clinton]], realizó una visita a l'Arxentina onde s'entrevistó cola presidenta Fernández, pa depués dar dambes una conferencia de prensa. Dambos países afixeron coincidencies empobinaes a temes como l'ayuda humanitaria ante'l [[terremotu d'Haití de 2010]], la llucha contra'l terrorismu internacional, les polítiques d'estímulu frente a la [[Crisis económica de 2008-2010|crisis económica mundial de 2008-2010]] y los programes de [[seguridá nuclear]]. Un fechu destacáu de la xunta foi'l pidíu de mediación a [[Hillary Clinton]] per parte de Cristina Fernández, y la manifestación d'aquella de tar dispuesta a faer lo que sía necesariu por qu'Arxentina y Gran Bretaña sentar a axustar. Na xunta tamién se plantegaron estremar frente a la posición de dambos países ante la situación n'[[Hondures]]. Na conferencia de prensa, Hillary Clinton felicitó al gobiernu arxentín pola so política de desendeudamiento y el baxu nivel de delda esterna alcanzáu.&lt;ref name=&quot;clarin.com&quot; /&gt;&lt;ref&gt;[http://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-141264-2010-03-02.html «Hillary aceptó mediar per Malvines»], artículu en diariu ''Páxina/12'' del 2010-03-02; consultáu'l 2010-03-05.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.ambito.com/noticia.asp?id=510323 «Conferencia de prensa de Hillary y Cristina. Hillary Clinton emponderó la economía arxentina»], artículu nel diariu ''[[Ámbitu Financieru]]'' del 2 de marzu de 2010; consultáu'l 5 de marzu de 2010.&lt;/ref&gt;

En 2011 mientres un cume en Francia tantu Fernández como Obama decidieron brindar una declaración conxunta en axuntándose en Cannes y rellanzaron la rellación billateral ente los dos países. Con Estaos Xuníos tenemos una rellación normal y serio”, dixo Cristina n'abril de 2010, nel Cume de Seguridá Nuclear en Washington. Obama respondió con cuenta de esi añu, con una cuota más d'amistá: “Cristina Kirchner ye una gran amiga”, dixo, averando entá más los venceyos ente dambos países.&quot;&lt;ref name=&quot;Con Estaos Xuníos tenemos una rellación normal y serio&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Cristina: “Con Estaos Xuníos tenemos una rellación normal y serio|url=http://www.elancasti.com.ar/nacionales/2010/4/13/cristina-con estaos xuníos-tenemos-relacion-normal-seria-116073.html|percancia=El Ancasti|fecha=, 13 d'abril de 2010}}&lt;/ref&gt;En payares de 2015, l'entós embaxador, Noah Mamet, decidiera un operativu especial de doble vez p'amenorgar los tiempos d'espera pal otorgamiento del documentu de VISAR a ciudadanos arxentinos. &lt;ref name=&quot;Donald Trump endurez la entrada d'arxentinos a Estaos Xuníos&quot;&gt;{{cita noticia|apellíos1=Barreiro|títulu=Donald Trump endurez la entrada d'arxentinos a Estaos Xuníos|url=https://elpais.com/internacional/2017/02/01/argentina/1485909042_485196.html|percancia=El Pais (España)|fecha=1 FEB 2017}}&lt;/ref&gt;

=== Xestiones humanitaries polos rehenes de les [[Fuercies Armaes Revolucionaries de Colombia|FARC]] ===

[[Archivu:Madonna, Betancourt and Fernández de Kirchner.jpg|miniatura|La cantante [[Madonna (cantante)|Madonna]], [[Íngrid Betancourt]] y Cristina na [[Casa Rosada]].]]
La primer mandataria intervieno nes xestiones relatives al [[alcuerdu humanitariu|truecu humanitariu]] de los rehenes de les [[FARC]] na [[República de Colombia]], problema sobre'l qu'había veníu trabayando dende un tiempu antes d'asumir, cuando convidó al país a la madre d'[[Íngrid Betancourt]], en mayu de 2007.&lt;ref&gt;[http://www.168hores.com.ar/070530/070530_92.htm «A más de 5 años del secuestru de la so fía. La madre de Íngrid Betancourt axuntar con Cristina y estimó'l so sofitu»], artículu nel diariu ''[[168 Horas]]'', 30 de mayu de 2007.&lt;/ref&gt;
Yá asumíu'l poder como presidenta, dispunxo que'l so maríu, el ex-presidente [[Néstor Kirchner]], integrara [[Operación Emmanuel|la misión humanitaria]] que viaxó a un conceyu colombianu pa instrumentar el truecu, anque finalmente'l mesmu nun pudo realizase nesa ocasión. N'abril de 2008 viaxó a [[París]] pa participar na Marcha Blanca pola llibertá de Betancourt.&lt;ref&gt;{{cita publicación|nome=|apellíu=|enllaceautor=|autor=|coautor=|títulu= París ver de blancu pa pidir a les FARC la llibertá de Ingrid Betancourt|url= http://www.20minutos.es/noticia/366681/0/bruni/betancourt/farc/|formatu=|publicación=|editorial= 20 Minutos|id=|páxina=|páxina=|fecha= 9 d'abril de 2008|fechaaccesu=9 de febreru de 2009|idioma=|cita=Cristina Fernández de Kirchner y Carla Bruni participaron na &quot;Marcha Blanca&quot; de París por Ingrid Betancourt.}}&lt;/ref&gt;

El gobiernu francés estimó'l compromisu arxentín.&lt;ref&gt;[http://diarionco.com/blog/index.php/internacionales/2008/01/17/p13066 «Francia anovó'l so agradecimientu a l'Arxentina polos rehenes de les FARC»], artículu nel ''DiarioNCO'' del 17 de xineru de 2008.&lt;/ref&gt;
Una vegada lliberaes, les rehenes [[Clara Rojas]] y [[Consuelo González de Perdomo|Consuelo González]], viaxaron a l'Arxentina pa estimar a la presidenta les xestiones que contribuyeron a la so lliberación.&lt;ref&gt;[http://infobae.com.ar/contenidos/358785-100799-0-Los dos colombianes-lliberaes-los guerrilleros-les FARC-visitar%Y1n-la-Arxentina «Les rehenes lliberaes poles FARC van visitar l'Arxentina»], artículu ''Infobae'', xineru de 2008&lt;/ref&gt;
Lo mesmo fixo Ingrid Betancourt n'avientu de 2008,&lt;ref name=&quot;Betancourt con CFK&quot;&gt;{{cita publicación|nome= Atilio|apellíu= Bleta|enllaceautor=|autor=|coautor=|títulu= Betancourt estimólu a Cristina les xestiones pa la so lliberación|url= http://www.clarin.com/diario/2008/12/03/elpais/p-01815062.htm|formatu=|publicación=|editorial= Clarín|id=|páxina=|páxina=|fecha= 3 d'avientu de 2008|fechaaccesu=9 de febreru de 2009|idioma=|cita=}}&lt;/ref&gt;
depués de ser lliberada en xunetu d'esi añu, oportunidá na que-y manifestó a la presidenta Fernández:
{{cita|Te debo enforma a ti y al presidente Kirchner. Por eso quixi tar equí pa espresar el mio gratitud en forma personal.|[[Ingrid Betancourt]].&lt;ref name=&quot;Betancourt con CFK&quot;/&gt;}}

=== Xestiones con Cuba p'autorizar a [[Hilda Molina]] a salir d'esi país ===

Ente les xestiones humanitaries llevaes alantre pola presidenta Fernández atopen les que realizara ante'l gobiernu de [[Cuba]] por que esti autorizara a la médica [[Hilda Molina]] a salir d'esi país, col fin de visitar a la so madre enferma, al so fíu y a los sos dos nietos arxentinos, residentes na Arxentina. Cristina Fernández empecipiara les xestiones en 2004, hasta que'l [[12 de xunu]] de [[2009]] el gobiernu cubanu emitió l'autorización solicitada. El 14 de xunu, Hilda Molina llegó a l'Arxentina, estimando a la presidenta y al pueblu arxentín poles xestiones realizaes.&lt;ref&gt;{{cita web|url= http://www.clarin.com/diario/2009/06/14/elpais/p-01938776.htm|títulu= Tres l'autorización a viaxar del gobiernu cubanu. Hilda Molina llega a l'Arxentina y Cristina recibió a la so familia|fechaaccesu=14 de xunu de 2009|fecha= 14 de xunu de 2009|editorial= Clarín}}&lt;/ref&gt;

=== Propuesta arxentina y resolución del [[Mercosur]] pa flexibilizar la patente de la vacuna contra la [[Gripe AH1N1|gripe A]] ===

{{VT|Pandemia de gripe A (H1N1) de 2009 n'Arxentina}}

Nel cume [[Mercosur]] realizada'l [[24 de xunetu]] de 2009, la presidenta d'Arxentina Cristina Fernández reclamó «una suerte de llevantamientu o suspensión en materia de derechu de [[patente]]» de la [[vacuna contra la influenza|vacuna contra'l gripe]] A (H1N1), pa poder atender a toles persones afeutaes pola [[pandemia de gripe A (H1N1) de 2009]] a precios socialmente razonables, por cuenta de que'l llaboratoriu que tien el monopoliu de la patente nun tien la capacidá pa producir de momentu toles vacunes que se precisen. Fernández informó tamién que tanto l'Arxentina como Brasil taben en condiciones d'empezar ensin dilaciones a producir la vacuna contra'l virus.&lt;ref name=&quot;CFK patentes&quot;&gt;{{cita web|editorial= Los Andes|allugamientu= Mendoza|fecha= 24 de xunetu de 2009|títulu= La presidenta pide que los llaboratorios lliberen la patente de la vacuna contra'l gripe AH1N1|url= http://www.losandes.com.ar/notas/2009/7/24/un-436721.asp|urlarchivu= https://web.archive.org/web/20140425172540/http://www.losandes.com.ar/notas/2009/7/24/un-436721.asp|fechaarchivu= 25 d'abril de 2014}}&lt;/ref&gt;

Esi mesmu día los xefes de gobiernu del Mercosur ampliáu (Arxentina, Bolivia, Brasil, Chile, Venezuela, Paraguay y Uruguái) aceptaron la propuesta arxentina y emitieron una decisión, considerada inédita pola prensa, na qu'esixeron la «flexibilización» de les regles internacionales sobre patentes con cuenta de que dexar la fabricación de la vacuna cuando un país afeutáu pola pandemia precisar.&lt;ref&gt;{{cita web |editorial= Clarín|fecha= 24 de xunetu de 2009|títulu= Arxentina, Brasil, Paraguay, Uruguái, Venezuela, Bolivia y Chile. Gripe A: piden lliberar patentes pa poder producir la vacuna y el antiviral|url=http://www.clarin.com/diario/2009/07/25/sociedá/s-01965219.htm}}&lt;/ref&gt;
Textualmente el resolución aprobáu pol Cume del Mercosur diz:
{{cita|En casu de que se riquir, tienen d'activase los mecanismos rellacionaos coles flexibilidaes contemplaes polos Alcuerdos sobre los Aspeutos de Propiedá Intelectual y el Comerciu (ADPIC).&lt;ref&gt;{{cita web |editorial= News|fecha= 24 de xunetu de 2009|títulu= Mercosur pide melecines contra'l gripe A ensin patentes|url=http://www1.voanews.com/spanish/news/latin-america/Mercosur-pide-melecines-contra-gripe-A-patentes--51617007.html}}&lt;/ref&gt;}}

=== Posición y remanes ante'l golpe d'Estáu n'[[Hondures]] ===

{{VT|Golpe d'Estáu n'Hondures|l1=Golpe d'Estáu de 2009 n'Hondures}}

El [[28 de xunu]] de [[2009]], ante'l [[golpe d'Estáu]] n'[[Hondures]] que destituyó al presidente constitucional [[Manuel Zelaya]], la presidenta Fernández adoptó una estricta política de condena, definiendo l'aición como una torna a la barbarie»&lt;ref&gt;{{cita web |editorial= La República|allugamientu=Montevideo|fecha= 29 de xunu de 2009|títulu= Presidenta arxentina: &quot;El golpe n'Hondures ye una torna a la barbarie&quot;|url=http://www.larepublica.com.uy/mundo/370738-presidenta-argentina-el golpe-en-honduras-ye-torna-a-la barbarie}}&lt;/ref&gt;
y un golpe cívicu mediáticu»,&lt;ref&gt;{{cita web |editorial= Canal Sur|fecha= 8 de xineru de 2010|títulu= Cristina Kirchner refugó'l golpe d'estáu n'Hondures|url=http://www.canalsur.com/index.php?nro=90411&amp;canal=&amp;xenero=}}&lt;/ref&gt;
y propunxo desconocer tantu a les autoridaes golpistes, como al gobiernu surdíu de les eleiciones convocaes pol gobiernu golpista, reclamando la restitución del presidente depuestu. La posición arxentina foi coordinada con [[Brasil]], ya impúnxose como posición xeneral nel [[Mercosur]], la [[Unasur]] y la [[OEA]].&lt;ref&gt;{{cita web |editorial= La República|allugamientu=Montevideo|fecha= 20 de payares de 2009|títulu= L'alcuentru Lula Cristina|url=http://www.larepublica.com.uy/mundo/389282-l'alcuentru-lula-cristina}}&lt;/ref&gt;

=== Soberanía de les [[Islles Malvines]] ===

{{AP|Cuestión de les islles Malvines|2=Esploraciones petroleres sobre mares de les Islles Malvines|3=Crisis diplomática pola soberanía de les islles Malvines nos años 2010|4=Referéndum sobre la soberanía de les Islles Malvines de 2013}}

El 3 de febreru de 2010 la cancillería arxentina realizó una protesta formal ante la decisión de [[Gran Bretaña]] d'instalar una plataforma marítima pa esplorar xacimientos petrolíferos na área de les [[Islles Malvines]]. L'Arxentina reclama la soberanía sobre les islles Malvines qu'exerció hasta 1833, cuando foi ocupada per Estaos Xuníos y Gran Bretaña socesivamente. Anguaño, les islles Malvines atopar ente los [[Territoriu non autónomu|territorios non autónomos]]&lt;ref&gt;{{cita web|títulu=Llista de territorios non autónomos|url=http://www.un.org/es/decolonization/nonselfgovterritories.shtml|fechaaccesu=13 d'agostu de 2013|obra=[[Naciones Xuníes]]}}&lt;/ref&gt;a ser descolonizados so supervisión de les [[Naciones Xuníes]].&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.lanacion.com.ar/nota.asp?nota_id=1228945|títulu=Protesta ante Londres pol petroleu de Malvines. Busquen detener la esploración nes islles editorial=La&amp;nbsp;Nación |fecha=3 de febreru de 2010 |fechaaccesu=5 de marzu de 2010}}&lt;/ref&gt;

Esi mesmu día altos dirixentes de la oposición axuntar en Gran Bretaña col gobiernu pa consolidar rellaciones con esi país, ente ellos los diputaos [[Adrián Pérez]], de la [[Coalición Cívica (confederación)|Coalición Cívica]], y [[Oscar Enaguái]], presidente del bloque de la [[Unión Cívica Radical]]. El llexisladores arxentinos fueron severamente cuestionaos pol gobiernu de Cristina Fernández, por emprestase a una operación política» británica, col fin de sofitar la esguilada británica na disputa pola soberanía de les islles.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.criticadigital.com.ar/impresa/index.php?secc=nota&amp;nid=37903|títulu=Fuentes de la cancillería acusar d'emprestase a una &quot;operación política&quot;. Un viaxe de diputaos a Londres desamarró'l discutiniu editorial=Crítica |fecha=3 de febreru de 2010|fechaaccesu=5 de marzu de 2010}}&lt;/ref&gt;

La presidenta Cristina Fernández respondió a la decisión británica con una prohibición d'utilizar puertos arxentinos p'aprovir bienes a les islles Malvines y solicitó'l sofitu al reclamu arxentín per parte de los demás países llatinoamericanos.

Los 32 países [[llatinoamericanu|llatinoamericanos]] y del Caribe manifestaron por unanimidá'l so sofitu a los «lexítimos derechos de la República Arxentina na disputa de soberanía col Reinu Xuníu de Gran Bretaña ya Irlanda del Norte relativa a la cuestión de les islles Malvines», n'ocasión de la II&amp;nbsp;Cume d'América Llatina y el Caribe sobre Integración y Desenvolvimientu, realizada'l 23 de febreru, y declararon que la presencia inglesa nesos territorios constitúin una «intrusión».&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.inforegion.com.ar/vernota.php?id=200866&amp;dis=1&amp;sec=1|títulu=Unánime respaldu al reclamu per Malvines nel cume d'América Llatina y el Caribe|editorial=Inforegión|fecha=24 de febreru de 2010|fechaaccesu=5 de marzu de 2010}}&lt;/ref&gt;
El gobiernu arxentín punxo de manifiestu que'l sofitu a l'Arxentina inclúi a delles naciones que fueron colonies ingleses ya integren el [[Mancomunidá de Naciones|Commonwealth británicu]], como [[Xamaica]], [[Barbados]] y [[Belice]]. Nel so discursu ante'l cume, Cristina Fernández denunció que:

{{cita|Los que tienen un sillón permanente nel Conseyu de Seguridá de la ONX pueden violar sistemáticamente los resolvimientos d'esi organismu, y el restu de los países vense obligaos a cumpliles so pena de ser consideraos un país enemigu, interveníos bélicamente o interveníos políticamente los sos gobiernos.&lt;ref&gt;[http://www.larazon.com.ar/notas/2010/02/23/02146138.html «Cume d'América Llatina y el Caribe. Malvines: Cristina consiguió en Méxicu'l respaldu de la rexón»], artículu en diariu ''La Razón'' del 24 de febreru de 2010, consultáu'l 5 de marzu de 2010.&lt;/ref&gt;}}

Finalmente, el 1 de marzu de 2010, la secretaria d'Estaos de los [[Estaos Xuníos]], [[Hillary Clinton]], realizó una visita a l'Arxentina onde recibió con prestu el pidíu de Cristina Fernández pa mediar ante Gran Bretaña. Hillary Clinton dixo que'l diferendo poles Malvines ye un asuntu que tien de ser resueltu ente'l Reinu Xuníu y Arxentina» y «si hai dalguna manera en que podemos ayudar pa facilitar esti esfuerciu, tamos llistos a faelo».&lt;ref name=&quot;clarin.com&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.clarin.com/diario/2010/03/05/elpais/p-02152408.htm|títulu=Polémica polos algames de les pallabres de la canciller estauxunidense. La zigzagueante posición de Hillary Clinton|editorial=Clarín|fecha=5 de marzu de 2010|autor=Barón, Ana|fechaaccesu=5 de marzu de 2010}}&lt;/ref&gt;

Tanto la postura Hillary Clinton, como'l sofitu unámime de los países llatinoamericanu y caribeñu, foi considerada como un trunfu históricu pa la posición arxentina y causó «desconciertu y consternación» en Gran Bretaña.&lt;ref&gt;[http://www.clarin.com/diario/2010/03/04/elpais/p-02151995.htm «Malvines: enoxu n'Inglaterra pola ufierta de Hillary Clinton. La visita de la funcionaria a Buenos Aires causó movición en Gran Bretaña»], artículu de María Laura Avignolo en diariu ''Clarín'' del 2010-03-05, consultáu'l 2010-03-05.&lt;/ref&gt;

No que fai a la soberanía de les [[Islles Malvines]] el gobiernu caltuvo una constante presencia na [[Organización de les Naciones Xuníes]], quien siempres falló favorable a Arxentina. Ante la esguilada de tensión pola esploración petrolífera de les mesmes per parte de [[Gran Bretaña]], la presidenta respondió con una prohibición d'utilizar puertos arxentinos p'aprovir bienes a les islles Malvines, posición sofitada pola [[Unasur]] nel so conxuntu. Esti reclamu foi escucháu por [[Hillary Clinton]], quién s'amosó personalmente dispuesta a mediar, situación que causó desconciertu nos británicos.

Cabo mentar qu'Arxentina llogró'l respaldu de la comunidá llatinoamericana y el Caribe en redol a la postura de recuperar les islles por aciu la vía pacífica ente que'l Reinu Xuníu al traviés de los dichos del so [[primer ministru británicu]] [[David Cameron]] señalaron que la soberanía de les Malvines decidir los mesmos isleños pol so derechu d'autodeterminación. A pesar de la militarización del océanu Atlánticu Sur denunciada pol gobiernu arxentín ante les Naciones Xuníes, el primer ministru Cameron respondió que dichu unvió de buques nun ye una aición de militarización de la rexón de les islles y l'Atlánticu sur, sinón son partes d'exercicios rutinarios.&lt;ref&gt;[http://tn.com.ar/internacional/00082205/gran-bretana-admitio-que-tien-armes-nucleares-en-les-malvinas Gran Bretaña dio a entender que tien armes nucleares en Malvines] Toa Noticies - 10 de febreru de 2012&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.clarin.com/politica/ALBA-soberania-Londres-embrivo-esplegue_0_640736177.html Mientres l'ALBA sumir al sofitu pola soberanía, Londres embrivió l'esplegue militar] clarín.com - 5 de febreru de 2012&lt;/ref&gt;

En setiembre de 2015 llanzóse la Beca Thomas Bridgeses un programa de [[Beca (subvención)|beques]] creáu pol [[gobiernu d'Arxentina]] y lleváu a cabu pola Subsecretaría de Xestión y Coordinación de Polítiques Universitaries del [[Ministeriu d'Educación (Arxentina)|Ministeriu d'Educación]], por que mozos residentes nes [[islles Malvines]] realicen los sos estudios universitarios nel territoriu continental arxentín.&lt;ref name=beca&gt;{{cita web |url=http://becas-thomasbridges.sspu.gob.ar/index.html |títulu=Beques Thomas Bridges |editorial=beques-thomasbridges.sspu.gob.ar}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=nacion&gt;{{cita web |url=http://www.lanacion.com.ar/1824312-malvinas-impulsa-el gobiernu-beques-pa-los-islenos |títulu=Malvines: impulsa'l Gobiernu beques pa los isleños |editorial=[[La Nación (Arxentina)]] |fecha=2 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;

=== Espansión de la plataforma continental ===

[[Archivu:Mapa_Argentino_según_presentación_CLPC-ONU_-_2009.png|link=https://es.wikipedia.org/wiki/Fichero:Mapa_Arxentín_seg%C3%BAn_presentaci%C3%B3n_CLPC-ONU_-_2009.png|left|miniatura|281x281px|Mapa oficial de la [[plataforma continental arxentina]] ellaboráu en 2009 pola Cancillería arxentina, que formó parte del pidíu d'estensión de la frontera de la [[plataforma continental]] aprobáu poles Naciones Xuníes en 2016. En verde claro puede trate la plataforma continental so soberanía nacional.]]
En 2009 la Cancillería arxentina presentó a les Naciones Xuníes un pidíu d'espansión de la [[plataforma continental]], que toma una área de 1&amp;nbsp;782&amp;nbsp;500 km², equivalente a más de la metá del territoriu remanecíu, aplicando les regles establecíes na [[Convención de les Naciones Xuníes sobre'l Derechu del Mar]] (CONVEMAR), vixente p'Arxentina dende 1995. L'área reclamada correspuéndese tamién cola zona na que s'atopen les [[Islles Malvines]] y demás islles del Atlánticu Sur sobre les qu'Arxentina caltién una disputa de soberanía con [[Gran Bretaña]]. En marzu de 2016 les Naciones Xuníes aprobó'l pidimientu arxentín por unanimidá.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.plataformaargentina.gov.ar/userfiles/userfiles/folletu-actual2016-enllaz-banner.pdf|títulu=La llende más estensa de l'Arxentina y la nuesa frontera cola humanidá|fecha=2016|obra=COPLA}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.un.org/depts/los/clcs_new/submissions_files/arg25_09/arg2009y_summary_esp.pdf|títulu=Llende esterior de la plataforma continental. Presentación arxentina|fecha=2009||obra=Presidencia de la Nación Arxentina}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.infobae.com/2016/03/27/1799924-argentina-suma-territoriu-la-onu-aprobo-estender-la plataforma-maritima|títulu=Arxentina suma territoriu|fechaaccesu=27 de marzu de 2016|fecha=27 de marzu de 2016|obra=Infobae}}&lt;/ref&gt;

=== Desgraviu al [[Paraguái]] ===

En 2007, cuando Cristina yera primer dama, emponderó nun discursu públicu al presidente paraguayu [[Francisco Solano López]] (1826-1870), calificando a la Triple Alianza como una triple traición a los intereses de [[Llatinoamérica]] frente a los [[imperialismu|imperialismos]]. A ello sumóse'l 14 de setiembre de 2007 la imposición del nome «Mariscal Francisco Solano López» al Grupu d'Artillería Blindao 2, una unidá militar del Exércitu Arxentín con asientu en [[Rosario del Balta]] ([[provincia d'Entre Ríos]]).&lt;ref&gt;{{enllaz rotu|1=[http://www.soldadosdigital.com/2007/138-payares/nota_principal.htm «En presencia del xefe del exércitu del Paraguay bauticen unidá militar arxentina n'honor al prócer paraguayo Francisco Solano López»] |2=http://www.soldadosdigital.com/2007/138-payares/nota_principal.htm |bot=InternetArchiveBot }}, artículu na revista ''Soldaos Dixital'' de payares de 2007.&lt;/ref&gt;

El 25 de febreru de 2010, mientres la inauguración de la [[represa de Yacyretá]], la presidenta mentó la devolución per parte de [[Juan Domingo Perón]] de los trofeos de la [[Guerra de la Triple Alianza]]. Tamién lo contextualizó como una señal d'amistá col [[Paraguái]].

=== Desgraviu al [[Perú]] ===

El 22 de marzu de 2010 la presidenta Fernández viaxó al [[Perú]] col oxetivu central de desagraviar a esi país y normalizar les rellaciones, depués de que'l ex-presidente [[Carlos Menem]] y el exministro [[Domingo Cavallo]], realizaren en 1995 una operación de [[Escándalu per venta d'armes a Ecuador y Croacia|contrabandu]] d'armes a [[Ecuador]], realizada de manera illegal y tapada cuando esos países calteníen un conflictu estremeru con episodios d'enfrentamientu armáu, estropiando seriamente les rellaciones ente l'Arxentina y el Perú.&lt;ref name=&quot;Report Peru&quot;&gt;{{cita web|url=http://reportperu.wordpress.com/2010/03/19/presidenta-argentina-visítanos a-los-15-anos-de-la-traicion-de-menem-de-vender-armes-a-ecuador/|títulu=Presidenta arxentina visítanos a los 15 años de la traición de Menem de vender armes a Ecuador|fecha=19 de marzu de 2010|editorial=Report Perú|fechaaccesu=26 de marzu de 2010}}&lt;/ref&gt;

L'Arxentina y el Perú caltuvieron una siguida política d'aliances dende los tiempos de la [[Guerres de la Independencia Hispanoamericana|independencia]], compartiendo inclusive al mesmu padre de la patria, [[José de San Martín]]. El Perú, pela so parte, dio una fuerte amuesa de la so solidaridá con Arxentina, cuando mientres la [[Guerra de Les Malvines]] (1982), ufiertó armamentos y combatientes pa enfrentar a [[Gran Bretaña]], actu que la sociedá arxentina valoró n'alto grau. Por estes razones la operación del ex-presidente Menem fuera vista como una [[traición]] histórica de l'Arxentina contra'l Perú.&lt;ref name=&quot;Report Peru&quot; /&gt;

Nesa oportunidá Cristina Fernández entrevistar col presidente de Perú [[Alan García]] manifestando:

{{cita|Con poques naciones (l'Arxentina tien) rellaciones tan importantes como cola quería hermana República de Perú, con tantos llazos históricos comunes. Esta ye una visita de desgraviu institucional y arreglu históricu que debíamos a nós los arxentinos y a los nuesos hermanos peruanos. Siento que toi cumpliendo un mandatu de tol pueblu arxentín pa reafitar la importancia de consolidar la unidá de la rexón como una unidá que non solo tenga basamentos económicos.|Cristina Fernández de Kirchner&lt;ref name=&quot;El Día&quot;&gt;[http://www.eldia.com.ar/edis/20100322/20100322075750.htm «Perú: Cristina ufiertó desgraviu en nome de pueblu arxentín»], artículu en ''El Día'' del 22 de marzu de 2010; consultáu'l 26 de marzu de 2010.&lt;/ref&gt;}}

El presidente [[Alan García]], pela so parte, espresó:

{{cita|Foi un enojoso incidente qu'enxamás tuvo d'asoceder, pero nun camuda l'amistá col pueblu arxentín. Anovamos el nuesu ciñu y cercanía, y saludamos que podamos faer munches coses xuntos.|[[Alan García]]&lt;ref name=&quot;El Día&quot;/&gt;}}

=== Arxentín en Secretaría Xeneral de la [[Unasur]] ===

{{VT|Secretaría Xeneral de Unasur|l1=Secretaría Xeneral de Unasur}}
El 3 de mayu de 2010, la política esterior del gobiernu arxentín llogró que'l ex-presidente [[Néstor Kirchner]] fuera escoyíu por unanimidá como primer secretariu xeneral de la [[Unión de Naciones Suramericanes]].&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.lanacion.com.ar/nota.asp?nota_id=1261034 |editorial= La&amp;nbsp;Nación |títulu= Kirchner xuró como secretariu xeneral de la Unasur y Mujica almitió &quot;el costo políticu&quot; d'acompañar la designación|fecha= 4 de mayu de 2010| fechaaccesu= 25 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt;

=== Discursu ante'l 2ᵘ Congresu de la Confederación Sindical Internacional ===

El 24 de xunu de 2010 la presidenta Cristina Fernández foi convidada pola [[Confederación Sindical Internacional]] (CSI) a falar ante'l so segundu Congresu, celebráu en [[Vancouver]] ([[Canadá]]). La so presencia ante la máxima instancia del movimientu obreru mundial, producir en momentos que'l sindicalismu internacional taba lluchando por incluyir una axenda favorable a los trabayadores nel [[G20]], col fin de dar pasu a un nuevu modelu de crecedera con [[xusticia social]], que reemplace al neolliberalismu.

Depués de que la presidenta Cristina Fernández de Kirchner falara ante la [[Confederación Sindical Internacional]] (CSI), la so nueva presidenta, l'australiana [[Sharan Barrow]] dixo les siguientes pallabres:

{{cita|Díxi-yos, ye una maraviyosa muyer. Y pa l'Arxentina tienen muncha suerte de tenela como presidenta. Nós, pela nuesa parte adoptamos el so lideralgu alredor del mundu. Ella saber: emplegu, proteición social, servicios públicos; estes coses son importantes. Son importantes pa la vida de la xente, son importantes pa la economía, pa los mecanismos de la demanda. Nós sabemos que la presidenta d'Arxentina puede enseña-yos a esos que n'Europa tán siguiendo'l vieyu trucu del retayu. L'axuste ye'l centru de la cuestión. Quiero apurri-y un osu, ye un símbolu canadiense, ye un símbolu de los pueblos orixinarios. Significa «arrogancia», significa «paciencia», significa «una escelente maestra». Qué más puede dicise d'una maraviyosa muyer, que non solo ye la presidenta d'Arxentina, sinón qu'amás na xunta del G20 que se va realizar esta selmana, yo sé qu'ella va llevantase pa poner el trabayu decente, l'emplegu, el Pactu Global pol Emplegu, y les midida qu'ella nos tresmitió, nel corazón del comunicáu final, con toos nós, y les nueses families y l'estabilidá del futuru económicu, en mente. Mientres lu estimo a la presidenta, puedo dici-yos que, al pie de ella atopa Carlos Tomada. Ye'l so ministru y un bien bon amigu nuesu tamién. Carlos, realmente apreciamos la to amistá. P'aquellos líderes y presidentes que nun comparten los nuesos valores, dicímos-yos que yá ye tiempu de que se vaigan. A la to presidenta dicímos-y que nós queremos que la presidenta Cristina Fernández de Kirchner, calténgase de pies, porque'l poder del Estáu ye l'únicu poder democráticu capaz de llograr una globalización xusta.|Sharan Barrow, presidenta de la Confederación Sindical Internacional&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.youtube.com/watch?v=2Dyou_z4A60&amp;feature=youtube_gdata |editorial= Youtube |títulu= Discursu completu de Cristina Fernández de Kirchner ante la Confederación Sindical Internacional |fecha= 24 de xunu de 2010| fechaaccesu= 25 de xunu de 2010}}&lt;/ref&gt;}}

=== Rellaciones billaterales cola Federación Rusa ===
Mientres la so xestión Arxentina y Rusia estrecharon los sos llazos billaterales en tolos ámbitos: políticu, económicu y cultural. Esto vese reflexáu nes visites de Putin y el penúltimu presidente Medvedev n'abril del 2010 y xunetu del 2014 respeutivamente.&lt;ref name=&quot;theprovince_1&quot;&gt;{{enllaz rotu|1=[http://www.theprovince.com/business/Medvedev+stakes+ground/2909087/story.html Medvedev stakes new ground] |2=http://www.theprovince.com/business/Medvedev+stakes+ground/2909087/story.html |bot=InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;ArgentinaRussia&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Russia moves to support Arxentina through new debt crisis |url=http://www.argentinanews.net/index.php/sid/223750117/scat/d9ed072d737073b4/ht/Russia-moves-to-support-Arxentina-through-new-debt-crisis|fechaaccesu=13 de xunetu de 2014|editorial=''Arxentina News.Net''}}&lt;/ref&gt; En 2010, Rusia dexó a l'Arxentina dos helicópteros d'asaltu [[El mio17]], qu'empresten serviciu na séptima Brigada de la [[Fuercia Aérea Arxentina]].En xunetu de 2014, como parte d'un viaxe a América Llatina, [[Vladímir Putin]] visitó [[Buenos Aires]], axuntándose con [[Cristina Fernández de Kirchner]]. Mientres la visita oficial celebráronse dellos alcuerdos de cooperación, ente ellos el desenvolvimientu conxuntu de xacimientos de petroleu y gas en [[Vaca Muerta]] y la construcción d'una represa na [[Patagonia]]. Amás, nun alcuerdu establecióse qu'empreses ruses pariticparían nel desenvolvimientu de la tercer [[central nuclear Atucha]].&lt;ref&gt;[http://www.perfil.com/politica/Feliz-con-la visita-de-Putin-CFK-espera-conquistar-a-Rusia-con Vaca Muerta-20140712-0081.html Feliz cola visita de Putin, CFK espera conquistar a Rusia con Vaca Muerta] - [[Diariu Perfil]] (12 de xunetu de 2014).&lt;/ref&gt;

=== Rellaciones billaterales cola República Popular China ===
[[Archivu:Xi Jinping y Cristina Fernández en Argentina.jpg|thumb|250px|Cristina Kirchner y Xi Jinping.]]

Por cuenta de la visita de [[Xi Jinping]] a l'Arxentina, en 2015 roblóse un conveniu ente [[Arxentina]] y [[China]] que promovió la instalación d'una [[Telepuerto|estación terrenal]] na [[provincia de Neuquén]] pa formar parte de la [[Rede d'Espaciu Fondu de China]]. Amás, fueron ratificaos tres acuerdo principales de [[cooperación]]: unu na tema nuclear, pa construyir [[Atucha III]] con asistencia financiera y equipamientu d'aquel país, otru referíu a [[minería]], y el terceru, de cooperación aeroespacial.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://diariodecuyo.com.ar/home/new_noticia.php?noticia_id=665547|títulu=1 L'alianza con China editorial=Diariu de Que'l so|fecha=21 d'abril de 2015|idioma=español}}&lt;/ref&gt; La estación terrenal que se constrúi en cercaníes de la llocalidá neuquina de Los Llábanos ye un equivalente a la [[Deep Space Network]] de la [[NASA]] y a la [[Estación de Malargüe]] de la rede [[ESTRACK]] de l'[[Axencia Espacial Europea]].&lt;ref name=&quot;lavoz_1&quot;&gt;{{Cita noticia|apellíos=|nome=|títulu=Estación china da-y a l'Arxentina &quot;una posibilidá única&quot; pa esplorar l'espaciu|url=http://www.lavoz.com.ar/ciudadanos/estacion-china-da-y la-argentina-una posibilidá-unica-pa-esplorar-l'espaciu|fecha=|fechaaccesu=12 de xineru de 2017|periódicu=La Voz del Interior|páxina=}}&lt;/ref&gt; Ye un proyeutu de cooperación inter gubernamental con fines pacíficos. Va Favorecer la esploración de la lluna.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://tn.com.ar/economia/l'embaxador chinu-sobre-la base-en-neuquen-queremos-llegar-a-la lluna-y-faer-la caminada_584290|títulu=L'embaxador chinu, sobre la base en Neuquén: &quot;Queremos llegar a la Lluna y faer la caminada&quot;|editorial=[[Toa Noticies]]|fecha=21 d'abril de 2015|idioma=español}}&lt;/ref&gt; La estación va ser utilizada tamién trabayar en proyeutos internacionales y convidar a la comunidá internacional a trabayar dende Arxentina na esploración del espaciu.&lt;ref name=&quot;lavoz_1&quot;/&gt; Gracies a la estación espacial Arxentina va tener beneficios per parte de CONAE como l'accesu gratuitu d'usu de l'antena pa desenvolvimientu de proyeutos nacionales y de cooperación rexonal ya internacional, como tamién la participación arxentina en programes d'esploración interplanetaria y, por aciu esta estación de sofitu, al programa d'esploración de la lluna y Marte,&lt;ref name=&quot;minplan_1&quot;&gt;{{cita web |url=https://web.archive.org/web/20140603125716/http://www.minplan.gob.ar/noticia/14725/argentina-y-china-roblaron-un alcuerdu-pa-la-creacion-de-una-estacion-de misiones espaciales-chines-en-neuquen.html |títulu=Arxentina y China roblaron un alcuerdu pa la creación d'una estación de misiones espaciales chines en Neuquén |editorial=Ministeriu de Planificación Federal, Inversión Pública y Servicios |fecha=24 d'abril de 2014}}&lt;/ref&gt; va podese, amás desenvolver actividaes cola [[Universidá Nacional del Comahue]] y la [[Universidá Teunolóxica Nacional]], a partir del usu compartíu de la estación.&lt;ref name=&quot;lavoz_1&quot;/&gt;

En 2014 Gobiernu robló un alcuerdu con China pa construyir la central nuclear Atucha III en Zárate que diba dar trabayu a 5000 persones Atucha IV, pa potenciar l'estratéxicu sector pal país. El financiamiento del 85% corría por cuenta de China.&lt;ref name=&quot;Macri ataya alcuerdos nucleares con China de Atucha III ya IV. Queden 5000 persones ensin trabayu&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Macri ataya alcuerdos nucleares con China de Atucha III ya IV. Queden 5000 persones ensin trabayu|url=http://www.enorsai.com.ar/politica/24825-macri-ataya-alcuerdos-nucleares-con-china-de-atucha-iii-y-iv-queden-5000-persones-ensin-trabayu.html|percancia=En orsai|fecha=20 de mayu de 2018}}&lt;/ref&gt;Finalmente l'alcuerdu complementar con otru robláu en 2015 por 14.000 millones de dólares d'inversión China n'Arxentina pa la construcción dos centrales nucleares la nueva central va significar a l'Arxentina un aforru de 1 500 millones de dólares na compra de combustibles fósiles per añu.&lt;ref name=&quot;agua d'inversiones chines&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Arxentina y China roblen conveniu por o$s 14.000 millones pa construcción dos centrales nucleares|url=http://www.ambito.com/816000-argentina-y-china-roblen-conveniu-por-us-14000-millones-pa-construccion-dos-centrales-nucleares|axencia=Ambito Financieru|fecha=15 de payares de 2015}}&lt;/ref&gt;

== Ministerios y Secretaríes d'Estáu ==

El miércoles [[14 de payares]] de [[2007]], entá na etapa de transición, dar a conocer el gabinete de ministros pal so gobiernu. De los 12&amp;nbsp;escoyíos, 7 yá ocupaben carteres nel gobiernu de [[Néstor Kirchner]] y 5 asumieron per primer vegada un ministeriu.

{|class=&quot;toccolours&quot; style=&quot;float: auto; font-size:88%; width:900px; background:F5F5F5; margin:auto; align:center;&quot;
!style=&quot;background:lavender;&quot; colspan=&quot;3&quot;|&lt;div style=&quot;float:left;&quot;&gt;[[Archivu:Standard of the President of Argentina Afloat.svg|35px|border|Estandarte presidencial]]&lt;/div&gt;&lt;span style=&quot;color: black;font-family:Verdana, Arial, Helvetica, sans-serif; font-size:100%&quot;&gt;Xefatura de Gabinete y Ministerios d'el&lt;br&gt;Gobiernu de Cristina Fernández de Kirchner&lt;/span&gt;
|- style=&quot;font-weight:bold;&quot;
!Cartera !Titular

!Periodu
|-
!style=&quot;background:#000000;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Xefatura de Gabinete de Ministros (Arxentina)|Xefatura de Gabinete de Ministros]]
|[[Alberto Ángel Fernández|Alberto Fernández]]&lt;br /&gt;[[Sergio Massa]]&lt;br /&gt;[[Aníbal Fernández]]&lt;br /&gt;[[Juan Manuel Abal Medina (fíu)|Juan Manuel Abal Medina]]&lt;br /&gt;[[Jorge Capitanich]]&lt;br /&gt;[[Aníbal Fernández]]&lt;br /&gt;
|10 d'avientu de 2007-23 de xunetu de 2008&lt;br /&gt;23 de xunetu de 2008-7 de xunetu de 2009&lt;br /&gt;8 de xunetu de 2009-10 d'avientu de 2011&lt;br /&gt;10 d'avientu de 2011-20 de payares de 2013&lt;br /&gt;20 de payares de 2013-26 de febreru de 2015&lt;br /&gt;26 de febreru de 2015-9 d'avientu de 2015&lt;br /&gt;
|-
!style=&quot;background:#DCDCDC;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu del Interior y Tresporte de la República Arxentina|Ministeriu del Interior y Tresporte]]
|[[Florencio Randazzo]]
|10 d'avientu de 2007-9 d'avientu de 2015
|-
!style=&quot;background:#D3D3D3;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Rellaciones Esteriores, Comerciu Internacional y Cultu de la República Arxentina|Ministeriu de Rellaciones Esteriores, Comerciu Internacional y Cultu]]
|[[Jorge Taiana]]&lt;br /&gt;[[Héctor Marcos Timerman|Héctor Timerman]]
|10 d'avientu de 2007-19 de xunu de 2010&lt;br /&gt;22 de xunu de 2010-9 d'avientu de 2015
|-
!style=&quot;background:#D3D3D3;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Defensa (Arxentina)|Ministeriu de Defensa]]
|[[Nilda Garré]]&lt;br /&gt;[[Arturo Puricelli]]&lt;br /&gt;[[Agustín Rossi]]
|10 d'avientu de 2007-15 d'avientu de 2010&lt;br /&gt;15 d'avientu de 2010-30 de mayu de 2013&lt;br /&gt;30 de mayu de 2013-9 d'avientu de 2015
|-
!style=&quot;background:#D3D3D3;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu d'Economía y Finances Públiques (Arxentina)|Ministeriu d'Economía y Finances Públiques]]
|[[Martín Lousteau]]&lt;br /&gt;[[Carlos Rafael Fernández|Carlos Fernández]]&lt;br /&gt;[[Amado Boudou]]&lt;br /&gt;[[Hernán Lorenzino]]&lt;br /&gt;[[Axel Kicillof]]
|10 d'avientu de 2007-25 d'abril de 2008&lt;br /&gt;25 d'abril de 2008-7 de xunetu de 2009&lt;br /&gt;8 de xunetu de 2009-10 d'avientu de 2011&lt;br /&gt;10 d'avientu de 2011-20 de payares de 2013&lt;br /&gt;20 de payares de 2013-9 d'avientu de 2015
|-
!style=&quot;background:#D3D3D3;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu d'Industria (Arxentina)|Ministeriu d'Industria]]
|[[Débora Giorgi]]
|26 de payares de 2008-9 d'avientu de 2015&lt;ref&gt;[http://www.clarin.com/diario/2008/11/26/um/m-01810721.htm «Cristina Kirchner tomó-y xuramentu a Débora Giorgi como nueva ministra de la Producción»], ''Clarín'', 26 de payares de 2008.&lt;/ref&gt;
|-
!style=&quot;background:#D3D3D3;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Turismu (Arxentina)|Ministeriu de Turismu]]
|[[Enrique Meyer]]
|1 de xunetu de 2010-9 d'avientu de 2015
|-
!style=&quot;background:#D3D3D3;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Planificación Federal, Inversión pública y Servicios (Arxentina)|Ministeriu de Planificación Federal, Inversión Pública y Servicios]]
|[[Julio de Vido]]
|10 d'avientu de 2007-9 d'avientu de 2015
|-
!style=&quot;background:#D3D3D3;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Seguridá (Arxentina)|Ministeriu de Seguridá]]
|[[Nilda Garré]]&lt;br /&gt;[[Arturo Puricelli]]&lt;br /&gt;[[María Cecilia Rodríguez]]
|15 d'avientu de 2010-30 de mayu de 2013&lt;br /&gt;30 de mayu de 2013-2 d'avientu de 2013&lt;br /&gt;2 d'avientu de 2013-9 d'avientu de 2015
|-
!style=&quot;background:#D3D3D3;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Xusticia y Derechos Humanos (Arxentina)|Ministeriu de Xusticia y Derechos Humanos]]
|[[Aníbal Fernández]]&lt;br /&gt;[[Julio Alak]]
|10 d'avientu de 2007-7 de xunetu de 2009&lt;br /&gt;8 de xunetu de 2009-9 d'avientu de 2015
|-
!style=&quot;background:#D3D3D3;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Trabayu, Emplegu y Seguridá Social d'Arxentina|Ministeriu de Trabayu, Emplegu y Seguridá Social]]
|[[Carlos Tomada]]
|10 d'avientu de 2007-9 d'avientu de 2015
|-
!style=&quot;background:#D3D3D3;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Salú y Ambiente (Arxentina)|Ministeriu de Salú y Ambiente]]
|[[Graciela Ocaña]]&lt;br /&gt;[[Juan Luis Manzur]]&lt;br /&gt;[[Daniel Gollán]]
|10 d'avientu de 2007-29 de xunu de 2009&lt;br /&gt;29 de xunu de 2009-26 de febreru de 2015&lt;br /&gt;26 de febreru de 2015-9 d'avientu de 2015
|-
!style=&quot;background:#D3D3D3;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Desenvolvimientu Social (Arxentina)|Ministeriu de Desenvolvimientu Social]]
| [[Alicia Kirchner]]
|10 d'avientu de 2007-9 d'avientu de 2015
|-
!style=&quot;background:#D3D3D3;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu d'Educación, Ciencia y Teunoloxía (Arxentina)|Ministeriu d'Educación]]
|[[Juan Carlos Tedesco]]&lt;br /&gt;[[Alberto Sileoni]]
|10 d'avientu de 2007-20 de xunetu de 2009&lt;br /&gt;20 de xunetu de 2009 -9 d'avientu de 2015
|-
!style=&quot;background:#D3D3D3;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Ciencia, Teunoloxía ya Innovación Granible]]
|[[Llinu Barañao]]
|10 d'avientu de 2007-9 d'avientu de 2015
|-
!style=&quot;background:#D3D3D3;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu de Cultura (Arxentina)|Ministeriu de Cultura]]
|[[Teresa Parodi]]
|7 de mayu de 2014-9 d'avientu de 2015
|-
!style=&quot;background:#D3D3D3;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Ministeriu d'Agricultura, Ganadería, Pesca y Alimentación (Arxentina)|Ministeriu d'Agricultura, Ganadería, Pesca y Alimentación]]
|[[Julián Domínguez]]&lt;br /&gt;[[Norberto Yahuar]]&lt;br /&gt;[[Carlos Casamiquela]]
|1 d'ochobre de 2009-10 d'avientu de 2011&lt;br /&gt;10 d'avientu de 2011-20 de payares de 2013&lt;br /&gt;20 de payares de 2013-9 d'avientu de 2015
|}

{|class=&quot;toccolours&quot; style=&quot;float: auto; font-size:88%; width:900px; background:F5F5F5; margin:auto; align:center;&quot;
!style=&quot;background:lavender;&quot; colspan=&quot;3&quot;|&lt;div style=&quot;float:left;&quot;&gt;&amp;nbsp;[[Archivu:Standard of the President of Argentina Afloat.svg|35px|border|Estandarte presidencial]]&lt;/div&gt;&lt;span style=&quot;color: black;font-family:Verdana, Arial, Helvetica, sans-serif; font-size:100%&quot;&gt;Secretaríes d'Estáu d'el&lt;br&gt;Gobiernu de Cristina Fernández de Kirchner&lt;/span&gt;
|- style=&quot;font-weight:bold;&quot;
!Cartera !Titular

!Periodu
|-
!style=&quot;background:#000000;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Secretaría Xeneral de la Presidencia|Secretaría Xeneral]]
|[[Oscar Parrilli]]&lt;br /&gt;[[Aníbal Fernández]]&lt;br /&gt;[[Eduardo de Pedro]]
|10 d'avientu de 2007-16 d'avientu de 2014&lt;br /&gt;16 d'avientu de 2014-26 de febreru de 2015&lt;br /&gt;26 de febreru de 2015-9 d'avientu de 2015
|-
!style=&quot;background:#DCDCDC;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Secretaría Llegal y Téunica]]
|[[Carlos Zannini]]
|10 d'avientu de 2007-9 d'avientu de 2015
|-
!style=&quot;background:#D3D3D3;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Secretaría d'Intelixencia del Estáu]]
|[[Héctor Icazuriaga]]&lt;br /&gt;[[Oscar Parrilli]]
|10 d'avientu de 2007-16 d'avientu de 2014&lt;br /&gt;16 d'avientu de 2014-9 d'avientu de 2015
|-
!style=&quot;background:#D3D3D3;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Secretaría de Cultura (Arxentina)|Secretaría de Cultura]] (alzada a ministeriu).
|[[José Nun]]&lt;br /&gt;[[Jorge Coscia]]
|10 d'avientu de 2007-8 de xunetu de 2009&lt;br /&gt;8 de xunetu de 2009-7 de mayu de 2014
|-
!style=&quot;background:#D3D3D3;&quot; colspan=&quot;3&quot;|
|-
|[[Sedronar]]
|[[José Ramón Granero]]&lt;br /&gt;[[Rafael Bielsa (políticu)|Rafael Bielsa]]&lt;br /&gt;[[Juan Carlos Molina]]&lt;br /&gt;[[Gabriel Lerner]]
|10 d'avientu de 2007-10 d'avientu de 2011&lt;br /&gt;30 d'avientu de 2011-20 de marzu de 2013&lt;br /&gt;30 de payares de 2013-14 de mayu de 2015&lt;br /&gt;19 de mayu de 2015-9 d'avientu de 2015
|}

== Imaxe del Gobiernu y l'oposición ==

[[Archivu:Manifestación_en_apoyo_a_Cristina_Fernández_de_Kirchner_-_9_de_diciembre_de_2015_-_005.jpg|miniatura|300px|L'últimu día del so mandatu, una manifestación de sofitu y agradecimientu axuntó cientos de miles de manifestantes na [[Plaza de Mayu]].]]
[[Archivu:Despedida_de_Cristina_Fernandéz,_en_2015.png|miniatura|310px|L'últimu día del so mandatu, una manifestación de sofitu axuntó cientos de miles de manifestantes na [[Plaza de Mayu]].]]

Mientres la so xestión, la imaxe presidencial foi fluctuante. El [[Paru agropecuario patronal n'Arxentina de 2008|paru de les patronales agropecuaries]] de 2008 y la derogación del sistema de retenciones móviles pol Congresu, significó una cayida sobremanera ente los sectores medios y altos. Por cuenta de ello, al rematar el conflictu, dellos medios de comunicación y políticos opositores sostuvieron que'l kirchnerismu yera «un cadabre políticu al que solamente faltaba pone-y fecha d'entierru».&lt;ref name=&quot;Blanck 2008&quot;&gt;[http://www.clarin.com/diario/2008/11/08/elpais/p-01798516.htm «El malhumor social y la cerrazón oficial, frente a un tiempu difícil»], artículu del periodista Julio Blanck en diariu ''Clarín'', 18 de payares de 2008.&lt;/ref&gt;

Pasaos unos meses y yá empecipiada la [[Crisis económica de 2008|crisis económica mundial de 2008]], tamién la oposición algamaría altes tases d'imaxe negativa, anque ciertes figures opositores como'l vicepresidente Julio Cobos superaben en popularidá.&lt;ref name=&quot;Blanck 2008&quot; /&gt;A pesar d'ello a fines de payares de [[2008]] yera la candidata preferida polos [[arxentinos]] ―según una encuesta realizada por [[Canal 26 (Arxentina)|Canal 26]] na so páxina web― na cual figura col 32,43 % de les preferencies, siguida por [[Elisa Carrió]] con 23,67 % y [[Mauricio Macri]] col 23,39 %.&lt;ref name=&quot;26noticies_1&quot;&gt;[http://www.26noticias.com.ar/index.php?p=encuesta&amp;idSeccion=123 «Si les eleiciones pa presidente fueren esti domingu, ¿a qué candidatu votaría?»], encuesta publicada'l 23 de payares de 2008 nel sitiu web de la Canal&amp;nbsp;26 (Buenos Aires).&lt;/ref&gt; Tamién la oposición algamaría altes tases d'imaxe negativa, anque ciertes figures opositores como'l vicepresidente Julio Cobos superaben en popularidá a la presidenta.&lt;ref name=&quot;Blanck 2008&quot;/&gt;Un sondéu de la encuestadora CEOP publicáu en payares de 2009 alluga la imaxe positiva de la presidenta ente'l 46% y el 52%.&lt;ref name=&quot;diarioc_1&quot;/&gt;en tantu la encuestadora CEOP nel so informe publicáu en payares de 2009 allugaba la imaxe positiva de la presidenta ente'l 46 % y el 52 %.&lt;ref name=&quot;diarioc_1&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.diarioc.com.ar/inf_xeneral/Segun_una_consultora_crez_la imaxe positiva_de_Cristina_Kirchner/128686|títulu=«Según una consultora, crez la imaxe positiva de Cristina Kirchner». }}&lt;/ref&gt;

En [[2009]], Fernández de Kirchner foi considerada pola revista ''[[Forbes]]'' como la undécima ente los cien muyeres más poderoses del mundu.&lt;ref name=&quot;forbes1&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.forbes.com/lists/2009/11/power-women-09_The-100-Most-Powerful-Women_Rank.html|títulu=The 100 most powerful women - Forbes.com|fechaaccesu=17-dic-2009|fecha=19 d'agostu de 2009|publicación=[[Forbes]] (n'inglés)}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;forbes2&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.forbes.com/lists/2009/11/power-women-09_Cristina-Fernandez_MFXX.html|títulu=#11 Cristina Fernández - Forbes.com|fechaaccesu=17-dic-2009|fecha=19 d'agostu de 2009|publicación=[[Forbes]] (n'inglés)}}&lt;/ref&gt;
Xubió dos asities más con respectu al añu anterior, 2008.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.forbes.com/lists/2008/11/biz_powerwomen08_Cristina-Fernandez_MFXX.html|títulu=The 100 most powerful women: #13 Cristina Fernández|fechaaccesu=17-mar-2009|fecha=27 d'agostu de 2008|publicación=[[Forbes]] (n'inglés)}}&lt;/ref&gt; En 2015 ocupó'l puestu 16 en dichu ranking.&lt;ref name=&quot;forbes_1&quot;&gt;[https://www.forbes.com/profile/cristina-fernandez-de-kirchner/?list=power-women Forbes - Profile - Cristina Fernández de Kirchner ]. Forbes.&lt;/ref&gt;

En marzu de 2011, una encuesta de Ipsos-Mora y Araujo, publicada nos diarios [[Diariu Perfil|Perfil]] d'Arxentina y [[El Mundo (España)|El Mundo]] d'España, allugó un a Fernández con un 64 % d'imaxe positiva.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.diarioperfil.com.ar/edimp/0559/articulo.php?art=28026&amp;ed=0559|títulu=Cristina xube y avérase a la mesma adhesión que tenía cuando asumió|fechaaccesu=7 d'abril de 2011|autor=Javier Calvo|fecha=27 de marzu de 2011|obra=Diariu Perfil}}&lt;br&gt;
* {{cita web|url=https://www.elmundo.es/america/2011/03/27/argentina/1301261601.html|títulu=La imparable popularidá de Cristina Fernández|fechaaccesu=7 d'abril de 2011|autor=Ramy Wurgaft|fecha=29 de marzu de 2011|obra=Diariu El Mundo}}&lt;/ref&gt;

El final del so mandatu, en 2015, representó la transición con mayor nivel d'adhesión a un mandatariu saliente dende la vuelta de la democracia en 1983, con una masiva manifestación nel so sofitu.&lt;ref name=&quot;Cristina termina'l so mandatu col 60 per cientu de sofitu&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=Cristina termina'l so mandatu col 60 per cientu de sofitu|url=http://www.telam.com.ar/notas/201506/107150-cristina-imaxe-positiva-eleiciones-consultoras-artemio-lopez.html|axencia=Telam|fecha=1 de xunu de 2015}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/subnotas/1-75593-2015-12-06.html|títulu=La imaxe de Cristina Fernández de Kirchner |publicación= Páxina/12 |autor=Raúl Kollmann |fecha=6 d'avientu de 2015}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.hispantv.com/noticias/argentina/33760/fernandez-terminara-el so-mandatu-con-60--de-popularidad|títulu=Fernández va terminar el so mandatu con 60 % de popularidá |publicación=HispanTV |fecha= 2 de xunu de 2015 }}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.bbc.com/mundo/noticias/2015/06/150622_arxentina_cristina_fernandez_popularidá_irm |títulu=El secretu detrás de la popularidá de Cristina Kirchner na Arxentina |publicación=BBC Mundo |fecha=26 de xunu de 2015 |autor= Ignacio de los Reyes}}&lt;/ref&gt;

== Crítiques y discutinios ==
{{VT|Fondu del Bicentenariu}}
{{problemes|aldericáu|non neutral}}

El so gobiernu foi criticáu por diversu motivos: nel planu económicu pola intervención estatal na economía, la nacionalización del [[Corréu Arxentín]], [[Aerolíneas Argentinas]], [[YPF]] y les [[AFJP]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.lanacion.com.ar/1326153-la-escesiva-intervencion-estatal-afuega-la-economia-dixo-la-uia|títulu=La escesiva intervención estatal afuega la economía, dixo la UIA |autor=Francisco Olivera |publicación= Diariu La Nación |fecha=19 de payares de 2010}}&lt;/ref&gt; por usar el [[gastu públicu]] con fines [[distribución del ingresu|redistributivos]],&lt;ref name=&quot;musgravepp14&quot;&gt;Richard Musgrave: ''Facienda Pública teórica y aplicada'', cit., t. IV, § 2, páx. 14. Na so obra, Richard Musgrave cita al gastu públicu como un preséu p'aumentar la [[demanda amestada]] y conducir la economía al plenu emplegu. Puede devasar el nivel del productu disponible y producir [[inflación]],&lt;/ref&gt; pol usu de los subsidios como forma indireuta d'aumentar la demanda, según el so posterior retiru.&lt;ref&gt;[http://www.lanacion.com.ar/1403124-subsidios-pa-toos-inxustos-y-caros «Subsidios pa toos, inxustos y caros»], artículu nel diariu ''La&amp;nbsp;Nación'' del 4 de setiembre de 2011. Consultáu'l 14 d'avientu de 2011.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;musgravepp261&quot;&gt;Richard Musgrave: ''Facienda Pública teórica y aplicada'', cit., t. XII, § 1, páx. 261.&lt;br&gt;
* [http://www.ieco.clarin.com/economia/montana-control-plata-crez_0_163183688.html «Subsidios: un monte de plata que crez ensin nengún control»], artículu nel diariu ''Clarín'' del 1 d'avientu de 2009; consultáu'l 14 d'avientu de 2011.&lt;/ref&gt; &lt;br&gt;
Mientres el so mandatu'l promediu mundial de subsidios a la enerxía llétrica yera (en 2015) de 640 dólares per habitante, en tanto Arxentina subsidiaba a cada habitante con 413 dólares, hasta 2015, el 35 % menos que'l promediu mundial, y menor a los 515 dólares que destinaba Chile en subsidiu per habitante.&lt;ref name=&quot;INFORME DEL FMI DESMIENTE A MACRI: LOS SUBSIDIOS ENERXÉTICOS NUN YEREN ALZAOS N'ARXENTINA&quot;&gt;{{cita noticia|títulu=INFORME DEL FMI DESMIENTE A MACRI: LOS SUBSIDIOS ENERXÉTICOS NUN YEREN ALZAOS N'ARXENTINA|url=http://www.planbnoticias.com.ar/index.php/2018/04/30/informe-del-fmi-desmiente-a-macri-los subsidios-energeticos-nun yeren-alzaos-en-argentina/|axencia=PlanbNoticias|fecha=30 abril, 2018}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name= &quot;montenegropp192&quot;&gt; Maximiliano Montenegro, ''Ye la ekonomía, estúpidu'', cit., t. XI, § 3, páx. 192.&lt;br&gt;
* [http://www.slideshare.net/CarinaRaffin/resume-iva-de-argentinadoc#btnNext Resume IVA. Réxime Tributariu LLEI 23.349 I.V.A (Impuestu al Valor Agregáu)]. Raffin, Carina Paola.&lt;/ref&gt; &lt;br&gt;

Tamién foi criticada pol usu de reserves pa pagar la delda esterna, lo que llevó a una confrontación con [[Martín Redrado]], que terminó col arrenunciu de tea'l [[29 de xineru]] de [[2010]].&lt;ref name=&quot;y00bd382&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.infoleg.gov.ar/infolegInternet/anexos/160000-164999/161506/norma.htm|títulu= Decreto (DNU) 2010/2009 de Creación del Fondu del Bicentenariu pal Desendeudamiento y l'Estabilidá|fechaaccesu=24 d'ochobre de 2010 |autor= Poder Executivu Nacional |fecha= 14 d'avientu de 2009|editorial= Infoleg}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url= http://www.infoleg.gov.ar/infolegInternet/anexos/160000-164999/162676/norma.htm|títulu= Decreto (DNU) 18/2010 de Remoción del presidente del Bancu Central|fechaaccesu=24 d'ochobre de 2010 |autor= Poder Executivu Nacional |fecha= 7 de xineru de 2010|editorial= Infoleg}}&lt;br&gt;
* [http://www.lanacion.com.ar/nota.asp?nota_id=1227491&amp;pid=8206014&amp;toi=6255 «Con fuertes crítiques, Redrado arrenunció al BCRA, pero'l Gobiernu yá adelantró que nun va aceptar la dimisión»], artículu en diariu ''La&amp;nbsp;Nación''.&lt;br&gt;
* [http://www.lanacion.com.ar/nota.asp?nota_id=1227543 «Aníbal Fernández: &quot;La presidenta va esperar a que s'expedir la comisión&quot;»], artículu nel diariu ''La&amp;nbsp;Nación''.&lt;br&gt;
* [http://www.infobae.com/politica/498880-101275-0-Ma%C3%B1ana-asumir%C3%A1-039en-comisi%C3%B3n039-la-nueva-titular-del-BCRA «Mañana va asumir &quot;en comisión&quot; la nueva titular del BCRA»], artículu nel diariu ''Infobae'', 2009-02-03.&lt;/ref&gt; 

Mientres el so mandatu les provincies de San Luis, [[provincia de Santa Fe|Santa Fe]] y Córdoba demandaron a la Nación polos fondos coparticipables.&lt;ref&gt;[http://agenciasanluis.com/2012/08/san-luis-pionera-en-el reclamu-por-el-15-de-coparticipacion-ante-la corte suprema-de-xusticia-de-la-nacion/ «San Luis pionera nel reclamu pol 15 % de coparticipación ante la Corte Suprema de Xusticia de la Nación»], artículu nel sitiu web de l'Axencia de Noticia San Luis, 23 d'agostu de 2012.&lt;br&gt;
* [http://www.ambito.com/diario/noticia.asp?id=647975 «Santa Fe va ampliar ante Corte demanda a Nación»], artículu del 23 de xineru de 2013 nel diariu ''Ámbitu Financieru''.&lt;br&gt;
* [http://www.lanacion.com.ar/1601056-jose-manuel-de-la-sota-presento-una-segunda-demanda-contra-gobiernu-ante-la corte «José Manuel De la Sota presentó una segunda demanda contra'l Gobiernu ante la Corte Suprema»], artículu del 14 de xunetu de 2013 nel diariu ''La&amp;nbsp;Nación'' (Buenos Aires).&lt;br&gt;
* [http://www.infobae.com/notas/664345-Pa-Zaffaroni-un fallu-de-la Corte-non-resolvera-la engarradiella-por-coparticipacion.html «Pa Zaffaroni, un fallu de la Corte nun va resolver la engarradiella por coparticipación»], artículu del 13 d'agostu de 2012 nel diariu ''Infobae'' (Buenos Aires).&lt;/ref&gt; 

Criticóse la poca cantidá de conferencies de prensa y l'escesivu l'usu de la [[cadena nacional]],&lt;ref&gt;{{cita web|url= http://www.diariouno.com.ar/contenidos/2011/06/21/noticia_0080.html|títulu= Diputaos reclamen conferencies de prensa editorial= Diariu Unu|fecha= 21 de xunu de 2011|fechaaccesu= 23 d'agostu de 2012}}&lt;br&gt;
* {{cita web|url= http://www.clarin.com/congresu/Diputaos-reclamen-conferencies-prensa_0_700729960.html|títulu= Diputaos reclamen conferencies de prensa editorial= Clarín|fecha= 15 de mayu de 2012|fechaaccesu= 23 d'agostu de 2012}}&lt;/ref&gt;

La so xestión foi llomada por Vargas Llosa como de &quot;marcáu corte [[populista]]&quot;.&lt;ref name=&quot;tn_1&quot;&gt;[http://tn.com.ar/politica/vargas-llosa-critico-a-los-kirchner-de-populismu-demagogia-y-corrupcion_043833 «Vargas Llosa criticó a los Kirchner de &quot;populismu, demagoxa y corrupción&quot;»], artículu nel sitiu web ''TN'' (del Grupu Clarín), 10 d'ochobre de 2010.&lt;br&gt;
* [http://www.clarin.com/politica/Binner-gestion-Cristina-Menem-populistes_0_657534324.html «Pa Binner, la xestión de Cristina paecer a la de Menem: &quot;Son populistes&quot;»], artículu nel diariu ''Clarín'', 4 de marzu de 2012.&lt;br&gt;
* Openheimer, Andrés (Miami, 2013): [http://www.lanacion.com.ar/1545733-cristina-mas-populista-y-menos-popular «Cristina, más populista y menos popular»], artículu del 15 de xineru de 2013 nel diariu ''La&amp;nbsp;Nación'' (Buenos Aires).&lt;br&gt;
* Morales Solá, Joaquín (2012): [http://www.lanacion.com.ar/1515544-cont-kirchnerismu-y-chavismu-cada vegada-mas-asemeyaos «Kirchnerismu y chavismu, cada vez más asemeyaos»], artículu del 9 d'ochobre de 2012 nel diariu ''La&amp;nbsp;Nación'' (Buenos Aires).&lt;br&gt;
* [https://elpais.com/elpais/2012/04/02/opinion/1333392978_373776.html «Pel mal camín: Cristina Fernández degrada la economía arxentina coles sos amenaces velaes de nacionalizaciones»], artículu del 3 d'abril de 2012 nel diariu ''El País'' (Madrid).&lt;/ref&gt; Según un informe periodísticu hubo irregularidaes y perdes por 1400 millones en Faadea.&lt;ref name=&quot;investiga&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.clarin.com/politica/Fabrica-Aviones-Cordoba-investiguen-millonaries_0_1547845553.html|títulu= Fábrica d'Aviones de Córdoba: investiguen perdes millonaries|fechaaccesu= 19 d'ochobre de 2016|fecha= 28 de marzu de 2016|obra = Clarín |doi= |urlarchivu= |fechaarchivu= |cita= }}&lt;/ref&gt;Según Clarín hubo una supuesta esviadura por 300 millones, contrataciones y supuestes compres irregulares. Arriendes de ello la Xusticia Federal de Córdoba empecipió d'oficiu una investigación por presunta defraudación.&lt;ref name=&quot;investiga&quot;/&gt; 

[[Archivu:Cacerolazo en Avenida Santa Fe y Callao (Jueves 19 de Septiembre) 3.jpg|miniatura|Protesta contra la presidenta en setiembre de 2012.]]

Enfrentó trés multitudinaries manifestaciones en dellos puntos del país: una denominada 13S, el 13 de setiembre de 2012,&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://tn.com.ar/sociedad/cortes-y-protestes-en-distintos-puntos-del-pais_271097|títulu=Multitudinaries protestes en distintos puntos del país }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://tn.com.ar/tnylagente/movilizacion-en-cordoba_271146|títulu=Movilización en Córdoba }}&lt;/ref&gt; el 8 de payares de 2012, denominada «[[8N]]»,&lt;ref name=&quot;CNN&quot;&gt;{{cita web |url=http://cnnespanol.cnn.com/2012/11/08/empezaron-les protestes-contra-les-politicas-del gobiernu arxentín/|títulu=Arxentina foi escenariu de multitudinaries protestes contra les polítiques del gobiernu }}&lt;br&gt;
* Peregil, Francisco (2012): [http://internacional.elpais.com/internacional/2012/11/09/actualidad/1352424270_273193.html «Los arxentinos vuelven salir a la cai contra les polítiques de Cristina Fernández»], artículu del 9 de payares de 2012 nel diariu ''El País'' (Madrid). Consultáu'l 27 de payares de 2012.&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.infobae.com/2012/11/09/1061140-8n-masivu-cacerolazo-contra-el gobiernu arxentín-tou-el-pais|títulu=8N: masivu &quot;cacerolazo&quot; contra'l Gobiernu arxentín en tol país }}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.urgente24.com/207061-el-8n-yá-ye-global-roma-paris-madrid-barcelona|títulu=El #8N yá ye global: Roma, París, Madrid, Barcelona }}&lt;/ref&gt; 
el 18 d'abril de 2013 denominada «18A»,&lt;ref name=&quot;cacerolazo&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.lanacion.com.ar/1573998-cacerolazo-18a|títulu=Cacerolazo 18A: multitudinaries protestes contra'l Gobiernu en tol país }}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.espanol.rfi.fr/americas/20130419-multitudinaria-manifestacion-contra-el gobiernu-de-cristina-kirchner|títulu=Multitudinaria manifestación contra'l gobiernu de Cristina Kirchner }}&lt;/ref&gt; y el «18F», el 18 de febreru de 2015, cuando'l fiscal [[Alberto Nisman]] apaeció muertu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.huffingtonpost.es/2015/01/20/concentraciones-arxentina_n_6505216.html|títulu=Muerte d'Alberto Nisman: Protestes por toa Arxentina contra'l Gobiernu de Cristina Fernández }}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=https://www.abc.es/internacional/20150119/abci-cola-redes-sociales-201501192354.html|títulu=Cacerola y manifestaciones contra Cristina Kirchner pola muerte del fiscal que lu acusó de encubrimiento terrorista }}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.larioja.com/internacional/201501/21/manifestaciones-contra-cristina-tou-20150121002632-v.html|títulu=Manifestaciones contra Cristina en tol país }}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.20minutos.com/noticia/20106/0/argentina-manifestacion/pidir-aclaracion/muerte-nisman-fiscal-presidenta-terrorismu/|títulu=Manifestaciones contra Kirchner pola muerte del fiscal que lu acusó de tapar terrorismu }}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.lanacion.com.ar/1769423-18f-cola-nisman|títulu=Cola 18F: so l'agua, miles de persones movilizar colos fiscales y la familia de Nisman a Plaza de Mayu }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;lanacion_2&quot;&gt;[http://www.lanacion.com.ar/1524773-los cartelos-de-los manifestantes-en-el-8n «Los cartelos de los manifestantes nel 8N»], artículu del 11 de payares de 2012 nel diariu ''La&amp;nbsp;Nación'' (Buenos Aires).&lt;/ref&gt; Les conseñes y reclamos de los manifestantes fueron principalmente la corrupción, la inflación,&lt;ref name=&quot;CNN&quot; /&gt;la inseguridá,&lt;ref name=&quot;lanacion_1&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.lanacion.com.ar/1524773-los cartelos-de-los manifestantes-en-el-8n |títulu=Los cartelos de los manifestantes nel 8N |fechaaccesu=11 de payares de 2012 |editorial=La&amp;nbsp;Nación }}&lt;/ref&gt; les presuntes meyores contra la Xusticia, el supuestu proyeutu de modificar la Constitución pa dexar una &quot;re-reelección&quot; de la presidenta,y la llimitación pal xiru al esterior de ganancies.&lt;ref name=&quot;CNN&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;elsoldecorrientes_1&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.elsoldecorrientes.com/noticia.php?numbero=6644|títulu=Multitudinaries manifestaciones contra Cristina en tol país }}&lt;/ref&gt;

L'agrupación La Solano Lima, perteneciente a la mocedá del [[Propuesta Republicana|PRO]], exhibió imáxenes de funcionarios del so gobiernu con traxes de presidiarios y colgando d'una forca.&lt;ref&gt;[http://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-207456-2012-11-09.html «Los cartelos, los cantitos y los videos»], artículu del 9 de payares de 2011 nel diariu ''Páxina/12'' (Buenos Aires). Consultáu'l 25 de xineru de 2013. {{cita|Unu d'esplegar más grandes corrió por cuenta de l'agrupación La Solano Lima, venceyada col llexislador PRO [[Cristian Ritondo]], que llevaba un camión con una pantalla xigante. Dende Santa Fe y Callao podíen vese videos, ente ellos unu onde cuatro cuerpo coles cares de Cristina Fernández, Amado Boudou, Guillermo Moreno y Aníbal Fernández, vistíen traxe a rayes y colgaben d'una lluria.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Tratar d'un video o imaxe con música publicáu l'añu anterior en [[Twitter]] pol llexislador del PRO, [[Cristian Ritondo]].[http://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-167530-2011-05-04.html «Exabrupto porteño y marcha tras»], artículu del 4 de mayu de 2011 nel diariu ''Páxina/12'' (Buenos Aires). {{cita|Ayeri pela tarde, Ritondo xubió al so Twitter un video realizáu por La Solano Lima (una agrupación qu'asonsaña a La Cámpora, que formaron dellos mozos del PRO) nel qu'apaecen imáxenes de la presidenta Cristina Fernández y de los ministros Aníbal Fernández y Amado Boudou colgaos d'una forca mientres s'escucha un cantar que'l so estribillu diz: «Primero que se vaigan toos presos vamos colgar del pescuezo.}}&lt;/ref&gt;

=== Inflación ===
[[Archivu:Salary_variation_of_Argentina_2007-12_2012-04.svg|link=https://es.wikipedia.org/wiki/Fichero:Salary_variation_of_Argentina_2007-12_2012-04.svg|miniatura|Variación del [[Coeficiente (matemátiques)|coeficiente]] [[Salariu|salarial]] a nivel país. Base cuartu trimestre 2001&amp;nbsp;=&amp;nbsp;100. Reparar una recomposición ininterrumpida del [[Salariu mínimu, vital y móvil|salariu real]].&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20110912093446/http://www.indec.gob.ar/argentinaencifras/argentina_en cifres combináu.asp?indice=0 Arxentina en cifres] periodicidad mensual, serie Coeficiente de Variación Salarial; publicáu nel sitiu web del Indec. Consultáu'l 2 de febreru de 2013.&lt;/ref&gt;]]

Cristina Fernández de Kirchner asumió con una crisis institucional nel [[Indec]] (Institutu Nacional d'Estadística y Censos) interveníu en xineru de 2007 pol Secretariu de Comerciu Interior [[Guillermo Moreno]], cuestionándose la verosimilitud de los índices de costo de vida.&lt;ref&gt;[http://www.lanacion.com.ar/nota.asp?nota_id=1146904&amp;pid=6813914&amp;toi=6487 «Cristina respondió por la manipulación de les estadístiques del Indec»], artículu nel diariu ''La&amp;nbsp;Nación'' del 2009-07-04.&lt;br&gt;
* [http://www.lanacion.com.ar/nota.asp?nota_id=1147626 «Sofita ATE los dichos de Bevacqua y busca neutralizar &quot;un maquillaxe&quot; nel Indec»], artículu nel diariu ''La&amp;nbsp;Nación'' del 6 de xunetu de 2009.&lt;br&gt;
* [http://www.pagina12.com.ar/diario/economia/2-92575-2007-10-07.html «Siete alternatives d'inflación»], artículu de [[Marcelo Zlotogwiazda]] nel diariu [[diariu Páxina 12|''Páxina/12'']] del 7 d'ochobre de 2007.&lt;/ref&gt; El [[Fondu Monetariu Internacional]] amenació con sanciones si nun se correxía» l'índiz.&lt;ref name=&quot;imf-bloomberg&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.bloomberg.com/news/2013-02-01/argentina-becomes-first-nation-censured-by-imf-on-inflation-data.html |títulu=Arxentina is first nation censured by IMF for economic data |idioma=en}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.mdzol.com/nota/680759-alverten-que-el-kirchnerismu-manipolio-20-puntos-el-pbi/|títulu=Alverten que'l kirchnerismu manipolió 20 puntos el PBI |fecha= 30 de xunu de 2016 |publicación=MDZ Diariu de Mendoza }}&lt;br&gt;
* [http://www.lanacion.com.ar/nota.asp?nota_id=1037227 «Los industriales creen que la inflación supera'l 25%»], artículu de Francisco Olivera nel diariu ''La&amp;nbsp;Nación'' del 7 d'agostu de 2008.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;sietecasepp205a207&quot;&gt;Sietecase, Reynaldo (2012): ''Kamikazes'', cit., t. VII, § 6, páxs. 205 a 207.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;economist_1&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.economist.com/node/21548229 |títulu=The price of cooking the books |fecha=25 de febreru de 2012 | editorial=The Economist}}&lt;br&gt;
* {{cita web|url=http://edant.clarin.com/diario/2007/09/27/elpais/p-01001.htm|títulu=Conflictu INDEC: un club de muyeres ye'l mayor dolor de cabeza pa Moreno|fechaaccesu=22 d'agostu de 2012|fecha=27 de setiembre de 2007|obra=Clarín}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2015/03/27/actualidad/1427490866_101379.html|títulu=Arxentina dexa de cuntar probes |publicación=El País |fecha=27 de marzu de 2015 |autor=Alejandro Rebossio}}&lt;/ref&gt; La [[inflación]] foi en 2012 según l'[[Institutu Nacional d'Estadística y Censos (Arxentina)|INDEC]] (Institutu Nacional d'Estadística y Censos) del 10.7% añal.

L'índiz sirve pa determinar el monto que'l gobiernu decidió pagar en conceutu d'intereses de la denominada [[delda esterna]], en función del CER (Coeficiente de Estabilización de Referencia). Dellos observadores y dirixentes políticos sostuvieron que tanto'l gobiernu arxentín, como grupos económicos privaos acreedores de títulos de la delda esterna, puxen por influyir na forma en que se calculen los índices nel Indec, col fin d'amenorgar la delda esterna nel casu del gobiernu, y de aumentar nel casu de los acreedores. Per otru llau, esisten investigaciones y fallos xudiciales que determinaron el calter ilexítimu y fraudulento d'una gran parte de la llamada «delda esterna».&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20130601185132/http://www.laeditorialvirtual.com.ar/Pages/Ballesteros_JuicioSobreDeudaExterna/Ballesteros_001.htm «Sentencia dictada pol Xuez Jorge Ballesteros nel xuiciu penal Olmos, Alejandro c/ Martínez de Hoz y otros s/ Defraudación»], 13 de xunu de 2000.&lt;br&gt;
* [http://www.asteriscos.tv/noticia-5655.html «&quot;Inflación INDEC&quot; dexó aforrar 4200 millones de pesos»], artículu en ''Asteriscos'' del 7&amp;nbsp;de mayu de 2007.&lt;br&gt;
* {{cita web
|url= http://www.criticadigital.com/index.php?secc=nota&amp;nid=26949
|títulu= La lóxica del absurdu |fechaaccesu=25
de xunetu de 2009
|apellíu= Montenegro |nome=
Maximiliano
|fecha= 24 de xunetu de 2009
|editorial= [[Crítica de l'Arxentina]]
}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.mec.gub.uy/innovaportal/v/87740/61/mecweb/segun-investigador-aburuyes-estadisticas-del-kirchnerismu-despintaba-una probeza mayor?3colid=11323&amp;breadid=11323|títulu=Según investigador, aburuyes estadístiques del kirchnerismu despintaba una probeza mayor |publicación=MEC - Ministeriu d'Educación y Cultura Uruguái |fecha=1 de xunu de 2016 }}&lt;/ref&gt; Pela so parte el gobiernu defendió la so posición argumentando que lo que camudó foi la metodoloxía de relevamiento: amenorgóse la canasta que s'utiliza como base d'analís de 818&amp;nbsp;productos a 440, esaniciando artículos de luxu y servicios como capadura de felinos, viaxes a [[Cancún]] y serviciu domésticu.&lt;ref name=&quot;montenegropp276a278&quot;&gt;Montenegro, Maximiliano (2011): ''Ye la ekonomía, estúpidu'', cit., t. XIX, § 4, páxs. 276 a 278.&lt;/ref&gt; Otru de los puntos destacaos ye la creación de programes de distribución d'alimentos a preciu de costo. Ente ellos «Carne pa toos», «Lácteos pa toos» y «Milaneses pa toos». El Gobiernu defendió la so posición diciendo que lo que camudó foi la metodoloxía de relevamiento: amenorgóse la canasta que s'utiliza como base d'analís de 818&amp;nbsp;productos a 440, esaniciando artículos de luxu y servicios como capadura de felinos, viaxes a [[Cancún]] y serviciu domésticu. Sobre esta tema, el vicepresidente [[Amado Boudou]] afirmó: «Claramente [el serviciu domésticu] nun ye parte del costo de vida [...] ¿Sabi cómo lo midíen? Telefónicamente, ente trés o cuatro amigos, pa ver cuántu pagaba cada unu na so casa».&lt;ref name=&quot;montenegropp276a278&quot;/&gt;&lt;ref name=probeza&gt;{{cita noticia|títulu=Informe revela que la probeza algamó'l 30 %|url=http://www.eldia.com/el-pais/casi-un-30-de-los arxentinos-son-probes-701090|axencia=El día|fecha=14 de xunetu de 2015}}&lt;/ref&gt;

Llanzóse'l Programa de Precios Cuidaos, qu'entró en vixencia'l 1 de xineru de 2014 incluyendo una canasta básica de 302 productos comercializaos en tol territoriu arxentín,&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.telam.com.ar/notas/201401/48491-el programa-de precios cuidaos-llega-a-toa-l'arxentina.html |títulu=El programa de &quot;Precios Cuidaos&quot; llega a tola Arxentina |obra= |editorial= Télam - Axencia Nacional de Noticies |fecha= 17 de xineru de 2014}}&lt;/ref&gt; nel cual alcordóse la incorporación de productos a la canasta de les grandes cadenes de supermercaos, nuevos provisores a les cadenes rexonales y amás, llegar a un alcuerdu con mayoristas y distribuidores empobináu a beneficiar a pequeños almacenes barriales y comercios de proximidá de tol país. D'esta manera dispúnxose una mayor cobertoria xeográfica, d'un estratu más ampliu de comercios y d'inclusión de nueves variedaes de productos, como ye'l casu de los alimentos pa pacientes celiacos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.minutouno.com/notas/329238-precios-curiaos-la llista completa-productos-celiacos |títulu=Precio Cuidaos: la llista completa de productos pa celiacos |obra= |editorial= |fecha= 10 de xunetu de 2014}}&lt;/ref&gt; El programa consistió en series d'alcuerdos voluntarios que garanticen una rentabilidá razonable, a precios convenientes d'una cantidá determinada de productos.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.lanacion.com.ar/1684899-cristina-kirchner-la xente-quier-mercar-dientro-de precios cuidaos-y-non-per fora |títulu=Cristina Kirchner: &quot;Precios Cuidaos convirtióse nuna política de marketing&quot; |obra= |periódicu= La Nación |fecha=24 d'abril de 2014 }}&lt;/ref&gt;

Tamién se llanzó la Rede de Comercios de Proximidá, un programa federal qu'incorpora comercios de proximidá, feries populares, mercaos concentradores y pequeños productores a la política de Precios Cuidaos. Foi puesta en marcha n'abril de 2014, la Rede tuvo presencia en 19 provincies del país con 4682 comercios xuntaos y 27 mayoristas rexonales. Amás, sumó 667&amp;nbsp;productos de 118 pequeños productores en 14 provincies qu'amplíen la ufierta de bienes a precios curiaos pa poner de pies d'igualdá a los pequeños y medianos empresarios colos grandes; que los sectores más débiles de la cadena granible y comercial pudieren competir n'igualdá de condiciones.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.telam.com.ar/notas/201405/62489-llancen-la rede federal-de-comercios-de-proximidá.html |títulu=Llancen la Rede Federal de Comercios de Proximidá |obra= |editorial=Télam - Axencia Nacional de Noticies |fecha=9 de mayu de 2014}}&lt;/ref&gt;

Según datos de la [[Pontificia Universidá Católica Arxentina Santa María de los Buenos Aires|UCA]] de marzu de 2015, la xestión dexaría alredor del 30 % de probeza, similar a la que dexó'l [[menemismu]] na década de 1990.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.infobae.com/2015/03/27/1718619-el-kirchnerismu-dexara-un nivel-probeza-similar-al-los-90|títulu=El kirchnerismu va dexar un nivel de probeza similar al de los 90 |publicación=Infobae |fecha=27 de marzu de 2015 |autor=Nicolás Cachanosky |fechaaccesu=10 de payares de 2016}}&lt;/ref&gt;

=== Cambeos nes retenciones a la esportación y el paru agropecuario ===
[[Archivu:Humo en Buenos Aires-2424784303.jpg|thumb|250px|Buenos Aires, [[Plaza Xeneral San Martín (Buenos Aires)|Plaza San Martín]], mientres la fumareda (19 d'abril de 2008) en plenu conflictu.]]

{{AP|Paru agropecuario patronal n'Arxentina de 2008}}
El [[11 de marzu]] de [[2008]], nun contestu de fuerte aumentu nacional ya internacional del preciu de los alimentos, influyíos polos movimientos especulativos nos mercaos de ''commodities'' de los Estaos Xuníos nos momentos previos a la [[crisis económica de 2008-2009]], el [[ministru d'Economía]], [[Martín Lousteau]], anunció un nuevu sistema de retenciones móviles a les esportaciones de cuatro producto y los sos derivaos con un amontó de la tasa de retención sobre la [[soya]] y el [[xirasol]], amenorgándose llevemente les correspondientes al [[maíz]] y al [[trigu]], conocida como Resolvimientu&amp;nbsp;125.&lt;ref name=&quot;R125&quot;&gt;{{cita web|url =http://www.infoleg.gov.ar/infolegInternet/verNorma.do?id=138567|títulu = Resolución 125 / 2008, Ministeriu d'Economía y Producción|fechaaccesu =25 de mayu de 2008|fecha =10 de marzu de 2008|editorial = Infoleg}}&lt;/ref&gt;
La midida tenía como oxetivu atenuar les oscilaciones sópites de los precios internacionales, combatir la llamada «sojización» del campu arxentino y caltener la política de dólar altu».&lt;ref name=&quot;R125&quot;/&gt;Adicionalmente anunciáronse incentivos pa la industria llechero y una mesa de negociación pal sector de la carne bovino. Mientres el conflictu produció l'arrenunciu del Ministru d'Economía [[Martín Lousteau]], autor de les midíes.&lt;ref&gt;{{enllaz rotu|1=[http://www2.lavoz.com.ar/nota.asp?nota_id=183933 «Martín Lousteau arrenunció al Ministeriu d'Economía»,] |2=http://www2.lavoz.com.ar/nota.asp?nota_id=183933 |bot=InternetArchiveBot }} ''La Voz'', 25 d'abril de 2008.&lt;/ref&gt;

La midida foi refugada por cuatro organizaciones del sector [[emplegador]] de la producción [[agricultura|agru]]-[[ganadería|ganadera]] qu'a partir del [[13 de marzu]] declararon un [[zarru patronal|paru patronal]] con [[Bloquéu de víes de comunicación terrestre|bloqueos de rutes]], que s'estendería mientres 129&amp;nbsp;díes.&lt;ref name=&quot;bbc1&quot;&gt;{{cita web
|url = http://news.bbc.co.uk/hi/spanish/latin_america/newsid_7303000/7303470.stm
|títulu = Arxentina: campu desafía a Cristina |fechaaccesu
= 26 de marzu de 2008
|apellíu = Seitz
|nome = Max
|editorial = BBC mundu.
|idioma = español
}}&lt;/ref&gt;

En tanta Organizaciones de pequeños propietarios y tenedores de tierres, polo xeneral fora de la rexón pampeana, establecieron distancia de lo dispuesto poles cuatro entidaes, acusándoles de defender puramente los intereses del so propiu sector, y refugaron el lock out; ente elles el [[Foru Nacional d'Agricultura Familiar]] ([[Foru Nacional d'Agricultura Familiar|FONAF]]), la Mesa Nacional d'Organizaciones de Productores Familiares d'Arxentina,&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.actividadesjg.wordpress.com |títulu = El Mocase, ente la distancia y l'alloñanza |fechaaccesu = 28 de marzu de 2008 |editorial = Na sienda del Che, revista de la Mocedá Guevarista |idioma = español}}&lt;/ref&gt; el [[Movimientu Agrariu Misioneru]] ([[Movimientu Agrariu Misioneru|MAM]]), el [[Movimientu Llabrador de Córdoba]],&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.anred.org/curtia.php3?id_curtiu=3326 |títulu = Paro nel campu: Declaración del Movimientu Llabrador de Córdoba |fechaaccesu = 26 de marzu de 2008 |editorial = percancia de noticies en red |idioma = español |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080406105939/http://www.anred.org/curtia.php3?id_curtiu=3326 |fechaarchivu = 6 d'abril de 2008 }}&lt;/ref&gt; el Movimientu Llabrador de Formosa, el Movimientu Llabrador de Jujuy, el Movimientu Llabrador de Misiones, el [[Movimientu Llabrador de Santiago del Estero]], etc.&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.anred.org/curtia.php3?id_curtiu=3325 |títulu = Delles memories ante les protestes del &quot;campu arxentino&quot; |fechaaccesu = 26 de marzu de 2008 |editorial = Percancia de noticies en red |idioma = español |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20080406105948/http://www.anred.org/curtia.php3?id_curtiu=3325 |fechaarchivu = 6 d'abril de 2008 }}&lt;/ref&gt; y el [[Movimientu Nacional Llabrador Indíxena]],&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.pagina12.com.ar/diario/economia/2-130096-2009-08-17.html |títulu = “Con menos retenciones, hai más soya” |fechaaccesu = 17 d'agostu de 2009 |editorial = Páxina 12 |idioma = español}}&lt;/ref&gt; y el [[Frente Nacional Llabrador]] que manifestó'l so refugo al paru agropecuario entamáu por SRA, FAA, CRA y CONINAGRO.&lt;ref&gt;[http://www.fisyp.org.ar/modules/news/article.php?storyid=58 «El Frente Nacional Llabrador pidió un fondu tresformamientu de les condiciones de producción. Los productores invisibles»], artículu nel sitiu web del Frente Nacional Llabrador, 3 de xunu de 2008.&lt;/ref&gt; Miles de manifestantes en tol país salieren a les cais tantu pa oponese como pa sofitar les midíes del gobiernu, llegando a enfrentamientos ente partidarios de Luis de Elía y un manifestante.&lt;ref&gt;{{cita web|títulu = Piqueteros K y manifestantes volvieron enfrentase na Plaza |autor
= Horacio Aizpeolea
|edición = [[diariu Clarín|diariu ''Clarín'']], 27 de marzu de 2008
|url= http://www.clarin.com/diario/2008/03/27/elpais/p-01637440.htm
|fechaaccesu = 27-mar-2008}}&lt;/ref&gt;
Paralelamente'l Gobiernu propunxo destinar 1.500 millones de pesos (500 millones de dólares) pa compensar a los pequeños y medianos empresarios, según a quien s'atoparen más llueñe de los puertos, y fomentar la producción llechero y ganadero, amenazada pola espansión de la soya.&lt;ref&gt;{{cita publicación |nome= |apellíu= |enllaceautor= |coautor= |títulu= Les retenciones, más subsidios y crear nuevos organismos|url=http://www.clarin.com/diario/2008/03/29/elpais/p-00601.htm |publicación= |editorial=Clarín |fecha= |fechaaccesu=30 de marzu de 2008}}&lt;/ref&gt;

El [[17 de xunu]] Fernández unvió al Congresu'l proyeutu con cuenta de que sía'l [[Congresu de la Nación Arxentina|Poder Llexislativu]] el que resuelva la situación. Na madrugada del [[17 de xunetu]], la [[Cámara de Senadores de la Nación Arxentina|Cámara de Senadores]], nuna votación desempatada pol [[vicepresidente de la Nación Arxentina|vicepresidente de la Nación]], refugó'l proyeutu que fuera primeramente aprobáu con cambeos pola [[Cámara de Diputaos de la Nación Arxentina|Cámara de Diputaos]]. El [[18 de xunetu]] la presidenta de la Nación ordenó dexar ensin efeutu'l Resolvimientu&amp;nbsp;125/08,tres ello dirixentes ruralistas dieron per termináu'l conflictu.&lt;ref&gt;[http://www.lanacion.com.ar/nota.asp?nota_id=1031390&amp;pid=4762206&amp;toi=6255 «Cristina va dexar ensin efeutu'l polémicu resolución 125»,] ''La&amp;nbsp;Nación'', 18 de xunetu de 2008.&lt;br&gt;
* [http://www.lanacion.com.ar/nota.asp?nota_id=1031446&amp;pid=4762206&amp;toi=6256 «Prestu con matices nel campu»,] ''La&amp;nbsp;Nación'', 18 de xunetu de 2008.&lt;/ref&gt;

=== Situación del vicepresidente Julio Cobos ===
[[Archivu:Cristina.fernandez.ogv|miniatura|Cristina Fernández de Kirchner inaugura les sesiones ordinaries del Parllamentu Arxentín (1ᵘ&amp;nbsp;de marzu de 2010).]]

El votu de desempate del vicepresidente [[Julio Cobos]] en contra del proyeutu de retenciones a les esportaciones agropecuaries, llevó a una rotura política ente él y Fernández de Kirchner y a un realineamiento políticu d'un sector de los llamaos [[radicales K]],{{ensin referencies}} lideraos por Cobos, quien s'allugó na oposición entá ensin dexar d'ocupar el cargu de Vicepresidente. El fechu produció una situación anómala, yá que porque per un sitiu Cobos allugóse como unu de los principales referentes de la oposición, pero per otru llau, na so condición de vicepresidente, tenía de reemplazar a la Presidenta cada vez qu'esta s'ausentara del país, atopándose en condiciones de tomar nesi casu midíes contraries a la llinia política del Poder Executivu.

Pocos díes antes, [[Elisa Carrió]] ―una de les principales dirixentes de la oposición― acusara a Cobos de formar parte d'una combalechadura golpista contra la presidenta Fernández, xunto col ex-presidente [[Eduardo Duhalde]].&lt;ref&gt;{{cita web|url= http://www.criticadigital.com.ar/index.php?secc=nota&amp;nid=6879&amp;pagina=4|títulu= Más crítiques al vice. Agora, a Cobos péga-y hasta Carrió|fechaaccesu=25 de mayu de 2009|fecha= 4 de xunetu de 2008|editorial= Crítica Dixital}}&lt;/ref&gt;

El [[21 de setiembre]] de [[2008]] Julio Cobos, n'exerciciu de la presidencia de la Nación pola mor del viaxe de la presidenta a Nueva York, recibió al xefe de Gobiernu de la Ciudá de Buenos Aires, [[Mauricio Macri]], unu de los principales líderes opositores, y tresmitió al xefe de Gabinete un reclamu financieru de Macri, col que la presidenta discrepaba.&lt;ref&gt;[http://www.lanacion.com.ar/nota.asp?nota_id=1052598 «Cobos recibió a Macri y xeneró más tensión col Gobiernu»], artículu de José Ignacio Lladós nel diariu ''La&amp;nbsp;Nación'', 22 de setiembre de 2008.&lt;/ref&gt;

Otru casu similar producir n'ocasión de la sanción del proyeutu de llei presentáu pola presidenta Fernández, reestatizando el sistema de xubilaciones y pensiones que privatizara'l presidente [[Carlos Menem]]. El proyeutu foi aprobáu en dambes cámares del Congresu y, en payares de 2008, al momentu de ser [[promulgación|promulgáu]] como llei pol Poder Executivu, la presidenta atopábase realizando una xira per África del Norte, razón pola cual taba siendo reemplazada pol vicepresidente Cobos. Nesa circunstancia, el partíu [[Propuesta Republicana|PRO]] ([[Mauricio Macri|macrismu]]) pidió-y a Cobos que [[vetu|vetara]] la llei sancionada pol Congresu.&lt;ref&gt;[http://www.perfil.com/contenidos/2008/11/20/noticia_0036.html «Mientres Cristina nun ta... piden al &quot;presidente&quot; Cobos que vete la llei antiAFJP»], artículu nel diariu ''Perfil'', del 20 de payares de 2008.&lt;/ref&gt;
Sicasí Cobos negar a faelo sofitando'l re estatización del sistema de xubilaciones.

Esta situación, que dexaría al vicepresidente dexar ensin efeuto decisiones tomaes pola presidenta, o tomar decisiones que la presidenta desaprueba, xeneró un bancia ente políticos, periodistes y especialistes. Dalgunos sostuvieron que, por razones morales, el vicepresidente tendría d'arrenunciar.&lt;ref&gt;[http://www.criticadigital.com.ar/index.php?secc=nota&amp;nid=15950&amp;pagina=3 «Pichetto: &quot;Cobos ye insostenible&quot;»], artículu nel diariu ''Crítica Dixital'', del 29 d'avientu de 2008.&lt;/ref&gt;
Otros cavilgaron que la ''[[Constitución de la Nación Arxentina|Constitución Nacional]]'' nun prohibe que'l vicepresidente realice actos opuestos al presidente, y que polo tanto ta habilitáu pa faelo.&lt;ref&gt;[http://www.lanacion.com.ar/nota.asp?nota_id=1075087 «Cobos: &quot;Solo van sacame muertu&quot;»], artículu del periodista [[Joaquín Morales Solá]] nel diariu ''La&amp;nbsp;Nación'' del 28 de payares de 2008.&lt;/ref&gt;

=== Conflictu ente'l gobiernu y el Grupu Clarín ===
{{AP|Discutinios ente'l Grupu Clarín y el kirchnerismu}}

Mientres el [[Paru agropecuario patronal n'Arxentina de 2008]], el [[Grupu Clarín]] caltuvo una llinia editorial crítica contra Cristina Kirchner y tomó abiertamente partíu polos sectores opuestos al gobiernu. Políticos oficialistas interpretaron qu'esta toma de partíu tuvo una importancia crucial na derrota del gobiernu nesa oportunidá.&lt;ref name=&quot;LdS&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.libresdelsur.org.ar/archivo/?article6822|títulu=Clarín, so emoción violenta|fechaaccesu=22 d'agostu de 2012|fecha=25 de setiembre de 2009|obra=[[Movimientu Llibres del Sur]]}}&lt;/ref&gt; Sicasí'l multimedios foi unu de los principales beneficiaos y receptores de la pauta oficial.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://borderperiodismu.com/2016/08/26/ganadores-y-perdedores-en-la repartida-de-la pauta oficial-que-el gobiernu-quier-regular/ |títulu= Ganadores y perdedores na repartida de la pauta oficial que'l Gobiernu quier regular |publicación=Border Periodismu |autor= Daniel Seifert |fecha=26 d'agostu de 2016 }}&lt;br&gt;
* {{cita web|url=http://www.perfil.com/contenidos/2010/11/17/noticia_0021.html|títulu=Alberto Fernández revela la política de medios del Gobiernu y la rotura con Clarín|fechaaccesu=23 d'agostu de 2012|fecha=17 de payares de 2011|obra=Diariu Perfil}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;MM&quot;&gt;Montenegro, Maximiliano, Ye la ekonomía, estúpidu, Buenos Aires, Planeta, 2011, páx. 100.&lt;/ref&gt;

El gobiernu acusó a [[diariu Clarín (Buenos Aires)|''Clarín'']] y [[diariu La&amp;nbsp;Nación (Buenos Aires)|''La&amp;nbsp;Nación'']] de tendenciosos y de protexer los intereses de poderosos grupos económicos.&lt;ref name=&quot;MM&quot; /&gt; ente que'l diariu acusó al so gobiernu de &quot;desacreitar a los medios de comunicación como contrapesu na democracia&quot;.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://edant.clarin.com/diario/2009/10/04/opinion/o-02011830.htm|títulu=64 años creyendo nel país y construyendo medios arxentinos|fechaaccesu=23 d'agostu de 2012|autor=Grupu Clarín|fecha=4 d'ochobre de 2009|editorial=Clarín}}&lt;/ref&gt;Según l'informe que realiza mensualmente la organización [[Reporteros ensin fronteres]], que a avientu de 2010 asitia a la llibertá de prensa n'[[Arxentina]] na mesma escala d'Europa.&lt;ref&gt;[http://es.rsf.org/press-freedom-index-2010,1034.html Informe de la web oficial de Reporteros ensin fronteres.] {{Wayback|url=http://es.rsf.org/press-freedom-index-2010,1034.html |date=20101023065248 }} Consultáu'l 26 de febreru de 2011.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://tiempo.elargentino.com/notas/aponderamientos-pa-argentina-y-criticas-al grupu-clarin Diariu Tiempu Arxentín: Aponderamientos pa l'Arxentina y crítiques al Grupu Clarín.] {{Wayback|url=http://tiempo.elargentino.com/notas/aponderamientos-pa-argentina-y-criticas-al grupu-clarin |date=20110301042312 }} Consultáu'l 26 de febreru de 2011.&lt;/ref&gt;

Según [[Néstor Kirchner]], el conflictu deber a que'l kirchnerismu nun aceptó la presión del [[Grupu Clarín]] por que nun fuera candidata a presidente nin por que'l gobiernu operara por que'l grupu pudiera mercar la empresa [[Telecom Arxentina|Telecom]], manifestada de manera personal a Néstor Kirchner por [[Héctor Magnetto]], CEO del grupu empresarial,&lt;ref&gt;{{cita llibru|títulu=Entrevista a Néstor Kirchner|fecha=24 de xineru de 2010|editorial=Programa 6,&amp;nbsp;7,&amp;nbsp;8|autor=Kirchner, Néstor}}&lt;/ref&gt; y la mesma Cristina.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.lapoliticaonline.com/noticias/val/75200/cristina-esplosiva-%E2%80%9Cmagnetto-primo-para-que-nun sía-candidata.html|títulu=Cristina esplosiva: &quot;Magnetto primió por que nun sía candidata&quot;|fechaaccesu=23 d'agostu de 2012|fecha=24 de xunetu de 2011|editorial=La Política On line}}&lt;/ref&gt;

El 31 d'agostu de 2010, el [[Boletín Oficial de la República Arxentina|''Boletín Oficial'']] publicó'l Decretu 1210/2010, que dispón a la Secretaría de Derechos Humanos poner a disposición del Poder Xudicial l'informe ''Papel Prensa&amp;nbsp;SA: la verdá'', y qu'intervenga como parte querellante nes causes que resulten y nes que s'investigue la comisión de [[delitos de lesa humanidá]] en perxuiciu de quien fueren integrantes de roblar Papel Prensa&amp;nbsp;SA y d'otres persones coles qu'aquellos teníen dalguna vinculación.&lt;ref&gt;[http://www.infoleg.gov.ar/infolegInternet/anexos/170000-174999/171211/norma.htm Decreto 1210/2010] de la presidenta Cristina F. de Kirchner alrodiu de Papel Prensa.&lt;/ref&gt;

N'abril de 2011 la Unidá Fiscal Federal de La Plata, qu'intervien en casos de [[terrorismu d'Estáu]], calificó como «crime de lesa humanidá a los fechos qu'arrodiaron la tresferencia d'aiciones de la empresa Papel Prensa ente 1976 y 1977». Los fiscales Rodolfo Marcelo Molina y Hernán Schapiro destacaron que «les pruebes revelen que los fechos denunciaos podríen ser parte d'aiciones persecutories y trescalaes por espurios intereses económicos»,&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.pagina12.com.ar/diario/ultimas/20-168055-2011-05-12.html |títulu=La causa de Papel Prensa pasó a la Xusticia de la Capital |obra=Diariu Páxina/12 |fecha=12 de mayu de 2011 }}&lt;/ref&gt; en rellación a los presuntos crímenes rellacionaos cola adquisición de Papel Prensa por Clarín y La&amp;nbsp;Nación.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.argentina.ar/_ye/pais/C4475-papel-prensa-la verdá.php|títulu=Papel Prensa: La Verdá|fechaaccesu=22 d'agostu de 2012|fecha=16 de setiembre de 2010|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20121110095120/http://www.argentina.ar/_ye/pais/C4475-papel-prensa-la verdá.php|fechaarchivu=10 de payares de 2012|obra=Percancia de Noticies AEN (Arxentina en Noticies)}}&lt;/ref&gt; Fernández dixo que s'investigaría l'adquisición de Papel Prensa, argumentando que la familia Graiver vendiera la empresa en siendo extorsionada por miembros de la última dictadura militar. Cabo destacar qu'estos dos diarios caltuvieron una posición a favor de la dictadura.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.ajb.org.ar/spip.php?article2073|títulu=El rol de Papel Prensa|fechaaccesu=22 d'agostu de 2012|apellíu=Rodríguez Villafañe|nome=Miguel|cita=El control que los grupos Clarín y La&amp;nbsp;Nación tienen sobre Papel Prensa impon-y condiciones leoninas a cientos de publicaciones en tol país. La disputa pol papel. El rol del Estáu. Lo que diz la Corte Suprema.|obra=Asociación Xudicial Bonaerense}}&lt;/ref&gt; 

El [[24 de marzu]] de 2010 la presidenta Fernández anunció que sofitaría a les [[Güeles de Plaza de Mayu]] en casu de qu'estes decidieren denunciar al Poder Xudicial arxentín ante tribunales internacionales, por cuenta de les maniobres dilatorias ya irregulares na causa contra [[Ernestina Herrera de Noble]], propietaria del [[Grupu Clarín|multimedio Clarín]], pol presuntu secuestru y robu d'identidá de dos fíos de [[Desapaición forzada|sumíos]] a los que fadría pasar como fíos, una de les causes más retrasaes dientro de les investigaciones rellacionaes col [[tráficu de ñácaros nel Procesu de Reorganización Nacional]], na que se concluyó que diches persones nun yeren fíos de nengún de los sumíos que'l so ADN tuviera rexistráu na base de datos oficial.

Tres el fin de la so presidencia, Julio Blanck, editor xefe del [[Diariu Clarín]], mientres una entrevista dixo &quot;Fiximos periodismu de guerra&quot; y reveló que fixeron &quot;mal periodismu&quot; pero que fueron &quot;bonos faciendo guerra&quot;.&lt;ref name='&quot;periodismu de guerra&quot; contra Cristina'&gt;{{cita noticia|títulu=&quot;Periodismu de guerra&quot; contra Cristina|url=https://www.diarioregistrado.com/politica/editor-de-clarin-reconoz-que-fixeron--periodismu-de-guerra--contra-cristina_a57bc5y894717bf89217c6875|axencia=Diariu rexistráu|fecha=23 d'agostu de 2016}}&lt;/ref&gt;
&lt;ref name=&quot;lanacion_1&quot;/&gt;

En 2007 el diariu ''[[La&amp;nbsp;Nación (Buenos Aires)|La&amp;nbsp;Nación]]'' comparó a Solano López con [[Adolf Hitler]], lo que provocó una respuesta enérxica na intelectualidá paraguaya y tamién ente intelectuales d'esquierda polo xeneral.&lt;ref&gt;[http://argentina.indymedia.org/news/2007/12/571424 «Discutiniu sobre la Guerra de la Triple Alianza»], artículu en Indymedia d'avientu de 2007.&lt;/ref&gt;Al respeutu, Cristina Fernández espresó:
{{cita|Dalgún mediu de comunicación, fundáu seique por unu de los qu'encabezó aquella triple traición, criticóme duramente. Nun importa, la verdá histórica nun puede tapase con editoriales. Ta escrita, desgraciadamente a sangre y fueu nel corazón del pueblo paraguayu.|Cristina Fernández de Kirchner}}

[[Archivu:Cristina.fernandez.ogv|link=https://es.wikipedia.org/wiki/Fichero:Cristina.fernandez.ogv|miniatura|Cristina Fernández de Kirchner inaugura les sesiones ordinaries del Parllamentu Arxentín (1ᵘ&amp;nbsp;de marzu de 2010).]]

== Causes xudiciales mientres la so presidencia ==
=== Causa Ciccone ===
{{AP|Casu Ciccone}}

En 2012, Laura Muñoz, —ex pareya d'Alejandro Vandenbroele, y travesando la etapa de separación—, acusó al vicepresidente [[Amado Boudou]] d'adquirir al traviés de José María Núñez Carmona la firma The Old Fund SA propiedá de Vandenbroele, por aciu tráficu d'influencies y arriquecimientu ilícitu. L'empresariu Vandenbroele declaró nun conocer «nin siquier de vista al vicepresidente Amado Boudou» y afirmó que'l banqueru Raúl Moneta apurrió'l dineru pa llevantar la quiebra de la empresa qu'agora ye la Compañía de Valores Suramericana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.perfil.com/noticias/politica/amáu-boudou-quier-denunciar-a-la-testigu-clave-de-la causa-ciccone.phtml |títulu=Boudou quier denunciar a la testigu clave de la causa Ciccone |publicación= Diariu Perfil |fecha= 2 de febreru de 2018}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-208025-2012-11-17.html |títulu=La otra cara de la ex-Ciccone |fechaaccesu=2 de marzu de 2013 |fecha=17 de payares de 2012 |obra=Diariu Páxina/12 |apellíu1= Hauser |nome1= Irina |apellíu2=Kollmann |nome2= Raúl}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-207961-2012-11-16.html |títulu=Vandenbroele axudicar a Moneta |fechaaccesu=2 de marzu de 2013 |fecha=16 de payares de 2012 |obra=Diariu Páxina/12 |nome1= Irina |apellíu2=Kollmann |nome2= Raúl}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://tn.com.ar/politica/vandenbroele-ye-absolutamente-falsu-que-sía-testaferru-del-senor-vicepresidente_084799 |títulu=Solicitada de Vandenbroele: &quot;Nun soi testaferru nin amigu del vicepresidente&quot;|fechaaccesu=2 de marzu de 2013 |fecha=5 de marzu de 2012 |publicación=Toa Noticies}}&lt;/ref&gt; 
Tanto Vandenbroele como Moneta negaron tener rellación direuta con Boudou.&lt;ref name=&quot;Ciccone&quot;&gt;Sobre l'alegada rellación con Vanderbroele y Moneta.&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.lacapital.com.ar/ed_impresa/2012/4/edicion_1249/contenidos/noticia_5240.html |títulu=Boudou denunció una combalechadura mediático y xudicial na so contra |fechaaccesu=2 de marzu de 2013 |fecha=6 d'abril de 2012 |obra=Diariu La Capital }}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.diarioveloz.com/notas/52866-vandenbroele-nego-ser-testaferru-boudou |títulu=Vandenbroele negó ser testaferru de Boudou |fechaaccesu=2 de marzu de 2013 |fecha=16 de mayu de 2012 |obra=Diariu Rápida }}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.lagaceta.com.ar/nota/578531/politica/tou-esto-gran-mentira-afirmo-boudou.html |títulu=“Tou esto ye una gran mentira”, afirmó Boudou |publicación=La Gaceta |fecha=8 de febreru de 2014}}&lt;/ref&gt;

En payares de 2013 el fiscal ante la Cámara de Casación, Javier De Luca, emitió un dictame favorable a la defensa de Boudou, por que zarru el casu.&lt;ref&gt;{{Cita noticia |títulu=Pal fiscal del casu, el delitu nun esistió |periódicu=Páxina/12 |fecha=22 de payares de 2013 |url=http://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-234115-2013-11-22.html |apellíu=Kollmann |nome=Raúl }}&lt;/ref&gt; Finalmente n'agostu de 2016 el fiscal Jorge Di Lello solicitó que'l casu fuera eleváu a xuiciu oral y públicu,&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.infobae.com/politica/2016/08/18/amáu-boudou-va-a xuiciu oral-pol casu-ciccone/|títulu=Amado Boudou va a xuiciu oral pol Casu Ciccone |publicación=Infobae |fecha=18 d'agostu de 2016}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.perfil.com/noticias/politica/habiliten-el xuiciu oral-contra-amáu-boudou-por-ciccone.phtml |títulu=Habiliten el xuiciu oral contra Amado Boudou por Ciccone |publicación= Diariu Perfil |fecha=8 d'agostu de 2017}}&lt;/ref&gt; que dio empiezu n'ochobre de 2017.&lt;ref&gt;{{cita web|url= https://www.pagina12.com.ar/66759-xustu-antes-de-les eleiciones |títulu= Xustu antes de les eleiciones |fecha=3 d'ochobre de 2017 |publicación= Páxina/12}}&lt;/ref&gt;

=== Causa Accidente ferroviariu d'Once de 2012 ===
{{AP|Accidente ferroviariu d'Once de 2012}}

El 29 d'avientu de 2015 los exsecretarios de Tresporte [[Ricardo Jaime]] y [[Juan Pablo Schiavi]] fueron condergaos a 6 y 8 años de prisión y inhabilitación especial perpetua por dichu accidente al pie de Claudio Cirigliano, el extitular de [[Trenes de Buenos Aires|TBA]], el conductor del tren y direutivos de la empresa.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.infobae.com/2015/12/29/1779702-quien-son-los-21-condergaos-la traxedia-once/ |títulu= Quién son los 21 condergaos pola traxedia d'Once |publicación=Infobae |fecha=29 d'avientu de 2015}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=https://www.pagina12.com.ar/diario/ultimas/20-253320-2014-08-19.html |títulu=Un guarda deteníu nel xuiciu pola Traxedia d'Once |publicación=Páxina/12 |fecha= 19 d'agostu de 2014}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.lmneuquen.com.ar/noticias/2014/4/15/traxedia-de-once-cirigliano-responsabilizo-al-motorman_221583|títulu=Tragedia d'Once: Cirigliano responsabilizó al motorman |publicación= LMNeuquen |fecha= 15 d'abril de 2014}}&lt;/ref&gt;

=== Causa por presuntos sobreprecios n'obres viales ===

Acusóse a la so xestión de sobreprecios na obra pública asignada a [[Lázaro Báez]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.lanacion.com.ar/1912790-pa-marijuan-la fortuna-de-baez-tendria-orixe-en-los sobreprecios-en-la obra-publica-y-la-evasion-fiscal |títulu=Pa Marijuan, la fortuna de Báez tendría orixe nos sobreprecios na obra pública y el fuximientu fiscal |publicación=Diariu La Nación |fecha=26 de xunu de 2016 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20170918065301/http://www.lanacion.com.ar/1912790-pa-marijuan-la fortuna-de-baez-tendria-orixe-en-los sobreprecios-en-la obra-publica-y-la-evasion-fiscal |fechaarchivu=18 de setiembre de 2017 }}&lt;/ref&gt; Según un informe de Vialidad Nacional del gobiernu de [[Mauricio Macri]], la metá de les 51 obres daes por 16&amp;nbsp;000 millones de pesos al Grupu Austral en Santa Cruz quedaron inconclusas a avientu de 2015, el 90% doblaren y casi triplicáu'l plazu d'obra inicial.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.lanacion.com.ar/1885468-la metá-de-les obres daes-a-lazaro-baez-entá-esta-inconclusa |títulu=La metá de les obres daes a Lázaro Báez entá ta inconclusa |publicación=Diariu La Nación |autor=Mariela Arias |fecha=2 d'abril de 2016 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160405150231/http://www.lanacion.com.ar/1885468-la metá-de-les obres daes-a-lazaro-baez-entá-esta-inconclusa |fechaarchivu=5 d'abril de 2016 }}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.clarin.com/politica/Obres-publiques-auditoria-Cristina-parada_0_1607239297.html|títulu=Obres públiques: l'auditoría que pidió Cristina yá se fixo y dexar mal parada |publicación= Diariu Clarín |autor= Lucía Salinas |fecha= 4 de xunetu de 2016}}&lt;/ref&gt; D'alcuerdu al testimoniu del contador auditor Bianchi na causa “nun se realizó un analís integral a los efeutos de verificar los valores de mercáu d'esi momentu” la auditoria foi realizada ordenada por Javier Iguacel, politico de Camudemos designáu na DVN, quien más tarde sería denunciáu por sobreprecios en favor del primu del Presidente Angelo Calcaterra, la &quot;auditoria&quot; realizar nun plazu de solu quince díes. Segun la denuncia de los mesmos auditores l'auditoría sobre la que Iguacel basó la so denuncia nun verificó los valores de mercáu d'esi momentu y fíxose de forma azotada.&lt;ref&gt; {{cita web |url=http://www.eldisenso.com/politica/macri-sigue-camudando-figurines-el-imputáu-iguacel-reemplazara-a-aranguren/ |títulu=Macri sigui camudando figurines: l'imputáu Iguacel va reemplazar a Aranguren |publicación=El Disenso |fecha= 16 de xunu de 2018}} &lt;/ref&gt;

Sicasí, la mesma auditoría de la Direición Nacional de Vialidad fecha por el mesmu macrismu confirma la conclusión xeneral de la Unidá d'Auditoría Interna, que sostién que «non se evidencian defectos constructivos de relevancia, como asina tampoco xeres que fueren certificaes ensin executase, salvo unos pocos casos puntales.» L'informe indica qu'en dellos casos paralizar en payares de 2015 arriendes de que se frenaron los pagos, n'otros terminaron nun noventa per cientu y n'otros el mesmu testu indica que taba xustificada la paralización; por casu, porque nun se concretara una espropiación de terrenes, daqué que nun taba en manes de les empreses de Báez sinón del gobiernu provincial. Les empreses de Báez portáronse esautamente como otres contratistes que tienen obres inconclusas y paralizaes, con porcentaxes entá menores de meyora. Los encargaos de l'auditoría tampoco atoparon sobreprecios y fueron emponderadores cola calidá de les obres.&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://www.pagina12.com.ar/13084-una causa-en-el reinu-del-reves |títulu=Una causa nel reinu del revés |obra=Diariu Páxina/12 |fecha=5 de xunetu de 2017 }}&lt;/ref&gt; Por esta causa sería llamada a indagatoria en 2016 y darréu imputada.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.perfil.com/politica/citen-a-indagatoria-a-cristina-y--y-inhiben-los bienes.phtml|títulu=Citen a indagatoria a Cristina y -y inhiben los bienes |publicación=Diariu Perfil |fecha=12 de setiembre de 2016}}&lt;br&gt;
* {{cita web |url=http://www.perfil.com/politica/la llista-de-los-exfuncionarios-y-empresarios-k-imputaos.phtml|títulu=Los exfuncionarios y empresarios K citaos pola Xusticia |publicación=Diariu Perfil |fecha=12 de setiembre de 2016}}&lt;/ref&gt;
&lt;!-- === Causa pola venta de dólares a futuru ===
{{ap|Casu per venta de dólares a futuru}}
El 13 de mayu de 2016 el xuez Bonadío procesó a Cristina Fernández y a otros exfuncionarios por defraudación a títulu de «autoría mediata», aplicáu nel pasáu pa procesar al dictador [[Jorge Rafael Videla]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-299342-2016-05-14.html |títulu=Bonadío sacóse'l gustu de procesar a CFK |obra=Diariu Páxina/12 |fecha=14 de mayu de 2016 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.perfil.com/politica/20160520-0018.html |títulu=Cristina, procesada pola tesis xurídica que condergó a Videla |obra=Diariu Perfil |fecha=20 de mayu de 2016 }}&lt;/ref&gt; foi confirmáu'l 11 de payares de 2016 pola Cámara Federal, que la ex-presidenta nun apeló,&lt;ref name=&quot;destape&quot;&gt;{{cita web |url= http://www.eldestapeweb.com/forgar-futuru-la-camara-federal-confirmo-el procesamientu-cristina-kirchner-n22618 |títulu=Dólar futuru: La Cámara Federal confirmó'l procesamientu de Cristina Kirchner |fechaaccesu= 15 de payares de 2016}}&lt;/ref&gt;
&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.eltribuno.info/confirmen-procesamientu-cristina-forgar-futuru-n786649 |títulu= Confirmen procesamientu a Cristina por dólar futuru|fechaaccesu= 15 de payares de 2016|obra = El Tribunu | allugamientu=Salta|doi= |urlarchivu= |fechaarchivu= |cita= }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=https://es.scribd.com/document/330769184/Fallu-confirma-procesamientos-en-la causa-Forgar-Futuru#from_embed |títulu= Resolución del 11 de payares de 2016|fechaaccesu= 15 de payares de 2016 |apellíu= Cámara Federal d'Apelaciones Sala II |fecha= 11 de payares de 2016|doi= |urlarchivu= |fechaarchivu= |cita= }}&lt;/ref&gt;

Paralelamente Cristina Fernández solicitó'l [[xuiciu políticu]] de Bonadío ante'l [[Conseyu de la Maxistratura]], pola allanadura del Bancu Central pa buscar información que yá fuera presentada, por enxuiciar a los responsables de la operatoria orixinal y non a los responsables de la [[devaluación]] que xeneró les perdes pal Estáu nacional, y porque el mesmu xuez Bonadío autorizara'l pagu de los dólares a futuru que la so creación —según el mesmu— configuraría un delitu.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-297037-2016-04-15.html |títulu=CFK reclamó la destitución del xuez Bonadio |obra=Diariu Páxina/12 |fecha=15 d'abril de 2016 }}&lt;/ref&gt;
El 5 de mayu, Cristina Fernández pidió la indagatoria al vicejefe de Gabinete, Mario Quintana, y al direutor del Bancu Central, Pablo Curat, por participar na decisión de devaluar y de determinar el preciu final de los dólares futuru en celebrando contratos de dólares a futuru, colo que llograríen beneficios económicos de les sos propies decisiones como funcionarios.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/1-298631-2016-05-06.html |títulu=Con nuevos denunciaos |obra=Diariu Páxina/12 |fecha=6 de mayu de 2016 }}&lt;/ref&gt; --&gt;

{{Socesión
| predecesor = [[Kirchnerismu#Presidencia de Néstor Kirchner|Presidencia de Néstor Kirchner]]
| títulu = [[Archivu:Standard of the President of Argentina Afloat.svg|70px]]&lt;br/&gt;Presidencia de Cristina Kirchner
| socesor = [[Presidencia de Mauricio Macri]]
| periodu = 2007 - 2015
}}

== Notes ==

&lt;references group='nota'/&gt;

== Referencies ==

{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==

* {{cita llibru|apellíu=Godio|nome=Julio|apellíu2=Carbayos|nome2=Alberto José|títulu=El tiempo de CFK. Entre la movilización y la institucionalidad|editorial=Corregidor|allugamientu=Buenos Aires|añu=2008|idioma=español|isbn=978-950-05-1767-6}}
* {{cita llibru|apellíu=Russo|nome=Sandra|enllaceautor=Sandra Russo (escritora arxentina)|títulu=La Presidenta: historia de una vida|fechaaccesu=16 d'agostu de 2011|idioma=español|edición=segunda|añu=2011|editor=Daniel Guebel|editorial=Sudamericano|allugamientu=Buenos Aires|isbn=978-950-07-3623-7}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Cristina Fernández de Kirchner|Cristina Fernández de Kirchner}}
{{wikisource|idioma=es|nome=Cristina Fernández de Kirchner|Cristina Fernández de Kirchner|preposición=de}}
{{Wikiquote|Cristina Fernández de Kirchner|Cristina Fernández de Kirchner}}
{{Wikinoticias|Categoría:Cristina Fernández de Kirchner|Cristina Fernández de Kirchner}}

* [http://www.casarosada.gov.ar/index.php?option=com_frontpage&amp;Itemid=1 CasaRosada.gov.ar] (portal de la Presidencia de la Nación Arxentina) {{es}}
* [http://www.cidob.org/es/documentacion/biografias_lideres_politicos/america_del sur argentina/cristina_fernandez_de_kirchner CIDOB.org] (biografía nel sitiu de la fundación CIDOB) {{es}}
* [https://web.archive.org/web/20121130110830/http://www.senado.gov.ar/web/senador/biografia.php?id_sena=212&amp;iOrden=0&amp;iSen=ASC Senáu.gov.ar] (biografía de Fernández de Kirchner nel sitiu del Senáu de la Nación Arxentina) {{es}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Política d'Arxentina|Presidencia de Cristina Fernández de Kirchner]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]]</text>
      <sha1>d3525zhoj5cx7wrwf59h9lb3qh1bfk8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Durango</title>
    <ns>0</ns>
    <id>150333</id>
    <revision>
      <id>3714285</id>
      <parentid>3584186</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:13:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="27583" xml:space="preserve">{{referencies adicionales|t=20171210}}
{{rexón}}
'''Durango''' ({{audiu|DurangoPronunciation.ogg}}) ye unu de los trenta y un [[Estaos de Méxicu|estaos]] que, xuntu cola [[Ciudá de Méxicu]], formen los [[Estaos Xuníos Mexicanos]]. La so capital y ciudá más poblada ye [[Victoria de Durango]].

Ta allugáu na [[Rexones de Méxicu|rexón]] [[Noroeste de Méxicu|noroeste]] del país, llindando al norte con [[Chihuahua]], al nordeste con [[Coahuila de Zaragoza|Coahuila]], al sureste con [[Zacatecas]], al sur con [[Nayarit]] y al oeste con [[Sinaloa]]. Con 123&amp;nbsp;451&amp;nbsp;km² ye'l cuartu estáu más estensu —por detrás de [[Chihuahua]], [[Sonora]] y [[Coahuila de Zaragoza|Coahuila]]—, con 1 754 754 habitantes en 2015, el novenu menos pobláu —per delantre de [[Zacatecas]], [[Quintana Roo]], [[Aguascalientes]], [[Tlaxcala]], [[Nayarit]], [[Campeche]], [[Baxa California Sur]] y [[Colima]], el menos pobláu— y con 13,23 hab/km², el segundu menos [[Densidá de población|densamente pobláu]], per delantre de [[Baxa California Sur]]. Foi fundáu'l 8 de xunetu de 1563.

Estremar en [[conceyos de Durango|39 conceyos]]. La so capital ye la ciudá homónima: Durango, anque'l so nome oficial ye [[Victoria de Durango]] n'honor al primer presidente de Méxicu, [[Guadalupe Victoria]], quien foi orixinariu d'esti estáu. La capital recibió'l so nome de [[Francisco de Ibarra (esplorador español)|Francisco de Ibarra]], conquistador español procedente de la población d'[[Éibar]], cercana a la villa de [[Durango (Vizcaya)|Durango]], na provincia [[País Vascu|vasca]] de [[Vizcaya]], n'España.

== Toponimia de Durango ==
L'Escudu d'armes tien unu de los siguientes elementos: un árbol de carbayu de color café,y con una xamasca abondosa nun vivu color verde; dos llobos, en fondu azul; dos rama de palma color verde a manera de guirlanda en dambos llaos del escudu, les que van enllazaes polos sos tarmu con un moñu de color coloráu na parte inferior. Tou esto enmarcáu nun armazón color café bronce; na parte cimera del escudu apaez la corona real de color mariellu oru con piedres azules nos sos arcos verticales y piedres en formes de rombu na so base, estes atópense enllastraes y alternen en colloráu y azul, al interior de la corona atopa un forru coloráu vivu; finalmente na parte alta de la corona rematar con una esfera que representa'l globu terráqueo rematáu por una cruz llatina.

L'estáu y la so capital tomaron el nome de la ciudá homónima que s'atopa na provincia española de Vizcaya. Gutierrez Tibón, estudiosu d'este y otres temes, considera la posibilidá de que'l significáu seya “vega ente altores” o “vega estensa”; esto ye, tierra plana y fértil llindada por elevaciones, o bien grande. Durango puede traducise tamién como “felechal”, “llugar de felechos”, según apaez nel llibru Etimoloxía d'Apellíos Vascos, de Isaac López Mendizábal. Finalmente, otra versión qu'apaez na Enciclopedia de Méxicu diz que Durango quier dicir “más allá de l'agua”.

== Historia ==
La esploración española empezó en 1531 cola espedición de [[Nuño de Guzmán|Nuño Beltrán de Guzmán]]. Nes siguientes décades, especialmente sol mandu de [[Francisco de Ibarra (esplorador español)|Francisco de Ibarra]], fundáronse asentamientos más adientro del territoriu y entá más al norte de la ciudá de [[Zacatecas]], cuando fueron descubiertos xacimientos de plata. Ibarra nomó esa nueva área como [[Reinu de Nueva Vizcaya|Nueva Vizcaya]] n'alcordanza de la Provincia de [[Vizcaya]] que s'alluga al nordeste d'España. La Nueva Vizcaya incluyó a los actuales estaos mexicanos de [[Chihuahua]] y Durango, según ciertes árees del oriente de [[Sonora]] y [[Sinaloa]], y los actuales conceyos actuales de [[Coahuila de Zaragoza|Coahuila]]: Torrexón, Viesca, San Pedro, Francisco Maderu, Matamoros, Parres, Xeneral Cepeda, Arteaga, Ramos Arizpe y Saltillo, nuna franxa d'unos 200 km. d'Oeste a Este, partiendo de l'actual llende estatal ente Coahuila con Zacatecas y Durango, y escontra el Norte de dichos conceyos.&lt;ref&gt;Handbook of Texas Online. [http://www.tshaonline.org/handbook/online/articles/usnax ''Sociedá Histórica de Texas''(n'inglés).]&lt;/ref&gt; La rexón cayó so la xurisdicción xudicial de la [[Real Audiencia de Guadalaxara]], según la so alministración.
En 1552 el capitán [[Ginés Vázquez de Mercado]] afayó unu de los xacimientos de fierro más ricos del mundu. Amás d'esti descubrimientu, la rexón tamién yera famosa poles riqueza de les sos mines. Amuesa d'esto, son les mines que-y pertenecíen al [[José Ignacio del Campu Soberón y Larrea|Conde del Valle de Súchil]]. Nes siguientes décades los franciscanos, siguíos de los xesuites, empezaron la evanxelización de Nueva Vizcaya, asitiando los cimientos d'una gran diócesis. Les poblaciones Nome de Dios, Peñol (Peñón Blanco), San Juan Bautista del Ríu, Analco, Indé, Topia, La Sauceda, Cuencamé y Mezquital surdieron del trabayu evanxelizador de la orde franciscana. Mapimi, Santiago Papasquiaro, Tepehuanes, Guanacevi, Santa María del Oru, Tamazula, Cuetu Gordu (Villa Ocampo), San Juan de Boques (Villa Hidalgo) y otros dos nucleos que yeren orixinalmente franciscanos, La Sauceda y Cuencame, fueron fundaos por relixosos de la Sociedá de Jesús tres invitación del gobernador Rodrigo del Ríu de Lossa.

Como parte de les [[Reformes borbóniques]], en 1777 les provincia del norte del Virreinatu fueron entamaes na [[Comandancia Xeneral de les Provincies Internes]], que foi una entidá autónoma del Virreinatu en cuestiones militares y alministratives, pero sofitada financieramente pol mesmu.
[[Ficheru:Pancho Villa bandolier.jpg|miniatura|200px|left|Pancho Villa mientres la Revolución Mexicana.]]

== Clima ==
Na mayor parte del estáu'l clima ye fríu y bien secu (con agües fuertes mientres tol añu: de 200 a de los valles al Bolsón). 
A lo cimero de la sierra'l clima ye muncho más xeláu con agües en tol añu, ya iviernu con xelaes y nevaes (por cuenta de les baxes temperatures y los vientos húmedos procedentes del Pacíficu). Precipitación media y una temperatura promediu de 16&amp;nbsp;°C.

La zona central y sierra del estáu incluyendo la capital cunten con un clima fríu la mayor parte del añu, anque nel soníu popular méntase qu'esta zona cunta col clima correutu na estación correuta, esto ye, en primavera rexístrense temperatures d'hasta 35º, pel branu agües intenses y pel hibiernu esta zona ye una de les más fríes del país. Vale la pena mentar que nel estáu atopa la zona más fría de Méxicu; que ye una zona del conceyu de Guanaceví enclavada na sierra Madre Occidental que rexistra les temperatures más baxes del país al igual que la comunidá de Santa Bárbara, esta postrera nel conceyu de Durango; con temperatures mínimes que bazcuyen nos -20°C y la comunidá La Rosilla con temperatures mínimes récor que bazcuyen nos -26°C.
[[Ficheru:Durango, Mexico 7.jpg|miniatura|231x231px|Durango ye tierra de ribayos]]

== Flora y fauna ==
[[Ficheru:campo durangense.jpg|miniaturadeimagen|Riegos nes contornes de Gómez Palacio]]
Durango estremóse pola so fauna nos últimos años yá que se realcontraron animales declaraos estinguíos como l'osu negru mexicanu y hanse documentáu alredor de 30 individuos d'osu gris (grizzly). El llobu mexicanu cuasi sumió nel estáu de Durango mientres el sieglu XX, grupos de proteición a la fauna llocal llograron reproducir y reintroducir a llobu mexicanu al so hábitat natural n'alcuerdos colos rancheros y autoridaes del estáu. El puma, o lleón de monte paez frecuentar les sierres de pinu-encino Duranguenses. N'altos montes de la Sierra Madre Occidental atópase una especie rara de ábeto, llamáu abies durangenses, crez nos conceyos colindantes con Sinaloa y Chihuahua.

== Política ==

=== Conceyos del estáu y cabeceres municipales ===
{{AP|Conceyos de Durango}}

== Economía ==
[[Ficheru:Durango palacio.jpg|miniatura|200px|left|Turismu nocherniegu na Ciudá de Durango.]]

La minería constitúi quiciabes la caña económica que mayor riqueza xenera nel estáu. Durango ye la segunda entidá productora d'oru y de plata nel país, dempués de Sonora, terceru en plomu, quintu en cobre y sestu en cinc. Sicasí, los beneficios económicos de la producción de metales preciosos nun s'aprecien nos centros mineros que se convirtieron en simples unidaes d'estracción de riqueza. Nellos solamente habiten los trabayadores absolutamente indispensables pa operar: téunicos y obreros, amenorgaos en númberu pola alta tecnificación que caracteriza a los procesos d'estracción y beneficiu.

== Turismu ==
Durango convirtióse n'unu de los estaos turísticos más importantes polos sos paisaxes y llugares turísticos pa visitar ye un llugar perfectu pa esfrutar de dalguna aventura, pa persones que gusten d'emociones fuertes, cuenta con cañones quebraes ríos y preses, cuenta con una gran diversidá xeográfica pa prauticar dellos deportes estremos como kayak, bicicleta de monte, rapel, esguilada llibre y más, yá que Durango cuenta con pimpanes quebraes, regueros secos como la Ponte de Hojuela allugáu en Mapimi, cascaes d'hasta 80 metros d'altor como lu ye'l Saltu de l'Agua Llovida, llagos de más de 800 metros de diámetru como'l de Puentecillas, paisaxes como Mexiquillo y el so gran desiertu onde s'atopa la famosa ''zona del Silenciu'', conocida poles sos propiedaes magnétiques similares al ''Triángulu de les Bermudes'', según la fauna y flora úniques d'esa rexón.
[[Ficheru:Puente de la Ojuela, Durango.jpg|miniatura|200x200px|Ponte de Ojuela en [[Mapimí]]]]

== Demografía ==
L'estáu de Durango con tan solo un millón setecientos cincuenta y cuatro mil setecientos cincuenta y cuatro habitantes (1,754,754 según el Censu de Población y Vivienda 2015, INEGI), ocupa la posición nº24 d'ente les 32 entidaes federales. Con una tasa media de crecedera añal tan pequeña que lu va tomar 250 años doblar la so población. A pesar de la baxa densidá demográfica que presenta, 14 habitantes/km², el 60% de la población concentrar en solu 3 de los 39 conceyos duranguenses, Durango, Gómez Palacio y Lerdo. El restu, vive en llocalidaes esvalixaes y pequeñes, yá que esisten 6 258 comunidaes en total nel estáu y el 82%, dicise 5 152, tienen menos de 100 habitantes. El 2% de la población mayor de 5 años fala dalguna llingua indíxena. D'estos, el 80% pertenez a la etnía tepehuana, cultura natural del territoriu durangueño. Otros grupos indíxenes más pequeños son los huicholes y los mexicaneros (que'l so orixe desconocer y el so llinguaxe ye'l náhuatl).El 67% de la población vive en zones urbanes, per debaxo del 76% de la media nacional. Los problemes que la migración rural a zones urbanes causa ye unu de les temes más importantes pal gobiernu de Durango, debíu a la crecedera de la demanda de servicios públicos, ente otros

== Población ==
Según los datos que refundió la encuesta realizada pol [[Institutu Nacional d'Estadística y Xeografía]] (INEGI) con fecha censal del [[15 de marzu]] de [[2015]], l'estáu de Durango cuntaba hasta esi añu con un total de 1 754 754 habitantes, de dicha cantidá, 860 382 yeren homes y 894 372 yeren muyeres.&lt;ref name=&quot;ITER&quot; /&gt; La tasa de crecedera añal pa la entidá mientres el periodu 2010-2015 foi del 1,6% la so población absoluta ye de 1,754,754 y la so población relativa ye de 14 persones cada km.&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.inegi.org.mx/sistemes/sisept/Default.aspx?t=mdemo09&amp;s=est&amp;c=17511
 |editor = Institutu Nacional d'Estadística y Geografía
 |títulu = Tasa de crecedera media añal de la población por entidá federativa, 1990 a 2010
 |añu = 2010 |fechaaccesu=5 de marzu de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110420205746/http://www.inegi.org.mx/sistemes/sisept/Default.aspx?t=mdemo09&amp;s=est&amp;c=17511 |fechaarchivu=20 d'abril de 2011
}}&lt;/ref&gt;

&lt;gallery&gt;
Ficheru:Panoramica plaza de armas Durango.jpg|Durango
Ficheru:Sunsetgp.JPG|Gómez Palacio
Ficheru:Plaza de armas de lerdo.JPG|Plaza d'armes de Lerdo
Ficheru:Puente Baluarte, carretera Durango-Mazatlán.jpg|Pueblu Nuevu
&lt;/gallery&gt;

=== Ciudaes más poblaes ===
{|class=&quot;infobox&quot; style=&quot;text-align:center; width:97%; margin-right:10px; font-size:90%&quot;
! align=center colspan=11 style=&quot;background:#f5f5f5;&quot;|Ciudaes y llocalidaes más poblaes (2010)&lt;ref name=&quot;INEGI&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.inegi.org.mx/sistemes/consulta_resultaos/iter2010.aspx?c=27329&amp;s=est |títulu=Principales resultaos per llocalidá 2010 (ITER) |añu=2010 |autor=Institutu Nacional d'Estadística y Xeografía}}&lt;/ref&gt;
|-
! rowspan=13 width:100|&lt;br /&gt;
! align=center style=&quot;background:#f5f5f5;&quot;|
! align=center style=&quot;background:#f5f5f5;&quot;|Ciudá / Llocalidá
!align=center style=&quot;background:#f5f5f5;&quot;|Conceyu
!align=center style=&quot;background:#f5f5f5;&quot; colspan=&quot;2&quot;|Población
| align=center style=&quot;background:#f5f5f5;&quot;|
! align=center style=&quot;background:#f5f5f5;&quot;|Ciudá / Llocalidá
!align=center style=&quot;background:#f5f5f5;&quot;|Conceyu
!align=center style=&quot;background:#f5f5f5;&quot;|Población
! rowspan=13|&lt;br /&gt;
|-
|align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;| 1 ||align=left| [[Victoria de Durango|Durango]] ||align=left| [[Conceyu de Durango|Durango]] ||align=right| 518,709 || &amp;nbsp; ||align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;| 8 ||align=left| [[Canatlán (conceyu)|Canatlán]] ||align=left| [[Canatlán (conceyu)|Canatlán]] ||align=right| 11,495
|-
|align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;| 2 ||align=left| [[Gómez Palacio]] ||align=left| [[Gómez Palacio (conceyu)|Gómez Palacio]] ||align=right| 257,352 || &amp;nbsp; ||align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;| 9 ||align=left| [[Nuevu Ideal]] ||align=left| [[Nuevu Ideal]] ||align=right| 10,876
|-
|align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;| 3 ||align=left| [[Ciudá Lerdo]] ||align=left| [[Lerdo (conceyu)|Lerdo]] ||align=right| 79,669 || &amp;nbsp; ||align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;| 10||align=left| [[Villa Unión (Durango)|Villa Unión]] ||align=left| [[Poanas]] ||align=right| 10,753
|-
|align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;| 4 ||align=left| [[Santiago Papasquiaro]] ||align=left| [[Santiago Papasquiaro]] ||align=right| 26,121 || &amp;nbsp; ||align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;| 11 ||align=left| [[Cuencamé]] ||align=left| [[Cuencamé]] ||align=right| 9,848
|-
|align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;| 5 ||align=left| [[El Saltu (Durango)|El Saltu]] ||align=left| [[Conceyu de Pueblu Nuevu (Durango)|Pueblu Nuevu]] ||align=right| 24,241 || &amp;nbsp; ||align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;| 12 ||align=left| [[Tlahualilo de Zaragoza|Tlahualilo]] ||align=left| [[Tlahualilo de Zaragoza|Tlahualilo]] ||align=right| 9,517
|-
|align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;| 6 ||align=left| [[Guadalupe Victoria (Durango)|Guadalupe Victoria]] ||align=left| [[Guadalupe Victoria (Durango)|Guadalupe Victoria]] ||align=right| 16,506 || &amp;nbsp; ||align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;| 13 ||align=left| [[Bermejillo]] ||align=left| [[Mapimí (conceyu)|Mapimí]] ||align=right| 9,149
|-
|align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;| 7 ||align=left| [[Vicente Guerrero (Durango)|Vicente Guerrero]] ||align=left| [[Vicente Guerrero (Durango)|Vicente Guerrero]] ||align=right| 15,982 || &amp;nbsp; ||align=center style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;| 14 ||align=left| [[Nazarenu (Durango)|Nazarenu]] ||align=left| [[Lerdo (conceyu)|Lerdo]] ||align=right| 7,515
|}
{{clear}}

=== Conceyos más poblaos ===
{| {{tablaguapa}} style=&quot;margin:0 auto&quot;
| align=center colspan=6| '''Los 10 conceyos más poblaos (2010)'''&lt;ref name=&quot;INEGI&quot;/&gt;
|- bgcolor=#efefef align=center
|'''Posición'''||'''Conceyu''' || '''Cabecera Municipal''' ||'''Población'''
|-
| 1 || [[Conceyu de Durango|Durango]] || [[Victoria de Durango|Durango]] || 582,267
|-
| 2 || [[Gómez Palacio (conceyu)|Gómez Palacio]] || [[Gómez Palacio]] || 327,985
|-
| 3 || [[Lerdo (conceyu)|Lerdo]] || [[Ciudá Lerdo]] || 141,043
|-
| 4 || [[Conceyu de Pueblu Nuevu (Durango)|Pueblu Nuevu]] || [[El Saltu (Durango)|El Saltu]] || 49,162
|-
| 5 || [[Santiago Papasquiaro]] || [[Santiago Papasquiaro]] || 44,966
|-
| 6 || [[Guadalupe Victoria (Durango)|Guadalupe Victoria]] || [[Guadalupe Victoria (Durango)|Guadalupe Victoria]] || 34,052
|-
| 7 || [[Cuencamé]] || [[Cuencamé]] || 33,664
|-
| 8 || [[Mezquital (conceyu)|Mezquital]] || [[San Francisco del Mezquital|Mezquital]] || 33,396
|-
| 9 || [[Canatlán (conceyu)|Canatlán]] || [[Canatlán (conceyu)|Canatlán]] || 31,401
|-
| 10 || [[Tamazula de Victoria|Tamazula]] || [[Tamazula de Victoria|Tamazula]] || 26,368
|}

== Grupos étnicos ==
De los 65 grupos étnicos qu'hai en Méxicu, nel actual territoriu duranguense conviven 5 etnies: [[Tepehuanes]], [[Mexicaneros]] o [[Náhuatl]], [[Huicholes]], [[Coras]] y [[Tarahumaras]] o [[Rarámuris]]. Los [[Inmigración de menonites en Méxicu|menonites]] son otru importante grupu étnicu alóctono que mora nel estáu dende cuasi un sieglu d'aportar a Méxicu.

Anguaño, la población indíxena nel Estáu de Durango ye d'aprosimao 29 mil persones, que'l so grupu mayoritariu ye'l tepehuano, siguíu nuna proporción inferior al 10 per cientu al respective del so númberu, polos [[Huicholes]], Los [[Coras]], Los [[Mexicaneros]] [[Náhuatl]] y Los [[Tarahumaras]]. L'atención educativa a la población indíxena concentróse na Rexón Sur del Estáu, por aciu un serviciu educativu regular, con enfoque intercultural billingüe, en 186 llocalidaes y cientos de microlocalidades con servicios alternativos. En 345 escueles, 612 maestros atienden a 11,025 alumnos en servicios regulares. El 7.0 per cientu de los alumnos indíxenes cursen la educación inicial, el 8.0 la preescolar, el 64.4 la primaria, el 16.5 la secundaria, principalmente na modalidá de telesecundaria, el 4.0 la media cimera y menos del unu per cientu la educación cimera; sicasí, inda esisten más de 1,642 neños y mozos indíxenes, de 5 a 14 años d'edá, que nun asisten a la escuela. (Secretaría d'Educación, 2007)

=== Creencies y relixones ===
[[Ficheru:Catedral durango day.jpg|miniatura|200px|left|Catedral basílica de [[Victoria de Durango]].]]
En Durango, la confesión de fe de mayor práutica y representación ye'l [[catolicismu]], Durango ta estremáu en diócesis y parroquies según les árees llingüísticu y xeográficu que conformen a la entidá. 
[[Ficheru:Iglesiaguadalupegp.jpg|miniaturadeimagen|left|Parroquia de Guadalupe en [[Gómez Palacio]].]]

== Educación ==
[[Ficheru:Universidad Juárez - Durango.JPG|miniatura|150px|La [[Universidá Juárez del Estáu de Durango]].]]
[[Ficheru:Instituto Tecnologico de Durango.jpg|miniatura|200px|El [[Institutu Teunolóxicu de Durango]].]]
Hacia l'añu de 1938 cola so incorporación na Universidá de Méxicu, adopta'l lema &quot;Pola mio Raza va falar l'espíritu&quot;, el so escudu actual, y en forma non oficial la influencia de los colores azul y oru, elementos toos de la Universidá Nacional Autónoma de Méxicu, a la cual, como se dixo, ta incorporada la UJED.

A principios del añu de 1957 l'Institutu Juárez solo cuntaba nel so haber coles Escueles de Derechu, Preparatoria, Comercial Práutica, Enfermería, Música y Pintura. El 21 de marzu de 1957 el Gobernador del Estáu, el Lic. Francisco González de la Vega, publicó un decretu pol cual, l'Institutu Juárez alzar a la categoría d'Universidá, llamándose dende entós Universidá Juárez del Estáu de Durango.

Dellos factores que determinaron el cambéu d'Institutu Juárez a Universidá, fueron: la necesidá del Estáu de promover la producción socioeconómica, según evitar la fuga de celebros escontra otros estaos más desenvueltos, llogrando asina un mayor enraigono de los profesionistas nel estáu.

Col rangu d'Universidá creáronse les Escueles de Medicina, Contadoría y Alministración, y la de Medicina Veterinaria, colo que s'abrir a nuevos campos del saber y a oficios científicos coles qu'entá nun se tenía contautu.

En 1948, cuando se funda la educación teunolóxica en Méxicu al traviés de la Direición Xeneral d'Institutos Teunolóxicos (DGIT) naz el [[Institutu Teunolóxicu de Durango]] siendo una institución d'educación cimera dientro del estáu como miembru del sistema d'enseñanza pública de la SEP. Desempeñó un papel bien importante por más de mediu sieglu ente la sociedá duranguense de la que formó profesionistas de munches árees de la inxeniería y dalgunes de les humanidaes como l'alministración y l'arquiteutura.

La Unidá d'Educación a Distancia, ye una Unidá Académica del Institutu Teunolóxicu de Durango, puesta n'operación nel añu 2002, con sofitu del Gobiernu del Estáu, Gobiernu Federal y nel so momentu la Direición Xeneral d'Institutos Teunolóxicos, güei Sistema Nacional d'Educación Cimera Teunolóxica. 
[[Ficheru:Uadlaguna.JPG|miniaturadeimagen|Universidá Autónoma de Durango, campus llaguna en [[Gómez Palacio]].]]

== Cultura ==
{{referencies|t=20121030}}
Durango ye trubiecu de diversos músicos destacaos como Antonio Alvarado, Joaquín Amparán, Melquiades Campos, Pedro Michaca y [[Montés Revueltes]] del cual lleva'l nome nel mes d'ochobre'l Festival Revueltes como homenaxe a la gran familia d'artistes Revueltes.

Unu de los espectáculos más apreciaos polos habitantes de Durango ye &quot;[[Kicham]]&quot;, presentáu pola [[Compañía Korían]] y empobináu pola profesora Elia María Morelos Favela, qu'integra a más de 100 actores n'escena y presenta la so temporada d'estrenu cada añu nel mes de xunu, siempres con temes distintes, pero toos sobre cultura durangueña.

[[Ficheru:Museo del Cine - Victoria de Durango.jpg|miniatura|200px|Muséu de la cinematografía en [[Victoria de Durango]].]]

=== Durango &quot;Tierra del Cine&quot; ===
Durango reconozse como Tierra del Cine por ser equí onde John Wayne filmó cientos de películes; por ser, amás, una tierra única onde'l clima ufierta una diversidá bien amplia d'escenarios atanantes, pos nunos intres el clima puede ser lluviosu o desaxeradamente caliente. Durango ufierta la escenografía natural perfecta pa l'ambientación de les películes del Vieyu Oeste

== Medios de comunicación ==
Les carreteres principales que crucien l'estáu son: la carretera panamericana, , autopista Durango/Gómez Palacio, supercarretera Durango-Mazatlán cola que se coneuta'l corredor interoceánico Mazatlán-Matamoros nesta carretera atopa'l ponte &quot;El Baluarte&quot; que ye'l que coneuta Sinaloa con Durango y reconocíu pol [[Récor Guiness]] como la ponte atirantada más altu del mundu, tamién la carretera Durango-Fresnillo, Durango-Tepic, Durango-Guadalaxara. Amás, l'estáu cunta con 24 radiodifusoras y siete televisoras.

Nel mes d'[[ochobre]] llevar a cabu'l Festival Internacional Revueltes cola realización de 15 díes d'eventos culturales.

Nel mes de xunetu celebren les fiestes de la ciudá y llévense a cabu con tola tradicionalidad del Estáu. Dientro d'esta celebración realicen eventos de too tipu sobremanera culturales y d'entretenimientu. Créase una esposición ganadera dientro de la cortil ferial. Amás ye bona plataforma pa los empresarios duranguenses pa dar a conocer los sos productos y/o servicios.

'''TV en Durango:'''
* XHDB-TVX Canal 7 Tv Azteca Durango, Dgo. 
* XHDI-TV Canal 5 Televisa Durango, Dgo.
*[[XHMTDU-TDT]], canal 6.1 [[Multimedios Televisión]] Durango,Dgo. 
* 
* SISTEMA Coloriáu Televisión Durango, Dgo.
* XHDUH-TV Canal 22 Televisa Durango, Dgo. 
* XHA-TV Canal 10 Televisa Durango, Dgo. 
* XHND-TV Canal 12 Televisa Durango, Dgo. 
* XHDRG-TV Canal 2 Tv Azteca Durango, Dgo. 
* XHPAP-TV Canal 4 Tv Azteca Santiago Papasquiaro, Dgo. 
* XHTOB-TV Canal 41 Televisa Cd. Lerdo, Dgo. 
* XELN-TV Canal 3 Televisa Cd. Lerdo, Dgo. 
* XHO-TV Canal 12 Televisa Cd. Lerdo, Dgo. 
* XHVEL-TV Canal 7 Tv Azteca Cuéncame, Dgo.
* XHGZP-TV Canal 6 Tv Azteca Gómez Palacio, Dgo. 
* XHGDP-TV Canal 13 Tv Azteca Gómez Palacio, Dgo.
* [[XHOAH-TDT]] Canal 6.1 [[Multimedios Televisión]] Gómez palaciu, Dgo
* XHDI-TV Canal 6 Televisa Los Remedios, Dgo. 
* XHDUH-TV Canal 21 Televisa Los Remedios, Dgo. 
* SISTEMA PCTV Santiago Papasquiaro, Dgo. 
* XHA TV Canal 19 Televisa Durango, Dgo.
N'etapa d'instalación*.

== Deportes ==
{| {{tablaguapa}}
|- style=&quot;background:#efefef;&quot;
! '''Equipu''' !! '''Deporte''' !! '''Lliga''' !! '''Estadiu'''
|-
| [[Alacranes de Durango]] || [[Fútbol]] || [[Segunda División de Méxicu]] || [[Estadiu Francisco Zarco]], [[Victoria de Durango]], Dgo.
|-
| [[Leñadores de Durango]] || [[Baloncestu]] || [[Lliga Nacional de Baloncestu Profesional]] || [[Auditoriu del Pueblo]], [[Victoria de Durango]], Dgo.
|-
| [[Generales de Durango]] || [[Béisbol]] || [[Lliga Mexicana de Béisbol]] || [[Estadiu Francisco Villa (Durango)|Estadiu Francisco Villa]], [[Victoria de Durango]], Dgo.
|-
| [[Burros Blancos ITD]] || [[Fútbol americanu]] || Conferencia C. Oloscoaga de la Conferencia Norte || [[Roberto Herrera Campa &quot;El July&quot;]], [[Victoria de Durango]], Dgo.
|-
|[[Centuriones de Durango]] || [[Fútbol americanu]] || [[Liga AFAS Master]] || [[Polideportivu Durango]], [[Victoria de Durango]], Dgo.
|-
|}

== Personaxes destacaos ==
* [[José Guadalupe Esparda]], vocalista de [[Grupu Broncu]]
* [[Guadalupe Victoria]], primer presidente de Méxicu 
* [[Francisco Villa]], &quot;El Centauru del Norte&quot; Caudiellu de la Revolución mexicana 
* [[Ralph O'Neill]], militar de [[Fuercia Aérea Mexicana]] en 1920 a 1925 
* [[Domingo Arrieta Lleón]], revolucionariu 
* [[Francisco Zarco]], periodista 
* [[Montés Revueltes]], músicu 
* [[Norberto Rivera Carrera]], arzobispu primáu de Méxicu 
* [[Atanacio G. Saravia]], historiador
* [[Benignu Montoya Muñoz]], arquiteutu, escultor y pintor
* [[Dolores del Río]], actriz
* [[Fermín Revueltes]], pintor
* [[Marcos Witt]], Cantante cristianu 
* [[Francisco Gómez Palacio y Bravo]], escritor y políticu
* [[Francisco González de la Vega]], xurista 
* [[Francisco Sarabia Tinoco]], capitán piloto aviador, pioneru de l'Aviación Mexicano y volador del [[Conquistador]] [[del]] [[Cielu]]
* [[José Revueltes]], escritor
* [[Juan Bautista Ceballos]], presidente interín de Méxicu 
* [[Ricardo Capo]], músicu 
* [[Ramón Novarro]], primer actor mexicanu de cine mudu en Hollywood
* [[Leticia Salazar Castañeda]], escritora 
* [[Fanny Anitúa]], cantante d'ópera, contraltu.
* [[Andrea Palma (actriz)|Andrea Palma]], actriz 
* [[Carlos Graef Fernández]], físicu y matemáticu.
* [[Francisco Montoya de la Cruz]], muralista y escultor. Fundador de la Escuela de Pintura, Escultures y artesaníes.
* [[Nellie Campobello]] , novelista, baillarina, coreógrafa y poeta.

== Allugamientu xeográficu ==
{{Allugamientu xeográficu |
Noroeste = [[Chihuahua]] 
| Norte = [[Chihuahua]]
| Nordeste = [[Coahuila de Zaragoza|Coahuila]]
| Oeste = [[Sinaloa]]
| Centru = Durango
| Este = [[Coahuila de Zaragoza|Coahuila]]
| Suroeste = [[Nayarit]]
| Sur = [[Nayarit]]
| Sureste = [[Zacatecas]]
}}

== Ver tamién ==
* [[Organización territorial de Méxicu]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commons|Durango}}
* [http://www.durango.gob.mx Gobierno del Estáu de Durango] — sitio web oficial
* [https://web.archive.org/web/20061205022838/http://e-local.gob.mx/work/templates/enciclo/durango/ Enciclopedia de los Conceyos de Méxicu ]
* [http://www.consulado.gob.es Consuláu d'España, Xurisdicción: Coahuila y Contorna Lagunera de Durango]

{{Tradubot|Durango}}
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Estaos de Méxicu]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>mma75lyv44m6hikob5tamn6wm36lokr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Escándalu d'emisiones contaminantes de vehículos Volkswagen</title>
    <ns>0</ns>
    <id>150591</id>
    <revision>
      <id>3714293</id>
      <parentid>3689143</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:14:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25333" xml:space="preserve">{{ficha xenérica}}
En setiembre de 2015 salió a la lluz que [[Volkswagen]] instalara illegalmente un [[software]] pa camudar les resultaos de los controles téunicos d'emisiones contaminantes en 11 millones d'automóviles con [[motor diésel]], vendíos ente 2009 y 2015. Como resultáu d'esti fraude, los sos motores superaren con ésitu los estándares de l'[[Axencia de Proteición Ambiental (Estaos Xuníos)|Axencia de Proteición Ambiental d'Estaos Xuníos]] (EPA). 
Los vehículos implicaos emiten hasta 40 vegaes la llende llegal d'[[óxidos de nitróxenu]] en condicionies reales.

N'ochobre de 2016 Volkswagen apautó coles autoridaes d'Estaos Xuníos pagar 17&amp;nbsp;500 millones de USD como compensación a los propietarios de los vehículos afeutaos y a los concesionarios.
N'[[Estaos Xuníos]] tendrá de pagar al [[Departamentu de Xusticia]] una [[multa]] de 4&amp;nbsp;300 millones de USD (4&amp;nbsp;100 millones d'[[euru|euros]]).&lt;ref name=&quot;EP1&quot;&gt;{{cita web
|nome = Sandro Pozzi
|enllaceautor = elpais.com
|títulu = Volkswagen alcuerda una multa de 4.100 millones en EE UU pol fraude de les emisiones
|añu = 2017
|url = http://economia.elpais.com/economia/2017/01/06/actualidad/1483733819_352057.html
|fechaaccesu = 2017
}}&lt;/ref&gt;

== Acusación ==
La EPA acusa a Volkswagen d'introducir un software nos motores diésel de los sos automóviles pa pasar les pruebes d'emisiones y de ''[[smog]]'' en [[California]] y otros estaos, cuando en condiciones reales taben emitiendo un nivel d'óxidos de nitróxenu (NON&lt;sub&gt;x&lt;/sub&gt;) enforma mayor que'l dexáu pola llei y los convenios internacionales.

El 18 de setiembre de 2015 la EPA echó voz de a Volkswagen la violación de la 'Llei del aire llimpio' (''Clean Air Act'') alegando que los motores diésel de cuatro cilindro de Volkswagen y Audi de los modelos de los años dende 2009 a 2015 incluyíen un sofisticáu ''software'' que detectaba'l momentu nel que'l vehículu taba siendo sometíu a pruebes d'emisiones oficiales y entós camudaba los controles del motor pa embrivir les emisiones mientres la prueba. Eso tenía como resultáu que los vehículos que pasaben les pruebes nel llaboratoriu o na inspeición de vehículos emitíen dempués mientres el so funcionamientu normal óxidos de nitróxenu (NON&lt;sub&gt;x&lt;/sub&gt;) hasta 40 vegaes más que'l nivel llexisláu.
El software usáu por Volkswagen ye un dispositivu pa engañar (''defeat device'') según la definición de la ''Clean Air Act''.&lt;ref name=&quot;EPA18&quot;&gt;{{Cita web |url=http://yosemite.epa.gov/opa/admpress.nsf/6424ac1caa800aab85257359003f5337/dfc8y33b5ab162b985257ec40057813b!OpenDocument |títulu=EPA, California Notify Volkswagen of Clean Air Act Violations / Carmaker allegedly used software that circumvents emissions testing for certain air pollutants |fechaaccesu=30 de setiembre de 2015 |apellíu= |nome= |enllaceautor= |fecha= |formatu= |obra= |editor=EPA |editorial= |allugamientu= |idioma=inglés |cita= }}&lt;/ref&gt;

Volkswagen instaló un ''software'' illegal pa engañar mientres les midíes de gases contaminantes en 11 millones de vehículos diésel en tol mundu.&lt;ref name=&quot;Diariu27&quot;/&gt;
La EPA calculó que la so denuncia afectaba a 482&amp;nbsp;000 coches diésel vendíos nos Estaos Xuníos dende 2008.&lt;ref name=&quot;EPA18&quot;/&gt;

== Descubrimientu ==
Hacia l'añu 1998 la ''West Virginia University'' participó na creación de la teunoloxía pa midir les emisiones de los vehículos mientres el so funcionamientu en carretera.&lt;ref name=&quot;Independent&quot;/&gt;

A finales de 2012 la organización ensin ánimu d'arriquecimientu ''International Council on Clean Transportation'' (ICCT) encargó a la ''West Virginia University'' 50&amp;nbsp;000 USD pa realizar un estudiu sobre les discrepancies de les emisiones de vehículos diésel en conducción real&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.eenews.net/assets/2015/09/21/document_cw_02.pdf|títulu=In-Use Emissions Testing of Light-Duty Diesel Vehicles in the United States|date=15 de mayu de 2014|fechaaccesu=22 de setiembre de 2015}}&lt;/ref&gt;. Estudiaron les emisiones de tres vehículos diésel: [[Volkswagen Passat|VW Passat]], [[Volkswagen Jetta|VW Jetta]] (VW Vento n'Arxentina) y [[BMW X5]].
Daniel Carder y el so equipu, formáu por un profesor d'investigación, dos llicenciaos y un miembru de la facultá, realizaron les pruebes de carretera pela redolada de Los Angeles, la Mariña Oeste y Seattle. L'estudiu terminar en mayu de 2013 y foi acotáu pola EPA (''U.S. Environmental Protection Agency'') y CARB (''California Air Resources Board'').&lt;ref name=&quot;Independent&quot;/&gt;&lt;ref&gt; {{cita web |url=https://www.elmundo.es/economia/2015/09/22/56017aeeca4741ab798b45a1.html |títulu=Un profesor d'universidá y una ONG desataparon l'escándalu de Volkswagen |fechaaccesu= 25 d'ochobre de 2015|apellíu=Villaécija |nome=R. |fecha=22 de setiembre de 2015 |editorial=Unidá Editorial Información Xeneral S.L.O. |idioma=español}} &lt;/ref&gt;

L'inxenieru valencianu Vicente Franco doctorar pola [[Universidá Jaime I|Universidá de Castellón]] (UJI) cola tesis ''Los equipos de midida de gases contaminantes en continuu'', so la direición de Rosario Vidal, catedrática de Proyeutos d'Inxeniería de la UJI. Vicente Franco incorporar en 2013 al equipu d'investigación del ICCT n'Europa y trabayaba na so sede allugada en Berlín.
En mayu de 2013 formó parte del equipu que dirixó la investigación realizada pol ICCT en collaboración cola universidá de ''West Virginia'' pa estudiar les diferencies ente les emisiones de los vehículos diésel n'EE.XX. y n'Europa,&lt;ref name=&quot;Independent&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.independent.co.uk/news/business/news/volkswagen-emissions-meet-the-the-man-who-accidentally-discovered-the-scandal-10515626.html |títulu=Volkswagen emissions: Meet the the man who accidentally discovered the scandal |fechaaccesu=27 de setiembre de 2015 |apellíu=Morgan |nome=David |enllaceautor= |fecha=24 de setiembre de 2015 |formatu= |obra= |editor=The Independent |editorial= |allugamientu= |idioma=inglés |cita= }}&lt;/ref&gt;
Afayaron que les emisiones d'óxidu de nitróxenu nos coches de Volkswagen probaos multiplicaben ente 10 y 35 vegaes les rexistraos nel llaboratoriu mientres la prueba d'homologación.&lt;ref name=&quot;Independent&quot;/&gt;
Les resultaos comunicar en mayu de 2013 a la EPA, que realizó más estudios y desatapó l'escándalu en setiembre de 2015.

En 2015 Vicente Franco y Rosario Vidal declararon que la llexislación sobre emisión d'óxidos de nitróxenu, gases perxudiciales pa la salú, nos coches diésel ''ye muncho más laxa n'Europa que n'Estaos Xuníos'' y llamentaron la falta d'una axencia europea con atribuciones equiparables a l'axencia medioambiental estauxunidense (EPA), ''que ye la que desatapó les males práutiques de Volkswagen''.&lt;ref name=&quot;ElPaís24&quot;/&gt;

==Trampa==

Una investigación interna de VW concluyó que dende 2005 un grupu d'inxenieros de la empresa, al nun llograr una solución téunica a tiempu y en presupuestu pa superar los controles d'emisiones d'óxidos de nitróxenu establecíos n'Estaos Xuníos, produció un software que manipoliaba les resultaos al detectar les condiciones de realización d'una prueba. Más tarde, la empresa llogró solucionar el problema ingenieril, pero optó por caltener l'usu del software. Poro, nun se trató d'un error sinón d'una cadena d'actos erróneos que nun foi atayada col pasu del tiempu.&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://phys.org/news/2015-12-vw-staff-began.html|títulu=VW staff began working on cheat in 2005 to crack US market|idioma=inglés|fecha=12 d'avientu de 2015|fechaaccesu=10 d'avientu de 2015|autor=David Rising y Kerstin Sopke|editor= The Associated Press}}&lt;/ref&gt;

==Datos de la WVU==
La ''West Virginia University'' (WVU) presentó'l 15 de mayu de 2014 un estudiu d'emisiones en tres vehículos, de los que dos superaben llargamente les llendes vixentes n'Estaos Xuníos y n'Europa.
{| {{tablaguapa}}
|+ Midíes de NON&lt;sub&gt;x&lt;/sub&gt; del VW Passat y Jetta&lt;ref name=&quot;WVU study&quot;&gt;{{cita web |url=http://www.eenews.net/assets/2015/09/21/document_cw_02.pdf |títulu=In-Use Emissions Testing of Light-Duty Diesel Vehicles in the United States |nome1=Gregory J. |apellíu1=Thompson |nome2=Daniel K. |apellíu2=Carder |nome3=Marc C. |apellíu3=Besch |nome4=Arvind |apellíu4=Thiruvengadam |nome5=Hemanth K. |apellíu5=Kappanna |editor=WVU Center for Alternative Fuels, Engines, and Emissions |fecha=15 de mayu de 2014|fechaaccesu=9 de xunu de 2017 |format=PDF}}&lt;/ref&gt; &lt;small&gt;Ver nota&lt;/small&gt;
! rowspan=2 | Coche
!colspan=3 | EPA (Estaos Xuníos)
! colspan=2 | Euru5
! colspan=2 | Euru6
! rowspan=2 | Comentariu
|-
! Llende || Dinamómetru || &lt;small&gt;Midida&lt;br/&gt;West Virginia University|WVU&lt;/small&gt;
! Llende || &lt;small&gt;Midida&lt;br/&gt;2011 &lt;/small&gt;
! Llende || &lt;small&gt;Midida&lt;br/&gt;201x &lt;/small&gt;
|-
|Vehículu A [Volkswagen
Jetta&lt;ref name=&quot;ericjaffe&quot;&gt;{{cita web|url=http://www.citylab.com/crime/2015/09/the-study-that-brought-down-volkswagen/407149/|títulu=The West Virginia Study That Started the Volkswagen Scandal – CityLab|nome=Eric |apellíu=Jaffe|obra=CityLab|fechaaccesu=27 d'ochobre de 2015}}&lt;/ref&gt;]
|| 0.043 g/km || style=&quot;background: lightgreen&quot;| 0.022 g/km || style=&quot;background: pink&quot;| 0.61–1.5 g/km || 0.18 g/km&lt;ref name=eurlex715&gt;[http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2007:171:0001:0016:EN:PDF REGULATION (EC) Non 715/2007 OF THE EUROPEAN PARLIAMENT AND OF THE COUNCIL] of 20 June 2007. Articles 3, 5, 13 on pages 5–9&lt;/ref&gt; || 0.62 ± 0.19 g/km&lt;ref name=weiss2011&gt;[http://ec.europa.eu/clima/policies/transport/vehicles/docs/2011_pems_jrc_62639_en.pdf Analyzing on-road emissions of light-duty vehicles with Portable Emission Measurement Systems (PEMS)] {{Wayback|url=http://ec.europa.eu/clima/policies/transport/vehicles/docs/2011_pems_jrc_62639_en.pdf |date=20131030021054 }}, Weiss, M., Bonnel, P., Hummel, R., Manfredi, O., Colombo, R., Lanappe, G., Le Lijour, P., and Sculati, M., JRC Scientific and Technical Reports, EUR 24697 EN, (2011).&lt;/ref&gt; || 0.08 g/km&lt;ref name=eurlex715/&gt; || ||Trampa de NON&lt;sub&gt;x&lt;/sub&gt; (LNT)
|-
|Vehículu B
[Volkswagen Passat&lt;ref name=&quot;ericjaffe&quot;/&gt;]
|| 0.043 g/km || style=&quot;background: lightgreen&quot;| 0.016 g/km || style=&quot;background: pink&quot;| 0.34–0.67 g/km || || 0.62 ± 0.19 g/km || || || Amenorgamientu catalíticu selectiva basada n'urea (SCR)
|}
*Nota: Los modelos de los vehículos probaos reflexar ensin identificar nel estudiu orixinal.

Les emisiones de NON&lt;sub&gt;x&lt;/sub&gt; en condiciones reales superaben les llendes de la EPA ente 15 y 35 vegaes nel VW Jetta y ente 5 y 20 vegaes nel VW Passat.&lt;ref name=&quot;WVU study&quot;/&gt;

[[Ficheru:VW emisiones NOx WVU.svg|450px|Midíes de NOx en carretera d'un VW Jetta y un VW Passat realizaes pola West Virginia University nun estudiu presentáu'l 15 de mayu de 2014. El VW Jetta devasó ente 15 y 35 vegaes el límiite llegal. El VW Passat devasó ente 5 y 20 vegaes la llende llegal de 0,043 g/km.]]

== Dimisiones ==
El [[23 de setiembre]] de [[2015]], [[Martin Winterkorn]], [[direutor executivu]] de Volkswagen, dempués de pidir perdón a los sos millones de veceros, presentó'l so arrenunciu, tres 8 años de tar al mandu de la empresa, debíu al escándalu qu'afectó'l prestíu de la compañía alemana.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://es.euronews.com/2015/09/23/dimite-el presidente-de-volkswagen/ |títulu=Dimite'l presidente de Volkswagen |fechaaccesu= 25 d'ochobre de 2015 |fecha=23 de setiembre de 2015 |idioma=español}}&lt;/ref&gt;

Tres la so dimisión, la responsabilidá de la direición xeneral recayó en [[Matthias Mueller]] enantes presidente y direutor executivu de la marca [[Porsche]] (accionista mayoritariu de VW). Los oxetivos de Mueller al tomar posesión del so cargu yeren recuperar l'enfotu del públicu, ufiertar una puesta solución al problema qu'entós aquexaba a la empresa y a los veceros de la mesma, amás de reestructurar y reordenar la infraestructura por que nun volviera asoceder un fechu d'esta magnitú.

Dende setiembre de 2015 Volkswagen nun viende coches diésel n'Estaos Xuníos. A finales de 2016 confirmó qu'arrenuncia al diésel n'Estaos Xuníos.&lt;ref name=&quot;EP1&quot;/&gt; 

En declaraciones d'abril de 2017 VW dixo que va vender de nuevu modelos de la gama de 2015 n'Estaos Xuníos que fueron recuperaos, reparaos y actualizaos pa cumplir coles normes anticontaminantes. Eso si, nun s'espera que se llance dalgún modelu VW con motorización diésel antes de 2018, cuando VW decida si finalmente va reiniciar la venta de dichos vehículos, yá que tamién empecipió un compromisu col usu de motores llétricos &lt;ref&gt;https://www.motorpasion.com/industria/volkswagen-yá-puede-vender-esos coches-diesel-que-almacena-en-aparcamientos-n'estaos xuníos&lt;/ref&gt;

==Pleitos y sanciones==
A finales de setiembre de 2015 Volkswagen realizó una reserva de 6&amp;nbsp;500 millones d'euros pa faer frente a los costos del escándalu.
Solamente n'Estaos Xuníos, la multa por vehículu trucáu podría algamar unos 33&amp;nbsp;000 euros.&lt;ref name=&quot;Diariu27&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.eldiario.es/economia/Alemaña-impacto-debacle-Volskwagen-economia_0_434657196.html |títulu=Alemaña aguanta la respiración ante l'impautu del fraude de Volkswagen na so economía |fechaaccesu=27 de setiembre de 2015 |apellíu=Martínez Mas |nome=Salvador |enllaceautor= |fecha=27 de setiembre de 2015 |formatu= |obra= |editor=Eldiario.es |editorial= |ubicación= |idioma= |cita= }}&lt;/ref&gt;

N'ochobre de 2016 el xuez Charles Breyer ratificó un alcuerdu ente'l gobiernu federal d'Estaos Xuníos, el reguladores de California y los propietarios de 475&amp;nbsp;000 vehículos diésel Volkswagen pol que Volkswagen pagaría un importe de 14&amp;nbsp;700 millones de USD en rellación al trucaje de les emisiones.&lt;ref name=&quot;Reuters&quot;&gt;{{Cita web |url=http://www.reuters.com/article/us-volkswagen-emissions-idUSKCN12P22F |títulu=U.S. judge approves $14.7 billion deal in VW diesel scandal |fechaaccesu=1 d'avientu de 2016 |apellíu=Shepardson |nome=David |enllaceautor= |fecha=25 d'ochobre de 2016 |formatu= |obra= |editor=Reuters |editorial= |allugamientu= |idioma=inglés |cita= }}&lt;/ref&gt;

L'alcuerdu ordena que los coches nun pueden volver circular si nun cumplen les normatives medioambientales y tampoco pueden ser esportaos a otros países con normes menos estrictes.
Pal 30 de xunu de 2019 VW va tener qu'haber reparáu o recomprado siquier el 85% de los vehículos diésel de 2 llitros implicaos. Per cada puntu porcentual non alcanzáu tendrá de pagar 85 millones de USD a la EPA y 13,5 millones de USD a CARB.

En febreru de 2017 138&amp;nbsp;000 propietarios d'Estaos Xuníos devolvieren los sos vehículos a VW. Otros 150&amp;nbsp;000 decidieren la devolución. Solo 52&amp;nbsp;000 decidieron caltener los sos coches hasta que VW reparar.
El reguladores namái aprobaron una propuesta d'arreglu qu'afectaba a 67&amp;nbsp;000 vehículos de 2015. Los 325&amp;nbsp;000 vehículos de 2009-2014 precisaríen una bien costosa instalación d'un sistema selectivu d'amenorgamientu catalíticu qu'amás nun amenorgara les prestaciones, polo que la mayoría van ser achatarraos.&lt;ref name=&quot;Bloom2017&quot;&gt;{{Cita web |url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2017-04-10/vws-pile-up-by-thousands-awaiting-fix-or-scrap-yard-in-buyback |títulu=What Do You Do With Half a Million Rigged VWs? |fechaaccesu=9 de xunu de 2017 |apellíu=Beene |nome=Ryan |enllaceautor= |fecha=10 d'abril de 2017 |formatu= |obra= |editor=Bloomberg |editorial= |allugamientu= |idioma=inglés |cita= }}&lt;/ref&gt;

El 7 de xineru de 2017 el FBI detuvo al anterior responsable de xestión d'emisiones de VW nos Estaos Xuníos por combalechadura pa defraudar.
El 11 de xineru de 2017 VW declaróse culpable de conspirar pa defraudar al gobiernu de los Estaos Xuníos y obstrucción a una investigación federal y alcordó pagar 2800 millones de USD como multa penal y 1500 millones de USD como multes civiles. Amás 6 executivos de VW fueron imputaos.&lt;ref name=&quot;USAToday2017&quot;&gt;{{Cita web |url=https://www.usatoday.com/story/money/cars/2017/01/11/volkswagen-guo-doj-department-of-justice-settlement/96439678/ |títulu=VW pleads guilty to conspiracy, obstruction of justice; 6 execs charged |fechaaccesu=9 de xunu de 2017 |apellíu=Borney |nome=Nathan |enllaceautor= |fecha=11 de xineru de 2017 |formatu= |obra= |editor=USA Today |editorial= |allugamientu= |idioma=inglés |cita= }}&lt;/ref&gt;

Como parte del alcuerdu de la EPA y CARB con VW, ésta va instalar 2&amp;nbsp;000 millones de USD n'infraestructura de recarga llétrica n'Estaos Xuníos, de los que 800 millones van invertir en California.&lt;ref name=&quot;Electrek2017&quot;&gt;{{Cita web |url=https://electrek.co/2017/03/15/vw-ev-infrastructure-320-kw-charging-station/ |títulu=VW is installing ultra-fast 320 kW chargers in California as part of its $2 billion EV infrastructure plan |fechaaccesu=9 de xunu de 2017 |apellíu=Lambert |nome=Fred |enllaceautor= |fecha=13 de marzu de 2017 |formatu= |obra= |editor=Electrek |editorial= |allugamientu= |idioma=inglés |cita= }}&lt;/ref&gt;

== Modelos afeutaos ==
[[Ficheru:Audi Logo.jpg|thumb|90px|right|Audi]]
[[Ficheru:SEAT Logo 4.png|thumb|90px|right|Seat]]
[[Ficheru:Škoda logo from 2011.jpg|thumb|90px|right|Skoda]]
[[Ficheru:Volkswagen Logo till 1995.svg|thumb|90px|Volkswagen]]
En 2015 n'Estaos Xuníos los coches diésel supóníen un 2% del total de les ventes, y dos de cada trés coches diésel yeren Volkswagen. N'Europa'l 53% de les ventes yeren diésel, y n'España el 66%.&lt;ref name=&quot;ElPaís24&quot;&gt;{{Cita web |url=http://ccaa.elpais.com/ccaa/2015/09/24/valencia/1443091365_808066.html |títulu=Un inxenieru qu'ayudó a abrir el casu Volkswagen critica les lleis |fechaaccesu=27 de setiembre de 2015 |apellíu=Serra |nome=María Josep |enllaceautor= |fecha=24 de setiembre de 2015 |formatu= |obra= |editor=El País editorial= |ubicación= |idioma= |cita= }}&lt;/ref&gt;

Los modelos afeutaos son aquellos forníos con motores de la normativa Euru 5 ente l'añu 2009 y 2015, con códigu HALA189, y afecten a los 1.6 TDI ente 75CV y 105CV, a los 2.0 TDI ente 84CV y 184CV y posiblemente al 3.0 V6 TDI.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://periodismodelmotor.com/motores-coches-afeutaos-escandalo-volkswagen/105917 |títulu=La llista de motores afeutaos pol escándalu VW ampliar col 1.2 TDI |fechaaccesu= 25 d'ochobre de 2015 |apellíu=de Haro|nome=Nacho |fecha=6 d'ochobre de 2015 |idioma=español}}&lt;/ref&gt;
{|
|- style=&quot;vertical-align: top;&quot;
|'''[[Audi]]'''
* [[Audi A1]]
* [[Audi A3]]
* [[Audi A4]]
* [[Audi A5]]
* [[Audi A6]]
* [[Audi A7]] (solo EE.XX.)
* [[Audi A8]] (solo EE.XX.)
* [[Audi Q3]]
* [[Audi Q5]]
* [[Audi Q7]] (solo EE.XX.)
* [[Audi TT]]

|&amp;nbsp;'''[[SEAT]]'''
* [[SEAT Alhambra]]
* [[SEAT Exeo]]
* [[SEAT Ibiza]]
* [[SEAT Lleón]]
* [[SEAT Toledo]]
* [[SEAT Altea]]/Altea XL

|&amp;nbsp;'''[[Škoda]]'''
* [[Škoda Fabia]]
* [[Škoda Octavia]]
* [[Škoda Rapid]]/Spaceback
* [[Škoda Yeti]]
* [[Škoda Scout]]
* [[Škoda Roomster]]
* [[Škoda Superb]]

|&amp;nbsp;'''[[VW]]'''
* [[Volkswagen Polo]]
* [[Volkswagen Golf]]
* [[Volkswagen Touran]]
* [[Volkswagen Passat]]/[[Volkswagen Passat CC|Passat CC]]
* [[Volkswagen Scirocco]]
* [[Volkswagen Tiguan]]
* [[Volkswagen Jetta]]
* [[Volkswagen Transporter]] (T5)
* [[Volkswagen Sharan]]
* [[Volkswagen Amarok]]
* [[Volkswagen beetle]]
* [[Volkswagen Caddy]]
* [[Volkswagen Eos]]
* [[Volkswagen Touareg]] 2014 (solo EE.XX.)

|&amp;nbsp;'''[[Porsche]]'''
* [[Porsche Cayenne]] 2015 (solo EE.XX.)
|}

N'Europa cuasi tolos casos onde'l motor viose afeutáu pol ''trucaje'' podrán iguar con una actualización direuta del software de la centralita ECU. Los motores 1.6 van riquir amás de la actualización, la instalación d'un estabilizador del fluxu d'aire p'ameyorar el procesu de combustión.&lt;ref&gt;{{cita web
|url=http://www.autopista.es/noticias-motor/articulo/calendariu-volkswagen-espana-arreglos-motores-trucaos
|títulu=Calendariu de Volkswagen n'España pa los arreglos de los motores trucaos
|autor=Miriam Montero |fecha=3
de febreru de 2016
|website=Autopista Ye |fechaaccesu=10
d'abril de 2016}}&lt;/ref&gt;

El númberu de vehículos afeutaos foi:
*Volkswagen: 5 millón
*Audi: 2,1 millones
*Skoda: 1,2 millón
*Seat: 700&amp;nbsp;000&lt;ref name=&quot;ElPaís29&quot;&gt;{{Cita web |url=http://economia.elpais.com/economia/2015/09/29/actualidad/1443524018_643862.html |títulu=Seat almite que montó 700.000 de los motores diésel investigaos |fechaaccesu=29 de setiembre de 2015 |apellíu=Cordero |nome=Dani |enllaceautor= |fecha=29 de setiembre de 2015 |formatu= |obra= |editor=El País editorial= |ubicación= |idioma= |cita= }}&lt;/ref&gt;

== Implicaciones sanitaries ==
=== Muertes ===
Un estudiu revisáu por pares (''peer-reviewed'') publicáu na revista ''Environmental Research Letters'' calculó en 59 el númberu de muertes prematures causaes pol escesu de polución producíu ente 2008 y 2015 polos vehículos trucaos nos Estaos Xuníos. La mayor parte d'estes muertes seríen debíes a les partícules fines (87%) y el restu debíu al ozonu (13%). Si dichos vehículos cumplieren la normativa dende finales de 2016 evitaríen la muerte d'otres 130 muertes prematures. El númberu bien baxu de coches diésel n'Estaos Xuníos, xuntu cola densidá de les ciudaes europees, quier dicir que la población europea ta munchos más espuesta a la contaminación xenerada pol tráficu que la norteamericana. &lt;ref&gt;{{cita noticia |nome=Adam |apellíu=Vaughan |títulu=VW emissions cheat estimated to cause 59 premature US deaths |url=https://www.theguardian.com/environment/2015/oct/29/vw-emissions-estimated-to-cause-59-premature-us-deaths |obra=[[The Guardian]] |fecha=29 d'ochobre de 2015 |fechaaccesu=9 de xunu de 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=study2015&gt;{{cita revista |url=http://iopscience.iop.org/article/10.1088/1748-9326/10/11/114005/meta;jsessionid=CBB0DEF280F6107CE4771D4142C8BA0D.c5.iopscience.cld.iop.org |títulu=Impact of the Volkswagen emissions control defeat device on US public health |apellíu=Barrett |nome=Steven R H |journal=Environmental Research Letters |volume=10 |páxina=114005 |añu=2015 |doi=10.1088/1748-9326/10/11/114005 |fechaaccesu=9 de xunu de 2017}}&lt;/ref&gt; Según l'estudiu del International Institute for Applied Systems Analysis (IIASA),&lt;ref&gt;http://www.iiasa.ac.at/web/home/about/news/170918-diesel-nox.html&lt;/ref&gt; el fraude poles emisiones contaminantes provoca cada añu 5000 muertes n'Europa, lo que supón l'aumentu de la cifra de fallecimientos, de 5.270 a 9.830 na Xunión Europea, Noruega y Suiza.&lt;ref&gt;https://elpais.com/elpais/2017/09/18/ciencia/1505727503_033081.html&lt;/ref&gt;

===Afecciones a la salú===
Los óxidos de nitróxenu amplifiquen l'efectu de la materia particulada fina causando problemes cardiovasculares y causando la muerte de 50&amp;nbsp;000 persones al añu n'Estaos Xuníos.&lt;ref name=Borenstein&gt;{{cita noticia|url=http://bigstory.ap.org/article/a6925f0af82y44aaa1a1ed4b55d030f6/ap-analysis-dozens-deaths-likely-vw-pollution-dodge|títulu=AP analysis: Dozens of deaths likely from VW pollution dodge|nome=Seth|apellíu=Borenstein|fecha=3 d'ochobre de 2015|obra=Associated Press}}&lt;/ref&gt;

Un estudiu revisáu por pares (''peer-reviewed'') publicáu en ''Environmental Pollution'' calculó que les emisiones fraudulentas tán acomuñaes a 45&amp;nbsp;000 años de minusvalía afecha (''disability-adjusted life years'', DALYs) y unos 39&amp;nbsp;000 millones de USD pol valor de les vides perdíes.&lt;ref&gt;{{cita revista|apellíu1=Oldenkamp|nome1=Rik|títulu=Valuing the human health damage caused by the fraud of Volkswagen|revista=Environmental Pollution|añu=2016|volume=212|páxines=121–127|doi=10.1016/j.envpol.2016.01.053}}&lt;/ref&gt;

Axel Friedrich trabayó pa l'axencia medioambiental alemana equivalente a la EPA y ye cofundador del ''International Council on Clean Transportation'' foi quien afirmó:
{{cita|‘It's not just fraud — it's physical assault.‘| col2=‘Nun ye solo un fraude. Ye un ataque físicu.’}}&lt;ref&gt;{{cita noticia |url=https://www.nytimes.com/2016/06/10/business/international/volkswagen-not-alone-in-flouting-pollution-limits.html?module=Promotron&amp;region=Body&amp;action=click&amp;pgtype=article |títulu=Volkswagen Not Alone in Flouting Pollution Limits |nome=Jack |apellíu=Ewing |obra=New York Times |fecha=9 de xunu de 2016 |fechaaccesu=24 d'agostu de 2016}}&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
# [http://www.bbc.com/mundo/noticias/2015/09/150922_volkswagen_escandalo_trampa_perdíes_ac Cómo llegó Volkswagen a una de les peores crisis de la so historia - BBC Mundo]
# [http://es.euronews.com/2015/09/22/volkswagen-cai-del pedestal/ Volkswagen cai del pedestal]
# [http://es.euronews.com/2015/09/22/el presidente-de-volkswagen-pide-perdon-pero-nun fala-de-dimision/ El Presidente de Volkswagen pide perdón]
# [https://www.elmundo.es/motor/2015/09/22/56015dafca47419f798b4589.html Les Claves del Escándalu ]
# [http://www.theicct.org/ Páxina web del ICCT]
# [https://www.elmundo.es/ciencia/2015/09/22/56017933y2704y987a8b45a6.html Nota del Mundu]
# [http://www.milenio.com/estados/Moricu_Valle_produccion_Volkswagen-escandalo_Volkswagen_sofware-auto_Volkswagen_0_596340661.html Escándalu afecta a fabrica mexicana]

{{Tradubot|Escándalo de emisiones contaminantes de vehículos Volkswagen}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Escándalos]]
[[Categoría:Escándalos n'Estaos Xuníos]]
[[Categoría:Escándalos n'Alemaña]]
[[Categoría:Volkswagen]]
[[Categoría:Estándares d'emisiones]]
[[Categoría:Discutinios científicos]]</text>
      <sha1>noznjjlbmtal2aptyi4qi24gfci3nk6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Méxicu prehispánicu</title>
    <ns>0</ns>
    <id>151468</id>
    <revision>
      <id>3714348</id>
      <parentid>3714099</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:21:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="70475" xml:space="preserve">[[Ficheru:Baja California Sur.jpg|right|thumb|300px|[[Pintures rupestres de la sierra de San Francisco]] ([[Baxa California Sur]]), testimoniu cultural de los pueblos aridoamericanos.]]
[[Ficheru:WLA lacma Jar Chihuahua Mexico.jpg|300px|right|thumb|Cerámica de [[Paquimé]] ([[Chihuahua]]), correspondiente a la cultura fargatáu de Oasisamérica.]]
[[Ficheru:Colima shaft tomb dog (T Aleto).jpg|right|thumb|300px|Perrín de cerámica de la tradición clásica de [[Colima]], amuesa de los costumes y mitos funerarios de Mesoamérica.]]
'''Méxicu prehispánicu''' ye un periodu de la [[Historia de Méxicu|historia del país]] anterior a la [[Conquista de Méxicu|conquista y colonización española]] a partir de 1521. Ye necesariu esclariar que [[Méxicu]] ye un Estáu modernu que les sos fronteres fueron afitaes a mediaos del sieglu XIX. Poro, la historia mexicana de la dómina prehispánica ye la historia de los pueblos que vivieron nesi territoriu, non la historia del estáu mexicanu na dómina precolombina. 

La historia prehispánica de Méxicu empieza cola llegada d'el so primeres pobladores. Sobre'l [[poblamientu d'América]] propunxéronse numberoses hipótesis, pero la que cunta con mayor aceptación y evidencia de sofitu señala que los humanos entraron al continente al traviés de [[Beringia]] mientres la dómina de les glaciaciones. Esta teoría ta demostrada por estudios recién d'[[ADN]] basaos nos haplogrupos del cromosoma Y ([[ADN-Y]]) y los haplogrupos del ADN mitocondrial ([[ADNmt]]). La dómina en qu'esto asocedió ye motivu de bancia ente quien defenden la [[teoría del poblamientu tempranu]] y la del [[teoría del poblamientu tardíu|poblamientu tardíu]]. Nel casu de Méxicu, dellos autores quixeron ver evidencia que sofita la primera, como los afayos d'El Cedral (San Luis Potosí), a los que s'atribúi una antigüedá de 33 mil años. 

Cola llegada de los primeros habitantes empezó la [[Etapa Lítica]] —correspondiente col periodu [[paleoamericanu]]— mientres el cual los grupos humanos yeren nómades, sobrevivíen de la recueya, la cacería y la pesca y cuntaben con una teunoloxía lítica que foi ameyorándose costantemente a lo llargo de milenios. D'esta dómina data la invención del [[molcajete]], el [[metate]] y otros preseos acomuñaos al aprovechamientu de les granes; según el desenvolvimientu d'armes de [[xiles]] y [[obsidiana]] ente les que destaquen les [[puntes clovis]], que supunxeron un gran adelantu teunolóxicu pola so eficacia.

La interacción de diversos factores ambientales, sociales y culturales foi unu de los elementos que tomaron parte na diversificación de les sociedaes indíxenes que vivieron no qu'anguaño ye Méxicu. Un finxu fundamental nesti procesu foi'l descubrimientu de l'[[agricultura en Mesoamérica|agricultura]], que tuvo llugar ente los años 8000 y 2000&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C. La doma de diversos vexetales —como la calabaza (''[[Cucurbita]] sp.''), el maíz (''[[Zea mays]]''), el frijol (''[[Phaseolus vulgaris]]'') y el chile (''[[Capsicum annuum]]''), ente otros— supunxo condiciones que favorecieron la sedentarización humana nel sur del actual territoriu de Méxicu y [[América Central]].

Acordies cola propuesta de dellos antropólogos y arqueólogos como [[Julian Steward]] y [[Paul Kirchhoff]], les sociedaes prehispániques de Méxicu formen parte de trés grandes superáreas culturales. El norte de Méxicu, aprosimao hasta la llinia del [[trópicu de Cáncer]], atopábense los pueblos nómades entamaos en formaciones sociales pocu complexes. Esta gran área cultural ye llamada [[Aridoamérica]], y estiéndese escontra los [[Estaos Xuníos]] pol territoriu de [[Texas]], los [[Montes Rocosos]] y [[California]]. D'estos pueblos caltiénense escasos testimonios, pero de nenguna manera tien de pensase qu'escarecíen de cultura. 

Nel sur de Méxicu y el noroeste d'América Central desenvolvióse la civilización mesoamericana. [[Mesoamérica]] foi un mosaicu étnico y llingüístico compuestu por pueblos que compartíen delles traces culturales, ente ellos la formación estatal, l'arquiteutura monumental, la [[escritura mesoamericana|escritura]], l'usu de calendariu civil y ritual, y una economía basada na agricultura del maíz. Les cultures mesoamericanas son les meyor conocíes del Méxicu prehispánicu porque la evidencia arqueolóxica del so desenvolvimientu foi investigada más intensivamente que nel casu de les otres árees. Tómase xeneralmente como finxu inicial de la historia mesoamericana la invención de la cerámica, qu'asocedió aprosimao alredor del añu 2500 e.C. La conquista y colonización española supunxo'l fin d'esta civilización, y los pueblos mesoamericanos fueron sometíos dende entós a un procesu d'[[aculturación]] que prosigue na actualidá.

[[Oasisamérica]] ye la tercera de les superáreas culturales del Méxicu prehispánicu, formada pola progresiva sedentarización de dellos pueblos aridoamericanos nel noroeste de Méxicu y la [[Gran Cuenca]] del suroeste de los Estaos Xuníos. Los pueblos de la rexón oasisamericana tuvieron una rellación bien intensa con Mesoamérica dende dómines bien antigües, pero foi alredor del sieglu VII de la era cristiana cuando s'establecieron les comunidaes sedentaries y l'organización social complexa que les caracterizó. Los oasisamericanos tamién yeren pueblos llabradores, pero namái unos pocos cultivos fueron adomaos por ellos, ente ellos el frijol tépari (''[[Phaseolus acutifolius]]''). Un amiestu de factores ambientales adversos y la crisis social favoreció la ruina de les civilizaciones oasisamericanas, en dellos casos antes de la llegada de los españoles.

La historia de les sociedaes que vivieron nel Méxicu prehispánicu básicamente ye conocida a partir de la investigación [[Arqueoloxía|arqueolóxica]] por delles razones. De primeres, porque non tolos pueblos desenvolvieren la escritura, que ye unu de les traces qu'estremen a [[Mesoamérica]] del restu de les cultures y civilizaciones americanes. De segundes, porque cuando se retomó l'interés nos sos rexistros escritos —monumentos, cercos, códices, cerámica— escaeciérase la manera de lleelo, polo qu'hubo qu'esperar a les meyores nel campu de l'arqueoloxía, la historiografía y la llingüística pa poder interpretalos. Finalmente, porque munchos documentos indíxenes fueron destruyíos nes primeres décades dempués de la [[Conquista de Méxicu|Conquista]]. 

A los escasos rexistros documentales y los descubrimientos arqueolóxicos sumir los documentos escritos dempués de la Conquista. Estos rexistros entienden les [[Cronistes d'Indies cróniques de conquistadores y evanxelizadores]], la investigación realizada por dellos clérigos con información de persones que vivieron na dómina precolombina, la obra d'autores indíxenes qu'aprendieron a escribir nel [[alfabetu llatín]] y los códices históricos qu'emplegaron delles comunidaes indíxenes pa reclamar la posesión lexítima de les sos tierres ante'l rei d'España.

== Etapa Lítica ==
[[Ficheru:Journal.pone.0001596.g004.png|right|thumb|300px|Posibles rutes migratories de [[Beringia]] a [[América]], acordies cola hipótesis del poblamientu tardíu.]]

{{AP|Etapa Lítica}}

=== Poblamientu d'América ===
{{AP|Poblamientu d'América}}

La historia de Méxicu empieza cola llegada de los primeros seres humanos al territoriu qu'anguaño correspuende a esi estáu nacional. El momentu en qu'esto asocedió y los procesos históricos que-y asocedieron ye oxetu d'alderique. En comparanza con otres dómines de la historia prehispánica del país, les fases qu'antecedieron a les sociedaes sedentaries de Mesoamérica fueron pocu esploraes, lo que dellos autores atribúin a que l'arqueoloxía mexicana —desenvuelta nel marcu d'una rellación bien cercana al Estáu posrevolucionario&lt;ref&gt;Matos Moctezuma, 1979.&lt;/ref&gt;— concentrar dende los sos entamos a la esploración de zones de monumentos arquiteutónicos. Por esta razón, son pocos los datos y l'evidencia arqueolóxica correspondiente a esos años, y toos son motivu de discutiniu.&lt;ref&gt;Acosta Ochoa, 2007.&lt;/ref&gt;

==== Incertidume sobre l'orixe de los indíxenes americanos ====
El poblamientu de Méxicu ta indisolublemente amestáu col [[poblamientu d'América]], que tamién sigue siendo llargamente aldericáu polos especialistes. Les propuestes en redol al orixe de los pueblos amerindios estremar en dos grandes categoríes. La que cunta con mayor aceptación ye la hipótesis clovis o [[teoría del poblamientu tardíu]], por ser la que cunta con mayor evidencia de sofitu y con menos oxeciones tocantes a la so fechamiento. La teoría del poblamientu tardíu foi formulada por especialistes de les universidaes estauxunidenses, y básicamente señala que los seres humanos llegaron a América al traviés de Beringia alredor 13500 años [[antes del presente|AP]]. Dellos grupos llegaríen a desenvolver la [[cultura clovis]] —que'l so marcador más emblemáticu ye la [[punta clovis|punta del mesmu nome]], llamada en memoria del [[Clovis (Nuevu Méxicu)|sitiu epónimu]] en [[Nuevu Méxicu]]— y convertiríense nel orixe de toles [[industria lítico|industries lítiques]] indíxenes posteriores.&lt;ref&gt;Tankersley, 2004: 49-62.&lt;/ref&gt; 

L'afayu posterior d'evidencies más antigües de la presencia humana n'América xeneró un discutiniu con el defensores de la hipótesis clovis. Dende'l puntu de vista d'estos especialistes, el poblamientu d'América foi un procesu d'una antigüedá enforma mayor, como amosaben los descubrimientos en sitios d'[[América del Sur]] como [[Pedra Furada]] ([[Brasil]]) y [[Monte Verde]] ([[Chile]]), a los que s'atribuyó una antigüedá averada de 32000 y 40000 años. El casu de Monte Verde, al que los fechamientos más conservadores dan una antigüedá de 14500 años y que los sos materiales nun guarden nenguna semeyanza cola cultura clovis, sirvió como sofitu indiscutible de la [[teoría del poblamientu tardíu]] —que les sos bases son anteriores a los mesmos descubrimientos en Chile— y abrió la puerta pa la considerar seriamente rutes migratories distintes a la de la ponte de Beringia.&lt;ref&gt;Dillehay, 2004.&lt;/ref&gt;

La ruta migratoria de [[Beringia]] ye incontrovertible, anque'l momentu en que los humanos pasaron por ella sía motivu de discutiniu. Sofiten esta teoría non yá los materiales arqueolóxicos, sinón tamién la evidencia xenética y probablemente la evidencia llingüística. Magar se propunxera que los pueblos indíxenes d'América son productu de migraciones qu'asocedieron en distintos momentos de la historia,&lt;ref&gt;Hrlidcka, 1937.&lt;/ref&gt; los trabayos de [[Luigi Cavalli-Sforza]] y otros xenetistes dexaron demostrar que siquier asocedieron trés grandes movimientos migratorios dende Asia a América.&lt;ref&gt;Williams ''et al.'', 1985; Greenberg, Turner y Zegura, 1986; Cavalli-Sforza, Menozzi y Piazza, 1992.&lt;/ref&gt; El más antiguu correspuende a los [[amerindios]], que conformen el grupu de pueblos más numberosu de los indíxenes americanos. Los oríxenes d'esti grupu probablemente allúguense en La segunda folada correspuende a los pueblos de [[llingües na-dené|fala na-dené]], que s'asitiaron principalmente na rexón subártica de [[Canadá]] y llegaron en migraciones posteriores hasta l'actual territoriu de Méxicu, onde s'atopen estinguíos dende'l [[sieglu XIX]]. Les meyores na llingüística suxuren una rellación ente los pueblos de llingües na-dené colos [[llingües yeniseicas|yeniseicos]] de [[Siberia]] central, pero esta [[Llingües dené-yeniseicas|posible rellación]] inda rique más evidencia d'apoyo antes de considerase dafechu demostrada.&lt;ref&gt;Campbell, 2011.&lt;/ref&gt; La última migración asiática foi la de los [[esquimales]], qu'ocupen les mariñes d'[[Alaska]] y el [[océanu Glacial Árticu]].

Otres rutes propuestes pa la llegada de los humanos a América basar n'evidencia arqueolóxica o en camientos a partir de los afayos disponibles. La [[hipótesis solutrense]] considera una rellación formal ente la teunoloxía lítica de la [[cultura clovis]] cola teunoloxía europea del periodu [[Solutrense]] (22000-17000 AP). Sicasí, nun hai evidencia consistente qu'amuese la posibilidá d'un contautu tan ceo ente Europa y América, polo que se considera una propuesta refugada. Otra hipótesis sostién que pudo ser posible una migración escontra América del Sur dende [[Polinesia]], sofitada nes semeyances ente dellos vocablos de les llingües andines y [[llingües malayu-polinesies|malayopolinesias]] y nel afayu de restos precolombinos de pites en Chile. Anque estes hipótesis nun se refuguen ente sigo y pueden ser complementaries a la ruta de Beringia llargamente demostrada, entá riquen mayor investigación.

==== Poblamientu de Méxicu ====
Nel casu de l'antigüedá de los humanos en Méxicu, la obra de referencia ye la investigación de José Luis Lorenzo. En 1967 publicó ''La etapa lítica en Méxicu'',&lt;ref name=&quot;Lorenzo_1&quot;&gt;Lorenzo, 1967.&lt;/ref&gt; testu nel que plantega una propuesta de reconstrucción de la historia más antigua del país con base en ciertos afayos arqueolóxicos que fueron daos por bonos nel so momentu pero que xeneraron discutiniu. Acordies con Lorenzo, la [[Etapa Lítica]] empieza alredor del añu 35000 AP, cola llegada de los primeros seres humanos a Méxicu. Los indicadores más antiguos d'esta presencia que fueron consideraos pol autor correspuenden a El Cedral, onde s'atoparon restos de [[Mammuthus columbi|mamuts colombinos]] y equinos (''[[Equus]] sp.'') que tienen amueses de ser inxeríos por seres humanos. Los restos pertenecen a dellos [[horizonte arqueolóxicu|horizontes arqueolóxicos]] distintos, el más antiguu foi [[fechamiento por radiocarbono|fecháu por radiocarbono]] ente 30000 y 21000 AP y el más recién ente 10000 y 8000 AP.&lt;ref&gt;Lorenzo y Mirambell, 1986; en Pérez Crespo ''et al.'', 2009.&lt;/ref&gt; Otros sitios que Lorenzo consideró pa sofitar la so propuesta son la cueva del Diañu ([[Tamaulipas]]), [[Teopisca]] ([[Chiapas]]) y Santa Lucía y [[Tlapacoya]] ([[estáu de Méxicu]]). 

La propuesta de José Luis Lorenzo sigue siendo la base sobre la que s'escribe la historia más antigua de Méxicu. Foi retomada n'otres obres de consulta básica como la ''Historia xeneral de Méxicu'', coordinada por [[Daniel Cosío Villegas]];&lt;ref&gt;Lorenzo, 1976.&lt;/ref&gt; o en ''El pasáu indíxena'', d'[[Alfredo López Austin]] y [[Leonardo López Luján]].&lt;ref&gt;López Austin y López Luján, 2001.&lt;/ref&gt; Dellos autores como [[Christian Duverger]] criticaron la estraordinaria antigüedá que los arqueólogos mexicanos concedieron a los testimonios del procesu de poblamientu de Méxicu, y afirmen que se trata d'especulaciones qu'obedecen a necesidaes ideolóxiques y non a datos concretos. Duverger ye partidariu de la postura [[Teoría del poblamientu tardíu|Clovis primeru]], y pollo sostién que nun hubo condiciones físiques que pudieren dexar la llegada de los humanos a América antes de 13500 AP.&lt;ref&gt;Duverger, XXXX.&lt;/ref&gt; Sicasí, otros autores igualmente críticos escontra'l trabayu de Lorenzo afirmen que, daos los nuevos descubrimientos n'América del Sur, nun se debe refugar la posibilidá de que Méxicu fuera pobláu antes de 12000 AP, anque pa demostralo fai falta muncha investigación y atopar la evidencia arqueolóxica que soporte esa cuestión.&lt;ref&gt;Acosta, 2007.&lt;/ref&gt;

Nesi sentíu, la evidencia más antigua y llibre de discutiniu —en parte por non constituyir una prueba en contra de la teoría del poblamientu tardíu que predomina na paleoantropoloxía d'América— fueron fechaos antes de 12000 AP. Atopar ente ellos los mamuts de [[San Miguel Tocuila]], de 11000 AP y los restos de Tlapacoya XVIII, fechaos alredor del añu 10000 AP.

=== Periodos de la Etapa Lítica ===
[[Ficheru:Sitios con evidencia preclovis en México.svg|right|thumb|300px|Sitios del Arqueolítico en Méxicu.]]
[[Ficheru:Yacimientos arqueológicos del Cenolítico Inferior en México.svg|thumb|300px|Xacimientos arqueolóxicos del Cenolítico Inferior en Méxicu.]]
[[Ficheru:Yacimientos del Cenolítico Superior en México.svg|thumb|300px|Xacimientos arqueolóxicos del Cenolítico Cimeru en Méxicu.]]

La Etapa Lítica denominar d'esta manera porque ye la dómina na que se desenvuelven les [[industria lítico|industries]] que dexaron la confección de ferramientes de piedra al traviés de les cualos los humanos aprovechaben los recursos que taben disponibles por aciu el forrajeo, la cacería y la pesca. Esto nun quier dicir que la piedra fuera l'únicu material qu'aquellos grupos humanos conocieron, sinón qu'ésti foi'l que meyor aguantó'l pasu del tiempu y del que queden más evidencies. El periodu empieza cola llegada de los humanos a Méxicu y conclúi aprosimao col descubrimientu de la cerámica y la diversificación ente les cultures mesoamericanas y aridoamericanas. 

Acordies con el trabayu de José Luis Lorenzo, la Etapa Lítica mexicana estremar en trés grandes periodos, que son el Arqueolítico, el Cenolítico y el Protoneolítico. El primeru d'ellos correspuende a la dómina anterior a 14000 AP, dómina na que fueron fechaos la mayor parte de los controversiales afayos preclovis en territoriu mexicanu. Los otros dos periodos cunten con mayor evidencia ya información, pero polo xeneral, como se dixo antes, ye bien pocu lo que se conoz d'esti ampliu periodu de la historia de Méxicu.

==== Arqueolítico ====
Dos de los sitios escavaos por Lorena Mirambell nel cuetu de Tlapacoya cunten con materiales que fueron fechaos antes de 13000 AP. En Tlapacoya I atoparon los restos d'una fogata acomuñada a unes fueyes d'obsidiana y otres piedres. Los restos d'esta fogata fueron fechaos en 24000 ±4000 AP. Na segunda trinchera d'esti sitiu atoparon restos óseos vos y d'otres fogatas, fechaos en 21700 ±500 AP; según restos de fauna estinguida fai más de 22 mil años. En Tlapacoya II atopó un tueru d'un árbol con una fueya d'obsidiana enllastrada. L'árbol foi fecháu en 23150 ±950 AP. Otros arqueólogos amuésense renuentes a considerar válidos los afayos de Tlapacoya, y atribúin l'asociación del llar y la so forma circular, la obsidiana y los restos orgánicos a factores ambientales como l'acción d'otros animales, la mecánica del suelu y los fluxos acuáticos nesti llugar que tuvo na vera del llagu de Chalco. Sicasí, tamién resulta pocu plausible que toos estos elementos atopar nel mesmu contestu por cuenta de factores non culturales.&lt;ref&gt;Dixon, 1991.&lt;/ref&gt;

==== Cenolítico ====
[[Ficheru:Cráneo de Coxcatlán.JPG|left|200px|thumb|Craniu de la [[cueva de Coxcatlán]].]]
[[Ficheru:Museo paleontologico de Tocuila-mandibula.JPG|thumb|300px|Quexal de mamut colombín en [[San Miguel Tocuila]].]]
[[Ficheru:Tlapacoya en el Cenolítico.JPG|thumb|300px|Recreación de la vida en [[Tlapacoya]] mientres el Cenolítico]]

El Cenolítico empieza alredor del añu 14000 AP ([[mileniu XII e.C.]]).&lt;ref name=&quot;Lorenzo_1&quot;&gt;Lorenzo, 1967.&lt;/ref&gt; A diferencia de los xacimientos arqueolóxicos correspondientes al Arqueolítico, los sitios del periodu Cenolítico presenten restos de puntes lítiques de proyeutil que van dir evolucionando a lo llargo del tiempu con poca celeridad. Les más representatives al entamu d'esti periodu son les [[puntes clovis]], que tomen el so nome d'un xacimientu en Nuevu Méxicu pero qu'en realidá s'atopen presentes en gran parte d'[[América del Norte]]. El periodu estremar en dos fases: el Cenolítico Inferior, que toma de 14000-9000 AP (milenios XII al [[mileniu VII e.C.|VII]] e.C.) y el Cenolítico Cimeru, dende 9000 hasta 7000 AP (milenios VII al [[mileniu V e.C.|V]] e.C.).

La transición ente'l Arqueolítico y el Cenolítico ta marcada pola introducción de nueves téuniques pa la confección de ferramientes. Ente que nel Arqueolítico éstes producíense por aciu la percusión de piedra contra piedra, nel Cenolítico introduciéronse la percusión con oxetos más nidios de madera y piedra, el talláu y l'aplicación de presión que dexaba debastar la base en pequeñes estielles pa producir cantos más filosos y finos. Como resultáu d'estes innovaciones teunolóxiques, el repertoriu de ferramientes disponibles nes cultures paleoamericanas aumentó significativamente pa incluyir [[raspador]]es, cuchiellos y puntes de proyeutil.&lt;ref&gt;López Luján y López Austin, 1991.&lt;/ref&gt; Atopóse evidencia de la transición al Cenolítico en dellos sitios como El Riego y Coxcatlán, en [[Puebla]]; [[Guilá Naquitz]] en Oaxaca; Ocampo, nel estáu de [[Tamaulipas]] y cueva Espantible en [[Coahuila]].&lt;ref name=&quot;Ochoa_1&quot;&gt;Ochoa, Ortiz Díaz y Gutiérrez, 1999.&lt;/ref&gt;

Dalgunes de les tradiciones lítiques más representatives d'esti periodu son la [[cultura clovis]] y les tradiciones folsom y lerma, a les que más tardíamente añedióse la tradición paiján. La cultura clovis —tamién conocida como cultura llanu— ye un complexu teunolóxicu que al paecer aniciar nel suroeste de los actuales Estaos Xuníos. Espublizar nel Cenolítico Inferior por una amplia rexón d'América del Norte y Centroamérica. En Méxicu una gran concentración de xacimientos correspondientes a esta tradición atopar nel noroeste, anque hai sitios más sureños como San Juan Chaucingo (Tlaxcala). 

Nel Cenolítico Inferior, grupos nómades habitaben el territoriu de Méxicu, subsistiendo principalmente de la cacería, como amuesa la gran cantidá de puntes de proyeutil que fueron fechaes nesta dómina. Estos grupos especializar na caza d'especies menores, aparentemente la megafauna del [[Pleistocenu]] namái s'aprovechaba cuando yá taba muerta o en situaciones d'alta vulnerabilidá. Nesta dómina los vexetales aprovechaos polos humanos yá incluyía a los ancestros monteses del maíz y del aguacate.&lt;ref name=&quot;Ochoa_1&quot;&gt;Ochoa, Ortiz Díaz y Gutiérrez, 1999.&lt;/ref&gt; 

Dellos cambeos na teunoloxía y otros elementos de la cultura material acomuñaos a les estinciones masives de la [[megafauna]] a la fin del Pleistocenu marquen la transición escontra'l Cenolítico Cimeru, que toma aprosimao del añu 7000 al 5000&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C. La desapaición d'especies animales relevantes pa la sobrevivencia humana nesa dómina nun foi un procesu súbitu, sinón el productu del [[cambéu climáticu]] global y la cacería. N'[[América del Norte]] sumieron especies como'l [[mamut colombín]], el galbaniegu, el [[mastodonte]], los equinos y los camélidos. Esta situación motivó un cambéu nes formes de sobrevivencia y, poro, cambeos na teunoloxía y na cultura material.&lt;ref&gt;Palerm, 1997:87.&lt;/ref&gt;

La base de la economía de los paleoamericanos mientres el Cenolítico Cimeru consistió na caza d'especies menores. Nes mariñes intensificóse la esplotación de moluscos, crustáceos y otres especies marines. Queden notables testimonios d'estes práutiques alimenticies na mariña de Chiapas, correspondiente a la tradición costera del Pacíficu; y na [[península de California]], onde se desenvolvió la [[cultura de Les Palmes]]. Nel interior del país intensificóse la cacería de pequeñes especies, que yá fuera importante a lo llargo de los periodos anteriores. Sicasí, la recueya tomó un papel preponderante col pasu del tiempu, particularmente aquelles especies como'l mezquite (''[[Prosopis juliflora]]'') con altu conteníu de farina, y otres [[gramínea|gramínees]] que s'incorporaron como parte importante de la dieta.&lt;ref&gt;Palerm, 1997: 88; Ochoa, Ortiz Díaz y Gutiérrez, 1999: 88.&lt;/ref&gt; 

Por ello, la economía reorientar escontra la recueya y la caza menor. La consecuencia d'esti cambéu na manera de subsistencia favoreció'l desenvolvimientu de teunoloxíes destinaes al procesamientu de los vexetales. Dellos preseos inventaos nel Cenolítico Cimeru , como'l [[molcajete]] y el [[metate]], son d'usu cotidianu en Méxicu.

==== Protoneolítico o protoagrícola. ====
[[Ficheru:Ancient maize.png|left|thumb|100px|Maíz fósil]]

Protoneolítico: Se traslapa nel tiempu col periodu anterior, pos va del añu 5000&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C. al 2500&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C., y ta rellacionáu col desenvolvimientu d'una agricultura incipiente en ciertes árees de Méxicu, especialmente nel valle de [[Tehuacán]], la zona Occidente de [[Jalisco]] y la rexón Cuenca de la Balses, onde dellos autores consideren que tuvo llugar la doma del [[maíz]]. Esta revolución teunolóxica favoreció'l desenvolvimientu de nuevos preseos, con un meyor acabáu al respective de los anteriores, en virtú d'un mayor dominiu de les téuniques de llabráu de piedra. A lo llargo d'esti periodu, l'agricultura va convertise adulces nel principal mediu de subsistencia pa l'área mesoamericana, colo cual, la historia precolombina de Méxicu siguiría caminos distintos ente Mesoamérica y Aridoamérica.

=== Descubrimientu de l'agricultura ===
Les razones poles cualos asocedió la transición ente les sociedaes de pañadores-cazadores y les agrícoles sedentaries nun fueron bien establecíes. Dellos autores señalen que probablemente se debió a la incapacidá del sistema económicu d'apropiación direuta de los recursos naturales pa sofitar a la creciente población. Sicasí, nun s'atoparon nicios d'un aumentu importante de la población al entamu del periodu protoneolítico.

Lo que se sabe ye qu'en ciertes rexones de la futura [[Mesoamérica]], ya inclusive nel desiertu tamaulipeco, alcontráronse puntos d'ocupación enllargada por milenios; dalgunos de los cualos tán rellacionaos col desenvolvimientu de ciertos cultivos. Poro, el descubrimientu de l'agricultura en Méxicu tuvo d'asoceder en dellos nucleos, a partir de los cualos espublizóse a otres rexones.

Los cultivos más antiguos de Méxicu tuvieron de ser el [[Leucaena leucocephala|guah.e]] y la [[calabaza]], que los sos restos más antiguos daten del final del periodu ''Cenolítico Cimeru''. Más tarde adomáronse [[frijol]], maíz, [[maguey]], [[nopal]], [[yuca]], [[jitomate]], [[aguacate]], [[amaranto]], [[capsicum|chile]], [[zapote (fruta)|zapote]], [[ciruela]] y [[algodón]]. Tien especial importancia l'agricultura del maíz, base de la civilización mesoamericana. Nuevos fechamientos de los restos atopaos en Coxcatlán y Les Abeyes, nel valle de Tehuacán, alluguen nel añu [[3000 e.C.|3000&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]], y apunten a que'l procesu que llevó a la creación de la especie ''[[Zea mays]]'', a partir de ''Zea mexicana'' ([[:en:teosinte|teocintle]]), tuvo d'asoceder na cuenca de Méxicu. Inclusive, dende va tiempu apuéstase l'orixe del maíz, al cual ciertu investigadores conceden un orixe andín.
Dellos restos arqueolóxicos topaos nel Valle de Méxicu faen suponer que yá dende l'añu 7000&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C. al 5000 e.C., los sos antiguos pobladores fueron capaces d'adomar delles especies de plantes comestibles, tales como'l chile, l'aguacate y la calabaza (la especie ''Cucurbita mista''). 
Se hipotiza que pequeños grupos aconceyaos en poques decenes de persones, llevaben a cabu llabories d'agricultura, calteníen el terrén llibre de carbes, curiaben la crecedera y daben les atenciones necesaries a les plantes con cuenta de llograr los sos frutos. Esta actividá traxo de resultes qu'estes plantes yá nun fueren capaces de reproducise por sigo soles.

Mientres la etapa conocida como horizonte Protoneolítico (5000&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C. al 2500&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.), adomáronse otres especies como guah.e, el frijol, el zapote blancu, el zapote negru, y el maíz. Toes elles de gran relevancia pa los pobladores del Valle de Méxicu. En particular el Maíz -''Zea mexican''a- güei conocíu como Teosinte, ye la resultancia de diverses manipulaciones que dexaron llograr les actuales panoyes 20cms.
A finales del Protoneolítico, los primitivos grupos de cazadores vuélvense llabradores, pos tienen de curiar los sos sembradíos. Nesti momentu ye tamién cuando s'adoma al perru.

== Aridoamérica ==
{{AP|Aridoamérica}}

[[Ficheru:Museo Nacional de Antropología de Mexico I.jpg|right|thumb|200px|Detalle del craniu de la [[cueva de La Candelaria]].]] 

El desenvolvimientu de les cultures agrícoles de [[Mesoamérica]] ye tomada como'l finxu históricu que marca la separación d'esta superárea cultural con al respective d'[[Aridoamérica]], ocupada por pueblos cazadores-pañadores nómades. Esto, como s'espunxo nel apartáu anterior, asocedió aprosimao nel añu 2500&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.

El primeru qu'emplegó esti términu foi [[Paul Kirchhoff]] en [[1954]]. Pa estremar a los aridoamericanos d'otros pueblos vecinos como los mesoamericanos y los indios de les praderíes, Kirchoff estremó los calteres económicos (pueblos dedicaos a la recueya de vexetales que combinaben de manera secundaria con caza) y patrones de residencia (poblaciones [[nómada|nómaes]]) peculiares de la superárea. Incluyó nella, amás, a los pueblos pañadores y pescadores que teníen una agricultura pocu desenvuelta (como los pueblos de la sierra de Tamaulipas).

El paisaxe aridoamericanu ye por demás variáu. Estender por planicies, montes bien serrapatosos, mariñes y pandos. La vexetación y la fauna son igualmente diverses. Esto favoreció una fragmentación de les práutiques culturales, empobinaes a la esplotación eficiente de los recursos disponibles. Por ello, mientres los indios californianos disponíen de madera y otros productos del monte, los pueblos del desiertu pasaben penuries en tiempos de crisis enllargada qu'inclusive los llevaba a comer tierra o corteces pa engañar la fame.

Kirchoff tamién propunxo una división de Aridoamérica (que dellos autores llamen ''Gran Chichimeca'') n'[[área cultural|árees culturales]] pa facilitar el so estudiu. Les rexones distinguíes por Kirchoff son les siguientes:
* Centru y Sur de California
* Gran Cuenca *
Noroeste d'Arizona
* Sur de Texas
* Apachería
* Norte de Méxicu *
Baxa California
* Mariña de Sonora

== Oasisamérica ==
[[Ficheru:Mesa Verde.jpg|thumb|200px|Sitiu de [[Mesa Verde]] (Coloráu), perteneciente a la cultura [[anasazi]]. Anasazi ye una pallabra que n'idioma navajo significa ''los ancestros''. Supónse que los actuales ''indios pueblu'' seríen descendientes de los portadores d'esta cultura.]]
{{AP|Oasisamérica}}

Oasisamérica foi la postrera de les superáreas culturales del Méxicu precolombín en desenvolvese. Ye resultáu d'un lentu procesu d'introducción de les téuniques agrícoles de los sos vecinos del sur los [[Mesoamérica|mesoamericanos]]. L'antigüedá de l'agricultura oasisamericana ye aldericada, pos los nicios más antiguos, atopaos en Bat Cave, Nuevu Méxicu, paecen tener ente 5000 y 3500 años d'antigüedá.

Unu de los factores del tardíu desenvolvimientu de l'agricultura nesta rexón ye la falta d'agua. Ello ye que naz nel corazón desértico d'[[Aridoamérica]], nos estensos territorios de [[Chihuahua]] y [[Sonora]] (Méxicu), y en [[Arizona]], [[Nuevu Méxicu]], [[Nevada]], [[Colorado]] y [[Utah]], nel suroeste de los [[Estaos Xuníos]].

Fueron munchos los pueblos qu'habitaron la rexón. Pol so orixe llingüísticu pueden ser arrexuntaos en falantes de taracahita, tanoano, [[llingües hokanas|hokano]] y [[llingües uto-azteques|yuto-nahua]]. Con base nesta diferencia llingüística y ciertes carauterístiques culturales, Kirchoff estableció una división en siete árees culturales. Cola meyora de les indagaciones [[arqueoloxía|arqueolóxiques]] en Oasisamérica, na actualidá suélense considerar cinco árees estremaes: [[Fremont]], [[Pataya]]na, [[Anasazi]], [[Hohokam]] y [[Mogollón]]. D'estes, les más importantes son les últimes trés, y les otres dos son perifériques y más tardíes.

== Mesoamérica ==
[[Ficheru:Volcan Popocatepetl.jpg|thumb|200px|Volcán Popocatépetl, [[Puebla]]. Esti volcán apodera'l paisaxe del valle de Méxicu, corazón del área mesoamericana y unu de los puntos más altos de la rexón.]]
{{AP|Mesoamérica}}

El términu foi propuestu por Paul Kirchhoff, en virtú de que les [[cultures precolombines|cultures antigües]] de los que güei ye Méxicu nun pueden estudiase dende l'enfoque xeográficu de l'actualidá. Méxicu como formación política naz nel añu 1810, cola declaración d'independencia. Antes de la llegada de los españoles, el territoriu taba partíu ente más d'un centenar de pueblos, munchos d'ellos estinguíos yá. A pesar de la fragmentación política, dellos autores (como'l mesmu Kirchoff, [[Christian Duverger]], y primero que ellos, [[Alfred Kroeber]]) notaron que los pueblos que s'asitiaron al sur de los ríos Fuerte y Pánuco compartíen un conxuntu de práutiques culturales que los unificaba.
Ente otres coses, la subsistencia a base de maíz, la teunoloxía neolítica, los [[sacrificiu humanu|sacrificios humanos]] con fines rituales, la construcción de centros ceremoniales y la mitoloxía común, la numberación vigesimal y l'importancia de la cuenta del tiempu, son toos ellos elementos que la mayor parte de los autores consideren como parte de lo que Duverger llapada &quot;sustratu común de Mesoamérica&quot;.
Esiste un alcuerdu xeneralizáu sobre l'allugamientu de Mesoamérica na metá sur de Méxicu (a partir de los ríos Sinaloa y Moctezuma-Pánuco) y una parte d'[[América Central]] qu'inclúi [[Guatemala]], [[El Salvador]], y l'occidente de [[Nicaragua]], [[Hondures]] y [[Costa Rica]]. Nun ye una entidá xeográfica estática a lo llargo de les sos 4 mil años d'esistencia. Les sos fronteres, y n'especial, la frontera norte, contraxéronse o espandieron nel intre de la so historia, y algamaron la so llende máxima nel [[Periodu clásicu mesoamericanu|Periodu Clásicu]], col desenvolvimientu de ciudaes rellacionaes con Teotihuacan na planicie central mexicana.
 
[[Ficheru:Puebla farmers.jpg|thumb|200px|El valle de Puebla.]]

Polo tanto tratar d'una área con una xeografía por demás diversa, na que'l norte ye más o menos secu, y el sur cadez escesu d'agües. La vexetación y la fauna camuden non yá en función de la [[llatitú]], sinón tamién de l'[[altitú]] variable de la abrupta [[orografía]] del territoriu. Al cabu d'unes decenes de quilómetros ye posible pasar d'un clima d'altu monte al secañu de los valles centrales de Puebla y Méxicu.
Nel contestu de la diversidá ecolóxica descrita enantes desenvolviéronse les cultures mesoamericanas. Magar, el mediu contribuyó a la diversificación inicial de los primeres habitantes de Mesoamérica (qu'empezaron a especializase en ciertes actividaes económiques acordes colos recursos disponibles de la so redolada), los pueblos viéronse integraos nun procesu civilizador únicu qu'adquirió carauterístiques rexonales. Por ello los arqueólogos estremen Mesoamérica (con fines analíticos) nes siguientes árees culturales:
* ''Guerrero:'' Ocupa aprosimao'l territoriu del [[Estáu de Guerrero|tao del mesmu nome]], nel sur de Méxicu. D'esta zona proceden les muertes más antigües de cerámica, que marca l'entamu averáu del entamu de la civilización mesoamericana.
* ''Occidente de Méxicu:'' Ocupa los actuales estaos de [[Michoacán]], [[Colima]], [[Sinaloa]] y [[Nayarit]], y parte de [[Jalisco]]. Equí desenvolviéronse, ente otres, les cultures [[Cultura Capacha|Capacha]] (la más antigua de Mesoamérica), la [[Tradición de les tumbes de tiru]] y la cultura [[Cultura tarasca|tarasca]].
* ''Golfu de Méxicu:'' Ocupa la llanura costera del [[Golfu de Méxicu]], y la rexón qu'en Méxicu se conoz como [[Rexón Huasteca|La Huasteca]]. Equí desenvolvióse la cultura [[olmeca]], el complexu más influyente del [[Periodu preclásicu mesoamericanu|Periodu Preclásicu]] consideráu ''cultura madre''.
[[Ficheru:Mesoamérica.png|thumb|300px|Mapa de les árees culturales de Mesoamérica.]]
* ''Centru de Méxicu:'' Ocupa los valles de Méxicu, Puebla-Tlaxcala, Toluca, Tehuacán, Morelos y Mezquital, según los montes que los arredolen. Foi l'escenariu de delles cultures bien conocíes de l'antigüedá mexicana: [[Teotihuacan]], [[tolteca]] y [[mexica]].
* ''Oaxaca:'' Nesta zona de montes y valles desenvolviéronse dos cultures con un desenvolvimientu continuu milenariu: la [[Cultura mixteca|mixteca]] y la [[Cultura zapoteca|zapoteca]].
* ''Área Maya:'' Ocupa la [[península de Yucatán]] y los territorios de [[Chiapas]] y l'oriente de [[Tabasco]] en Méxicu, según [[Guatemala]], [[Belice]] y parte d'[[El Salvador]]. Nun riquir mayor comentariu: foi l'escenariu de la cultura [[Cultura maya|maya]].
* ''Norte de Méxicu:'' Son les tierres allugaes al norte de los ríos Moctezuma-Pánuco, Lerma y Sinaloa. Trátase d'una rexón que formó parte de Mesoamérica na dómina de la puxanza teotihuacano. A la cayida d'esta ciudá, foi ocupada por pueblos cazadores aridoamericanos.
* ''Centroamérica:'' Trátase de los territorios occidentales d'[[Hondures]], [[Nicaragua]], [[Costa Rica]] y l'oriente d'El Salvador. Les cultures d'esta rexón recibieron influencia de mesoamericana y [[Muiscas|chibcha]], y en dellos llugares el so allugamientu en dambes árees ye problemática mientres los periodos Preclásico y Clásico. Sicasí, nel [[Periodu posclásico mesoamericanu|Periodu Posclásico]], integróse dafechu en Mesoamérica por causa de les migraciones nicarao y pipil (nahuas).

== Horizontes culturales de Mesoamérica ==
La historia de Mesoamérica estremar n'horizontes culturales o periodos. El nome puede camudar acordies colos autores consultaos, pero polo xeneral acéptase la división en trés grandes etapes, apuntaes someramente nos siguientes estremaos del artículu. Escláriase que les feches de conclusión de cada unu de los periodos tamién dependen del desenvolvimientu históricu de cada cultura o área cultural.

=== Cronoloxía ===
Cronoloxía de los grandes grupos culturales [[Mesoamérica|mesoamericanos]] de la dómina precolombina (les feches son averaes y distintos autores discrepen en redol a elles) hasta la conquista española.

&lt;timeline&gt;
Colors=
 id:lightgrey value:gray(0.9)
 id:darkgrey value:gray(0.7)
 id:sfondo value:rgb(1,1,1)
 id:barra1a value:Green
 id:barra1b value:rgb(0.7,0.9,0.7)
 id:barra2a value:rgb(1,0.4,0.4)
 id:barra2b value:rgb(1,0.7,0.7)
 id:barra3a value:rgb(0.3,0.4,0.7)
 id:barra3b value:rgb(0.7,0.8,0.9)

ImageSize = width:800 height:400
PlotArea = left:120 bottom:50 top:10 right:10
DateFormat = x.y
Period = from:-1700 till:1560
TimeAxis = orientation:horizontal
AlignBars = justify
ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:200 start:-1600
ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:100 start:-1700
BackgroundColors = canvas:sfondo

BarData=
 bar:OLM text:Olmeques
 bar:MAY text:Mayes
 bar:ZAP text:Zapotecas
 bar:MXT text:Mixtecos
 bar:TEO text:Teotihuacan
 bar:TUM text:Tumbes de Tiru
 bar:TOL text:Tolteques
 bar:MEX text:Mexicas
 bar:TRI text:Triple Alianza
 bar:TEP text:Tepanecas
 bar:TAR text:Tarascas (Purépechas)
 bar:CHA text:Chalchihuites
 bar:CAP text:Capacha
 bar:AZT text:Aztatlán
 bar:MEZ text:Mezcalas
 bar:YOP text:Yopes y tlapanecos
 bar:HUA text:Huastecos
 bar:TOT text:Totonacas
 bar:CHI text:Chichimecas
 bar:MAZ text:Mazahuas
 bar:MIX text:Mixes 

PlotData=
 width:10 align:left fontsize:S shift:(-30,-4) anchor:middle

 color:barra1a bar:OLM from:-1200 till: 500 text:&quot;Olmeques&quot;
 color:barra1b bar:OLM from:-1300 till:-1200 
 color:barra1b bar:OLM from:500 till:600

 color:barra1a bar:MAY from:-300 till: 1521 text:&quot;Mayes&quot;
 color:barra1b bar:MAY from:-400 till: -300

 color:barra1a bar:ZAP from:-1400 till: 1521 text:&quot;Zapotecas&quot;
 color:barra1b bar:ZAP from:-1500 till:-1400

 color:barra1a bar:MXT from:-1600 till: 1521 text:&quot;Mixtecos&quot;
 color:barra1b bar:MXT from:-1700 till:-1600

 color:barra1a bar:TUM from:-300 till: 500 text:&quot;Tumbes de Tiru&quot;
 color:barra1b bar:TUM from:-400 till: -300
 color:barra1b bar:TUM from:500 till: 600

 color:barra1a bar:TEO from:-300 till: 650 text:&quot;Teotihuacan&quot;
 color:barra1b bar:TEO from:-400 till: -300
 color:barra1b bar:TEO from:650 till: 750

 color:barra1a bar:TOL from:900 till: 1200 shift:(-15,-4) text:&quot;Tolteques&quot;
 color:barra1b bar:TOL from:800 till: 900
 color:barra1b bar:TOL from:1200 till: 1300

 color:barra1a bar:MEX from:1200 till: 1521 shift:(-15,-4) text:&quot;Mexicas&quot;
 color:barra1b bar:MEX from:1150 till: 1200

 color:barra1a bar:TRI from:1430 till: 1521 shift:(-80,-4) text:&quot;Triple Alianza&quot;

 color:barra1a bar:TEP from:1000 till: 1500 text:&quot;Tepanecas&quot;
 color:barra1b bar:TEP from:900 till: 1000
 color:barra1b bar:TEP from:1500 till: 1521

 color:barra1a bar:TAR from:1200 till: 1521 shift:(-20,-4) text:&quot;Tarascas&quot;
 color:barra1b bar:TAR from:1100 till: 1200

 color:barra1a bar:CHA from:100 till: 1400 text:&quot;Chalchihuites&quot;
 color:barra1b bar:CHA from:0 till: 100
 color:barra1b bar:CHA from:1400 till: 1450

 color:barra1a bar:CAP from:-1600 till: 300 text:&quot;Capacha&quot;
 color:barra1b bar:CAP from:-1700 till: -1600
 color:barra1b bar:CAP from:300 till: 400

 color:barra1a bar:AZT from:750 till: 1100 shift:(-15,-4) text:&quot;Aztatlán&quot;
 color:barra1b bar:AZT from:650 till: 750
 color:barra1b bar:AZT from:1100 till: 1200

 color:barra1a bar:MEZ from:-200 till: 1000 text:&quot;Mezcalas&quot;
 color:barra1b bar:MEZ from:-300 till: -200
 color:barra1b bar:MEZ from:1000 till: 1100

 color:barra1a bar:YOP from:-1700 till: 1521 text:&quot;Yopes y tlapanecos&quot;

 color:barra1a bar:HUA from:-1500 till: 1521 text:&quot;Huastecos&quot;
 color:barra1b bar:HUA from:-1600 till: -1500

 color:barra1a bar:TOT from:0 till: 1521 text:&quot;Totonacas&quot;
 color:barra1b bar:TOT from:-100 till: 0

 color:barra1a bar:CHI from:-1000 till: 1521 text:&quot;Chichimecas&quot;
 color:barra1b bar:CHI from:-1100 till: -1000

 color:barra1a bar:MAZ from:1200 till: 1521 shift:(-15,-4) text:&quot;Mazahuas&quot;
 color:barra1b bar:MAZ from:1300 till: 1200

 color:barra1a bar:MIX from:1300 till: 1521 shift:(-15,-4) text:&quot;Mixes&quot;
 color:barra1b bar:MIX from:1400 till: 1300
&lt;/timeline&gt;

=== Periodu Preclásicu (aprox. 2500&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C. - 200 dC) ===
L'empiezu del [[Periodu preclásicu mesoamericanu|Periodu Preclásicu]] ye definíu casi siempres a partir de los entamos más antiguos de la fabricación de cerámica. Los más antiguos d'ellos fueron atopaos en Guerrero, cerca de la llocalidá de [[Puertu Marqués]], y calcúlase que daten del añu 2440&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.
[[Ficheru:La Venta Pirámide cara norte.jpg|thumb|La pirámide de [[La Venta]] ye la más atigua de Mesoamérica.]]
Los primeres 1.300 años d'esti periodu son definíos como ''Preclásicu Tempranu''. Trátase d'una dilatada dómina na que se van desenvolviendo amodo les traces carauterístiques de Mesoamérica. Nesti tiempu, los procesos de [[Sedentarismu (prehistoria)|sedentarización]] y la práutica de l'agricultura tópense dafechu consolidaos. Sicasí, los mesoamericanos del Preclásicu Ceo teníen de complementar les sos actividaes económiques con pesca, recueya y caza. La xente vivía en pequeñes aldegues de cases de folla, con una población amenorgada. Escontra'l final d'esti horizonte dalgunes d'elles crecieron en población y aportaríen a dominantes, como [[El Opeño]] n'Occidente; Tlatilco, Coapexco y Chalcatzingo nel Centru; y San José Mogote en Oaxaca.

El desenvolvimientu d'estes aldegues ye consideráu como'l marcador del entamu del ''Preclásicu Mediu'' (1200-400&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.). La vida aldeana volvióse más complexa, y estableciéronse redes d'intercambiu interregional ente les poblaciones dominantes. En virtú d'eses redes, dalgunes de les grandes aldegues estendieron la so influencia en rexones bien amplies de Mesoamérica.

Mientres esti periodu tien llugar el desenvolvimientu de la cultura [[olmeca]], que resume tolos desarrollos culturales de los mesoamericanos d'aquel tiempu. D'esta cultura son los primeros nicios d'[[escritura]] y del usu de calendariu. Tuvieron De tener una estructura social bien complexa que-yos dexó desenvolver la so escultura y arquiteutura monumentales. Los principales sitios d'esta cultura son [[La Venta]] (Tabasco) el centru más importante d'esta cultura, y que representa'l primer trazu urbanu del Méxicu antiguu, [[Trés Zapotes]] y [[San Llorienzo (zona arqueolóxica olmeca)|San Llorienzo]], allugaos na llanura costera del Golfu de Méxicu. Tamién s'atopó evidencia d'ellos en [[Teopantecuanitlán]] (Guerrero), y en [[Chalcatzingo]] (Morelos), y presumir que les sos rellaciones coles árees oaxaqueña y Maya contribuyó col desenvolvimientu cultural d'eses rexones.

La declinación de la cultura olmeca dio orixe al periodu ''Preclásicu Tardíu'' (400&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.-150&amp;nbsp;d.&amp;nbsp;C.). Trátase d'una dómina de diversificación cultural y asimilación de los elementos olmeques nos sistemes culturales de cada pueblu. Con esa base dieron empiezu delles de les tradiciones más importantes de [[Mesoamérica]]. Sicasí, [[Cuicuilco]], nel sur del valle de Méxicu, y la [[Chupícuaro (Prehispánicu)|Chupícuaro]], en [[Michoacán]], seríen les más importantes. La primera llegó a convertise na mayor ciudá de Mesoamérica y principal centru ceremonial del Valle de Méxicu; y caltenía rellaciones con Chupícuaro. La declinación de Cuicuilco ye paralela a la emerxencia de [[Teotihuacan]], y peracábase cola erupción del [[Xitle]] (''circa'' 150&amp;nbsp;d.&amp;nbsp;C.), que motivó la migración de los sos pobladores al norte del valle de Méxicu. La cultura Chupícuaro ye conocida sobremanera pola so producción alfarera, que les sos buelgues detectar per una amplia zona allugada ente'l [[Bajío (Méxicu)|Bajío]] y la cuenca llacustre.

Escontra'l final del Preclásicu empezara la planificación de les ciudaes que aportaríen a emblemátiques de Mesoamérica, como [[Monte Albán]] y [[Teotihuacan]].
&lt;center&gt;
&lt;gallery&gt;
Ficheru:Vasija capacha.jpg|Vasía de la [[cultura de Capacha]] ([[Colima]])
Ficheru:Chupicuaro statuette Louvre 70-1998-3-1.jpg|Figurilla de [[Chupícuaro]] ([[Guanajuato]])
Ficheru:Tlatilco Culture Old God and Female figurines.jpg|Figurillas de Tlatilco (estáu de Méxicu)
Ficheru:Ticomán-Jugadores de pelota.JPG|Xugadores de pelota de [[Ticomán]] (Distritu Federal)
Ficheru:Cuicuilco1.jpg|Basamento circular de [[Cuicuilco]] (Distritu Federal)
Ficheru:Cerámica mixteca del Preclásico.JPG|[[Cerámica Coloráu sobre Bayu]] de la Mixteca Alta (Oaxaca)
Ficheru:San Jose Mogote Pyramid.jpg|Edificiu principal de [[San José Mogote]] (Oaxaca)
Ficheru:Las Bocas Olmec baby-face figurine (Bookgrrrl).jpg|Figurilla ''baby face'' de [[Les Boques]] ([[Puebla]])
Ficheru:San Lorenzo Monument 3.jpg|Monumentu 3 de [[Zona Arqueolóxica de San Llorienzo|San Llorienzo]] ([[Veracruz de Ignacio de la Llave|Veracruz]])
Ficheru:Señor de las limas 2.jpg|El ''[[Señor de Les Llimes]]'' (Veracruz)
Ficheru:La Venta Stele 19 (Delange).jpg|Cercu 19 de [[La Venta]] ([[Tabasco]])
Ficheru:Olmeca head in Villahermosa.jpg|Monumentu 1 de [[La Venta]] ([[Tabasco]])
Ficheru:Izapa Stela 5.svg|[[Cercu 5 de Izapa|Cercu 5]] d'[[Izapa]] ([[Chiapas]])
&lt;/gallery&gt;
&lt;/center&gt;

=== Periodu Clásicu (aprox. 200 - 900) ===
[[Ficheru:SSA41434.JPG|right|thumb|300px|La calzada de los Muertos de [[Teotihuacan]] (estáu de Méxicu).]]
[[Ficheru:Palenque - Maske des Pakal.jpg|right|thumb|300px|Mázcara de [[Pakal|Kinich Ahau Pakal]], señor de [[Zona arqueolóxica de Palenque|Palenque]] (Chiapas).]]
[[Ficheru:Urna zapoteca de Cocijo.JPG|thumb|right|300px|Urna del dios [[Pitao Cocijo]], procedente de [[Monte Albán]] (Oaxaca).]]

Esti [[Periodu clásicu mesoamericanu|periodu]] ta marcáu pol apoxéu teotihuacano y conclúi coles migraciones nahuas y l'establecimientu de centros rexonales nel valle de Méxicu. Estremar en dos periodos: el ''Clásicu Tempranu'' y el ''Clásicu Tardíu''.

El Clásicu Ceo toma los primeres 400 años del periodu, y coincide cola dómina de mayor apoxéu de [[Teotihuacan]]. Mientres esti periodu consolidóse'l procesu d'urbanización que se reparaba dende'l Preclásicu Tardíu. D'esta suerte, nacieron ciudaes como [[Zona Arqueolóxica de Cholula|Cholula]], nel valle Puebla-Tlaxcala; Monte Albán nos Valles Centrales d'Oaxaca, [[Tikal]] y [[Calakmul]] na área Maya (la primer ciudá, en Guatemala y la segunda en Méxicu). Les obres hidráuliques que dexaron l'alta eficiencia de l'agricultura mesoamericana tamién taben bien desenvueltes nesta dómina.

La escena histórica foi apoderada polos teotihuacanos, que convirtieron a la so ciudá nel centru d'una amplia rede d'intercambios comerciales qu'arreyaben especialmente a tolos pueblos mesoamericanos y d'[[Oasisamérica]], de los cualos llográbase la [[turquesa]], unu de los artículos suntuarios más carauterísticos de la civilización mesoamericana. Los teotihuacanos monopolizaban la distribución de la cerámica Anaranxáu Delgado, una de les más fines y apreciaes de la dómina, producida en Puebla, y les mines d'[[obsidiana]], [[alabastru]] y otros minerales de vital importancia pa la vida cotidiana de los antiguos mesoamericanos.

Estos productos yeren intercambiaos con otros pueblos por mercancía de la cual los teotihuacanos nun disponíen nel so área d'influencia direuta. Teotihuacan, amás, fungía como gran intermediariu ente les distintes rexones de Mesoamérica. La importancia de les rutes comerciales controlaes polos teotihuacanos ta reflexada na crecedera de poblaciones na área Norte de Méxicu, que mientres esta dómina queda integrada na civilización mesoamericana. Ente estes ciudaes cúntense [[Zona arqueolóxica de Altavista|Altavista]] y Llomba de San Gabriel.

Teotihuacan yera una ciudá cosmopolita y multiétnica. Nella haise atopáu nicios de presencia oaxaqueña y de los pueblos del Golfu, qu'ocupaben barrios enteros de la ciudá. Otramiente, ye patente la presencia teotihuacana en [[Monte Albán]] y en [[Tikal]], corazón del área Maya que por aquel tiempu vivía'l so primer periodu d'apoxéu.

Hacia l'añu [[600]] empezó'l procesu de declinación de Teotihuacan. Esti fechu marca l'entamu del ''Clásicu Tardíu'', carauterizáu pola dómina del gran florecimientu de les cultures [[Antiguos mayes|maya]] y [[Cultura zapoteca|zapoteca]], y los cambeos nel panorama políticu del Centru de Méxicu (qu'afectaron a Mesoamérica entera).

Los mayes caltuvieren rellaciones comerciales con Teotihuacan a mientres el Clásicu Tempranu. Dellos autores abarruntaben que la presencia de traces culturales teotihuacanos en Tikal y otros centros importantes de la zona suxuría que los mayes taríen suxetos al dominiu direutu de los teotihuacanos. Sicasí, interpretaciones más recién d'esos materiales apunten a que la rellación ente Teotihuacan y los mayes fueron d'otra índole, comercial de xuru. A la lluz d'esti enfoque, la presencia d'elementos y oxetos del altiplanu en Tikal (Guatemala) puede interpretase como una estratexa de la élite maya pa conferise llexitimidá a sigo mesma, les ciudaes qu'apoderaben en dicha dómina yeren al norte Teotihuacan y nel sur, les ciudaes rivales de Tikal y Calakmul.

Cola decadencia peracabada de Teotihuacan, en [[750]], les ciudaes mayes tamién entraron en crisis. Especúlase qu'una combinación de desordes políticos, nel contestu d'un desaxuste climáticu, punxo en xaque a los gobernantes de munches ciudaes de la rexón. D'esta manera, la cultura maya clásica atopó'l so fin hacia l'añu [[800]].

Sicasí, recién estudios realizaos en Guatemala y sur de Méxicu demuestren que nun hubo problemes climáticos, sinón guerres internes, ente ciudaes y gobernantes, lo qu'obligó a los pobladores a fuxir y establecese en diverses rexones. 

Los [[Cultura zapoteca|zapotecos]] fueron otru pueblu que caltuvo rellaciones con Teotihuacan. Pero nesti casu, les rellaciones diben más allá del intercambiu comercial: yeren aliaos. Como se dixo más arriba, en Teotihuacan foi atopáu un barriu completu de zapotecos, que tenía'l so correspondiente na metrópolis oaxaqueña. Cuando se vio atayada la rellación, pola emerxencia d'Estaos rivales de Teotihuacan nel Centru de Méxicu, los zapotecos siguieron col so desenvolvimientu cultural autónomu, que vio la dómina de mayor florecimientu ente los años [[750]] - [[850]]. Sicasí, como asocedió nel casu de Teotihuacan y l'área maya, la capital zapoteca tamién tornaría y sería finalmente abandonada.

Aprovechando la debilidá de les metrópolis, delles ciudaes cobraron fuercia y tomaron posiciones centrales nes rutes d'intercambiu que sosteníen la hexemonía de Teotihuacan. Nesti panorama, surdieron centros rexonales nel Centru de Méxicu: [[Xochicalco]], en Morelos, controlaba'l comerciu cola Área Maya; [[Zona Arqueolóxica de Cholula|Cholula]], en Puebla-Tlaxcala, faía lo propio col sureste; [[Teotenango]], col Occidente de Méxicu. El creciente poder d'estes ciudaes -y otres como [[Cacaxtla]] y [[Cantona]]- terminó per esgañar a Teotihuacan, que colapsó hacia l'añu [[750]].

Esti periodu ye conocíu como ''Epiclásico'', y trátase d'una dómina de fuertes desordes y reacomodos políticos, y remata coles primeres migraciones de los pueblos del Norte de Méxicu (ente los cualos veníen los nahuas) motivaes poles seques enllargaes qu'arruinaron les sociedaes agrícoles de la rexón. Los mesmos centros rexonales que anduvieron a la tema nesta dómina fueron construyíos col apurra de pueblos migrantes (por casu, los olmeca-xicalancas qu'aportaron a Cacaxtla y Xochicalco nesa dómina). D'esta manera, la civilización mesoamericana reforzó'l so calter multiétnicu.

&lt;center&gt;
&lt;gallery&gt;
Ficheru:Chinesco style reclining female - Nayarit Mexico - 300 BCE-300 CE.jpg|Escultura de les [[Tradición de les tumbes de tiru|baltes de tiru]] de [[Nayarit]]
Ficheru:Cultures précolombiennes MRAH Colima Chiens 02 10 2011.jpg|Perrinos de [[Colima]]
Ficheru:Jalisco Seated man and woman DMA 1973-58.jpg|Escultures d'estilu Ameca-[[Etzatlán]] ([[Jalisco]])
Ficheru:Huachimontones1.jpg|Centru ceremonial de [[Guachimontones]] (Jalisco)
Ficheru:Votive Pyramid La Quemada.JPG|Pirámide de [[La Quemada]] (Zacatecas)
Ficheru:Plazuelas.JPG|Edificiu de [[Plazuelas]] (Guanajuato)
Ficheru:SSA41434.JPG|La calzada de los Muertos de [[Teotihuacan]] (estáu de Méxicu)
Ficheru:Teotihuacan-Mural del Templo de la Agricultura.JPG|Mural del templu de l'Agricultura de Teotihuacan (Estáu de Méxicu)
Ficheru:Piramide del Sol.JPG|[[Pirámide del Sol]] en Teotihuacan (Estáu de Méxicu)
&lt;/gallery&gt;
&lt;/center&gt;

=== Periodu Posclásico (800/900 - Conquista española) ===
El [[Periodu posclásico mesoamericanu|Posclásico]] ye estremáu polos arqueólogos en dos époques, el ''Posclásico Ceo'' (800/900 - 1100), apoderáu por [[Tollan-Xicocotitlan|Tula]] y la cultura [[tolteca]]; y el ''Posclásico Tardíu'', tiempu del ''imperiu'' [[mexica]] (1100 - 1521/1694). Siempres ye conveniente esclariar que la calendarización ye variable acordies cola historia rexonal, cuidao que de normal tómase como referencia lo qu'asocedía nel centru de Méxicu.

[[Ficheru:Telamones Tula.jpg|thumb|200px|Atlantes de Tula. Cultura tolteca.]]

Suelse considerar que'l Posclásico foi una dómina apoderada por pueblos guerreros y sanguinarios que causaron la ruina de les cultures clásiques, carauterísticamente pacífiques y apurríes a la relixón. A la construcción d'esti arquetipu contribuyó de manera notable [[Román Piña Chan]]. Sicasí, como señala López Austin en ''El pasáu indíxena'', el belicismu tamién tuvo presente nos periodos anteriores, especialmente ente los mayes. Lo asocedío mientres el Posclásico sería la exacerbación del calter guerreru de les sociedaes mesoamericanas, debíu en parte a la gran competencia ente Estaos bien poderosos y a les migraciones.

Les migraciones marquen la pauta del Posclásico Tempranu. Trátase de pueblos norteños que fueren emburriaos escontra'l sur, yá pol expansionismo d'otros grupos batallosos o pol desastre ecolóxicu que causó la cayida de les cultures del Norte de Mesoamérica. A estos grupos conózse-yos como ''[[chichimeca|chichimeques]]'', un términu recoyíu polos cronistes d'Indies de los sos informantes, y qu'equival a ''bárbaru''. La descripción d'estos grupos como bárbaros nun ye bien fayadiza, en cuantes que, por principiu de cuentes, munchos d'ellos formaben parte de la esfera d'influencia de Mesoamérica, y n'última instancia, nun constituyíen una unidá étnica.
[[Ficheru:Comalcalco.jpg|220px|left|thumb|[[Comalcalco]] en [[Tabasco]] única ciudá maya construyida de lladriyu cocíu.]]
Fueron munchos los grupos que llegaron a Mesoamérica mientres esti periodu. Ente ellos podemos cuntar a los [[tlahuica|tlahuiques]], qu'ocuparon el valle de [[Morelos]], y otros grupos de filiación nahua que se tomaron posesión de la cuenca llacustre de [[Méxicu]] y del valle poblano tlaxcalteca. Con ellos venía un grupu, comandado por Mixcóatl, que s'asitió en [[Culhuacán]] y entemecióse cola población orixinaria, allegada a la teotihuacana. Más tarde, el fíu de Mixcóatl, [[Ce Ácatl Topiltzin Quetzalcóatl]], partiría de Culhuacán escontra'l norte, onde fundó [[Tollan-Xicocotitlan|Tula]].

Los [[tolteques]] empecipiaron un procesu d'espansión, que los llevó a establecer rellaciones con otros Estaos importantes, que tamién buscaben el respaldu de Tula pa legitimarse. Tal ye'l casu del efímeru Estáu [[Cultura mixteca|mixteco]] de ''8 Venado Garra de Xaguar'', qu'en ganando a dellos de los más importantes señoríos del [[sieglu XI]], forzó la unificación política de bona parte de la Mixteca so la so persona. Pa faelo, recurrió al prestíu de Tula como centru hexemónicu, col qu'estableció alianza. Sicasí, ''8 Venado'' foi asesináu y tres ello, la Mixteca entró nun procesu de desintegración. Más tarde, los mixtecos habríen d'invadir el territoriu tradicional de los sos vecinos [[Cultura zapoteca|zapotecos]], moviéndolos escontra'l [[ismu de Tehuantepec]], nel oriente.

[[Ficheru:ChichenItza-Dic2004.jpg|thumb|200px|El Castiellu. Chichén Itzá. Cultura maya.]]

La rellación ente l'Estáu tolteca y los reinos yucatecos asoró a los arqueólogos. La estraordinaria paecencia ente Tula y [[Chichén Itzá]] ye'l motivu d'ello. Suxurióse que Tula colonizó la península de Yucatán; o que cuando la élite tolteca foi espulsada de la ciudá, los sos venceyos colos itzaes (pueblu de filiación maya que vivía coles mesmes en [[Campeche]]) dexáron-yos ocupar pola fuercia la ciudá de Chichén. En cualesquier de los dos casos, los recién llegaos decidiríen edificar un retruque de l'antigua capital. La hipótesis contraria, sostenida por Piña Chan, convierte a Tula nuna colonia y retruque de Chichén.

Sicasí, ye más plausible que'l fenómenu de les ciudaes ximielgues separaes per cientos de quilómetros tenga una esplicación similar a la ufiertada pal casu de la presencia teotihuacana en Tikal. Ye bien probable que grupos migrantes, portadores de la cultura tolteca (o ''zuyuana'', como la llamen López Austin y López Luján), instalárense en Yucatán y terminaren por fundise colos nativos y llegar a ocupar posiciones privilexaes. Pa legitimar el so poder tuvieron de recurrir al so antiguu venceyu con Tula, considerada la ciudá de [[Quetzalcóatl]], y ello esplicaría la presencia de ciertes traces típiques del Centru de Méxicu nes artes mayes d'aquel tiempu.

La cayida de Tula ta rellacionada cola mesma inestabilidá política interna que motivara la so espansión. La ciudá foi semiabandonada, y munchos de los sos pobladores fuxeron escontra la cuenca llacustre de Méxicu, p'asitiase nuevamente n'al pie del [[Cuetu de la Estrella]]. Coles mesmes, producíense nueves migraciones, como la de los [[pipiles]] y nicaraos escontra [[Centroamérica]], o la de los mexicas, escontra'l centru de Méxicu.

Mientres el periodu entendíu ente la cayida [[tolteca]] (ca. 1100&amp;nbsp;d.&amp;nbsp;C.) y la derrota d'[[Azcapotzalco]] por [[Tenochtitlan]] (1430), hubo un vacíu de poder, aprovecháu per ciudaes de menor valumbu que cobraron un nuevu y curtiu florecimientu. Ente elles cúntase [[Zona Arqueolóxica de Cholula|Cholula]], ciudá d'aneya tradición y rellacionada col cultu a [[Quetzalcóatl]], y [[Culhuacán]], que foi ocupada por refuxaos tolteques.

A la llegada de los [[mexica|mexiques]] a la cuenca llacustre, la escena yera apoderada polos tepanecas d'[[Azcapotzalco]], pos Culhuacán entrara en decadencia. Tres un periodu de constante cambeos de residencia, establecer nel castru de Méxicu, en territoriu d'Azcapotzalco. Sicasí, establecieron una alianza colos culhuas, rivales de los tepanecas, a los que finalmente ganaron en compañía de [[Texcoco]] y [[Tlacopan]], asociaos na [[Triple Alianza (Méxicu)|Triple Alianza]].

D'esta manera, empezó un periodu expansionista militar y comercial encabezáu polos mexicas, que llegó a apoderar casi toa Mesoamérica. El expansionismo taba basáu na ideoloxía relixosa de los mexicas, quien se consideraben a sigo mesmos como fíos del Sol. En cuantes que los sos fíos, los mexicas teníen la obligación d'apurrir alimentu a los dioses (sangre y corazones, que na relixón mesoamericana yeren símbolos del ''tonalli'' o fuercia cósmico), polo qu'entamaben guerres cola misión de prindar presos. Ye por ello que dexaron la relativa independencia de [[Historia prehispánica de Tlaxcala|Tlaxcala]], de la que llograben cautivos nes Guerres Floríes (''Xochiyáotl'') necesarios pal sacrificiu ritual.

Amás de Tlaxcala, permanecieron imbatibles Meztitlán, al norte; Teotitlán del Camín, al oriente; Yopitzinco, na mariña de [[Guerrero]]; el señoríu mixteco de [[Tututepec]] y el reinu zapoteca de [[ismu de Tehuantepec|Tehuantepec]]. Estos dos últimos asociáronse y solmenáron-y al exércitu mexica una memorable derrota en [[Guiengola]]. El tlatoani mexica, pa evitar consecuencies más graves, decidió casar a la so fía col rei de los zapotecos, [[Cocijoeza]].

[[Ficheru:Mexico.Mich.Tzintzuntzan.03.jpg|thumb|200px|Yácata de Tzintzuntzan. Cultura Purépecha.]]

Otru de los rivales imbatibles de los [[mexica|mexiques]] foi l'Estáu [[Pueblu purépecha|purépecha]]. La so formación empezó alredor del añu 1450, como productu de la unión d'un pueblu llegáu del norte (los uacúsechas) colos pobladores nativos. Los purépechas tuvieron trés capitales socesives ([[Pátzcuaro]], [[Ihuatzio]] y [[Tzintzuntzan]]), allugaes na redoma del llagu de Pátzcuaro. Col tiempu, la supremacía caltener Tzintzuntzan. A partir d'ellí tuvo llugar el expansionismo de los purépechas, que los llevó a ocupar l'actual estáu de [[Michoacán]] y árees circunvecinas. Na so espansión escontra l'oriente, atopar colos mexicas, con quien s'enfrentaron en delles ocasiones, y nun pudo vencer un bandu al otru definitivamente.

Mentanto, en Yucatán, los itzaes fueren espulsaos de Chichén polos cocomes de [[Mayapán]], colo cual rompióse l'alianza establecida ente estos reinos y [[Uxmal]]. Esta confederación ye conocida col nome de [[Lliga de Mayapán]]. Al eslleise, la península viose envolubrada nuna cadena de guerres ente estaos vecinos qu'apostaben el control políticu de la rexón. Esi foi'l panorama qu'atoparon los españoles a la so llegada a Mesoamérica nel añu [[1517]].

== El fin del Méxicu prehispánicu ==
{{AP|Conquista de Méxicu}}

La conquista de Méxicu-Tenochtitlan per parte de los españoles, asocedida en 1521, sueli ser tomada como la conclusión de la dómina precolombina de Méxicu. Sicasí, ye necesariu faer fincapié en que la conquista y el sometimientu a España nun asocedieron coles mesmes pa tolos pueblos. La rexón oaxaqueña nun cayó sol control d'[[España]] sinón hasta la década de [[1560]]. L'últimu apartaz de la resistencia maya, en [[Tayasal]], nun se rindió hasta [[1697]].

== Ver tamién ==
* [[Poblamientu d'América]]
* [[Historia de Méxicu]]
* [[Muyer de les Palmes]]
* [[Naia]]
* [[Moza de Chan Hol]]
* [[Arte precolombino mesoamericanu]]
* [[Cacicazgos mayes en Yucatán]]

== Notes ==
{{llistaref|2}}

== Referencies ==
* {{cita publicación |apellíu={{Versalita|Acosta Ochoa}} |nome=Guillermo |enllaceautor= |añu=2007 |títulu=Les ocupaciones precerámicas de la cuenca de Méxicu. Del poblamientu a les primeres sociedaes agrícoles |publicación=Arqueoweb |volume= |númberu=8-2 |páxines=7-25 |allugamientu= |editorial=Universidá Complutense de Madrid |issn= |url=http://www.ucm.es/info/arqueoweb/pdf/8-2/acosta.pdf |fechaaccesu=11 de xineru de 2012}}
* Bethell, Leslie (ed.) (1990). ''Historia d'América Llatina. I. L'América precolombina y la conquista''. [[Cambridge University Press]], Barcelona. ISBN 84-7423-436-0
* {{cita publicación |apellíu={{Versalita|Campbell}} |nome=Lyle |enllaceautor=Lyle Campbell |añu=2011 |títulu=Review of &quot;The Dene-Yeniseian Connection&quot; |publicación=International Journal of American Linguistics |volume=III |númberu= |páxina=|ubicación= |editorial= |issn= |url= http://www2.hawaii.edu/~lylecamp/Campbell%20Yeniseian%20NaDene%20review%2011-2-10.pdf |fechaaccesu=10 d'agostu de 2011}}
* Carmack M. Robert (ed.) (1996). ''The legacy of Mesoamérica: history and culture of a Native American civilization''. Prentice Hall. Nueva Jersey. ISBN 0-13-337445-9
* {{cita llibru |apellíu={{Versalita|Cavalli-Sforza}} |nome=Luigi |enllaceautor= Luigi Cavalli-Sforza | apellíu2= {{Versalita|Menozzi}} |nome2=Paolo |apellíu3=Piazza |nome3= Alberto |añu=1992 |títulu=The history and geography of human gen |lugar-publicación=[[Princeton (Nueva Jersey)|Princeton]] |editorial= [[Princeton University Press]] |isbn= }}
* {{cita llibru |apellíu={{Versalita|Dillehay}} |nome=Tom D. |enllaceautor= Tom Dillehay |añu=2004 |títulu=Monte Verde: un asentamientu humanu del pleistocenu tardíu nel sur de Chile |lugar-publicación=[[Santiago de Chile]] |editorial= LOM Ediciones |isbn= }}
* {{cita llibru |apellíu={{Versalita|Dixon}} |nome=E. James |añu=1991 |títulu=Bones, boats &amp; bison: archeology and the first colonization of western North America |lugar-publicación=[[Albuquerque (Nuevu Méxicu)|Albuquerque]] |editorial= The University of New Mexico Press|isbn= 0826321380}}
* López Austin, Alfredo, y Leonardo Luján López (2001). ''El pasáu indíxena''. Fondu de Cultura Económica -- El Colexu de Méxicu. Méxicu. ISBN 968-16-6434-5
* {{cita llibru |apellíu={{Versalita|Lorenzo}} |nome=José Luis |enllaceautor= José Luis Lorenzo | añu=1967 |títulu=La Etapa Lítica en Méxicu |lugar-publicación=[[Ciudá de Méxicu]] |editorial= [[Institutu Nacional d'Antropoloxía y Historia]] |isbn= }}
* {{cita llibru |apellíu={{Versalita|Lorenzo}} |nome=José Luis |apellíu2={{Versalita|Mirambell}}| nome2=Lorena |añu=1986 |capítulu=Preliminary record on archaeological and enviromental studies in the area of El Cedral, San Luis Potosi, Mexico | páxina=107-113 |apellíu-editor={{Versalita|Bryan}} | nome-editor=A. L. | títulu=New evidence for the Pleistoscene peopling of the Americas | lugar-publicación=[[Orono (Maine)|Orono]] |editorial= University of Maine | isbn= }}
* {{cita publicación |apellíu={{Versalita|Matos Moctezuma}} |nome=Eduardo |enllaceautor=Eduardo Matos Moctezuma |añu=1979 |títulu=Les corrientes arqueolóxiques en Méxicu |publicación=Nueva Antropoloxía |volumen=III |númberu=12 |páxines=7-25 |allugamientu= |editorial= Universidá Nacional Autónoma de Méxicu |issn= |url=http://www.juridicas.unam.mx/publica/librev/rev/nuant/cont/12/cnt/cnt4.pdf |fechaaccesu=11 de xineru de 2012}}
* {{cita llibru |apellíu={{Versalita|Ochoa}} |nome=Lorenzo |apellíu2={{Versalita|Ortiz Díaz}} |nome2=Edith |apellíu3={{Versalita|Gutiérrez}} |nome3=Gerardo | añu=1999 |capítulo=Diversidad xeográfica y unidá cultural de Mesoamérica | páxina=69-98 |apellíu-editor={{Versalita|Rojas Rabiela}} | nome-editor=Teresa | apellíu-editor2={{Versalita|Murra}} | nome-editor2=John V. | títulu=Historia xeneral d'América Llatina I. Les sociedaes orixinaries | lugar-publicación=[[París]] |editorial= [[Unesco]] | isbn=9233031500 }}
* {{cita llibru |apellíu={{Versalita|Palerm}} |nome=Ángel |enllaceautor= Ángel Palerm | añu=1997 |títulu=Introducción a la teoría etnolóxica |lugar-publicación=[[Ciudá de Méxicu]] |editorial= [[Universidá Iberoamericana]] |isbn=9688592943 }}
* {{cita publicación |apellíu={{Versalita|Pérez Crespo}} |nome=Víctor Adrián ''et al.''|añu=2009 |títulu=La dieta y l'hábitat del mamut y los caballos del Pleistocenu tardíu d'El Cedral con base n'isótopos estables (δ13C, δ18O) |publicación=Revista Mexicana de Ciencies Xeolóxiques| volume=26 |númberu=2 | páxines=347-355 | url=http://www.scielo.org.mx/pdf/rmcg/v26n2/v26n2a6.pdf |fechaaccesu=12 de xineru de 2012}}
* Revista Arqueoloxía Mexicana (2000). ''Atles del Méxicu Prehispánicu''. Núm. especial 3. Editorial Raigaños. Méxicu.
* {{cita llibru |apellíu={{Versalita|Tankersley}} |nome=Kenneth B. |añu=2004 |títulu=The settlement of the American continents: a multidisciplinary approach to human biogeography |páxina=42-62 |capítulu=The concept of clovis and the peopling of North America |lugar-publicación=[[Tucson]] |editorial= The University of Arizona Press |fecha-publicación= |apellíu-editor={{Versalita|Barton}} | nome-editor=Michael ''et a el'' |isbn= }}
;N'inglés
* Diehl, Richard (1973) ''Political evolution and the formative period of Mesoamerica''. ASIN: B0006WBTKC.
* Sanders, William T. (1968) ''Mesoamerica: The Evolution of a Civilization''. Random House, Nueva York. ISBN 0-394-30789-5.
*

== Enllaces esternos ==
* [http://www.mna.inah.gob.mx/ Muséu Nacional d'Antropoloxía y Historia (Méxicu)]
* [http://www.templomayor.inah.gob.mx/ Muséu del Templu Mayor (Méxicu)]
* [https://web.archive.org/web/20060217200346/http://mexico.udg.mx/principal/historia.htm Universidá de Guadalaxara - Historia de Méxicu]
* [http://www.americanindian.si.edu/ National Museum of American Indian (Washington)]
* [http://www.mexicodesconocido.com.mx/ Revista ''Méxicu Desconocíu'']
* [http://www.laiesken.net/arqueologia/ Revista ''Arqueoloxía Iberoamericana'']
* [http://www.arkeologia.com.ar/search/label/M%C3%A9xico/ Coleición de videos sobre la historia precolombina de Méxicu]
* [http://www.culturasprehispanicas.com Les Cultures Prehispániques de Méxicu]

{{Tradubot|Méxicu prehispánico}}
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Historia precolombina de Méxicu]]

[[nl:Geschiedenis van Mexico#Precolumbiaanse Tijd]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]]</text>
      <sha1>5eydtr8jopynwmhbsmjcuwxeu4wlql3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Jesús Herrada</title>
    <ns>0</ns>
    <id>152421</id>
    <revision>
      <id>3714253</id>
      <parentid>3614801</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T15:49:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Future-Trunks</username>
        <id>100030</id>
      </contributor>
      <comment>/* Resultaos en Grandes Vueltes y Campeonatos del Mundu */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5294" xml:space="preserve">{{Tradubot|Jesús Herrada}}
{{persona}}
'''Jesús Herrada López''' {{nym}} ye un [[ciclista]] profesional [[España|español]]. Forma parte del [[Cofidis, Solutions Crédits|Cofidis]]. Dio'l saltu a la máxima categoría del ciclismu mundial en 2011, roblando un contratu de trés años.

Llogró grandes resultancies na categoría junior nes temporaes 2007 y 2008, destacando na contrarreló, disciplina na que foi campeón d'España sub23 en 2010 y doble campeón junior en 2007 y 2008. La so primer victoria como profesional foi en 2012 nel sector mañaneru de la 2ª&amp;nbsp;etapa de la [[Vuelta a Asturies 2012|Vuelta a Asturies]]. En 2013 proclamóse Campeón d'España en Ruta.

El 6 de setiembre de [[2018]] asítiase como líder provisional de [[Vuelta a España 2018|La Vuelta España]] 2018 al formar parte de la escapada del día.

El so hermanu [[José Herrada|José]] tamién ye ciclista profesional ya igualmente cuerre pal [[Cofidis, Solutions Crédits|Cofidis]].

== Palmarés ==
'''2011'''
* 3ᵘ nel [[Campeonatu d'España de Ciclismu en Ruta 2011|Campeonatu d'España en Ruta]] [[Ficheru:Bronze medal with cup.svg|15px]]

'''2012'''
* 1 etapa de la [[Vuelta a Asturies 2012|Vuelta a Asturies]]

'''2013'''
* [[Campeonatu d'España de Ciclismu en Ruta 2013|Campeonatu d'España en Ruta]] [[Ficheru:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Ficheru:MaillotEspaña.PNG|20px]]
* 1 etapa del [[Tour de Poitou-Charentes]]

'''2014'''
* 1 etapa de la [[Route du Sud]]
* 1 etapa del [[Tour de Poitou-Charentes]]

'''2015'''
* 1 etapa de la [[Vuelta a Asturies 2015|Vuelta a Asturies]]
* 3ᵘ nel [[Campeonatu d'España de Ciclismo Contrarreloj 2015|Campeonatu d'España Contrarreló]] [[Ficheru:Bronze medal with cup.svg|15px]]
* 3ᵘ nel [[Campeonatu d'España de Ciclismu en Ruta 2015|Campeonatu d'España en Ruta]] [[Ficheru:Bronze medal with cup.svg|15px]]
* 1 etapa del [[Tour de Limousin]]

'''2016'''
* 1 etapa del [[Critérium del Dauphiné 2016|Critérium del Dauphiné]]

'''2017'''
* 3ᵘ nel [[Campeonatu d'España de Ciclismo Contrarreloj 2017|Campeonatu d'España Contrarreló]] [[Ficheru:Bronze medal with cup.svg|15px]]
* [[Campeonatu d'España de Ciclismu en Ruta 2017|Campeonatu d'España en Ruta]] [[Ficheru:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Ficheru:MaillotEspaña.PNG|20px]]

== Resultaos en Grandes Vueltes y Campeonatos del Mundu ==
{| cellpadding=&quot;3&quot; cellspacing=&quot;0&quot; border=&quot;10&quot; style=&quot;font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;&quot;
|- bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
!align=&quot;center&quot;|Carrera
!2011
!2012
!2013
!2014
!2015
!2016
!2017
!2018
!2019
|-
|align=&quot;center&quot; style=&quot;background:pink;&quot;|[[Giro d'Italia]]
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|[[Giro d'Italia 2015|74ᵘ]]
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|-
|align=&quot;center&quot; style=&quot;background:yellow;&quot;|[[Tour de Francia]]
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|[[Tour de Francia 2014|61ᵘ]]
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|[[Tour de Francia 2016|Ab.]]
|align=&quot;center&quot;|[[Tour de Francia 2017|97ᵘ]]
|align=&quot;center&quot;|[[Tour de Francia 2018|47ᵘ]]
|align=&quot;center&quot;|[[Tour de Francia 2018|20ᵘ]]
|-
|align=&quot;center&quot; style=&quot;background:red;&quot;|[[Vuelta a España]]
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|[[Vuelta a España|Ab.]]
|-
|[[Campeonatu Mundial de Ciclismu en Ruta|Mundial en Ruta]] [[Ficheru:MaillotMundial.PNG|24px]]
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|[[Campeonatu Mundial de Ciclismu en Ruta de 2014|79ᵘ]]
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|[[Campeonatu Mundial de Ciclismu en Ruta de 2017|106ᵘ]]
|align=&quot;center&quot;|-
|-
|[[Campeonatu Mundial de Ciclismu en Ruta|Mundial Contrarreló]] [[Ficheru:MaillotMundialCrono.PNG|24px]]
|align=&quot;center&quot;|[[Campeonatu Mundial de Ciclismu en Ruta de 2011|39ᵘ]]
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|-
|[[Campeonatu d'España de Ciclismu en Ruta|Campeonatu d'España Ruta]] [[Ficheru:MaillotEspaña.PNG|20px]]
|align=&quot;center&quot;|[[Campeonatu d'España de Ciclismu en Ruta 2011|3ᵘ]]
|align=&quot;center&quot;|[[Campeonatu d'España de Ciclismu en Ruta 2011|-]]
|align=&quot;center&quot;|[[Campeonatu d'España de Ciclismu en Ruta 2012|'''1ᵘ''']]
|align=&quot;center&quot;|[[Campeonatu d'España de Ciclismu en Ruta 2012|9ᵘ]]
|align=&quot;center&quot;|[[Campeonatu d'España de Ciclismu en Ruta 2012|3ᵘ]]
|align=&quot;center&quot;|[[Campeonatu d'España de Ciclismu en Ruta 2015|5ᵘ]]
|align=&quot;center&quot;|[[Campeonatu d'España de Ciclismu en Ruta 2016|'''1ᵘ''']]
|align=&quot;center&quot;|[[Campeonatu d'España de Ciclismu en Ruta 2017|13ᵘ]]
|}
&lt;small&gt;-: nun participa&lt;br/&gt;
Ab.: abandonu&lt;br/&gt;
&lt;/small&gt;

== Equipos ==
* [[Movistar Team]] (2011-2017)
* [[Cofidis, Solutions Crédits|Cofidis]] (2018)

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
* {{ProCyclingStats}}
* [http://www.cqranking.com/men/asp/gen/rider.asp?riderid=17534 Ficha en cqranking.com]

{{NF|1990||Herrada, Jesús}}
[[Categoría:Ciclistes de Castiella-La Mancha]]
[[Categoría:Persones de la provincia de Cuenca]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>pjbnyx3qomm7ouz6182yowk6ewzdc3m</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3714254</id>
      <parentid>3714253</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T15:51:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Future-Trunks</username>
        <id>100030</id>
      </contributor>
      <comment>/* Resultaos en Grandes Vueltes y Campeonatos del Mundu */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5401" xml:space="preserve">{{Tradubot|Jesús Herrada}}
{{persona}}
'''Jesús Herrada López''' {{nym}} ye un [[ciclista]] profesional [[España|español]]. Forma parte del [[Cofidis, Solutions Crédits|Cofidis]]. Dio'l saltu a la máxima categoría del ciclismu mundial en 2011, roblando un contratu de trés años.

Llogró grandes resultancies na categoría junior nes temporaes 2007 y 2008, destacando na contrarreló, disciplina na que foi campeón d'España sub23 en 2010 y doble campeón junior en 2007 y 2008. La so primer victoria como profesional foi en 2012 nel sector mañaneru de la 2ª&amp;nbsp;etapa de la [[Vuelta a Asturies 2012|Vuelta a Asturies]]. En 2013 proclamóse Campeón d'España en Ruta.

El 6 de setiembre de [[2018]] asítiase como líder provisional de [[Vuelta a España 2018|La Vuelta España]] 2018 al formar parte de la escapada del día.

El so hermanu [[José Herrada|José]] tamién ye ciclista profesional ya igualmente cuerre pal [[Cofidis, Solutions Crédits|Cofidis]].

== Palmarés ==
'''2011'''
* 3ᵘ nel [[Campeonatu d'España de Ciclismu en Ruta 2011|Campeonatu d'España en Ruta]] [[Ficheru:Bronze medal with cup.svg|15px]]

'''2012'''
* 1 etapa de la [[Vuelta a Asturies 2012|Vuelta a Asturies]]

'''2013'''
* [[Campeonatu d'España de Ciclismu en Ruta 2013|Campeonatu d'España en Ruta]] [[Ficheru:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Ficheru:MaillotEspaña.PNG|20px]]
* 1 etapa del [[Tour de Poitou-Charentes]]

'''2014'''
* 1 etapa de la [[Route du Sud]]
* 1 etapa del [[Tour de Poitou-Charentes]]

'''2015'''
* 1 etapa de la [[Vuelta a Asturies 2015|Vuelta a Asturies]]
* 3ᵘ nel [[Campeonatu d'España de Ciclismo Contrarreloj 2015|Campeonatu d'España Contrarreló]] [[Ficheru:Bronze medal with cup.svg|15px]]
* 3ᵘ nel [[Campeonatu d'España de Ciclismu en Ruta 2015|Campeonatu d'España en Ruta]] [[Ficheru:Bronze medal with cup.svg|15px]]
* 1 etapa del [[Tour de Limousin]]

'''2016'''
* 1 etapa del [[Critérium del Dauphiné 2016|Critérium del Dauphiné]]

'''2017'''
* 3ᵘ nel [[Campeonatu d'España de Ciclismo Contrarreloj 2017|Campeonatu d'España Contrarreló]] [[Ficheru:Bronze medal with cup.svg|15px]]
* [[Campeonatu d'España de Ciclismu en Ruta 2017|Campeonatu d'España en Ruta]] [[Ficheru:Gold medal with cup.svg|15px]] [[Ficheru:MaillotEspaña.PNG|20px]]

== Resultaos en Grandes Vueltes y Campeonatos del Mundu ==
{| cellpadding=&quot;3&quot; cellspacing=&quot;0&quot; border=&quot;10&quot; style=&quot;font-size: 95%; border: #aaa solid 1px; border-collapse: collapse;&quot;
|- bgcolor=&quot;#eeeeee&quot;
!align=&quot;center&quot;|Carrera
!2011
!2012
!2013
!2014
!2015
!2016
!2017
!2018
!2019
|-
|align=&quot;center&quot; style=&quot;background:pink;&quot;|[[Giro d'Italia]]
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|[[Giro d'Italia 2015|74ᵘ]]
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|-
|align=&quot;center&quot; style=&quot;background:yellow;&quot;|[[Tour de Francia]]
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|[[Tour de Francia 2014|61ᵘ]]
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|[[Tour de Francia 2016|Ab.]]
|align=&quot;center&quot;|[[Tour de Francia 2017|97ᵘ]]
|align=&quot;center&quot;|[[Tour de Francia 2018|47ᵘ]]
|align=&quot;center&quot;|[[Tour de Francia 2018|20ᵘ]]
|-
|align=&quot;center&quot; style=&quot;background:red;&quot;|[[Vuelta a España]]
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|[[Vuelta a España|Ab.]]
|-
|[[Campeonatu Mundial de Ciclismu en Ruta|Mundial en Ruta]] [[Ficheru:MaillotMundial.PNG|24px]]
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|[[Campeonatu Mundial de Ciclismu en Ruta de 2014|79ᵘ]]
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|[[Campeonatu Mundial de Ciclismu en Ruta de 2017|106ᵘ]]
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|-
|[[Campeonatu Mundial de Ciclismu en Ruta|Mundial Contrarreló]] [[Ficheru:MaillotMundialCrono.PNG|24px]]
|align=&quot;center&quot;|[[Campeonatu Mundial de Ciclismu en Ruta de 2011|39ᵘ]]
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|align=&quot;center&quot;|-
|-
|[[Campeonatu d'España de Ciclismu en Ruta|Campeonatu d'España Ruta]] [[Ficheru:MaillotEspaña.PNG|20px]]
|align=&quot;center&quot;|[[Campeonatu d'España de Ciclismu en Ruta 2011|3ᵘ]]
|align=&quot;center&quot;|[[Campeonatu d'España de Ciclismu en Ruta 2012|-]]
|align=&quot;center&quot;|[[Campeonatu d'España de Ciclismu en Ruta 2013|'''1ᵘ''']]
|align=&quot;center&quot;|[[Campeonatu d'España de Ciclismu en Ruta 2014|9ᵘ]]
|align=&quot;center&quot;|[[Campeonatu d'España de Ciclismu en Ruta 2015|3ᵘ]]
|align=&quot;center&quot;|[[Campeonatu d'España de Ciclismu en Ruta 2016|5ᵘ]]
|align=&quot;center&quot;|[[Campeonatu d'España de Ciclismu en Ruta 2017|'''1ᵘ''']]
|align=&quot;center&quot;|[[Campeonatu d'España de Ciclismu en Ruta 2018|13ᵘ]]
|align=&quot;center&quot;|[[Campeonatu d'España de Ciclismu en Ruta 2019|3ᵘ]]
|}
&lt;small&gt;-: nun participa&lt;br/&gt;
Ab.: abandonu&lt;br/&gt;
&lt;/small&gt;

== Equipos ==
* [[Movistar Team]] (2011-2017)
* [[Cofidis, Solutions Crédits|Cofidis]] (2018)

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
* {{ProCyclingStats}}
* [http://www.cqranking.com/men/asp/gen/rider.asp?riderid=17534 Ficha en cqranking.com]

{{NF|1990||Herrada, Jesús}}
[[Categoría:Ciclistes de Castiella-La Mancha]]
[[Categoría:Persones de la provincia de Cuenca]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>lpttzpm7sr0wahw9zcdqow7czh73c28</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Edá Media en Cantabria</title>
    <ns>0</ns>
    <id>160620</id>
    <revision>
      <id>3714286</id>
      <parentid>3704805</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:13:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24402" xml:space="preserve">{{referencies|t=20150126191618}}La '''Edá Media''', '''Medievu''' o '''Medioevo''' ye'l [[periodu históricu]] de la [[civilización occidental]] entendíu ente los sieglos [[sieglu V|V]] y [[sieglu XV|XV]]. El so empiezu asítiase convencionalmente nel añu [[476]] cola [[Cayida del Imperiu romanu d'Occidente cayida del Imperiu Romanu d'Occidente]] y el so fin en [[1492]] col [[descubrimientu d'América]], o en [[1453]] cola [[Cayida de Constantinopla|cayida del Imperiu Bizantín]], fecha que tien la ventaya de coincidir cola [[invención de la imprenta]] ''([[Biblia de Gutenberg]])'' y col fin de la [[Guerra de los Cien Años]].

Tan llargu periodu históricu (cerca d'un mileniu) contién procesos bien distintos, que convencionalmente arrexuntar en dos grandes fases: [[Alta Edá Media]] y [[Baxa Edá Media]]

== Alta Edá Media ==

[[Ficheru:Hispania3c.JPG|250px|thumb|La Península Ibérica en redol al [[560]].&lt;br /&gt;
{{Lleenda|#B5904C|[[Visigodos]]}}
{{Lleenda|#DD5C9C|Asentamientos de colonos visigodos}}
{{Lleenda|#e85C39|Asentamientos de colonos visigodos}}
{{Lleenda|#B2CF41|[[Suevos]]}}
{{Lleenda|#ECE153|[[Bizantinos]]}}
{{Lleenda|#6091CB|[[Cántabros]] y [[vasconos]]}}]]

{{VT|Ducáu de Cantabria|Ciudá de Cantabria|Amaya (ciudá)}}

=== El Ducáu de Cantabria ===
Nel [[sieglu III]] l'Imperiu Romanu travesó una fonda [[crisis]] económica, social ya institucional qu'empecipió un procesu de tresformamientu estructural acentuáu nos dos siguientes centuries, cola irrupción de pueblos del centru y este d'[[Europa]] atraíos pola mayor riqueza de les tierres sudoccidentales. La resultancia d'esi procesu foi'l fin de l'[[Historia Antigua|Antigüedá]] y l'entamu d'una nueva civilización, la del [[Medievu]], síntesis cultural del alcuentru y fusión de los pueblos xermánicos cola civilización grecorromana

En [[Hispania]] asocediéronse les invasiones a partir del [[409]], enfusando socesivamente [[Suevos]], [[Vándalos]], [[Alanos]] y, especialmente, [[Visigodos]], asitiaos en [[Galia]] y Hispania tres un alcuerdu con [[Roma]] ([[416]]). A partir del [[sieglu VI]] estos postreros establécense definitivamente na Península.

[[Leovigildo]] ([[574]]), ocupa [[Amaya (ciudá)|Amaya]] y exerz la so poder na que se configura la provincia visigoda denominada [[Ducáu de Cantabria]]. 

A partir d'esti periodu les fontes documentales malapenes sí faen referencia a Cantabria con esti nome, cuidao que va prevalecer el de ''Asturies'' pa les distintes contornes: [[Asturies de Santillana]], [[Asturies de Trasmiera]] y [[Asturies de Laredo]]. 
[[Cántabros]], [[ástures]] y [[vasconos]] siguieron siendo focu de conflictos pal inestable reinu visigodu hasta la so desapaición a empiezos del [[sieglu VIII]]. De fechu en [[711]] el rei [[Roderico]] atopar en plena campaña militar al norte de los sos dominios.

=== Conquista musulmana y reconquista ===
[[Ficheru:Ducado de Cantabria.png|thumb|250px|left|Llendes hipotétiques del Ducáu de Cantabria.]]

Nel añu [[714]] les fuercies del [[Califatu Omeya]] lleguen a conquistar los valles altos del [[Ríu Ebro|Ebro]] y [[Amaya (ciudá)|Amaya]], la capital cántabra, obligando a los cántabros a cinxise a les tradicionales fronteres béliques, pa entamar el so defensa. Atendiendo a les primeres cróniques de la [[Reconquista]] sigui apaeciendo Cantabria definida como unidá territorial. Asina, na [[Crónica Albeldense]] al tratar d'[[Alfonso I d'Asturies|Alfonso I]] diz «''iste Petri Cantabriae ducis filius fuit''», colo que, xunto a la figura de [[Pedro de Cantabria|Pedro]], nómase'l títulu de Duque de Cantabria, qu'atestigua la territorialidad de la so [[Duque|ducáu]].

Hacia l'añu [[722]], un caudiellu llamáu [[Don Pelayo|Pelayo]] llograba una victoria militar contra tropes [[omeya|omeyes]] en [[Cuadonga]]. Aquel fechu marxinal nes llendes del [[Emiratu de Córdoba]] va traer, sicasí, importantes consecuencies pa Cantabria, aniciando una nueva entidá política na que va quedar englobada. El pequeñu dominiu de Pelayo al abellugu de los [[Picos d'Europa]], mientres el reináu del so xenru [[Alfonso I d'Asturies|Alfonso I]] ([[739]]-[[757]]) fíu del duque [[Pedro de Cantabria]], llogró consolidase como'l [[Reinu d'Asturies]]. Estender por tola Cornisa Cantábrica al oeste del [[Nervión]], protagonizando una serie de campañes contra'l [[Al-Ándalus]] que provocaron el despoblamientu de la [[conca del Duero]]. Espansión paralela a una reorganización del poblamientu, xerme de l'actual carauterización de les contornes cántabres.

[[Ficheru:V arroyuelos 2.jpg|200px|thumb|Mientres el [[sieglu VII]] la presencia d'ilesies rupestres nel sur de Cantabria, como esta de [[Ilesia rupestre de Regatucos|Regatucos]] en [[Valderredible]], indiquen l'establecimientu de [[monacatos]] de tipu [[eremita]] destinaos a ser cabeza de ponte del [[cristianismu primitivu]], siguiendo'l llabor empecipiáu por [[Millán (santu)|San Millán]] d'evanxelizar la Cantabria pagana.]]

Ye nel [[sieglu VIII]], por tanto, cuando s'asientan les bases socioeconómicas y culturales de la Cantabria actual. Altériense sópito les maneres de vida, col asentamientu de población hispanorromana y visigoda, introductora del [[cristianismu]], y reorganizar el poblamientu sobre nueves pautes socioeconómicas y culturales, con asentamientos permanentes nos valles, fructificando l'agricultura ([[cebera]], [[vide]], frutes) y consolidándose la ganadería. La estructura tribal prerromana sume sustituyida por families nucleares cristianes. Cambeos que van enllantando la ''' [[Feudalismo|sociedad feudal]]''': apropiación de les tierres granibles por monesterios y dellos nobles y sometimientu de la población por aciu llazos de [[vasallaxe]].

Cambeos impuestos con fuertes tensiones, casu de les ''rebeliones de siervos'' españaes mientres los reinaos d'[[Aurelio d'Asturies|Aurelio]] ([[768]]-[[764]]) y [[Alfonso II d'Asturies|Alfonso II'l Castu]] ([[791]]-[[842]]), probables revueltes autóctones contra'l nuevu orde sociopolítico, duramente reprimíes. 

Coles mesmes, la triunfante presencia cultural del [[cristianismu]] basculó tantu na asimilación de los cultos naturalistes, asitiando ilesies sobre antiguos llugares sagraos, como na violenta represión del [[paganismu]]. 

Les repercusiones, sicasí, nun fueron iguales en toles contornes. Si [[Campoo]] y [[Valderredible]] siguieron desiertos y los valles de [[Ríu Nansa|Nansa]] y [[Ríu Saja|Saja]] tampoco fueron significativamente poblaos, [[Trasmiera]] y [[Asturies de Santillana]] asumieron les innovaciones con cierta lentitú, descollando [[Llébana]] como punta de llanza del ''nuevu orde'', beneficiada pola so proximidá a los centros de poder ([[Cangues d'Onís]], [[Uviéu]], [[Lleón (España)|Lleón]]) y a la so aptitú climática favorable a ceberes y viñeos. 

La contorna llebaniega se instituyó asina n'abellugu de la cultura llatina y hispanogoda exiliada del vastu territoriu apoderáu dende Córdoba, caltenida nos sos numberosos monesterios, pilastres de la nueva sociedá feudal. A unu d'ellos, ''San Martín de Turieno'' (actual [[Toribio (santu)|Santu Toribio]]), llegó dende [[Astorga]] p'abelugalo de la ofensiva islámica'l [[Lignum Crucis]], el fragmentu más grande calteníu de la [[cruz de Cristu]], ente l'ensame de presuntos cachos presentes por tol antiguu continente.

Nesti críticu periodu destaca'l monxu [[Beatu]], adalid de la ortodoxa católica y l'intolerancia relixosa contra la ''[[herexía]] [[Adopcionismo|adopcionista]]'' (la del cristianismu [[mozárabe]] que convivía en tierres d'[[Al-Ándalus]]), y autor de los ''[[Comentarios al Apocalipsis]]'', xoya lliteraries del cristianismu altomedieval. Impulsó'l mitu de la presencia del apóstol [[Santiago'l Mayor|Santiago]] en [[Hispania]], xerme del ''milagrosu'' descubrimientu del so sepulcru en tierres gallegues ([[814]]). 

Simultáneamente floriaba un estilu arquiteutónicu singular, denomináu [[arte de repoblación]], presente nes construcciones relixoses de carauterístiques prerromániques qu'abondaron pola rexón. Iglesias y monesterios alzaos en centros económicos y alministrativos de los espacios agrícoles circundantes: [[Monesteriu de Santu Toribio de Llébana|Santu Toribio]] y [[Ilesia de Santa María (Piasca)|Santa María de Piasca]] en Llébana; [[Colexata de Santillana del Mar|Santa Xuliana]], [[Catedral de La nuesa Señora de l'Asunción de Santander|Emeterio y Celedonio]], y [[Colexata de Santa Cruz de Castañeda|Santa Cruz de Castañeda]] n'Asturies de Santillana; [[Ilesia de Santa María del Puertu (Santoña)|Santa María de Puertu]] en Trasmiera o [[Colexata de San Pedro de Cervatos|San Pedro de Cervatos]], [[Colexata de San Martín de Elines|San Martín de Elines]] y [[Monesteriu de Santa María la Real (Aguilar de Campoo)|Santa María d'Aguilar]] en Campoo. Los llabradores vencíen-yos la propiedá de la tierra que trabayaben en cuenta de proteición (material y espiritual), pagada con una parte de los productos cultivaos; otres vegaes llaboriaben, como arrendatarios o [[colonato|colonu]]s, esquiñones propiedá de los monesterios. La so bayura inicial menguó por causa del bracéu pol control de la tierra que s'estableció ente ellos, persistiendo finalmente los más poderosos. A la llarga, sicasí, cayeríen toos baxu la influencia de los más fuertes y ricos monesterios castellanos.

== Baxa Edá Media ==
L'afitamientu y espansión esperimentaes pol [[feudalismu]] européu ente los sieglos [[sieglu XI|XI]] y [[sieglu XIII|XIII]] tuvo la so espresión na [[Península Ibérica]] na fuerte meyora que los reinos cristianos protagonizaron frente a la España musulmana, amenorgada a partir d'entós al [[Reinu nazarí de Granada]]. Tal procesu habría de tener importantes repercusiones en Cantabria.

La meyora de los reinos cristianos escontra'l sur favoreció'l desplazamientu de los centros de decisión escontra la [[Pandu]], apostrando a los antiguos nucleos cantábricos a una posición marxinal. Sicasí'l desenvolvimientu del feudalismu ibéricu y l'espansión del reinu castellanu van favorecer un nuevu y relevante papel históricu a la mariña cantábrica. Nel [[sieglu XII]], sol reináu d'[[Alfonso VIII de Castiella|Alfonso VIII]], la [[corona de Castiella]] decidió impulsar el desenvolvimientu de cuatro puerto cántabros. L'oxetivu, venceyáu a les estratexes políticu y económicu del reinu meseteño, yera doble: habilitalos pa desenvolver les rellaciones comerciales cola fachada atlántica europea y consolidar la frontera marítima de [[Reinu de Castiella|Castiella]] nun momentu nel que los estaos medievales reforzaben el control de los sos territorios en tola Europa occidental.

=== Les Villes Marineres ===

[[Ficheru:San Vicente dela Barquera4.JPG|200px|thumb|Castillo del Duque d'Estrada en [[San Vicente de la Barquera]]. Reflexu de la importancia comercial, urbana y guerrera de la [[Hermandá de los Cuatro Villes de la Mariña del Mar]] y de la so capacidá económica foi'l fechu de qu'estos asentamientos fueron los únicos en toa Cantabria que tuvieron muralles.]]

Ye este l'orixe de los '''[[Fueru|Fueros]]''' concedíos a los puertos de [[Capo-Urdiales]] ([[1173]]), [[Santander (Cantabria)|Santander]] ([[1187]]), [[Laredo (Cantabria)|Laredo]] ([[1200]]) y [[San Vicente de la Barquera|San Vicente]] ([[1210]]), xuntu al de [[Santillana del Mar]] en [[1209]] (tresformándola na capital del territoriu conformáu poles [[Asturies de Santillana]]). Tales fueros constituyíen testos llegales que reconocíen una serie de ''privilexos'': status de [[villa (población)|villes]], autonomía municipal, exaiciones fiscales (en ''portalgos'' y ''peaxes'')... La consecuente crecedera económica impulsó la medría demográfica y un desenvolvimientu urbanu afiguráu nuna morfoloxía más regular y na elevación d'unes muralles concebíes como ''frontera simbólica'' ente'l nuevu y puxante mundu [[Espaciu urbanu|urbanu]] y la so redolada [[rural]].

La nueva posición de Cantabria como frontera marítima y nuedu comercial del [[reinu de Castiella]] facilitó una meyor integración económica cola [[Pandu]], anque'l desenvolvimientu comercial nun pasara de modestu por causa de la ''marginalidad'' del territoriu, redolada probe, rural y señorial marcáu por defectos estructurales que torgaron la estensión de les innovaciones más allá de los nucleos costeros. Perpetuar con ello la desvertebración de los distintos ámbitos qu'estazaben el territoriu cántabru (villes y valles, mariña ya interior, llanos y monte) dende los alboreceres del medioevo.

La rellumanza de les villes marineres impulsó'l desenvolvimientu del [[arte gótico|Góticu]] en Cantabria. Arte urbano evolucionáu a partir del [[Románicu]] y estendíu per Europa a partir del [[sieglu XII]], reflexa la ebullición demográfica, económica y cultural vivida peles ciudaes del bajomedievo. Na [[arquiteutura gótica]] los gruesos murios sustentadores dexen pasu a [[pilastra]]es y [[contrafuerte]]s, dexando l'apertura de grandes ventanales con belles [[Vitral|vidreres]] polícromas, anubriendo de lluz les amplies catedrales, ente que el [[arcu de mediu puntu]] y la [[bóveda de cañón]] evolucionen escontra arcos apuntaos y [[bóveda de crucería|bóvedes de crucería]]. Esbeltez y majestuosidad caractericen a grandes edificios nos que la ''verticalidá'' imponer al predominiu horizontal del [[Románicu]]. Los principales exemplos cántabros vamos topar, a partir del [[sieglu XIII]], nes ilesies de les villes marineres y en monesterios como [[Monesteriu de Santu Toribio de Llébana|Santu Toribio]] o [[Ilesia de Santa María del Puertu (Santoña)|Santa María de Puertu]] ([[Santoña]]).

[[Ficheru:Santo-Toribio.jpg|200px|thumb|left|El [[Monesteriu de Santu Toribio de Llébana]], importante centru de pelegrinación cristiana dende la Edá Media, guarda'l ''[[Lignum Crucis]]'' y nél el [[Beatu de Llébana]] redactó nel [[sieglu VIII]] el conocíu ''[[Comentariu al Apocalipsis]]''.]]

Ente les actividaes marítimes desenvueltes nes nueves villes va destacar la [[Pesca comercial|pesca]], antiguu productu de subsistencia que la so comercialización tendrá de regulase, agora, por aciu ''ordenances conceyiles''. Simultáneamente potenciáronse industries como la construcción o la [[salazón]] (orixe de los [[alfolí]]es o depósitos de sal) y vertebráronse nueves víes comerciales, marítimes y terrestres ([[ruta del Besaya]], les que partíen de [[Capo-Urdiales]] y [[San Vicente de la Barquera|San Vicente]] o'l camín [[Laredo (Cantabria)|Laredo]]-[[Burgos]]). La mariña cántabra se instituye na salida marítima de Castiella, importando manufactures flamenques, ingleses y franceses (a les que se sumaben fierro, madera, fruta y pexe cántabru) y esportando llanes burgaleses y ceberes. Diversificáu esti mercadéu pol [[Atlánticu]] y el [[Mar Mediterraneu|Mediterraneu]], va especializar escontra [[Flandes]] nos sieglos [[sieglu XIV|XIV]] y [[sieglu XV|XV]]. 

Tal volume de tránsitu mercantil, favorecíu por una dómina de meyores nes téuniques de navegación, supunxo una importante fonte d'ingresos pa les villes y un jugoso maná recaldatoriu pa la facienda real. Favoreció igualmente la especialización y profesionalización de les actividaes marineres (''marineros'', ''maestres'', ''pilotos'' y ''remeros''), y la fundación de [[Confreríes]] de pescadores y ''amoriantes''. En pagu a la so prosperidá les villes tuvieron de participar con naves y homes (el denomináu ''tributu de la galea'') na espansión militar castellana, destacando en tomar de ciudaes como [[Cartaxena (España)|Cartaxena]] ([[1245]]) y [[Sevilla]] ([[1248]]). Nesta postrera, al mandu del Almirante [[Ramón de Bonifaz]] y Camargo, rompieron la ponte de barques que xunía [[Triana (Sevilla)|Triana]] y Sevilla, aición representada con una [[Nao]] y la [[Torre del Oru]] nel escudu de [[Escudu de Santander|Santander]] y [[Escudu de Cantabria|Cantabria]].

[[Ficheru:Bataille de la Rochelle.jpg|200px|thumb|[[Batalla de La Rochelle|Batalla naval de La Rochelle]] ([[1372]]), na que trabaron combati barcos cántabros. Mientres la [[Guerra de los Cien Años]] almirantes como'l cántabru [[Pero Neñu]] atacaríen dende la base naval asitiada nel puertu de Santander ciudaes ingleses como [[Plymouth]] o [[Isla de Pórtland|Portland]], llegando a remontar coles sos naves el [[ríu Támesis]].]]

La intensidá (y peligrosidá) del comerciu nel cantábricu y la necesidá de defender les sos franquicies impulsó a los puertos del norte de la Península a acomuñar na denominada [[Hermandá de les Marismas]] ([[1296]]). De la mesma formaron parte [[Santander (Cantabria)|Santander]], [[Laredo (Cantabria)|Laredo]], [[Capo-Urdiales]] (sede de la capital), [[Bermeo]], [[Guetaria]], [[San Sebastián (España)|San Sebastián]], [[Hondarribia]] y [[Vitoria]], incorporándose [[San Vicente de la Barquera]] al añu siguiente. Alzada n'auténtica potencia naval al serviciu de la [[corona castellana]], la Hermandá, sicasí, caltuvo una gran autonomía, implicándose en determinaos conflictos ([[Guerra de los Cien Años]]) según los sos propios intereses.

La prosperidá de les villes favoreció la ''diversificación social'' y profesional del mundu urbanu (''portazgueros'', ''guardes'', ''dezmeros'', ''fiadores'', ''mercadores'', ''escribanos''), anque la mayoría de la población componer de marineros que compatibilizaben actividaes comerciales y pesqueres con llabores agrarios. Se estructuraba asina sociedá polarizada ente una mayoría heteroxénea (el ''común'') ensin privilexos, fiscalizada y ensin representación nos órganos de gobiernu llocal, y una minoría (''patriciáu urbanu'') privilexada fiscal, xurídica y políticamente.

=== Llinaxes nobiliarios y guerres de banderizas ===

La conexón ente'l nuevu mundu urbanu y la vida de los valles producióse al traviés d'estos grupos privilexaos, cuando estendieron los sos venceyos al ámbitu rural enxareyándose con '''llinaxes nobiliarios'''. Tal conexón, llindada, nun favoreció una verdadera integración [[Campu (rural)|campu]]-[[ciudá]], pero la confrontación ente los distintos [[clan|clanes]] por amontar les sos parceles de poder provocó un enllargáu desgarramiento social en Cantabria trufáu de violencia.

Per otru llau la [[Baxa Edá Media]] va ser escenariu del debilitamientu de los señoríos monásticos en beneficiu de los [[Llaicu (relixosu)|llaicos]]. A partir del [[sieglu XIII]] la fuerte espansión territorial del reinu castellanu escontra'l sur peninsular supunxo numberoses concesiones a los [[caballeru|caballeros]] que participaron na mesma, en forma de territorios, privilexos fiscales y xurisdiccionales, cesiones calteníes y aumentaes nos dos sieglos siguientes por causa de les guerres dinástiques qu'esgañaron a la corona.

Asina s'estendió pel espaciu cántabru una entrevesgada rede de ''rellaciones feudales'' estructurada por aciu vínculo socio-familiares (los [[llinaxe]]s), de cuenta que los miembros de cada familia entamábense alredor del pariente más significáu (arriquecíu por mercedes o heredaes). El bracéu ente llinaxes por estender los sos intereses y amontar los sos patrimonios llevábalos, penriba, a venceyase a señores más poderosos y, per debaxo, a ampliar la so base social integrando nuevos ''“parientes”'' de forma más o menos voluntaria. Estratexes esplegaes con constante recursu a la violencia, somorguiando a la rexón nuna interminable [[guerra civil]].

Ente los llinaxes más poderosos destacaron el de ''La Vega'', el de ''Manrique'' o los ''Velasco'', xunto a ensame de pequeños señores envueltos en constantes lluches de ''“[[Guerres banderizas|banderizas]]”'' qu'ensangrecieron la vida de valles y villes nel contestu de crisis xeneralizada qu'afectó a tola Europa [[tardomedieval]] (sieglos [[sieglu XIV|XIV]] y [[sieglu XV|XV]]). Tales braceos remataríen cola autoritaria imposición del poder real sobre la llevantina nobleza castellana llevada a cabu polos [[Reis Católicos]] nos alboreceres de la [[Edá Moderna]], lo que nun foi óbice pa la permanencia de los dominios señoriales hasta la estinción del [[feudalismu]].

Como reaición al creciente abusu de los señores feudales producióse'l refuerzu de la personalidá de valles y entidaes menores, una y bones los sectores damnificados pola ''“ofensiva señorial”'' viéronse emburriaos a entamase en [[Conceyu (hestoria)|conceyos]] y [[xunta de gobiernu xunta]]s como mediu de proteición. Tal resistencia, n'ocasiones armada, enrióse al traviés de la [[xusticia]] real llogrando sentencies favorables tres perllargos [[pleitu|pleitos]], llogrando defender la so condición de tierres de [[Realengu]]: dependencia señorial direuta del [[Monarca|rei]] ensin la interposición d'otru señor llaicu o eclesiásticu (''“reales valles”'').

Téxese asina una '''organización del territoriu''' na que'l conceyu consolídase como célula básica. Institución rectora local integrada por ''vecinos'' qu'escoyíen añalmente los cargos institucionales, los conceyos axuntábense de la mesma n'entidaes cimeres, los [[Valle]]s (''[[Alfoz]]'' o ''[[xunta de gobiernu Xunta]]s''), pa coordinar los sos intereses. Estes entidaes integráronse coles mesmes na estructura territorial estendida por tola corona castellana a partir del [[sieglu XII]]: les [[Merindad (división alministrativa)|Merindades]].

Gracies al ''Llibru de les Merindades de Castiella'' o '''''[[Magüetu de les Behetrías]]''''' ([[1352]]) podemos conocer les entidaes que compartimentaban el territoriu cántabru bajomedieval: la [[Merindad de Llébana]] con sede en [[Potes]], la de [[Campoo]] alredor de [[Reinosa (Cantabria)|Reinosa]], les [[Asturies de Santillana]] con capital en [[Santillana del Mar]] y [[Trasmiera]] con sede en [[Focete de Anero]]. Embaraxóse la posibilidá de qu'ente l'[[Asón]] y el [[señoríu de Vizcaya]] esistiera una Merindad denominada [[Vecio]], pero la falta d'información nun dexó, hasta'l momentu, confirmar tal hipótesis.

A esti mapa xurisdiccional añedir a partir del sieglu XIV los [[Correxidor]]es, representantes reales que podíen controlar delles merindades, apostrando a los mesmos [[merín]]s (axente real instituyíu n'autoridá fiscal y militar de cada merindad). En Cantabria establecieron dos correximientos: unu para [[Asturies de Santillana]], [[Campoo]] y [[Llébana]] ([[1396]]) y otru pa les [[Cuatro Villes]] y [[Trasmiera]].

Esta estructura alministrativa sobrevivió con dalgún cambéu, al igual que la [[sociedá feudal]], a lo llargo de tola [[Edá Moderna]] hasta la so sustitución nel [[sieglu XIX]] pola estructura territorial lliberal sofitada na [[provincia]] y los [[conceyu|conceyos]].
[[Ficheru:Sta Maria de la Asuncion - Castro Urdiales.jpg|250px|thumb|[[Ilesia de Santa María de l'Asunción (Capo-Urdiales)|Ilesia de Santa María de l'Asunción]] de [[Capo-Urdiales]], un símbolu de la prosperidá de les villes marineres nel Baxu Medievu.]]

== Ver tamién ==
* [[Historia de Cantabria]]
* [[Historia de la configuración territorial de Cantabria]]
* [[Pleitu de los Nueve Valles]]
* [[Edá Moderna en Cantabria]]

== Bibliografía ==
* [https://web.archive.org/web/20080205055036/http://www.santanderciudadviva.com/alcuentros/direutu.asp?IdPersonaje=65 Ansola, Í.], Revuelta, Á. y Setién, A.: [[Operación Coala|''Operación Coala: Historia de Cantabria en cómic'']], Santander, 2005.
* Obregón Goyarrola, Fernando: ''Curtia hestoria de Cantabria'', Santander, 2000.
* VV.AA.: ''Gran Enciclopedia de Cantabria''. Santander: Cantabria, 1985 (8 tomos) y 2002 (tomos 9, 10 y 11). ISBN 84-86420-00-8
* VV.AA.: ''Cantabria 1898-1998. Un sieglu d'imáxenes''. Santander: Caja Cantabria, 1999.
* VV.AA.: ''Cantabria: de la Prehistoria al tiempu presente'', Santander, 2001.
* VV.AA.: ''Historia de Cantabria, Santander'', 2007.


. 
{{Tradubot|Edad Media en Cantabria}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Historia de Cantabria| ]]
[[Categoría:Historia de Castiella]]
[[Categoría:Hispania visigoda]]
[[Categoría:Al-Ándalus]]
[[Categoría:Corona de Castiella]]
[[Categoría:Reinu d'Asturies]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]]</text>
      <sha1>os5lwdhcx0i9819bjsk7pgb0u21w1t3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Talasio</title>
    <ns>0</ns>
    <id>161248</id>
    <revision>
      <id>3714375</id>
      <parentid>3442578</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:24:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3776" xml:space="preserve">{{persona}}
'''Talasio''' {{nym}} foi un eclesiásticu suevu, obispu católicu de Astorga dende c. 588. 

Nacíu nel senu de la familia de los Camaño, perteneciente a la nobleza del [[suevos|reinu suevu]], Talasio foi señor del [[Cabu Finisterre|puexu Nerio]] y de les [[islles Cíes]], na mariña de [[Galicia]]; tuvo casáu con Indegunda, sobrina del rei visigodu [[Atanagildo]], y tomó l'estáu eclesiásticu en quedando vilbu.&lt;ref&gt;[[Felipe de la Gándara]]: [https://books.google.es/books?id=7Cl7rZGwuCoC&amp;pg=PT616 Armes i trunfos: fechos heroicos de los fíos de Galicia], p. 581, cita como fontes les &quot;''Xenealoxíes de llinaxes nobles de Galicia''&quot;, atribuyíes al obispu de Lugo [[Vasconio de Lugo|Vasconio]]. [[Manuel Risco]] ([http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k92782d/f95.image España sagrada], vol. XL, p. 80) dulda qu'estes xenealoxíes fueren d'esti autor.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Lluis Vilar y Pascual]]: [https://books.google.es/books?id=yd0VAAAAYAAJ&amp;pg=PA125 Diccionariu históricu, xenealóxicu y heráldicu de les families pernomaes de la monarquía española], tomu II, p. 125 (1859).&lt;/ref&gt;

Hacia l'añu 588 foi nomáu obispu de la [[diócesis de Astorga]], sufragánea de [[Archidiócesis de Braga|la de Braga]], que taba encabezada pol so hermanu [[Pantardo]]. 
Dambos hermanos participaron nel [[III Concilio de Toledo]] presidíu por [[Leandro de Sevilla]] y [[Eutropio de Valencia]] l'añu 589 en tiempos del rei [[Recaredo]], nel que se decretó l'abandonu del [[arrianismu]] y l'adopción del [[catolicismu]] como relixón oficial del [[reinu visigodu de Toledo]], que tan solu cuatro años antes conquistara y anexonáu el reinu suevu.&lt;ref&gt;[[Gil González Dávila (cronista)|Gil González Dávila]]: [https://books.google.es/books?id=NGT2Qp1fd0MC&amp;pg=PA209 Theatro eclesiastico de les ciudaes ya ilesies catedrales d'España], tomu I, páxs. 209-210 (1618).&lt;/ref&gt;
&lt;ref name=Arg&gt;[[Gregorio de Argaiz]]: [https://books.google.es/books?id=O4wwzg2a2HgC&amp;pg=PT459 La Soledá gallardoniada per San Benitu y los sos fíos nes ilesies d'España], p. 505 (1675).&lt;/ref&gt;
&lt;ref name=Flo&gt;[[Enrique Flórez]]: [https://books.google.com/books?id=KsIPAAAAIAAJ&amp;pg=PA111 España sagrada], vol. XVI, páxs. 111-112 (1762).&lt;/ref&gt;
&lt;ref name=Rod&gt;[[Pedru Rodríguez López]]: [http://bibliotecadigital.jcyl.es/i18n/catalogo_imagenes/grupu.cmd?internu=S&amp;posicion=171&amp;path=1006419 Episcopologio asturicense], tomu I, p. 153-158 (1907).&lt;/ref&gt;
&lt;ref name=Mat&gt;[[Matías Rodríguez Díez]]: [http://bibliotecadigital.jcyl.es/i18n/catalogo_imagenes/grupu.cmd?internu=S&amp;posicion=345&amp;path=1003821 Hestoria de la bien noble, lleal y benemérita ciudá de Astorga], páxs. 325-326 (1909).&lt;/ref&gt;
&lt;ref&gt;[[Lluis Agustín García Moreno]]: [https://books.google.es/books?id=jZ3dQmQtObgC&amp;lpg=PP1&amp;pg=PA154 Prosopografía del reinu visigodu de Toledo], p. 154 (1974).&lt;/ref&gt; 

Nun hai noticies d'esti personaxe más allá de la so asistencia al concilio, anque dellos autores creen que tuvo de vivir siquier hasta l'añu 630.&lt;ref name=Rod/&gt;&lt;ref name=Mat/&gt;

{{socesión|títulu= [[Obispos de Astorga|Obispu de Astorga]] |periodu= c. 588 – c. 630 
|predecesor= [[Polemio]] |socesor= [[Concordio de Astorga|Concordio]]&lt;ref&gt;Flórez almite qu'ente Talasio y Concordio pudiera haber otru obispu que'l so nome nun llegó hasta nós. Argaiz menta a un tal Mancio, obispu ficticiu sacáu del falsu cronicón d'[[Antoniu Lupián de Zapata|Hauberto hispalense]].&lt;/ref&gt; }}

== Referencies ==
{{llistaref|2}}
{{NF|el sieglu VI|630}}

{{Tradubot|Talasio}}
[[Categoría:Obispos de Astorga]]
[[Categoría:Obispos d'España]]
[[Categoría:Obispos d'España del sieglu VII]]
[[Categoría:Suevos n'España]]
[[Categoría:Hispania visigoda]]
[[Categoría:Nobles d'España]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>jvpx8y9rjpddc2yhipcpctfjchi9h1o</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Gebel Barkal</title>
    <ns>0</ns>
    <id>163099</id>
    <revision>
      <id>3714301</id>
      <parentid>3614209</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:15:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3777" xml:space="preserve">{{Ficha de Patrimoniu de la Humanidá |
Nome = Gebel Barkal y sitios de la [[Napata|rexón napatea]]
| Imaxe = Gebel Barkal Amun temple (B500).JPG
| Tamañu = 270
| Pie = Ruines del templu de Amón en Gebel Barkal.
{{Mapa de llocalización
 |Sudán
 |etiqueta = Gebel Barkal
 |tamañu_etiqueta = 100
 |alt = 
 |posición = right
 |fondu = 
 |lon_dir=Y |lat_dir=N 
 
 |lat_gra = 18
 |lat_min = 31
 |lat_seg = 60
 |lon_gra = 31
 |lon_min = 49
 |lon_seg = 00
 |long = 
 |marca = 
 |tamañu_marca = 6
 |border = none
 |pie = 
 |alineación = center
 |anchu = 270px 
}}
| País = {{SDN}}
| Tipu = &lt;span style=&quot;color:#F4A460&quot;&gt;'''Cultural'''&lt;/span&gt;
| Criterios = i, ii, iii, iv, vi | ID = 1073
| Rexón = [[Patrimoniu de la Humanidá n'Estaos árabes|Estaos árabes]]
| Añu = 2003
| Extensión = 
| peligru = 
}}

'''Gebel Barkal''' o meyor: '''Ŷébel Barkal''' (''Monte Puru'') ye'l nome árabe del que fuera llugar sagráu del reinu de [[Napata]], asitiáu nun pequeñu monte, non bien llueñe al norte de la ciudá, nel mesmu llau de ríu [[Nilu]]. El nome antiguu nun se conoz. Pertenez a [[Sudán]], y ta cerca de la ciudá de [[Karima]]. 

== Historia ==
Hacia l'añu [[1450 e.C.|1450 e.C. ]], l'exércitu de [[Tutmosis III]] llegó a la zona del Ŷebel Barkal, onde se fundó [[Napata]], y Exiptu estendióse entá un pocu más siguiendo'l ríu Nilu. La rexón perteneció a Exiptu mientres unos doscientos años, y dempués foi capital d'un reinu autóctonu socesor de [[Kerma]]. Los reis de Napata moraben nel Ŷébel Barkal, onde s'atoparon trece templo y tres palacio. Tamién s'alzaron delles pirámides [[Meroe|meroíticas]] y capiyes dedicaes a [[Amón (mitoloxía)|Amón]]. 

== Restos arqueolóxicos ==
Atopáronse dos estela: la de Tutmosis III (de la [[dinastía XVIII]]) y la de [[Harsiotef]], de la [[dinastía XXII]]. Al pie del monte, el rei d'Exiptu y Napata, [[Taharqo]], alzó un templu llamáu polos griegos ''Thifonion'' y depués polos romanos el ''Thiphonium'', porque taba decoráu con figures de la deidá exipcia [[Seth]], acomuñáu con [[Tifón (mitoloxía)|Tifones]] (la bisarma griega de les nubes y volcanes).&lt;!--- los griegos acomuñaben a Tifón col neter o la deidá exipcia [[Seth]], pero nun esisten dica agora datos concretos sobre la denominación que se-y daba en Napata ---&gt;

Los templos principales, aparte del ''Thyphonium'', fueron el de Amón, fundáu por [[Tutankamón]], y más tarde reconstruyíu na [[dinastía XXV]], que ye tan grande como'l de [[Karnak]]; el de Amón y [[Mut]], al llau del anterior, construyíu por Taharqo; el templu de Mut, tamién construyíu por Taharqo pero esculpíu sobre la roca del monte y con numberoses representaciones de [[Hathor]], Mut y [[Tefnut]]; y el de Natakami, construyíu pol rei Natakami (1-20&amp;nbsp;d.&amp;nbsp;C.), al llau d'un palaciu real más antiguu.
 
Los restos yá fueron informaos escontra'l [[1825]], pero la escavación detallada facer [[George Reisner]], en [[1916]].

== Patrimoniu de la Humanidá ==
Tien un gran valor [[arqueolóxicu]] y, por esa razón, foi introducíu pola [[Unesco]], en 2003, na llista de los sitios que son [[Patrimoniu de la Humanidá]], juntamente coles ciudaes históriques de [[Meroe]] y [[Napata]], cerca del monte.

[[Ficheru:Barkal.png|thumb|center|400px|Planu de la planta del templu de Gebel Barkal.]]

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}


{{Tradubot|Gebel Barkal}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Nubia]]
[[Categoría:Kush]]
[[Categoría:Historia de Sudán]]
[[Categoría:Patrimoniu de la Humanidá en Sudán]]
[[Categoría:Xacimientos arqueolóxicos de Sudán]]
[[Categoría:Pirámides de Sudán]]
[[Categoría:Arquiteutura del sieglu XV e.C.]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>athl736n0u01rh93h4k4l6vn8stervz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Aeropuertu Internacional Enrique Malek</title>
    <ns>0</ns>
    <id>163755</id>
    <revision>
      <id>3714255</id>
      <parentid>3678248</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:09:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6190" xml:space="preserve">{{Ficha d'aeropuertu |nome =
 Aeropuertu Internacional Enrique Malek
|nome_nativu = 
|imagen = Enrique Malek Airport 2.png
|IATA = DAV
|ICAO = MPDA
|tipu = Internacional
|operador = Tocumen S.A.
|ciudá_sirve = David, Chiriquí
|allugamientu = [[David]], [[Chiriquí]], [[Panamá]]
|elevación_p = 89
|elevación_m = 27
|sitio_web = 
|p1-númberu = 04/22
|p1-llargor-p = 8530x147
|p1-llargor-m = 2600x45
|p1-superficie = [[Asfaltu]]
|estadística_añu = 
|estadística1 = Movimientu de pasaxeros
|datos_estadística1 = 273.357
|estadística2 = 
|datos_estadística2 = 
|estadística3 = 
|datos_estadística3 = 
|notes = La terminal foi construyida totalmente nueva nel 2013
}}

L''''Aeropuertu Internacional Enrique Malek''' {{códigos aeroportuarios}} atópase allugáu sobre una [[sabana]] al sur de la ciudá de [[San José de David|David]] y al norte del [[Esteru de Pedregal]]. Ye'l tercer aeropuertu de [[Panamá]] en tráficu aereu como pasaxeros tresportaos y l'únicu de la provincia de [[Chiriquí]].

Dende l'añu 2006, esti pequeñu aeropuertu tuvo una gran puxanza de pasaxeros debíu al desarrollu del turismu nes provincies de [[Provincia de Bocas del Toro|Bocas del Toro]] y [[Provincia de Ciriquí|Chiriquí]].

== Etimoloxía ==
El nome a esti aeropuertu ye dau n'honor al pilotu nacíu n'Aguadulce, [[Enrique Malek]], fundador d'[[Aerovías Nacionales]], quien xunto a [[Marcos A. Gelabert]] son consideraos como padres de l'aviación civil y comercial panamiega. Este ta allugáu en [[David]], [[Chiriquí]].
Malek morrió nun accidente aereu en Santa Ana, San José de Costa Rica'l 7 d'ochobre de 1940 al topetar la so aeronave contra un cuetu enceto d'un Faichild Pilgrim. (https://www.facebook.com/RAARCR/posts/810038792515847)

== Xeografía ==
Como se mentó enantes esti aeropuertu atopar al sur de la ciudá de [[San José de David|David]] y al norte del [[Esteru de Pedregal]] (Brazu del [[Ríu Platanal]]. La elevación promediu d'esti aeropuertu ye de 27 msm y el clima, como'l de la ciudá, ye tropical de sábana.

== Accesu ==
La vía principal d'accesu al aeropuertu ye l'Avenida Rede Gray, l'accesu ye llibre a los autos particulares, dende cualquier puntu de la ciudá puede tomase un taxi, nun esiste nenguna ruta d'autobús que pase direutamente pol '''Enrique Malek'''.

== Historia ==
Orixinalmente el '''Enrique Malek''' ye una pista d'aterrizaxe la cual ye conocida popularmente como la pista de San José. Hacia l'añu de [[1942]] ye remplazada por aciu tratáu robláu ente los gobiernos de [[Panamá]] y [[Estaos Xuníos]] pa la defensa del [[Canal de Panamá]] mientres la [[Segunda Guerra Mundial]], lo cual dio por resultancia la nacencia y allugamientu del actual aeropuertu. Una vegada rematada la guerra, revierte a manes panameños convirtiéndose n'aeropuertu d'usu civil y militar.

El 22 de xineru de 1944 fúndase la [[Compañía Chiricana d'Aviación]], con un [[Fairchild 24]] y un avión [[Avro]] empezaron a cubrir la ruta [[San José de David|David]] - [[Puerto Armuelles]] y [[La Chorrera (ciudá)|La Chorrera]].

Nel añu de 1965 fúndase'l 2º destacamentu aereu, dientro de les instalaciones del aerpouerto, perteneciente a la finada 5ª. Zona Militar, tuvo a cargu del Subteniente [[Alberto Purcell]].

N'avientu de 1969, esti aeropuertu escribe una páxina importante na historia de [[Panamá]], sirvió como base de torna al Xeneral [[Omar Torrijos Herrera]], quien foi depuestu del so puestu, de volao, al atopase en [[Méxicu]], y foi recibíu por [[Manuel Antonio Noriega]] xefe militar nesi entós de [[Chiriquí]]. P'aquélla dómina la pista d'aterrizaxe nun cuntaba con llume llétrico polo cual emplegaron fogatas y los faros de los autos por que'l avión que tresportaba al Xeneral pudiera aterrizar nesti aeropuertu.

El 9 de xineru de 1970 muerre'l pirata aereu Jorge Tuliu Medrano cuando intentaba secuestrar un avión [[C-46]] de l'aereollinia [[RAPSA]], pa dirixise a [[Cuba]].

Dempués de la invasión estauxunidense del 20 d'avientu de 1989, el '''Enrique Malek''' ye tomáu poles tropes d'esi país, permaneciendo nel mesmu por un periodu de dellos meses.

== La Terminal ==
So l'alministración del Presidente [[Ernesto Pérez Balladares]] dar# en la construcción de la nueva terminal del aeropuertu. L'espaciu físicu cuntaba con una terminal con sala d'espera pa los pasaxeros, la torre de control, oficines alministratives de l'[[Advanced Audio Coding|AAC]]. Amás, un edificiu estreme especial pa les compañíes d'arrendamientu d'automóviles, la base aéra del [[Serviciu Aereu Nacional]] y l'unidá canina de la [[Policía Nacional de Panamá|Policía Nacional]].

Sicasí, debíu a la esponencial crecedera turística que rexistró la provincia de [[Chiriquí]] fíxose necesaria una completa renovación y espansión d'esta terminal aérea. El Presidente [[Ricardo Martinelli]] inauguró en 2013 la nueva y moderna terminal aérea qu'amás de cuntar con equipamientu d'última xeneración, amplióse-y la pista d'aterrizaxe dexando la llegada d'aviones boeing 757-200, boeing 767-300, boeing 787-8 o airbus a330-200.

Anguaño l'aeropuertu esta en procesu de capacitación pa empezar a recirbir mas aereollinies.

==Destinos==
{| class=&quot;wikitable sortable&quot; style=&quot;font-size: 85%&quot; width=&quot;80%&quot; align=center
!width=&quot;19%&quot;|Aereollinies
!class=&quot;unsortable&quot;|Ciudaes
!class=&quot;unsortable&quot;|Aeronaves
!width=&quot;20%&quot;|Alianza
|-
| {{Bandera|PAN}} [[Air Panama]]&lt;br /&gt;1 destín
| '''Nacional: (1)''' [[Aeropuertu Internacional Marcos A. Gelabert|Panamá (Marcos A. Gelabert)]]
|F100,F50
| &lt;center&gt;'''N/A'''
|-
| {{Bandera|PAN}} ''' [[Copa Airlines]]'''&lt;br /&gt;1 destín
| '''Nacional: (1)''' [[PTY|Panamá-Tocumen]]&lt;div&gt;
|Y190,B737-700,B737-800
| &lt;center&gt;'''[[Star Alliance]]'''
|-
| {{Bandera|CRC}} ''' [[Nature Air]]'''&lt;br /&gt;1 destín
| '''Internacional: (1)''' [[SJO|Aeropuertu Juan Santamaria]]&lt;div&gt;
|L410
|&lt;center&gt;'''N/A'''
|}

== Referencies ==
 {{llistaref}}


{{Tradubot|Aeropuerto Internacional Enrique Malek}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Aeropuertos internacionales de Panamá|Enrique Malek]]
[[Categoría:Aeropuertos inauguraos en 1941|Enri]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>b5sjfln1dok0l6q18ae8gcbxuwgxn49</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Aeropuertu Juan Mendoza</title>
    <ns>0</ns>
    <id>163947</id>
    <revision>
      <id>3714256</id>
      <parentid>3713833</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:09:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11583" xml:space="preserve">{{Ficha d'aeropuertu 
|nome =Aeropuertu Internacional Tcnl. Juan Mendoza y Nernuldez - Oruro, Bolivia 
|nome_nativu =Aeropuertu Internacional Tcnl. Juan Mendoza y Nernuldez - Oruro, Bolivia 
|imagen= 
|pie =
|mapa_loc = Bolivia 
|etiqueta_mapa_loc = 
|pos_etiqueta_mapa_loc = 
|pie_mapa_loc = 
|tam_mapa_loc = 
|IATA = ORU
|ICAO = SLOR
|tipu = Públicu 
|propietariu =Ciudá d'Oruro
|operador = ASSANA
|ciudá_sirve = [[Oruro]], [[Bolivia]]
|allugamientu = [[Oruro]], [[Bolivia]]
|elevación_p = 12146
|elevación_m = 3702
|sitio_web = 
|p1-númberu = 18/36
|p1-llargor-p = 
|p1-llargor-m = 4.000
|p1-superficie = Asfalto 
|p2-númberu =09/27
|p2-llargor-p = 
|p2-llargor-m = 1.867
|p2-superficie = 
|estadística_añu = 
|estadística1 = 
|datos_estadística1 = 
|estadística2 = 
|datos_estadística2 = 
|estadística3 = 
|datos_estadística3 = 
|nota = Fuentes: [http://worldaerodata.com/wad.cgi?id=BL96092&amp;sch=juan+mendoza World Aero Data]
}}

'''L'Aeropuertu Internacional Tcnl. Juan Mendoza y Nernuldez''' atópase alcontráu a 5 km inaugurándose en 1942 na zona este de la ciudá d'[[Oruro]] en [[Bolivia]]. Reiníciase les sos operaciones oficiales depués de realizar una ampliación a la pista y terminal antigua, con vuelos comerciales el 7 de febreru de 2013 dempués de 43 años. El so códigu [[ICAO]] ye SLOR y -y códigu [[IATA]] ye ORU. L'aeródromu lleva'l nome de [[Tcnl. Juan Mendoza y Nernuldez]] n'homenaxe al primer pilotu aereu [[Bolivia|bolivianu]]. 

L'aeropuertu allugar a una elevación de 3.702 msnm. L'aeropuertu internacional Tcnl. Juan Mendoza y Nernuldez d'Oruro cunta con dos pistes d'aterrizaxe, 18/36 que tien una estensión de 4.000 metros por 45 d'anchu y la pista 09/27 midiendo 1.867 por 37 metros.

== Historia ==

PAPEL PAMPA EL PRIMER AERÓDROMU DE BOLIVIA

Cuando'l orureño Juan Mendoza, llegó exitosamente a Oruro dende Poopó el 19 de payares de 1921, marcóse'l finxu inicial del desarrollu de les fuercies aérees del país, según l'entamu de l'aviación comercial. Y por lóxica fuéronse implementando les primeres pistes, principalmente en Oruro, y darréu en distintes ciudaes del interior.

Magar ye conocida llargamente la llegada del heroicu Mendoza, estudiáronse bien pocu les condiciones téuniques del primer aeródromu onde aterrizó; respondiendo esta incógnita ye necesariu esclariar que foi na aisllada zona de Papel Pampa (actual Metabol y Avenida España), onde nuna polvorienta pista'l Coronel, Meredia Villarreal Illanes, estableció una pista de 500 metros de llargu. Un añu en 1922, Villarreal proyeutó'l primer hangar p'acovecer l'avión de Juan Mendoza (un [[Fiat R.2|FIAT R.2]] de fabricación italiana bautizáu &quot;Acovez&quot;) y un ameyoráu aeródromu, productu de la donación de 200 hectárees de terrén de la Empresa Minera &quot;Santu Cristu&quot; y del industrial mineru Cornelius F. Gundlach, empecipiándose con esa infraestructura establecida na zona Sur de la nuesa ciudá, l'establecimientu de la Escuela Militar d'Avión.

El &quot;Comité Pro Aviación d'Oruro&quot; interpretando la voluntá unánime del pueblu orureño, nel qu'esistía ansiedá pol ésitu del desacobardáu compatriota, invirtió'l total d'aquellos fondos pa construyir el &quot;primer hangar aereu&quot; amás de &quot;implementar una pista d'aterrizaxe&quot;, naciendo con ello les bases del Aeropuertu orureño. Del informe prefectural de 1921, rescatamos lo siguiente:

&quot;Como s'escarecía d'un hangar en que pudiera agospiase l'aparatu que va traer Mendoza, y siendo un local d'esta naturaleza esencial pal fomentu de l'aviación, el Comité, con un criteriu que foi aplaudíu por toos, determinó construyilo, invirtiendo pa ello, la totalidá del dineru esistente en tesorería.&quot; &quot;Adelantróse les xestiones del casu y la Prefeutura consiguió la cesión gratuita per parte de los Sres. Cornelius F. Gundlach y pola Empresa Minera Santu Cristu de doscientes hectárees de terrén apropiáu p'aquel oxetu… siguiendo les indicaciones del Inxenieru Teniente Coronel Meredia Villarreal, espresamente mandáu pal efeutu pol Sr. Ministru de la Guerra&quot;.

Ésos son pos los antecedentes del nuesu aeropuertu, que nun principiu se llamaba &quot;aeródromu&quot;, y que de xuru consistía non más que nun bien niveláu terrén, llibre de torgues naturales, con dominiu conocíu de los vientos y con un llargor proporcional pal aterrizaxe y despegue del avión.

1925: LOS PRIMEROS VUELOS COMERCIALES DEL LAB

El 5 d'agostu de 1925, gracies a la iniciativa de la colonia alemana en Bolivia, adquiriéronse los primeros aviones &quot;Junkers&quot; empecipiándose con ello l'establecimientu de la LAB nel país, al mandu del pilotu Noe Hartmann, dende Cochabamba a Oruro, llogrando con ello'l primer viaxe interdepartamental, utilizándose'l conocíu aeródromu orureño, y siendo dende entós el &quot;nuedu del comerciu aereu de la República&quot;, porque s'apostaben dende entós grandes cantidaes de bienes, como de pasaxeros qu'ingresaben o salíen, vía Oruro.

Hacia l'añu 1930, el LAB-Oruro publicaba d'esta manera los sos próximos vuelos:

&quot;Na mañana del domingu 6 del actual, van efeutuase vuelos locales. El númberu de vuelos ta suxetu a demanda de pasaxes, siendo necesariu cuntar con cuatro pasaxeros pa cada vuelu. Pal orde de vuelos, va dase preferencia a los boletos adquiríos con Mayor anticipación. Tan depués llegara l'avión de Cochabamba, que va ser ente hores ocho y trenta a nueve, van empezar los vuelos, aproximao hasta hores doce. Preciu de pasaxe per persona Bs.25. Axencia Lloyd Aereu Bolivianu – Oruro: Gsto. Hinke &amp; Co.&quot;

Hacia l'añu 1934, el Lloyd Aereu Bolivianu inauguró pa la nuesa ciudá'l serviciu internacional al Puertu de Arica, vía ciudá de La Paz, pudiendo estendese a partir d'aquel puertu chilenu por aciu los servicios de la &quot;Llinia Aérea Nacional&quot;, serviciu aereu a les ciudaes d'Antofagasta y Santiago de Chile.

Dende l'añu 1925 la llinia bandera boliviana &quot;Lloyd Aereu Bolivianu-LAB&quot;, tenía una arribación creciente de pasaxeros a esta importante ciudá comercial, el LAB, tenía l'absolutu monopoliu del tresporte nacional, con especial interés comercial na ciudá d'Oruro y bien asesoráu por alemanes; y a partir de 1940 foi trespasada al asesoramientu de EE.UU, quien tomó lliteralmente, les riendes de la empresa.

1942: PANAGRA, CONSTRUCCIÓN DEL AEROPUERTU INTERNACIONAL

La norteamericana &quot;Pan American - Grace Airways. Inc.&quot;, integró a la nuesa ciudá hacia l'añu 1937 na ruta demonizada &quot;L'Internacional&quot; programando magnífiques escales internacionales; disponiéndose de modernos aviones &quot;Douglas&quot; monoplanos de nala baxa con una velocidá cruceru de 290 quilómetros per hora, y con dos poderosos motores &quot;Wright Cyclone&quot; G-103 de 1000 HP cada unu, y con una capacidá de 21 pasaxeros. El periódicu &quot;LA PATRIA&quot; de xunetu de 1937 anuncia'l vuelu:

&quot;ORURO-Llima: 7 ½ hores. ORURO-Cristóbal: 1 día y 7 ½ hores. ORURO-EE.XX.: 2 díes y 7 ½ h. ORURO-Jujuy: 5 h. ORURO-Córdoba: 1 día. ORURO-Bs.Aires: 1 día y 2 h. ORURO-Santiago de Chile: 1 día y 2 ½ h.&quot;.

Tal yera la importancia estratexa geoeconómica d'Oruro, nel continente, que la poderosa multinacional Panagra, apurrió en fortalecer y internacionalizar los vuelos, polo que se propunxo construyir un nuevu aeropuertu na zona Este d'Oruro, abandonando l'aeródromu de Papel Pampa.

Inaugurándose en 1942 na zona Vinto de la ciudá, la obra esclusiva de l'Americana &quot;Panam&quot;. Prueba física d'ello ye la esistencia d'una placa homenaxe que se topa al sur de la oficina principal, la mesma reza:

&quot;AEROPUERTU APURRÍU AL SERVICIU D'AVIACIÓN COMERCIAL SO LOS AUSPICIOS DEL SR. MINISTRU DE DEFENSA XENERAL MIGUEL CANDIA Y PREFEUTU SR. ALBERTO SARTI P. CONSTRUYÍU POR CUENTA DE PANAMERICAN GRACE AIRWAYS INC. ORURO 1942&quot;

Según un comentariu del periódicu &quot;Noticies&quot; la flamante construcción faía rumbu monumental de la so arquiteutura:

&quot;L'edificiu ye de llinies modernes y nos sos interiores dispúnxose de moblaje, concitando les necesidaes de la vecería. Cuenta coles sos respeutives oficines téuniques y les sales d'espera pa los pasaxeros. Un fechu notable ye que los aviones paran xustamente delantre de les puertes del edificiu de manera que los pasaxeros tienen de faer un pequeñu percorríu pa tomar el so allugamientu na máquina qu'hai de treslladalos n'horariu record, a les ciudaes del interior, venceyaes a les rutes aérees o al estranxeru. La pista d'aterrizaxe ye otru rumbu de téunica, yá que la parte central de la pista ta dotada d'una gruesa capa de cementu, ente que la pista algama a miles de metros cuadraos de terrenes especialmente afecha pal decollaje y aterrizaxe de les máquines aérees.&quot;

1951: &quot;MACCO PAN PACIFIC&quot;: L'ATAYADA AMPLIACIÓN AÉROPUERTARIA

Escontra 1951, yá que l'aeropuertu &quot;Juan Mendoza&quot; había quedáu pequeñu pola alta frecuencia de vuelos y crecientes actividaes comerciales d'Oruro, la Direición d'Obres Públiques, solicitó la construcción d'una nueva pista na zona de San Pedro, los estudios fueron realizaos por téunicos del Panagra como de la Direición Xeneral d'Aeronáutica. Una vegada establecida la zona, determinóse que'l nuevu aeropuertu civil y militar, tenía que ser construyíu pola empresa &quot;Macco Pan Pacific&quot; de norteamericana, como informa l'ampliu reportaxe:

&quot;Propósitu firme del Presidente de la República dixo ayeri'l Prefeutu d'Oruro entrevistáu poLA PATRIA, dotar a Oruro d'una pista peramplia, acordies cola capacidá comercial, industrial y estratéxica de la Capital. Pal efeutu, va emprestar l'ayuda necesaria, la que se ta concretando, como se comprueba pola llegada de los téunicos que tienen de buscar el sitiu más fayadizu pa construyir la nueva pista. Al paecer, los estudios previos, han d'allugar el nuevu Aeropuertu en partir Norte de la ciudá. Una firma constructora de creitu, la ‘Macco Pan Pacific’, ta interesada en faese cargu de les obres na pista nes cercaníes de San Pedro, topográficamente favorecida y en situación más alta que l'actual pista. Ésta sería apurrida a l'aviación militar y civil.&quot;

Lamentablemente pa los intereses d'Oruro, la política nacional daría un xiru inesperáu, pos, sobrevieno la Revolución de 9 d'abril de 1952, atayándose esti importante proyeutu.

== Destinos y Aereollinies ==

{{Airport-dest-list 
|{{Bandera|BOL}} [[Boliviana d'Aviación]]| [[Aeropuertu Internacional Jorge Wilstermann|Cochabamba]], [[Aeropuertu Internacional Viru Viru|Santa Cruz de la Sierra]]
}}

== Referencies ==
{{llistaref}}

== Enllaces esternos ==

* [http://www.aasana.bo/ Alministración d'Aeropuertos y Servicios Auxliares al Navegación Aereu (AASANA)]
** [https://web.archive.org/web/20071021134957/http://200.87.68.26/aeropuertos_controlaos.php4 Contro d'aeropuertos en Bolivia]
** [https://web.archive.org/web/20071118140325/http://200.87.68.26/aeropuertos_nocontrolados.htm Aeropuertos ensin controlar en Bolivia]

* Llista d'aeropuertos en Bolivia:
** [http://www.aircraft-charter-world.com/airports/southamerica/bolivia.htm Aircraft Charter World] (n'inglés)
** [https://web.archive.org/web/20130120024646/http://www.the-airport-guide.com/search.php?by=country&amp;search=Bolivia La guía d'aeropuertos] (n'inglés)
** [http://www.worldaerodata.com/countries/Bolivia.php World Aero Data] (n'inglés)
** [http://www.azworldairports.com/airports/p1050.htm A-Z Aeropuertos del mundu] (n'inglés)
** [http://www.fallingrain.com/world/AR/airports.html FallingRain.com] (n'inglés)

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Aeropuertos de Bolivia|Tcnl. Juan Mendoza y Nernuldez]]
[[Categoría:Departamentu d'Oruro]]</text>
      <sha1>i2leln0af5u4ng9ifz3cjqmw42a8bg8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Los Vilos</title>
    <ns>0</ns>
    <id>164789</id>
    <revision>
      <id>3714342</id>
      <parentid>3673318</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:20:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="39843" xml:space="preserve">{{llocalidá}}

'''Los Vilos''' ye una [[Ciudá de Chile|ciudá]] y [[comuña de Chile|comuña]] chilena, la más austral de la [[rexón de Coquimbo]]. Allugada na [[provincia de Choapa]], la so capital ye la ciudá homónima y nel so territoriu se emplaza Puerto Punta Chungu, dende onde embarquen el [[cobre]] proveniente de la mina [[Los Pelambres]], según [[Pichidangui]], unu de los balnearios más reconocíos del país. El so territoriu comunal llinda al norte cola comuña de [[Canela (Chile)|Canela]], al nordeste cola comuña d'[[Illapel]], al este cola comuña de [[Salamanca (Chile)|Salamanca]], al oeste col [[océanu Pacíficu]] y al sur coles comuñes de [[La Ligua]] y [[Petorca]], estes postreres pertenecientes a la [[rexón de Valparaíso]].

== Etimoloxía ==
L'orixe del nome d'esta comuña ye, según la etimoloxía mayoritariamente aceptada, mapuche, y vendría de ''vilu'',&lt;ref&gt;{{cita llibru |apellíu= Asta-Buruaga y Cienfuegos |nome= Francisco |enllaceautor= Francisco Astaburuaga Cienfuegos |títulu= Diccionariu Xeográficu de la República de Chile |url= https://es.wikisource.org/wiki/P%C3%A1gina%3ADiccionario_Geogr%C3%A1fico_de_la_Rep%C3%BAblica_de_Chile_(1899).djvu/890 |fechaaccesu=5 de mayu de 2017|edición= 2ª |añu= 1899 |capítulu= Vilos (Puertu de) |páxines= 881-882}}&lt;/ref&gt; &quot;culiebra&quot;. Pero hai quien piensen que podría ser una corrupción de &quot;los vientos&quot;, debíu al clima de la zona&quot; o de Lord Willow,&lt;ref name=atopo&gt;[http://palabradechile.blogspot.com/2014/11/toponimies-de-chile-los-vilos.html «Toponimies de Chile: Los Vilos»], ''La Pallabra de Chile'', 11.11.2014; accesu 05.05.2017&lt;/ref&gt; pirata inglés que naufragaría en Los Vilos.&lt;ref&gt;[http://www.latercera.com/noticia/artista-rinde-homenaxe-a-pirata-veríes-que-habria-naufragáu-en-los-vilos/ «Artista rinde homenaxe a pirata inglés que naufragaría en Los Vilos»], ''[[La Tercera]]'', 28.10.2011; accesu 05.05.2017&lt;/ref&gt; El personaxe paez ser solo una lleenda (asina lo sostién, por casu, l'historiador vileño, Joel Avilez) yá que nun hai rexistros de la so esistencia nes cróniques de la dómina; según Patricio Nazer, esti corsariu inglés pasaría delles selmanes nun covarón dempués del naufraxu sufiertu en 1565 (1556 según el ''Diccionariu históricu y biográficu de Chile'' de Donatio Terechio, lo que puede ser una errata) frente a la sablera de Ñagué; dempués, colos restos de la embarcación construyiríen viviendes pa Willow y la so tripulación; la convivencia colos paisanos remataría en 1572, cuando'l ingleses seríen recoyíos por navegantes de la so mesma nacionalidá.&lt;ref&gt;[https://alejandrocortesvilches.blogspot.ru/2014/09/realidá-y-mitu-de-lord-willow.html «Realidá y mitu de Lord Willow: Les pruebes de la so inesistencia»], 02.09.2014; accesu 05.05.2017&lt;/ref&gt;

Nel primer mapa, que data de 1859, apaez como &quot;badea Conchalí&quot;. Aparentemente, solo la sablera llamóse Vilos. Por eso, nos mapes antiguos se -y demomina Puertu Vilos y solo a finales de los años 1860 empieza a llamase Los Vilos.&lt;ref name=atopo /&gt;

== Historia ==
Esta zona [[Chile prehispánicu|tuvo poblada dende hai más de 10.000 años]]. En Los Vilos, na Quebrada de Quereo, fueron topaos restos óseos vos pertenecientes a delles especies de [[mastodonte]]s con una data de más de 12.000 años, según asentamientos humanos que superen los 6.000 años d'antigüedá. L'arqueólogu de la [[Universidá de Chile]] Donald Jackson procuró, al traviés de conferencies a escolares y públicu adultu, xenerar conciencia alrodiu de la necesidá de protexer el patrimoniu arqueolóxico y antropolóxico esistente na comuña.

=== Holocenu ===
{{AP|Holocenu}}
[[Ficheru:Post-Glacial Sea Level.png|miniatura|300px|Fai 10.000 años el nivel del mar taba 100 metros más embaxo. Munches de les ocupaciones d'esi periodu quedaron debaxo del mar.]]
El [[Periodu Arcaicu d'América]] empezó hai aprosimao 10.000 años ([[8000 e.C.|8000&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]]) colos entamos del [[Holocenu]], esto ye, cuando terminaron les [[Edá de Xelu|glaciaciones]] y duró hasta'l surdimientu de la civilización [[olmeca]] que se calcula escontra'l [[1500 e.C.|1500&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] El gran protagonista d'esti periodu constituyir l'[[agricultura]], qu'en [[América]] surde en tiempos similares al restu del planeta, esto ye, antes del [[6000 e.C.|6000&amp;nbsp;e.&amp;nbsp;C.]] Alimentos fósiles de [[maíz]], [[calabaza]], [[pataca|pataques]], animales domésticos y otros fueron atopaos en [[Mesoamérica]] y [[Suramérica]] con dataciones d'hasta fai 10.000 años. Col descubrimientu de l'agricultura, los pobladores americanos empiecen el procesu d'asentamientu definitivu y pasen del nomadismu milenariu al sedentarismu, lo que-yos abre la vía al desenvolvimientu de cultures más ellaboraes que van terminar col surdimientu de la primera más grande civilización del continente: la [[Olmeca]].

Escontra 1995, el rexistru arqueolóxicu de los cazadores pañadores del [[Holocenu#Desenvuelvo humanu|Holocenu tardíu]] en Los Vilos caracterizábase como ocupaciones que:

{{Cita|''...adquieren un calter intensivu, que se manifiesta en depósitos trupos compuestos por una gran variedá de moluscos. Inclúin tantu bivalvos como gastrópodos, estos postreros frecuentemente quebraos, acomuñaos a corpuspinos y a delles especies de crustáceos. Reflexen una esplotación intensiva de la biodiversidá malacológica del sistema intermareal ..''|D.Jackson y collaboradores&lt;ref&gt;Jackson, D., P. Báez y L. Vargas 1995 Secuencia ocupacional y adautaciones mientres l'Arcaicu na Comuña de Los Vilos, Provincia de Choapa. Actes del XIII Congresu Nacional d'Arqueoloxía Chilena, Tomu I:99-114. Home y Desiertu, Antofagasta.&lt;/ref&gt;}}

Nes terraces mariniegues qu'arrodiaben a Los Vilos, l'ambiente atópase significativamente influyíu pel mediu marín. Mientres el [[Holocenu]], el so nivel camudó, pudiéndose establecer posterior a los [[4000 edC]]. l'entamu d'una serie de fluctuaciones menores escontra la so posición actual.&lt;ref&gt;Ota, Y. y R. Paskoff 1993 Holocene deposits on the coast of North-Central Chile: radiocarbon ages and implications for coastal changes. Revista Xeolóxica de Chile 20:25-32. &lt;/ref&gt; Estos cambeos pueden tar rellacionaos a eventos climáticos denominaos como Neoglaciales, o tiempos carauterizaos por una menor temperatura y mayor pluviosidá.&lt;ref&gt;Jerardino, A. 1995 Late Holocene neoglacial episodes in southern South America an southern Africa: a comparison. The Holocene 5:361-368. &lt;/ref&gt;
Sitios d'ocupación del Holocenu tardíu son: el Cabu Tables-Ñagué,Punta Penitente, Pasu Inferior Conchalí. Punta Chungu, Los Cerrillos y la Quebrada de Quereo.&lt;ref&gt;Núñez, L., J. Varela, R. Casamiquela y C. Villagrán 1994 Reconstrucción multidisciplinaria de la ocupación prehistórica de Quereo, centru de Chile. Latin American Antiquity 5:99-118. &lt;/ref&gt;
El nivel cultural Quereo III ye un nivel d'ocupación distintu en rellación a les ocupaciones [[Pleistocenu|finipleistocénicas]]. Nesti nivel cultural holocénico tardíu identificóse una industria principalmente constituyida pol aprovechamientu de quixarros. Tocantes a la subsistencia, destaca'l consumu d'[[otáridos]] y ausencia de [[bivalvu|bivalvos]].

{{Cita|'' Llama l'atención (...) la práctica ausencia de bivalvos, pelecípedos, peces y fauna terrestre. Esto ye, nun hai restos d'esplotación de sableres arenoses, ente que (...) fala a favor de práutiques de recueya de mariscos de roques, nel ámbitu de la desaguada''|L. Nuñez&lt;ref&gt;Núñez, L. 1983 Paleoindiu y Arcaicu en Chile. Diversidá, Secuencia y Procesos. ENAH y INAH, Ciudá de Méxicu. &lt;/ref&gt;}}

==== Periodu agroalfarero ====
[[Ficheru:Los Vilos Nocturno 2.jpg|miniatura|300px|Vista nocherniega de la sablera de Los Vilos.|esquierda]]
La primer folada de agroalfareros llegaos dende'l [[Hestoria d'Arxentina|Noroeste Arxentín]] foi la [[Cultura Molle]], que entemecióse con los cazadores pañadores llocales pa darréu dar orixe a esti pueblu.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20091007175127/http://www.paideia.cl/Cuerpu/LibroCompleto1.pdf Complexu El Molle]&lt;/ref&gt;

Los primeros rastros d'esta cultura remontar a unos [[Sieglu X e.C.|10.000]] a [[Sieglu VII e.C.|8.000 e.C.]], na área de Los Vilos, onde grupos de cazadores movilizar d'una zona a otra en busca d'animales pa la so alimentación. Hacia l'añu [[Sieglu XXV e.C.|2.500 a.C]], esti cazadores entren en contautu con otros grupos que yá tienen nociones d'agricultura, y col tiempu empieza a establecese una cultura agroalfarera nel [[valle del Elqui]], que lleva por nome El Molle pol pueblu del mesmu nome que queda al este de la ciudá de [[La Serena (Chile)|La Serena]]. Nes cercaníes de Los Vilos, en Tilama pueden vese petroglifos d'esta cultura.&lt;ref&gt;[http://www.youtube.com/watch?v=HBhshtNqm_8 Petroglifos de Tilama en Youtube]&lt;/ref&gt;

N'Agua Mariello atopóse un sitiu arqueolóxicu d'esta dómina, definíu por un [[conchal]] con restos [[Malacoloxía|malacológicos]] básicamente d'un sistema mariniegu predresu y cuatro enterratorios.&lt;ref&gt;[http://www.scielo.cl/scielo.php?pid=S0717-73562009000200006&amp;script=sci_arttext Agua Mariello y el periodu incaicu tardíu]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.youtube.com/watch?v=85w1R61VUbQ Restos arqueolóxicos en Los Vilos]&lt;/ref&gt;

==== Periodu agroalfarero tardíu ====
Nesti [[Diaguita|periodu Tardíu o Diaguita-Incaicu]] atópense sitios definíos por un trupu conchai de restos malacológicos (básicamente [[Mesodesma donacium|macha -Mesodesma donacium]]-) ya ictiolóxicos (básicamente xurel -Trachurus symmetricus-). El material cultural componer d'abondosos fragmentos cerámicos, con presencia de restos d'[[aríbalos]]; una industria lítico expeditiva de tipu local, preseos de metal como un anzuelu y cachos llaminares de cobre y, finalmente, [[Zea mays|restos de maíz (Zea mays)]].&lt;ref&gt;Seguel, R., D. Jackson, A. Rodríguez, P. Báez, X. Novoa y M. Henríquez 1994 Rescate d'un asentamientu diaguita costeru: proposición d'una estratexa d'investigación y caltenimientu. Fondu de sofitu a la investigación. Informes, páxs. 34-42. &lt;/ref&gt; Llogróse una fecha por termoluminiscencia de 1.420±60 d.C. (
Otres cultures importantes na zona fueron la [[Cultura Llolleo]] y la [[Cultura Bato]]. Darréu apaeció la [[Cultura Aconcagua]].

=== Conquista inca ===
{{AP|Collasuyo}}
Tres la [[Imperiu Inca|conquista Inca]] en 1426, estes tierres quedaron so la hégida de [[Collasuyo]]. Escavaciones arqueolóxiques realizaes nel sitiu LV099-B Fundo Agua Mariello, alcontráu na comuña de Los Vilos, especialmente nel sector d'Agua Mariello, dieron cuenta d'una zona d'ocupación incaica. Acomuñar a una aguada, terraces de cultivu y un monte relicto, que podemos entender como elementos propios del interior, pero disponer a una distancia de 3 km en llinia recta de la zona costera de Punta Chungu y Agua Mariello, apoderando visualmente tal espaciu.&lt;ref&gt;[http://www.scielo.cl/scielo.php?pid=S0717-73562009000200006&amp;script=sci_arttext Sitiu d'Agua Mariello y la ocupación incaica tardida ]&lt;/ref&gt;

Donald Jackson y collaboradores (1994) reconocieron na mariña de Los Vilos, específicamente na zona de Punta Chungu-Agua Mariello, un conxuntu d'otres ocupaciones del periodu Tardíu empobinaes a la esplotación intensiva de la mariña costera aledaño.&lt;ref&gt;Jackson, D., R. Seguel, M. Massone, P. Báez, A. Rodríguez, J. Palma y L. Vargas 1994 Ocupación diaguita en Punta Chungu, estudiu d'un campamentu loxística Informe Proyeutu Fondecyt 91-0026.&lt;/ref&gt;

=== Conquista española ===
[[Ficheru:GONZALO CALVO DE BARRIENTOS.jpg|300px|miniatura|[[Gonzalo Calvo de Barrientos]], el desorejado que vivía en Los Vilos antes de la llegada de Almagro.]]
[[Ficheru:Los Vilos Islote Huevos 2.jpg|miniatura|300px|Islote Huevo frente a Los Vilos]]
{{VT|Conquista española|Huinca}}
La hestoria española empieza a escribise a partir de 1536 cola llegada de la nave ''San Pedro'', que, conducida por Ruy Díaz, traía suministru a la espedición del adelantráu [[Diego de Almagro]]. Al recalar na zona, atopar con un español fugáu de les huestes de Pizarro, [[Anton Zarrada]], quien vieno con [[Gonzalo Calvo de Barrientos]] escontra 1533. Los Vilos nació como una caleta de pescadores escontra'l sieglu XVIII y más tarde convirtióse nun pobláu permanente de xente de mar.&lt;ref name=&quot;David&quot;&gt;[http://www.davidnoticias.cl/?p=2917 Una mirada a la Hestoria de Los Vilos]&lt;/ref&gt;

Como reconocencia a los sos servicios, el gobernador [[Alonso García Ramón|Alonso de García Ramón]] (que pasaría a la hestoria por llevar a cabu la pacificación de La Araucanía, en 1605) concédelu a [[Francisco Hernández Ortiz Pizarro|Francisco Hernández Ortiz]] —conquistador español nacíu en [[Villacastín]] en 1551 y aportáu a Chile en 1575— una mercé de tierres, el 6 de payares de 1600 (allugada dende'l ríu Conchalí hasta'l [[ríu Choapa|ríu Chuapa]] y dende la travesía dende la mar hasta [[Mincha]]).&lt;ref name=&quot;David&quot;/&gt; Esto ye, regalábase-y la estancia de Conchalí y Chigualoco, actuales faciendes de Conchalí, Agua Mariello, Millahue y Huentelauquén Sur.&lt;ref name=&quot;David&quot;/&gt;

Nos sos ''Cróniques hestóriques de Illapel'' (1988), l'abogáu Arturo Serey Cortés narra que, dempués del fallecimientu del capitán Hernández, la estancia foi heredada pol so fíu, el maestre de campu xeneral Cristóbal Hernández Pizarro, nacíu en [[La Serena (Chile)|La Serena]].&lt;ref name=&quot;David&quot;/&gt; De la mesma, cuando Hernández Pizarro muerre, la estancia foi estremada ente los sos fíos, pero a la muerte d'estos foi reunificada pasando a ser propiedá d'una de les vilbes, María Madalena Arqueru, casada con Gerónimo Pizarro Cajal. Esta dama empecipió en 1710 un xuiciu en contra de Bartolomé Coloráu —dueñu de la estancia Mincha— pola propiedá d'unes tierres que s'apostaben nos esllindes d'un sector del terrén alcontráu na ribera sur de Choapa, pleitu que s'enllargaría por centuries, hasta que Bienes Nacionales regularizó la situación a fines del sieglu XX.&lt;ref name=&quot;David&quot;/&gt; La estancia volvió estremase dempués del fallecimientu d'Arqueru —esta vegada ente los hermanos Pizarro Arqueru, quien nun dexaron socesión por ser relixosos— y a reunificarse más tarde en manes del maestre de campo Pedro Pizarro Arqueru, que naciera en Sotaquí. Pedro Pizarro casóse con María Neñu de Zepeda y Aguirre y al finar en 1761, Madalena Pizarro Neñu de Zepeda heredó les estancies Quebrada del Negru, Chigualoco y Conchalí. Esta última propiedá mercar Tomás Antonio Echavarría Azcárate y testó en Illapel en 1795. La última persona n'heredar una porción significativa de los terrenes que güei conformen la comuña vileña foi l'austriaca xudía Editha Wessely, a quien popularmente conocer mientres gran parte del sieglu XX como “la dueña de Los Vilos”.&lt;ref name=&quot;David&quot;/&gt;

=== Guerra Hispanu-Suramericana ===
Pa la [[Guerra Hispanu-Suramericana|Guerra con España]], Los Vilos yera un puertu menor (foi declaráu como tal sol gobiernu de [[Manuel Montt]] y en 1865, l'añu en qu'españó'l conflictu, foi habilitáu pa los efeutos bélicos pol entós presidente [[José Joaquín Pérez Mascayano|José Joaquín Pérez]]. Nesa mesma década los grandes capitales que trabayaben nel puertu mercaron en [[Inglaterra]] un vapor de carga que va percorrer les mariñes tresportando mercancíes per espaciu de cuarenta años. El so nome yera ''Paquete de Los Vilos''.&lt;ref group='nota'&gt;Los Vilos ye declaráu puertu menor mientres el gobiernu de [[Manuel Montt]] (1851-1861), quien naciera en [[Petorca]] en 1809 y conocía perbién hasta los recodos vileños. Na mentada fecha tuviera d'allugase históricamente la so verdadera fundación, pol simple fechu d'empezase a edificar la ciudá: por decretu con fecha l6 d'avientu de 1857 regularícense les sos cais. Yera'l periodu en que'l caserío pertenecía al departamentu de Petorca y comercializaba productos de les contornes colindantes, treslladándolos por aciu carretes hasta'l muelle y, dende ellí, transbordados a lanchones que finalmente los apurríen a los veleros. Tien de destacar que precisamente nesos años, la ciudá de Illapel esperimentaba un notable impulsu comercial, al convertise nun reconocíu centru mineru, ganaderu y agrícola, esportador de los sos productos pol puertu de Los Vilos.&lt;/ref&gt;

=== Guerra del Pacíficu ===
[[Ficheru:Huascar actual.jpg|300px|miniaturadeimagen|El monitor peruanu ''[[monitor Huáscar|Huáscar]]'' llegó hasta Los Vilos en busca de la flota chilena, que s'atopaba n'[[El Callao (Perú)|El Callao]].]]
{{AP|Guerra del Pacíficu}}
Hasta Los Vilos llegó'l monitor peruanu ''[[Monitor Huáscar|Huáscar]]'' en 1879 al mandu del comandante [[Miguel Grau]]. L'historiador vileño Joel Avilez Leiva, na so obra ''Participación del Choapa na Guerra del Pacíficu'' 1879 - 1884'',&lt;ref&gt;[https://www.youtube.com/watch?v=S8Y_3hxq31Y Joel Avilez Leiva. ''Participación del Choapa na Guerra del Pacíficu'' 1879 - 1884''], video&lt;/ref&gt; destaca que foi un mensaxe telegráficu dende Los Vilos el que sollertó a les autoridaes chilenes sobre la posición del Huáscar y que provocó una cadena de fechos que lu llevaron a la emboscada nel [[combate naval de Angamos]] (8 d'ochobre de 1879), onde foi prindáu.

Los vileños que participaron nel conflictu se enrolaron n'unidaes como l'Artillería de Marina y los batallones cívicos Aconcagua y Quillota. En xineru de 1881, na preparación de la [[campaña de Llima]] embarcar nel puertu munchos ciudadanos provenientes d'[[Illapel]], como lo rexistra'l citáu llibru. Mientres la guerra, Los Vilos foi un centru de suministru de l'Armada: carbón, cebera y agua yeren treslladaos al norte en buques de guerra y mercantes grandes.

=== Guerra Civil de 1891 ===
[[Ficheru:Los Vilos Nocturno 3.jpg|miniatura|300px|Vista nocherniega de Los Vilos.|esquierda]]
{{AP|Guerra Civil de 1891}}
Pa la [[guerra civil de 1891]] (siguiendo al mesmu autor), los vapores ''Cachapoal'' y ''Aconcagua'', de la escuadra rebalba parllamentaria, al mandu del capitán de corbeta [[Vicente Merino Jarpa]] y Luis Goñi, fixeron un reclutamiento masivu de trabayadores del puertu, los qu'ayudaron al allugamientu del armamentu asignáu, convirtiendo'l so buque nun cruceru auxiliar. Por cuenta de esto na zona produció una persecución d'inquilinos&lt;ref group='nota'&gt;Esta forma de reclutar yera bien popular hasta entráu'l sieglu XX, y cada vez qu'había guerra los inquilinos arrincaben a los cuetos por dichu motivu&lt;/ref&gt; per parte de la policía y del reximientu Húsares al mandu de Tristán Stephan, unviáu dende Santiago pa neutralizar a los rebeldes.

Triunfante la revolución, el gobiernu de [[Jorge Montt Álvarez]] premió'l sofitu a la so causa na zona del Choapa otorgando'l decretu de creación del conceyu de Los Vilos el mesmu añu.&lt;ref group='nota'&gt;L'historiador local Joel Avilez Leiva, na so obra ''L'intensu fluxu migratorio dende'l Choapa escontra'l norte salitrero. Sesenta y nueve años d'estrecha rellación non siempres voluntaria. 1879-1948 (2007), destaca que na Campaña de Llima, el reclutamiento forzosu de pescadores y llabradores nel sector, por patrulles d'[[Illapel]] y [[Canela (Chile)|Canela]], anque llindáu, representó una baxa demográfica importante.&lt;/ref&gt;

{{Cita|''Vilos (Puertu de).-—Asitiáu na mariña del departamentu de [[Petorca]] so los 31° 54' Lat. y 71° 33' Lon. Tópase dientro de la badea de Conchalí nel so fondu sudoeste y abrigar al S. medianos altores grebos, qu'avancen al O. dexando á un quilómetru un castru baxu llamáu isla de los Güevos, por que'l so llau norte entrar nel so surgidero. Ye puertu allegáu por buques de vela y vapores, qu'esporten productos mineros y agrícoles de les contornes inmediates del so departamentu y del de Illapel y sirven el so comerciu. Foi declaráu como puertu menor en 3 de xineru de 1855, y entós empezó á asitiase al llau sur del so fondeadero el so actual caserío, que se regularizó en cais per decretu de 16 d'avientu de 1857. Ye asientu de municipalidá (vease departamentu de Petorca) y contién 431 habitantes, oficines de tenencia d'aduana, de rexistru civil, de corréu y telégrafu, escuela gratuita, una ilesia, &amp;c. El so nome vien de l'alteración de vilu, que significa culiebra ó paraxes de culiebres. Falta 60 quilómetros escontra'l SO. de la ciudá d'[[Illapel]], cola que se comunica per un bon camín, y dalgunos más al NO. de la so capital la ciudá de Petorca. ''|[[Francisco Solano Estil-Buruaga y Cienfuegos]], ''Diccionariu xeográficu de la República de Chile'' (1897&lt;ref&gt;''Diccionariu xeográficu de la República de Chile''&lt;/ref&gt;) }}

=== Sieglu XX ===
[[Ficheru:Los Vilos Playa.jpg|miniatura|300px|Sablera de Los Vilos. Dos [[Larus dominicanus|Gaviluetes dominicanes]] nel sable.]]
Na década que sigue, el desenvolvimientu del bandidaje rural obligó&lt;ref&gt;Igor Goicovic Donoso. ''Pasando a la hestoria, Los Vilos 1855 - 1965'', editorial Pernomáu Municipalidá de Los Vilos, 1996&lt;/ref&gt; a adoptar una política más enérxica de les autoridaes llocales en materia d'orde y proteición, pa lo cual crearon cuerpos de policía municipal, asumiendo de la mesma una esmolición mayor pola salú y l'educación de los habitantes.&lt;ref group='nota'&gt;Na década que sigue, el desenvolvimientu del bandidaje rural obligó, según l'historiador Igor Goicovic Donoso, na so obra ''Pasando a la hestoria, Los Vilos 1855 - 1965'', a adoptar una política más enérxica de les autoridaes llocales en materia d'orde y proteición, pa lo cual crearon cuerpos de policía municipal, asumiendo de la mesma, una esmolición mayor pola salú y l'educación de los habitantes. En 1922 un fuerte maremotu, qu'afectó a bona parte de la mariña costera de Chile, barrió col pobláu, provocando numberoses víctimes. Pa 1930, Los Vilos yá tenía la mayor parte de la so fisonomía actual, cola so planta urbana establecida, trazáu de cais y servicios básicos asegurada. Ye, amás, l'empiezu de la torna de los emigraos salitreros de la zona, tres la gran crisis de 1929, quien se van integrar a les xeres del puertu, entamándose en 1932 nel Sindicatu de Lancheros. En materia político, el Partíu Lliberal concentró la mayoría de los votos na zona, hasta 1965. Los partíos populistes como'l Partíu Agrariu&lt;/ref&gt;

L'impulsu dau polos gobiernos parllamentarios viose reflexáu nes obres d'infraestructures tales como la vía ferrial del Choapa, inaugurada en 1896, cola visita a Los Vilos del presidente [[Federico Errázuriz Echaurren]].

Ente 1915 y 1918 construyóse un muelle de riel adosáu a la superficie marina y na parte superficial, apernado a tablones. La mercadería yera tresportada en trenes dende'l valle hasta les bodegues del puertu; depués en carretes llevar al muelle, onde dos grúes a vapor treslladaben los bultos y paquetes a los lanchones que s'encargaben d'apurrilos a los barcos, que topábense fondiaos a unos 350 metros del muelle. Esti engarrosu sistema aplicábase necesariamente porque la badea ye bien baxa y predresa, torgando la entrada de naves de medianu y gran caláu hasta'l mesmu muelle. Tamién esistía un cai más pequeñu pa pasaxeros.

En 1920 apuerten dende [[Bilbao]], [[España]], Paulino Florencio Lecumberry, Pedro Fernández y Pedro Miguel Urrechaga; esti postreru estranxeru adquier tres vapores: ''Euskadi'', ''Bilbao'' y ''San Pedro'', colos cualos tresportaba productos dende y escontra [[Valparaíso]]. Dos d'estes embarcaciones fundiéronse, una d'elles timoneada por el mesmu Urrechaga, quien naufragó frente a Punta de Quinteros con una carga “de 400 arrobes de cóngaru negru [''Genypterus maculatus] y [[Genypterus chilensis|coloriáu]]”. Depués d'esta esperiencia, el tercer vapor foi vendíu y l'hispanu quedar pa siempres en tierra firme en creando una amasandería (l'actual panadería El Carmen, alministrada polos sos descendientes, unu de los cualos fai un par de décades foi alcalde de la comuña).

==== Terremotu y tsunami de 1922 ====
[[Ficheru:Muelle Los Vilos 2.jpg|miniatura|300px|Turistes en Los Vilos]]
{{AP|Terremotu de Vallenar de 1922}}
El [[terremotu de Vallenar de 1922]] foi un [[seísmu]] rexistráu'l 10 de payares de 1922 a les 22:30 hora llocal (2:30 del día 11 [[UTC]]).&lt;ref&gt;[http://www.povi.cl/files/tsunamis_historico.pdf Tsunamis históricos de Chile]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Prensa y Diccionariu Históricu de Chile de los autores Fuentes, Cortes y Castillo, publicáu por ''[[Les Últimes Noticies]]'' de Santiago &lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.sismo24.cl/500sismos/750resis103.html Hestoria sísmica de la rexón d'Atacama]&lt;/ref&gt; El so [[epicentru]] alcontrar na comuña de [[Vallenar]], [[rexón d'Atacama]], y tuvo una [[Escala sismolóxica de Richter|magnitú]] de 8,5º na [[escala sismolóxica de magnitú pel momento]].&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://www.sismologia.cl/seismo.html |títulu= Seísmos importantes y/o destructivos (1570 - Mayu 2005) |autor=Serviciu de Sismoloxía de la Universidá de Chile}}&lt;/ref&gt; Sentir ente la [[rexón d'Antofagasta]] y la [[Rexón Metropolitana de Santiago]]. El terremotu dexó un saldu de 800 muertos. En Vallenar produciéronse resquiebros d'hasta un metro de fondura. Hubo aprosimao 500 víctimes en [[Copiapó]].

El ríu Los Choros, torrentoso naquellos tiempos, fundir a les napas, y hasta el día de güei nun volvió remanecer.
El [[epicentru]] del terremotu foi tierra adientro y el tsunami podría ser causáu por un deslizamiento submarín provocáu pol temblón. En [[Caldera (Chile)|Caldera]], el tsunami empecipióse unos 15 minutos dempués del terremotu, con un máximu d'execución hasta l'altor de 7 m. En [[Chañaral]] el tsunami tuvo tres folaes, la primera alredor d'una hora dempués del terremotu, el máximu previu foi de 9 m. d'altor. Tres aumento reparáronse tamién en Coquimbo, siendo la postrera la más destructiva, con un máximu d'execución de 7 m. El tsunami tamién se reparó en [[Callao]], [[Perú]] (2,4 m), [[California]] (0,2 m 13,0 hores de retrasu), [[Ḥawai]] (2,1 m 14,5 hores), [[Samoa]] (0,9 m 14,1 hores), [[Xapón]] (0,3 m ), [[Taiwán]] (0,03 m), [[Nueva Zelanda]] (0,1 m), [[Australia]] (0,2 m) y el [[Filipines]] (0,1 m).Caldera quedó dellos díes a escures. Les sos cases, feches de calamina y madera, aguantaron bien. El tsunami, sicasí, destruyó l'edificiu de madera de l'Aduana, que salió llexando y depués rompióse en dos. Coquimbo nun lo pasó meyor, una y bones el mar entró seis veces al pueblu, llevándose venticuatro víctimes consigo, la mayoría de la población La Victoria. Destruyéronse'l muelle, el malecón, les bodegues y edificios de The Coquimbo Co, parte de l'Aduana y dellos vagones y oficina de ferrocarriles.&lt;ref name=&quot;Otros&quot;&gt;[http://www.angelfire.com/nt/otrosterremotosChile/ Otros terremotos importantes en Chile]&lt;/ref&gt;

El tsunami barrió col pobláu de Los Vilos, provocando amás numberoses víctimes, una y bones munchos d'ellos dormíen. [[Carrizal Altu]] y [[Tongoy]] sufrieron tamién el embate del mar.&lt;ref name=&quot;Otros&quot;/&gt;

==== Recuperación ====
Pa 1930, Los Vilos yá tien la mayor parte de la so fisonomía actual, cola so planta urbana establecida, trazáu de cais y servicios básicos aseguraos.

==== Torna de los emigraos salitreros ====
Ye, amás, l'empiezu de la torna de los emigraos salitreros de la zona, tres la gran crisis de 1929, que s'integren a les xeres del puertu, entamándose nel Sindicatu de Lancheros en 1932.

En 1924, según Luis Risopatrón:
{{Cita|''Los Vilos cunta con servicios de correos, telégrafu, aduana, rexistru civil, escueles públiques y estación de ferrocarril''}}

==== El muelle esbarrúmbase ====
[[Ficheru:Muelle Los Vilos.jpg|miniatura|300px|Muelle de Los Vilos.]]
Mientres los años 1947 y 1950, el muelle entra nun periodu críticu por cuenta de la aición oxidante y pol deterioru de los rieles, provocando un seriu trestornu económicu al pueblu. Como anéudota, cúntase que cuando finalmente asocede la cayida del muelle, atopábense trabayando delles persones que tamién fueron a dar al mar, y como taben recién pagos, los billetes, dende los sos bolsos, tremar na superficie salada de l'agua, apurriendo un espectáculu inauditu. A lo postrero nengún trabayador resultó mancáu, y una de les llocomotores que se topaba con cuatro vagones sobre'l muelle quedó raspiando les foles. (lleenda, el muelle cuetu'l so accesu muncho primero de cayer).

==== Política ====
En materia político, el [[Partíu Lliberal (Chile)|Partíu Lliberal]] concentró la mayoría de los votos na zona hasta 1965. Los partíos populistes como'l [[Partíu Agrariu Llaborista|Agrariu Llaborista]], que sofitaba al gobiernu de [[Carlos Ibáñez del Campo]], algamó una gran votación na década del 50, ente que los d'esquierda solo fueron populares a partir de 1967. La [[Partíu Demócrata Cristianu de Chile|Democracia Cristiana]] local nun llogró ganase a les mases y, dende la torna de la democracia en 1990, el [[Partíu Socialista de Chile|Partíu Socialista]] concentra'l mayor númberu de votaciones.

== Alministración ==
Los Vilos ye alministrada pol alcalde Manuel Marcarián Julio (indpendiente dientro del pactu de la [[Nueva Mayoría (Chile)|Nueva Mayoría]], quien ye asesoráu pol conceyu municipal compuestu por seis integrantes:&lt;ref&gt;[http://www.emol.com/especiales/2016/actualidad/nacional/elecciones-municipales/resultancies.asp#c3203 Resultaos municipales 2016], ''[[El Mercurio]]'', ochobre de 2016; accesu 15.01.2017&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.diarioeldia.cl/region/revisa-aca-conceyales-electos-en-region-coquimbo «Revisa acá a los conceyales electos na Rexón de Coquimbo»], ''[[El Día (Chile)|El Día]]'', 24.102 2016; accesu 15.01.2017&lt;/ref&gt;

* Christian Gross Hidalgo ([[Partíu Socialista de Chile|PS]])
* Iris Hidalgo Arancibia ([[Unión Demócrata Independiente|UDI]])
* Juan Hisi Espinoza ([[Partíu Rexonalista de los Independientes|PRI]])
* Berta Martínez González ([[Renovación Nacional|RN]])
* Héctor Molina Fuenzalida ([[Partíu pola Democracia|PPD]])
* Julio Coloraos Astorga ([[Partíu Demócrata Cristianu (Chile)|PDC]])

{{VT|Alcaldes de Los Vilos}}

Los Vilos pertenez al [[División eleutoral de Chile|Distritu Eleutoral]] Nº 9 y a la 4ª [[División eleutoral de Chile|Circunscripción Senatorial]]. Ta representada na [[Cámara de Diputaos de Chile|Cámara de Diputaos]] por [[Miguel Ángel Alvarado]] ([[Partíu pola Democracia|PPD]]) y [[Luis Lemus|Luis Lemus Aracena]] ([[Partíu Socialista de Chile|PS]]) y nel [[Senáu de Chile|Senáu]] de la República por [[Jorge Pizarro|Jorge Pizarro Soto]] ([[Partíu Demócrata Cristianu (Chile)|PDC]]) y [[Adriana Muñoz De Albora]] ([[Partíu pola Democracia|PPD]]).

== Centros urbanos ==
* '''Los Vilos''' (10.966 hab.)
* '''[[Pichidangui]]''' (1.227 hab.)
* '''Quilimarí''' (667 hab.)
* '''[[Caimanes]]''' (623 hab.)
* '''[[Guangualí (Quilimarí)|Guangualí]]''' (273 hab.)
* '''[[Los Cóndores]]''' (47 hab.)
* '''[[Infiernillo]]''' (27 hab.)

Dos quilómetros al sur de la ciudá de Los Vilos atópase'l sitiu arqueolóxicu de Quereo, na quebrada del mesmu nome.

== Clima ==
[[Ficheru:Los Vilos Nocturno.jpg|miniatura|300px|Vista nocherniega de Los Vilos.]]
Los Vilos tien un clima típicu de les mariñes chilenes. Nel branu les temperatures aumenten considerablemente y nel iviernu baxen pero siempres regulaes pol efeutu del mar.

Los Vilos presenta un [[estepa|clima estepárico costeru]], llamáu asina pola vexetación d'estepa que la caracteriza: parrotales de tamañu medianu, dellos espinosos, gran diversidá d'especies cactáceas. La temperatura medio añal ye del orde de los 15&amp;nbsp;°C, hai una baxa amplitú térmica pola influencia marítima, que se fai sentir inclusive nel interior, onde enfusa al traviés de los valles. Esti clima carauterizar por una gran nubosidad que xenera precipitaciones nes fasteres occidentales de la [[Cordal de la Mariña]].

Los Vilos caracterízase tamién pola presencia de fuertes vientos, que xeneren temporales y que dieron pie a interpretar el nome de la comuña como una corrupción de &quot;los vientos&quot;.

== Xeografía ==
* Altitú: 14 metros.
* Llatitú: 31º 54' 42&quot; S
* Llargor: 071º 30' 47&quot; O

Los Vilos asítiase xeográficamente en planicies mariniegos presentando una xeografía típica d'estos sectores.

Al ser una pequeña incrustación de tierra que s'enfusa nel mar, una parte de les sos sableres qu'afonden nel terrén son consideraes badees, ente que'l territoriu en sí nun algamar a ser consideráu como península.

== Vexetación ==
[[Ficheru:Puya venusta Chagual chico.JPG|miniatura|200px|Un [[Puya venusta|chagual Chicu (Puya venusta)]], flora típica de la rexón.|left]]
En mariña de Los Vilos rexístrense les siguientes variedaes arbustivas: chamucilla (''[[Bahia ambrosioides]]''), baturro (''[[Baccharis concava]]'') y puya (''[[Puya venusta]]''); y herbales: picún (''Anisomeria litoralis''), tupa (''[[Lobelia polyphylla]]'') y coralito (''[[Fuchsia lycioides]]''), ente que nes planicies mariniegues apoderen el palu negru (''Haplopappus foliosus''), les cactáceas (''Eulychnia costanea'') y les variedaes espinoses.&lt;ref&gt;Seguel, R., D. Jackson, A. Rodríguez, X. Novoa, M. Henríquez, P. Báez y D. Jackson 1995 ''Rescate d'un asentamientu Diaguita costeru. Proposición d'una estratexa d'investigación y caltenimientu''. Informe de proyeutu DIBAM - FAI 94107&lt;/ref&gt;

== Turismu ==
[[Ficheru:Los Vilos Playa 2.jpg|miniatura|300px|Vista escontra'l norte de la Sablera de Los Vilos.]]

Destaquen les sableres de [[Pichidangui]], Chigualoco, Totoralillo y Los Vilos. Tamién son de destacar los pueblos de Quilimarí y Caimanes, que contienen variaos exemplos d'arquiteutura d'estilu colonial.

Ente los principales curiosos de Los Vilos figura l'acuariu municipal, que contién distintes especies de la zona, y xunto a este una biblioteca pública. Tamién presenta una costanera, qu'inclúi la sablera principal y distintu llugares d'atraición.

La principal caleta de Los Vilos, a la fin (dende norte a sur) de la sablera principal, ye la San Pedro, con una gran variedá gastronómica y alimentos frescos y naturales. Una segunda, llamada Les Conches, alluga'l restorán del mesmu nome, con gran diversidá de platos con frutos del mar.

Al avanzar pola costanera atópase un muelle xuntu con dos escultures: una d'un mamut lanudo (''[[Mammuthus primigenius]]''), qu'equivocadamente aspira a representar a los güesos de mastodonte atopaos na quebrada de Quereo&lt;ref&gt;[https://docs.google.com/viewer?a=v&amp;q=cache:w_qlIDkIRJ4J:estudiosgeol.revistes.csic.es/index.php/estudiosgeol/article/download/151/151+%5B%5BMastodonte%5D%5D+atopaos+en+la+quebrada+de+Quereo&amp;hl=es&amp;gl=cl&amp;pid=bl&amp;srcid=ADGEEShRJy7ThPVRE7AsRmt0pCMi0OEfgyZgXjYAa2c8fapMS-AD90ZtK4Bpc8weyBZQel5ZgNl5iEskZuTmAAPI0qxKHTcgEhaQI9SaH4P8Y2BCXNLPxzaL5Q42nLF6gq9OvZmfHNPA&amp;sig=AHIEtbQGqr0a61lkblKoFI7Z67GRZCmC1g Mastodonte de Quereo]&lt;/ref&gt; (los otros mastodontes atopaos en Chile son el de la [[Llaguna de Tagua Tagua]] y el de [[Monteverde (Chile)|Monte Verde]], más unu probable na [[Isla Grande de Chiloé]]),&lt;ref&gt;[https://docs.google.com/viewer?a=v&amp;q=cache:O3xpNWbTGYQJ:dixital.csic.es/bitstream/10261/2311/1/Macromam%25C3%25ADferos.pdf+%5B%5BMastodonte%5D%5D+atopaos+en+la+quebrada+de+Quereo&amp;hl=es&amp;gl=cl&amp;pid=bl&amp;srcid=ADGEESituDVMTvP_GskvF6qtzZ1pLWm0JqcymccL9EeMpfCK-YNw-AWMK1xRh-3UyleuYewQZrDs0CsiLW8njclbW1l6PPXImoN_o_40LiO7VLGSeZ22YfCOOCYlxQIkbxnAAmeIX9CN&amp;sig=AHIEtbR0f2GtdpgTGt66QeM-_3RvGfJxaQ Macromamiferos continentales de Chile nel Pleistocenu cimeru]&lt;/ref&gt; según una escultura astracta del [[Premiu Nacional d'Artes Plástiques]] 2009 [[Federico Assler]], que convida a afayar el so significáu.

Punta de Chungu ye un puertu de la minera [[Los Pelambres]] allugáu en badea de Conchalí, Los Vilos, quilómetru 225 de la Panamericana Norte. Tien habilitáu un mirador, un paséu piatonal y un sector de picnic aledaño a una llaguna güelga costera, que ta protexida con una cerca pa dar espaciu a les migraciones d'aves protexíes. Nel so interior atopa'l centru [[Andrónico Luksic Abaroa]], primer exhibición permanente del cobre y del desenvolvimientu sustentable pal sieglu XXI. Tien tamién una cafetería y dellos espacios recreativos.

[[Pichidangui]] convirtióse nel últimu deceniu nuna fuerte atraición turística con una sablera en forma de ferradura de más de 6 quilómetros d'estensión y un apacible balneariu zarraos nuna rada, consta d'un balneariu residencial, camping, dos hoteles, moteles, club de yates y una singular ilesia católica fecha dafechu en piedra. La comuña de Los Vilos alluga tamién una de la sableres más belles de Chile, allugada na rada de Conchalí, sablera de Ñague, onde hai propiedaes de la familia Matte-Larraín. Ye una sablera curtia con sables blancos y de una impresionante guapura escénica.

Los Vilos tamién cunta con una amplia gama de restoranes costeros qu'ufierten salmón, sierra (''[[Thyrsites atun]]''), reineta (''[[Brama australis]]''), merluza (''[[Merluccius gayi]]''), cóngaru (''[[Genypterus chilensis]]'', ''G. maculatus'' y ''G. blacodes'') , maches (''[[Mesodesma donacium]]''), piure (''[[Pyura chilensis]]''), picorocos (''[[Austromegabalanus psittacus]]''), jaibas (''[[Cancer edwardsii]]'', llámpares (''Fisurella spp''), y llocos (''[[Concholepas concholepas]]''), cuando nun tán en veda.

== Monumentos nacionales ==
Na comuña de Los Vilos hai dellos [[Monumentos nacionales de Chile|monumentos nacionales]]. El primer llugar en llograr esta categoría foi la [[llaguna Conchalí]], allugada nel sector de Punta Chungu; ye bien importante pa la nidificación, alimentación y refucio de numberoses especie d'aves.

Les pontes alemanes de piedra Chicu, El Llábanu y Quelón o La Recta, xuntu colos metálicos El Güeyu (antiguu Don Gonzalo) y Tilama, según los túneles Curvu, Los Estiles, Les Palmes y Rectu, allugaos nos sectores de Tilama y Quelón y que fueren postulaos en 2009,&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20101113043105/http://www.hitourbano.cl/2009/05/08/pontes-y-tuneles-de-los-vilos-postular a-monumentu-historico-nacional/ Pontes y Tuneles ferroviarios de Los Vilos postular a Monumentu Históricu Nacional]&lt;/ref&gt; fueron declaraos monumentos históricos en 2011.&lt;ref&gt;[http://www.monumentos.cl/catalogo/625/articles-36516_documentu.pdf Decreto 127 del 23 de marzu de 2011]&lt;/ref&gt; Trátase obres del pasáu ferroviariu del país construyíes en 1910 y que güei son parte de la ruta patrimonial Los Andes-Vicuña.

== Vileños famosos ==
{{ap|Categoría:Vileños}}
* [[Santiago Bueras]]
* [[Federico Lohse]]

== Ver tamién ==
* [[Quebrada Santa Julia]]

== Notes y referencies ==

=== Notes ===
{{llistaref|group=&quot;nota&quot;}}

=== Referencies ===
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}
* [http://www.munilosvilos.cl/ I. Municipalidá de Los Vilos]
* [https://web.archive.org/web/20061221224743/http://www.turlosvilos.cl/ Direutoriu Comercial y Turísticu Comuña de Los Vilos]
* [http://reportescomunales.bcn.cl/index.php/Los_Vilos Indicadores comunales de Los Vilos na Biblioteca del Congresu Nacional de Chile]
* [http://www.portalchoapa.cl Portal Choapa - Noticies de Los Vilos]
* [http://www.migraciones%20dende%20el%20Choapa%20Guerra%20d'el%20Pacifico.pdf Migraciones]
* [http://www.scielo.cl/scielo.php?pid=S0717-73562004000200003&amp;script=sci_arttext Ocupaciones humanes nel Holocenu Tardíu en Los Vilos]
;Videos
* {{youtube|tehdhDiUyww|Patrimoniu de Los Vilos}}
* {{youtube|Kggbw-v6aNI|Seminariu 156 años Historia Los Vilos}}

{{Tradubot|Los Vilos}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Comuñes de la provincia de Choapa]]
[[Categoría:Llocalidaes de la Provincia de Choapa]]
[[Categoría:Puertos de Chile]]
[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>3w6lrh43chdmk15l974j6jizy9fekzm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Idioma anor</title>
    <ns>0</ns>
    <id>165723</id>
    <revision>
      <id>3714323</id>
      <parentid>2959298</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:18:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1103" xml:space="preserve">{{Ficha d'idioma |nome =
Anor
|nativu = 
|familia madre = Lengua papúes
|oficial= ''Nengún país''
|países= {{bandera|Papúa Nueva Guinea}} [[Papúa Nueva Guinea]]
|zona=[[Oceanía]]
|falantes= 980 (2000)
|rank=Nun s'atopa ente los 100 primeros.
|familia= ''Non definíu''
&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;[[Llingües Ramu]]&lt;br&gt;
&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;[[Llingües Sepik-Ramu]]&lt;br&gt;
|axencia=
|iso1= 
|iso2=
|iso3=
}}

L''''idioma anor''' ye una [[llingües papúes|llingua papú]] falada na provincia de [[Provincia de Madang|Madang]], en [[Papúa Nueva Guinea]].

Esti idioma pertenez al grupu papú de les [[llingües Ramu]]. Hacia l'añu [[2000]] falar unes 980 persones, y ye la 6ª llingua más falada nesti país oceánicu. Nun se considera una llingua en peligru de desapaición.&lt;ref&gt;[http://www.ethnologue.com/language/anj Anor] en ''Ethnologue, languages of the world''.&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
{{llistaref}}


{{Tradubot|Idioma anor}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Llingües Ramu]]
[[Categoría:Llingües de Papúa Nueva Guinea]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>nrn24li4s6kdm7dphbxoqfq8z59l5ow</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Idioma ayapaneco</title>
    <ns>0</ns>
    <id>165741</id>
    <revision>
      <id>3714324</id>
      <parentid>3633283</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:18:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6728" xml:space="preserve">{{Ficha d'idioma |nome =
Ayapaneco
|nativu = ''numte oote'' 
|familia madre = mesoamérica
|oficial = 
|países = {{MEX}}
|creáu per zona = [[Jalpa de Méndez]], [[Tabasco]]
|falantes = 15 aprox. ([[Llingua muerta#Llingües amenaciaes|Llingua amenazada]])
|h1 = 
|h2 = 
|rank = Non nos 100 mayores
|llingua_muerta =
|familia = [[Mixe zoque]]
|dialeutu = 
|escritura = 
|cooficial = 
|cooficial_con = 
|axencia = 
|iso1 = 
|iso2 = 
|iso3 = 
|mapa = 
|mapa_lleenda = 
}}

El '''ayapaneco''' ye una [[llingües amerindies|llingua indíxena]] de [[llingües de Méxicu|Méxicu]],&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.unesco.org/culture/languages-atles/en/atlasmap/language-id-913.html |títulu= UNESCO Atlas of the World's Languages in Danger - Ayapanec|fechaaccesu= 19 de marzu de 2011 |autor= ''[[UNESCO]]''}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://sic.conaculta.gob.mx/ficha.php?table=inali_li&amp;table_id=69&amp;tao_id=27 |títulu= Lengua indíxenes de Méxicu - Ayapaneco |fechaaccesu= 19 de marzu de 2011 |autor= ''[[CONACULTA]]''}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.inali.gob.mx/es/component/content/article/62.html |títulu= Indicadores básicos por agrupación llingüística, 2005|fechaaccesu= 19 de marzu de 2011 |autor= ''[[INALI]]''}}&lt;/ref&gt; pertenez a la familia de les [[llingües mixe-zoqueanas]]. Hacia l'añu [[2011]] afirmábase que cuntaba colos sos dos últimos falantes en [[Jalpa de Méndez]], [[Tabasco]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.20minutos.es/noticia/992399/0/dialectu/peligru/enoxo/ |títulu= Condergada a muerte una llingua mexicana pol enfadu ente los sos dos únicos falantes|fechaaccesu= 19 de marzu de 2011 |autor= ''[[20minutos]]''}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.eluniversal.com.mx/notas/518146.html |títulu= Ayapaneco confinada a diccionariu|fechaaccesu= 19 de marzu de 2011 |autor= ''[[El Universal (Méxicu)|El Universal, Méxicu]]''}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.milenio.com/node/669650 |títulu= El ayapaneco, llingua condergada a muerte: los sos dos únicos falantes nun se falen|fechaaccesu= 19 de marzu de 2011 |autor= ''[[Mileniu Diariu]]''}}&lt;/ref&gt; Darréu pudo confirmase qu'esta información yera falsa y qu'esistíen más falantes.&lt;ref&gt;{{Cita publicación|url=http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1548-1433.2011.01370.x/abstract|títulu=Ayapan Echoes: Linguistic Persistence and Loss in Tabasco, Mexico|apellíos=Suslak|nome=Daniel F.|fecha=1 d'avientu de 2011|publicación=American Anthropologist|volume=113|númberu=4|páxines=569–581|fechaaccesu=4 d'agostu de 2017|idioma=en|issn=1548-1433|doi=10.1111/j.1548-1433.2011.01370.x}}&lt;/ref&gt; D'alcuerdu a datos recién, créese qu'esisten alredor de 15 persones que practiquen l'idioma, toos ellos de la tercer edá,&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://tvolucion.esmas.com/foro-tv/hora-21/112621/extincion-lengua-mundo-1|títulu= Estinción de llingües - Parte 1|fechaaccesu=8 de xunu de 2011|autor= ''Reportaxe de Miriam Moreno - [[Foro TV]]''|fecha= |obra= |idioma= español|cita= }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web |url= http://tvolucion.esmas.com/foro-tv/hora-21/112804/extincion-lengua-mundo-2|títulu= Estinción de llingües - Parte 2|fechaaccesu=8 de xunu de 2011|autor= ''Reportaxe de Miriam Moreno - Foro TV''|fecha= |obra= |idioma= español|cita= }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita publicación|url=https://doi.org/10.1051/hel/2017390106|títulu=-Les derniers locuteurs : au croisement des typologies des locuteurs de langues en danger|apellíos=Rangel|nome=Jhonnatan|fecha=2017|publicación=Histoire Epistémologie Langage|volume=39|númberu=1|páxines=107–133|fechaaccesu=4 d'agostu de 2017|idioma=fr|issn=0750-8069|doi=10.1051/hel/2017390106}}&lt;/ref&gt; polo que'l so estatus seria como una [[Llingua muerta#Llingües amenaciaes|llingua amenazada]]. Daniel Suslak, profesor axuntu d'antropoloxía na [[Universidá d'Indiana]], ye unu de los llingüistes que trabaya pa preparar el primer diccionariu de la llingua.&lt;ref name = &quot;Guardian&quot; &gt;{{cita web |url= http://www.guardian.co.uk/world/2011/apr/13/mexico-language-ayapaneco-dying-out|títulu= Language at risk of dying out – the last two speakers llabren't talking|fechaaccesu=8 de xunu de 2011|autor= ''[[The Guardian]]''|fecha= 13 d'abril de 2011|obra= |idioma= inglés|cita= }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cita web|url=http://www.indiana.edu/~anthro/people/faculty/suslak.html|títulu=Faculty Profile:Daniel Suslak|fechaaccesu=8 de xunu de 2011|autor=''[[Universidá d'Indiana]]''|fecha=|obra=|idioma=inglés|cita=|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110812151838/http://www.indiana.edu/~anthro/people/faculty/suslak.html|fechaarchivu=12 d'agostu de 2011}}&lt;/ref&gt; El [[Institutu Nacional de Llingües Indíxenes]] tamién amosó'l so interés na revitalización de la llingua y entamó dellos cursos y festivales en Ayapa.&lt;ref name = &quot;Guardian&quot; /&gt; Dende'l 2013 atopar en preparación la primer tesis de doctoráu dedicada al ayapaneco nel Institut National des Langues et Civilisations Orientales (INALCO) en Francia.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://www.theses.fr/s93182|títulu=Variations linguistiques et langue menacée de disparition. -y cas du nuumte ode ou ayapaneco dans l'état de Tabasco, Mexique|fechaaccesu=4 d'agostu de 2017|apellíu=MURUETA|nome=Jhonnatan RANGEL|sitiuweb=www.theses.fr}}&lt;/ref&gt;

== Bibliografía ==
* García de Lleón, Antonio. 1971. [https://revistes.inah.gob.mx/index.php/añales/article/view/7285/8128 &quot;El Ayapaneco: Una variante del zoqueano na chontalpa tabasqueña.&quot;] Añales del Institutu Nacional d'Antropoloxía y Hestoria. Vol. 7. Non. 2. 1971.
* Suslak, Daniel. 2011. &quot;Ayapan Echoes: Linguistic Persistence and Loss in Tabasco, Mexico&quot;. American Anthropologist, 113: 569–581
* Rangel, Jhonnatan. 2017. &quot;-Les derniers locuteurs: au croisement des typologies des locuteurs LED.&quot; Histoire Epistemologie Langage, 39 (1): 107-133
* Rangel, Jhonnatan. &quot;La investigación-collaboración como acercamientu a una llingua en peligru de desapaición: el casu del ayapaneco.&quot; III Coloquiu Internacional: Enclinos de la investigación antropolóxica y histórica en Tabasco. 2015.
* Rangel, Jhonnatan. &quot;Carauterístiques sociollingüístiques del zoque ayapaneco,&quot; in Where's the last speaker? (ISSN 2494-2073),02/05/2016, https://wils.hypotheses.org/318.

== Enllaces esternos ==
* Cuentu zoque-ayapaneco de tradición oral [https://vimeo.com/168708553]
* Mapa llingüísticu de Méxicu [http://www.yohablomexico.com.mx/mapa-linguistico-mexico.html]
== Referencies ==
{{llistaref}}


{{Tradubot|Idioma ayapaneco}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Llingües de Méxicu|Ayapaneco]]
[[Categoría:Llingües zoqueanas|Ayapaneco]]
[[Categoría:Llingües amenazaes|Ayapaneco]]
[[Categoría:Llingües de Tabasco|Ayapaneco]]


[[Categoría:Wikipedia:Correxir/Revisar títulu]]</text>
      <sha1>4rl5bsyi0xehiiiaj53an6fexufrlva</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Llingua romance austriaca</title>
    <ns>0</ns>
    <id>166408</id>
    <revision>
      <id>3714339</id>
      <parentid>3594710</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:20:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7861" xml:space="preserve">{{Referencies adicionales|t=20170809225349}}
[[Ficheru:Noricum 1907.jpg|thumb|right|300px|El '[[Noricum]]'' romanu, onde se desenvolvió la llingua romance austriaca depués de la cayida del Imperiu romanu]]

La '''llingua romance austriaca''' foi una [[llingua romance|llingua neollatina]] qu'esistió na área d'[[Austria]] y del este de [[Baviera]] dende la cayida del [[Imperiu romanu]] hasta aprosimao'l sieglu X.

== Carauterístiques ==

Nes provincies del Imperiu romanu al sur del [[Danubiu]] llamaes ''[[Noricum]]'' y ''[[Recia|Rhaetia]]''&lt;ref&gt;[http://www.instoria.it/home/province_romane_raetia_noricum.htm Raetia y Noricum (n'italianu)]&lt;/ref&gt; los habitantes llatinizaos nun sumieron dafechu cuando les invasiones bárbares afararon la rexón. Munchos fueron esterminaos y otros abelugar n'[[Italia]], pero dalgunos sobrevivieron nos montes de los [[Alpes]].&lt;ref&gt;[http://www.aeiou.at/aeiou.encyclop.data.image.n/n840136a.jpg Mapa d'Austria romana (y contorna)]&lt;/ref&gt;

Los que vivíen en Retia dieron orixe a los [[Idioma ladín|ladinos]] de [[Suiza]] y el norte d'Italia, pero los del Noricum sobrevivieron solamente dellos sieglos hasta los tiempos de [[Carlomagno]]. Esto ye que la llingua ladina esiste anguaño, pero la llingua romance del Noricum (que coincide aprosimao cola actual Austria) sumió. La esplicación paez tar en que'l Noricum y polo xeneral l'actual Austria tuvieron más espuestos que Suiza a les devastadoras invasiones de los hunos y ávaros.
[[Ficheru:Maria Saal Sankt Michael am Zollfeld Pfarrkirche Grabmedaillon Ehepaar 15092010 04.jpg|thumb|right|250px|Romanos del Noricum]]

Esta llamada &quot;Llingua romance austriaca&quot; falar en delles ciudaes, siendo la principal &quot;Juvavum&quot; (l'actual [[Salisburgo]]). N'efeutu, esta ciudá romana convertir en ''[[municipium]]'' nel añu [[45]] dC sol emperador [[Claudio]] (''Municipium Claudium Juvavum''), aportando a una de les más importantes de la provincia de ''[[Noricum]]''. El cayente de ''Juvavum'' dempués del colapsu de la frontera de ''Noricum'' foi bien rápido, hasta'l puntu de que nel [[sieglu VIII]] convirtiérase nuna “ruina casi total”. Pero los pocos habitantes romanizados, que sobrevivieron a les destrucciones de los bárbaros, siguieron utilizando les mines de sal de la rexón nel so comerciu.

{{cita|''San Ruperto llogró, de los colonos romanizados (sobrevivientes) nel llugar, indicación de qu'esistíen los restos de la romana Juvavum...''&lt;ref&gt;[https://books.google.com/books?id=D2oQAAAAIAAJ&amp;pg=PA229&amp;lpg=PA229&amp;dq=roman+juvavum&amp;source=bl&amp;ots=rY5sjrQajF&amp;sig=Xj0TkgOPTME8rjS9qv55S1iDE5A&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ei=N9GFULWPIMuP0QHgxIHQAQ&amp;ved=0CFAQ6AEwCTgo#v=onepage&amp;q=roman%20juvavum&amp;f=false Juvavum (The Catholic encyclopedia)]&lt;/ref&gt;}}

Hacia l'añu [[700]] [[Ruperto de Salzburgu|San Ruperto]] -influyíu por estos habitantes romanizados del llugar- fundó la población llamada Salisburgo na cortil del antiguu ''Juvavum'' romanu, allugáu sobre grandes mines de sal a les cualos debe'l so nuevu nome la ciudá, que se convirtió nel añu [[739]] en sede d'un [[obispáu]] y nel [[798]] en sede d'un arzobispáu católicu.

Dellos académicos como Gernot Piccottini&lt;ref&gt;''Carinthia Romana und die Römische Welt''. Festschrift für Gernot Piccottini zum 60. Geburtstag, hrsg. von F.W. Leitner, Aus Forschung und Kunst 34 (2001)&lt;/ref&gt; creen qu'estos habitantes romanizados, dempués de casi tres sieglos de dominación alemana, falaben una llingua romance bien entemecida col alemán, pero carauterística d'ellos y probablemente similar a la de los actuales ladinos de los Alpes.

La ciudá de [[Vindobona]] (actual [[Viena]]) tien delles evidencies d'estes poblaciones romances, pero nun van más allá del sieglu VI; y lo mesmo asocede en toles llocalidaes romanes nel norte d'Austria, como ''Lauriacum'' (cerca d'[[Enns (ciudá)|Enns]]) y ''Ovilava'' (actual [[Wels]]).

{{Cita|''El sur del Noricum caltuvo una forma de llingua llatina y ensin dulda nun foi sacupáu (como'l norte)...''&lt;ref&gt;[https://books.google.com/books?id=EBspAAAAYAAJ&amp;pg=PA630&amp;lpg=PA630&amp;dq=favianae+fort+in+noricum&amp;source=bl&amp;ots=auMiYFDglZ&amp;sig=7wrvpDwNwKMA-zKZiY2QM7zXAPg&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ei=jC6IUNC3HOWT0QGlhoD4BA&amp;ved=0CCIQ6AEwAA#v=onepage&amp;q=favianae%20fort%20in%20noricum&amp;f=false El Noricum septentrional sacupáu (The English Historical Review) p.630]&lt;/ref&gt;}}

Estes poblaciones romanizadas cola posible llingua romance austriaca sobrevivieron hasta l'añu 1000 nes zones cercanes a ''Teurnia''&lt;ref&gt;[http://www.planetware.com/spittal-an-der-drau/st-peter-in-holz-teurnia-a-v-stpete.htm Teurnia]&lt;/ref&gt; y ''Virunum''&lt;ref&gt;[http://wwwg.uni-klu.ac.at/archeo/archeost/virunum/64gesch.htm Virunum]&lt;/ref&gt; en [[Carintia]] (sur d'Austria).

Tamién cerca de [[Lienz]] (na frontera col [[Altu Adigio|Altu Adige]] italianu) esistió una ciudá romana llamada ''Aguntum'':&lt;ref&gt;[http://www.tyrol.tl/en/highlights/sights/roman-city-and-museum-aguntum.html Aguntum]&lt;/ref&gt; en 1599 Veit Netlich, un abogáu, escribió sobre la esistencia de tumbes (agora perdíes) con &quot;escritura desconocío&quot; que pertenecieron a los sobrevivientes d'esta ciudá romana destruyida alredor del sieglu VII. Probablemente esta escritura yera la llingua romance que se desenvolvió nel sur d'Austria. Quiciabes la única pallabra que nos queda d'esta llingua romance ye la denominación neollatina &quot;Luenzina&quot; que tenía Lienz nun documentu del vescovado de [[Bressanone]] fechu alredor de 1030. Los prófugos romanizados de Aguntum, qu'abandonaron esta ciudá romana escalada, dieron esti nome a l'aldega (depués llamada Lienz polos austriacos) que fundaron pa sobrevivir.

== ¿Llingua retorromance? ==
[[Ficheru:Rhaeto-Romance languages now and 1200 years ago..png|thumb|right|300px|Les llingües retorromances nos postreros 1200 años]]
L'académicu Piccottini afirma que la llingua romance austriaca pertenez al [[Llingües retorromances|grupu retorromance]] (o siquier yera una llingua proto-retorromance), basándose na so proximidá xeográfica coles actuales árees [[Idioma romanche|romanche]]/[[Idioma ladín|ladina]]/[[Idioma friulanu|friulana]] nos Alpes suizu-italianos. Inclusive cree qu'asimiló delles pallabres del pre-romanu [[Idioma réticu]], especialmente nel [[Tirol (estáu)|Tirol]].

N'efeutu, na rexón tirolesa d'Austria occidental, ente [[Innsbruck]] y [[Vaduz]] (el nome de la capital del [[Liechtenstein]] vien de la pallabra neollatina &quot;avadutz&quot;, esto ye acqueducto en romanche), falóse tamién el retorromance hasta'l sieglu de la [[Revolución francesa]].

Pero dalgunos estudiosos (como Heger) creen que yera una llingua independiente y posiblemente rellacionada cola sumida [[llingua romance de Panonia]], que se desenvolvió na actual [[Hungría]] occidental alredor del [[llagu Balaton]] (pocu distante de la Carintia austriaca).

== Referencies ==

=== Notes ===
{{llistaref|2}}

=== Bibliografía ===
* Hainzmann, M. ''Ovilava, Lauriacum, Virunum''. Zur Problematik der Stadthalterresidenzen und Verwaltungszentren Norikums Tyche 6, 1991
* Haverfield, F. ''The English historical review, Volume 19''. Publisher Longman. University of Virginia, 1904
* Heger, N. ''Die ländliche Besiedlung Salzburgs in der Spätantike. Die Römer in dean Alpen. Schriftenreihe der Arge Alp''. Hg. Komission III (Kultur), Berichte d. Historikertagungen (N.F. 2) Bolzano, 1989
* Piccottini, Gernot. ''Virunum'' (Kongress Ljubljana 17. März 1999, in Drucklegung).

== Ver tamién ==
* [[Llingua romance del Mosela]]
* [[Llingua romance de Panonia]]
* [[Idioma ladín|Llingua ladina]]
* [[Idioma romanche|Llingua romanche]]
* [[Llingües retorromances]]


{{Tradubot|Lengua romance austríaca}}

[[Categoría:Llingües muertes d'Europa]]
[[Categoría:Llingües romances]]
[[Categoría:Llingües retorromániques]]
[[Categoría:Llingües romances pocu atestiguaes]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>hkqfwt13sdq0g2pt5zfnaaakhqnbnvg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Catedrales d'España</title>
    <ns>0</ns>
    <id>167371</id>
    <revision>
      <id>3714270</id>
      <parentid>3704632</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:11:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="83923" xml:space="preserve">{{Tradubot|Catedrales de España}}
:''Esti artículu trata de la construcción y del valor arquiteutónicu de les catedrales, con independencia de la so considerancia eclesiástica.''

[[Ficheru:Mapa de las Diócesis de España.svg|thumb|220px|N'[[España]] la [[Ilesia católica]] ta entamada en [[Diócesis d'España|provincies eclesiástiques]], y éstes de la mesma en diócesis (en color claru nel mapa). En cada provincia eclesiástica esiste una diócesis predominante, llamada [[archidiócesis]] (en color escuru). Cada diócesis o archidiócesis ta dirixida por un [[obispu]] o [[arzobispu]] respeutivamente.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu= Llistáu de les diócesis d'España y los sos obispos |url= http://www.conferenciaepiscopal.es/diocesis/diocesis.htm |obra= http://www.conferenciaepiscopal.es/ |fechaaccesu= 18 de marzu de 2007 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20070318024631/http://www.conferenciaepiscopal.es/diocesis/diocesis.htm |fechaarchivu= 18 de marzu de 2007 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu= Mapa de les diócesis d'España |url= http://www.conferenciaepiscopal.es/diocesis/ |obra= http://www.conferenciaepiscopal.es/ |fechaaccesu=18 de marzu de 2007}}&lt;/ref&gt;]]
[[Ficheru:Interior de la Catedral de León.jpg|thumb|Vidreres ya interior de la [[Catedral de Lleón|Catedral]] de [[Lleón (España)|Lleón]].]]
[[Ficheru:KathedraleToledo.jpg|thumb|Fachada principal de la [[Catedral de Santa Maria de Toledo|Catedral]] de [[Toledo]].]]
Les '''catedrales d'España''' son los templos [[Catolicismu|católicos]] onde l'[[obispu]] [[diócesis|diocesanu]] tien la so sede, la so [[cátedra]], y que tán asitiaos en territoriu español. Son parte del [[Patrimoniu Históricu Español]] y tienen gran valor históricu, relixosu y arquiteutónicu. Mientres sieglos, conformaron les ciudaes convirtiéndose nel so referente. Asina se señala nel Plan Nacional de Catedrales que pretende protexer y caltener 96 [[templu|templos]], ente catedrales, [[drae:concatedralidad|concatedrales]], antigües catedrales y una ilesia significativa: la [[basílica de la Sagrada Familia]] de Barcelona.&lt;ref name=plan1&gt;
[https://web.archive.org/web/20101208015629/http://www.mcu.es/patrimonio/MC/IPHE/PlanesNac/PlanCatedrales/EdificiosIncluidos.html Edificios incluyíos nel Plan de Catedrales] del [[Ministeriu de Cultura d'España]].&lt;/ref&gt;

Estos templos tienen grandes dimensiones y precisaron enormes recursos pa la so construcción. Davezu la so edificación estender a dellos sieglos, polo que suelen ser la resultancia de distintes dómines y estilos arquiteutónicos.&lt;ref name=diaz1&gt;
{{cita llibru |autor=Díaz Muñoz, M. Pilar |títulu=Catedrales nel Barrocu, páx.7 |editorial=Madrid: Ediciones Jaguar |id=ISBN 84-95537-54-0}}&lt;/ref&gt;

L'empiezu de la construcción facer pola cabecera del templu y consagrábase l'[[Altar (relixón)#Altares católicos|altar]] mayor pa la celebración del [[Eucaristía|cultu]]. Dempués siguíase col [[cruceru (arquiteutura)|cruceru]] y les [[Nave (arquiteutura)|naves]]. Asina los estilos más tardíos (barrocu y neoclásicu) desenvolver cola edificación bien avanzada, y dada la necesidá de caltener l'estilu arquiteutónicu del proyeutu primitivu, los [[arquiteutu|arquiteutos]] de los estilos tardíos ampliar diseñando estancies completes y [[fachada|fachaes]] nueves, pa proyeutar con mayor llibertá y ensin condicionantes.&lt;ref name=diaz2&gt;
{{cita llibru |autor=Díaz Muñoz, M. Pilar |títulu=Catedrales nel Barrocu, páx.8 |editorial=Madrid: Ediciones Jaguar |id=ISBN 84-95537-54-0}}&lt;/ref&gt;

La construcción financiábase bien con recursos de la diócesis al traviés del [[Cabildru metropolitanu|cabildru]], o con recursos del obispu, o con aportaciones reales o con donaciones de los fieles. Por tantu a mayor diócesis y más significación de la ciudá correspondía davezu una catedral más importante.

== Historia ==

=== Hispania visigoda ===
[[Ficheru:Cripta Visigoda Palencia.JPG|thumb|180px|left|Restos visigodos na Cripta de San Antolín ([[Catedral de Palencia]])]]
El Cristianismu asitióse bien llueu en Hispania: da testimoniu una carta de Pablo a los Romanos na qu'espresa'l so deséu de predicar nesti llugar. Hacia l'añu 300 la Ilesia yá taba entamada, celebrándose un concilio n'Elvira (Granada). Más tarde, los [[visigodos]] caltienen la fe [[arrianismu|arriano]], nun principiu ensin grandes enfrentamientos colos cristianos ortodoxos, hasta los [[Concilios de Toledo]] y la conversión de [[Recaredo]] nel 587. Esti procesu, non ensin altibaxos, lleva a la unificación de dambes confesiones.&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20070127173331/http://www.artehistoria.com/historia/contestos/786.htm Les Españas visigodes]en [http://web.archive.org/web/http://www.artehistoria.com/historia/contestos/786.htm Artehistoria].&lt;/ref&gt;

Mientres esti periodu construyó toa una infraestructura eclesiástica d'ilesies y catedrales, de les que güei día apenes se caltienen restos yá que, como yera costume, los sos mesmos materiales utilizábense cuando darréu construyíase una ilesia o una [[mezquita]]. Dellos edificios que tomaron materiales d'ilesies visigodes fueron l'antigua [[Catedral de Barcelona]] d'estilu góticu,&lt;ref&gt;[http://www.bcn.es/turisme/castella/turisme/llocs/09.htm Catedral de Barcelona] en [http://www.bcn.es bcn.es].&lt;/ref&gt; la [[Mezquita de Córdoba]] o la [[Concatedral de Mérida]] llevantada sobre l'antigua [[Catedral de Santa María de Xerusalén (Mérida)|Ilesia Visigoda de Santa María de Xerusalén]], Catedral Metropolitana d'[[Augusta Emerita]]. Inclusive la [[Catedral de Palencia]] tien el so orixe na [[cripta de San Antolín]] y güei día entá se caltienen restos visigodos no fondero de la mesma. De mención especial ye la [[Catedral de Roda de Isábena]]

=== Los reinos cristianos: El Románicu ===

[[Ficheru:Planta de la Catedral de Santiago. Descripcion histórico-artística-arqueológica de la Catedral de Santiago. 1866.jpg|thumb|Planta románica de la Catedral de Santiago de Compostela. Pertenez al modelu de gran ilesia de pelegrinación. Construyida, ente otros, pol Maestru Bernardo el Viejo, el Maestru Esteban y el Maestru Mateo.]]
Cola rápida conquista musulmana de la [[península Ibérica]] (710-718), los reinos cristianos quedaron amenorgaos a una estrecha franxa nes cornises [[rexón Cantábrica|cantábrica]] y [[Pirineos|pirenaica]]. L'apaición de l'arquiteutura románica n'España coincidió coles primeres victories importantes de la [[Reconquista]].&lt;ref name=klein1&gt;
{{cita llibru |autor=Klein, Brunu |capítulu=L'arquiteutura románica n'España y Portugal, Páx. 178 |títulu=El románicu. Arquiteutura, escultura, pintura |añu=1996 |editorial=Colonia: Könemann Verlagsgesellschaft mbH |id=ISBN 3-89508-547-2}}&lt;/ref&gt;

El descubrimientu de los supuestos restos del [[Santiago'l Mayor|apóstol Santiago]], a principios del [[sieglu IX]], provocó que [[Santiago de Compostela]] convertir nun centru perimportante de [[Peregrinación|peregrinaje]] n'[[Europa]] nos sieglos [[sieglu X|X]] y [[sieglu XI|XI]],&lt;ref name=klein1&gt;&lt;/ref&gt; y al traviés del [[Camín de Santiago|camino]] enfusó la cultura arquitectónica europea del románicu, especialmente d'influencia francesa.&lt;ref name=klein1&gt;&lt;/ref&gt;

En Santiago de Compostela construyóse un santuariu, que foi unu de los más pimpanos edificios de la so dómina, p'allugar les [[Reliquies cristianes|reliquies]] del apóstol. Los sos artistes constructores fueron [[Francu (pueblu)|francos]] y crear nun periodu curtiu, empezando en 1075/1078 y concluyéndose na so primer fase en 1122. [[Catedral de Santiago de Compostela|Esta catedral]] ye la más importante de les romániques que se caltienen.&lt;ref name=bango1&gt;
{{cita llibru |autor=Bango, Isidro G. |títulu=El Románicu n'España, Páx. 381/383 |añu=1992 |editorial=Madrid: Espasa Calpe |id=ISBN 84-239-5295-9}}&lt;/ref&gt;

El templu tien trés [[nave (arquiteutura)|naves]] con murios de dos pisos, pilastres cruciformes con [[arcu fajón|arcos fajones]] y [[bóveda de cañón]] na nave central, y nos dos llaterales con [[bóveda d'aresta]], [[cruceru (arquiteutura)|cruceru]], [[girola]] y [[capiya|capiyes]] [[Ábside|absidales]]. La única fachada románica que se caltién ye la de [[Catedral de Santiago de Compostela#Fachada sur o de Plateríes|Plateríes]], construyida pol Maestru de Plateríes en 1103. Los pelegrinos entraben pela puerta Norte como [[símbolu]] de lo negro y salíen yá purificados pela puerta Sur de Plateríes, como símbolu de lo blanco. En [[escultura]], destaca'l [[Catedral de Santiago de Compostela#El Pórticu de Gloriar|Pórticu de la Gloria]], obra cume de la escultura románica concluyida pol [[Maestru Mateo]] en 1188.

&lt;center&gt;&lt;div style=&quot;float:center; margin: 3mm; padding: 1mm; width: 650px; border: 1px solid;&quot;&gt;
&lt;center&gt;
{| align=center
|[[Ficheru:Santiago Catedral Pórtico da gloria GDFL6.JPG|205px]]
|[[Ficheru:SantCompostela21.jpg|140px]]
|[[Ficheru:Spain.Santiago.de.Compostela.Catedral.Puerta.Meridional.jpg|270px]]
|}&lt;small&gt;''Detalle del Pórticu de la Gloria, nave central y puerta de Plateríes con tímpanos historiaos,&lt;br /&gt;[[Catedral de Santiago de Compostela]] ''&lt;/small&gt;
&lt;/center&gt;&lt;/div&gt;&lt;/center&gt;

España, mientres el periodu d'arquiteutura románica, taba formada polos reinos cristianos de Lleón, Castiella, Navarra y Aragón na metá norte, ente que los árabes apoderaben la metá sur. Arriendes d'ello, namái hai arquiteutura románica na metá norte del país.&lt;ref&gt;
{{cita llibru |autor=Klein, Brunu |capítulu=L'arquiteutura románica n'España y Portugal, Páx. 179 y 462 |títulu=El románicu. Arquiteutura, escultura, pintura |añu=1996 |editorial=Colonia: Könemann Verlagsgesellschaft mbH |id=ISBN 3-89508-547-2}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Exterior cimborrio catedral vieja Salamanca.jpg|thumb|150px|Esterior del cimborrio románicu de la [[Catedral Vieya de Salamanca]], conocíu como la torre del gallu.]]
De les catedrales construyíes en reconquistar cristiana namái queden dalgunes, completes bien poques y estazaes les más. De les romániques, la mayoría fueron terminaes o en parte reconstruyíes nel periodu [[arquiteutura gótica|góticu]]. Sobresalen d'esti periodu, amás de Santiago, [[Catedral de Santa María de Urgel|Seo de Urgel]], [[Catedral de San Pedro de Faca|Faca]], [[Catedral de Santa María de Tarragona|Tarragona]], [[Catedral de Santa María de Tui|Tui]], [[Catedral de San Martín d'Ourense|Ourense]], [[Catedral de Santa María de Lugo|Lugo]], [[Catedral de Zamora|Zamora]], [[Catedral Vieya de Salamanca|la vieya de Salamanca]] y [[Catedral de Ciudad Rodrigo|Ciudad Rodrigo]].&lt;ref name=sarthou1&gt;
{{cita llibru |autor=Sarthou Carreres, Carlos |títulu=Catedrales d'España, Páx. 9 |añu=1946 |editorial=Madrid: Espasa Calpe}}&lt;/ref&gt; De normal tienen planta de cruz llatina con 1 o 3 naves, cruceru, [[cúpula]], [[ábside]]s (1,3 o raramente 5), [[claustru]], torre, [[bóveda de cañón]] o d'[[Bóveda d'aresta|aresta]], [[contrafuerte|contrafuertes esteriores]] y [[capitel]]es de flora o historiaos.&lt;ref name=sarthou1&gt;&lt;/ref&gt;

La catedral de Faca puede considerase el primer edificiu románicu del Camín de Santiago; na so construcción trabayaron maestros italianos y afítase nel postreru cuartu del [[sieglu XI]]. Consta de tres naves alternando columnes y pilastres según les carauterístiques de l'arquiteutura lombarda. Ye importante la decoración en portaes y [[capitel]]es.&lt;ref name=Azcarate2&gt;
{{cita llibru |autor=Azcarate, José María |capítulu=L'Arquiteutura de los oríxenes al Renacimientu, Páx. 155 |títulu=Historia del Arte, Volume III |editorial=Barcelona: Carrogio SA Ediciones |id=ISBN 84-7253-314-5}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Zamora catedral cupula gallonada lou.JPG|200px|left|thumb|Cimborrio románicu gallonado en piedra de la [[Catedral de Zamora]].]] Na zona sur del reinu de Lleón desenvolvióse un enclín rexonal nes catedrales de [[Catedral de Zamora|Zamora]] y Salamanca (vieya), según na [[Colexata de Santa María la Mayor (Toru)|colexata de Toru]], reparándose una emancipación de les formes que predominaben en Lleón.&lt;ref name=Klein50&gt;
{{cita llibru |autor=Klein, Brunu |capítulu=L'arquiteutura románica n'España y Portugal, Páx. 199 |títulu=El románicu. Arquiteutura, escultura, pintura |añu=1996 |editorial=Colonia: Könemann Verlagsgesellschaft mbH |id=ISBN 3-89508-547-2}}&lt;/ref&gt; Esisten coincidencies importantes nes plantes y nos [[Arcu fajón|arcos fajones]], pero sobremanera nos [[Cimborriu|cimborrios]], unes torres llinterna que se disponíen na nacencia de les [[cúpula|cúpules]].&lt;ref name=Klein51&gt;
{{cita llibru |autor=Klein, Brunu |capítulu=L'arquiteutura románica n'España y Portugal, Páx. 202 |títulu=El románicu. Arquiteutura, escultura, pintura |añu=1996 |editorial=Colonia: Könemann Verlagsgesellschaft mbH |id=ISBN 3-89508-547-2}}&lt;/ref&gt; Los trés torres linterna d'estes ilesies, cola so forma carauterística, formen un casu escepcional nel románicu español y solo construyéronse otres similares na ciudá portuguesa de Évora y na Capiya de San Pablo de la [[catedral Vieya de Plasencia]].&lt;ref name=Klein52&gt;
{{cita llibru |autor=Klein, Brunu |capítulu=L'arquiteutura románica n'España y Portugal, páx.205 |títulu=El románicu. Arquiteutura, escultura, pintura |añu=1996 |editorial=Colonia: Könemann Verlagsgesellschaft mbH |id=ISBN 3-89508-547-2}}&lt;/ref&gt; Quiciabes la influencia provenga de ''Poitou'' en Francia, onde hai edificios con dalguna semeyanza (Notre Dame de Poitiers).&lt;ref name=Klein52&gt;&lt;/ref&gt;

En Cataluña, les obres principales del románicu tardíu son la [[catedral de Lleida]] y la de [[Tarragona]].&lt;ref name=Klein53&gt;
{{cita llibru |autor=Klein, Brunu |capítulu=L'arquiteutura románica n'España y Portugal, Páx. 212 |títulu=El románicu. Arquiteutura, escultura, pintura |añu=1996 |editorial=Colonia: Könemann Verlagsgesellschaft mbH |id=ISBN 3-89508-547-2}}&lt;/ref&gt; Na fecha de construcción de dambes, nel [[sieglu XIII]], en Francia yá se construyíen les grandes catedrales del góticu, presentando clares afinidaes col góticu francés; sicasí, la distribución d'espacios interiores asemeyar a Zamora y Salamanca.&lt;ref name=Klein54&gt;
{{cita llibru |autor=Klein, Brunu |capítulu=L'arquiteutura románica n'España y Portugal, Páx. 214 y 215 |títulu=El románicu. Arquiteutura, escultura, pintura |añu=1996 |editorial=Colonia: Könemann Verlagsgesellschaft mbH |id=ISBN 3-89508-547-2}}&lt;/ref&gt;

Dellos templos de los citaos tienen bóveda protogótica, correspondiente al entamu del góticu, con arcos apuntaos bien abiertos, tendiendo al triángulu equilláteru, del periodu de los [[Arte cisterciense|monesterios cistercienses]]. Nesti casu ta Zamora, Salamanca, Ciudad Rodrigo y Tarragona.&lt;ref name=Azcarate1&gt;
{{cita llibru |autor=Azcarate, José María |capítulu=L'Arquiteutura de los oríxenes al Renacimientu, Páx. 189/190 |títulu=Historia del Arte, Volume III |editorial=Barcelona: Carrogio SA Ediciones |id=ISBN 84-7253-314-5}}&lt;/ref&gt;

=== Reconquistar: El Mudéxar ===
[[Ficheru:TorreSanPedro.jpg|thumb|200px|Torre de la [[Catedral de Santa María de Teruel|Catedral de Teruel]], [[mudéxar aragonés]].]]

Cola llamada Reconquista produzse unu de los fenómenos nativos más importantes del arte español, el surdimientu del '''[[arte mudéxar]]'''. La pallabra [[mudéxar]] provién del árabe مدجّن (''mudaǧǧan'') y significa &quot;al que-y foi dexáu quedase&quot;, refiriéndose a los musulmanes que siguieron viviendo nos reinos cristianos cuando les sos tierres pasaron al control d'estos.

L'arte mudéxar empieza'l so desenvolvimientu a partir del [[sieglu XII]]. La so constitución llevar a cabu por aciu la fusión d'elementos del [[arte islámico]] colos del cristianu, bien fora ésti'l [[Arquiteutura románica|románicu]], col que coincidió la so nacencia, el [[arquiteutura gótica|góticu]], o inclusive'l del [[Renacimientu]], hasta'l cual estendióse.&lt;ref name=&quot;mud&quot;&gt;[http://www.arteguias.com/mudejar.htm Arquiteutura mudéxar] en [http://www.arteguias.com/mudejar.htm Arteguías].&lt;/ref&gt;

La nacencia del mudéxar puede asitiase en [[Castiella y Lleón]], a partir del románicu, constituyendo'l llamáu '''[[mudéxar castellán]]'''. A pesar de qu'esti estilu tuvo un ámbitu de desenvolvimientu bastante popular, tamién llegaron amueses a edificios relixosos d'importancia. Tal ye'l casu de la torre noroeste de la [[Catedral de La Madalena de Getafe]],&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20070312071422/http://www.ayto-getafe.org/paginas/asp/pagina.asp?p=100 Catedral de Santa María Madalena] na [https://web.archive.org/web/20070202123401/http://www.ayto-getafe.org/ Web del Conceyu de Getafe].&lt;/ref&gt; reminiscencia d'un templu anterior; la [[Concatedral de Santa María de Guadalaxara]] o dellos elementos [[Catedral de Santa María de Sigüenza]], como la Puerta de San Valero o la Capiya de l'Anunciación. Cola meyora cristiana escontra'l sur, naz el llamáu mudéxar toledanu, con un calter entá más arábigu. Puede apreciase esti estilu en ciertes partes de la [[Catedral de Santa María de Toledo]] (Capiya de San Eugenio, Sala Capitular y dellos elementos de la torre).

Otru focu del [[arte mudéxar]] alcontrar nel [[Reinu d'Aragón]], constituyendo'l llamáu '''[[mudéxar aragonés]]'''. Estremar de la variante castellanu lleonesa en delles traces carauterístiques, como son una mayor decoración esterior, mayor influencia de l'[[arquiteutura cisterciense]], emplegu de cerámica vidrada y los carauterísticos campanarios que recuerden l'estilu d'un [[minarete]]. Dalgún de los meyores exemplos d'esta aguada son la [[Catedral de La nuesa Señora de la Güerta de Tarazona|Catedral de Tarazona]], dellos elementos de la [[Catedral del Salvador de Zaragoza]] (fachada de la [[Catedral del Salvador de Zaragoza#La Parroquieta|Parroquieta de San Miguel]], [[Catedral del Salvador de Zaragoza#Ábsides|ábsides]] y [[cimborriu]]) o la [[Catedral de Santa María de Teruel]], que ta considerada unu de los meyores exemplos del mudéxar n'España.&lt;ref name=&quot;mud&quot; /&gt;
En Teruel trabayó'l moru zaragozanu Maestre Yusuf ya interesa especialmente pola so sólida torre, que foi modelu nel so xéneru, según pol so cimborrio del [[Sieglu XVI]], versión renacentista del mudéxar, ya inspiráu nel de la catedral de Zaragoza.&lt;ref name=Azcarate50&gt;
{{cita llibru |autor=Azcarate, José María |capítulu=L'Arquiteutura de los oríxenes al Renacimientu, Páx. 232 |títulu=Historia del Arte, Volume III |editorial=Barcelona: Carrogio SA Ediciones |id=ISBN 84-7253-314-5}}&lt;/ref&gt;

=== La Baxa Edá Media: El Góticu ===
{{ap|Arquiteutura gótica n'España}}
[[Ficheru:Cimorro Catedral Ávila.jpg|thumb|Ábside almenado de la [[Catedral del Salvador d'Ávila]] que formaba parte de la muralla, porque al invadir l'ábside la muralla decidió fortificase l'ábside en cuenta de faer una ilesia más pequeña.&lt;ref name=Azcarate1&gt;&lt;/ref&gt;]]
El periodu [[arquiteutura gótica|góticu]] tuvo una llarga vixencia n'España dende mediaos del [[sieglu XII]] hasta'l [[sieglu XVI|XVI]].&lt;ref name=klein200&gt;
{{cita llibru |autor=Klein, Brunu |capítulu=Empiezo y formación de l'arquiteutura gótica en Francia y países vecinos, Páx. 96 y 286 |títulu=El góticu. Arquiteutura, escultura, pintura |añu=1998 |editorial=Köln: Könemann Verlagsgesellschaft mbH |id=ISBN 3-8290-1742-1}}&lt;/ref&gt; España, nel [[sieglu XIV]], taba constituyida por gran cantidá de reinos cristianos: [[Reinu de Castiella|Castiella]], [[Reinu de Navarra|Navarra]], ente que los reinos d'[[Reinu d'Aragón|Aragón]] y [[Reinu de Valencia|Valencia]], el
[[principáu de Cataluña]] y el [[Reinu de Mallorca]] formaben la [[Corona d'Aragón]].&lt;ref name=martin2&gt;
{{cita llibru |autor=Martín, José Luís |capítulu=La España de los Reis Católicos, tomu 5, Páx. 11 |títulu=Historia d'España |añu=2004 |editorial=Madrid: Espasa Calpe |id=ISBN 84-670-1578-0}}&lt;/ref&gt; L'Islam, dende'l [[sieglu XIV]], solo disponía del [[Reinu nazarí de Granada|Reino de Granada]].&lt;ref name=martin1&gt;
{{cita llibru |autor=Martín, José Luís |capítulu=Plena y Baxa Edá Media, tomu 4, Páx. 280 |títulu=Historia d'España |añu=2004 |editorial=Madrid: Espasa Calpe |id=ISBN 84-670-1577-2}}&lt;/ref&gt; A partir de l'[[Reinu de Navarra|anexón de Navarra]] en 1516, puede falase d'un [[De Hispania a España|únicu estáu]] n'España con una política común, anque los reinos interiores siguieron calteniendo los sos prerrogativas.

El góticu llegó tempranamente a España dende Francia pel camín de Santiago.&lt;ref name=klein100&gt;
{{cita llibru |autor=Klein, Brunu |capítulu=Empiezo y formación de l'arquiteutura gótica en Francia y países vecinos, Páx. 96 |títulu=El góticu. Arquiteutura, escultura, pintura |añu=1998 |editorial=Köln: Könemann Verlagsgesellschaft mbH |id=ISBN 3-8290-1742-1}}&lt;/ref&gt; Na zona d'influencia del ''camín'' combináronse los nuevos elementos franceses coles formes tradicionales españoles ensin llegase, como n'otros países, a una variante española del góticu, pos l'interés de los monarques hispanos pola cultura francesa supunxo asumir les sos innovaciones arquiteutóniques, calteniendo la influencia francesa.&lt;ref name=klein100&gt;&lt;/ref&gt;

Sobre 1170, empezóse l'ambiciosu proyeutu de la catedral d'Ávila, con un doble girola, disposición que namái tenía en toa Europa [[Basílica de Saint-Denis|Saint-Denis]], mausoléu de los monarques franceses.&lt;ref name=klein300&gt;
{{cita llibru |autor=Klein, Brunu |capítulu=Empiezo y formación de l'arquiteutura gótica en Francia y países vecinos, Páx. 96 |títulu=El góticu. Arquiteutura, escultura, pintura |añu=1998 |editorial=Köln: Könemann Verlagsgesellschaft mbH |id=ISBN 3-8290-1742-1}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Fachada de la Catedral de León.jpg|thumb|Fachada principal de la [[Catedral de Lleón]].]]
[[Ficheru:Vitoria - Catedral Vieja, portico 21.JPG|thumb|Pórticu de la [[Catedral de Santa María de Vitoria]]|left|150px]]

La [[Catedral de Cuenca (España)|catedral de Cuenca]] foi otra de les primeres gótiques. Empezada en 1196, tenía la más avanzada téunica de la dómina, siguía les formes del dominiu real francés de la [[Islla de Francia#Historia|Île de France]] con evidentes influencies normandes, que se manifiesten nel emplegu de bóvedes sexpartidas.&lt;ref name=Azcarate100&gt;
{{cita llibru |autor=Azcarate, José María |capítulu=L'Arquiteutura de los oríxenes al Renacimientu, Páx. 191 |títulu=Historia del Arte, Volume III |editorial=Barcelona: Carrogio SA Ediciones |id=ISBN 84-7253-314-5}}&lt;/ref&gt;

Sobre 1225, empezó la llamada etapa clásica, cola introducción en [[Castiella]] de les formes clásiques que trunfaren nes catedrales franceses de [[Catedral de Chartres|Chartres]], [[Catedral Notre-Dame de Reims|Reims]], Amiens, Bourges y Le Mans. Les grandes catedrales de Burgos, Toledo y Lleón conformar según el modelu francés, que se caracterizaba por un importante desnivel ente les sos naves.&lt;ref name=Azcarate101&gt;
{{cita llibru |autor=Azcarate, José María |capítulu=L'Arquiteutura de los oríxenes al Renacimientu, Páx. 193 |títulu=Historia del Arte, Volume III |editorial=Barcelona: Carrogio SA Ediciones |id=ISBN 84-7253-314-5}}&lt;/ref&gt;

La de Burgos empezar en 1221. En principiu tenía tres naves con transepto únicu y cinco capilla en cabecera. El segundu arquiteutu dispunxo una girola, con deambulatorio y cinco capilla.&lt;ref name=Azcarate101&gt;&lt;/ref&gt;Del sieglu XIII hai trés partes esenciales: la cabecera, rematada en 1230; depués el transepto y la nave, terminaos en 1260, con delles diferencies d'estilu al respective de l'anterior; d'últimes les ambicioses ampliaciones del final del XIII, coles fachaes, les torres y la girola con diferencies d'estilu acusaes sobre lo anterior.&lt;ref name=karge1&gt;
{{cita llibru |autor=Karge, Henri |títulu=La Catedral de Burgos y l'arquiteutura del sieglu XIII en Francia y España, páx. 71 |añu=1995 |editorial=Xunta de Castiella y Lleón |id=ISBN 84-7846-366-6}}&lt;/ref&gt; Les espodaes aguyes de les torres añedir nel [[sieglu XV]] y el cimborrio del cruceru ye del [[sieglu XVI]].&lt;ref name=cb1&gt;
[http://www.catedraldeburgos.es/ Web de la Catedral de Burgos].&lt;/ref&gt; Les aguyes de piedra de les torres, con gran riqueza de calaos en góticu flamíxeru, fueron construyíes por Hans von Köln ([[Juan de Colonia]]), y son similares a les terminaciones de les torres del góticu tardíu del sur d'Alemaña.&lt;ref name=karge2&gt;
{{cita llibru |autor=Karge, Henri |títulu=La Catedral de Burgos y l'arquiteutura del sieglu XIII en Francia y España, páx. 61/62 |añu=1995 |editorial=Xunta de Castiella y Lleón |id=ISBN 84-7846-366-6}}&lt;/ref&gt;

Les catedrales de Burgos y Toledo tán inspiraes dambes na de Bourges de Francia; fueron empezaes coles mesmes. Los sos dos promotores yeren amigos y sofitaben la política de Fernando III. Toledo construyóse más amodo porque taba concebida con criterios más ambiciosos: yera la ilesia del [[primáu d'España]]. L'amenorgamientu efectuáu en Burgos, respectu del modelu francés de Bourges, de tres naves, deambulatorio simple y transepto d'una nave, oldea cola ampliación tipolóxica de Toledo, con cinco naves, doble deambulatorio y transepto de tres naves.&lt;ref name=karge3&gt;
{{cita llibru |autor=Karge, Henri |títulu=La Catedral de Burgos y l'arquiteutura del sieglu XIII en Francia y España, páx. 168/173 |añu=1995 |editorial=Xunta de Castiella y Lleón |id=ISBN 84-7846-366-6}}&lt;/ref&gt;Pa construyir Toledo baltóse la mezquita, que taba n'estáu de ruina&lt;ref name=karge4&gt;
{{cita llibru |autor=Karge, Henri |títulu=La Catedral de Burgos y l'arquiteutura del sieglu XIII en Francia y España, páx. 168 |añu=1995 |editorial=Xunta de Castiella y Lleón |id=ISBN 84-7846-366-6}}&lt;/ref&gt; y que de la mesma s'había construyíu sobre un templu cristianu visigodu. Una de les carauterístiques más significatives de la catedral de Toledo, y casu singular de l'arquiteutura gótica europea, ye la forma de resolver la bóveda del deambulatorio, que pasa de cubrir 5 arcos na zona interior a 17 nel muriu esterior. La multiplicación de les bóvedes escontra l'esterior resolver según el modelu de Le Mans, correspondiendo a cada columna interior dos esteriores. En Toledo los [[Catedral de Santa María de Toledo#L'edificiu|dos deambulatorios encrúciense dos veces]].&lt;ref name=karge5&gt;
{{cita llibru |autor=Karge, Henri |títulu=La Catedral de Burgos y l'arquiteutura del sieglu XIII en Francia y España, páx. 171 |añu=1995 |editorial=Xunta de Castiella y Lleón |id=ISBN 84-7846-366-6}}&lt;/ref&gt; D'últimes señalar delles formes decoratives d'inspiración islámica emplegaes en Toledo.&lt;ref name=karge6&gt;
{{cita llibru |autor=Karge, Henri |títulu=La Catedral de Burgos y l'arquiteutura del sieglu XIII en Francia y España, páx. 173 |añu=1995 |editorial=Xunta de Castiella y Lleón |id=ISBN 84-7846-366-6}}&lt;/ref&gt;

&lt;center&gt;&lt;div style=&quot;float:center; margin: 3mm; padding: 1mm; width: 560px; border: 1px solid;&quot;&gt;
&lt;center&gt;
{| align=center
|[[Ficheru:KathedraleToledo.jpg|147px]]
|[[Ficheru:Toledo's Cathedral.jpg|131px]]
|[[Ficheru:Catedral de Toledo Interior.JPG|260px]]
|}&lt;small&gt;''Fachada principal, nave central y transepto&lt;br /&gt;Catedral de Toledo''&lt;/small&gt;
&lt;/center&gt;&lt;/div&gt;&lt;/center&gt;

La catedral de Lleón empezar en 1205 y no esencial taba concluyida en 1300. L'arquiteutu foi'l maestru Enrique, segundu arquiteutu de Burgos, y ta inspirada en Amiens y Reims. Les proporciones son un pocu más amenorgaes que les xigantesques catedrales de Burgos y Toledo, pos la diócesis tenía menos recursos, sicasí les sos afilaes torres y llixeres decoraciones esteriores facer paecer más grande y pimpana.&lt;ref name=Azcarate200&gt;
{{cita llibru |autor=Azcarate, José María |capítulu=L'Arquiteutura de los oríxenes al Renacimientu, Páx. 196 |títulu=Historia del Arte, Volume III |editorial=Barcelona: Carrogio SA Ediciones |id=ISBN 84-7253-314-5}}&lt;/ref&gt;

Los murios góticos facilitaben l'allugamientu de grandes ventanales con estenses vidreres policromadas. N'España cola catedral de Lleón empieza realmente'l desenvolvimientu d'esti arte, les sos numberoses vidreres pueden parangonarse coles de les catedrales de Chartres, Reims o Amiens. Les vidreres lleoneses atribuyéronse a un taller hispanu-francés.&lt;ref name=cervantes1&gt;
[https://web.archive.org/web/20070421025953/http://cvc.cervantes.es/actcult/camino_santiago/octava_etapa/leon/vidreres.htm Web Centro Virtual Cervantes].&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Barcelona Cathedral Interior - Ceiling and choir.jpg|thumb|200px|Interior de la [[Catedral de Santolaya de Barcelona|Catedral de Barcelona]].Ilesia llamada de salón con tres naves d'igual altor.]]
[[Ficheru:Bovedas plasencia.JPG|thumb|200px|Bóveda de la [[Catedral Nueva de Plasencia|Catedral de Plasencia]]. Nes bóvedes tardogóticas, les nervaduras estrellaes presenten gran variación de trames y dibuxos.]]
El [[sieglu XIV]], manierista, destaca sobremanera en Cataluña. La importancia del sentíu espacial manifestar na proliferación de templos d'una nave (cuando yeren trés tender a igualar los altores de les naves), pilastres delgaes, gran amplitú&lt;ref name= &quot;Azcarate201&quot;&gt;
{{cita llibru |autor=Azcarate, José María |capítulu=L'Arquiteutura de los oríxenes al Renacimientu, Páx. 198 |títulu=Historia del Arte, Volume III |editorial=Barcelona: Carrogio SA Ediciones |id=ISBN 84-7253-314-5}}&lt;/ref&gt;[[Catedral de Santolaya de Barcelona|La catedral de Barcelona]], empecipiada en 1298 y cola bóveda terminada en 1448, tien una ancha nave central y les llaterales cuasi del mesmu altor. El so principal arquiteutu foi'l maestru [[Jaime Fabre|Jaume Fabré]]. La impresión d'espaciu ta aumentada poles tribunes sobre les capiyes llaterales, que dan mayor anchor al yá perampliu interior.&lt;ref name=barbara1&gt;
{{cita llibru |autor=Borngässer, Barbara |capítulo=Arquiteutura del góticu tardíu n'España y Portugal, Páx. 267 |títulu=El góticu. Arquiteutura, escultura, pintura |añu=1998 |editorial=Köln: Könemann Verlagsgesellschaft mbH |id=ISBN 3-8290-1742-1}}&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Catedral_de_Palma_-_seccion.png|thumb|left|150px|Seición de la [[Catedral de Mallorca]]. Una carauterística del góticu ye la elevación de la nave central encontiada per fora por aciu [[arbotante]]s.]]

El recursu visual emplegáu pa dar la sensación de topase nun espaciu mayor foi incluyir los [[contrafuerte]]s dientro de la nave, cerrando'l muriu pela parte esterna de los mesmos, ente los que se dispunxeron les capiyes llaterales y enriba apaecieron les tribunes.&lt;ref name=español1&gt;
{{cita llibru |autor=Español, Francesca |títulu=El Góticu Catalán, páx. 107 |añu=2002 |editorial=Fundació Caixa Manresa |id=ISBN 84-96103-01-3}}&lt;/ref&gt; Exteriomente asocede lo contrario: los contrafuertes queden fora de la vista del espectador, zarraos nel so interior.&lt;ref name=españo2&gt;
{{cita llibru |autor=Español, Francesca |títulu=El Góticu Catalán, páx. 30 |añu=2002 |editorial=Fundació Caixa Manresa |id=ISBN 84-96103-01-3}}&lt;/ref&gt;

El abovedamiento de la nave central de la [[catedral de Girona]] ye unu de los casos más brillosos de l'arquiteutura medieval. Construyida la cabecera, decidióse, tres un llargu discutiniu téunicu, cubrir con una sola nave en llugar de con trés. Guillem Bofill encargar de construyir la mayor bóveda del góticu con cuasi 23 metros d'anchu y 34 metros d'altor. Basar nel modelu de Barcelona que perfeccionó: la presión de la bóveda tresmitir a contrafuertes interiores, asitiándose ente ellos les capiyes llaterales. Empezada la nave central en 1417, non pudo terminase hasta 1604.&lt;ref name=barbara2&gt;
{{cita llibru |autor=Borngässer, Barbara |capítulo=Arquiteutura del góticu tardíu n'España y Portugal, Páx. 269/273 |títulu=El góticu. Arquiteutura, escultura, pintura |añu=1998 |editorial=Köln: Könemann Verlagsgesellschaft mbH |id=ISBN 3-8290-1742-1}}&lt;/ref&gt;

Tamién se resolvió brillantemente la [[catedral de Palma de Mallorca]]. Les naves tán articulaes por apertar murios contrafuertes que-y dan una visión esterna bien carauterística. El pimpanu interior formar tres naves de 42 metros d'altor sofitaes en delgaes columnes y dos capilla llaterales. La concepción téunica del sistema de sofitos presupon que trabayó l'arquiteutu catalán [[Berenguer de Montagut]], artífiz de [[Ilesia de Santa María del Mar (Barcelona)|Santa María del Mar]] de Barcelona. Esti interior ta al altor de [[Catedral de Saint-Étienne de Bourges|Bourges]], Beauvais y [[Catedral de Milán|Milán]].&lt;ref name=barbara3&gt;
{{cita llibru |autor=Borngässer, Barbara |capítulo=Arquiteutura del góticu tardíu n'España y Portugal, Páx. 273 |títulu=El góticu. Arquiteutura, escultura, pintura |añu=1998 |editorial=Köln: Könemann Verlagsgesellschaft mbH |id=ISBN 3-8290-1742-1}}&lt;/ref&gt;

La inmensa [[Catedral de Santa María de Sevilla]] ye la mayor catedral gótica d'España. La so construcción empezó en 1401 baltando la mezquita almohade que se venía usando d'ilesia dende 1248 y concluyó cola terminación de la fachada ente 1825 y 1928, n'estilu neogóticu. Caltúvose la base de l'alta torre almohade, la [[Giralda]], como campanariu de la nueva catedral. El so primer arquiteutu pudo ser Charles Galter de Rouen y el diseñu ta influyíu por modelos franceses. Impresionen los sos siete naves, el so gran altor (44 metros na nave) y les sos cuasi 100 ventanales.&lt;ref name=thomas1&gt;
{{cita llibru |autor=Thomas, Hugh |títulu=L'Imperiu español, páx. 610/611 |añu=2005 |editorial=RBA Coleicionables |id=ISBN 84-473-3635-2}}&lt;/ref&gt; Ye una construcción de naves gradiaes, exteriormente sofitaes n'ensame d'arbotantes y contrafuertes coronaos por pináculos.&lt;ref name=barbara4&gt;
{{cita llibru |autor=Borngässer, Barbara |capítulo=Arquiteutura del góticu tardíu n'España y Portugal, Páx. 276 |títulu=El góticu. Arquiteutura, escultura, pintura |añu=1998 |editorial=Köln: Könemann Verlagsgesellschaft mbH |id=ISBN 3-8290-1742-1}}&lt;/ref&gt;

Nel [[sieglu XVI]], en Roma surdía l'estilu renacentista cola construcción de [[Basílica de San Pedro|San Pedro de Roma]]. N'España convivieron por enforma tiempu (como asocedía n'Europa del Norte), l'estilu anterior y el nuevu, en planu d'igualdá. El góticu siguía siendo l'estilu de representación nacional y víase como modernu y más &quot;español&quot;, mientres al estilu renacentista llamábase-y ''romanu'' o italianu. Nesti periodu construyéronse nueves ya impresionantes catedrales tardogóticas en [[Catedral Nueva de Salamanca|Salamanca]], [[Catedral de Segovia|Segovia]], [[Catedral Nueva de Plasencia|Plasencia]] y [[Catedral de Astorga|Astorga]]|. Peraltes pilastres pasen, ensin interrupción, a convertise en bóvedes con nervaduras estrellaes de múltiples trames. Trátase d'un periodu bien brillosu, de grandes obres ya innovaciones gótiques inda pocu estudiáu.&lt;ref name=barbara5&gt;
{{cita llibru |autor=Borngässer, Barbara |capítulo=Arquiteutura del góticu tardíu n'España y Portugal, Páx. 286 |títulu=El góticu. Arquiteutura, escultura, pintura |añu=1998 |editorial=Köln: Könemann Verlagsgesellschaft mbH |id=ISBN 3-8290-1742-1}}&lt;/ref&gt;

=== La unificación y l'espansión: La Renacencia ===
[[Ficheru:Andalusia hl 20060811 006.jpg|thumb|left|150px|Interior de la Catedral de Granada.]]
L'[[Arquiteutura del Renacimientu#Arquiteutura renacentista n'España|estilu de la renacencia]] tardó en llegar a España, pos los Reis Católicos, caltuvieron el góticu pa los edificios eclesiásticos ente que nos civiles introducíase gradualmente l'estilu ''clásicu platerescu''.&lt;ref name=mann1&gt;
{{cita llibru |autor=Mann, Nicholas |títulu=Renacimientu, páx. 199 |añu=1993 |editorial=Barcelona: Ediciones Folio |id=ISBN 84-47583-492-2}}&lt;/ref&gt; Na catedral de Valencia atopamos les primeres amueses renacentistes d'España. Paolo de San Leocadio y Francesco Paganu fueron los encargaos d'afigurales sobre l'altar mayor. Poco dempués de la quema de 1469, escontra 1474, el que sería futuru papa [[Alejandro VI]] ordenó a dambos pintores que realizaren les pintures al frescu.

La influencia del Renacimientu, combináu con elementos flamencos ya hispanos, anició l'estilu '''[[platerescu]]'''. Llamáu asina pola semeyanza de los ornamientos arquiteutónicos coles [[orfebrería|filigranes]] de los plateros. Momentos culminantes del platerescu fueron les obres de los maestros de la segunda parte del sieglu XVI, [[Juan Gil de Hontañón|Juan]] y [[Rodrigo Gil de Hontañón]], arquiteutos de la [[Catedral Nueva de Salamanca]] y de la de Segovia. Al refinamientu final del platerescu, simplificaes los sos ampulosas filigranes, correspuende la nueva catedral de Granada.&lt;ref name=mann2&gt;
{{cita llibru |autor=Mann, Nicholas |títulu=Renacimientu, páx. 202 |añu=1993 |editorial=Barcelona: Ediciones Folio |id=ISBN 84-47583-492-2}}&lt;/ref&gt;

[[Ficheru:Valladolid (España), Catedral. Proyecto ideal de Juan de Herrera, según Chueca-Goitia..JPG|thumb|230px|Proyeutu ideal de [[Juan de Herrera]] pa la [[Catedral de La nuesa Señora de l'Asunción de Valladolid|Catedral de La nuesa Señora de l'Asunción]] de [[Valladolid]] según [[Fernando Chueca Goitia]].]]
La [[Catedral de Granada]] proyeutar cola escala grandiosa de la de Sevilla. Cuando [[Diego de Siloé]] tomó en 1518 la direición de les obres, tresformó l'empezáu edificiu góticu n'unu d'estilu clásicu. Pa ello, sustituyó les pilastres por columnes clásiques sobre bases cilíndriques, y el problema de la unión del capitel cola bóveda resolver añediendo sobre'l capitel un nuevu orde de pilastres pa llegar a la bóveda gótica.&lt;ref name=wilkinson1&gt;
{{cita llibru |autor=Wilkinson-Zerner, Catherine |títulu=Juan de Herrera, arquiteutu de Felipe II, páx. 129 |añu=1996 |editorial=Madrid: Ediciones Akal |id=ISBN 84-460-0582-4}}&lt;/ref&gt;

Esti usu del doble capitel de Siloé influyó nes catedrales de [[Catedral de Málaga|Málaga]], [[Catedral de Guadix|Guadix]] y Baeza. Tamién [[Andrés de Vandelvira]] adoptó'l sistema de Siloé pa la [[Catedral de Xaén]], empecipiada en 1548. Les catedrales de Siloé y Valdelvira son brilloses combinaciones del góticu y del clásicu.&lt;ref name=wilkinson1&gt;&lt;/ref&gt;

Juan de Herrera ye l'arquiteutu español más conocíu anterior a Gaudí, y la so obra'l [[Monesteriu d'El Escorial]] ye'l monumentu máximu de la Renacencia española. De la [[Catedral de l'Asunción de Valladolid|catedral de Valladolid]], [[Juan de Herrera]] preparó diseños ente 1578 y 1582. Encargada por Felipe II tres la ralización del [[Monesteriu d'El Escorial]], suponía un enorme cuadriláteru xigante flanqueado por [[Torres de la catedral de Valladolid|cuatro torres nes esquines]], refugando totalmente el sistema góticu. Primeramente concebida como la más grande d'Europa, anguaño atópase construyida nun 40-45%,&lt;ref&gt;http://www.eldiadevalladolid.com/noticia.cfm/Vivir/20110808/mozu/vallisoletano/dispuestu/rematar/proyeutu/catedral/juan/ferrera/7C079929-Y789-B61B-BDF7D113HALA2EBB41&lt;/ref&gt; debíu al fallecimientu del monarca, la escasez de fondos pa un proyeutu de tal magnitú y los gastos provocaos pola difícil cimentación del templu, asitiáu nuna zona con un gran desnivel nel terrén. Los socesivos arquiteutos encargaos de dirixir les obres trataron de ser fieles a los planos de Herrera, pero a partir de 1650 fuéronse alloñando de los sos traces.&lt;ref name=wilkinson3&gt;
{{cita llibru |autor=Wilkinson-Zerner, Catherine |títulu=Juan de Herrera, arquiteutu de Felipe II, páx. 122 a 129 |añu=1996 |editorial=Madrid: Ediciones Akal |id=ISBN 84-460-0582-4}}&lt;/ref&gt;

=== Imperiu y decadencia: El Barrocu ===
[[Ficheru:Bas%C3%ADlica de Santiago de Compostela.JPG|thumb|200px|La [[Catedral de Santiago de Compostela#Fachada de la Plaza del Obradoiro|fachada de la Plaza del Obradoiro]] de la [[Catedral de Santiago de Compostela]] ta estructurada en tres eje y dos plantes que zarren grandes ventanales. La importancia d'estos ye rebaxada polo resaltao de los elementos articulatorios de la fachada. La obra foi fuertemente criticada nel [[sieglu XVIII]] por combinar elementos de la tradición románica cola estética barroca.&lt;ref name =&quot;Bongaser10&quot;&gt;{{cita llibru |autor=Bongäser, Barbara |capítulo=Arquiteutura barroca n'España y Portugal, Páx. 92 |títulu=El Barrocu |añu=1997 |editorial=Colonia:Könemann |id=ISBN 3-89508-920-6}}&lt;/ref&gt;]]
N'España, como n'otros países, la dómina del barrocu correspuende al [[sieglu XVII]] y la primer metá del [[sieglu XVIII|XVIII]].&lt;ref name =Bongaser1&gt;{{cita llibru |autor=Bongäser, Barbara |capítulo=Arquiteutura barroca n'España y Portugal, Páx. 78 |títulu=El Barrocu |añu=1997 |editorial=Colonia:Könemann |id=ISBN 3-89508-920-6}}&lt;/ref&gt;

El [[barrocu]] foi la respuesta de los arquiteutos y artistes a la nueva misión dada a l'arquiteutura nel [[Concilio de Trento]],&lt;ref name =leroux100&gt;{{cita llibru |autor=Leroux-Dhuys, Jean-Francois |títulu=Les Abadíes Cistencienses, páx. 128 |añu=1999 |editorial=Köln: Könemann Verlagsgesellschaft mbH |id=ISBN 3-8290-3117-3}}&lt;/ref&gt; y por tantu participó nel movimientu [[contrarreforma|contrarreformista]], que s'oponía a les idees [[luteranismu|luteranes]] y [[calvinismu|calvinistes]]. Primeramente, partiendo del [[estilu herreriano]], caltúvose la sobriedá ornamental y l'estructura clásica nes construcciones. Una de les esceiciones ye'l [[Presbiteriu (arquiteutura)|presbiteriu]] de la [[Catedral de Santa María de Valencia]] de [[Juan Bautista Pérez (arquiteutu)|Juan Bautista Pérez]], realizáu ente 1674 y 1682, y la fachada principal, empezada en 1703 por ''Conrado Rudolf'' y prosiguida por ''Fernando Vergara el Viejo''. Foi unu de los primeros exemplos del emplegu de les formes curves del barrocu, anque por cuenta de la tardanza na so conclusión (1740) presenta tamién elementos del [[rococó]].&lt;ref name =&quot;barroc2&quot;&gt;{{cita llibru |autor=Auboyer, Jeannine |capítulu=El Barrocu na arquiteutura |títulu=Historia del arte. T. 13, El Barrocu |añu=2005 |editorial=Barcelona:Salvat |id=ISBN 844710334}}&lt;/ref&gt;

Mientres el [[sieglu XVII]] la facienda española declarar en [[bancarrota]] hasta en seis causes.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu= La dómina de los Austrias n'España |url= http://recursos.pnte.cfnavarra.es/~mzubicob/austrias.htm |obra= http://web.archive.org/web/http://recursos.pnte.cfnavarra.es/ |fechaaccesu= 18 de payares de 2007 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20071010115010/http://recursos.pnte.cfnavarra.es/~mzubicob/austrias.htm |fechaarchivu= 10 d'ochobre de 2007 }}&lt;/ref&gt; La falta de recursos consiguiente, provocó la proliferación de construcciones basaes en materiales más baratos, que dio a la mayor parte de les construcciones d'esta etapa un aspeutu sobrio y apagao.&lt;ref&gt;{{Cita web |títulu= Arquiteutura Barroca n'España |url= http://www.arteguias.com/arquiteuturabarroca.htm |obra= http://www.arteguias.com/ |fechaaccesu=18 de payares de 2007}}&lt;/ref&gt; Sicasí les economíes de dos zones de la península dexaron la evolución del barrocu escontra un estilu más afatáu y que s'alloñar de les concepciones herrerianas. Fueron la gallega y l'andaluza.&lt;ref name =&quot;barroc&quot;&gt;{{cita llibru |autor=Bongäser, Barbara |capítulo=Arquiteutura barroca n'España y Portugal |títulu=El Barrocu |añu=1997 |editorial=Colonia:Könemann |id=ISBN 3-89508-920-6}}&lt;/ref&gt;

En [[Galicia]], la obra más carauterística foi la reforma entamada pol canónigu ''José de Vega y Verdugu'' na [[catedral de Santiago de Compostela]]. L'ambiciosu proyeutu foi afiguráu nel inventariu ''Memoria sobre les obres na catedral de Santiago'' (1657 – 1670) del cual namái realizar actuaciones aisllaes como la construcción d'un tabernáculo baldaquino sobre l'altar mayor del templu y el pórticu Real de la Quintana construyíu por ''José Peña del Toru'' ente 1658 y 1666.&lt;ref name =&quot;barroc2&quot;&gt;{{cita llibru |autor=Auboyer, Jeannine |capítulu=El Barrocu na arquiteutura |títulu=Historia del arte. T. 13, El Barrocu |añu=2005 |editorial=Barcelona:Salvat |id=ISBN 844710334}}&lt;/ref&gt; Siguió les obres [[Domingo de Andrade]], discípulu de Toru, construyendo sobre'l nucleu anterior del [[góticu tardíu]] la torre del reló en [[1680]].&lt;ref name =&quot;barroc&quot;&gt;{{cita llibru |autor=Bongäser, Barbara |capítulo=Arquiteutura barroca n'España y Portugal |títulu=El Barrocu |añu=1997 |editorial=Colonia:Könemann |id=ISBN 3-89508-920-6}}&lt;/ref&gt; En 1672, [[Fernando de Cases y Novoa]], más cercanu al [[rococó]] y realizando el claustru de la [[catedral de Lugo]], asumió la reforma del templu de Compostela cola construcción de la torre norte, a imaxe de la so ximielga. Sicasí'l so mayor retu foi la construcción de la nueva fachada que debía al empar cubrir y protexer el románicu ''Pórticu de la Gloria'' respetando la escalera que yá fuera empecipiada. Ta fachada va ser llamada darréu del ''Obradoiro'' por dar a la plaza onde los canteros trabayaben la piedra.&lt;ref name =&quot;barroc&quot;&gt;{{cita llibru |autor=Bongäser, Barbara |capítulo=Arquiteutura barroca n'España y Portugal |títulu=El Barrocu |añu=1997 |editorial=Colonia:Könemann |id=ISBN 3-89508-920-6}}&lt;/ref&gt;

Un segundu centru del barrocu español desenvolver n'[[Andalucía]], que foi financiada pola importancia de la rexón colos beneficios del comerciu coles [[Colonización española n'América|posesiones coloniales españoles n'América]]. Unu de los primeros exemplos del barrocu na zona constituyir la fachada de la [[Catedral de la Encarnación de Granada]], diseñada en 1664 por [[Alonso Cano]] y construyida tres la muerte d'ésti, ente 1667 y 1684.

La construcción de nueves estancies dexó a los arquiteutos mayor llibertá y reflexar dafechu l'estilu barrocu, sobremanera nes nueves fachaes que se diseñaron. Los exemplos más destacaos, amás de Granada, son la fachada de la [[catedral de Murcia]] (1742 – 1754), construyida por [[Jaime Bort y Meliá|Jaime Bort]] (con tolos elementos del barrocu y unu de los meyores exemplos d'España), la fachada de [[Catedral de Guadix|Guadix]], proyeutada por [[Eufrasio López de Rojas|Eufrasio de Rojas]] y la yá mentada de Valencia.&lt;ref name=diaz3&gt;
{{cita llibru |autor=Díaz Muñoz, M. Pilar |títulu=Catedrales nel Barrocu, páx.9 |editorial=Madrid: Ediciones Jaguar |id=ISBN 84-95537-54-0}}&lt;/ref&gt; El modelu habitual ye'l de fachaes ente torres, con un pañu central estructurado con columnes d'orde xigante, que les dota d'una gran monumentalidad. Les portaes de Murcia y Guadix tienen un gran movimientu que remata na fachada cóncava de Valencia.&lt;ref name=diaz3&gt;&lt;/ref&gt;

Mentar tamién les fachaes de les catedrales de [[Catedral de Girona|Girona]], [[Catedral de Astorga|Astorga]] y [[Catedral del Burgo de Osma|Burgo de Osma]].&lt;ref name=diaz4&gt;
{{cita llibru |autor=Díaz Muñoz, M. Pilar |títulu=Catedrales nel Barrocu, páx.10 |editorial=Madrid: Ediciones Jaguar |id=ISBN 84-95537-54-0}}&lt;/ref&gt;

Menor valumbu, pero gran importancia, tienen les reformes barroques ornamentales nos templos románicos y góticos. Los llugares que recibieron mayor ornamentación son los altares mayores, con sagrarios, retablos o camarinos y los trascoros.&lt;ref name=diaz4&gt;&lt;/ref&gt;

Sobresal ente ellos, ''la obra más espectacular del barrocu español'', el ''Tresparente'' de la [[Catedral de Santa María de Toledo]], obra de [[Narciso Tomé]], construyíu ente 1721 y 1732. Ye una construcción asitiada detrás del altar mayor y onde los fieles pueden contemplar el Santísimu dende la girola. Un [[retablu]] cóncavu de dos cuerpos, l'inferior con ''la virxe y el Neñu'' y el superior con [[La Última Cena]]. Una abertura na bóveda dexa pasar la lluz. L'arquiteutura, la escultura y la pintura fundar de forma maestra.&lt;ref name =Bongaser2&gt;{{cita llibru |autor=Bongäser, Barbara |capítulo=Arquiteutura barroca n'España y Portugal, Páx. 104 |títulu=El Barrocu |añu=1997 |editorial=Colonia:Könemann |id=ISBN 3-89508-920-6}}&lt;/ref&gt;

Anterior, ente 1625 y 1632, ye'l retablu de madera con escultures policromadas de la [[Catedral de San Antolín de Palencia|catedral de Palencia]] realizáu por [[Gregorio Fernández]] y el so taller, consideráu'l más sobresaliente de la primer metá del [[sieglu XVII]].&lt;ref name =hernandez1&gt;{{cita llibru |autor=Hernández Redondo, José Ignacio |capítulo=Escultura barroca n'España, Páx. 361 |títulu=El Barrocu |añu=1997 |editorial=Colonia:Könemann |id=ISBN 3-89508-920-6}}&lt;/ref&gt;

Otra actuación de gran interés ye'l [[Capiya de La nuesa Señora del Pilar|templete de la Virxe]] na [[Catedral del Pilar]] de [[Zaragoza]], concebíu por [[Ventura Rodríguez]]; tratar d'una elipse en planta rematada por una cúpula, con cuatro ábsides nes exes, abiertos en tres lado y nel cuartu zarráu asitióse l'altar, onde la Virxe ta descentrada.&lt;ref name =Bongaser20&gt;{{cita llibru |autor=Bongäser, Barbara |capítulo=Arquiteutura barroca n'España y Portugal, Páx. 111 |títulu=El Barrocu |añu=1997 |editorial=Colonia:Könemann |id=ISBN 3-89508-920-6}}&lt;/ref&gt; Esti templete ta dispuestu na nave central del templu encaxáu nun vanu ente cuatro columnes. Ventura Rodríguez reformó tamién el restu del templu, qu'empecipiara [[Francisco Herrera'l Mozu|Herrera'l Mozu]].&lt;ref name =Bongaser20&gt;&lt;/ref&gt;

A lo último, señalar la influencia que l'arquiteutura barroca tuvo n'América Llatina y en delles rexones d'Asia.&lt;ref name =Bongaser3&gt;{{cita llibru |autor=Bongäser, Barbara |capítulo=Arquiteutura barroca n'España y Portugal, Páx. 79 |títulu=El Barrocu |añu=1997 |editorial=Colonia:Könemann |id=ISBN 3-89508-920-6}}&lt;/ref&gt;

=== Absolutismu ya Ilustración: El Neoclásicu ===

[[Ficheru:fachada catedral pamplona restaurada.jpg|thumb|left|230px|Fachada de la [[Catedral de Santa María la Real de Pamplona|Catedral de Pamplona]]. Munches ciudaes camudaron les fachaes que consideraben anticuaes y fees, por una moderna fachada neoclásica. Esto tamién asocedió nel periodu barrocu.]]
[[Ficheru:Catedral de Las Palmas de Gran Canaria.jpg|thumb|230px|right|[[Catedral de Canaries]] que la so fachada ye d'estilu neoclásicu.]]
L'entamu del neoclasicismu n'España coincidió cola fundación en 1752, pol rei [[Fernando VI d'España]], de la [[Real Academia de Belles Artes de San Fernando]], convirtiéndose esti estilu nel arte estatal y determinando l'estilu del país hasta 1840.&lt;ref name =&quot;Bongaser30&quot;&gt;{{cita llibru |autor=Bongäser, Barbara |capítulu=L'arquiteutura del neoclasicismu y el romanticismu n'España y Portugal, Páx. 124 |títulu=Neoclasicismu y Romanticismu |añu=2000 |editorial=Colonia:Könemann |id=ISBN 3-8290-1572-0}}&lt;/ref&gt;

Mientres la segunda metá del [[sieglu XVIII]], les catedrales gótiques fueron oxetu de numberoses reformes tantu interiores como esteriores. L'oxetu yera variáu, bien despintar el templu anterior que se consideraba vieyu y desaveniente, bien incluyir elementos artísticos compartíos nes capiyes, o actuaciones en claru contraste col templu anterior.&lt;ref name=garcia1&gt;
{{cita llibru |autor=García Melero, José Enrique |títulu=Les Catedrales Gótiques na España de la Ilustración, páx. 9/10 |añu=2001 |editorial=Madrid: Ediciones Atopo |id=ISBN 84-7490-645-8}}&lt;/ref&gt; Nel primer casu atópase la fachada principal de la [[Catedral de Santa María la Real de Pamplona|Catedral de Pamplona]] realizada por [[Ventura Rodríguez]]. Ta considerada la obra más importante de la so última dómina.&lt;ref name=garcia2&gt;
{{cita llibru |autor=García Melero, José Enrique |títulu=Les Catedrales Gótiques na España de la Ilustración, páx. 19 |añu=2001 |editorial=Madrid: Ediciones Atopo |id=ISBN 84-7490-645-8}}&lt;/ref&gt; Nel tercer casu, ta la capiya del [[Juan de Palafox y Mendoza|Venerable Palafox]] na [[catedral d'El Burgo de Osma]]. Construyida nun espaciu distintu detrás del altar mayor, se contraponen lo nuevo y lo vieyo, como si tratar de dos templos distintos de dómines distintes. La Corona apurrió a la capiya los arquiteutos más prestixosos del momentu, [[Juan de Villanueva]] que la proyeutó y [[Francesco Sabatini|Sabatini]] que diseñó un plan pa concluyila.&lt;ref name=garcia3&gt;
{{cita llibru |autor=García Melero, José Enrique |títulu=Les Catedrales Gótiques na España de la Ilustración, páx. 18 y 141 |añu=2001 |editorial=Madrid: Ediciones Atopo |id=ISBN 84-7490-645-8}}&lt;/ref&gt;

El [[Terremotu de Lisboa de 1755]] afectó considerablemente a la fachada principal de la [[Catedral de Lugo]], lo que motivó una nueva fachada de Julián Sánchez Bort, cola supervisión de Ventura Rodríguez. Ta inspirada n'elementos románicos y góticos.&lt;ref name=garcia1&gt;&lt;/ref&gt;

=== El sieglu XIX: Historicismu y Eclecticismu ===

El '''[[Historicismu (arquiteutura)|historicismu]]''' considérase que ye l'aplicación del '''[[romanticismu]]''' na arquiteutura. La so carauterística principal ye'l siguimientu d'enclinos arquiteutónicos del pasáu, especialmente de la [[Edá Media]], como'l románicu, el góticu y, n'España, el mudéxar. De forma similar, el '''[[eclecticismu]]''', combina distintos estilos históricos ente sigo, na arquiteutura del so tiempu. Históricamente, esti periodu corresponder cola dómina de la puxanza de los [[nacionalismu|nacionalismos]] y el [[imperialismu]]. N'arquiteutura eclesiástica, que ye'l nuesu casu, los estilos más utilizaos fueron el [[neogóticu]] y el [[neorrománico]]. Podemos atopar dambos na [[Catedral de l'Almudena de Madrid]], empezada en 1883 por [[Francisco de Cubes]]. La cripta, de 1911, ye d'estilu neorrománico; l'esterior, sigue l'enclín neoclásicu; y l'interior respuende al modelu neogóticu. Otros exemplos amosar nes Catedrales de [[Catedral de San Cristóbal de La Laguna|San Cristóbal de La Laguna]] en Tenerife, construyida ente 1904 y 1916, y la del [[Catedral del Bon Pastor de San Sebastián|Bon Pastor]] en San Sebastián, construyida ente 1888 y 1899, dambes n'estilu neogóticu. Tamién neogóticos son l'atriu de la [[Catedral del Espíritu Santu de Terrassa]] de 1918, la fachada de la [[Catedral de Santolaya de Barcelona]] de 1888 y la conclusión de la [[Catedral de Santa María de Sevilla]] ente 1825 y 1928.

&lt;center&gt;&lt;div style=&quot;float:center; margin: 3mm; padding: 1mm; width: 650px; border: 1px solid;&quot;&gt;
&lt;center&gt;
{| align=center
|[[Ficheru:Madrid GDFL040412 003.jpg|178px]]
|[[Ficheru:Almudena Nave-Cruz.jpg|93px]]
|[[Ficheru:Almudena NavePared2.jpg|178px]]
|[[Ficheru:Almudena CruzYOrgano.jpg|178px]]
|}&lt;small&gt;''[[Catedral de l'Almudena]]: esterior, ábside, nave central y [[Órganu (instrumentu musical)|Órganu]].&lt;/small&gt;
&lt;/center&gt;&lt;/div&gt;&lt;/center&gt;

=== El sieglu XX: Modernismu y Racionalismu ===
[[Ficheru:Spain Sagrada Familia.jpg|thumb|200px|Fachada esti de [[Sagrada Familia de Barcelona|La Sagrada Familia]].]]
A finales del [[sieglu XIX]] surdieron n'Europa enclinos arquiteutónicos que rompíen colos criterios tradicionales y buscaben nueves formes dando gran relevancia a la estética. N'España, destacó'l [[modernismu catalán]] que se desenvolvió principalmente en [[Barcelona]], ente 1880 y 1930, adquiriendo personalidá propia.

Dientro d'esti movimientu construyó'l templu espiatoriu de '''[[Sagrada Familia de Barcelona|La Sagrada Familia]]''' en Barcelona. Esti templu incluyir nesti artículu por tar incluyíu nel ''Plan Nacional de Catedrales'' pola so relevancia arquitectónica, pero ''nun ye una catedral'' nin sede de nenguna ilesia diocesana.
La construcción del edificiu empezó n'estilu [[neogóticu]], pero cola asunción del proyeutu por [[Antonio Gaudí]] en 1883, foi dafechu replantegáu. Gaudí siguiendo'l so métodu habitual, nun ellaboró'l diseñu de mano, sinón que realizó bocetos cola forma xeneral del edificiu y depués improvisaba la construcción a midida que avanzaba. Una de les sos idees más innovadores foi'l diseñu de les elevaes torres cóniques.&lt;ref name=zandt1&gt;
{{cita llibru |autor=Van Zandt, Eleanor |títulu=La vida y obres d'Antoni Gaudi, páx.66 |añu=1997 |editorial=Madrid: Asppan |id=ISBN 950-9575-78-X}}&lt;/ref&gt;
Les torres, en principiu, taben previstes de planta cuadrada, pero cuando se decidió que teníen de sobresalir apuntaes sobre los portales, Gaudí decidió tresformales y adoptar la forma redonda. Amás, estrechó les torres a midida que crecíen n'altor. Fixo usu de les formes qu'utilizara nel [[Colexu Teresianu de Barcelona|Colexu Teresianu]]. Proyeutar con una torsión [[Parábola (matemátiques)|parabólica]] que suxure un enclín ascendente pa tola fachada. Les ventanes que furen les torres tomen una ordenación en [[espiral]], impulsando tamién escontra lo alto.&lt;ref name=Zerrbst1&gt;
{{cita llibru |autor=Zerrbst, Rainer |títulu=Antoni Gaudí, páx.198 |añu=1989 |editorial=Taschen |id=ISBN 3-8228-0216-6}}&lt;/ref&gt;
En 1926 morrió Gaudí. Solo habíense construyíu trés torres. Del proyeutu del edificiu solo calteníense planos y un modelu en yelsu que resultó bien estropiáu mientres la [[Guerra Civil española]].&lt;ref name=Zerrbst1&gt;&lt;/ref&gt;
En [[1940]] l'arquiteutu [[Francesc Quintana]] asumió'l proyeutu. Güei día la construcción sigue, trabayándose sobre esos planos. En [[2010]] foi [[Dedicación d'una ilesia abiertu al cultu]] y foi declaráu [[basílica menor]].

== Llistáu ==

=== Ilesia católica ===
[[Catedral|Catedrales]] y [[Concatedral|Concatedrales]] de la [[Ilesia católica]] n'España:&lt;ref&gt;gcatholic.org: [http://www.gcatholic.org/churches/data/cathESX.htm Cathedrals Spain]&lt;/ref&gt;
{| class=&quot;wikitable sortable&quot; style=&quot;width:100%; font-size:85%; margin-top:0.5em;&quot;
|-
! scope=&quot;col&quot; | [[Catedral]]
! scope=&quot;col&quot; | [[wikt:advocación|Advocación]]&lt;ref name=plan1/&gt;
! scope=&quot;col&quot; | [[Diócesis]], [[archidiócesis]]
! scope=&quot;col&quot; | Llocalidá
!scope=&quot;col&quot; class=&quot;unsortable&quot; width=&quot;100px&quot;| Imaxe
|-
| [[Catedral de Barcelona]]
| [[Vera Cruz (cristianismu)|Santa Cruz]] y [[Eulalia de Barcelona|Santolaya]]
| [[Archidiócesis de Barcelona]]
| [[Barcelona]]
| [[Ficheru:Cathedral of the Holy Cross and Saint Eulalia edited.jpg|100px]]
|-
| [[Catedral de San Feliú de Llobregat]]
| [[Lorenzo mártir|San Llorienzo]]
| [[Diócesis de San Feliú de Llobregat]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Barcelona]]
| [[San Feliú de Llobregat]]
| [[Ficheru:Església de Sant Llorenç P1370610.JPG|100px]]
|-
| [[Catedral de Terrassa]]
| [[Espíritu Santu]]
| [[Diócesis de Terrassa]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Barcelona]]
| [[Terrassa]] ([[Provincia de Barcelona|Barcelona]])
| [[Ficheru:D090 Catedral del Sant Esperit.jpg|100px]]
|-
| [[Catedral de Burgos]]
| [[María (madre de Xesús)|Santa María]]
| [[Archidiócesis de Burgos]]
| [[Burgos]]
| [[Ficheru:Burgos - Catedral 002.jpg|100px]]
|-
| [[Catedral de Bilbao]]
| [[Santiago'l Mayor|Santiago]]
| [[Diócesis de Bilbao]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Burgos]]
| [[Bilbao]]
| [[Ficheru:Bilbao - Catedral de Santiago 51.JPG|100px]]
|-
| [[Catedral de Palencia]]
| [[San Antolín]]
| [[Diócesis de Palencia]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Burgos]]
| [[Palencia]]
| [[Ficheru:Catedral de San Antolín de Palencia - 01.jpg|100px]]
|-
| [[Catedral del Burgo de Osma]]
| [[Asunción de María|Virxe de l'Asunción]]
| [[Diócesis d'Osma-Soria]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Burgos]]
| [[El Burgo de Osma]] ([[Provincia de Soria|Soria]])
| [[Ficheru:Catedral del Burgo de Osma (Soria), Castilla, España.jpg|100px]]
|-
| [[Concatedral de Soria]]
| [[Simón Pedro|San Pedro]]
| [[Diócesis d'Osma-Soria]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Burgos]]
| [[Soria]]
| [[Ficheru:San Pedrosoria.jpg|100px]]
|-
| [[Catedral de Santa María de Vitoria|Catedral Vieya de Vitoria]]
| [[María (madre de Xesús)|Virxe María]]
| [[Diócesis de Vitoria]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Burgos]]
| [[Vitoria]]
| [[Ficheru:Vitoria - Catedral Vieja 09.JPG|100px]]
|-
| [[Catedral Nueva de Vitoria]]
| [[María (madre de Xesús)|María Inmaculada]]
| [[Diócesis de Vitoria]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Burgos]]
| [[Vitoria]]
| [[Ficheru:Catedral Nueva de Vitoria. Fachada principal.jpg|100px]]
|-
| [[Catedral de Granada]]
| [[Virxe de la Encarnación]]
| [[Archidiócesis de Granada]]
| [[Granada]]
| [[Ficheru:Granada catedral2.jpg|100px]]
|-
| [[Catedral d'Almería]]
| [[Virxe de la Encarnación]]
| [[Diócesis d'Almería]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Granada]]
| [[Almería]]
| [[Ficheru:Площадь перед Кафедральным собором в Альмерии..JPG|100px]]
|-
| [[Catedral de Cartaxena]]
| [[Bonaventurada Virxe María|Santa María]]
| [[Diócesis de Cartaxena]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Granada]]
| [[Provincia de Cartaxena (España)|Cartaxena]] ([[Rexón de Murcia]])
| [[Ficheru:Catedral Cartagena.JPG|100px]]
|-
| [[Catedral de Murcia]]
| [[Bonaventurada Virxe María|Santa María]]
| [[Diócesis de Cartaxena]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Granada]]
| [[Murcia]]
| [[Ficheru:Murcia Cathedral.jpg|100px]]
|-
| [[Catedral de Guadix]]
| [[Virxe de la Encarnación]]
| [[Diócesis de Guadix-Baza]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Granada]]
| [[Guadix]] ([[Provincia de Granada|Granada]])
| [[Ficheru:Catedral guadix2.jpg|100px]]
|-
| [[Ilesia Mayor de Baza|Concatedral de Baza]]
| [[Virxe de la Encarnación]]
| [[Diócesis de Guadix-Baza]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Granada]]
| [[Baza (Granada)|Baza]] ([[Provincia de Granada|Granada]])
| [[Ficheru:Bazaiglesias.JPG|100px]]
|-
| [[Catedral de l'Asunción de Xaén|Catedral de Xaén]]
| [[Asunción de María|Virxe de l'Asunción]]
| [[Diócesis de Xaén]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Granada]]
| [[Xaén]]
| [[Ficheru:Jaén-Catedral de la Asunción VPSM-20110919.jpg|100px]]
&lt;!--
|-
| [[Catedral de la Natividá de La nuesa Señora de Baeza|Catedral de Baeza]]
| [[Nacencia de la Virxe|Natividá de La nuesa Señora]]
| [[Diócesis de Xaén]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Granada]]
| [[Baeza (España)|Baeza]] ([[Provincia de Xaén (España)|Xaén]])
| [[Ficheru:Baeza - Catedral, exteriores 01.jpg|100px]]
--&gt;
|-
| [[Catedral de Málaga]]
| [[Virxe de la Encarnación]]
| [[Diócesis de Málaga]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Granada]]
| [[Málaga]]
| [[Ficheru:Spain Andalusia Malaga BW 2015-10-24 14-14-52.jpg|100px]]
|-
| [[Catedral de Madrid]]
| [[Virxe de l'Almudena]]
| [[Archidiócesis de Madrid]]
| [[Madrid]]
| [[Ficheru:Catedral de Santa María de la Real de la Almudena en Madrid.jpg|100px]]
|-
| [[Colexata de San Isidro|Antigua Catedral de San Isidro]]
| [[Isidro Llabrador|San Isidro Llabrador]]
| [[Archidiócesis de Madrid]]
| [[Madrid]]
| [[Ficheru:Colegiata de San Isidro (Madrid) 01.jpg|100px]]
|-
| [[Catedral d'Alcalá de Henares]]
| [[Santos Xustu y Pastor]]
| [[Diócesis d'Alcalá de Henares]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Madrid]]
| [[Alcalá de Henares]] ([[Comunidá de Madrid|Madrid]])
| [[Ficheru:Alcalá de Henares (RPS 09-12-2012) Catedral Magistral de los Santos Justo y Pastor.png|100px]]
|-
| [[Catedral de Getafe]]
| [[Santa María Madalena]]
| [[Diócesis de Getafe]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Madrid]]
| [[Getafe]] ([[Comunidá de Madrid|Madrid]])
| [[Ficheru:magdalena.jpg|100px]]
|-
| [[Catedral de Badayoz]]
| [[San Xuan Bautista]]
| [[Archidiócesis de Mérida-Badayoz]]
| [[Badayoz]]
| [[Ficheru:S.I. Catedral de Badajoz.jpg|100px]]
|-
| [[Concatedral de Mérida]]
| [[Asunción de María|Asunción de la Virxe María]]
| [[Archidiócesis de Mérida-Badayoz]]
| [[Mérida (España)|Mérida]] ([[Provincia de Badayoz|Badayoz]])
| [[Ficheru:CatedraldeMérida.JPG|100px]]

|-
| [[Catedral de Coria]]
| [[Asunción de María|Virxe de l'Asunción]]
| [[Diócesis de Coria-Cáceres]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Mérida-Badayoz]]
| [[Coria]] ([[Provincia de Cáceres|Cáceres]])
| [[Ficheru:Catedral de Coria.JPG|100px]]
|-
| [[Concatedral de Cáceres]]
| [[Bonaventurada Virxe María|Virxe María]]
| [[Diócesis de Coria-Cáceres]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Mérida-Badayoz]]
| [[Cáceres]]
| [[Ficheru:Iglesia de Santa María de Cáceres.jpg|100px]]
|-
| [[Catedral Nueva de Plasencia]]
| [[Asunción de María Santa María de l'Asunción]]
| [[Diócesis de Plasencia]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Mérida-Badayoz]]
| [[Plasencia]] ([[Provincia de Cáceres|Cáceres]])
| [[Ficheru:Catedraldeplasencia.jpg|100px]]
|-
| [[Catedral Vieya de Plasencia]]
| [[Bonaventurada Virxe María|Virxe María]]
| [[Diócesis de Plasencia]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Mérida-Badayoz]]
| [[Plasencia]] ([[Provincia de Cáceres|Cáceres]])
| [[Ficheru:Catedral_de_Plasencia-01.jpg|100px]]
|-
| [[Catedral d'Uviéu]]
| [[Santísimo Salvador|San Salvador]]
| [[Archidiócesis d'Uviéu]]
| [[Uviéu]]
| [[Ficheru:Oviedo-Catedral.JPG|100px]]
|-
| [[Catedral de Astorga]]
| [[Bonaventurada Virxe María|Virxe María]]
| [[Diócesis de Astorga]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis d'Uviéu]]
| [[Astorga]] ([[Provincia de Lleón|Lleón]])
| [[Ficheru:Astorga - Catedral, fachada.jpg|100px]]
|-
| [[Catedral de Lleón]]
| [[Bonaventurada Virxe María|Virxe María]]
| [[Diócesis de Lleón]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis d'Uviéu]]
| [[Lleón (España)|Lleón]]
| [[Ficheru:Catedral Gótica de León.jpg|100px]]
|-
| [[Catedral de Santander]]
| [[Asunción de María|Virxe de l'Asunción]]
| [[Diócesis de Santander]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis d'Uviéu]]
| [[Santander (España)]]
| [[Ficheru:Catedral de Santander (Cantàbria).jpg|100px]]
|-
| [[Catedral de Santa María la Real de Pamplona|Catedral de Pamplona]]
| [[Santa María la Real de Pamplona|Santa María la Real]]
| [[Archidiócesis de Pamplona]]
| [[Pamplona]]
| [[Ficheru:Fachada catedral de pamplona.jpg|100px]]
|-
| [[Catedral de Calahorra]]
| [[Bonaventurada Virxe María|Virxe María]]
| [[Diócesis de Calahorra y La Calzada-Logroño]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Pamplona]]
| [[Calahorra]] ([[La Rioxa (España)|La Rioxa]])
| [[Ficheru:Calahorra - Catedral 10.jpg|100px]]
|-
| [[Catedral de la Calzada]]
| [[Domingo García (santu)|Santu Domingu]]
| [[Diócesis de Calahorra y La Calzada-Logroño]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Pamplona]]
| [[Santo Domingo de la Calzada]] ([[La Rioxa (España)|La Rioxa]])
| [[Ficheru:Santo Domingo de la Calzada, catedral-PM 32689.jpg|100px]]
|-
| [[Concatedral de Logroño]]
| [[Virxe María|Santa María de la Redonda]]
| [[Diócesis de Calahorra y La Calzada-Logroño]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Pamplona]]
| [[Logroño]]
| [[Ficheru:Façade_of_Santa_María_de_la_Redonda_in_Logroño.jpg|100px]]
|-
| [[Catedral de Faca]]
| [[Simón Pedro|San Pedro]]
| [[Diócesis de Faca]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Pamplona]]
| [[Faca]], [[provincia d'Huesca|Huesca]]
| [[Ficheru:Catedral de Jaca.jpg|100px]]
|-
| [[Catedral del Bon Pastor de San Sebastián|Catedral de San Sebastián]]
| [[Bon Pastor]]
| [[Diócesis de San Sebastián]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Pamplona]]
| [[San Sebastián]]
| [[Ficheru:Catedral del Buen Pastor (9225828442).jpg|100px]]
|-
| [[Catedral de Tudela]]
| [[Bonaventurada Virxe María|Virxe María]]
| [[Diócesis de Tudela]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Pamplona]]
| [[Tudela]] ([[Navarra]])
| [[Ficheru:Tudela church.jpg|100px]]
|-
| [[Catedral de Santiago de Compostela]]
| [[Santiago'l Mayor]]
| [[Archidiócesis de Santiago de Compostela]]
| [[Santiago de Compostela]] ([[Provincia de La Coruña|La Coruña]])
| [[Ficheru:Catedral de Santiago de Compostela 10.jpg|100px]]
|-
| [[Catedral de Lugo]]
| [[Bonaventurada Virxe María|Virxe María]]
| [[Diócesis de Lugo]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Santiago de Compostela]]
| [[Lugo]]
| [[Ficheru:Fachada catedral de Lugo.jpg|100px]]
|-
| [[Catedral de Mondoñedo]]
| [[Virxe María]]
| [[Bonaventurada Virxe María|Diócesis de Mondoñedo-Ferrol]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Santiago de Compostela]]
| [[Mondoñedo]] ([[Provincia de Lugo|Lugo]])
| [[Ficheru:Catedral de Mondoñedo.jpg|100px]]
|-
| [[Concatedral de Ferrol]]
| [[Julián de Antince|Santuyano]]
| [[Diócesis de Mondoñedo-Ferrol]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Santiago de Compostela]]
| [[Ferrol]] ([[Provincia de La Coruña|La Coruña]])
| [[Ficheru:Ferrol - Concatedral de San Julián (San Xiao) 01.JPG|100px]]
|-
| [[Catedral d'Ourense]]
| [[Martín de Tours|San Martín]]
| [[Diócesis d'Ourense]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Santiago de Compostela]]
| [[Ourense]]
| [[Ficheru:Catedral de Ourense - Cabeceira.jpg|100px]]
|-
| [[Catedral de Tui]]
| [[Bonaventurada Virxe María|Virxe María]]
| [[Diócesis de Tui-Vigo]], [[Archidiócesis de Santiago de Compostela]]
| [[Tui (Pontevedra)|Tui]] ([[Provincia de Pontevedra|Pontevedra]])
| [[Ficheru:Tui cathedral.jpg|100px]]
|-
| [[Concatedral de Vigo]]
| [[Bonaventurada Virxe María|Virxe María]]
| [[Diócesis de Tui-Vigo]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Santiago de Compostela]]
| [[Vigo]] ([[Provincia de Pontevedra|Pontevedra]])
| [[Ficheru:Colexiata de Santa María de Vigo.jpg|100px]]
|-
| [[Catedral de Sevilla]]
| [[Bonaventurada Virxe María|Virxe María]]
| [[Archidiócesis de Sevilla]]
| [[Sevilla]]
| [[Ficheru:Spain Andalusia Seville BW 2015-10-23 13-04-37.jpg|100px]]
|-
| [[Catedral de la Santa Cruz de Cádiz|Catedral Nueva de Cádiz]]
| [[Vera Cruz (cristianismu)|Santa Cruz]]
| [[Diócesis de Cádiz y Ceuta]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Sevilla]]
| [[Cádiz]]
| [[Ficheru:Catedral de Cádiz.jpg|100px]]
|-
| [[Ilesia de Santa Cruz (Cádiz)|Catedral Vieya de Cádiz]]
| [[Vera Cruz (cristianismu)|Santa Cruz]]
| [[Diócesis de Cádiz y Ceuta]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Sevilla]]
| [[Cádiz]]
| [[Ficheru:Iglesia de Santa Cruz, 2013 (2).JPG|100px]]
|-
| [[Catedral de Ceuta]]
| [[Asunción de María|Virxe de l'Asunción]]
| [[Diócesis de Cádiz y Ceuta]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Sevilla]]
| [[Ceuta]]
| [[Ficheru:Catedral la Asunción de Ceuta - España..jpg|100px]]
|-
| [[Mezquita-catedral de Córdoba|Mezquita-Catedral de Córdoba]]
| [[Bonaventurada Virxe María|Virxe María]]
| [[Diócesis de Córdoba]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Sevilla]]
| [[Córdoba (España)|Córdoba]]
| [[Ficheru:Mezquita de Córdoba desde el aire (Córdoba, España).jpg|100px]]
|-
| [[Catedral d'Huelva]]
| [[Virxe de la Mercé]]
| [[Diócesis d'Huelva]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Sevilla]]
| [[Huelva]]
| [[Ficheru:Catedral_de_Huelva_2005-Julio_033.jpg|100px]]
|-
| [[Catedral de Xerez de la Frontera]]
| [[Santísimo Salvador|San Salvador]]
| [[Diócesis de Xerez de la Frontera]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Sevilla]]
| [[Xerez de la Frontera]] ([[provincia de Cádiz|Cádiz]])
| [[Ficheru:Catedral de Jerez.jpg|100px]]
|-
| [[Catedral de Canaries]]
| [[Ana (madre de María)|Santa Ana]]
| [[Diócesis de Canaries]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Sevilla]]
| [[Les Palmes de Gran Canaria]] ([[Gran Canaria]])
| [[Ficheru:Cathedrale Santa Ana Las Palmas Gran Canaria.jpg|100px]]
|-
| [[Catedral de San Cristóbal de La Laguna]]
| [[Nuesa Señora de los Remedios Coronada (San Cristóbal de La Laguna)|Virxe de los Remedios]]
| [[Diócesis de San Cristóbal de La Laguna]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Sevilla]]
| [[San Cristóbal de La Laguna]] ([[Tenerife]])
| [[Ficheru:Catedral_de_La_Laguna,_Tenerife.jpg|100px]]
|-
| [[Catedral de Tarragona]]
| [[Bonaventurada Virxe María|Virxe María]]
| [[Archidiócesis de Tarragona]]
| [[Tarragona]]
| [[Ficheru:Cathedral of Tarragona 02.jpg|100px]]
|-
| [[Catedral de Girona]]
| [[Bonaventurada Virxe María|Virxe María]]
| [[Diócesis de Girona]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Tarragona]]
| [[Girona]]
| [[Ficheru:Catedral de Santa Maria (Girona) - 12.jpg|100px]]
|-
| [[Catedral Nueva de Lleida]]
| [[Bonaventurada Virxe María|Virxe María]]
| [[Diócesis de Lleida]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Tarragona]]
| [[Lleida]]
| [[Ficheru:Lleida-19-1 catedral nova.jpg|100px]]
|-
| [[Catedral de la Seu Vella de Lleida|Catedral Vieya de Lleida (Seu Vella)]]
| [[Bonaventurada Virxe María|Virxe María]]
| [[Diócesis de Lleida]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Tarragona]]
| [[Lleida]]
| [[Ficheru:LleidaSeu20030605.jpg|100px]]
|-
| [[Catedral de Solsona]]
| [[Bonaventurada Virxe María|Virxe María]]
| [[Diócesis de Solsona]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Tarragona]]
| [[Solsona]] ([[Provincia de Lleida|Lleida]])
| [[Ficheru:Catedral de Solsona.JPG|100px]]
|-
| [[Catedral de Tortosa]]
| [[Bonaventurada Virxe María|Virxe María]]
| [[Diócesis de Tortosa]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Tarragona]]
| [[Tortosa]] ([[Provincia de Tarragona|Tarragona]])
| [[Ficheru:Tortosa i catedral.jpg|100px]]
|-
| [[Catedral de Santa María de Urgel|Catedral de la Seo de Urgel]]
| [[Bonaventurada Virxe María|Virxe María]]
| [[Diócesis d'Urgell]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Tarragona]]
| [[La Seu d'Urgell|Urgel]] ([[Provincia de Lleida|Lleida]])
| [[Ficheru:Catedral seu d'urgell.jpg|100px]]
|-
| [[Catedral de Vich]]
| [[Simón Pedro|San Pedro]]
| [[Diócesis de Vich]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Tarragona]]
| [[Vic]] ([[Provincia de Barcelona|Barcelona]])
| [[Ficheru:Catedral de Sant Pere de Vic - 001.jpg|100px]]
|-
| [[Catedral de Toledo]]
| [[Bonaventurada Virxe María|Virxe María]]
| [[Archidiócesis de Toledo|Toledo]]
| [[Toledo]]
| [[Ficheru:The Primate Cathedral of Saint Mary of Toledo.JPG|100px]]
|-
| [[Catedral d'Albacete]]
| [[San Xuan Bautista]]
| [[Diócesis d'Albacete]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Toledo]]
| [[Albacete]]
| [[Ficheru:Catedral AB.jpg|100px]]
|-
| [[Catedral de Ciudá Real]]
| [[Nuesa Señora del Prau Virxe del Prau]]
| [[Diócesis de Ciudá Real]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Toledo]]
| [[Ciudá Real]]
| [[Ficheru:Ciudad Real - Catedral de Nuestra Señora del Prado 1.jpg|100px]]
|-
| [[Catedral de Cuenca (España)|Catedral de Cuenca]]
| [[Bonaventurada Virxe María|Virxe María]] y [[Julián (obispu)|Santuyano]]
| [[Diócesis de Cuenca]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Toledo]]
| [[Cuenca (España)|Cuenca]]
| [[Ficheru:Catedral de Cuenca (2005-11-09).jpg|100px]]
|-
| [[Catedral de Sigüenza]]
| [[Bonaventurada Virxe María|Virxe María]]
| [[Diócesis de Sigüenza-Guadalaxara]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Toledo]]
| [[Sigüenza]] ([[Provincia de Guadalaxara|Guadalaxara]]
| [[Ficheru:Catedral siguenza.jpg|100px]]
|-
| [[Concatedral de Guadalaxara]]
| [[Bonaventurada Virxe María|Virxe María]]
| [[Diócesis de Sigüenza-Guadalaxara]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Toledo]]
| [[Guadalaxara (España)|Guadalaxara]]
| [[Ficheru:Concatedral Guadalajara.jpg|100px]]
|-
| [[Catedral de Valencia]]
| [[Bonaventurada Virxe María|Virxe María]]
| [[Archidiócesis de Valencia]]
| [[Valencia]]
| [[Ficheru:Valencia02 11-2-03.JPG|100px]]
|-
| [[Catedral d'Eivissa]]
| [[Bonaventurada Virxe María|Virxe María]]
| [[Diócesis d'Eivissa]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Valencia]]
| [[Eivissa]]
| [[Ficheru:EIVISSA_03_(1590953434).jpg|100px]]
|-
| [[Catedral de Santa María de Palma de Mallorca|Catedral de Palma de Mallorca]]
| [[Bonaventurada Virxe María|Virxe María]]
| [[Diócesis de Mallorca]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Valencia]]
| [[Palma de Mallorca]]
| [[Ficheru:Cathedral palma mallorca spain 2007 08 15.jpg|100px]]
|-
| [[Catedral de Santa María de Ciudadela|Catedral de Ciudadela]]
| [[Bonaventurada Virxe María|Virxe María]]
| [[Diócesis de Menorca]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Valencia]]
| [[Ciudadela (España)|Ciudadela]] ([[Menorca]])
| [[Ficheru:Minorca 0054.JPG|100px]]
|-
| [[Catedral de Orihuela]]
| [[Santísimo Salvador|San Salvador]]
| [[Diócesis de Orihuela-Alicante]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Valencia]]
| [[Orihuela]] ([[Provincia d'Alicante]])
| [[Ficheru:Orihuela.Catedral del Salvador.jpg|100px]]
|-
| [[Concatedral de San Nicolás de Bari|Concatedral d'Alicante]]
| [[Nicolás de Bari|San Nicolás de Bari]]
| [[Diócesis de Orihuela-Alicante]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Valencia]]
| [[Alicante]]
| [[Ficheru:Alacant 039.jpg|100px]]
|-
| [[Catedral de Segorbe]]
| [[Bonaventurada Virxe María|Virxe María]]
| [[Diócesis de Segorbe-Castellón]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Valencia]]
| [[Segorbe]] ([[Provincia de Castellón|Castellón]])
| [[Ficheru:catedral_segorbe.jpg|100px]]
|-
| [[Concatedral de Santa María (Castellón)|Concatedral de Castellón]]
| |[[Bonaventurada Virxe María|Virxe María]]
| [[Diócesis de Segorbe-Castellón|Segorbe-Castellón]]&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Valencia]]
| [[Castellón de la Plana]]
| [[Catedral-Castellon-300416.jpg|100px]]
|-
| [[Catedral de Valladolid]]
| [[Asunción de María|Virxe de l'Asunción]]
| [[Archidiócesis de Valladolid]]
| [[Valladolid]]
| [[Ficheru:Valladolid - Catedral.jpg|100px]]
|-
| [[Catedral d'Ávila]]
| [[Santísimo Salvador|San Salvador]]
| [[Diócesis d'Ávila]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Valladolid]]
| [[Ávila]]
| [[Ficheru:Avila Catedral PM 73576 E.jpg|100px]]
|-
| [[Catedral de Ciudad Rodrigo]]
| [[Bonaventurada Virxe María|Virxe María]]
| [[Diócesis de Ciudad Rodrigo]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Valladolid]]
| [[Ciudad Rodrigo]] ([[Provincia de Salamanca|Salamanca]])
| [[Ficheru:Catedral de Ciudad Rodrigo. Vista general con Portada de las Cadenas en primer plano.jpg|100px]]
|-
| [[Catedral Nueva de Salamanca]]
| [[Asunción de María|Virxe de l'Asunción]]
| [[Diócesis de Salamanca]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Valladolid]]
| [[Salamanca]]
| [[Ficheru:Salamanca Catedral.JPG|100px]]
|-
| [[Catedral Vieya de Salamanca]]
| [[Bonaventurada Virxe María|Virxe María]]
| [[Diócesis de Salamanca]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Valladolid]]
| [[Salamanca]]
| [[Ficheru:Cathedral of Salamanca Romanesque.jpg|100px]]
|-
| [[Catedral de Segovia]]
| [[Bonaventurada Virxe María|Virxe María]]
| [[Diócesis de Segovia]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Valladolid]]
| [[Segovia]]
| [[Ficheru:Catedral de Santa María de Segovia - 01.jpg|100px]]
|-
| [[Catedral de Zamora]]
| [[Santísimu Salvador|Tresfiguración del Salvador]]
| [[Diócesis de Zamora]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Valladolid]]
| [[Zamora]]
| [[Ficheru:Catedral de Zamora (fachada principal)2.JPG|100px]]
|-
| [[Catedral de Zaragoza]]
| [[Santísimo Salvador|San Salvador]]
| [[Archidiócesis de Zaragoza]]
| [[Zaragoza]]
| [[Ficheru:La Seo del Salvador.jpg|100px]]
|-
| [[Catedral-Basílica de La nuesa Señora del Pilar de Zaragoza|Basílica del Pilar]]&lt;ref&gt;Dende 1676 ostenta la dignidá catedralicia en [https://web.archive.org/web/20120111023130/http://www.arzobispadodezaragoza.org/home.htm Arzobispáu de Zaragoza].&lt;/ref&gt;
| [[Virxe del Pilar]]
| [[Archidiócesis de Zaragoza]]
| [[Zaragoza]]
| [[Ficheru:Basilica del Pilar ZaragozaAragon(Spain)-2.jpg |100px]]
|-
| [[Catedral de Barbastro]]
| [[Asunción de María|Virxe de l'Asunción]]
| [[Diócesis de Barbastro-Monzón]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Zaragoza]]
| [[Barbastro]] ([[Provincia d'Huesca|Huesca]])
| [[Ficheru:Catedral de Nuestra Señora de la Asunción.jpg|100px]]
|-
| [[Concatedral de Monzón]]
| [[Bonaventurada Virxe María|Virxe María]]
| [[Diócesis de Barbastro-Monzón]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Zaragoza]]
| [[Monzón]] ([[Provincia d'Huesca|Huesca]])
| [[Ficheru:Monzon_-_Catedral_-_Absides_%26_torre.jpg|100px]]
|-
| [[Catedral de Roda de Isábena|Antigua Catedral de Roda de Isábena]]
| [[Vicente de Zaragoza|San Vicente]]
| [[Diócesis de Barbastro-Monzón]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Zaragoza]]
| [[Roda de Isábena]] ([[Provincia d'Huesca|Huesca]])
| [[Ficheru:RodaIsavena-catedralRoda-3346FUL.jpg|100px]]
|-
| [[Catedral d'Huesca]]
| [[Bonaventurada Virxe María|Virxe María]]
| [[Diócesis d'Huesca]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Zaragoza]]
| [[Huesca]]
| [[Ficheru:Fachada principal y torre de la Catedral de Huesca.JPG|100px]]
|-
| [[Catedral de Tarazona]]
| [[Virxe de la Güerta]]
| [[Diócesis de Tarazona]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Zaragoza]]
| [[Tarazona]] ([[Provincia de Zaragoza|Zaragoza]])
| [[Ficheru:Tarazona - Torre de la catedral.jpg|100px]]
|-
| [[Catedral de Teruel]]
| [[Bonaventurada Virxe María|Virxe María]]
| [[Diócesis de Teruel y Albarracín]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Zaragoza]]
| [[Teruel]]
| [[Ficheru:Catedral, Teruel, España, 2014-01-10, DD 67.JPG|100px]]
|-
| [[Catedral de Albarracín]]
| [[Santísimo Salvador|San Salvador]]
| [[Diócesis de Teruel y Albarracín]],&lt;br&gt;[[Archidiócesis de Zaragoza]]
| [[Albarracín]] ([[Provincia de Teruel|Teruel]])
| [[Ficheru:Albarracín - Vista05.jpg|100px]]
|-
| [[Ilesia del Sacramentu (Madrid)]]
| [[Eucaristía|Santísimo Sacramentu]]
| [[Arzobispáu Castrense n'España|Archidiócesis castrense]]
| [[Madrid]]
| [[Ficheru:Madrid - Iglesia Catedral de las Fuerzas Armadas - 121223 174344.jpg|100px]]
|-
|}

Catedral de Baeza

=== Anglicana ===
Catedrales de la [[Ilesia española reformada episcopal|Ilesia Episcopal Reformada n'España]]:&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.anglicanos.org/ |títulu=Copia archivada |fechaaccesu=28 de mayu de 2007 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070628230458/http://www.anglicanos.org/ |fechaarchivu=28 de xunu de 2007 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Enllaz rotu|1=[http://www.anglicanos.org/web_ilesia_anglicana/g_xeneral/g_sit_ilesia_anglicana_espana.html Ilesia Española Reformada Episcopal] |2=http://www.anglicanos.org/web_ilesia_anglicana/g_xeneral/g_sit_ilesia_anglicana_espana.html |bot=InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable sortable&quot; style=&quot;width:100%; font-size:85%; margin-top:0.5em;&quot;
|-
! scope=&quot;col&quot; | [[Catedral]]
! scope=&quot;col&quot; | [[wikt:advocación|Advocación]]
! scope=&quot;col&quot; | Llocalidá
!scope=&quot;col&quot; class=&quot;unsortable&quot; width=&quot;100px&quot;| Imaxe
|-
| [[Catedral del Redentor]]
| [[Xesucristu|Redentor]]
| [[Madrid]]
| [[Ficheru:Catedral del Redentor.000 - Madrid.JPG|100px]]
|-
|}

=== Ortodoxa Oriental ===
Catedrales del [[Patriarcáu Ecuménicu de Constantinopla]]:

{| class=&quot;wikitable sortable&quot; style=&quot;width:100%; font-size:85%; margin-top:0.5em;&quot;
|-
! scope=&quot;col&quot; | [[Catedral]]
! scope=&quot;col&quot; | [[wikt:advocación|Advocación]]
! scope=&quot;col&quot; | [[Diócesis]], [[archidiócesis]]
! scope=&quot;col&quot; | Llocalidá
!scope=&quot;col&quot; class=&quot;unsortable&quot; width=&quot;100px&quot;| Imaxe
|-
| Catedral del Apóstol Andrés y San Demetrio
| [[Apóstol Andrés]] y [[San Demetrio]]
| Santa Metrópolis d'España y Portugal
| [[Madrid]]
| [[Ficheru:Iglesia ortodoxa de los Santos Andrés y Demetrio.JPG|100px]]
|-
|}

== Ver tamién ==
* [[Basíliques y catedrales d'España]]
* [[Castiellos d'España]]
* [[Arquiteutura d'España]]
* [[Diócesis d'España]]

== Bibliografía ==
* {{cita llibru |autor=Klein, Brunu |capítulu=L'arquiteutura románica n'España y Portugal |títulu=El románicu. Arquiteutura, escultura, pintura |añu=1996 |editorial=Colonia: Könemann Verlagsgesellschaft mbH |id=ISBN 3-89508-547-2}}
* {{cita llibru |autor=Klein, Brunu |capítulu=Empiezo y formación de l'arquiteutura gótica en Francia y países vecinos |títulu=El góticu. Arquiteutura, escultura, pintura |añu=1998 |editorial=Köln: Könemann Verlagsgesellschaft mbH |id=ISBN 3-8290-1742-1}}
* {{cita llibru |autor=Borngässer, Barbara |capítulo=Arquiteutura del góticu tardíu n'España y Portugal |títulu=El góticu. Arquiteutura, escultura, pintura |añu=1998 |editorial=Köln: Könemann Verlagsgesellschaft mbH |id=ISBN 3-8290-1742-1}}
* {{cita llibru |autor=Díaz Muñoz, M. Pilar |títulu=Catedrales nel Barrocu editorial=Madrid: Ediciones Jaguar |id=ISBN 84-95537-54-0}}
* {{cita llibru |autor=Bongäser, Barbara |capítulo=Arquiteutura barroca n'España y Portugal |títulu=El Barrocu |añu=1997 |editorial=Colonia:Könemann |id=ISBN 3-89508-920-6}}
* {{cita llibru |autor=García Melero, José Enrique |títulu=Les Catedrales Gótiques na España de la Ilustración |añu=2001 |editorial=Madrid: Ediciones Atopo |id=ISBN 84-7490-645-8}}
* {{cita llibru |autor=Hofstätter, Hans H. |títulu=Historia universal comparada |añu=1971 |editorial=Esplugues de Llobregat: Plaza &amp; Janés |id=ISBN 84-01-60623-3 o.c.*}}
* {{cita llibru |autor=Mateo Gómez, Isabel; García Gaínza, María Concepción; Sendra I Pons, Joan |capítulu=Tomo 6. La Renacencia. |títulu=Historia Universal del Arte |añu=1996 |editorial=Madrid:Espasa Calpe |id=ISBN 84-239-8083-9}}
* {{Cita web
 |añu= 2006
 |url= http://www.arteguias.com/index.htm
 |títulu= Rutes del arte románico y medieval
 |fechaaccesu=15 de setiembre de 2006
}}
* {{Cita web
 |añu= 2006
 |url= http://www.artehistoria.com/
 |títulu= La páxina del arte y la cultura n'español
 |fechaaccesu=15 de setiembre de 2006
}}

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat}}
* [https://web.archive.org/web/20090525203455/http://www.ciudadescatedralicias.org/ Rede de Ciudaes Catedralicies]

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Catedrales d'España|*]]</text>
      <sha1>au1f3kpehwe5cfhff7tg4b5jtuj78he</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Didaché</title>
    <ns>0</ns>
    <id>167426</id>
    <revision>
      <id>3714282</id>
      <parentid>3713945</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:12:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="105978" xml:space="preserve">[[Ficheru:Arian Baptistry ceiling mosaic - Ravenna Edit.jpg|thumb|300px|[[Bautisteriu]] con una representación de los dolce [[apóstol]]es, arrodiando una escena inspirada nel bautismu de Cristu nel [[ríu Xordán]].]]

La '''''Enseñanza de los dolce apóstoles'''''&lt;ref&gt;En [[Griegu antiguu|griegu]] ''Διδαχή τών δώδεκα ἀποστόλων''. Esti títulu tamién se traduz n'ocasiones como: ''Doctrina de los dolce apóstoles''. Ver, por casu: {{cita publicación|autor=Romero Pose, Eugenio |títulu=La doctrina de los dolce apóstoles |añu=1998 |publicación=XX Sieglos |volume=9 |númberu= 37 |páxines=29-31 |editorial=Facultá de Teoloxía San Dámaso |issn=1130-3948 |url=http://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=2422050}}; {{cita llibru|autor=Piñero, Antonio y collaboradores |títulu=Tolos evanxelios |añu=2009 |ubicación=Madrid |editorial=Edaf |edición=2ª |páxina=17 |isbn=978-84-414-2116-5 |url= https://books.google.com.ar/books?id=UtHDw9ykR8cC&amp;pg=PA17&amp;dq=didach%C3%A9+%22doctrina+de+los dolce+ap%C3%B3stoles%22+Pi%C3%B1ero&amp;hl=es-419&amp;sa=X&amp;ei=9YxnU_bqK-HKsQTI44HwAg&amp;ved=0CFEQ6AEwBA#v=onepage&amp;q=didach%C3%A9%20%22doctrina%20de%20los%20dolce%20ap%C3%B3stoles%22%20Pi%C3%B1ero&amp;f=false}}&lt;/ref&gt; o '''''Enseñanza del Señor a les naciones per mediu de los dolce apóstoles''''',&lt;ref&gt;En [[Griegu antiguu|griegu]] ''Διδαχή τού κυρίου διά τών δώδεκα αποστόλων τοΐς ἔθνεσιν''.&lt;/ref&gt; conocida comúnmente como '''''Didaché''''',&lt;ref&gt;«... comúnmente llamada...» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=19.}})&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Del [[Griegu antiguu|griegu]] διδαχή, que significa ‘enseñanza' o ‘doctrina' ({{cita web|apellido1=VV. AA.|títulu=Diccionariu Griegu-Español|url=http://dge.cchs.csic.es/xdge/διδαχή|editorial=CSIC|fechaaccesu=10 d'agostu de 2018}}).&lt;/ref&gt; ye una obra de la lliteratura [[cristianismu primitivu|cristiana primitiva]] que pudo ser compuesta na segunda metá del [[sieglu I]],&lt;ref&gt;«... na segunda metá del sieglu I...» ({{Harvsp|Ayan|1992|p=49.}})&lt;/ref&gt; acaso antes de la destrucción del [[Templu de Xerusalén]] ({{esd|70 d. C}}),&lt;ref&gt;«… first century date…» «… possibly a date earlier than A.D.70…» ({{Harvsp|Zucks|2008|p=118.}})&lt;/ref&gt; por unu o dellos autores, los «didaquistas»,&lt;ref&gt;«... didaquista...» ({{Harvsp|Trevijano|2004|p=8.}})&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;El términu «didaquista» foi utilizáu por [[Joseph Armitage Robinson]] («for brevity's sake») ({{Harvsp|Robinson|1934|p=226.}}) pa mentar al anónimu autor de la ''Didaché''.&lt;/ref&gt; a partir de materiales lliterarios xudíos y cristianos presistentes.&lt;ref&gt;«... esistíen primeramente...» ({{Harvsp|Ayán|2000|p=17.}})&lt;/ref&gt; Desque fuera atopada en 1873 y publicada en 1883, la ''Didaché'' foi fonte perenal d'estudios y oxetu de diversos discutinios.&lt;ref&gt;«... intense scholarly research...» ({{Harvsp|Khomych|2007|p=121.}}); «... interés y discutiniu...» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=19.}})&lt;/ref&gt; La principal d'elles atañe a la fecha de la so composición. De ser cierta la datación más temprana que se propunxo, la ''Didaché'' podría ser la regla o ordenanza relixosa utilizada por delles comunidaes cristianes, más bien xudeocristianes, unes poques décades dempués de la muerte de [[Xesús de Nazaret]]. Según esta interpretación, la ''Didaché'' aproviría&lt;ref&gt;«... providing insight into the life of an early Jewish Christian community...» ({{Harvsp|Draper|2006|p=177.}})&lt;/ref&gt; la semeya d'unos cristianos primitivos, arcaicos nel so [[lliturxa]] y la so [[eclesioloxía]], que vivieron un tiempu de transición onde la forma de [[xudeocristianismu]] qu'ellos profesaben foi movida pol cristianismu xentil o [[paganocristianismu]] empecipiáu en [[Antioquía]]. Si, otra manera, esa datación retrasárase unu o dos sieglos, como tamién se propunxo, la ''Didaché'' nun sería más qu'un fraude tardíu, urdíu con fines particularistas&lt;ref&gt;Connolly suxuría intereses [[Montanismo|montanistas]] per parte del autor.&lt;/ref&gt; pa dar una imaxe tendenciosa&lt;ref&gt;«... fraudulent and tendencious...» ({{Harvsp|Draper|2006|p=178.}})&lt;/ref&gt; de la Ilesia primitiva. Comoquier, la posibilidá de que seya más antigua&lt;ref&gt;«... anterior inclusive...» ({{Harvsp|Ruiz Bonu|1979|p=29.}})&lt;/ref&gt; que dellos llibros del [[Nuevu Testamentu]] fixo d'ella un testu fundamental pa entender la evolución lliterario y teolóxico del cristianismu de la primer centuria.

Les cuestiones qu'amena la ''Didaché'' son variaes. Amás del so datación, estudióse la so rellación con otros escritos cristianos como'l [[Evanxeliu de Matéu]] o la ''[[Epístola de Bernabé]]''. Tamién con oraciones xudíes como'l [[Kidush]], l'[[Amidá]]&lt;ref&gt;«... tuvieron el so caldu de cultivu na oración xudía.» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=41.}})&lt;/ref&gt; o'l manual de disciplina de la comunidá [[Esenios|esenia]] de [[Qumrán]]. L'interés qu'espierta nun ye solu lliterariu, sinón tamién llitúrxicu, pos la ''Didaché'' contién les primeres instrucciones conocíes pa la celebración del [[Bautismu]] y la [[Eucaristía]], según una de los trés redaiciones qu'han pervivido de la oración del [[padrenuesu]].&lt;ref&gt;{{Harvsp|Brown|1961|p=179.}}) trescribe los trés versiones griegues.&lt;/ref&gt; Si considérense les diverses traducciones de la obra, la dispersión xeográfica de los fragmentos atopaos&lt;ref&gt;Fragmentos d'ella fueron atopaos n'Exiptu, Siria, Etiopía y Asia menor. ({{Harvsp|Draper|1991|p=347.}})&lt;/ref&gt; y la llista d'obres posteriores que dependen d'ella, la ''Didaché'' tuvo de ser bien conocida nos primeros sieglos.&lt;ref&gt;«... exerció tal influencia...» ({{Harvsp|Ruiz Bonu|1979|p=29.}})&lt;/ref&gt; Al igual qu'otres obres de la lliteratura cristiana, tuvo enforma tiempu cerca del [[canon bíblicu]], antes de ser finalmente refugada.&lt;ref&gt;«... rondando'l canon...» ({{Harvsp|Ruiz Bonu|1979|p=30.}})&lt;/ref&gt; Anguaño incluyir dientro del heteroxéneu grupu de los llamaos [[Padres apostólicos]],&lt;ref&gt;«Llámense Padres Apostólicos los escritores cristianos del sieglu I o principios del sieglu II, que les sos enseñances pueden considerase como ecu bastante direutu de la predicación de los Apóstoles...» ({{Harvsp|Quasten|2004|p=50.}}) El términu ye equívocu porque designa indistintamente a los autores y a les sos obres y, n'ocasiones, namái a les obres, pos dalgunes d'elles, como la ''Didaché'', son anónimes.&lt;/ref&gt; de los cualos puede ser l'escritu más antiguu&lt;ref&gt;«... perhaps the earliest text...» ({{Harvsp|Draper|2006|p=177.}})&lt;/ref&gt; y, ensin batura a duldes, el más importante.

== Historia d'un descubrimientu ==

[[Ficheru:Filoteos Bryennios.JPG|thumb|Filoteo Bryennios, semeya de 1885.]]

[[Ficheru:El castillo rojo.jpg|thumb|Dibuxo del edificiu de la biblioteca frente al ríu. Al fondu, la figura del Castiellu coloráu.]]
[[Ficheru:Didache_Colofon.jpg|thumb|Última páxina de la obra, cola noticia de la so composición.]]
[[Ficheru:Fanarion.jpg|thumb|El Fanar, vista dende'l [[Cuernu d'Oru]], col Colexu ortodoxu al fondu.]]
[[Ficheru:Byzantine eagle - emblem of the Ecumenical Patriarchate of Constantinople, entrance of the St. George's Cathedral, Istanbul.jpg|thumb|Águila bizantina, sita na entrada del [[Ilesia Ortodoxa de Constantinopla|Patriarcáu ortodoxu griegu de Constantinopla]].]]
[[Ficheru:Halki_seminary,_Hope_Hill,_Heybeliada_Island.JPG|thumb|El Seminariu Ortodoxu de la Isla de Chalce.]]

Nel añu 1875&lt;ref&gt;«In 1875...» ({{Harvsp|Hitchcock|1884|p=iii.}})&lt;/ref&gt; espublizar n'Occidente la noticia d'un afayu casual. Dos años antes, en 1873,&lt;ref&gt;«… it was discovered in 1873...» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=8.}})&lt;/ref&gt; atopárase un códiz griegu antiguu con obres del cristianismu primitivu. La novedá llegaba con retrasu, pero acompañada pola publicación de dos epístoles bien especiales incluyíes nel códiz. La primicia, editada en [[Constantinopla]], dicía:

{{cita|Los dos epístoles del nuesu Santu Padre Clemente, obispu de Roma, a los corintios, estrayíes d'un manuscritu de la biblioteca del monesteriu [[fanariotas|fanariota]] del [[monesteriu del Santísimu Sepulcru|Santísimu Sepulcru]] de Constantinopla y publicaes per primer vegada de forma completa. Prolegómeno y notes por [[Filoteo Bryennios]], metropolitanu de [[Serres (Macedonia)]].&lt;ref&gt;De la traducción inglesa del títulu griegu. ({{Harvsp|Schaff|1885|p=4.}})&lt;/ref&gt;}}

Los investigadores d'Occidente recibieron la noticia con sorpresa y prestu.&lt;ref&gt;«… great delight…» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=4.}})&lt;/ref&gt; Hasta esi momentu, les epístoles de [[Clemente de Roma]] conocíense namái al traviés del testu proporcionáu pol ''[[Codex Alexandrinus]]'' al que, desgraciadamente, faltáben-y unes fueyes.&lt;ref&gt;«… Codex Alexandrinus… defective…» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=3.}})&lt;/ref&gt; El testu publicáu por Bryennios completaba dambos escritos.&lt;ref&gt;«The last six chapters… had never been published before.» ({{Harvsp|Hitchcock|1884|p=iii.}})&lt;/ref&gt; Yera la segunda vegada en pocos años que los cimientos de la erudición cristiana moderna víense solmenaos por un gran descubrimientu.&lt;ref&gt;«... a period of surprises…» ({{Harvsp|Stokes|1891|p=104.}})&lt;/ref&gt; Na década anterior, [[Konstantin von Tischendorf]] atopara nel [[Monesteriu de Santa Catalina del Monte Sinaí|monesteriu de Santa Catalina]] el ''[[Codex Sinaiticus]]'', gracies al cual recuperárase una versión griega de la Biblia y la ''[[Epístola de Bernabé]]''. El descubrimientu de Tischendorf taba inda presente na memoria de los eruditos. Tanto ye asina que, en dalgún momentu, Filoteo Bryennios foi llamáu, pola relevancia del so afayu, «el Tischendorf de la Ilesia griega».&lt;ref&gt;«… the Tischendorf of the Greek Church.» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=9.}})&lt;/ref&gt;

Filoteo Bryennios naciera en Constantinopla en 1833 nel senu d'una familia humilde. Sofitáu pol metropolitanu de [[Cízico]]&lt;ref&gt;Joachim, que dempués sería patriarca de Constantinopla. ({{Harvsp|Schaff|1885|p=289.}})&lt;/ref&gt; ingresó nel seminariu patriarcal de la [[Heybeliada|Isla de Chalce]]. Al terminar la so formación, foi ordenáu [[diáconu]] y treslladóse a Alemaña (1856) onde asistió a clases de teoloxía y filosofía nes universidaes de [[Leipzig]], [[Berlín]] y [[Múnich]]. Ellí entró en contautu cola moderna investigación occidental. En 1861 tornó a Constantinopla como profesor d'historia eclesiástica y exéxesis na mesma escuela onde había estudiáu. Dos años dempués, foi ordenáu [[presbíteru]] y honráu col títulu de «Archimandrita del tronu ecuménicu de Constantinopla». En 1867, fíxose cargu de la direición del prestixosu [[Colexu ortodoxu griegu]],&lt;ref&gt;{{Harvsp|Schaff|1885|pp=289-290.}}&lt;/ref&gt; una institución delles vegaes centenaria onde estudiaben tradicionalmente los fíos de les families ortodoxes grieges. Dichu colexu, tamién llamáu «Gran Escuela de la Nación»,&lt;ref&gt;«... superior greek gymnasium...» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=290.}})&lt;/ref&gt; taba asitiáu nel [[Fanar]], el sector griegu d'[[Istambul]],&lt;ref&gt;... in the greek quarter of Constantinople, called Phanar ({{Harvsp|Schaff|1885|p=1.}})&lt;/ref&gt; xuntu al [[Cuernu d'Oru]]. Tres la [[Cayida de Constantinopla]] nel añu 1453, l'amenorgada población griega y la sede del [[Ilesia Ortodoxa de Constantinopla|Patriarcáu ortodoxu griegu de Constantinopla]] allugárense nesi barriu a instancies del propiu sultán.&lt;ref&gt;«... the sultan ordered...» [[Judith Herrin]], ''Byzantium, the surprising life of a medieval empire'', páxina 219, [[Penguin Books]], ISBN 978-0-141-03102-6&lt;/ref&gt; Un añu dempués, en 1454, Matéu Kamariotis fundara'l colexu.&lt;ref&gt;«... 1454... Matheos Kamariotis... » [https://web.archive.org/web/20130929162143/http://fenerrumlisesi.k12.tr/Tarihcemiz.aspx web oficial del colexu]&lt;/ref&gt;

Próximu al colexu, y en descensu escontra'l ríu, atopábase'l [[Monesteriu del Santu Sepulcru de Constantinopla|Monesteriu del Santu Sepulcru]], llamáu tamién Monesteriu de Xerusalén por depender&lt;ref&gt;«It belongs to the Patriarch of Xerusalem...» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=1.}}) «… perteneciente al patriarcáu griegu de Xerusalén.» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=19.}})&lt;/ref&gt; de dichu [[Ilesia ortodoxa de Xerusalén|Patriarcáu]]. El monesteriu, de calter oriental,&lt;ref&gt;«... type of the Christian orient...» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=2.}})&lt;/ref&gt; yera nesi momentu un agregáu d'edificios que la so biblioteca taba exenta&lt;ref&gt;«... detached...» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=2.}})&lt;/ref&gt; del conxuntu nun pequeñu edificiu de piedra,&lt;ref&gt;«... stone chamber...» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=2.}})&lt;/ref&gt; con pintures relixoses na entrada y un interior lluminosu. La biblioteca fuera esaminada décades antes por dellos espertos que buscaron ellí manuscritos antiguos.&lt;ref&gt;Bethmann en 1845, M. Guigniant en 1856 y H. O. Coxe en 1858 ({{Harvsp|Schaff|1885|p=8.}}). Mientres el sieglu XIX, l'interés de les nueves ciencies pola lliteratura antigua motivó batíes por tolos monesterios y biblioteques, tantu públiques como privaes.&lt;/ref&gt; En 1873, Bryennios interesóse&lt;ref&gt;«... llamó-y l'atención...» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=19.}})&lt;/ref&gt; por un manuscritu de la biblioteca. Trátase d'un volume en pequeñu octavu (6x8 [[pulgada|pulgaes]]), enllibráu en piel negro, con 120 fueyes de pergamín bien calteníu,&lt;ref&gt;«... black leather... small octavu... parchment... 120 leaves... 8 inches...6 inches» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=2.}})&lt;/ref&gt; escrites a doble cara con lletra pequeña y clara procedente d'una mesma mano. La última fueya exhibía una curtia noticia&lt;ref&gt;«... June... 11th... day 3 (Tuesday)... 6564...» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=7.}})&lt;/ref&gt; sobre la so composición.

{{cita|Acabáu nel mes de xunu, el día 11, día terceru (martes), nel añu 6564, pola mano de Lleón, copista y pecador.}}

El calendariu ortodoxu de Constantinopla fechaba la nacencia de Cristu nel añu 5508 de la creación del mundu, asina que l'añu 6564 de dichu calendariu correspondía al {{esd|1056 d. C}}&lt;ref&gt;«... 1056 A.C...» ({{Harvsp|Hitchcock|1884|p=iii.}})&lt;/ref&gt; del [[calendariu xulianu]].&lt;ref&gt;6564-5508 = 1056 ({{Harvsp|Schaff|1885|p=5.}})&lt;/ref&gt; Tratábase, por tanto, d'un manuscritu medieval. Los monxos del monesteriu nun supieron&lt;ref&gt;«… ignorant of its content…» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=8.}})&lt;/ref&gt; informa-y sobre él y el catálogu de la biblioteca dicía namái que'l volume contenía&lt;ref&gt;«… según el catálogu…» ({{Harvsp|Ayán|1998|p=19.}})&lt;/ref&gt; una sinopsis bíblica d'escasu valor, atribuyida a [[Juan Crisóstomo]]. Sicasí, al abrir el códiz, Bryennios atopó completes los dos epístoles de [[Clemente de Roma]] y, gracies a la so estensa formación patrística, diose cuenta cabal de la importancia del afayu. En concretu, el códiz atopáu contenía les siguientes obres:

* La ''Sinopsis veteri et novi testamenti'', mentada nel catálogu. Obra anónima del sieglu IV atribuyida&lt;ref&gt;«... espurio...» ({{Harvsp|Quasten|2004b|p=525.}})&lt;/ref&gt; a Juan Crisóstomo. La recensión contenida nel códiz apaecía truncada&lt;ref&gt;«… closes with the prophet Malachi…» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=3.}})&lt;/ref&gt; nel [[Llibru de Malaquías]] omitiendo, poro, el [[Nuevu Testamentu]] (fol. 1-32).

* La ''[[Epístola de Bernabé]]''. Obra [[Seudoepigrafía|pseudoepigráfica]] atribuyida ensin que se sepa la razón a [[Bernabé l'Apóstol]]. Yera conocida en parte pol testu del ''[[Codex Vaticanus]]''&lt;ref&gt;Dichu códiz ye'l más importante d'una familia de dellos códices dependientes d'un únicu arquetipu.&lt;/ref&gt; y por una versión llatina, tamién truncada.&lt;ref&gt;«... del sieglu III...» ({{Harvsp|Quasten|2004|p=99.}})&lt;/ref&gt; Dende 1862 taba disponible la versión griega completa del ''[[Codex Sinaiticus]]'', atopada por [[Konstantin von Tischendorf]] nel [[Monesteriu de Santa Catalina del Monte Sinaí|monesteriu de Santa Catalina]]. Bryennios utilizó'l testu del so manuscritu pa oldealo cola edición que, en 1877, preparaba [[Adolf Hilgenfeld]] en [[Jena]] (fol. 33-51).&lt;ref&gt;«... 1862... Sinaiticus... new regardings... Hilgenfeld... 1877» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=3.}})&lt;/ref&gt;

* La ''[[Primer epístola de Clemente]]''. Estensa carta redactada por Clemente de Roma en redol al añu {{esd|96 d. C}}&lt;ref&gt;«… from about 96 A.D.» ({{Harvsp|Burke|1970|p=501.}})&lt;/ref&gt; por cuenta de una disputa surdida na comunidá cristiana de [[Antigua Corinto|Corinto]]. En tiempos foi una obra bien apreciada.&lt;ref&gt;«L'alta estima de que gociaba Clemente…» ({{Harvsp|Quasten|2004|p=53.}})&lt;/ref&gt; Anguaño, la relevancia del so autor fizo que-y la incluya nel grupu de los [[Padres apostólicos]]. Hasta la publicación de Bryennios yera conocida pola versión del ''[[Codex Alexandrinus]]'' onde faltaba'l testu de los capítulos 57,6-64,1&lt;ref&gt;«… 57,6-64,1…» ({{Harvsp|Quasten|2004|p=60.}})&lt;/ref&gt; los cualos fueron publicaos per primer vegada nesi añu (fol. 51-70).

* La ''[[Segunda epístola de Clemente]]''. Obra anónima de mediaos del sieglu II, considerada güei como la primer homilía cristiana.&lt;ref&gt;«... first Christian Homily... not by Clement...» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=3.}})&lt;/ref&gt; La tradición atribuyó esta obra a Clemente de Roma, fechu que foi cuestionáu abiertamente por [[Eusebio de Cesarea]] nel sieglu IV y que, na actualidá, ye negáu unánimemente. Ye ciertu, sicasí, que les epístoles de Clemente apaecen xuntes y siguíes nos dos únicos manuscritos tresmisores, lo qu'apunta a la esistencia de dalguna rellación ente elles. Esta epístola tamién taba atayada nos capítulos finales y, como l'anterior, quedó completa cola publicación de Bryennios (fol. 70-76).

* La ''Enseñanza de los dolce apóstoles'' (fol. 76-80).

* La recensión llarga de les cartes d'[[Ignacio de Antioquía]], que contenía&lt;ref&gt;«… Twelve Pseudo-Ignatian Epistles…» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=5}})&lt;/ref&gt; la versión interpolada de los sos siete cartes auténtiques más les cartes espurias y la carta, tamién espuria, de María de Cassobolos a Ignacio (fol. 81-120). Esta nueva versión de les cartes d'Ignacio nun añedir gran cosa a les precedentes sacante facilitar nueves llectures a la edición de los Padres apostólicos que taba preparando&lt;ref&gt;«... Professor Funk...», «... Apostolic Fathers...» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=5.}})&lt;/ref&gt; [[Franz Xaver von Funk]].

La importancia de la publicación de les epístoles clementinas fizo que naide reparara nesos momentos na obra qu'ocupaba los folios 76-80 del códiz. La ''Enseñanza de los dolce apóstoles'', que más tarde sería conocida como la ''Didaché'', pasó dafechu desapercibida. Nin siquier el mesmu Bryennios paeció da-y importancia.&lt;ref&gt;«Bryennios seems to have paid non particular atention to the ''Didaché''». «Nor could any other scholar infer its importance from the mere title». ({{Harvsp|Schaff|1886|p=9.}})&lt;/ref&gt; Unos años dempués, el primer editor americanu&lt;ref&gt;«The first American edition... Roswell D. Hitchcock» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=12.}})&lt;/ref&gt; de la ''Didaché'' escribía: «Agora resúltanos estrañu que l'anunciu d'aquel documentu atraxera entós tan escasa atención».&lt;ref&gt;«It now seems strange to us that the document thus announced attracted so little attention.» ({{Harvsp|Hitchcock|1884|p=iv.}})&lt;/ref&gt; En [[1878]], acabada la [[Guerra rusu-turca (1877-1878)|guerra ente rusos y turcos]], Bryennios esaminó'l códiz con más detenimiento&lt;ref&gt;«... Russo-Turkish war…», «... more carefully…» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=9.}})&lt;/ref&gt; y diose cuenta de qu'aquella ''Enseñanza de los dolce apóstoles'' que, de forma tan precaria,&lt;ref&gt;«... its title, and nothing more,...» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=9.}})&lt;/ref&gt; fuera presentada en 1875, yera en realidá la única copia esistente d'una obra perantigua, perdida diba sieglos y conocida tan solo por delles curties noticies calteníes nes obres de los [[Padres de la Ilesia]].&lt;ref&gt;«... which had entirely disappeared, with the exceptions of a few referentes to it among the Greek Fathers.» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=10.}})&lt;/ref&gt; Bryennios volvió a entamar de momentu'l so llabor críticu, que remató cinco años más tarde. En 1883, sosprendió&lt;ref&gt;«... has again surprised…» ({{Harvsp|Hitchcock|1884|p=iv.}})&lt;/ref&gt; a los investigadores con un nuevu anunciu:

{{cita|''La enseñanza de los dolce apóstoles''. Publicada per primer vegada a partir del manuscritu de Xerusalén. Prolegómeno y notes por Filoteo Bryennios, metropolitanu de [[Nicomedia]]. Constantinopla, 1883.|Philip Schaff (1885:9)}}

Esta vegada l'anunciu atopó l'acoyida que merecía. Dende diba meses, investigadores de la talla&lt;ref&gt;«... great German scholar...» ({{Harvsp|Draper|2006|p=177.}})&lt;/ref&gt; d'[[Adolf von Harnack]] disponíen d'una copia del escritu&lt;ref&gt;«... advance copy...» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=10}})&lt;/ref&gt; sobre la que taben trabayando. La primer noticia apaeció n'Europa'l 25 de xineru de 1884 na ''[[Allgemeine Zeitung]]'' de Múnich.&lt;ref&gt;«... Algemeine Zeitung... January 25, 1884...» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=10.}})&lt;/ref&gt; Un mes dempués, el ''[[Durham University Journal]]'' fixo lo propio n'Inglaterra.&lt;ref&gt;«... February 1884...» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=11.}})&lt;/ref&gt; En 1885, Philip Schaff presentaba asina la obra:

{{cita|La ''Didaché'' enllena un vacíu ente la era apostólica y la Ilesia de la segunda centuria, y refundia nueva lluz sobre cuestiones de doctrina, cultu y disciplina. Nesto mora'l so interés y el so significáu.|Philip Schaff (1885:v)}}

El mesmu Schaff comentó sobre Bryennios:&lt;ref&gt;«He is probably...» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=8.}})&lt;/ref&gt;

{{cita|Ye de xuru el preláu de la Ilesia ortodoxa con más preparación. Conoz bien la patrística, especialmente la griega, anque tamién la moderna lliteratura alemana. Cita con soltura los escritos de Bingham, Schröckh, Neander, Gieseler, Hefele, von Drey Krabbe, Bunsen, Dressel, Schliemann, Bickell, Tischendorf, Hilgenfeld, Lagarde, Ueltzen, Funk… Foi convidáu cordialmente polos investigadores d'Occidente, tanto católicos como evanxélicos, a esfrutar d'un sitiu d'honor na república de la erudición cristiana. La universidá d'Edimburgu confirió-y el grau honoríficu de «Doctor de doctrina» (Doctor of Divinity)&lt;ref&gt;Ye la traducción que s'apurre a una espresión similar na obra de Chesterton sobre Tomás d'Aquino.&lt;/ref&gt;}}

Más allá del interés puramente científicu de los eruditos, la ''Didaché'' convertir nos [[Estaos Xuníos]] nun fenómenu social.&lt;ref&gt;«More extensive even... the interest... in the United States.» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=12.}})&lt;/ref&gt; Si, n'[[Europa]], el discutiniu caltúvose dientro de les llendes del ámbitu académicu, n'Estaos Xuníos, la forma práctica d'entender la teoloxía fizo que muncha xente interesar pola obra. Cuasi toles [[denominaciones cristianes]] ellaboraron la so propia traducción&lt;ref&gt;«... translated and commented… all denominations and sects…» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=12.}})&lt;/ref&gt; y comentar a la so manera, yá que víen nella confirmaciones del so propiu credo. La ''Didaché'' rompía de manera inesperada l'equilibriu teolóxicu ente los grupos cristianos d'Occidente y daba nuevos argumentos a [[Trinitarismo|trinitarios]], [[Unitarismu|unitaristas]], [[Ilesies bautistes|bautistes]], [[Anglicanismu|episcopalianos]], [[Anglicanismu|anglicanu]], [[Luteranismu|luteranos]] y [[Catolicismu|católicos]] pa defender les sos respeutives postures. Mientres, n'Oriente, Bryennios foi estremáu discretamente de Constantinopla, onde la sede del Patriarcáu camudara apocayá de manes.&lt;ref&gt;«I learn from a friend in Constantinople (Feb 16, 1885) that Bryennios is now in Nicomedia and not allowed to come to Constantinople...» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=9.}})&lt;/ref&gt; Poco dempués, en 1887, el manuscritu de Constantinopla abandonó la lluminosa estancia de piedra onde permaneciera ocho sieglos y foi treslladáu a [[Xerusalén]], a la biblioteca d'aquel Patriarcáu. Ellí foi inscritu nel rexistru d'entrada cola signatura: ''Kod. Patr. 54''&lt;ref&gt;«... 1887... Hierosolymitanus 54...» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=20.}})&lt;/ref&gt; y, de magar, ye conocíu como ''[[Codex Hierosolimitanus 54]]'', ''Codex H54''&lt;ref&gt;«... H 54...»({{Harvsp|Trevijano|2004|p=7.}})&lt;/ref&gt; o, ensin más, ''manuscritu H''. El méritu de caltener completes trés obres de los [[Padres apostólicos]] convertir n'unu de los códices cristianos más importantes.

== Contestu, autoría, llocalización y datación de la obra ==

[[Ficheru:Vitrail_Choeur_Laon_260808_7.jpg|thumb|Vitral representando a los [[Reis Magos]], tradición que, xuntu cola estrella de Belén, namái ye recoyida pol evanxelista Matéu.]]

La ''Didaché'' ye una obra curtia, d'apenes 552 vocablos griegos, ordenaos en cien verso y distribuyíos en dieciséis capítulos.&lt;ref&gt;«... 552 Greek words... exactly one hundred trates... sixteen chapters…» ({{Harvsp|Zucks|2008|p=118.}})&lt;/ref&gt; Ta escritu con suma cencellez, ensin [[arcaísmu|arcaísmos]] nin recursos retóricos.&lt;ref&gt;Daniel Ruiz Bonu, ''Introducción a la Didaché, 20. Llingua y Estilu'', dientro de la obra ''Padres Apostólicos y Apologistas Griegos del Sieglu II'', BAC, Madrid 2002.&lt;/ref&gt; Pol so conteníu tratar d'una regla o ordenanza relixosa&lt;ref&gt;«... ordenances o constituciones eclesiástiques...» ({{Harvsp|Trevijano|2004|p=7.}})&lt;/ref&gt; que, según créese, regulaba una o delles comunidaes cristianes primitives, estableciendo'l so ideariu moral, los sos ritos, la so organización y la so [[Esperanza (virtú)|esperanza]], entendida&lt;ref&gt;«... Christian's hope...» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=17.}})&lt;/ref&gt; en sentíu [[Escatoloxía (relixón)|escatolóxicu]]. Pocu o nada&lt;ref&gt;«… there is little agreement on the nature of the community which produced the ''Didaché''.» ({{Harvsp|Draper|2000|p=121.}})&lt;/ref&gt; saber de les comunidaes onde tuvo vixente la ''Didaché''. La falta d'evidencies internes nel documentu, tales como menciones de llugares, nomes propios o sucesos, torga estrayer conclusión dalguna.&lt;ref&gt;[[Xerusalén]], por casu, foi destruyida polos romanos nel añu {{esd|70 d. C.}} dempués d'una rebelión curtia, pero sangrienta, na que los xudíos intentaron reponer la so independencia. Ye un fechu bien atestiguáu y de datación segura. Pa los xudíos supunxo'l final del reinu y la so dispersión pel mundu conocíu. Pa los cristianos, testigos coles mesmes d'esos fechos, foi la confirmación de que los xudíos cayeren en desgracia por haber crucificáu a [[Xesús de Nazaret]]. Diversos pasaxes evanxélicos aluden a esa guerra en forma de profecíes.

{{cita|... díes van venir sobre ti (Xerusalén) en que te van arrodiar de trincheres y te van abarganar perdayures y nun van dexar en ti piedra sobre piedra... (Lc 19,43-44)}}

{{cita|Cuando vierais a Xerusalén abarganada polos exércitos, entendéi que s'avera'l so ablayamientu. (Lc 21,20)}}

Estos comentarios sirven pa establecer un &quot;terminus post quem&quot; pa esos evanxelios, esto ye, una llende primera y seguro pal tiempu de la so redaición. Nel casu de la ''Didaché'', la falta de mención a esti fechu trascendental fai posible pensar que pudo ser compuesta antes del añu {{esd|70 d. C.}}&lt;/ref&gt;

Güei créese que la ''Didaché'' nació en Siria,&lt;ref&gt;Draper diz «... xeneral area of Siria,...» ({{Harvsp|Draper|2006|p=178.}}).&lt;/ref&gt; nel senu d'una comunidá cristiana sita ente dos mundos: el suyu propiu, modeláu a partir de [[Torá|tradiciones]] xudíes, y una redolada pagana de moral, creencies y costumes antagóniques.&lt;ref&gt;«... to remain faithful...» ({{Harvsp|Draper|2006|p=178.}})&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;«... somorguiada nun mundu paganu al que trata de conquistar.» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=68,}})&lt;/ref&gt; L'afinidá con tradiciones típicamente mateanas&lt;ref&gt;L'orixe siriu del Evanxeliu de Matéu ye'l más aceptáu.&lt;/ref&gt; o l'usu de la pallabra cristianos» pa referise a los fieles (Did 12,4) sofiten esta opción.&lt;ref&gt;Daniel Ruiz Bonu, ''Introducción a la Didaché, 18. Llugar de composición'', dientro de la obra ''Padres Apostólicos y Apologistas Griegos del Sieglu II'', BAC, Madrid 2002.&lt;/ref&gt; Harnack propunxo un orixe exipciu alexandrín en razón del ampliu espardimientu que tuvo nesa zona.&lt;ref&gt;«With the exceptions of Harnack, who holds for Egypt, however, all these writers agree that the place of origin was probably Syria.» ({{Harvsp|Burke|1970|p=502.}})&lt;/ref&gt; Tamién puede considerase un orixe palestín pa esplicar l'ascendencia típicamente xudía de les plegaries eucarístiques.&lt;ref&gt;«... aconseyaríen Palestina» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=68.}})&lt;/ref&gt;

El so datación ye bien variada, con una forqueta de propuestes que toma dos sieglos. Esaminada por sigo mesma, ensin tener en cuenta más que'l so conteníu, la ''Didaché'' amuesa traces primitives que suxuren una datación temprana. La formulación eucarística, ayena al ritu evanxélicu y paulino, la estructura xerárquica escasamente consolidada onde se menten apóstoles y doctores itinerantes, o l'ausencia de discutinios de calter gnósticu o docetista como les denunciaes polos [[Xuan l'Evanxelista|escritos joánicos]] y por [[Ignacio de Antioquía]],&lt;ref&gt;Daniel Ruiz Bonu, ''Introducción a la Didaché, 19. Fecha de composición'', dientro de la obra ''Padres Apostólicos y Apologistas Griegos del Sieglu II'', BAC, Madrid 2002.&lt;/ref&gt; suxuren asitiar la obra a mediaos del [[sieglu I]], polo que sería contemporánea de les epístoles de [[Pablo de Tarsu]] y daqué anterior a los Evanxelios.&lt;ref&gt;«... paralela o llixeramente anterior a los sinópticos...» ({{Harvsp|Trevijano|2004|p=8.}})&lt;/ref&gt; Otres dataciones surden principalmente al esaminar la rellación de la ''Didaché'' con otros documentos. Asina, por casu, les afinidaes col [[Evanxeliu de Matéu]] dexen suponer que'l didaquista conocía esti evanxeliu, lo qu'implicaría retrasar la redaición de la ''Didaché'' a empiezos del sieglu II.&lt;ref&gt;«... al empiezu del sieglu II.» ({{Harvsp|Ayán|2000|p=38.}})&lt;/ref&gt; Una dependencia col ''[[El Pastor de Hermas]]'', que ye un documentu de datación precisa, implicaría retrasala más allá del añu {{esd|150 d. C.}} Nunca más allá del añu {{esd|250 d. C.}}, por cuenta de les cites de [[Clemente d'Alexandría]] y a la composición, tamién conocida, de la ''[[Didascalia apostolorum]]''. La falta de certidume nestes dependencies fai que la opción más aceptada polos estudiosos seya la primera: mediaos del sieglu I.&lt;ref&gt;«... widely accepted...» ({{Harvsp|Draper|2006|p=178.}})&lt;/ref&gt; 

Del autor nun puede afirmase enforma. Non yá desconozse la so identidá, sinón tamién si hubo unu o dellos. Esto debe a que la ''Didaché'' nun foi redactada nel sentíu avezáu del términu, sinón compuesta de manera progresiva&lt;ref&gt;«… evolved literature…» ({{Harvsp|Draper|1995|p=90.}})&lt;/ref&gt; a partir de materiales lliterarios presistentes. Parte d'esos materiales fueron tomaos del xudaísmu. Otra parte incorporó tradiciones de la so redolada que, como la oración del [[padrenuesu]], cristalizaron coles mesmes nel Evanxeliu de Matéu. La diversa procedencia d'estos materiales, xunida a la imprecisión de la datación, dexó falar d'unu, dos o inclusive tres autor actuando en socesives dómines, lo mesmo que de un interpolador responsable de ciertos pasaxes.

Col pasu de los sieglos la ''Didaché'' quedó en desusu, pero la concreción ya influencia de les sos regulaciones fai qu'esti documentu seya consideráu como un «primer esbozu d'ordenación eclesiástica y molde pa escritos subsiguientes».&lt;ref&gt;Cita lliteral ({{Harvsp|Ruiz Bonu|1979|p=31.}}).&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;«... prototipu venerable de... Constituciones...» ({{Harvsp|Quasten|2004|p=38.}})&lt;/ref&gt;

== Estructura y conteníu de la obra ==

[[Ficheru:Oresme-Nicole.jpg|thumb|Copista medieval, provistu cola pluma y el raspador.]]

Pal so estudiu,&lt;ref&gt;Ver {{Harvsp|Ayán|2000|pp=17-18.}}&lt;/ref&gt; la ''Didaché'' estremar en tres seiciones y un epílogu. De primeres, vien la ''seición moral'' o catequética (Did 1-6), onde se describe la preparación ética que tenía d'algamar tou aquel que solicitaba l'ingresu na comunidá. Pa la so composición, el didaquista sirvir d'un escritu xudíu conocíu como la ''Instrucción de los dos caminos'', que cristianizó&lt;ref&gt;«… later Christianized by a number of aditions.» ({{Harvsp|Burke|1970|p=502.}})&lt;/ref&gt; en dellos puntos p'afaelo al usu concretu que se-y diba dar. De siguío de la seición moral atópase la ''seición llitúrxica'', ocupando los capítulos 7-10 de la obra. Llámase asina porque nella describen los usos rellacionaos col cultu de la comunidá. Los elementos trataos son el [[bautismu]], los [[ayunu|ayunos]], la [[oración (relixón)|oración]] y la [[eucaristía]] y, sobre ellos, l'autor ufierta instrucciones concretes que caltienen un aire arcaico y difieren significativamente de la lliturxa cristiana al usu n'Oriente y Occidente. Nesta seición, los estudiosos reconocen influencies provenientes del xudaísmu, anque nun haya unanimidá na so cuantía y orixe. La tercer parte ye la ''seición disciplinar'', qu'ocupa los capítulos 11-15. Equí, la comunidá abandona la intimidá de los sos ritos y ábrese a la llegada de profetes y doctores a los que ye precisu estremar d'embulladores y falsos maestros. Tamién se menta de pasada lo que paecen ser los rudimentos d'una xerarquía eclesiástica local, tránsitu según Harnack ente la organización primitiva asamblearia y l'ulterior organización episcopal. La ''Didaché'' termina con un epílogu [[Escatoloxía (relixón)|escatolóxicu]] (Did 16) de calter conclusivo que tien elementos típicos del [[Apocalíptico (xéneru lliterariu)|xéneru apocalíptico]], como la salvación, el final de los tiempos, coles sos pruebes y moliciones, la necesaria vixilancia frente al mal y la torna final del Señor «sobre les nubes del cielu» (Did 16,8).

=== Los dos títulos ===

[[Ficheru:Didache_Titulos.jpg|thumb|Reproducción de los dos títulos de la ''Didaché'', exhibíos nel Manuscritu de Xerusalén.]]

El códiz jerosolimitano tresmitió la ''Didaché'' so dos títulos. Na cuarta llinia del foliu 76, empezando a cuntar dende embaxo,&lt;ref&gt;«… on the fourth line from the bottom of fol. 76» ({{Harvsp|Schaff|1885|p=4.}})&lt;/ref&gt; taba escritu: ''Enseñanza de los dolce apóstoles'' ({{lang-grc|Διδαχή τών δώδεκα αποστόλων}}). Una llinia dempués, ya integráu nel testu, había un segundu títulu qu'ampliaba'l primeru: ''Enseñanza del Señor a les naciones per mediu de los dolce apóstoles'' ({{lang-grc|Διδαχή τού κυρίου διά τών δώδεκα αποστόλων τοΐς έθνεσιν}}).&lt;ref&gt;«… first line of the text itself» ({{Harvsp|Robinson|1912|p=340.}})&lt;/ref&gt; La primer pallabra de dambos, Διδαχή (''Didaché''), ye la que prevaleció pa referise a la obra. Según el primer títulu, la obra recoyía la enseñanza de los dolce apóstoles de [[Xesús de Nazaret]], que, al provenir del colexu de los dolce, representaría lo más granao de la doctrina. El segundu títulu reforzaba esa idea al precisar que la enseñanza provenía n'última instancia del ''Señor'', espresión utilizada na lliteratura cristiana pa referise a Xesús de Nazaret. Nun sería, poro, la enseñanza de los dolce apóstoles, sinón la enseñanza del Señor, tresmitida al traviés d'ellos. Dicha enseñanza tendría por destinatarios a les naciones del mundu ({{lang-grc|τοΐς έθνεσιν}}) o xentiles, esto ye, a los pueblos que naquella dómina conformaben l'[[Imperiu romanu]], tantu d'Oriente como d'Occidente. 

El marcu pa interpretar los dos títulos ye un pasaxe del [[Evanxeliu de Matéu]], en concretu Mt 28,19.&lt;ref&gt;«… composed with the last trates of the St. Mathews Gospel» ({{Harvsp|Robinson|1934|p=225}})&lt;/ref&gt; Ellí dizse que, tando aconceyaos los discípulos dempués de la pasión y muerte de Xesús de Nazaret, apaez el Señor resucitáu y da-yos la encomienda:

{{cita|Díi y enseñái a toles naciones, bautizándoles nel nome del Padre, del Fíu y del Espíritu Santu (Mt 28, 19).}}

La encomendación tien dos partes. Primero, tresmitir la enseñanza del Señor a les naciones. Dempués, la formulación trinitaria del bautismu (Padre, Fíu y Espíritu Santu) qu'acompaña esa enseñanza como un sellu. Dambos elementos son típicamente mateanos y formen parte de les semeyances ente l'Evanxeliu de Matéu y la ''Didaché''.&lt;ref&gt;Did 8, 1 utiliza la fórmula bautismal mateana.&lt;/ref&gt; A tenor de los títulos, la ''Didaché'' contendría la enseñanza impartida polos dolce apóstoles pocu dempués de la muerte de Xesús de Nazaret.&lt;ref&gt;«... the instructions delivered by the Twelve - that he claimed to record...» ({{Harvsp|Robinson|1912|p=340.}})&lt;/ref&gt; Sicasí, nun hai rastru d'ellos en tol escritu.&lt;ref&gt;«... nun apaecen pa nada.» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=27.}})&lt;/ref&gt; Los únicos apóstoles que se menten son referíos de manera xenérica nel capítulu 11 de la obra como maestros itinerantes. Esta discordancia esencial ente los títulos y el conteníu real de la obra fizo que mientres décades&lt;ref&gt;«... sesenta años...» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=28.}})&lt;/ref&gt; prevaleciera la idea de que la ''Didaché'' yera una obra [[seudoepigrafía|pseudoepigráfica]], que'l so autor atribuyó a los dolce apóstoles pa beneficiase de la so autoridá.

=== La seición moral ===

[[Ficheru:Arcos_Santa_Maria_la Blanca.jpg|thumb|250px|Arquería nuna antigua sinagoga xudía]]

De siguío del segundu títulu empieza la seición moral, que toma los seis primeros capítulos de la obra. Esta seición describe la preparación a la que teníen de sometese los xentiles que deseyaben entrar na comunidá del didaquista. La perspeutiva del escritu ye la d'una comunidá xudeocristiana&lt;ref&gt;«… perspective of a Jewish Christian community…» ({{Harvsp|Draper|2000|p=121.}})&lt;/ref&gt; que regula l'almisión y socialización de conversos xentiles.&lt;ref&gt;«… socialization of Gentile converts…» ({{Harvsp|Draper|2000|p=121.}})&lt;/ref&gt; Ingresar nuna comunidá xudeocristiana nun yera senciellu pa un paganu por cuenta de les diferencies relixoses y morales esistentes ente dambes cultures. El [[paganismu]] yera un universu relixosu de calter [[Politeísmu|politeísta]], onde convivíen cultos bien desemeyaos. Adorar a los dioses del [[Mitoloxía clásica|panteón grecorromanu]], a los dioses locales, a los dioses familiares, a los dioses naturales (fontes, montes, etc). Dientro d'esti mosaicu de credos, el xudaísmu y el cristianismu yeren relixones bien particulares, pos non yá creíen nun únicu Dios, sinón que se negaben a emprestar cultu a otros diosessobremanera a los emperadores. Otru aspeutu diferenciador yera la moral, más relaxada nel mundu grecorromanu. L'aspirante n'acurres tenía d'abandonar bona parte de les sos costumes, cola rotura social consiguiente, y adoptar formes de vida más estrictes. La preparación yera llarga&lt;ref&gt;«… extensive training…» ({{Harvsp|Draper|2006|p=179.}})&lt;/ref&gt; y tutelada por maestros&lt;ref&gt;«… instructors…» ({{Harvsp|Draper|2006|p=179,}})&lt;/ref&gt; que se sirvíen d'esta seición de la ''Didaché'' pa enseñar los nuevos compromisos. El nucleu de dicha enseñanza taba formáu pola llamada ''Instrucción de los dos caminos'', un dualismu éticu (bien-mal, vida-muerte, lluz-escuridá) presente tamién en dellos escritos xudíos&lt;ref&gt;Nel manual de disciplina de Qunram (1 QS 3,13-4,26), el Testamentu de Asher, Derek Erets ({{Harvsp|Draper|2006|p=179.}})&lt;/ref&gt; y cristianos,&lt;ref&gt;''Epístola de Bernabé'' (cap 18-20), Doctrina apostolorum, Epitome, Vida de Shenudi ({{Harvsp|Draper|2006|p=179.}})&lt;/ref&gt; qu'empieza:&lt;ref&gt;«… from its opening words…» ({{Harvsp|Robinson|1912|p=339.}})&lt;/ref&gt;

{{cita|Esisten dos caminos: el de la vida y el de la muerte. Bien distintos son (Did 1,1).}} 

La noción de los dos caminos enraigonara nel xudaísmu al traviés d'un pasaxe del [[Deuteronomiu]]: «Güei pongo delantre ti la vida col bien, y la muerte col mal» (Deut. 30,15).&lt;ref&gt;«... ampliu ecu...» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=33.}})&lt;/ref&gt; Tamién con esti pasaxe de [[Jeremías (profeta)|Jeremías]]: «Yo voi poner delantre ti el camín de la vida y el camín de la muerte» (Jer. 21,8).&lt;ref&gt;«... Jr 21,8...» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=33,}})&lt;/ref&gt; Dende la tradición xudía pasó depués a la cristiana de forma que, a partir d'entós, convivieron recensiones xudíes y cristianes de la mesma enseñanza, más o menos distintes. La versión del manuscritu H54 contién, por casu, un bloque (Did 1,3-2,1) que nun figura en delles versiones cristianes, como la traducción llatina (''Doctrina apostolorum''), l'arábiga (''Vida de Shenudi''),&lt;ref&gt;«... l'arábiga...» ({{Harvsp|Ruiz Bonu|1979|p=36.}})&lt;/ref&gt; o l'adaptación griega contenida na ''[[Epístola de Bernabé]]'',&lt;ref&gt;«... Doctrina apostolorum... Bernabé...» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=36.}})&lt;/ref&gt; anque sí ta nel [[Papiros de Oxirrinco|papiru Oxirrinco]] 1782.&lt;ref&gt;«Hasta'l descubrimientu del Oxyrrinco...» ({{Harvsp|Ayán|2000|p=23.}})&lt;/ref&gt; Esti bloque conozse como seición evanxélica porque espón material próximo al [[Sermón del Monte]] de Matéu&lt;ref&gt;«… Matéu… Sermón del Monte…» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=36.}})&lt;/ref&gt; que podría proceder&lt;ref&gt;«… from Q material…» ({{Harvsp|Draper|2006|p=179.}})&lt;/ref&gt; quiciabes de la ''[[Fonte Q]]'', hipotética predecesora de dambos. 

[[Ficheru:Sankt_Matthaeus_Kirke_Copenhagen_quire.jpg|thumb|200px|Representación del Sermón del Monte na [[Ilesia de San Matéu (Copenhague)|ilesia de San Matéu]] de [[Copenḥague]].]]

La primer parte describe los valores éticos positivos de la comunidá –el camín de la vida– y dempués trátase la so contraparte negativa –el camín de la muerte–. Según indícase na obra, el camín de la vida tien per primer mandamientu amar a Dios sobre toles coses y al próximu como a unu mesmu (Did 1,2), nun faer a los demás lo que nun se desea pa unu mesmu (Did 1,2), [[Amor a los enemigos|amar a los enemigos]] (Did 1,3), evitar les pasiones carnales (Did 1,4), poner la otra mexella (Did 1.5), dar la túnica amás del mantu (Did 1,5), dar limosna pero que, antes, «[[Ágrafa de Xesús#La Didaché|sude na mano]]» (Did 1,6). 

El segundu mandamientu consiste en nun matar, nun robar, nun malvar, non fornicar, nun faer maxa, nun albortar (Did 2,2), nun perxurar, nun echar# llevantos (Did 2,3), nun falar mal (Did 2,4), nun ser avaro nin sobeyosu (Did 2,6), nun odiar (Did 2,7), nun ser irascible o envidiosu porque eso conduz a la disputa y al homicidiu (Did 3,2), nun ser voluptuoso porque eso conduz al adulteriu (Did 3,3), nun ser adivín o astrólogu porque eso conduz a la idolatría (Did 3,4), nun ser embusteru o avaro porque eso conduz al robu (Did 3,5). Ser mansu porque los mansos «van heredar la tierra» (Did 3,7),&lt;ref&gt;Alusión al Salmu 36,11 ({{Harvsp|Ayán|2000|p=42.}}) y zona común con Matéu 5,4.&lt;/ref&gt; paciente, misericordiosu (Did 3,8), xusto, humilde (Did 3,9), saber que nada asocede ensin Dios (Did 3,10). 

La ''Didaché'' encamienta a tener presente a los qu'anuncien al Señor (Did 4,1), averase a los santos (Did 4,2), nun provocar cismes (Did 4,3), correxir a toos ensin distingos, nun bazcuyar (Did 4,4), ser arrogante (Did 4,5), compartir los bienes (Did 4,8), educar a los fíos nel [[Medrana de Dios]] (Did 4,9), l'amu nun tien de ser duru colos esclavos (Did 4,10) y los esclavos tienen d'obedecer a los sos amos «como imaxe de Dios». Tien d'odiase la hipocresía (Did 4,12), guardar los mandamientos (Did 4,13), confesar les faltes na asamblea (Did 4,14). Conclúi diciendo: 

{{cita|Este ye'l camín de la vida.}}

De siguío describe'l camín de la muerte, onde'l didaquista paez numberar les práutiques paganes que resultaben más abominables pa xudíos y cristianos.&lt;ref&gt;«... el catequista ta mirando al mundu paganu...» ({{Harvsp|Ruiz Bonu|1979|p=36.}})&lt;/ref&gt; Según la ''Didaché'', el camín de la muerte ta fechu d'asesinatos, adulterios, fornicaciones, robos, idolatría, maxa (Did 5,1), persecución de los xustos, amor a la mentira, asesinatu de neños, desconocimientu de Dios, inxusticia de los xueces, olvidu del precisáu, defensa de los ricos, crueldá col probe (Did 5,2). Conclúi diciendo: 

{{cita|Alloñar de too esto (Did 5,2).}}

Dempués de la ''Instrucción de los dos caminos'', el didaquista dirixir al empecipiando, encamentándo-y a que naide-y esvie del camín de la vida (Did 6,1). La espresión utilizada pa describir esta observancia ye «llevar el Xugu del Señor», y asegura: «Si puedes llevalo, vas ser perfectu. Si non, fai lo que puedas» (Did 6,2). Esta tolerancia final de la instrucción suxure una estratexa más o menos entamada p'averar la relixón cristiana a los xentiles, munchos de los cualos sentíense atraíos pola simplicidá del [[monoteísmu]] pero sentíen refugu escontra ciertes práutiques puramente xudíes como la [[circuncisión]]. La estratexa consistiría n'ufiertar el cristianismu ensin les obligaciones derivaes d'una observancia completa&lt;ref&gt;«… not obligated to became perfect Torah observant…» ({{Harvsp|Draper|2006|p=178.}})&lt;/ref&gt; de la [[Torá]] xudía (el Xugu del Señor).

=== La seición llitúrxica ===

La preparación descrita na seición moral puede interpretase como una iniciación, en sentíu [[Antropoloxía|antropolóxicu]]. [[Mircea Eliade]] entendía la iniciación como un conxuntu de ritos y enseñances orales, que'l so propósitu yera producir una alteración decisiva nel estatus social y relixosu del empecipiando.&lt;ref&gt;«... a decisive alteration in...» ({{Harvsp|Draper|2000|p=122.}})&lt;/ref&gt; Nuna primer fase, l'individuu yera dixebráu de la so redolada al traviés d'una alteración de les sos condiciones espaciales (aislamientu), temporales (vixilies) o alimentarias (ayunos). Mientres esi tiempu l'individuu atopar nun llimbu liminal onde quedaben en suspensu les regles anteriores de la so vida ensin que les nueves adquirieren entá vixencia. Llegáu'l tiempu, l'individuu yera reintroducíu nel so ambiente al traviés d'una ceremonia de reconocencia, produciéndose nel ínterin un tresformamientu del so estatus. Dacuando, el ritu de iniciación nun pretendía reintroducir al empecipiando nel so mediu orixinal, sinón consolidar la so estraición y preparar pal so ingresu nun mediu nuevu. Tal yera'l casu de la ''Didaché''. El paganu yera estrayíu del so mediu relixosu habitual y, dempués d'un tiempu de prueba, yera presentáu a la comunidá. La preparación remataba na ceremonia del bautismu o llume.&lt;ref&gt;D'esta forma llamar tamién el [[Pseudo Dionisio]].&lt;/ref&gt; Col bautismu empezaba la so vida como cristianu.

==== El bautismu ====

[[Ficheru:Ballerup-fresko9-1.jpg|thumb|300px|Representación del bautismu de Xesús de Nazaret]]

El bautismu yera una práctica central nel cristianismu primitivu, y la so buelga puede atopase por tola lliteratura cristiana de la dómina. La so importancia ye destacada por tolos evanxelistes, que rellaten el Bautismu de [[Xesús de Nazaret]] nel [[ríu Xordán]]. Los [[Fechos de los apóstoles]] ufierten rellatos de bautismos, por aciu los cualos xente diverso como [[Cornelio el centurión]] o'l [[Eunucu etíope]] convertir al cristianismu. La práctica del bautismu ta atestiguada tamién peles cartes de [[Pablo de Tarsu]]:

{{cita|Tamién bauticé a la casa de Estéfana… (1 Cor 1,16).}}

La ''Didaché'', sicasí, ye'l primer testu conocíu qu'ufierta instrucciones concretes pa la so celebración. Nesti sentíu ye un documentu clave&lt;ref&gt;«… of the utmost significance…» ({{Harvsp|Draper|2006|p=179.}})&lt;/ref&gt; pa estudiar los oríxenes&lt;ref&gt;«… earliest picture…» ({{Harvsp|Draper|2006|p=179.}})&lt;/ref&gt; de la lliturxa cristiana. El bautismu yera namái p'adultos. Antes de la ceremonia, prescribíase un ayunu d'unu o dos díes pal bautizando y el que bautizaba (Did 7,4). Llegáu'l día, tenía de buscase un llugar con agua vivo» (Did 7,2)&lt;ref&gt;Ríos, fontes o la vera del mar. ({{Harvsp|Ayán|2000|p=23.}})&lt;/ref&gt; porque'l bautismu realizar por inmersión, esto ye, el bautizando sufría una inmersión total na agua mientres la ceremonia. La celebración del bautismu debía entrañar cierta dificultá nes estaciones ivernices pola mesma gelidez de les agües. D'ende, seique, l'encamientu ulterior. «Si nun puedes utilizar agua frío, utiliza agua caliente» (Did 7,3).&lt;ref&gt;«... en dellos llugares o delles estaciones...»({{Harvsp|Ayán|2000|p=23.}})&lt;/ref&gt; Namái escepcionalmente dexábase l'[[afusión]]:

{{cita|Si nun tenéis nada d'esto, arramái tres veces enagua sobre la cabeza… (Did 7,3).}}

Un sieglu dempués, hacia l'añu 150, [[Justino Mártir]] referir al bautismu en términos asemeyaos. Había un ayunu previu, un actu d'arrepentimientu, de perdón y una declaración de compromisu tres la cual: «... conducir a una paraxa con agua onde se refaen de la mesma forma que nós fuimos refechos» (Apol I, 61).&lt;ref&gt;«Hacia l'añu 150, San Justino...» ({{Harvsp|Ruiz Bonu|1979|p=41.}})&lt;/ref&gt; Sicasí, el bautismu de la comunidá didaquista nun faía fincapié nel arrepentimientu y el perdón de los pecaos, sinón na purificación&lt;ref&gt;«... repentance and forgiveness... purifying...» ({{Harvsp|Draper|2006|p=179.}})&lt;/ref&gt; pel agua (Did 7,2-3). Tampoco hai buelga de la concepción paulina que rellaciona'l bautismu cola muerte&lt;ref&gt;«... as this is set up in Paul...»({{Harvsp|Draper|2006|p=179.}})&lt;/ref&gt; de [[Xesús de Nazaret]]: 

{{cita|... fuimos bautizaos pa participar na so muerte (Rom 6,3).}}

La rellación col Evanxeliu de Matéu apaez atestiguada nesti pasaxe, pos el didaquista prescribe l'usu de la fórmula trinitaria: «Bautizái nel nome del Padre, del Fíu y del Espíritu Santu» (Did 7,1), anque bien pue ser una adición tardida, porque n'otru llugar méntase una fórmula [[Cristoloxía|cristolóxica]]: «... a nun ser los bautizaos nel Nome del Señor» (Did 9,5).&lt;ref&gt;«... later redaction...» ({{Harvsp|Draper|2006|p=179.}})&lt;/ref&gt;

==== Oración y ayunu ====

[[Ficheru:Griechische_Minuskel_10._Jh.png|300px|thumb|Fragmentu griegu del padrenuesu]]

Otru exemplu de la estrecha rellación ente la ''Didaché'' y el [[Evanxeliu de Matéu]] ye la redaición del [[padrenuesu]] (Did 8,2). Esisten dos redaiciones del padrenuesu, recoyíes por [[Matéu l'Evanxelista|San Matéu]] (Mt 6, 9-13) y [[Lucas l'Evanxelista|San Lucas]] (Lc 11, 1-4) que difieren significativamente. [[Oríxenes]] esplicaba&lt;ref&gt;«… it was held by Orixe…» ({{Harvsp|Brown|1961|p=177.}})&lt;/ref&gt; estes diferencies suponiendo que [[Xesús de Nazaret]] ufiertó dos versiones distintes de la mesma oración en dos causes distintos. Anguaño tiéndese a pensar que la versión de Lucas ye más próxima en conteníu al orixinal, ente que Matéu entemecería otros dichos de Xesús ayenos a esta oración. Esto nun quitar, magar tou, interés a la versión de Matéu porque,&lt;ref&gt;«... though the shorter version of Luke is more orixinal than the longer version in Matthew, the wording of Matthew is more orixinal than the wording of Luke.» ({{Harvsp|Neill|1993|p=3.}})&lt;/ref&gt; tando los dos fórmules redactaes en griegu, el griegu de Matéu sería más fiel al araméu emplegáu orixinalmente na oración.&lt;ref&gt;La traducción inversa del testu de Matéu suxure que l'orixinal araméu contendría un títulu y cinco estrofes de dos versos. ({{Harvsp|Brown|1961|p=178.}})&lt;/ref&gt; Amás de les versiones evanxéliques, la ''Didaché'' ufierta una tercer versión, similar en cuasi tou a la de Matéu. 

{{cita|Padre Nuesu, que tas nos cielos&lt;br /&gt;santificado seya los to nome&lt;br /&gt;venga'l to reinu&lt;br /&gt;fáigase la to voluntá na tierra como nel cielu.&lt;br /&gt;Danos güei el pan el nuesu d'acaldía&lt;br /&gt;y perdona les nueses deldes,&lt;br /&gt;según nós perdonamos a los nuesos deldores&lt;br /&gt;y nun nos dexes cayer na tentación&lt;br /&gt;y llíbranos del Mal. (Did 8,2)}}

Dempués d'esto, añede una [[doxoloxía]] o allabancia, ausente na redaición de Matéu:

{{cita|Porque to ye'l Poder y la Gloria&lt;br /&gt;polos sieglos. (Did 8,2).}}

y que fai d'esta versión la más llarga de toes. El padrenuesu tenía de rezase acaldía tres veces (Did 8,3). Estos rezos teníen de combinase con ayunos. Nesti puntu, la comunidá cristiana buscaba estremase de los xudíos. Si estos ayunaban «el segundu y el quintu día de la selmana» (llunes y xueves), na comunidá del didaquista los ayunos prescribíen el cuartu y el día de la preparación» (miércoles y vienres) (Did 8).&lt;ref&gt;«... Wednesdays and Fridays...»({{Harvsp|Draper|2006|p=179.}})&lt;/ref&gt;

==== Eucaristía ====

[[Ficheru:Eucharistic bread.jpg|thumb|300px|Fraición del pan representada nos frescos d'una catacumba]]

Los capítulos 9 y 10 contienen instrucciones referentes a una celebración comuñal que, pol usu que fai del vinu y del pan, bien pue llamase, y asina lo fai'l didaquista, [[eucaristía]] (Did 9,1).&lt;ref&gt;«... shares important characteristics...» ({{Harvsp|Van De Sandt|2002|p=223.}}&lt;/ref&gt; La eucaristía ye, al igual que'l bautismu, unu de los sacramentos instituyíos por [[Xesús de Nazaret]]. Primero qu'en nengún otru escritu, ye mentada por [[Pablo de Tarsu]] na [[Primer epístola a los corintios|primer carta de Pablo a los corintios]] (1 Co 11,23-2). 

{{cita|[23] Porque yo recibí del Señor lo que tamién vos enseñé: Que'l Señor Xesús, la nueche que foi apurríu, tomó pan [24] Y dando gracies, partir, y dixo: Tomái, coméi: esto ye'l mio cuerpu que por vós ye partíu: faéi esto en memoria de mi. [25] Coles mesmes tomó tamién la copa, dempués d'haber cenáu, diciendo: Esta copa ye'l nuevu pactu na mio sangre: faéi esto toles vegaes que bebierais, en memoria de mi. [26] Porque toles vegaes que comierais esti pan, y bebierais esta copa, la muerte del Señor anunciáis hasta que venga. ([[s:Biblia Reina-Valera Edicion 1602 1 Corintios|1 Co 11,23-2]])}}

Amás de Pablo, ye descrita en términos paecíos nos evanxelios [[Evanxelios sinópticos|sinópticos]]: Marcos (Mc 14,22-25), Lucas (Lc 22,14:20) y Matéu (Mt 26,26-29). El [[Evanxeliu de Xuan]] rellata tamién la [[Última Cena]] (Jn 13), pero omite o desconoz les fórmules rituales; sicasí, atopáronse ciertos paralelismos ente la celebración eucarística que s'instrúi na ''Didaché'' y el capítulu 17 del Evanxeliu de Xuan, vistu dende una interpretación eucarística.&lt;ref&gt;{{cita llibru|autor=Brown, Raymond Y. |enllace-autor=Raymond Edward Brown |títulu=L'Evanxeliu según Juan, Tomu II: XIII-XXI |añu=1979 |páxines=1105-1106 |ubicación=Madrid |editorial=Ediciones Cristiandá |isbn=84-7057-427-2 |url=https://books.google.com.ar/books?id=gQHE7GwSOGIC&amp;pg=PA1105&amp;lpg=PA1105&amp;dq=didach%C3%A9+%22interpretaci%C3%B3n+eucar%C3%ADstica%22+%22paralelos+con+la plegaria+eucar%C3%ADstica%22&amp;source=bl&amp;ots=svjaLuDBeR&amp;sig=T0BzVrJyKB6Uq30VJ1TdjWamrkI&amp;hl=es&amp;sa=X&amp;ei=l3pjU9TZL4umsQTHv4D4BA&amp;ved=0CCgQ6AEwAA#v=onepage&amp;q=didach%C3%A9%20%22interpretaci%C3%B3n%20eucar%C3%ADstica%22%20%22paralelos%20con%20la%20plegaria%20eucar%C3%ADstica%22&amp;f=false |fechaaccesu=2 de mayu de 2014}} Brown señala que tantu na ''Didaché'' como en Jn 17 invocar al Padre», méntase la tema de «la gloria» y el nome» de Xesús, ente otros puntos de mancomún. Con tou, la ''Didaché'' menta explícitamente los términos «pan» y «vinu», lo que nun asocede nel capítulu 17 del Evanxeliu de Xuan.&lt;/ref&gt;

Un aspeutu importante ye l'orde de les ufriendes. Nos escritos de Pablo, Matéu y Marcos, la primer parte de la eucaristía desenvuélvese en redol al simbolismu del pan: «Tomái y coméi toos d'él, porque ésti ye'l mio cuerpu», y la segunda en redol al del vinu: «Tomái y bebéi toos d'él porque ésta ye la mio sangre».&lt;ref&gt;«... since the more avezáu sequence in the Christian tradition is bread-cup.» ({{Harvsp|Draper|2000|p=148.}})&lt;/ref&gt; Esta rellación de les preces (el pan y el vinu) col cuerpu y el sangre de [[Xesús de Nazaret]] atópase tamién en Lucas, pero nel so rellatu bendizse primero'l vinu, depués el pan y nuevamente el vinu.

Fora de la Biblia, la ''Didaché'' contién la primer mención de la pallabra [[eucaristía]] referida al ritu cristianu.&lt;ref&gt;«... per primer vegada na lliteratura cristiana...» ({{Harvsp|Ruiz Bonu|1979|p=42.}})&lt;/ref&gt; La eucaristía que se regula ye, sicasí, sorprendente.&lt;ref&gt;«Even more surprising is the eucharistic liturgy...» ({{Harvsp|Draper|2006|p=180.}})&lt;/ref&gt; Al igual que'l ritual lucano, bendizse primero'l vinu, pero non como sangre de Cristu, sinón d'esta manera:

{{cita|Te damos gracies, Padre Nuesu, pol vinu santu de David que nos disti a conocer por Xesús, el to siervu (Did 9,2).}}

Dempués pártese'l pan, pero non como cuerpu de Cristu, sinón diciendo:

{{cita|Te damos gracies, Padre Nuesu, pola vida y la conocencia que nos disti a conocer por Xesús, el to siervu (Did 9,3).}}

En nengún momentu méntense les pallabres d'institución de la última cena, o'l calter conmemorativo del actu.&lt;ref&gt;«... it contains non mention...» ({{Harvsp|Draper|2006|p=180.}})&lt;/ref&gt; Paez tratase d'una cristoloxía de calter davídico, qu'acentúa la rellación ente la figura veterotestamentaria del [[Rey David]] y la figura neotestamentaria de [[Xesús de Nazaret]], faciendo a esti postreru herederu, non yá físicu&lt;ref&gt;Los evanxelistes Matéu y Lucas dediquen un capítulu de los sos escritos a esbillar la xenealoxía de Xesús de Nazaret, a quien faen baxar del Rei David.&lt;/ref&gt; sinón tamién, y sobremanera, espiritual. Esta cristoloxía apaez coles mesmes en (Did 10,6), cuando diz: «¡Hosanna al Dios de David!».&lt;ref&gt;«... Davidic Christology...» ({{Harvsp|Draper|2006|p=180.}})&lt;/ref&gt; En trés oportunidaes méntase'l calter sacrificial (Did 14,1-3) y, en dos, la pureza (Did 14,1.3) del ritu, al que se describe como «comida y bébora espiritual y de vida eterna» (Did 10,3).&lt;ref&gt;«... are valued as holy and spiritual.» ({{Harvsp|Van De Sandt|2002|p=223.}})&lt;/ref&gt; La ''Didaché'' establez que, pa participar nesta lliturxa, yera necesariu ser empecipiáu nel cristianismu (bautizáu) porque: 

{{cita|... alrodiu de esto dixo'l Señor: «Nun deáis lo santo a los perros» (Did 9,5).}}

Coincide esti conseyu cola regla qu'un sieglu dempués daría [[Justino Mártir|Justino el Mártir]] nel so ''[[Primer Apoloxía de Justino Mártir|Primer Apoloxía]]'', de que los ensin bautizar teníen puramente vedada la so participación nel ritu.&lt;ref&gt;[[Justino Mártir]], ''[[Primer Apoloxía de Justino Mártir|Primer Apoloxía]]'', 66.1&lt;/ref&gt; La frase «Nun deáis lo santo a los perros», que'l didaquista atribúi «al Señor», coincide vierbu a vierbu&lt;ref&gt;«... word for word...» ({{Harvsp|Van De Sandt|2002|p=225.}})&lt;/ref&gt; col versículu 7,6 del Evanxeliu de Matéu, lo qu'añede relevancia a la cuestión de la posible dependencia ente dambos escritos, yá de por sí notable pola semeyanza na redaición del padrenuesu.

El didaquista vuelve sobre la tema nel capítulu XIV al regular la xunta dominical. Ensin mentar la eucaristía, fala de partir el pan «... dempués de confesar los vuesos pecaos (...) con cuenta de que'l vuesu sacrificiu seya puru» (Did 14,1). Acompaña la regulación afirmando que la ufrienda dominical nun tien de profanar se con reñedielles (Did 14,3), y cita unes pallabres de [[Llibru de Malaquías|Malaquías]] (Mal 1,11) a manera de cumplimientu: «Pos a ésti (sacrificiu) refierse'l Señor: En tou llugar y en tou tiempu vais ufiertame un sacrificiu puru». 

Tou esto amenó duldes interpretatives sobre la naturaleza y l'orixe del ritual eucarísticu descritu nestos capítulos. Dambes cuestiones, naturaleza y orixe, rellaciónense, pos la forma de les oraciones y el desenvolvimientu del ritual recuerden a les ceremonies xudíes rellacionaes cola comida y de que la so evolución pudo formase'l ritual eucarísticu cristianu. En concretu establécense paralelismos ente (Did 9) y les oraciones xudíes conocíes como [[Berajot|Berakhot]] y [[Amidá]]. Coles mesmes, ente (Did 10) y [[Birkat Hamazón]].&lt;ref&gt;«... Berakoth... Amidah... Birkat Hai-Mazon» ({{Harvsp|Riggs|1984|p=91.}})&lt;/ref&gt; Tocantes a la naturaleza del ritual, nun ta claro de si tratar d'un ágape, una eucaristía o dalguna de les posibilidaes entemedies.&lt;ref&gt;Propunxéronse hasta seis escenario distintos pa esplicar el sentíu de la mesma: un ágape o comida d'aición de gracies, una eucaristía, una comida sentida como sacramentu pola comunidá, un ágape siguíu d'una eucaristía, una eucaristía siguida d'un ágape, una oración pa dempués de la comida practicada por un grupu ascéticu. ({{Harvsp|Riggs|1984|p=86.}})&lt;/ref&gt;

=== Seición disciplinar ===

[[Ficheru:Piero_della_Francesca_031.jpg|thumb|200px|Representación d'un profeta por [[Piero della Francesca]]]]

Los capítulos 11-15 de la obra formen la seición disciplinar. Nella, el didaquista da una serie d'instrucciones relatives a la organización de la comunidá. Trátase d'una de les partes qu'amenó más interés&lt;ref&gt;«… interés especialísimo…» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=58.}})&lt;/ref&gt; ente los estudiosos porque la formación de la xerarquía eclesiástica tripartita ([[obispos]], [[presbíteros]] y [[diáconos]]) nes comunidaes cristianes primitives ye un procesu del que nun se sabe demasiáu y la comunidá del didaquista paez tar a mediu camín ente la organización asamblearia y l'episcopáu monárquicu, polo que constitúi una suerte d'eslabón perdíu na historia de la Ilesia. Munches comunidaes del sieglu I teníen una estructura asamblearia consistente en que los miembros axuntar na asamblea (''ekklesia'')&lt;ref&gt;«La pallabra ecclesia conserva inda n'IV,14 el so sentíu, bien conforme a los sos oríxenes, de xunta de los fieles», Daniel Ruiz Bonu, ''Introducción a la Didaché, 16. Doctrina'', dientro de la obra ''Padres Apostólicos y Apologistas Griegos del Sieglu II'', BAC, Madrid 2002.&lt;/ref&gt; y, al traviés d'esos alcuentros, desenvolvíase la vida comuñal. Amás de esto, diches comunidaes yeren visitaes, de manera ocasional o periódica, por maestros qu'impartíen enseñances, empobinaben a la comunidá y oficiaben celebraciones. Estes persones yeren llamaes apóstoles, anque nun formaren parte puramente del círculu de los dolce. Col pasu del tiempu, les comunidaes se estructuraron formando órganos de gobiernu y representación que cristalizaron na xerarquía tripartita. A empiezos del sieglu II, les cartes d'[[Ignacio de Antioquía]] amuesen unes Iglesias estructuradas en redol a los sos obispos, que ocupen yá un llugar monárquicu. La comunidá del didaquista ocupa, pola so organización, un llugar entemediu ente estos estremos. Per una parte méntense apóstoles, doctores y profetes (Did 11,3), elementos carauterísticos del tiempu asambleariu, de los que diz:

{{cita|Recibíi a tou apóstol que llegue a vós como si recibierais al Señor (Did 11,4).}}

Pero, coles mesmes, aconseya escoyer obispos y diáconos (Did 15).&lt;ref&gt;Lliteralmente «ἐπισκόπους καὶ διακόνους».&lt;/ref&gt; El documentu paez testigu d'una dómina de transición dientro del cristianismu primitivu. Siquier, asina lo interpretó [[Adolf von Harnack]] en 1884, cuando publicó'l so comentariu de la ''Didaché''.&lt;ref&gt;La opinión nun morrió nel sieglu XIX, sinón que se caltién hasta l'actualidá: «La ''Didaché'' representa'l momentu en que se cumple nuna comunidá'l tránsitu del so primer Pentecostés (...) a la vida del mansu fluyir pol calce de la xerarquía establecida», Daniel Ruiz Bonu, ''Introducción a la Didaché, 15. Xerarquía'', dientro de la obra ''Padres Apostólicos y Apologistas Griegos del Sieglu II'', BAC, Madrid 2002.&lt;/ref&gt; El didaquista detalla de siguío dellos precuros que tienen de guardase escontra los apóstoles itinerantes: «Puede tar un día con vós y, si tien necesidá, quedase dos. Si queda trés, ye un falsu profeta» (Did 11,5). Cabo pensar na esistencia de charranes y falsos predicadores&lt;ref&gt;«... impostores...» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=60.}})&lt;/ref&gt; que diben de comunidá en comunidá aprovechándose de la xente. Añede depués, de manera taxativa: «Si pide dineru, ye un falsu profeta» (Did 11,6).

La frontera ente les atribuciones de la xerarquía local y los profetes itinerantes ye bastante difusa na ''Didaché''. Los profetes pueden celebrar la eucaristía (que sería, a priori, xera de los obispos y la xerarquía local) (Did 10,7). De la mesma, los obispos y diáconos pueden profetizar (Did 15,1). Nun ta claro'l papel de los doctores y los profetes nesta economía mancomunitaria, pos el didaquista nun precisaba mentá-ylo a los sos destinatarios.&lt;ref&gt;«Ye difícil determinar... conocíen perfectamente les sos xeres...» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=60.}})&lt;/ref&gt; Polo xeneral atribúyese o supón a los doctores la facultá d'enseñar y a los profetes el fechu de falar n'espíritu, signifique esto lo que signifique.&lt;ref&gt;«... la so xera principal yera l'enseñar...» «... falar n'espíritu...» «... quiciabes quiera significase...» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=60.}})&lt;/ref&gt;

Adolf von Harnack non yá vio na ''Didaché'' un testimoniu de la transición ente dos órdenes comuñales, sinón que postuló un conflictu ente dambos.&lt;ref&gt;«... Harnack... seems to be tensions...» ({{Harvsp|Draper|2006|p=180.}})&lt;/ref&gt; De dalguna forma, el desenvolvimientu d'eses xerarquíes locales pudo, según él, competir col orde representáu polos apóstoles, profetes y doctores itinerantes. Anguaño les opiniones son paecíes no que fai a esa transición, pero matízase l'enfrentamientu, acotando qu'en realidá nun hai buelga dalguna d'él na obra.

=== L'epílogu escatolóxicu ===

[[Ficheru:Bamberger_Apokalypse_-_Book_with_7_Seals_-_The_Second_Beast.JPG|thumb|250px|Imaxe de la bestia nel [[Apocalipsis de Bamberg]]]]

La última parte de la obra ye un pequeñu [[apocalipsis]]&lt;ref&gt;«... little apocalypse...» ({{Harvsp|Kloppenborg|1979|p=54.}})&lt;/ref&gt; onde l'autor espón lo que va asoceder a la fin de los tiempos. El so conteníu ye [[Escatoloxía (relixón)|escatolóxicu]], pero tamién [[Soterioloxía|soteriológico]], yá que sollerta a la comunidá por que caltenga la fe:

{{cita|... de nada va sirvir tou esti tiempu na fe, si nun sois perfectos nel últimu momentu (Did 16,2).}}

Los elementos puramente [[Apocalíptico (xéneru lliterariu)|apocalípticos]] son similares a otros escritos del xéneru: apaición de falsos profetes y corruptores (Did 16,3), trueque del amor n'odiu (Did 16,3), miedra de la maldá (Did 16,4), apaición del engañador del mundu»&lt;ref&gt;En nengún momentu méntase-y col términu, más paulino o joánico, d'[[anticristu]].&lt;/ref&gt; obrando signos espantibles, ruina de la tierra so una impiedad suma (Did 16,4), condenación de munchos y salvación d'unos pocos, los fieles, metanes tamaña molición (Did 16,5). Dempués de retratar l'apoxéu del mal, describe la instauración del reinu del bien: «Entós, van apaecer los signos de la verdá» (Did 16,6): unu visible, otru oyible y, el terceru, la resurreición de los muertos» (Did 16,6).&lt;ref&gt;«Three true signs...» ({{Harvsp|Draper|2006|p=181.}})&lt;/ref&gt; Dempués: 

{{cita|... el mundu va contemplar la llegada del Señor sobre les nubes del cielu (Did 16,8).}}

Asina, con esta brusquedá,&lt;ref&gt;«... break off suddenly...» ({{Harvsp|Draper|2006|p=181}})&lt;/ref&gt; termina la obra. Falten temes típiques de la escatoloxía cristiana como'l [[Xuiciu Final]], la separación de xustos y pecadores o la [[Xerusalén celeste]]. Anque inconcluso, ye un testu autosuficiente que pudo ellaborase a partir d'un testu xudíu previu, tamién apocalíptico, y darréu cristianizado. Dichu material podría sirvir pa redactar coles mesmes pasaxes evanxélicos como Mc 13, Mt 24,10-31 o 2 Tes 3,12&lt;ref&gt;«... mover nuna mesma tradición...» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=65.}})&lt;/ref&gt; que tienen calter asemeyáu.

== La ''Didaché'' nos Padres de la Ilesia ==

Hasta'l so descubrimientu y publicación en 1883, la ''Didaché'' conocíase namái de manera indireuta, al traviés de les obres de los [[Padres de la Ilesia]]. En realidá nun se conocía, porque dellos Padres como [[Eusebio de Cesarea]] citaben namá'l so nome:

{{cita|... ente los llibros unánimemente refugaos tán los ''[[Fechos de Pablo]]'', el ''[[Pastor de Hermas]]'', el ''[[Apocalipsis de Pedro]]'' y les llamaes ''Doctrines de los apóstoles'' (HE III 25,4).&lt;ref&gt;Cita lliteral. ({{Harvsp|Ruiz Bonu|1979|p=31.}})&lt;/ref&gt;}}

 ente qu'otros como [[Clemente d'Alexandría]] citaben namá'l so conteníu, y mentaben vagamente que provenía de «la escritura». A pesar de tar presente nes obres de los Padres de la Ilesia, la ''Didaché'' atopábase, a tolos efeutos, perdida y nun podía deducise'l so conteníu a partir del títulu nin el títulu a partir del so conteníu. Sabíase que na antigüedá esistiera una obra intitulada ''Enseñances o doctrines de los apóstoles'', citada por Eusebio y otros Padres, que fuera refugada del canon bíblicu xuntu con otres obres.&lt;ref&gt;Ver [[Eusebio de Cesarea]], ''[[Historia eclesiástica]]'', Llibru III, capítulu 3, parágrafu 25, frase 4.&lt;/ref&gt; Al publicar la ''Didaché'', reconocióse la so presencia en diversos llugares, y pieces qu'andaben esvalixaes pudieron arrexuntase. La investigación del documentu aguiyó, amás, l'apaición d'otros que, hasta entós, pasaren desapercibíos. Minúsculos fragmentos de [[papiru]] con apenes unes pallabres fueron esaminaos con lente. La resultancia foi un afloramientu documental qu'alimentó la investigación patrológica mientres décades.

Los primeres compases de la investigación sirvieron pa poner de manifiestu la rellación con otros documentos, siendo los principales: la ''[[Epístola de Bernabé]]'', el ''[[Pastor de Hermas]]'', la ''[[Didascalia]]'', les ''[[Constituciones apostóliques]]'', delles obres de [[Clemente d'Alexandría]] y la ''[[Historia eclesiástica]]'' d'[[Eusebio de Cesarea]].&lt;ref&gt;Daniel Ruiz Bonu, ''Introducción a la Didaché, 2. Testimonios'', páxina 31, dientro de la obra ''Padres Apostólicos y Apologistas Griegos del Sieglu II'', BAC, Madrid 2002.&lt;/ref&gt;

=== La ''Epístola de Bernabé'' ===

La ''[[Epístola de Bernabé]]'' ye un escritu con apariencia de carta que [[Clemente d'Alexandría]] atribúi, ensin que se sepa la razón, al apóstol [[Bernabé apóstol|Bernabé]].&lt;ref&gt;«Yá Clemente...» ({{Harvsp|Ayán|2000|p=78.}})&lt;/ref&gt; Especulóse qu'un primer nucleu pudo ser obra del compañeru de [[Pablo de Tarsu|Pablo]],&lt;ref&gt;[[Fechos de los Apóstoles|Hch 13]] rellata por casu l'apostoláu que Pablo y Bernabé fixeron en Xipre.&lt;/ref&gt; pero nun hai prueba d'ello.&lt;ref&gt;«... un nucleu orixinariu...» ({{Harvsp|Ayán|2000|p=79.}})&lt;/ref&gt; La ''Epístola de Bernabé'' ye un escritu ayenu a les moliciones xudeocristianes de la ''Didaché''. Si la ''Didaché'' intenta conciliar la práctica del cristianismu y el xudaísmu, la ''Epístola de Bernabé'' refuga tajantemente esti postreru.&lt;ref&gt;«... the Didache is a work with a strong Jewish-Christian influence...», «... Barnabas… is strongly anti-Jewish…» ({{Harvsp|Draper|1995|p=90.}})&lt;/ref&gt; Son escritos nacíos n'ambientes distintos pero que comparten, sicasí, la ''Instrucción de los dos caminos''. El testu qu'abre la ''Didaché'' y ocupa los primeros seis capítulos (Did 1-6) reproducir con dalguna variación nos capítulos finales de Bernabé (Bern 18-20). Onde la ''Didaché'' empieza diciendo: «Dos caminos hai na vida, el de la vida y el de la muerte» (Did 1,1), Bernabé facer de la siguiente guisa:

{{cita|Dos caminos hai d'enseñanza y poder, el de la lluz y el de les tiniebles.|Bern 18,1}}

Añediendo una glosa [[Angeloloxía|angelológica]] ausente na ''Didaché'':

{{cita|… n'unu tán los ánxeles de Dios, portadores de lluz, y, nel otru, los de Satanás.|Bern 18,1}}

Esta semeyanza foi alvertida de momentu polos investigadores y esplicada en términos d'una dependencia, bien mutua, o bien d'un tercer escritu anterior a dambos.

=== El ''Pastor de Hermas'' ===

Dientro de la seición evanxélica (Did 1,3)-(Did 2,1) esiste una frase qu'apaez coles mesmes nel ''[[Pastor de Hermas]]''.

{{cita|A tol que pide, da-y pos el Padre quier que toos reciban de los sos dones (Did 1,5).|col2=Da a toos. Pos Dios quier que se dea a toos de los sos propios dones (Mand 2, 4).}}

Anque nun se trata esautamente de la mesma frase, la paecencia ye abonda por que los investigadores postularen dalguna dependencia ente dambos escritos, lo qu'afecta indireutamente a la [[datación relativa]] ente ellos. El ''Pastor de Hermas'' ye un documentu con una datación bastante precisa y segura (mediaos del sieglu II).&lt;ref&gt;«... a mediaos del sieglu II...» ({{Harvsp|Ruiz Bonu|1979|p=890.}})&lt;/ref&gt; Si demostrárase que'l didaquista tomó esi conteníu del Pastor, la ''Didaché'' redactaríase, como bien llueu, nel añu {{esd|150 d. C}} y les hipótesis sobre la so antigüedá vendríense embaxo. Si la dependencia fuera al aviesu y demostrárase que'l Pastor tomó esi conteníu de la ''Didaché'', entós la ''Didaché'' sería redactada como mui tarde nel añu {{esd|150 d. C}} otres posibilidaes. La primera ye que'l didaquista y el Pastor bebieren d'una fonte común anterior a dambos y nesi casu la datación del Pastor nun influyiría na de la ''Didaché''. La segunda ye que'l pasaxe de la ''Didaché'' citáu más arriba seya una interpolación. El pasaxe (Did 1,3)-(Did 2,1) que contién la frase ye problemáticu porque nun apaez en delles recensiones de la ''Didaché''.&lt;ref&gt;Apaez, por casu, na versión griega del manuscritu de Xerusalén y nel papiru 1782 pero nun s'atopa na versión llatina nin tampoco na ''[[Epístola de Bernabé]]''.&lt;/ref&gt; Esta ausencia fizo que los críticos pregunten si esi pasaxe formaba parte orixinalmente de la obra o se trata d'un interpolación posterior. De nun formar parte de la obra, holgaría dafechu suponer dependencia dalguna ente la ''Didaché'' y el ''Pastor de Hermas'', pos dicha dependencia sería aparente y debida tan solo al fechu casual de que daquién que nun foi'l didaquista introdució, quiciabes dempués d'unu o más sieglos, esi fragmentu y esa frase.

=== ''Didascalia'' y ''Constituciones apostóliques''===

La ''[[Didascalia apostolorum]]'', tamién llamada ''Doctrina católica de los dolce apóstoles y de los santos discípulos del nuesu Salvador'', ye un documentu del sieglu III perteneciente al xéneru de les regulaciones eclesiástiques.&lt;ref&gt;«... ''Doctrina católica''... constitución eclesiástica...» ({{Harvsp|Quasten|2004|p=453.}})&lt;/ref&gt; El testu orixinal griegu perdióse sacante por dellos fragmentos sueltos. Caltiénense sicasí traducciones, ente elles una siríaca publicada por [[Paul de Lagarde]] en 1854 a partir del ''[[Codex Sangermanensis]]'' y otres n'árabe, llatín y etiópicu.&lt;ref&gt;«... siríaca... Lagarde... 1854...» ({{Harvsp|Quasten|2004|p=456.}})&lt;/ref&gt; Señaláronse dependencies cola ''Didaché''&lt;ref&gt;«... utiliza, amás, la ''Didaché''...» ({{Harvsp|Quasten|2004|p=453.}})&lt;/ref&gt; que marcaríen un [[terminus ante quem]] abondo seguro pa esta postrera.

Pela so parte, les ''[[Constituciones apostóliques]]'' ye un escritu del [[sieglu IV]] onde'l so autor arrexuntó dellos trataos anteriores. Los llibros I-VI tomen el so conteníu de la ''Didascalia'', ente que la ''Didaché'' recoyer con cambeos sustanciales nel llibru VII,&lt;ref&gt;«... embodied... in the seventh book...» ({{Harvsp|Connolly|1923|p=147.}})&lt;/ref&gt; cosa que nun se pudo saber, per otra parte, hasta que s'afayó la ''Didaché''.

=== Clemente d'Alexandría ===

[[Clemente d'Alexandría]] tien dellos pasaxes rellacionaos cola ''Didaché''. Unu d'ellos asocede en [[Stromata]] 1 100 4, onde paez trescribir un pasaxe de la ''Didaché'' (Did 3,5):

{{cita|Οὗτος κλέπτης ὑπὸ τῆς γραφῆς εἴρηται. Φησὶ γοῦν· υἱέ, μὴ γίνου ψεύστης· ὁδηγεῖ γὰρ τὸ ψεῦσμα πρὸς τὴν κλοπήν|col2=Esi tal ye calificáu de lladrón pola Escritura. Dizse tamién: Fíu, nun sías mentirosu, pos la mentira lleva al robu.}}

La única diferencia ye que Clemente diz «fíu» y, la «Didaché», «Fíu mio».&lt;ref&gt;«... lead to theft... son... my child...» ({{Harvsp|Hictchcock|1923|p=397.}})&lt;/ref&gt; Clemente afirma tar citando la escritura», esto ye, un llibru inspiráu a la manera de los evanxelios o les cartes de Pablo. De ser la ''Didaché'', daría una idea de la estima que tenía esti escritu. N'otru puntu de la so obra, paez aludir a la doctrina de los dos caminos: «Yo te conduzo pela vía de la salvación. Abandona'l camín del error. Sigue entós, fíu mio, el bon camín que yo te voi describir».&lt;ref&gt;«I lead you by the way of salvation. Abandon the way of error. Follow then, my child, the good way which I shall describe you.» ({{Harvsp|Hicthcock|1979|p=397.}})&lt;/ref&gt; Coles mesmes, nel himnu final de ''[[El pedagogu]]'', Clemente menta «el santu pagu de la doctrina de la vida».&lt;ref&gt;«… the holy rewards of the doctrine of life…» ({{Harvsp|Hitchcock|1923|p=397.}})&lt;/ref&gt; Sobre esta tema'l discutiniu ye si la cita ye de la ''Didaché'' y, en casu de qu'asina sía, si la ''Didaché'' nun ta citando un testu más antiguu. Esiste otra cita en ''Quis diver salvetur?'' (29,4) onde Clemente fala del vinu de David», espresión usada na oración eucarística de la ''Didaché''.&lt;ref&gt;«... in the Eucharistic prayer...» ({{Harvsp|Creéi|1938|p=374.}})&lt;/ref&gt;

== La ''Didaché'' na Patroloxía ==

Namás publicar la ''Didaché'', empezó una investigación que s'enllargó hasta'l presente, y que dio llugar a granibles estudios sobre'l cristianismu primitivu. La considerancia de la ''Didaché'' mientres el sieglu XX bazcuyó como un pendilexu ente dos estremos d'aceptación, siendo'l polu actual más paecíu a la posición adoptada polos eruditos a finales del sieglu XIX qu'a la que tuvo vixente mientres los [[años 1930]], antes de la [[Segunda Guerra Mundial]]. Les duldes en redol a la ''Didaché'' tardaron trenta años en concretase y otros trenta en resolvese, y namái lo fixeron porque'l descubrimientu en 1948 de los [[Manuscritos del Mar Muertu]] modificó radicalmente la perceición que se tenía de la obra. La posición crítica al respeutive de la so autenticidá, sostenida por [[Joseph Armitage Robinson]] y un grupu d'eruditos anglosaxones, foi superada cuando [[Jean Paul Audet]] esaminó en fondura'l material acumulao hasta esos momentos, lo que sentó a les traces les direutrices que sigue la investigación actual. De ser una obra desanunciada polos críticos, la ''Didaché'' pasó a convertise dende entós nuna obra clave pa entender la evolución del cristianismu primitivu.

=== 1884: Adolf von Harnack y les primeres investigaciones ===

[[Ficheru:Adolf Harnack.jpg|thumb|right|200px|Adolf von Harnack]]

[[Adolf von Harnack]] publicó en febreru de 1884 un estensu trabayu&lt;ref&gt;«... great edition...» ({{Harvsp|Robinson|1912|p=339.}})&lt;/ref&gt; sobre la ''Didaché'' tituláu ''Die Lehre der zwölf Apostel nebst Untersuchungen zur altesten Gechuchte der Kirchenverfassung und des Kirchenrechts'' (Leipzig, Hinrinchs, 1884). Amás d'ufiertar la primer traducción al alemán del testu griegu de Bryennios, Harnack escribió un estensu prolegómeno onde trató diverses temes.

:1.- ''La hestoria de la Didaché na Ilesia y la so tresmisión nel manuscritu de Constantinopla''.&lt;ref&gt;''Die Geschichte der Didache in der Kirche und ihre Überlieferung in der constantinopolitanischen Handschrift.'' ({{Harvsp|Harnack|1884|p=289.}})&lt;/ref&gt; Harnack espunxo les conexones de la obra colos Padres de la Ilesia.

:2.- ''Los títulos, los destinatarios y la finalidá del escritu''.&lt;ref&gt;''Der Title, die Adresse und der Zweck der Schrift.'' ({{Harvsp|Harnack|1884|p=289.}})&lt;/ref&gt; Una de les cuestiones primeres y más naturales foi resolver por qué la obra fuera tresmitida con dos títulos y cuál de los dos yera l'auténticu.&lt;ref&gt;Precedentes d'esta cuestión haber yá n'otros documentos como'l [[Evanxeliu de Marcos]].&lt;/ref&gt; Pa Bryennios, el títulu primitivu de la obra yera la llongura que, col tiempu, xeneró'l títulu curtiu por un procesu de contraición coloquial. Tamién Harnack pensó asina.&lt;ref&gt;«Esta mesma postura caltener A. von Harnack.» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=27.}})&lt;/ref&gt; La razón aducida foi que'l títulu llargu taba enfiñíu nel primer párrafu de la obra, formando parte d'ella, ente que'l títulu curtiu precedía al testu como una llinia independiente que podía ser añedida darréu con más facilidá.

:3.- ''Disposición y conteníu del escritu''.&lt;ref&gt;''Die Disposition und der Inhalt del Schrift.'' ({{Harvsp|Harnack|1884|p=289.}})&lt;/ref&gt; Según Harnack, la ''Didaché'' contenía claves esenciales pa entender la evolución de la Ilesia dende una estructura apostólica a una ministerial.&lt;ref&gt;«... charismatic to an institutonal form...» ({{Harvsp|Draper|2006|p=171.}})&lt;/ref&gt;

:4.- ''Les fontes del escritu''.&lt;ref&gt;''Die Quellen der Schrift.'' ({{Harvsp|Harnack|1884|p=290.}})&lt;/ref&gt; Pa Harnack, el didaquista utilizara na composición del so escritu'l [[Antiguu Testamentu]], los Evanxelios, la ''[[Epístola de Bernabé]]'' y el ''[[Pastor de Hermas]]''.&lt;ref&gt;({{Harvsp|Harnack|1884|p=65.}})&lt;/ref&gt; Bryennios tamién cuntaba que la ''Didaché'' dependía de [[Hermas de Roma]] pero otros eruditos como [[Theodor Zahn]] y [[Franz Xaver von Funk]] dieron prioridá&lt;ref&gt;«Zahn, Funk... give the priority to the ''Teaching''» ({{Harvsp|Taylor|1890|p=297.}})&lt;/ref&gt; a la ''Didaché''.

:5.- ''El contestu. Tiempu y llugar de la composición''.&lt;ref&gt;''Die Gemeinzustande. Zeit und Ort der DIDAXH''. ({{Harvsp|Harnack|1884|p=290.}})&lt;/ref&gt; Onde Harnack postuló un orixe exipciu&lt;ref&gt;«... Harnack, who holds for Egypt...» ({{Harvsp|Burke|1970|p=502.}})&lt;/ref&gt; pal documentu.

Harnack incluyó como apéndice dos fragmentos procedentes d'un lleicionariu de l'abadía de [[Melk]] (Mellicensis 597) que paecíen contener una traducción llatina de la ''Didaché'', en concretu (Did 1,1-3) y (Did 2,2-6). Dichos fragmentos fueren publicaos sieglu y mediu antes por [[Bernardo Petz]] na so obra ''Thesaurus anecdotorum novissimus'' (1721) y, darréu, [[Oscar von Gebhardt]] rescatar del olvidu.&lt;ref&gt;«... Petz... 1721... foi identificáu por O. Gebhardt» ({{Harvsp|Ruiz Bonu|1979|p=33.}})&lt;/ref&gt; Los fragmentos pertenecíen a un códiz de los sieglos X o XI, con una traducción llatina antigua, quiciabes del sieglu III.&lt;ref&gt;«... debió de faese nel sieglu III.» ({{Harvsp|Quasten|2004|p=46.}})&lt;/ref&gt; Estos fragmentos suxuríen ciertu usu de la ''Didaché'' mientres el medioevo na Ilesia d'Occidente.

Nos años siguientes, dar a conocer cuatro nueves versiones n'otros tantos idiomes. En 1888, M. Amelinau publicó un rellatu de la vida del abá Schnudi, el fundador del [[monasterio Blanco de Atripe]].&lt;ref&gt;«… Schnudi…», «… Atripe…» ({{Harvsp|Ruiz Bonu|1979|p=33.}})&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;''Monuments pour sirvir à l‘histoire del Egypte chrétiene aux IV o V siécles. Publicáu en Mémoires publiées par les membres de la mission archéologique au Caire 1888.'' ({{Harvsp|Ayan|1992|p=26.}})&lt;/ref&gt; Enllastráu en dichu rellatu atopaba una traducción árabe de (Did 1-4) que, de la mesma, yera una traducción del [[coptu]].&lt;ref&gt;«… Did I-IV…» «… coptu…» ({{Harvsp|Ruiz Bonu|1979|p=33.}})&lt;/ref&gt; En 1900 producióse unu de los descubrimientos clave&lt;ref&gt;«... key work...» ({{Harvsp|Draper|1995|p=89.}})&lt;/ref&gt; que, a lo postrero, decantaríen la balanza na disputa que, sobre la ''Didaché'', diba empezar pocos años dempués. [[Joseph Schlecht]] afayó na abadía de [[Freising]]&lt;ref&gt;«En 1901, Joseph Schlecht afaya na abadía de Freising...» ({{Harvsp|Ayán|2000|p=57.}})&lt;/ref&gt; (Monacensis 6264)&lt;ref&gt;«... Monacensis 6264... Frisingensis 64...» ({{Harvsp|Ruiz Bonu|1979|p=33.}})&lt;/ref&gt; una versión llatina de la ''Didaché'' que contenía una traducción de la seición de los dos caminos (Did 1-6). Un añu dempués, el mesmu Schlecht publicó un estudiu. Esta versión llatina llamóse la ''[[Doctrina apostolorum]]''. En 1904, Horner dio a conocer otra versión bastante llibre de la ''Didaché'', incorporada na recensión etíope de los Cánones apostólicos. Dicha versión contenía&lt;ref&gt;«... Cánones apostólicos... Horner...1904» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=24.}})&lt;/ref&gt; los pasaxes (Did 11,3) a (Did 13,7) y (Did 8,1-2).

Esta multiplicidá de versiones suxuría un gran espardimientu del escritu na antigüedá y l'Edá Media.&lt;ref&gt;«Prueba de la primitiva aceptación de la ''Didaché'' son les varies versiones...» ({{Harvsp|Ruiz Bonu|1979|p=32.}})&lt;/ref&gt; La esistencia de los dos fragmentos llatinos calteníos en monesterios medievales yera niciu d'un ciertu usu catequéticu o llitúrxicu de la obra n'Occidente. Les versiones árabe y etiópico implicaben pela so parte una espansión de la obra escontra l'África y Arabia. En 1901, dempués de 18 años d'investigación, el veteranu eruditu católicu [[Franz Xaver von Funk]] afirmaba: 

{{cita|Nun hai naide que niegue que l'escritu exhibe'l calquier d'una suma antigüedá.&lt;ref&gt;«Scripturam summae antiquitatis speciem prae se ferre hodie nemo est qui negat.» ({{Harvsp|Creéi|1938|p=370.}})&lt;/ref&gt;}}

=== 1912: Joseph Armitage Robinson y les primeres duldes ===

[[Ficheru:Circoncision-vers1460misselclermontferrand-bmms72fo356.jpg|300px|thumb|Circuncisión del neñu Xesús]]

En 1912, [[Joseph Armitage Robinson]] publicó'l primeru del so trés trabayos sobre la ''Didaché''. Naquel primer artículu, Robinson dexó de llau los problemes que plantegaba la ''Instrucción de los dos caminos''&lt;ref&gt;Asumió provisionalmente que se trataba d'un documentu xudíu que fuera cristianizado. «... he accepted the then prevailing view...» ({{Harvsp|Creéi|1938|p=370.}})&lt;/ref&gt; y centróse na parte de la constitución eclesiástica. Robinson cuntaba que l'autor de la ''Didaché'' tenía al llau el Nuevu Testamentu y que tomó d'él aquello que-y paeció bien, amarutando sicasí esos préstamos y les condiciones del so tiempu.&lt;ref&gt;«... he has used the writings of St Paul, St Luke, and even St John, though he has been at great pains to conceal his obligations.» ({{Harvsp|Robinson|1912|p=340.}})&lt;/ref&gt; D'esta forma, y en contra de la opinión inicial d'[[Adolf von Harnack]], la ''Didaché'' sería una obra fraudulenta que nun reflexaría les condiciones del ministeriu cristianu primitivu.&lt;ref&gt;«... he contributes almost nothing... to our knowledge of the early Christian ministry...» ({{Harvsp|Creéi|1938|p=371.}})&lt;/ref&gt; Según Robinson, el didaquista pretendía tresmitir una imaxe ficticia de la formación de les Ilesies xentiles y por eso utilizó hasta onde pudo unos preceptos que pudieren xustificase usando los escritos de la era apostólica.&lt;ref&gt;«... to present a picture of the way in which the Gentile Church were ordered...» ({{Harvsp|Bartlet|1921|p=239.}})&lt;/ref&gt; Pretendía dar una imaxe primitiva con oxetu d'abogar na Ilesia del so tiempu por una torna a la simplicidá inicial del cristianismu.&lt;ref&gt;«... to recall to the Church of his own day ... to a greater simplicity...» ({{Harvsp|Bartlet|1921|p=239.}})&lt;/ref&gt; Anque la so tesis foi espuesta con brillosa elocuencia, y muncha xente consideró la posibilidá, tou quedó ende. Dalgún profesor contemporaneu comentó que nun sabía qué lu impresionaba más, si la inxenuidá del didaquista o la de Robinson al intentar esmazcaralo.&lt;ref&gt;«... the ingenuity of the author of the Didache or the ingenuity of the Dean of Wells in unmasking him.» ({{Harvsp|Creéi|1938|p=371.}})&lt;/ref&gt;

En 1920, Armitage Robinson pronunció unes conferencies na [[Universidá de Dublín]] (Donnellan Lectures), que seríen el so segundu trabayu.&lt;ref&gt;«Barnabas, Hermas and the ''Didaché''» ({{Harvsp|Bartlet|1921|p=239.}})&lt;/ref&gt; Nelles desenvolvió la tesis de que la ''[[Epístola de Bernabé]]'' yera obra d'un únicu autor,&lt;ref&gt;«... the original creation of one mind...» ({{Harvsp|Creéi|1938|p=371.}})&lt;/ref&gt; pola so unidá d'estilu y conteníu, pol usu dau a otros documentos como la [[Epístola a los Efesios]]. Al ser asina, nun quedaba más remediu que concluyir que'l didaquista tomara la so doctrina de los dos caminos d'esta ''Epístola de Bernabé'' y tamién dalgún material de [[Hermas de Roma]]. Según Robinson, Hermas dependía de Bernabé y, la ''Didaché'', de dambos.&lt;ref&gt;«... dependent upon our Epistle», «... dependent upon both...» ({{Harvsp|Creéi|1938|p=371.}})&lt;/ref&gt; Tamién punxo en dulda que Clemente d'Alexandría citara l'escritu,&lt;ref&gt;«... and quoted it as Scripture...» ({{Harvsp|Creéi|1938|p=371.}})&lt;/ref&gt; aduciendo que se trataba d'un apócrifu.&lt;ref&gt;«... a lost apocryphal book...» ({{Harvsp|Hitchcock|1923|p=397.}})&lt;/ref&gt; Nesta ocasión, pa sofitar la so tesis sobre la impostura de la ''Didaché'', adució pruebes&lt;ref&gt;«... adduce proofs...» ({{Harvsp|Bartlet|1921|p=239.}})&lt;/ref&gt; de que'l material de los dos víes nun podía provenir d'unes instrucciones morales de calter oral o escritu establecíes na era apostólica sinón, a lo sumo, de lo qu'apóstoles d'esa era podríen establecer supuestamente pa la conversión de los xentiles.&lt;ref&gt;«... the Apostles might reasonably be supposed to have sanctioned for their Gentile converts...» ({{Harvsp|Bartlet|1921|p=239.}})&lt;/ref&gt; Según esto, nun esistió nunca una tradición basada nos dos víes sinón que'l didaquista llindar a coyer de manera incongruente&lt;ref&gt;«... an incongruos medley...» ({{Harvsp|Bartlet|1921|p=239.}})&lt;/ref&gt; materiales conteníos na ''Epístola de Bernabé''. Polo xeneral, les sos tesis nun fueron bien recibíes.

En 1922, vieron la lluz nuevu fragmentos griegos procedentes d'un [[Papiros de Oxirrinco|papiru de Oxirrinco]], en concretu'l nᵘ 1782. Dichu papiru contenía (Did 1,3-4) y (Did 2,7 a 3,2), fragmentos que contienen la seición evanxélica de los dos caminos. La importancia d'esti papiru ye que confirmaba que la seición evanxélica formaba parte de la ''Didaché'' pos, hasta'l so descubrimientu, el H54 yera la única recensión que la contenía y duldábase de la so autenticidá.&lt;ref&gt;«... contienen lo que dio en llamase la seición evanxélica...», «... el hierosolimitanus yera la única recensión...» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=23.}})&lt;/ref&gt;

N'abril de 1924, G. Horner publicó un nuevu fragmentu, esta vegada en [[Idioma coptu|coptu]]. El papiru que contenía los testu (P. London Or. 9271) llegara un añu antes al [[Muséu Británicu]] procedente d'Exiptu, d'un llugar cercanu a [[Oxirrinco]]. Consistía nuna sola fueya de 11,25 pulgaes d'anchu por 1 pie y 5,25 pulgaes d'altu. Nel anverso, había escrites dos columnes de testu con 29 y 32 llinies respeutivamente y una tercera nel envés, muncho más curtia, de namái 18 llinies.&lt;ref&gt;«... British Museum...» «... 11,25...»«... 8,25...» «... 29... 32... 18...» ({{Harvsp|Horner|1924|p=225.}})&lt;/ref&gt; Taba escritu con [[caligrafía uncial]] cuadrada&lt;ref&gt;«... square uncial...» ({{Harvsp|Horner|1924|p=225.}})&lt;/ref&gt; gruesa ya irregular, ensin unión&lt;ref&gt;«... not joined...» ({{Harvsp|Horner|1924|p=225}})&lt;/ref&gt; ente les lletres nun dialeutu [[Fayún (gobernación)|fayúmico]], redactáu con cierta llibertá&lt;ref&gt;«... fayúmico...», «... abondo llibre.» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=24.}})&lt;/ref&gt; a manera d'estractu de la obra. El fragmentu editáu empezaba na seición llitúrxica na bendición final eucarística (Did 10,3) y acababa na seición disciplinar (Did 12,2). El testu coptu siguía mayormente l'orixinal griegu, sacante por una bendición adicional de la crisma (oliu), contenida coles mesmes nes ''[[Constituciones apostóliques]]'', pero ausente del manuscritu de Xerusalén.&lt;ref&gt;«... bendición de la crisma...», «... nun s'atopa...» ({{Harvsp|Ruiz Bonu|1979|p=32.}})&lt;/ref&gt; 

{{cita|Respectu al oliu de la unción, vais dar gracies d'esta manera: Te damos gracies, Padre nuesu, pol oliu de la unción, que tu nos manifestasti, por Xesucristu, el to siervu. A ti seya la gloria polos sieglos.&lt;ref&gt;Traducción de Ruiz Bonu en ''Padres Apostólicos''.&lt;/ref&gt;}}

L'apaición d'esta nueva versión añedía una pieza más al [[:drae:puzle|puzle]] de la diversidá de recensiones de la obra, que nun sería la postrera. En 1931 conocióse una versión [[Idioma xeorxanu|xeorxana]] de la obra traducida del griegu por un obispu llamáu [[Jeremías de Edesa]].&lt;ref&gt;«... Jeremías.» ({{Harvsp|Ruiz Bonu|1979|p=33.}}); «... Jeremías de Edesa.» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=24.}})&lt;/ref&gt; Quedó caltenida nun manuscritu del sieglu XIX que la so traducción foi fecha ente los sieglos V al X.&lt;ref&gt;«... nineteenth-century manuscript...», «... from the fifth to the tenth century...» ({{Harvsp|Riggs|1984|p=85.}})&lt;/ref&gt; Ye la única versión completa amás de la contenida nel manuscritu de Xerusalén y foi publicada por [[Grigol Peradse]] en 1931.&lt;ref&gt;«... Peradse en 1931.» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=24.}})&lt;/ref&gt;

Mentanto la investigación tomó otros carreros. En 1929, James Muilenburg, otru eruditu del cristianismu, tomó partíu nel asuntu defendiendo les posiciones crítiques asumíes por Robinson. Según él, la datación de la ''Didaché'' tenía de retrasase siquier un sieglu y debíense revisar munches páxines de la hestoria del cristianismu.&lt;ref&gt;«... must be shifted, perhaps a century.» ({{Harvsp|Creéi|1938|p=370.}})&lt;/ref&gt; Siguiendo la mesma llinia [[Richard Hugh Connolly]] publicó en 1932 un artículu sobre'l cap 5, el camín de la muerte» de la ''Didaché''.&lt;ref&gt;«The Way of Death» ({{Harvsp|Creéi|1938|p=372.}})&lt;/ref&gt; Esti autores empezaron a dar forma a una corriente crítica que defendió la completa falsedá de la obra. Según ellos, la ''Didaché'' yera obra d'un impostor que lu había compuestu a finales del sieglu II o principios del III, con mires de falsiar una enseñanza. Dom Connolly aventuró que la ''Didaché'' yera obra d'un [[montanismo|montanista]].&lt;ref&gt;«... Montanist provenance.» (C{{Harvsp|Creéi|1938|p=370.}})&lt;/ref&gt; Robinson morrió en 1933 mientres preparaba un trabayu conxuntu con Connolly.&lt;ref&gt;«... jointly by Dom Connolly» ({{Harvsp|Creéi|1938|p=372.}})&lt;/ref&gt; Dichu trabayu foi publicáu póstumamente en 1934 nel [[Journal of Theological Studies]], que'l mesmu Robinson fundara. Nos siguientes años caltúvose'l discutiniu pero, aquel día, la ''Didaché'' cayera nun completu descreitu.

=== 1948: Los rollos de Qumrán. Nueva lluz ===

[[Ficheru:Qumran_Caves.jpg|thumb|200px|right|Cueves en Qumrán, a veres del [[mar Muertu]]]]

En 1948 afayáronse cerca del [[Mar Muertu]] unos manuscritos, calteníos en forma de [[Rollu (manuscritu)|rollos]], pertenecientes a la biblioteca espiritual d'una comunidá [[esenios|esenia]] xudía del sieglu II. Güei conócense como los [[Manuscritos del Mar Muertu]] o ''Manuscritos de Qumran''. Unu d'ellos, conocíu como'l ''Manual de disciplina eseniu'' o ''Regla de la comunidá'' (1QS),&lt;ref&gt;«... Manual... Regla...» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=33.}})&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;«1 QS 3,13-4,26.» ({{Harvsp|Draper|2006|p=179.}})&lt;/ref&gt; resultó contener una recensión de la ''Instrucción de los dos caminos''. Eso significaba que toles versiones conocíes hasta entós nun yeren más que la cristianización d'una doctrina xudía presistente. Arriendes de esti afayu, el material aconceyao hasta entós precisó una fonda revisión. En 1958 [[Jean Paul Audet]] publicó un estensu estudiu sobre la ''Didaché'' que, a lo postrero, marcaría los nuevu enclín.&lt;ref&gt;«... en 1958 un avolumáu...» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=29.}}); ''La Didaché, Instructions des apôtres''. París 1958. ({{Harvsp|Ayán|1992|p=29.}})&lt;/ref&gt; Según Audet, la ''Epístola de Bernabé'' y la ''Didaché'' yeren obres independientes que tomaren el material de los dos caminos de terceres fontes xudíes. La versión llatina de la [[Doctrina apostolorum]] dexó de considerase una traducción llatina de la ''Didaché'' p'alzase en recensión independiente. Al sumir la dependencia cola ''Epístola de Bernabé'', desfíxose la xerarquía cronolóxica qu'apostrara la ''Didaché'' al sieglu III y abrióse el camín pa otres dataciones más tempranes. Audet esaminó tamién l'autenticidá de los títulos. Si hasta entós tomárase como bonu'l títulu llargu, Audet punxo en dulda l'autenticidá de dambos. Pero si los dos títulos yeren falsos, tamién lo yera que'l didaquista intentara adscribir la so enseñanza a nenguna autoridá. Según Audet, el títulu orixinal de la obra yera cenciellamente:

{{cita|''Enseñanza de los apóstoles''.}}

Y con ello, namái quixo significase que se trataba d'una enseñanza dada por esos maestros, doctores y apóstoles itinerantes mentaos na obra y recoyíes pol didaquista pa usu de la comunidá. Con esi títulu sería conocida y citada polos Padres de la Ilesia: ''Les enseñances de los apóstoles''. Sieglos dempués, dalgún copista añedió'l numberal:

{{cita|''Enseñanza de los '''dolce''' apóstoles''.}}

alteriando con ello'l sentíu orixinal de la obra.&lt;ref&gt;«... ensertó nel títulu l'alusión a los dolce...» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=31.}})&lt;/ref&gt; Según Audet, el títulu llargu pudo ser:

{{cita|''Enseñanza del Señor a les naciones''.}}

Y más tarde, por un procesu d'amplificación y harmonización col títulu curtiu,&lt;ref&gt;«... llimar el desalcuerdu...» ({{Harvsp|Ayán|1992|p=30.}})&lt;/ref&gt; convertise en: 

{{cita|''Enseñanza del Señor a les naciones '''per mediu de los dolce apóstoles'''''.}}

Nel so momentu, la obra alteriada llegó a les manes de Lleón, «copista y pecador», quién lo incorporó al manuscritu de Xerusalén que, ocho sieglos dempués, afayaría Bryennios. A la vista de les nueves pruebes y teoríes, la ''Didaché'' perfilóse como una auténtica regulación comuñal del sieglu I. Un estudiu posterior de [[Helmut Köstler]] cuestionó de la mesma la dependencia col [[Evanxeliu de Matéu]], y esplicó les semeyances ente dambos pol fechu de xestase nun mesmu ambiente.&lt;ref&gt;Esta cuestión sigue abierta seya comoquier. «... has still not been settled...» ({{Harvsp|Draper|2006|p=178.}})&lt;/ref&gt; Adulces, quedaron tras el descreitu y les duldes. De magar, y ante la posibilidá de que la ''Didaché'' seya anterior a munchos llibros del Nuevu Testamentu, esta obra foi oxetu d'un vivu interés y de munchos estudios.&lt;ref&gt;«... flurry of attention...» ({{Harvsp|Draper|2006|p=178.}})&lt;/ref&gt; Anguaño ye consideráu l'escritu más importante de los [[Padres apostólicos]] y cuasi l'únicu testigu d'una dómina, la segunda metá del sieglu I que, per otra parte y no que se refier al cristianismu, sigue siendo una gran desconocida.

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==

* {{cita llibru | apellíu=Ayán Calvu | nome=Juan José | títulu=Didaché | editorial=Editorial Ciudá Nueva | serie=Fuentes Patrístiques | volume=3 | añu=1992 | isbn=84-86987-42-3}}

* {{cita llibru | apellíu=Ayán Calvu | nome=Juan José | títulu=Padres apostólicos | editorial=Editorial Ciudá Nueva | serie=Biblioteca de Patrística | volume= | añu=2000 | isbn=84-89651-83-3}}

* {{cita publicación | apellíu=Bartlet | nome=J. V. | títulu=The Didache reconsidered | publicación=Journal of Theological Studies | volume=22 | númberu=87 | añu=1921 | páxines=239-249}}

* {{cita publicación | apellíu=Brown | nome=Raymond Y. | títulu=The Pater Noster as an eschatological prayer | publicación=Theological Studies | volume=22 | númberu= | añu=1961 | páxines=175-208}}

* {{cita publicación | apellíu=Burke | nome=Patrick | títulu=The monarchical episcopate at the end of the first century | publicación=Journal of Ecumenical Studies | volume=7 | númberu= | añu=1970 | páxines=499-518}}

* {{cita publicación | apellíu=Connolly | nome=R. H. | títulu=The use of the Didache in the Didascalia | publicación=Journal of Theological Studies | volume=24 | númberu=94| añu=1923 | páxines=147-157}}

* {{cita publicación | apellíu=Creéi | nome=J. M. | títulu=The Didache | publicación=Journal of Theological Studies | volume=39 | númberu=156| añu=1938 | páxines=370-387}}

* {{cita publicación | apellíu=Draper | nome=Jonathan | títulu=Barnabas and the riddle of the Didache revisited | publicación=Journal for the study of the New Testament | volume=17 | númberu=58| añu=1995 | páxines=89-113}}

* {{cita publicación | apellíu=Draper | nome=Jonathan | títulu=Ritual Process and ritual symbol in Didache 7-10 | publicación=Vigiliae Christianae | volume=54 | númberu=2 | añu=2000 | páxines=121-158}}

* {{cita publicación | apellíu=Draper | nome=Jonathan | títulu=The apostolics fathers: the Didache | publicación=The Expository Times | volume=117 | númberu=5 | añu=2006 | páxines=177-181}}

* {{cita llibru | apellíu=Harnack | nome=Adolf | títulu=Die Lehre der zwolf Apostel | editorial=J.C. Hinrichs'sche Buchhandlung | serie= | volume= | añu=1884 | isbn=}}

* {{cita publicación | apellíu=Hitchcock | nome=F. R. M. | títulu=Did Clement of Alexandria know the Didache? | publicación=Journal of Theological Studies | volume=24 | númberu=96 | añu=1923 | páxines=397-401}}

* {{cita llibru | apellíu=Hitchcock | nome=Roswell | títulu=The teaching of the twelfe apostles | editorial=New York: Charles Scribners' sons | serie= | volume= | añu=1884 | isbn=}}

* {{cita publicación | apellíu=Horner | nome=Georges William | títulu=A new papyrus fragment of the Didache in coptic | publicación=Journal of Theological Studies | volume=25 | númberu=99 | añu=1924 | páxines=225-231}}

* {{cita publicación | apellíu=Khomich | nome=Tara | títulu=The Admonition to Assemble together in Didache 16,2 Reappraised | publicación=Vigiliae Christianae | volume=61 | númberu=2 | añu=2007 | páxines=121-141}}

* {{cita publicación | apellíu=Kloppenborg | nome=John | títulu=Didache 16, 6-8 and special Matthaean tradition | publicación=Zeitschrift für die neutestamentliche Wissenschaft und die Kunde der älteren Kirche | volume=70 | númberu=1/2 | añu=1979 | páxines=54-67}}

* {{cita llibru | apellíu=Quasten | nome=Johannes | títulu=Patroloxía I |allugamientu=Madrid | editorial=Biblioteca d'Autores Cristianos | serie= | volume= | añu=2004 | isbn=84-7914-029-1}}

* {{cita llibru | apellíu=Quasten | nome=Johannes | títulu=Patroloxía II |allugamientu=Madrid | editorial=Biblioteca d'Autores Cristianos | serie= | volume= | añu=2004 | isbn=84-7914-125-5}}

* {{cita publicación | apellíu=Riggs | nome=John | títulu=From Gracious Table to Sacramental Elements: The tradition-history of Didache 9 and 10 | publicación=The second century | volume=4 | númberu=2 | añu=1984 | páxines=83-101}}

* {{cita publicación | apellíu=Robinson | nome=Joseph Armitage | títulu=The problem of the Didache | publicación=Journal of Theological Studies | volume=13 | númberu=51 | añu=1912 | páxines=339-356}}

* {{cita publicación | apellíu=Robinson | nome=Joseph Armitage | títulu=The Didache | publicación=Journal of Theological Studies | volume=35 | númberu=139 | añu=1934 | páxines=225-248}}

* {{cita llibru | apellíu=Ruiz Bonu | nome=Daniel | enllaceautor = Daniel Ruiz Bonu| títulu=Padres apostólicos |ubicación=Madrid | editorial=Biblioteca d'Autores Cristianos | serie= | volume= | añu=1979 | isbn=84-220-0151-9}}

* {{cita llibru | apellíu=Schaff | nome=Philip | títulu=Oldest church manual called: The teaching of the twelve apostles | editorial=New York: Charles Scribners' sons | serie= | volume= | añu=1885 | isbn=}}

* {{cita llibru | apellíu=Trevijano | nome=Ramón | títulu=Patroloxía |ubicación=Madrid | editorial=Biblioteca d'Autores Cristianos | serie= | volume= | añu=2004 | isbn=84-7914-366-5}}

* {{cita publicación | apellíu=Van De Sandt | nome=Huub | títulu=The eucharistic food of the didache in its jewish purity setting | publicación=Vigiliae Christianae | volume=56 | númberu=3 | añu=2002 | páxines=223-246}}

* {{cita publicación | apellíu=Zuck | nome=Roy | títulu=The way of the Didache (book review) | publicación=Bibliotheca sacra | volume= | númberu=January-March | añu=2008 | páxines=117-118}}

== Enllaces esternos ==

{{wikisource|idioma=el|Διδαχή των Δώδεκα Αποστόλων|Didaché|oxeto=una copia|preposición=de la}}
* [https://web.archive.org/web/20160418183551/https://books.google.de/books?id=MvHBcK9OsWUC&amp;printsec=frontcover&amp;dq=%22Apostolic+fathers%22&amp;lr=&amp;as_brr=3&amp;hl=es#PPA121,M1 La Didaché por J.B.Lightfoot]
* [http://www.ccel.org/ccel/richardson/fathers.viii.i.html Ante-nicene fathers?]
* [http://www.holytrinitymission.org/books/spanish/patrologia_j_quasten_1.htm#_Toc23391135 Comentariu de J. Quasten]
* [http://www.earlychristianwritings.com/tixeront/section1-1.html#didache La Didaché en EarlyChristian]
* [http://images.csntm.org/Manuscripts/GA_02/_02_ScriptureIndex.pdf Índiz de páxines del Codex Alexandrinus]
* [http://www.csntm.org/Manuscripts/ManuscriptViewPage.aspx?id=203 Páxines del Codex Alexandrinus]
* [http://www.csntm.org/Manuscripts/ManuscriptViewPage.aspx?id=202 El Codex Sinaiticus]
* [http://remacle.org/bloodwolf/eglise/anonyme/didache.htm Testu] [[Idioma francés|francés]] nel [http://remacle.org/ sitio] de Philippe Remacle (1944 - 2011).
* [http://www.hs-augsburg.de/~harsch/graeca/Chronologia/S_post02/Didache/did_text.html Testu griegu] nel [http://www.hs-augsburg.de/~harsch/augustana.html sitiu] de la Bibliotheca Augustana ([[Augsburgu]]).
* [http://hjg.com.ar/blog/xtras/didache.pdf Didaché o Doctrina de los dolce apóstoles], traducción al español.

{{ORDENAR:Didache}}


{{Tradubot|Didaché}}

{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Lliteratura cristiana]]
[[Categoría:Manuscritos del sieglu I]]
[[Categoría:Padres apostólicos]]
[[Categoría:Patroloxía del sieglu II]]
[[Categoría:Llibros relixosos]]
[[Categoría:Catecismos]]
[[Categoría:Llibros del sieglu I]]
[[Categoría:Lliteratura en griegu antiguu]]
[[Categoría:Testos cristianos del sieglu I]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]</text>
      <sha1>98tl7hilrtt0ygtsyfkov22kp19xboa</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ethelbaldo de Mercia</title>
    <ns>0</ns>
    <id>167455</id>
    <revision>
      <id>3714296</id>
      <parentid>3704870</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:14:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="29485" xml:space="preserve">{{persona}}


'''Ethelbaldo de Mercia''', tamién escritu como '''Etelbaldo''' (''Æthelbald'' n'inglés&lt;ref&gt;La forma ''Æthelbald'' usa'l [[Idioma anglosaxón|alfabetu anglosaxón]] y puede ser considerada la más auténtica. Sicasí tamién ye escritu como ''Ethelbald'' o ''Aethelbald'' n'obres secundaries modernes.&lt;/ref&gt;), foi [[Monarca|rei]] de [[Mercia]], reinu asitiáu no que güei constitúin les actuales [[Midlands (Inglaterra)|Midlands]] [[Inglaterra|ingleses]], ente [[716]] y [[757]]. Mientres el so llargu mandatu, Mercia convertir nel reinu dominante ente los [[anglosaxones]] y repunxo la posición preeminente que yá esfrutara nel [[sieglu VII]], so los reinaos de [[Penda de Mercia|Penda]] y [[Wulfhere de Mercia|Wulfhere]]; el dominiu de Mercia n'Inglaterra enllargar hasta'l final del [[sieglu VIII]]. 

Ethelbaldo xubió al tronu tres la muerte del so primu, el rei [[Ceolredo de Mercia|Ceolredo]]. Naquel tiempu, tantu [[Wessex]] como [[Reinu de Kent|Kent]] taben gobernaos por reis poderosos, pero trescurríos quince años, el [[crónica|cronista]] contemporaneu [[Beda]] describió a Ethelbaldo como gobernante de tola parte d'Inglaterra asitiada al sur del [[ríu Humber (Inglaterra)|ríu Humber]]. La ''[[Crónica anglosaxona]]'' nun numbera a Ethelbaldo como ''[[bretwalda]]'', o «Soberanu de [[Britania]]», anque esto puede debese a que la ''Crónica'' yera orixinaria de Wessex.

[[Bonifacio (mártir)|San Bonifacio]] escribió a Ethelbaldo sobre l'añu [[745]] reprochándo-y dellos actos disolutos ya irrelixosos. El posterior [[concilios de Clovesho|concilio de Clovesho]] de [[747]] y una carta aprobada por Ethelbaldo en [[Gumley]] en [[749]], na que lliberaba a la [[Ilesia (organización)|Ilesia]] de delles de les sos obligaciones, podríen ser frutu de la carta de Bonifacio. Ethelbaldo foi asesináu en [[757]] pol so guardia personal. [[Beornrad de Mercia|Beornrad]], de quien se conoz bien pocu, asocedió-y de volao nel tronu, pero al cabu d'un añu yá fuera depuestu por [[Offa de Mercia|Offa]]. Esti postreru, que yera nietu d'un primu de Ethelbaldo llamáu Eanwulf, reinó mientres 39 años.


== Mocedá y ascensu ==

Anque'l padre de Ethelbaldo, Alweo, nunca foi rei, Ethelbaldo provenía de la llinia de socesión real de Mercia. El padre de Alweo, [[Eowa de Mercia|Eowa]], compartió'l tronu mientres dalgún tiempu col so hermanu [[Penda de Mercia|Penda]]. Anque la ''Crónica anglosaxona'' nun fai mención de Eowa, asitia cronológicamente el reináu de Penda nos trenta años que s'estienden dende [[626]] hasta [[656]], añu nel que morrió na [[batalla de Winwaed]]. Sicasí, hai dos fuentes posteriores que sí que citen a Eowa como rei: la ''[[Historia Brittonum]]'' y los ''[[Annales Cambriae]]''. Los ''Annales Cambriae'' asitien la muerte de Eowa en [[644]], na [[Batalla de Maserfield|batalla de Maserfelth]], onde Penda ganó a [[Osvaldo de Northumbria]]. Los detalles sobre'l reináu de Penda son escasos y especúlase sobre si Eowa yera un rei vasallu que rindía pleitesía a Penda, o si pela cueta Eowa y Penda partiérense Mercia ente dambos. Si estremaron el reinu, probablemente Eowa reinó nel norte de Mercia, ente que [[Peada de Mercia|Peada]] foi designáu rei del sur por [[Oswiu de Northumbria]], que ganara a los mercianos y dau muerte a Penda, el padre de Peada, nel añu 656. Ye posible que Eowa lluchara contra Penda en Maserfelth.&lt;ref&gt;Kirby, ''Earliest English Kings'', páx. 91.&lt;/ref&gt;

Mientres la mocedá de Ethelbaldo, la dinastía de Penda gobernó Mercia; [[Ceolredo de Mercia|Ceolredo]], nietu de Penda y per tanto primu segundu de Ethelbaldo, foi rei de Mercia ente [[709]] y [[716]].&lt;ref name=&quot;kirby227&quot;&gt;Tal que lo amuesa'l cuadru cronolóxicu númberu 8 de los apéndices, en Kirby, ''Earliest English Kings'', páx. 227.&lt;/ref&gt; Una antigua fonte, la ''[[Vita sancti Guthlaci]]'', escrita pol monxu de [[Wessex]] Félix, revela que foi Ceolredo quien unvió a Ethelbaldo al exiliu.&lt;ref name=&quot;kirby129&quot;&gt;Kirby, ''Earliest English Kings'', páx. 129.&lt;/ref&gt; [[Guthlac de Crowland|San Guthlac]] foi un noble merciano qu'abandonó la so carrera nel exércitu d'[[Etelredo de Mercia|Ethelredo]] pa convertise primero en monxu ya instalase en [[Repton]] y darréu vivir como un [[ermitañu]] nun [[túmulu]] de [[Crowland]], nes zones pantanoses d'[[Reinu d'Estanglia|Anglia Oriental]].&lt;ref&gt;Campbell, ''The Anglo-Saxons'', páx. 82.&lt;/ref&gt; Mientres el so exiliu, Ethelbaldo y los sos homes abelugar na mesma zona, polo que visitaron a Guthlac,&lt;ref name=&quot;kirby129&quot; /&gt; que simpatizaba cola causa de Ethelbaldo, seique por cuenta de la opresión que Ceolredo exercía sobre los monesterios.&lt;ref name=&quot;england&quot;&gt;Stenton, ''Anglo-Saxon England'', páxs. 203–205.&lt;/ref&gt; Guthlac tamién recibía visites d'otres personalidaes, como'l [[obispu]] Haedde de [[Lichfield]], un merciano influyente, y pue que a Ethelbaldo fuéra-y políticamente útil el sofitu del monxu pa llograr aportar al tronu. Tres la muerte de Guthlac, Ethelbaldo tuvo un suañu nel qu'ésti-y agoraba grandor; darréu, cuando Ethelbaldo yá ocupara'l tronu, construyó un [[santuariu (edificiu)|santuariu]] dedicáu a Guthlac.&lt;ref name=&quot;kirby129&quot; /&gt;&lt;ref&gt;Campbell, ''The Anglo-Saxons'', páx. 94.&lt;/ref&gt;

Cuando Ceolredo morrió de secute, de causes naturales, mientres una llacuada,&lt;ref&gt;{{cita llibru | apellíos = Whitelock | nome = Dorothy | títulu = English Historical Documents v.l. c. 500–1042 | añu = 1968 | editorial = Eyre &amp; Spottiswoode | ubicación = Londres | páxines = 755}}&lt;/ref&gt; Ethelbaldo tornó a Mercia y llogró el poder, anque ye posible que un rei llamáu Ceolwald, seique hermanu de Ceolredo, reinara mientres un curtiu periodu ente los reinaos de Ceolredo y Ethelbaldo.&lt;ref&gt;Yorke, Barbara (1990). ''Kings and Kingdoms of Early Anglo-Saxon England''. Seaby, páx. 111. ISBN 1-85264-027-8.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;kirby129&quot; /&gt; L'ascensión al tronu de Ethelbaldo terminó cola llinia de descendientes de Penda; el reináu de Ethelbaldo foi siguíu, tres un curtiu intervalu, pol reináu de Offa, otru descendiente de Eowa.&lt;ref name=&quot;kirby227&quot; /&gt;

== Dominiu de Mercia ==
[[Ficheru:Inglaterra anglosajona new.png|thumb|Los reinos de [[Gran Bretaña]] nel [[sieglu VII]], cuando nació Ethelbaldo.]]

El reináu de Ethelbaldo marcó'l resurdimientu del poder de Mercia, que perduraría hasta finales del [[sieglu VIII]].&lt;ref&gt;Hunter Blair, Roman Britain, páx. 168.&lt;/ref&gt; Cola esceición del curtiu reináu de [[Beornrad de Mercia|Beornrad]], qu'asocedió a Ethelbaldo mientres menos d'un añu, Mercia foi gobernada mientres ochenta años por dos de los reis anglosaxones más poderosos, Ethelbaldo y Offa.&lt;ref&gt;Según una versión de la ''Crónica anglosaxona'', Offa punxo en fuga a Beornrad; según otra versión, Beornrad ostentó'l reináu mientres «un curtiu y desgraciáu periodu». Swanton, ''The Anglo-Saxon Chronicle'', páxs. 46–50.&lt;/ref&gt; Estos llargos reinaos yeren inusuales naquellos tiempos; por casu, mientres el mesmu periodu [[Reinu de Northumbria|Northumbria]] tuvo once rey, munchos de los cualos morrieron de forma violenta.&lt;ref&gt;Hunter Blair, ''An Introduction to Anglo-Saxon England'', páx. 755.&lt;/ref&gt;

Hacia l'añu [[731]], Ethelbaldo apoderaba tola zona d'Inglaterra asitiada al sur del [[ríu Humber (Inglaterra)|ríu Humber]].&lt;ref name=&quot;Bede&quot;&gt;Beda, páx. 324, traducíu al inglés por Leo Sherley-Price.&lt;/ref&gt; Hai poques evidencies direutes de la rellación esistente ente Ethelbaldo y los reis que dependíen d'él.&lt;ref name=&quot;england&quot; /&gt; Xeneralmente, un rei vasallu suxetu a un señor como Ethelbaldo entá tendría de ser consideráu como rei, anque la so independencia veríase retayada en dellos aspeutos. Les cartes o [[fueru|fueros]] son fontes qu'ufierten importantes evidencies d'esta rellación: tratar de documentos que daben tierres a los vasallos o al [[cleru]] nes qu'apaecía como testigu'l rei, con poder pa otorgar eses tierres.&lt;ref&gt;Hunter Blair, ''Roman Britain'', páxs. 14–15.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Campbell, ''The Anglo-Saxons'', páxs. 95-98.&lt;/ref&gt; Una carta que concedía tierres nel territoriu d'unu de los reis vasallos tenía de tener rexistraos los nomes del rei, según el del rei al qu'ésti debía pleitesía na llista de testigos; por casu, una llista de testigos puede trate nel ''[[Diploma de Ismere]]''. Los títulos daos a los reis nes cartes tamién podíen ser reveladores: un rei podía apaecer descritu como un ''subregulus'' (términu qu'implicaría un rei de categoría inferior o rei vasallu).&lt;ref&gt;Pa un informe dende la señoría de Offa sobre'l territoriu de los [[hwicce]] a la estinción de la dinastía gobernante y la consiguiente absorción pol reinu de Mercia, ver Campbell, ''The Anglo-Saxons'', páx. 123.&lt;/ref&gt;

Dende aquella dómina, caltuviéronse abondes fontes que verificaren el progresu de la influencia de Ethelbaldo sobre dos de los reinos del sur, [[Wessex]] y [[Reinu de Kent|Kent]]. Al empiezu del reináu de Ethelbaldo, tanto Kent como Wessex taben gobernaos por dos poderosos reis, [[Wihtred de Kent|Wihtred]] y [[Ine de Wessex|Ine]] respeutivamente. Wihtred de Kent morrió en [[725]] y Ine de Wessex, unu de los reis más terribles del so tiempu, abdicó en [[726]] pa pelegrinar a [[Roma]]. Según la ''Crónica anglosaxona'', el socesor de Ine, [[Aethelheard de Wessex]], lluchó esi añu con un ''[[ealdorman]]'' llamáu Osvaldo, a quien la ''Crónica anglosaxona'' amuesa como descendiente de [[Ceawlin de Wessex|Ceawlin]], unu de los primeros reis de Wessex.&lt;ref&gt;Swanton, ''The Anglo-Saxon Chronicle'', páxs. 42–43.&lt;/ref&gt; Finalmente Aethelheard trunfó na so llucha pol tronu y hai nicios posteriores de que gobernó suxetu a l'autoridá de Mercia. Poro, podría ser que Ethelbaldo ayudara a establecese nel tronu tantu a Aethelheard como al so hermanu, [[Cuthred de Wessex|Cuthred]], quien asocedió a Aethelheard en [[739]].&lt;ref name=Kirby133&gt;Kirby, ''Earliest English Kings'', páx. 133.&lt;/ref&gt; Tamién hai pruebes de que'l territoriu de [[Reinu de Sussex|Sussex]] esprender del dominiu de Wessex a principios de los [[años 720]], lo que paez podría indicar la creciente influencia de Ethelbaldo na zona, anque tamién podría ser la influencia de Kent, en llugar de la de Mercia, la que debilitara'l control de Wessex.&lt;ref name=Kirby133 /&gt;

No relativo a Kent, hai pruebes nel [[cartulariu]] de Kent qu'amuesen que Ethelbaldo foi [[mecenalgu|mecenes]] de les ilesies de dicha zona.&lt;ref name=Campbell95&gt;Campbell, ''The Anglo-Saxons'', páx. 95.&lt;/ref&gt; Nun hai pruebes nes cartes, sicasí, qu'amuesen que Ethelbaldo tuviera de dar el so consentimientu a la d'otorgar tierres; amás sobrevivieron cartes d'[[Ethelberto II de Kent|Ethelberto II]] y [[Eadberto I de Kent|Eadberto I]], dambos reis de Kent, nes qu'estos reis otorguen tierres ensin el consentimientu de Ethelbaldo.&lt;ref name=Kirby132&gt;Kirby, ''Earliest English Kings'', páx.132.&lt;/ref&gt; Podría ser que les cartes qu'amosaren el señoríu de Ethelbaldo nun sobrevivieren pero, seya que non, la resultancia ye que nun hai pruebes direutes de la estensión de la influencia de Ethelbaldo sobre Kent.

Tiense menos información de lo qu'asocedió en Essex mientres esti periodu, pero foi aprosimao nesa dómina cuando [[Londres]] pasó a depender de Mercia en llugar de Essex. Trés de los predecesores de Ethelbaldo -[[Etelredo de Mercia|Ethelredo]], [[Coenredo de Mercia|Cenredo]] y [[Ceolredo de Mercia|Ceolredo]]- confirmaron una carta saxona oriental na que s'otorgaba [[Twickenham]] a Waldhere, l'[[obispu de Londres]]. Gracies a cartes de Kent sábese que Londres tuvo sol control de Ethelbaldo y, a partir del reináu d'esti monarca paez que la transición escontra'l control completárase yá. Una carta de principios del reináu de Offa, na que s'otorguen tierres cerca d'[[Conceyu de Harrow (Londres)|Harrow]], nin siquier inclúi al rei de Essex na llista de testigos.&lt;ref name=&quot;england&quot; /&gt;&lt;ref name=Campbell95 /&gt; Al respective de Sussex, hai bien poques pruebes nes cartes, pero como nel casu de Kent, nun s'amuesa que fixera falta'l consentimientu de Ethelbaldo pa otorgar tierres.&lt;ref name=Kirby132 /&gt; La falta de pruebes nun tien d'escurecer el fechu de que Beda, quien a lo último yera un cronista contemporaneu, resumió la situación d'Inglaterra en [[731]] listando los obispos activos nel sur d'Inglaterra, y añediendo que «toes eses provincies, xunto a les otres al sur del ríu Humber y los sos reis, tán suxetes a Ethelbaldo, rei de los mercios».&lt;ref name=&quot;Bede&quot; /&gt;

Sigo qu'esisten pruebes que demuestren que Ethelbaldo tuvo que dir a la guerra pa caltener el so dominiu. En [[733]] entamó una espedición contra Wessex y prindó el [[señoríu]] de [[Somerton (Somerset)|Somerton]]. La ''Crónica anglosaxona'' tamién rellata que cuando [[Cuthred de Wessex|Cuthred]] asocedió a [[Aethelheard de Wessex|Aethelheard]] nel tronu de Wessex en [[740]], ésti «fixo guerra valientemente contra Ethelbaldo, rei de Mercia».&lt;ref&gt;Swanton, ''The Anglo-Saxon Chronicle'', páxs. 44–45.&lt;/ref&gt; Tres años dempués, Cuthredo y Ethelbaldo apaecen lluchando contra los [[Gales|galeses]]. Esto podría ser una obligación impuesta por Mercia sobre Cuthredo, vistu que los reis anteriores ayudaren de forma similar a [[Penda de Mercia|Penda]] y [[Wulfhere de Mercia|Wulfhere]], dos poderosos gobernantes mercios del [[sieglu VII]].&lt;ref name=Kirby133 /&gt; En [[752]], Ethelbaldo y Cuthredo atopar de nuevu engarraos nun conflictu, y según una versión del manuscritu, Cuthredo «punxo en fuga [a Ethelbaldo]» en [[Burford]].&lt;ref&gt;Swanton, ''The Anglo-Saxon Chronicle'', páxs. 46–47.&lt;/ref&gt; Paez ser que Ethelbaldo reafitaría la so autoridá sobre los saxones occidentales nos sos últimos años de vida, yá que ta documentáu que [[Cynewulf de Wessex|Cynewulf]], un posterior rei de Wessex, foi testigu nuna carta de Ethelbaldo a principios del so reináu, en [[757]].&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.anglo-saxons.net/hwaet/?do=seek&amp;query=S+96 |títulu=S 96 |fechaaccesu=28 de payares de 2008 |apellíu=Miller |nome=Sean |editorial=Anglo-Saxons.net |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;

En [[740]] rexistrar nes cróniques una guerra ente los [[pictos]] y los [[Reinu de Northumbria|northumbrios]]. Ethelbaldo, que tenía de ser aliáu d'[[Oengus I|Óengus I]], [[Reis de los pictos|rei de los pictos]],&lt;ref name=Campbell95 /&gt; sacó provechu de l'ausencia d'[[Eadberht de Northumbria|Eadberto]] de Northumbria p'afarar les sos tierres, y seique, amburar [[York]].&lt;ref&gt;Anderson, ''Scottish Annals'', páxs. 55–56.&lt;/ref&gt;

== Títulos ==
[[Ficheru:Aethelbald charter Cyneberht 736.jpg|thumb|El ''[[Diploma de Ismere]]'', una carta del rei Ethelbaldo al so caballeru, o ''ealdorman'', Cyneberht en [[736]].]]

Nel so ''[[Historia ecclesiastica gentis Anglorum]]'', [[Beda]] listó siete rey que gobernaron les provincies del Sur d'[[Inglaterra]], con reinaos que van dende finales del [[sieglu V]] a finales del [[sieglu VII]]. Darréu, la ''[[Crónica anglosaxona]]'' -otra fonte importante pa esti periodu- describe estos siete reis como ''[[bretwalda|bretwaldes]]'' o ''brytenwaldas'', un títulu traducíu como «Gobernante de [[Britania]]» o «Vastu gobernante».&lt;ref&gt;Les distintes versiones del títulu, ''bretwalda'' y ''brytenwalda'', atopar nos testos A y Y de la ''Crónica anglosaxona'', na entrada 827. Swanton, ''The Anglo-Saxon Chronicle'', páxs. 60–61.&lt;/ref&gt; La ''Crónica'' solo añede un rei a la llista: [[Egberto de Wessex]], quien reinó nel [[sieglu IX]]. La llista resultante d'ocho ''bretwaldas'' omite dellos poderosos reis mercios pero ye posible que'l cronista qu'escribió la ''Crónica anglosaxona'' a cencielles añediera'l nome de Egberto a la llista orixinal de Beda, ensin querer con ello afirmar que nengún otru rei consiguiera similares poderes n'Inglaterra. Cuasi con toa certidume, el cronista yera saxón occidental, y cuidao que nin Ethelbaldo nin Offa fueron reis de Wessex, ye posible que'l cronista nun los mentara por causa del so arguyu rexonal.&lt;ref&gt;Ver el comentariu y la nota 2 en Keynes, Simon; Lapidge , Michael (2004). ''Alfred the Great: Asser's Life of King Alfred and other contemporary sources'', Penguin Classics. páxs. 11, 210. ISBN 0-14-044409-2.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Hunter Blair, ''An Introduction to Anglo-Saxon England'', páx. 201.&lt;/ref&gt; El significáu del términu «''bretwalda''» y la naturaleza del poder qu'exercieron estos ocho reis fueron llargamente esaminaos polos académicos. Una de les interpretaciones que se suxurieron ye que, cuidao que Beda escribió mientres el reináu de Ethelbaldo, los siete reis orixinales que listó yeren esencialmente aquellos reis que podríen ser vistos como prototipos de Ethelbaldo nel so dominiu de la parte d'Inglaterra al sur del ríu Humber.&lt;ref&gt;Kirby, ''Earliest English Kings'', páx. 19.&lt;/ref&gt;

Más pruebes del poder de Ethelbaldo, o siquier de los sos títulos, atopar nuna importante carta de [[736]], el ''[[Diploma de Ismere]]'', del que llegó a los nuesos díes una copia contemporánea (posiblemente orixinal). Empieza describiendo a Ethelbaldo como «rei, non yá de los mercios, sinón tamién de toles provincies llamaes col nome xenéricu d'Inglaterra del Sur»; na llista de testigu ye llamáu adicionalmente ''Rex Britanniae'', «Rei de Britania».&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.anglo-saxons.net/hwaet/?do=get&amp;type=charter&amp;id=89 |títulu=S 89 |fechaaccesu=9 d'avientu de 2008 |apellíu=Miller |nome=Sean |editorial=Anglo-Saxons.net |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Fletcher98&gt;Fletcher, ''Who's Who'', páxs. 98-100.&lt;/ref&gt; Stenton describió esti títulu como «una frase que puede ser interpretada solamente como una traducción [[llatín|llatina]] del títulu inglés ''Bretwalda''»,&lt;ref name=&quot;england&quot; /&gt; anque tamién podría ser que naquel tiempu estos títulos nun fueren reconocíos más allá de [[Worcester (Inglaterra)|Worcester]], onde nos [[años 730]] escribiéronse otros documentos similares a este nel qu'apaecíen títulos similares.&lt;ref&gt;Kirby, ''Earliest English Kings'', páx. 130.&lt;/ref&gt;

== Rellaciones cola Ilesia ==

En [[745]]-[[746]], el líder misioneru anglosaxón ente los [[Pueblos xermánicos|xermanos]], [[Bonifacio (mártir)|San Bonifacio]], xuntu con otros siete [[obispu|obispos]], unvió una carta a Ethelbaldo reprochándo-y los sos pecaos, como'l robu de rentes eclesiástiques, la violación de privilexos de la Ilesia, la imposición de trabayos forzaos al [[cleru]] y la [[fornicar|fornicación]] con [[monxa|monxes]].&lt;ref name=Fletcher98 /&gt; La carta clamiaba a Ethelbaldo que tomara una esposa y abandonara la so vida luxuriosa:

{{cita|Poro, nós, amáu fíu, clamiamos a El so Ilustrísima pola gracia de Cristu'l Fíu de Dios y por La so venida y El so reinu, que si ye ciertu que sigue nesti viciu, enmiende la so vida con penitencia, se purifique, y tenga presente cómo de infame ye camudar, al traviés de la lluxuria, la imaxe de Dios creada en vos na imaxe d'un demoniu despiadáu. Recuerde que foi fechu rei y gobernante sobre munchos non polos sos propios méritos sinón pola abondosu gracia de Dios, y agora ta convirtiéndose pola so propia lluxuria nel esclavu d'un espíritu malinu.|col2=We therefore, beloved son, beseech Your Grace by Christ the son of God and by His coming and by His kingdom, that if it is true that you are continuing in this vice you will amend your life by penitence, purify yourself, and bear in mind how vile a thing it is through lust to change the image of God created in you into the image and likeness of a vicious demon. Remember that you were made king and ruler over many not by your own merits but by the abounding grace of God, and now you are making yourself by your own lust the slave of an evil spirit.&lt;ref&gt;Emerton, ''The Letters of St. Boniface'', páx. 105.&lt;/ref&gt;}}

Primero, Bonifacio unvió la carta a [[Egberto de York|Egberto]], el [[arzobispu de York]], pidiéndo-y que corrixera cualquier inexactitud y aportunara no que yera correutu; y pidió a Herefrith, un sacerdote al que Ethelbaldo escuchara nel pasáu, que lleera y esplicara la carta al rei personalmente.&lt;ref&gt;Kirby, ''Earliest English Kings'', páx. 135; Emerton, ''The Letters of St. Boniface'', páxs. 108-109.&lt;/ref&gt; Anque la carta de Bonifacio allaba la [[fe]] y la [[Llimosna|caridá]] de Ethelbaldo, les sos crítiques avafaron la imaxe d'esti gobernante mientres les dómines posteriores.&lt;ref name=Fletcher98 /&gt; Tamién contribuyó negativamente a la so reputación una reclamación fecha nel [[sieglu IX]] nuna llista de donaciones de l'abadía de [[Gloucester]], na qu'apaez que Ethelbaldo apuñalara o cutiera hasta la muerte al pariente d'una abadesa mercia.&lt;ref&gt;Kirby (''Earliest English Kings'', páx. 134) cita dos documentos: Birch CS 535 (Sawyer 209), y Sawyer 1782. El testu CS 535 puede vese nel orixinal llatín en {{cita web |url=http://www.anglo-saxons.net/hwaet/?do=get&amp;type=charter&amp;id=209 |títulu=S 209 |fechaaccesu=9 d'avientu de 2008 |apellíu=Miller |nome=Sean |editorial=Anglo-Saxons.net |idioma=inglés}} Ver tamién: F.M. Stenton (1970). ''Anglo-Saxon England''. [[Oxford University Press]]; 3ª Ed. Revisada, páx. 205. ISBN 0-19-821716-1.&lt;/ref&gt;

Ethelbaldo pudo exercer la so influencia pal nomamientu de los socesivos [[Arzobispu de Canterbury|arzobispos de Canterbury]], [[Tatwine|Tatvino]], [[Nothelm|Notelmo]] y [[Cuthbert de Canterbury|Cutberto]], el postreru probablemente yera l'anterior obispu de Hereford&lt;ref name=Kirby132 /&gt; y, a pesar de les fuertes crítiques de Bonifacio, hai pruebes del positivu interés que'l monarca amosó sobre los asuntos eclesiásticos. Una carta posterior de Bonifacio a Cutberto, arzobispu de Canterbury, apurre bastante información sobre [[concilios]] [[Pueblu francu|francos]], especialmente sobre unu lleváu a cabu en [[747]], que'l so decretu ye incluyíu por Bonifacio na carta. Bonifacio nun suxure explícitamente a Cutberto que tamién él tendría de llevar a cabu un concilio, pero paez claro qu'esta yera la so intención.&lt;ref&gt;Kirby, ''Earliest English Kings'', páxs. 135–136.&lt;/ref&gt; Ello ye que darréu llevóse a cabu un concilio en [[Concilios de Clovesho|Clovesho]] (la llocalización del cual nun se conoz); Ethelbaldo asistió al mesmu y seique inclusive lo presidió. El concilio ocupar de les rellaciones ente la ilesia y el mundu secular, y condergó munchos escesos cometíos per parte del cleru.&lt;ref&gt;Richard Fletcher (''Who's Who'', páx. 100.) afirma que l'arzobispu [[Cuthbert de Canterbury]] presidió'l concilio, anque añede que'l concilio nun podía ser convocáu ensin sanción real; James Campbell (''The Anglo-Saxons'', páx. 78) afirma que foi presidíu por Ethelbaldo.&lt;/ref&gt; El concilio llindó les rellaciones ente los monxos y los [[llaicu (relixosu)|llaicu]]s y dictaminó que les actividaes seculares nun yeren permisibles pa los monxos: los negocios seculares y los cantares profanos fueron prohibíes, especialmente los cantares absurdos».

Dos años dempués d'ésti, en [[749]], nel concilio de [[Gumley]], Ethelbaldo promulgó una carta que eximía a les tierres de la Ilesia de toa obligación, sacante los requisitos pa construyir fuertes y pontes, que yeren obligaciones qu'afectaben a tol mundu, como parte de la ''[[trinoda necessitas]]''. Esta carta namái tuvo como testigos a obispos mercios, y ye posible que nun tuviera efeutu fora de Mercia, pero tamién ye posible que formara parte esencial d'un programa de reformes inspiráu por Bonifacio y socatráu en Clovesho.&lt;ref&gt;{{cita web |url=http://www.anglo-saxons.net/hwaet/?do=get&amp;type=charter&amp;id=92 |títulu=S 92 |fechaaccesu=9 d'avientu de 2008 |apellíu=Miller |nome=Sean |editorial=Anglo-Saxons.net |idioma=inglés}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Campbell, ''The Anglo-Saxons'', páx. 100.&lt;/ref&gt;

== Muerte ==
[[Ficheru:Repton crypt.jpg|thumb|Grabáu del [[sieglu XIX]] que representa la cripta de [[Repton (Inglaterra)|Repton]] onde foi soterráu Ethelbaldo.]]

Ethelbaldo morrió asesináu en [[Seckington]], [[Warwickshire]], nel añu [[757]], cerca de la sede real de [[Tamworth]], siendo asocedíu de volao por Beornrad. Según una continuación posterior de la ''Historia ecclesiastica gentis Anglorum'' de Beda, «pela nueche foi asesináu a traición pola so propia guardia personal», anque'l motivu del so asesinatu nun ta rexistráu.&lt;ref&gt;{{cita web |url = http://www.ccel.org/ccel/bede/history.v.v.xxiii.html |títulu = CHAP. XXIV. Chronological recapitulation of the whole work: also concerning the author himself. |fechaaccesu = 14 d'avientu de 2007 |autor = Beda |enllaceautor = Beda |obra = Bede's Ecclesiastical History of England |editorial = Christian Classics Ethereal Library |idioma = inglés}}&lt;/ref&gt; Ethelbaldo foi soterráu en [[Repton (Inglaterra)|Repton]], nuna cripta qu'entá se caltién. Hai constancia de qu'un contemporaneu afirmó tener una visión del monarca nel infiernu, reforzando la impresión de que'l rei nun goció de bona fama ente la totalidá de los sos súbditos.&lt;ref&gt;Kirby, ''Earliest English Kings'', páx. 134.&lt;/ref&gt; La ilesia del monesteriu qu'había nesi llugar foi probablemente construyida por el mesmu Ethelbaldo p'allugar el mausoléu real, y ente les otres tumbes que s'atopen nel mesmu llugar, tópase la de [[Wigstan de Mercia]].&lt;ref name=Fletcher98 /&gt;&lt;ref&gt;Swanton, ''The Anglo-Saxon Chronicle'', páxs. 48–49.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Fletcher, ''Who's Who'', páx. 116.&lt;/ref&gt;

En Repton caltiénse'l fragmentu d'una cruz de piedra que nuna de les sos cares tien grabada la imaxe d'un home, que se suxurió que podría ser un monumentu conmemorativo n'honor de Ethelbaldo. La figura representa a un home llevando una armadura de malla y portando una espada y un escudu, con una diadema na so cabeza.&lt;ref&gt;Lapidge, Michael (1999). ''The Blackwell Encyclopedia of Anglo-Saxon England''. Blackwell Publishing, páx. 392. ISBN 0-631-22492-0.&lt;/ref&gt;

== Referencies ==
{{llistaref|2}}

== Bibliografía ==
;Fontes primaries

* {{cita llibru |
 apellíos = Anderson
 | nome = Alan Orr
 | títulu = Scottish Annals from English Chroniclers A.D. 500–1286
 | añu = 1908
 | edición = 1991
 | editorial = D. Nutt
 | ubicación = Londres
 | id = {{OCLC|1248209}}
 | isbn = 1-871615-45-3
}}
* {{cita llibru |
 apellíos = Beda
 | enllaceautor = Beda
 | editor = D.H. Farmer
 | títulu = Ecclesiastical History of the English People
 | edición = traducción de Leo Sherley-Price, revisáu por R.Y. Latham
 | añu = 1990
 | editorial = Penguin
 | ubicación = Londres
 | isbn = 0-14-044565-X
}}
* {{cita llibru |
 apellíos = Emerton
 | nome = Ephraim
 | títulu = The Letters of St.Boniface: With a New Introduction and Bibliography
 | editor = Noble, Thomas F.X
 | añu = 1940
 | edición = 1940
 | editorial = [[Columbia University Press]]
 | allugamientu = Nueva York
 | isbn = 0-231-12093-1
}}
* {{cita llibru |
 apellíos = Swanton
 | nome = Michael
 | títulu = The Anglo-Saxon Chronicle
 | añu = 1996
 | editorial = Routledge
 | allugamientu = Nueva York
 | isbn = 0-415-92129-5
}}

;Fontes secundaries

* {{cita llibru |
 apellíos = Campbell
 | nome = John
 | autor2 = John, Eric | autor3 = Wormald, Patrick
 | títulu = The Anglo-Saxons
 | añu = 1991
 | editorial = Penguin Books
 | isbn = 0-14-014395-5
}}
* {{cita llibru |
 apellíos = Fletcher
 | nome = Richard
 | enllaceautor = Richard Fletcher
 | títulu = Who's Who in Roman Britain and Anglo-Saxon England
 | añu = 1989
 | editorial = Shepheard-Walwyn
 | ubicación = Londres
 | isbn = 0-85683-089-5
}}
* {{cita llibru |
 apellíos = Hill
 | nome = David
 | autor2 = Worthington, Margaret
 | títulu = Aethelbald and Offa: two eighth-century kings of Mercia
 | añu = 2005
 | volume = British Archaeological Reports, British series, ''383''
 | editorial = Archaeopress
 | allugamientu = Oxford
 | isbn = 1-84171-687-1
}}
* {{cita llibru |
 apellíos = Hunter Blair
 | nome = Peter
 | enllaceautor = Peter Hunter Blair
 | títulu = An Introduction to Anglo-Saxon England
 | edición = 2003
 | añu = 1960
 | editorial = [[Cambridge University Press]]
 | allugamientu = Cambridge
 | isbn = 0-521-83085-0
}}
* {{cita llibru |
 apellíos = Hunter Blair
 | nome = Peter
 | títulu = Roman Britain and Early England: 55 B.C. – A.D. 871
 | añu = 1966
 | editorial = W.W. Norton &amp; Company
 | allugamientu = Nueva York
 | isbn = 0-393-00361-2
}}
* {{cita llibru |
 apellíos = Kirby
 | nome = D.P.
 | títulu = The Earliest English Kings
 | añu = 1992
 | editorial = Routledge
 | ubicación = Londres
 | isbn = 0-415-09086-5
}}
* {{cita llibru |
 apellíos = Stenton
 | nome = Frank M.
 | títulu = Anglo-Saxon England
 | añu = 1971
 | editorial = Clarendon Press
 | allugamientu = Oxford
 | isbn = 0-19-821716-1
}}

== Enllaces esternos ==
{{commonscat|Aethelbald of Mercia}}
* [http://www.anglo-saxons.net/hwaet/?do=show&amp;page=Charters Les cartes anglosaxones] en [http://www.anglo-saxons.net/hwaet/ Anglo-Saxons.net] (n'inglés)
* [http://www.ccel.org/ccel/bede/history.pdf La Historia Eclesiástica de Beda] (n'inglés) (riqui tar rexistráu)

{{Socesión
|predecesor = [[Ceolwald de Mercia|Ceolwald]]
|títulu = [[Reis de Mercia|Rei de Mercia]]
|periodu = [[716]] - [[757]]
|socesor = [[Beornrad de Mercia|Beornrad]]
}}
{{NF|?|757|Ethelbaldo de Mercia}}


{{Tradubot|Ethelbaldo de Mercia}}

[[Categoría:Reis de Mercia]]
[[Categoría:Reis del sieglu VIII]]
[[Categoría:Ingleses del sieglu VIII]]


[[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]]
[[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]]</text>
      <sha1>nr5p6tfikhvphu0mxo0gs0tbsjdv6i4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Polu celeste</title>
    <ns>0</ns>
    <id>248610</id>
    <revision>
      <id>3714359</id>
      <parentid>3330783</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:22:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>XabatuBot</username>
        <id>43102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>iguo testu: Escontra l'añu =&gt; Hacia l'añu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5902" xml:space="preserve">[[Ficheru:Esfera_celeste.png|miniaturadeimagen|267x267px|Los polos celestes norte y sur y l'ecuador celeste.]]
Los '''polos celestes''', norte y sur, son los dos puntos imaxinarios nos que la exa de rotación de la [[Tierra]] corta la [[esfera celeste]], una esfera ideal, ensin radiu definíu, concéntrica col globu terrestre, na qu'aparentemente muévense los astros. Dexa representar les direiciones nes que s'atopen los oxetos celestes.&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://stars.astro.illinois.edu/celsph.html|títulu=Measuring the sky. A quick guide to the Celestial Sphere|autor=Jim Kaler Professor Emeritus of Astronomy, University of Illinois|idioma=inglés|fechaaccesu=10 de marzu de 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cita web|url=http://urania.udea.edu.co/sitios/cece/pages/astronp-2010-1.rs/files/astronp-2010-1smubp/files/elemfilesldfac/Movimiento_Tierra.pdf|títulu=Movimientos de la Tierra. Cursos de Extensión en Ciencias Espaciales Instituto de Física Facultad de Ciencias Exactas y Naturales Universidad de Antioquia|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140310153307/http://urania.udea.edu.co/sitios/cece/pages/astronp-2010-1.rs/files/astronp-2010-1smubp/files/elemfilesldfac/Movimiento_Tierra.pdf|fechaarchivu=10 de marzu de 2014|autor=Danilo González Díaz|idioma=español|fechaaccesu=10 de marzu de 2014}}&lt;/ref&gt;
[[Ficheru:Celestial-sphere-ES.svg|miniaturadeimagen|303x303px|[[Proyeición estereográfica]] de la '''esfera celeste''' colos elementos más importantes.]]
De nueche, les estrelles paecen xirar d'este a oeste. La trayeutoria que describe cada estrella ye circular, con centru n'unu de los polos celestes (norte o sur, dependiendo del hemisferiu au s'atope l'observador). Esti movimientu, aparente, débese al movimientu de [[rotación]] de la Tierra.

Los polos celestes son los polos del sistema de [[coordenaes ecuatoriales]]; esto ye, son los puntos que tienen [[Declinación (astronomía)|declinaciones]] +90° y -90°, norte y sur, respeutivamente.

== Movimientu aparente de la esfera celeste ==
El movimientu de la esfera celeste ye aparente y ta determináu pol movimientu de rotación del nuesu [[planeta]] sobro la so propia exa. La rotación de la Tierra, en dirección oeste–este, produz el movimientu aparente de la esfera celeste, en sen este-oeste. Esti movimientu podemos notalu de día, pol desplazamientu del [[Sol]] nel cielu, y nes nueches, pol desplazamientu de les estrelles. Dambos fáense en sen este-oeste. La velocidá cola que xira la esfera celeste ye de 15°/hora, polo que cada 24 hores completa un xiru de 360°.&lt;ref&gt;{{Cita llibru|título=Elementos de Astronomía Observacional - La Esfera Celeste|año=2013|editor=Instituto Nacional de Astrofísica Óptica y Electrónica}}&lt;/ref&gt;{{Multimedia|encabezado=Polu sur celeste|archivo=South_Celestial_Pole.ogv|título=Polu sur celeste|descripción=Serie de tomes au pue acolumbrase la rotación de la exa terrestre con rellación al polu sur celeste. Vense nidiamente les Ñubes de Magallanes y la Cruz del Sur. Cerca del final del videu pue acolumbrase'l surdimientu de la Lluna qu'alluma la escena.|simple=sí|reproducir=sí|posición=izquierda|tipo=vídeo|tamaño=300 px}}

== Efeutu de la precesión de los equinoccios ==
Por efectu de la [[Precesión|precesión de los equinocios]], los polos celestes muévense con rellación a les [[Estrella|estrelles]], y, arriendes d'ello, la [[Estrella Polar|estrella polar]] (esto ye, la estrella qu'apaez más cercana al polu) de cada [[hemisferiu]] nun ye la mesma al traviés de los años, a diferencia de la [[Estrella Polar|Estrella del Norte]]. Anguaño, la estrella [[Polaris (estrella)|polar]] del [[Hemisferiu Norte|hemisferiu norte]] ye l'asitiada nel «estremu de la cola» de la [[Osa Menor]], llamada «Polaris» o ''α Ursae Minoris'', que ta allonxada del polu menos d'un grau. Inda se-y va dir averando más y dende l'añu 2100 nun va tar d'él a más de 28'. A partir d'esi momentu'l polu tará alloñándose de ''Polaris'', la que nun volverá ser la polar hasta unos 25 780 años dempués. 

Hacia l'añu 1930, el polu celeste pasó xunto a una estrella de magnitú 11, que recibió per unos años el nome de «''Polarísima''». Anguaño'l polu allónxase d'ella a razón de 20” per añu.

El periodu del movimientu de precesión ye de 25 780 años y mengua secularmente. Per otra parte, los polos de la [[eclíptica]], alredor de los que muévense los polos celestes, nun son invariables, pos el planu de la [[eclíptica]] bazcuya amodo por cuenta de les perturbaciones que sufre la Tierra per parte d'otros [[Planeta|planetes]].

== Observación del cielu nos polos ==
Por cuenta de que los [[Polu xeográficu|polos xeográficos]] tán asitiaos xusto debaxo de los polos celestes, la zona de la esfera celeste visible ye cortada pela llinia del [[ecuador celeste]], faciendo que pueda vese namái la metá d'esti. Poro, puede vese tol sector de la esfera correspondiente al hemisferiu nel que ta'l polu hasta l'ecuador, ente que l'hemisferiu opuestu ye dafechu invisible. Amás, asina como nenguna estrella que s'atopa nel hemisferiu opuestu ye visible en nengún momentu del añu, nel hemisferiu correspondiente, toles estrelles son [[Estrella circumpolar|circumpolares]]; esto ye, nun se despinten en nengún momentu de la nueche nin del añu. Esto namái asocede al tar asitiáu exautamente sobro'l polu, yá que si tase asitiáu en distintu llugar, por mui cerca del polu que se tea, esto daría llugar a que, namái per un día y por unos segundos, dalguna estrella del hemisferiu opuestu sía visible, ente qu'al empar, dalguna del hemisferiu correspondiente suma baxu l'horizonte.

== Ver tamién ==

* [[Campu magnéticu terrestre|Polos magnéticos]] de la Tierra
* [[Polu xeográficu|Polos xeográficos]] de la Tierra
* [[Movimientu polar]]

== Referencies ==
{{Llistaref}} 
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Astrometría]]</text>
      <sha1>88hj24q4fl4rc417jql0kqpebk88n9c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Llista de temporaes del Caudal Deportivo</title>
    <ns>0</ns>
    <id>250164</id>
    <revision>
      <id>3714402</id>
      <parentid>3604071</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T09:25:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>90.106.130.255</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9792" xml:space="preserve">{{desactualizáu|t=20210805155101}}
El '''Caudal Deportivo''' ye un club de [[fútbol]] d'[[Asturies]], de la villa de [[Mieres del Camín]]. Foi fundáu en [[1918]] y xuega na [[Tercer División d'España]]. El Caudal ye 'l club d'[[España]] con más campeonatos de Tercer División, yá que fíxose campeón en 15 vegaes, trés más que los sos perseguidores: el [[Club Deportivo Eldense]] y el [[Club Deportivo Atlético Baleares]].

== Resumen estadísticu ==
{| {{tablaguapa}}
|+
!Categoría
![[Primer División d'España|1ª]]
![[Segunda División d'España|2ª]]
![[Segunda División B d'España|2ªB]]
![[Tercer División d'España|3ª]]
![[3ª RFEF]]
![[Rexonal Preferente|Rex.Pref.]]
|-
|Temporaes
|0
|7
|14
|53
|1
|1
|-
|Númberu de títulos
| -
|0
|0
|15
| -
|1
|-
|Meyor clasificación final
| -
|4º
|4º
|1º
| -
|1º
|-
|Puestu históricu
| -
|84º
|101º
|7º
| -
| -
|}
{| {{tablaguapa}}
|+
!Nivel na pirámide
!1
!2
!3
!4
!5
|-
|Temporaes
|0
|7
|37
|31
|1
|-
|Númberu de títulos
| -
|0
|4
|12
|1
|-
|Meyor clasificación final
| -
|4º
|1º
|1º
| -
|}

== Abreviatures ==
Abreviatures del resultáu de Lliga:

* X = Partíos xugaos
* G = Partíos ganaos
* E = Partíos empataos
* P = Partíos perdíos
* GF = Goles a favor
* GC = Goles escontra
* Ptos = Puntos
* Pos = Puestu final

Abreviatures de les categoríes:

* Rex Pref = Rexonal Preferente
* 3ᵉʳ Div RFEF = Tercer División RFEF
* 3ᵉʳ Div = Tercer División
* 2ª Div B = Segunda División B
* 2ª Div = Segunda División

Abreviatures de les rondes:
* 1/32: Treintaidosavos de final

Guía de colores y símbolos:
{| {{tablaguapa}}
|+
!Color y Símbolu
!Significáu
|-
|bgcolor=&quot;FFD700&quot; align=&quot;center&quot; |1ᵘ
|Campeón
|-
|bgcolor=&quot;#C0C0C0&quot; align=&quot;center&quot; |2ᵘ
|Subcampeón
|-
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot; align=&quot;center&quot; |↑
|Ascensu Direutu
|-
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot; align=&quot;center&quot; |*
|Ascensu vía Playoff
|-
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot; align=&quot;center&quot; |
|Participa nel Playoff d'ascensu
|-
|bgcolor=&quot;#FF69B4&quot; align=&quot;center&quot; |
|Participa nel Playoff de descensu
|-
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot; align=&quot;center&quot; | -
|Desciende nel Playout
|-
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot; align=&quot;center&quot; |↓
|Descensu Direutu
|}

== Temporaes ==
{| {{tablaguapa}}
|+
!Temporada
!Lliga
!Nivel
!Pos
!'''Ptos'''
!X
!G
!E
!P
!GF
!GC
!Copa del Rei
|-
|1946-47
|3ᵉʳ Div
|3
|8ᵘ
|'''16'''
|18
|7
|2
|9
|27
|37
|
|-
|1947-48
|3ᵉʳ Div
|3
|5ᵘ
|'''31'''
|26
|14
|3
|9
|52
|39
|2ª Ronda
|-
|1948-49
|3ᵉʳ Div
|3
|9ᵘ
|'''22'''
|24
|7
|8
|9
|45
|50
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1949-50
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''50'''
|34
|22
|6
|6
|106
|46
|
|-
|1950-51
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|3ᵉʳ Div *
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|3
|bgcolor=&quot;#C0C0C0&quot;|2ᵘ
|'''43'''
|30
|20
|3
|7
|86
|47
|
|-
|1951-52
|2ª Div
|2
|8ᵘ
|'''32'''
|30
|13
|6
|11
|55
|45
|
|-
|1952-53
|2ª Div
|2
|10ᵘ
|'''28'''
|30
|11
|6
|13
|45
|48
|1/32
|-
|1953-54
|bgcolor=&quot;#FF69B4&quot;|2ª Div
|bgcolor=&quot;#FF69B4&quot;|2
|12ᵘ
|'''28'''
|30
|11
|6
|13
|38
|46
|
|-
|1954-55
|2ª Div
|2
|13ᵘ
|'''24'''
|30
|8
|8
|14
|49
|59
|
|-
|1955-56
|2ª Div
|2
|4ᵘ
|'''34'''
|30
|13
|8
|9
|49
|37
|
|-
|1956-57
|2ª Div
|2
|11ᵘ
|'''35'''
|38
|16
|3
|19
|66
|72
|
|-
|1957-58
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|2ª Div ↓
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|2
|15ᵘ
|'''29'''
|34
|11
|7
|16
|34
|40
|
|-
|1958-59
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3
|bgcolor=&quot;#C0C0C0&quot;|2ᵘ
|'''51'''
|30
|23
|5
|2
|86
|23
|
|-
|1959-60
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''52'''
|30
|24
|4
|2
|86
|19
|
|-
|1960-61
|3ᵉʳ Div
|3
|6ᵘ
|'''33'''
|30
|15
|3
|12
|51
|40
|
|-
|1961-62
|3ᵉʳ Div
|3
|3ᵘ
|'''42'''
|30
|16
|10
|4
|57
|28
|
|-
|1962-63
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''44'''
|30
|19
|6
|5
|50
|23
|
|-
|1963-64
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''49'''
|30
|22
|5
|3
|90
|32
|
|-
|1964-65
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3
|bgcolor=&quot;#C0C0C0&quot;|2ᵘ
|'''43'''
|30
|19
|5
|6
|62
|28
|
|-
|1965-66
|3ᵉʳ Div
|3
|3ᵘ
|'''42'''
|30
|17
|8
|5
|62
|36
|
|-
|1966-67
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3
|bgcolor=&quot;#C0C0C0&quot;|2ᵘ
|'''45'''
|30
|20
|5
|5
|54
|20
|
|-
|1967-68
|3ᵉʳ Div
|3
|5ᵘ
|'''37'''
|38
|15
|7
|8
|59
|43
|
|-
|1968-69
|3ᵉʳ Div
|3
|17ᵘ
|'''29'''
|38
|8
|13
|17
|34
|44
|
|-
|1969-70
|3ᵉʳ Div
|3
|4ᵘ
|'''45'''
|38
|15
|15
|8
|40
|35
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1970-71
|3ᵉʳ Div
|3
|11ᵘ
|'''38'''
|38
|13
|12
|13
|41
|42
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1971-72
|3ᵉʳ Div
|3
|12ᵘ
|'''38'''
|38
|13
|12
|13
|44
|49
|
|-
|1972-73
|3ᵉʳ Div
|3
|10ᵘ
|'''40'''
|38
|17
|6
|15
|44
|44
|2ª Ronda
|-
|1973-74
|bgcolor=&quot;#FF69B4&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FF69B4&quot;|3
|16ᵘ
|'''32'''
|38
|11
|10
|17
|38
|57
|2ª Ronda
|-
|1974-75
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|3ᵉʳ Div ↓
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|3
|19ᵘ
|'''22'''
|38
|5
|12
|21
|27
|53
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1975-76
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|Rex Pref ↑
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''57'''
|38
|24
|9
|5
|66
|18
|
|-
|1976-77
|3ᵉʳ Div
|3
|8ᵘ
|'''39'''
|38
|11
|17
|10
|39
|32
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1977-78
|2ª Div B
|3
|16ᵘ
|'''33'''
|38
|13
|7
|18
|31
|50
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1978-79
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|2ª Div B ↓
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|3
|20ᵘ
|'''16'''
|38
|6
|4
|28
|31
|72
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1979-80
|3ᵉʳ Div
|4
|3ᵘ
|'''48'''
|38
|19
|10
|9
|60
|34
|2ª Ronda
|-
|1980-81
|3ᵉʳ Div
|4
|3ᵘ
|'''48'''
|38
|20
|8
|10
|61
|40
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1981-82
|3ᵉʳ Div
|4
|13ᵘ
|'''39'''
|38
|15
|9
|14
|49
|42
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1982-83
|3ᵉʳ Div
|4
|8ᵘ
|'''40'''
|38
|14
|12
|12
|46
|37
|
|-
|1983-84
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''59'''
|38
|25
|9
|4
|74
|25
|
|-
|1984-85
|3ᵉʳ Div
|4
|8ᵘ
|'''42'''
|38
|15
|12
|11
|62
|41
|2ª Ronda
|-
|1985-86
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|bgcolor=&quot;#C0C0C0&quot;|2ᵘ
|'''61'''
|38
|26
|9
|3
|76
|14
|
|-
|1986-87
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|3ᵉʳ Div ↑
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''58'''
|38
|22
|14
|2
|55
|20
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1987-88
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|2ª Div B ↓
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|3
|18ᵘ
|'''28'''
|38
|9
|10
|19
|35
|51
|3ᵉʳ Ronda
|-
|1988-89
|3ᵉʳ Div
|4
|3ᵘ
|'''50'''
|38
|17
|16
|5
|52
|30
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1989-90
|3ᵉʳ Div
|4
|4ᵘ
|'''48'''
|38
|16
|16
|6
|54
|23
|
|-
|1990-91
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''55'''
|38
|21
|13
|4
|62
|24
|2ª Ronda
|-
|1991-92
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|bgcolor=&quot;#C0C0C0&quot;|2ᵘ
|'''51'''
|38
|22
|11
|7
|53
|23
|1/32
|-
|1992-93
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''61'''
|38
|28
|5
|5
|85
|30
|2ª Ronda
|-
|1993-94
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''65'''
|38
|30
|5
|3
|88
|22
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1994-95
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''57'''
|38
|23
|11
|4
|77
|23
|2ª Ronda
|-
|1995-96
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|4ᵘ
|'''65'''
|38
|19
|8
|11
|66
|39
|
|-
|1996-97 
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|3ᵉʳ Div *
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|4
|3ᵘ
|'''73'''
|38
|21
|10
|7
|68
|38
|
|-
|1997-98
|2ª Div B
|3
|15ᵘ
|'''42'''
|38
|10
|12
|16
|43
|57
|Ronda previa
|-
|1998-99
|bgcolor=&quot;#FF69B4&quot;|2ª Div B
|bgcolor=&quot;#FF69B4&quot;|3
|16ᵘ
|'''43'''
|38
|9
|16
|13
|33
|46
|
|-
|1999-00
|2ª Div B
|3
|14ᵘ
|'''45'''
|38
|11
|12
|15
|37
|56
|
|-
|2000-01
|2ª Div B
|3
|9ᵘ
|'''52'''
|38
|14
|10
|14
|40
|38
|
|-
|2001-02
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|2ª Div B ↓
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|3
|19ᵘ
|'''28'''
|38
|5
|13
|20
|33
|58
|
|-
|2002-03
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|3ᵉʳ Div *
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''85'''
|38
|25
|10
|3
|59
|17
|
|-
|2003-04
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|2ª Div B ↓
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|3
|19ᵘ
|'''24'''
|38
|4
|12
|22
|36
|69
|Ronda Previa
|-
|2004-05
|3ᵉʳ Div
|4
|7ᵘ
|'''61'''
|38
|17
|10
|11
|63
|46
|
|-
|2005-06
|3ᵉʳ Div
|4
|5ᵘ
|'''68'''
|38
|18
|14
|6
|52
|29
|
|-
|2006-07
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''83'''
|38
|25
|8
|5
|58
|27
|
|-
|2007-08
|3ᵉʳ Div
|4
|7ᵘ
|'''65'''
|38
|18
|11
|9
|68
|47
|1ᵉʳ Ronda
|-
|2008-09
|3ᵉʳ Div
|4
|7ᵘ
|'''53'''
|38
|14
|11
|13
|45
|35
|
|-
|2009-10
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|3ᵉʳ Div *
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''83'''
|38
|25
|8
|5
|73
|27
|
|-
|2010-11
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|2ª Div B -
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|3
|16ᵘ
|'''38'''
|38
|9
|11
|18
|29
|38
|2ª Ronda
|-
|2011-12
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|3ᵉʳ Div *
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''93'''
|38
|30
|3
|5
|93
|21
|
|-
|2012-13
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|2ª Div B
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3
|4ᵘ
|'''60'''
|38
|17
|9
|12
|49
|37
|2ª Ronda
|-
|2013-14
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|2ª Div B -
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|3
|16ᵘ
|'''39'''
|36
|9
|12
|15
|41
|50
|2ª Ronda
|-
|2014-15
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|bgcolor=&quot;#C0C0C0&quot;|2ᵘ
|'''84'''
|38
|25
|9
|4
|68
|18
|
|-
|2015-16
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|3ᵉʳ Div *
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''98'''
|38
|31
|5
|2
|86
|12
|
|-
|2016-17
|2ª Div B
|3
|15ᵘ
|'''45'''
|38
|11
|12
|15
|47
|56
|3ᵉʳ Ronda
|-
|2017-18
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|2ª Div B ↓
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|3
|20ᵘ
|'''19'''
|38
|3
|10
|25
|19
|54
|
|-
|2018-19
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|3ᵘ
|'''75'''
|38
|23
|6
|9
|72
|29
|
|-
|2019-20
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|4ᵘ
|'''56'''
|28
|16
|8
|4
|54
|21
|
|-
|2020-21
|3ᵉʳ Div
|4
|4ᵘ
|'''38'''
|20
|11
|5
|4
|36
|18
|
|-
|2021-22
|3ᵉʳ Div RFEF
|5
|5ᵘ
|'''64'''
|38
|17
|13
|8
|55
|37
|
|}
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Caudal Deportivo]]
[[Categoría:Llistes]]
[[Categoría:Llistes d'Asturies]]
[[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]]</text>
      <sha1>akbf2wsfoejh9psqraxmiii8zfv2n2j</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3714403</id>
      <parentid>3714402</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T09:26:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>90.106.130.255</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9840" xml:space="preserve">{{desactualizáu|t=20210805155101}}
El '''Caudal Deportivo''' ye un club de [[fútbol]] d'[[Asturies]], de la villa de [[Mieres del Camín]]. Foi fundáu en [[1918]] y xuega na [[Tercer División d'España]]. El Caudal ye 'l club d'[[España]] con más campeonatos de Tercer División, yá que fíxose campeón en 15 vegaes, trés más que los sos perseguidores: el [[Club Deportivo Eldense]] y el [[Club Deportivo Atlético Baleares]].

== Resumen estadísticu ==
{| {{tablaguapa}}
|+
!Categoría
![[Primer División d'España|1ª]]
![[Segunda División d'España|2ª]]
![[Segunda División B d'España|2ªB]]
![[Tercer División d'España|3ª]]
![[3ª RFEF]]
![[Rexonal Preferente|Rex.Pref.]]
|-
|Temporaes
|0
|7
|14
|53
|1
|1
|-
|Númberu de títulos
| -
|0
|0
|15
| -
|1
|-
|Meyor clasificación final
| -
|4º
|4º
|1º
| -
|1º
|-
|Puestu históricu
| -
|84º
|101º
|7º
| -
| -
|}
{| {{tablaguapa}}
|+
!Nivel na pirámide
!1
!2
!3
!4
!5
|-
|Temporaes
|0
|7
|37
|31
|1
|-
|Númberu de títulos
| -
|0
|4
|12
|1
|-
|Meyor clasificación final
| -
|4º
|1º
|1º
| -
|}

== Abreviatures ==
Abreviatures del resultáu de Lliga:

* X = Partíos xugaos
* G = Partíos ganaos
* E = Partíos empataos
* P = Partíos perdíos
* GF = Goles a favor
* GC = Goles escontra
* Ptos = Puntos
* Pos = Puestu final

Abreviatures de les categoríes:

* Rex Pref = Rexonal Preferente
* 3ᵉʳ Div RFEF = Tercer División RFEF
* 3ᵉʳ Div = Tercer División
* 2ª Div B = Segunda División B
* 2ª Div = Segunda División

Abreviatures de les rondes:
* 1/32: Treintaidosavos de final

Guía de colores y símbolos:
{| {{tablaguapa}}
|+
!Color y Símbolu
!Significáu
|-
|bgcolor=&quot;FFD700&quot; align=&quot;center&quot; |1ᵘ
|Campeón
|-
|bgcolor=&quot;#C0C0C0&quot; align=&quot;center&quot; |2ᵘ
|Subcampeón
|-
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot; align=&quot;center&quot; |↑
|Ascensu Direutu
|-
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot; align=&quot;center&quot; |*
|Ascensu vía Playoff
|-
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot; align=&quot;center&quot; |
|Participa nel Playoff d'ascensu
|-
|bgcolor=&quot;#FF69B4&quot; align=&quot;center&quot; |
|Participa nel Playoff de descensu
|-
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot; align=&quot;center&quot; | -
|Desciende nel Playout
|-
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot; align=&quot;center&quot; |↓
|Descensu Direutu
|}

== Temporaes ==
{| {{tablaguapa}}
|+
!Temporada
!Lliga
!Nivel
!Pos
!'''Ptos'''
!X
!G
!E
!P
!GF
!GC
!Copa del Rei
|-
|1946-47
|3ᵉʳ Div
|3
|8ᵘ
|'''16'''
|18
|7
|2
|9
|27
|37
|
|-
|1947-48
|3ᵉʳ Div
|3
|5ᵘ
|'''31'''
|26
|14
|3
|9
|52
|39
|2ª Ronda
|-
|1948-49
|3ᵉʳ Div
|3
|9ᵘ
|'''22'''
|24
|7
|8
|9
|45
|50
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1949-50
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''50'''
|34
|22
|6
|6
|106
|46
|
|-
|1950-51
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|3ᵉʳ Div *
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|3
|bgcolor=&quot;#C0C0C0&quot;|2ᵘ
|'''43'''
|30
|20
|3
|7
|86
|47
|
|-
|1951-52
|2ª Div
|2
|8ᵘ
|'''32'''
|30
|13
|6
|11
|55
|45
|
|-
|1952-53
|2ª Div
|2
|10ᵘ
|'''28'''
|30
|11
|6
|13
|45
|48
|1/32
|-
|1953-54
|bgcolor=&quot;#FF69B4&quot;|2ª Div
|bgcolor=&quot;#FF69B4&quot;|2
|12ᵘ
|'''28'''
|30
|11
|6
|13
|38
|46
|
|-
|1954-55
|2ª Div
|2
|13ᵘ
|'''24'''
|30
|8
|8
|14
|49
|59
|
|-
|1955-56
|2ª Div
|2
|4ᵘ
|'''34'''
|30
|13
|8
|9
|49
|37
|
|-
|1956-57
|2ª Div
|2
|11ᵘ
|'''35'''
|38
|16
|3
|19
|66
|72
|
|-
|1957-58
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|2ª Div ↓
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|2
|15ᵘ
|'''29'''
|34
|11
|7
|16
|34
|40
|
|-
|1958-59
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3
|bgcolor=&quot;#C0C0C0&quot;|2ᵘ
|'''51'''
|30
|23
|5
|2
|86
|23
|
|-
|1959-60
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''52'''
|30
|24
|4
|2
|86
|19
|
|-
|1960-61
|3ᵉʳ Div
|3
|6ᵘ
|'''33'''
|30
|15
|3
|12
|51
|40
|
|-
|1961-62
|3ᵉʳ Div
|3
|3ᵘ
|'''42'''
|30
|16
|10
|4
|57
|28
|
|-
|1962-63
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''44'''
|30
|19
|6
|5
|50
|23
|
|-
|1963-64
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''49'''
|30
|22
|5
|3
|90
|32
|
|-
|1964-65
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3
|bgcolor=&quot;#C0C0C0&quot;|2ᵘ
|'''43'''
|30
|19
|5
|6
|62
|28
|
|-
|1965-66
|3ᵉʳ Div
|3
|3ᵘ
|'''42'''
|30
|17
|8
|5
|62
|36
|
|-
|1966-67
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3
|bgcolor=&quot;#C0C0C0&quot;|2ᵘ
|'''45'''
|30
|20
|5
|5
|54
|20
|
|-
|1967-68
|3ᵉʳ Div
|3
|5ᵘ
|'''37'''
|38
|15
|7
|8
|59
|43
|
|-
|1968-69
|3ᵉʳ Div
|3
|17ᵘ
|'''29'''
|38
|8
|13
|17
|34
|44
|
|-
|1969-70
|3ᵉʳ Div
|3
|4ᵘ
|'''45'''
|38
|15
|15
|8
|40
|35
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1970-71
|3ᵉʳ Div
|3
|11ᵘ
|'''38'''
|38
|13
|12
|13
|41
|42
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1971-72
|3ᵉʳ Div
|3
|12ᵘ
|'''38'''
|38
|13
|12
|13
|44
|49
|
|-
|1972-73
|3ᵉʳ Div
|3
|10ᵘ
|'''40'''
|38
|17
|6
|15
|44
|44
|2ª Ronda
|-
|1973-74
|bgcolor=&quot;#FF69B4&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FF69B4&quot;|3
|16ᵘ
|'''32'''
|38
|11
|10
|17
|38
|57
|2ª Ronda
|-
|1974-75
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|3ᵉʳ Div ↓
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|3
|19ᵘ
|'''22'''
|38
|5
|12
|21
|27
|53
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1975-76
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|Rex Pref ↑
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''57'''
|38
|24
|9
|5
|66
|18
|
|-
|1976-77
|3ᵉʳ Div
|3
|8ᵘ
|'''39'''
|38
|11
|17
|10
|39
|32
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1977-78
|2ª Div B
|3
|16ᵘ
|'''33'''
|38
|13
|7
|18
|31
|50
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1978-79
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|2ª Div B ↓
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|3
|20ᵘ
|'''16'''
|38
|6
|4
|28
|31
|72
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1979-80
|3ᵉʳ Div
|4
|3ᵘ
|'''48'''
|38
|19
|10
|9
|60
|34
|2ª Ronda
|-
|1980-81
|3ᵉʳ Div
|4
|3ᵘ
|'''48'''
|38
|20
|8
|10
|61
|40
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1981-82
|3ᵉʳ Div
|4
|13ᵘ
|'''39'''
|38
|15
|9
|14
|49
|42
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1982-83
|3ᵉʳ Div
|4
|8ᵘ
|'''40'''
|38
|14
|12
|12
|46
|37
|
|-
|1983-84
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''59'''
|38
|25
|9
|4
|74
|25
|
|-
|1984-85
|3ᵉʳ Div
|4
|8ᵘ
|'''42'''
|38
|15
|12
|11
|62
|41
|2ª Ronda
|-
|1985-86
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|bgcolor=&quot;#C0C0C0&quot;|2ᵘ
|'''61'''
|38
|26
|9
|3
|76
|14
|
|-
|1986-87
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|3ᵉʳ Div ↑
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''58'''
|38
|22
|14
|2
|55
|20
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1987-88
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|2ª Div B ↓
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|3
|18ᵘ
|'''28'''
|38
|9
|10
|19
|35
|51
|3ᵉʳ Ronda
|-
|1988-89
|3ᵉʳ Div
|4
|3ᵘ
|'''50'''
|38
|17
|16
|5
|52
|30
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1989-90
|3ᵉʳ Div
|4
|4ᵘ
|'''48'''
|38
|16
|16
|6
|54
|23
|
|-
|1990-91
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''55'''
|38
|21
|13
|4
|62
|24
|2ª Ronda
|-
|1991-92
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|bgcolor=&quot;#C0C0C0&quot;|2ᵘ
|'''51'''
|38
|22
|11
|7
|53
|23
|1/32
|-
|1992-93
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''61'''
|38
|28
|5
|5
|85
|30
|2ª Ronda
|-
|1993-94
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''65'''
|38
|30
|5
|3
|88
|22
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1994-95
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''57'''
|38
|23
|11
|4
|77
|23
|2ª Ronda
|-
|1995-96
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|4ᵘ
|'''65'''
|38
|19
|8
|11
|66
|39
|
|-
|1996-97 
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|3ᵉʳ Div *
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|4
|3ᵘ
|'''73'''
|38
|21
|10
|7
|68
|38
|
|-
|1997-98
|2ª Div B
|3
|15ᵘ
|'''42'''
|38
|10
|12
|16
|43
|57
|Ronda previa
|-
|1998-99
|bgcolor=&quot;#FF69B4&quot;|2ª Div B
|bgcolor=&quot;#FF69B4&quot;|3
|16ᵘ
|'''43'''
|38
|9
|16
|13
|33
|46
|
|-
|1999-00
|2ª Div B
|3
|14ᵘ
|'''45'''
|38
|11
|12
|15
|37
|56
|
|-
|2000-01
|2ª Div B
|3
|9ᵘ
|'''52'''
|38
|14
|10
|14
|40
|38
|
|-
|2001-02
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|2ª Div B ↓
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|3
|19ᵘ
|'''28'''
|38
|5
|13
|20
|33
|58
|
|-
|2002-03
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|3ᵉʳ Div *
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''85'''
|38
|25
|10
|3
|59
|17
|
|-
|2003-04
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|2ª Div B ↓
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|3
|19ᵘ
|'''24'''
|38
|4
|12
|22
|36
|69
|Ronda Previa
|-
|2004-05
|3ᵉʳ Div
|4
|7ᵘ
|'''61'''
|38
|17
|10
|11
|63
|46
|
|-
|2005-06
|3ᵉʳ Div
|4
|5ᵘ
|'''68'''
|38
|18
|14
|6
|52
|29
|
|-
|2006-07
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''83'''
|38
|25
|8
|5
|58
|27
|
|-
|2007-08
|3ᵉʳ Div
|4
|7ᵘ
|'''65'''
|38
|18
|11
|9
|68
|47
|1ᵉʳ Ronda
|-
|2008-09
|3ᵉʳ Div
|4
|7ᵘ
|'''53'''
|38
|14
|11
|13
|45
|35
|
|-
|2009-10
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|3ᵉʳ Div *
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''83'''
|38
|25
|8
|5
|73
|27
|
|-
|2010-11
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|2ª Div B -
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|3
|16ᵘ
|'''38'''
|38
|9
|11
|18
|29
|38
|2ª Ronda
|-
|2011-12
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|3ᵉʳ Div *
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''93'''
|38
|30
|3
|5
|93
|21
|
|-
|2012-13
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|2ª Div B
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3
|4ᵘ
|'''60'''
|38
|17
|9
|12
|49
|37
|2ª Ronda
|-
|2013-14
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|2ª Div B -
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|3
|16ᵘ
|'''39'''
|36
|9
|12
|15
|41
|50
|2ª Ronda
|-
|2014-15
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|bgcolor=&quot;#C0C0C0&quot;|2ᵘ
|'''84'''
|38
|25
|9
|4
|68
|18
|
|-
|2015-16
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|3ᵉʳ Div *
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''98'''
|38
|31
|5
|2
|86
|12
|
|-
|2016-17
|2ª Div B
|3
|15ᵘ
|'''45'''
|38
|11
|12
|15
|47
|56
|3ᵉʳ Ronda
|-
|2017-18
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|2ª Div B ↓
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|3
|20ᵘ
|'''19'''
|38
|3
|10
|25
|19
|54
|
|-
|2018-19
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|3ᵘ
|'''75'''
|38
|23
|6
|9
|72
|29
|
|-
|2019-20
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|4ᵘ
|'''56'''
|28
|16
|8
|4
|54
|21
|
|-
|2020-21
|3ᵉʳ Div
|4
|4ᵘ
|'''38'''
|20
|11
|5
|4
|36
|18
|
|-
|2021-22
|3ᵉʳ Div RFEF
|5
|5ᵘ
|'''64'''
|38
|17
|13
|8
|55
|37
|
|-
|2021-22
|3ᵉʳ Div RFEF
|5
|
|
|
|
|
|
|
|
|}
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Caudal Deportivo]]
[[Categoría:Llistes]]
[[Categoría:Llistes d'Asturies]]
[[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]]</text>
      <sha1>ayxqxab2lgln7i52auapjv1tgmyyitk</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3714404</id>
      <parentid>3714403</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T09:28:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>90.106.130.255</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9843" xml:space="preserve">{{desactualizáu|t=20210805155101}}
El '''Caudal Deportivo''' ye un club de [[fútbol]] d'[[Asturies]], de la villa de [[Mieres del Camín]]. Foi fundáu en [[1918]] y xuega na [[Tercer División d'España]]. El Caudal ye 'l club d'[[España]] con más campeonatos de Tercer División, yá que fíxose campeón en 15 vegaes, trés más que los sos perseguidores: el [[Club Deportivo Eldense]] y el [[Club Deportivo Atlético Baleares]].

== Resumen estadísticu ==
{| {{tablaguapa}}
|+
!Categoría
![[Primer División d'España|1ª]]
![[Segunda División d'España|2ª]]
![[Segunda División B d'España|2ªB]]
![[Tercer División d'España|3ª]]
![[3ª RFEF]]
![[Rexonal Preferente|Rex.Pref.]]
|-
|Temporaes
|0
|7
|14
|53
|2
|1
|-
|Númberu de títulos
| -
|0
|0
|15
| -
|1
|-
|Meyor clasificación final
| -
|4º
|4º
|1º
|5º
|1º
|-
|Puestu históricu
| -
|84º
|101º
|7º
|44º
| -
|}
{| {{tablaguapa}}
|+
!Nivel na pirámide
!1
!2
!3
!4
!5
|-
|Temporaes
|0
|7
|37
|31
|2
|-
|Númberu de títulos
| -
|0
|4
|12
|1
|-
|Meyor clasificación final
| -
|4º
|1º
|1º
| -
|}

== Abreviatures ==
Abreviatures del resultáu de Lliga:

* X = Partíos xugaos
* G = Partíos ganaos
* E = Partíos empataos
* P = Partíos perdíos
* GF = Goles a favor
* GC = Goles escontra
* Ptos = Puntos
* Pos = Puestu final

Abreviatures de les categoríes:

* Rex Pref = Rexonal Preferente
* 3ᵉʳ Div RFEF = Tercer División RFEF
* 3ᵉʳ Div = Tercer División
* 2ª Div B = Segunda División B
* 2ª Div = Segunda División

Abreviatures de les rondes:
* 1/32: Treintaidosavos de final

Guía de colores y símbolos:
{| {{tablaguapa}}
|+
!Color y Símbolu
!Significáu
|-
|bgcolor=&quot;FFD700&quot; align=&quot;center&quot; |1ᵘ
|Campeón
|-
|bgcolor=&quot;#C0C0C0&quot; align=&quot;center&quot; |2ᵘ
|Subcampeón
|-
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot; align=&quot;center&quot; |↑
|Ascensu Direutu
|-
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot; align=&quot;center&quot; |*
|Ascensu vía Playoff
|-
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot; align=&quot;center&quot; |
|Participa nel Playoff d'ascensu
|-
|bgcolor=&quot;#FF69B4&quot; align=&quot;center&quot; |
|Participa nel Playoff de descensu
|-
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot; align=&quot;center&quot; | -
|Desciende nel Playout
|-
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot; align=&quot;center&quot; |↓
|Descensu Direutu
|}

== Temporaes ==
{| {{tablaguapa}}
|+
!Temporada
!Lliga
!Nivel
!Pos
!'''Ptos'''
!X
!G
!E
!P
!GF
!GC
!Copa del Rei
|-
|1946-47
|3ᵉʳ Div
|3
|8ᵘ
|'''16'''
|18
|7
|2
|9
|27
|37
|
|-
|1947-48
|3ᵉʳ Div
|3
|5ᵘ
|'''31'''
|26
|14
|3
|9
|52
|39
|2ª Ronda
|-
|1948-49
|3ᵉʳ Div
|3
|9ᵘ
|'''22'''
|24
|7
|8
|9
|45
|50
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1949-50
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''50'''
|34
|22
|6
|6
|106
|46
|
|-
|1950-51
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|3ᵉʳ Div *
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|3
|bgcolor=&quot;#C0C0C0&quot;|2ᵘ
|'''43'''
|30
|20
|3
|7
|86
|47
|
|-
|1951-52
|2ª Div
|2
|8ᵘ
|'''32'''
|30
|13
|6
|11
|55
|45
|
|-
|1952-53
|2ª Div
|2
|10ᵘ
|'''28'''
|30
|11
|6
|13
|45
|48
|1/32
|-
|1953-54
|bgcolor=&quot;#FF69B4&quot;|2ª Div
|bgcolor=&quot;#FF69B4&quot;|2
|12ᵘ
|'''28'''
|30
|11
|6
|13
|38
|46
|
|-
|1954-55
|2ª Div
|2
|13ᵘ
|'''24'''
|30
|8
|8
|14
|49
|59
|
|-
|1955-56
|2ª Div
|2
|4ᵘ
|'''34'''
|30
|13
|8
|9
|49
|37
|
|-
|1956-57
|2ª Div
|2
|11ᵘ
|'''35'''
|38
|16
|3
|19
|66
|72
|
|-
|1957-58
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|2ª Div ↓
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|2
|15ᵘ
|'''29'''
|34
|11
|7
|16
|34
|40
|
|-
|1958-59
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3
|bgcolor=&quot;#C0C0C0&quot;|2ᵘ
|'''51'''
|30
|23
|5
|2
|86
|23
|
|-
|1959-60
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''52'''
|30
|24
|4
|2
|86
|19
|
|-
|1960-61
|3ᵉʳ Div
|3
|6ᵘ
|'''33'''
|30
|15
|3
|12
|51
|40
|
|-
|1961-62
|3ᵉʳ Div
|3
|3ᵘ
|'''42'''
|30
|16
|10
|4
|57
|28
|
|-
|1962-63
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''44'''
|30
|19
|6
|5
|50
|23
|
|-
|1963-64
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''49'''
|30
|22
|5
|3
|90
|32
|
|-
|1964-65
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3
|bgcolor=&quot;#C0C0C0&quot;|2ᵘ
|'''43'''
|30
|19
|5
|6
|62
|28
|
|-
|1965-66
|3ᵉʳ Div
|3
|3ᵘ
|'''42'''
|30
|17
|8
|5
|62
|36
|
|-
|1966-67
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3
|bgcolor=&quot;#C0C0C0&quot;|2ᵘ
|'''45'''
|30
|20
|5
|5
|54
|20
|
|-
|1967-68
|3ᵉʳ Div
|3
|5ᵘ
|'''37'''
|38
|15
|7
|8
|59
|43
|
|-
|1968-69
|3ᵉʳ Div
|3
|17ᵘ
|'''29'''
|38
|8
|13
|17
|34
|44
|
|-
|1969-70
|3ᵉʳ Div
|3
|4ᵘ
|'''45'''
|38
|15
|15
|8
|40
|35
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1970-71
|3ᵉʳ Div
|3
|11ᵘ
|'''38'''
|38
|13
|12
|13
|41
|42
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1971-72
|3ᵉʳ Div
|3
|12ᵘ
|'''38'''
|38
|13
|12
|13
|44
|49
|
|-
|1972-73
|3ᵉʳ Div
|3
|10ᵘ
|'''40'''
|38
|17
|6
|15
|44
|44
|2ª Ronda
|-
|1973-74
|bgcolor=&quot;#FF69B4&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FF69B4&quot;|3
|16ᵘ
|'''32'''
|38
|11
|10
|17
|38
|57
|2ª Ronda
|-
|1974-75
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|3ᵉʳ Div ↓
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|3
|19ᵘ
|'''22'''
|38
|5
|12
|21
|27
|53
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1975-76
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|Rex Pref ↑
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''57'''
|38
|24
|9
|5
|66
|18
|
|-
|1976-77
|3ᵉʳ Div
|3
|8ᵘ
|'''39'''
|38
|11
|17
|10
|39
|32
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1977-78
|2ª Div B
|3
|16ᵘ
|'''33'''
|38
|13
|7
|18
|31
|50
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1978-79
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|2ª Div B ↓
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|3
|20ᵘ
|'''16'''
|38
|6
|4
|28
|31
|72
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1979-80
|3ᵉʳ Div
|4
|3ᵘ
|'''48'''
|38
|19
|10
|9
|60
|34
|2ª Ronda
|-
|1980-81
|3ᵉʳ Div
|4
|3ᵘ
|'''48'''
|38
|20
|8
|10
|61
|40
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1981-82
|3ᵉʳ Div
|4
|13ᵘ
|'''39'''
|38
|15
|9
|14
|49
|42
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1982-83
|3ᵉʳ Div
|4
|8ᵘ
|'''40'''
|38
|14
|12
|12
|46
|37
|
|-
|1983-84
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''59'''
|38
|25
|9
|4
|74
|25
|
|-
|1984-85
|3ᵉʳ Div
|4
|8ᵘ
|'''42'''
|38
|15
|12
|11
|62
|41
|2ª Ronda
|-
|1985-86
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|bgcolor=&quot;#C0C0C0&quot;|2ᵘ
|'''61'''
|38
|26
|9
|3
|76
|14
|
|-
|1986-87
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|3ᵉʳ Div ↑
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''58'''
|38
|22
|14
|2
|55
|20
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1987-88
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|2ª Div B ↓
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|3
|18ᵘ
|'''28'''
|38
|9
|10
|19
|35
|51
|3ᵉʳ Ronda
|-
|1988-89
|3ᵉʳ Div
|4
|3ᵘ
|'''50'''
|38
|17
|16
|5
|52
|30
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1989-90
|3ᵉʳ Div
|4
|4ᵘ
|'''48'''
|38
|16
|16
|6
|54
|23
|
|-
|1990-91
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''55'''
|38
|21
|13
|4
|62
|24
|2ª Ronda
|-
|1991-92
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|bgcolor=&quot;#C0C0C0&quot;|2ᵘ
|'''51'''
|38
|22
|11
|7
|53
|23
|1/32
|-
|1992-93
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''61'''
|38
|28
|5
|5
|85
|30
|2ª Ronda
|-
|1993-94
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''65'''
|38
|30
|5
|3
|88
|22
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1994-95
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''57'''
|38
|23
|11
|4
|77
|23
|2ª Ronda
|-
|1995-96
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|4ᵘ
|'''65'''
|38
|19
|8
|11
|66
|39
|
|-
|1996-97 
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|3ᵉʳ Div *
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|4
|3ᵘ
|'''73'''
|38
|21
|10
|7
|68
|38
|
|-
|1997-98
|2ª Div B
|3
|15ᵘ
|'''42'''
|38
|10
|12
|16
|43
|57
|Ronda previa
|-
|1998-99
|bgcolor=&quot;#FF69B4&quot;|2ª Div B
|bgcolor=&quot;#FF69B4&quot;|3
|16ᵘ
|'''43'''
|38
|9
|16
|13
|33
|46
|
|-
|1999-00
|2ª Div B
|3
|14ᵘ
|'''45'''
|38
|11
|12
|15
|37
|56
|
|-
|2000-01
|2ª Div B
|3
|9ᵘ
|'''52'''
|38
|14
|10
|14
|40
|38
|
|-
|2001-02
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|2ª Div B ↓
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|3
|19ᵘ
|'''28'''
|38
|5
|13
|20
|33
|58
|
|-
|2002-03
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|3ᵉʳ Div *
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''85'''
|38
|25
|10
|3
|59
|17
|
|-
|2003-04
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|2ª Div B ↓
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|3
|19ᵘ
|'''24'''
|38
|4
|12
|22
|36
|69
|Ronda Previa
|-
|2004-05
|3ᵉʳ Div
|4
|7ᵘ
|'''61'''
|38
|17
|10
|11
|63
|46
|
|-
|2005-06
|3ᵉʳ Div
|4
|5ᵘ
|'''68'''
|38
|18
|14
|6
|52
|29
|
|-
|2006-07
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''83'''
|38
|25
|8
|5
|58
|27
|
|-
|2007-08
|3ᵉʳ Div
|4
|7ᵘ
|'''65'''
|38
|18
|11
|9
|68
|47
|1ᵉʳ Ronda
|-
|2008-09
|3ᵉʳ Div
|4
|7ᵘ
|'''53'''
|38
|14
|11
|13
|45
|35
|
|-
|2009-10
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|3ᵉʳ Div *
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''83'''
|38
|25
|8
|5
|73
|27
|
|-
|2010-11
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|2ª Div B -
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|3
|16ᵘ
|'''38'''
|38
|9
|11
|18
|29
|38
|2ª Ronda
|-
|2011-12
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|3ᵉʳ Div *
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''93'''
|38
|30
|3
|5
|93
|21
|
|-
|2012-13
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|2ª Div B
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3
|4ᵘ
|'''60'''
|38
|17
|9
|12
|49
|37
|2ª Ronda
|-
|2013-14
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|2ª Div B -
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|3
|16ᵘ
|'''39'''
|36
|9
|12
|15
|41
|50
|2ª Ronda
|-
|2014-15
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|bgcolor=&quot;#C0C0C0&quot;|2ᵘ
|'''84'''
|38
|25
|9
|4
|68
|18
|
|-
|2015-16
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|3ᵉʳ Div *
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''98'''
|38
|31
|5
|2
|86
|12
|
|-
|2016-17
|2ª Div B
|3
|15ᵘ
|'''45'''
|38
|11
|12
|15
|47
|56
|3ᵉʳ Ronda
|-
|2017-18
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|2ª Div B ↓
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|3
|20ᵘ
|'''19'''
|38
|3
|10
|25
|19
|54
|
|-
|2018-19
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|3ᵘ
|'''75'''
|38
|23
|6
|9
|72
|29
|
|-
|2019-20
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|4ᵘ
|'''56'''
|28
|16
|8
|4
|54
|21
|
|-
|2020-21
|3ᵉʳ Div
|4
|4ᵘ
|'''38'''
|20
|11
|5
|4
|36
|18
|
|-
|2021-22
|3ᵉʳ Div RFEF
|5
|5ᵘ
|'''64'''
|38
|17
|13
|8
|55
|37
|
|-
|2021-22
|3ᵉʳ Div RFEF
|5
|
|
|
|
|
|
|
|
|}
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Caudal Deportivo]]
[[Categoría:Llistes]]
[[Categoría:Llistes d'Asturies]]
[[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]]</text>
      <sha1>8yravpc9ibhp3funjsfu4xs7m0dygy1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3714405</id>
      <parentid>3714404</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T11:01:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>90.106.130.255</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9975" xml:space="preserve">{{desactualizáu|t=20210805155101}}
El '''Caudal Deportivo''' ye un club de [[fútbol]] d'[[Asturies]], de la villa de [[Mieres del Camín]]. Foi fundáu en [[1918]] y xuega na [[Tercer División d'España]]. El Caudal ye 'l club d'[[España]] con más campeonatos de Tercer División, yá que fíxose campeón en 15 vegaes, trés más que los sos perseguidores: el [[Club Deportivo Eldense]] y el [[Club Deportivo Atlético Baleares]].

== Resumen estadísticu ==
{| {{tablaguapa}}
|+
!Categoría
![[Primer División d'España|1ª]]
![[Segunda División d'España|2ª]]
![[Segunda División B d'España|2ªB]]
![[Tercer División d'España|3ª]]
![[3ª RFEF]]
![[Rexonal Preferente|Rex.Pref.]]
|-
|Temporaes
|0
|7
|14
|53
|2
|1
|-
|Númberu de títulos
| -
|0
|0
|15
| -
|1
|-
|Meyor clasificación final
| -
|4º
|4º
|1º
|5º
|1º
|-
|Puestu históricu
| -
|84º
|101º
|7º
|44º
| -
|}
{| {{tablaguapa}}
|+
!Nivel na pirámide
!1
!2
!3
!4
!5
|-
|Temporaes
|0
|7
|37
|31
|2
|-
|Númberu de títulos
| -
|0
|4
|12
|1
|-
|Meyor clasificación final
| -
|4º
|1º
|1º
| -
|}

== Abreviatures ==
{{columnes}}
Abreviatures pa los partíos de lliga:
* Pos = Posición final
* PX = Partíos xugaos
* PG = Partíos ganaos
* PE = Partíos empataos
* PP = Partíos perdíos
* GF = Goles a favor
* GC = Goles en contra
* Pun = Puntos
{{nueva columna}}
Abreviatures pa los partíos de playoff:
* PA = Playoffs d'ascensu
* PD = Playoffs de descensu
* → = Permaneció na mesma categoría
* ↑ = Promocionó
* ↓ = Descendió
{{nueva columna}}

Abreviatures de les categoríes:

* Rex Pref = Rexonal Preferente
* 3ᵉʳ Div RFEF = Tercer División RFEF
* 3ᵉʳ Div = Tercer División
* 2ª Div B = Segunda División B
* 2ª Div = Segunda División

Abreviatures pa les rondes:
* C = Campeón
* SC = Subcampeón
* SF = Semifinales
* CF = Cuartos de final
* R16 = Dieciseisavos
* R32 = Trentaidosavos
{{nueva columna}}
* 6R = Sesta ronda
* 5R = Quinta ronda
* 4R = Cuarta ronda
* 3R = Tercer ronda
* 2R = Segunda ronda
* 1R = Primer ronda
* FG = Fase de grupos
{{fin columnes}}

{| {{tablaguapa}}
|bgcolor=gold|Campeones
|bgcolor=silver|Subcampeones
|bgcolor=&quot;#BFFF00&quot;|Ascensu direutu
|bgcolor=&quot;#BBF3BB&quot;|Promoción d'ascensu
|bgcolor=&quot;#E0B0FF&quot;|Promoción de descensu
|bgcolor=&quot;#FFBBBB&quot;|Descensu
|}

== Temporaes ==
{| {{tablaguapa}}
|+
!Temporada
!Lliga
!Nivel
!Pos
!'''Ptos'''
!X
!G
!E
!P
!GF
!GC
!Copa del Rei
|-
|1946-47
|3ᵉʳ Div
|3
|8ᵘ
|'''16'''
|18
|7
|2
|9
|27
|37
|
|-
|1947-48
|3ᵉʳ Div
|3
|5ᵘ
|'''31'''
|26
|14
|3
|9
|52
|39
|2ª Ronda
|-
|1948-49
|3ᵉʳ Div
|3
|9ᵘ
|'''22'''
|24
|7
|8
|9
|45
|50
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1949-50
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''50'''
|34
|22
|6
|6
|106
|46
|
|-
|1950-51
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|3ᵉʳ Div *
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|3
|bgcolor=&quot;#C0C0C0&quot;|2ᵘ
|'''43'''
|30
|20
|3
|7
|86
|47
|
|-
|1951-52
|2ª Div
|2
|8ᵘ
|'''32'''
|30
|13
|6
|11
|55
|45
|
|-
|1952-53
|2ª Div
|2
|10ᵘ
|'''28'''
|30
|11
|6
|13
|45
|48
|1/32
|-
|1953-54
|bgcolor=&quot;#FF69B4&quot;|2ª Div
|bgcolor=&quot;#FF69B4&quot;|2
|12ᵘ
|'''28'''
|30
|11
|6
|13
|38
|46
|
|-
|1954-55
|2ª Div
|2
|13ᵘ
|'''24'''
|30
|8
|8
|14
|49
|59
|
|-
|1955-56
|2ª Div
|2
|4ᵘ
|'''34'''
|30
|13
|8
|9
|49
|37
|
|-
|1956-57
|2ª Div
|2
|11ᵘ
|'''35'''
|38
|16
|3
|19
|66
|72
|
|-
|1957-58
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|2ª Div ↓
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|2
|15ᵘ
|'''29'''
|34
|11
|7
|16
|34
|40
|
|-
|1958-59
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3
|bgcolor=&quot;#C0C0C0&quot;|2ᵘ
|'''51'''
|30
|23
|5
|2
|86
|23
|
|-
|1959-60
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''52'''
|30
|24
|4
|2
|86
|19
|
|-
|1960-61
|3ᵉʳ Div
|3
|6ᵘ
|'''33'''
|30
|15
|3
|12
|51
|40
|
|-
|1961-62
|3ᵉʳ Div
|3
|3ᵘ
|'''42'''
|30
|16
|10
|4
|57
|28
|
|-
|1962-63
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''44'''
|30
|19
|6
|5
|50
|23
|
|-
|1963-64
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''49'''
|30
|22
|5
|3
|90
|32
|
|-
|1964-65
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3
|bgcolor=&quot;#C0C0C0&quot;|2ᵘ
|'''43'''
|30
|19
|5
|6
|62
|28
|
|-
|1965-66
|3ᵉʳ Div
|3
|3ᵘ
|'''42'''
|30
|17
|8
|5
|62
|36
|
|-
|1966-67
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3
|bgcolor=&quot;#C0C0C0&quot;|2ᵘ
|'''45'''
|30
|20
|5
|5
|54
|20
|
|-
|1967-68
|3ᵉʳ Div
|3
|5ᵘ
|'''37'''
|38
|15
|7
|8
|59
|43
|
|-
|1968-69
|3ᵉʳ Div
|3
|17ᵘ
|'''29'''
|38
|8
|13
|17
|34
|44
|
|-
|1969-70
|3ᵉʳ Div
|3
|4ᵘ
|'''45'''
|38
|15
|15
|8
|40
|35
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1970-71
|3ᵉʳ Div
|3
|11ᵘ
|'''38'''
|38
|13
|12
|13
|41
|42
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1971-72
|3ᵉʳ Div
|3
|12ᵘ
|'''38'''
|38
|13
|12
|13
|44
|49
|
|-
|1972-73
|3ᵉʳ Div
|3
|10ᵘ
|'''40'''
|38
|17
|6
|15
|44
|44
|2ª Ronda
|-
|1973-74
|bgcolor=&quot;#FF69B4&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FF69B4&quot;|3
|16ᵘ
|'''32'''
|38
|11
|10
|17
|38
|57
|2ª Ronda
|-
|1974-75
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|3ᵉʳ Div ↓
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|3
|19ᵘ
|'''22'''
|38
|5
|12
|21
|27
|53
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1975-76
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|Rex Pref ↑
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''57'''
|38
|24
|9
|5
|66
|18
|
|-
|1976-77
|3ᵉʳ Div
|3
|8ᵘ
|'''39'''
|38
|11
|17
|10
|39
|32
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1977-78
|2ª Div B
|3
|16ᵘ
|'''33'''
|38
|13
|7
|18
|31
|50
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1978-79
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|2ª Div B ↓
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|3
|20ᵘ
|'''16'''
|38
|6
|4
|28
|31
|72
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1979-80
|3ᵉʳ Div
|4
|3ᵘ
|'''48'''
|38
|19
|10
|9
|60
|34
|2ª Ronda
|-
|1980-81
|3ᵉʳ Div
|4
|3ᵘ
|'''48'''
|38
|20
|8
|10
|61
|40
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1981-82
|3ᵉʳ Div
|4
|13ᵘ
|'''39'''
|38
|15
|9
|14
|49
|42
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1982-83
|3ᵉʳ Div
|4
|8ᵘ
|'''40'''
|38
|14
|12
|12
|46
|37
|
|-
|1983-84
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''59'''
|38
|25
|9
|4
|74
|25
|
|-
|1984-85
|3ᵉʳ Div
|4
|8ᵘ
|'''42'''
|38
|15
|12
|11
|62
|41
|2ª Ronda
|-
|1985-86
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|bgcolor=&quot;#C0C0C0&quot;|2ᵘ
|'''61'''
|38
|26
|9
|3
|76
|14
|
|-
|1986-87
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|3ᵉʳ Div ↑
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''58'''
|38
|22
|14
|2
|55
|20
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1987-88
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|2ª Div B ↓
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|3
|18ᵘ
|'''28'''
|38
|9
|10
|19
|35
|51
|3ᵉʳ Ronda
|-
|1988-89
|3ᵉʳ Div
|4
|3ᵘ
|'''50'''
|38
|17
|16
|5
|52
|30
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1989-90
|3ᵉʳ Div
|4
|4ᵘ
|'''48'''
|38
|16
|16
|6
|54
|23
|
|-
|1990-91
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''55'''
|38
|21
|13
|4
|62
|24
|2ª Ronda
|-
|1991-92
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|bgcolor=&quot;#C0C0C0&quot;|2ᵘ
|'''51'''
|38
|22
|11
|7
|53
|23
|1/32
|-
|1992-93
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''61'''
|38
|28
|5
|5
|85
|30
|2ª Ronda
|-
|1993-94
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''65'''
|38
|30
|5
|3
|88
|22
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1994-95
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''57'''
|38
|23
|11
|4
|77
|23
|2ª Ronda
|-
|1995-96
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|4ᵘ
|'''65'''
|38
|19
|8
|11
|66
|39
|
|-
|1996-97 
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|3ᵉʳ Div *
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|4
|3ᵘ
|'''73'''
|38
|21
|10
|7
|68
|38
|
|-
|1997-98
|2ª Div B
|3
|15ᵘ
|'''42'''
|38
|10
|12
|16
|43
|57
|Ronda previa
|-
|1998-99
|bgcolor=&quot;#FF69B4&quot;|2ª Div B
|bgcolor=&quot;#FF69B4&quot;|3
|16ᵘ
|'''43'''
|38
|9
|16
|13
|33
|46
|
|-
|1999-00
|2ª Div B
|3
|14ᵘ
|'''45'''
|38
|11
|12
|15
|37
|56
|
|-
|2000-01
|2ª Div B
|3
|9ᵘ
|'''52'''
|38
|14
|10
|14
|40
|38
|
|-
|2001-02
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|2ª Div B ↓
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|3
|19ᵘ
|'''28'''
|38
|5
|13
|20
|33
|58
|
|-
|2002-03
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|3ᵉʳ Div *
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''85'''
|38
|25
|10
|3
|59
|17
|
|-
|2003-04
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|2ª Div B ↓
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|3
|19ᵘ
|'''24'''
|38
|4
|12
|22
|36
|69
|Ronda Previa
|-
|2004-05
|3ᵉʳ Div
|4
|7ᵘ
|'''61'''
|38
|17
|10
|11
|63
|46
|
|-
|2005-06
|3ᵉʳ Div
|4
|5ᵘ
|'''68'''
|38
|18
|14
|6
|52
|29
|
|-
|2006-07
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''83'''
|38
|25
|8
|5
|58
|27
|
|-
|2007-08
|3ᵉʳ Div
|4
|7ᵘ
|'''65'''
|38
|18
|11
|9
|68
|47
|1ᵉʳ Ronda
|-
|2008-09
|3ᵉʳ Div
|4
|7ᵘ
|'''53'''
|38
|14
|11
|13
|45
|35
|
|-
|2009-10
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|3ᵉʳ Div *
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''83'''
|38
|25
|8
|5
|73
|27
|
|-
|2010-11
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|2ª Div B -
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|3
|16ᵘ
|'''38'''
|38
|9
|11
|18
|29
|38
|2ª Ronda
|-
|2011-12
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|3ᵉʳ Div *
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''93'''
|38
|30
|3
|5
|93
|21
|
|-
|2012-13
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|2ª Div B
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3
|4ᵘ
|'''60'''
|38
|17
|9
|12
|49
|37
|2ª Ronda
|-
|2013-14
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|2ª Div B -
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|3
|16ᵘ
|'''39'''
|36
|9
|12
|15
|41
|50
|2ª Ronda
|-
|2014-15
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|bgcolor=&quot;#C0C0C0&quot;|2ᵘ
|'''84'''
|38
|25
|9
|4
|68
|18
|
|-
|2015-16
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|3ᵉʳ Div *
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''98'''
|38
|31
|5
|2
|86
|12
|
|-
|2016-17
|2ª Div B
|3
|15ᵘ
|'''45'''
|38
|11
|12
|15
|47
|56
|3ᵉʳ Ronda
|-
|2017-18
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|2ª Div B ↓
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|3
|20ᵘ
|'''19'''
|38
|3
|10
|25
|19
|54
|
|-
|2018-19
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|3ᵘ
|'''75'''
|38
|23
|6
|9
|72
|29
|
|-
|2019-20
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|4ᵘ
|'''56'''
|28
|16
|8
|4
|54
|21
|
|-
|2020-21
|3ᵉʳ Div
|4
|4ᵘ
|'''38'''
|20
|11
|5
|4
|36
|18
|
|-
|2021-22
|3ᵉʳ Div RFEF
|5
|5ᵘ
|'''64'''
|38
|17
|13
|8
|55
|37
|
|-
|2021-22
|3ᵉʳ Div RFEF
|5
|
|
|
|
|
|
|
|
|}
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Caudal Deportivo]]
[[Categoría:Llistes]]
[[Categoría:Llistes d'Asturies]]
[[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]]</text>
      <sha1>g83xsx901s9ihudk40x2i13z4odgkbz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>3714407</id>
      <parentid>3714405</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T11:46:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>90.106.130.255</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12253" xml:space="preserve">{{desactualizáu|t=20210805155101}}
El '''Caudal Deportivo''' ye un club de [[fútbol]] d'[[Asturies]], de la villa de [[Mieres del Camín]]. Foi fundáu en [[1918]] y xuega na [[Tercer División d'España]]. El Caudal ye 'l club d'[[España]] con más campeonatos de Tercer División, yá que fíxose campeón en 15 vegaes, trés más que los sos perseguidores: el [[Club Deportivo Eldense]] y el [[Club Deportivo Atlético Baleares]].

== Resumen estadísticu ==
{| {{tablaguapa}}
|+
!Categoría
![[Primer División d'España|1ª]]
![[Segunda División d'España|2ª]]
![[Segunda División B d'España|2ªB]]
![[Tercer División d'España|3ª]]
![[3ª RFEF]]
![[Rexonal Preferente|Rex.Pref.]]
|-
|Temporaes
|0
|7
|14
|53
|2
|1
|-
|Númberu de títulos
| -
|0
|0
|15
| -
|1
|-
|Meyor clasificación final
| -
|4º
|4º
|1º
|5º
|1º
|-
|Puestu históricu
| -
|84º
|101º
|7º
|44º
| -
|}
{| {{tablaguapa}}
|+
!Nivel na pirámide
!1
!2
!3
!4
!5
|-
|Temporaes
|0
|7
|37
|31
|2
|-
|Númberu de títulos
| -
|0
|4
|12
|1
|-
|Meyor clasificación final
| -
|4º
|1º
|1º
| -
|}

== Abreviatures ==
{{columnes}}
Abreviatures pa los partíos de lliga:
* Pos = Posición final
* PX = Partíos xugaos
* PG = Partíos ganaos
* PE = Partíos empataos
* PP = Partíos perdíos
* GF = Goles a favor
* GC = Goles en contra
* Pun = Puntos
{{nueva columna}}
Abreviatures pa los partíos de playoff:
* PA = Playoffs d'ascensu
* PD = Playoffs de descensu
* → = Permaneció na mesma categoría
* ↑ = Promocionó
* ↓ = Descendió
{{nueva columna}}

Abreviatures de les categoríes:

* Rex Pref = Rexonal Preferente
* 3ᵉʳ Div RFEF = Tercer División RFEF
* 3ᵉʳ Div = Tercer División
* 2ª Div B = Segunda División B
* 2ª Div = Segunda División

Abreviatures pa les rondes:
* C = Campeón
* SC = Subcampeón
* SF = Semifinales
* CF = Cuartos de final
* R16 = Dieciseisavos
* R32 = Trentaidosavos
{{nueva columna}}
* 6R = Sesta ronda
* 5R = Quinta ronda
* 4R = Cuarta ronda
* 3R = Tercer ronda
* 2R = Segunda ronda
* 1R = Primer ronda
* FG = Fase de grupos
{{fin columnes}}

{| {{tablaguapa}}
|bgcolor=gold|Campeones
|bgcolor=silver|Subcampeones
|bgcolor=&quot;#BFFF00&quot;|Ascensu direutu
|bgcolor=&quot;#BBF3BB&quot;|Promoción d'ascensu
|bgcolor=&quot;#E0B0FF&quot;|Promoción de descensu
|bgcolor=&quot;#FFBBBB&quot;|Descensu
|}

== Temporaes ==
{| {{tablaguapa}}
|+
!rowspan=2 width=60|Temporada
!colspan=10 |Lliga
!rowspan=2 width=40 align=center|[[Copa del Rei|Copa]]
!rowspan=2 colspan=2|Otres competiciones
!colspan=2|Máximu goliador
|-
!{{Tooltip|Niv|Nivel}} !!{{Tooltip|Div|División}} !!{{Tooltip|Pos|Posición}} !!width=25|{{Tooltip|PX|Partíos xugaos}} !!width=25|{{Tooltip|PG|Partíos ganaos}} !!width=25|{{Tooltip|PE|Partíos empataos}} !!width=25|{{Tooltip|PP|Partíos perdíos}} !!width=25|{{Tooltip|GF|Goles a favor}} !!width=25|{{Tooltip|GC|Goles en contra}} !!width=25|{{Tooltip|Pun|Puntos}} !!Nome !!{{gol}}
|-
| '''1946–47''' || 3 || bgcolor=FF7F00|3ᵉʳ || [[Tercer División d'España 1946–47|{{Tooltip|8ᵘ|Grupu II}}]] || 18 || 7 || 2 || 9 || 27 || 37 || '''16'''
|  ||  ||  || ||
|-
| '''1947–48''' || 3 || bgcolor=FF7F00|3ᵉʳ || [[Tercer División d'España 1947–48|{{Tooltip|5ᵘ|Grupu II}}]] || 26 || 14 || 3 || 9 || 52 || 39 || '''31'''
| 2R  ||  ||  || ||
|-
| '''1948–49''' || 3 || bgcolor=FF7F00|3ᵉʳ || [[Tercer División d'España 1948–49|{{Tooltip|9ᵘ|Grupu I}}]] || 24 || 7 || 8 || 9 || 45 || 50 || '''22'''
| 1R ||  ||  || ||
|-
| rowspan=2|'''1949–50''' || rowspan=2|3 || rowspan=2 bgcolor=FF7F00|3ᵉʳ || bgcolor=gold|[[Tercer División d'España 1949–50|{{Tooltip|1ᵘ|Grupu I}}]] || 34 || 22 || 6 || 6 || 106 || 46 || '''50'''
| rowspan=2| || colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; | || colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;left&quot; | 
|-
| {{Tooltip|PA|Playoffs d'ascensu}} || 10 || 3 || 3 || 4 || 18 || 19 || →
|-
| rowspan=2|'''1950–51''' || rowspan=2|3 || rowspan=2 bgcolor=FF7F00|3ᵉʳ || bgcolor=silver|[[Tercer División d'España 1950–51|{{Tooltip|2ᵘ|Grupu I}}]] || 34 || 20 || 3 || 7 || 86 || 47 || '''43'''
| rowspan=2| || colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; | || colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;left&quot; | 
|-
| {{Tooltip|PA|Playoffs d'ascensu}} || 10 || 6 || 1 || 3 || 21 || 19 || ↑
|-
| '''1951–52''' || 2 || bgcolor=silver|2ª || [[Segunda División d'España 1951–52|{{Tooltip|8ᵘ|Grupu I}}]] || 30 || 13 || 6 || 11 || 55 || 45 || '''32'''
|  ||  ||  || ||
|-
| '''1952–53''' || 2 || bgcolor=silver|2ª || [[Segunda División d'España 1952–53|{{Tooltip|10ᵘ|Grupu I}}]] || 30 || 11 || 6 || 13 || 45 || 48 || '''28'''
| R32 ||  ||  || ||
|-
| rowspan=2|'''1953–54''' || rowspan=2|2 || rowspan=2 bgcolor=silver|2ª || bgcolor=&quot;#E0B0FF&quot;|[[Segunda División d'España 1953–54|{{Tooltip|12ᵘ|Grupu I}}]] || 30 || 11 || 6 || 13 || 38 || 46 || '''28'''
| rowspan=2| || colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; | || colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;left&quot; | 
|-
| {{Tooltip|PD|Playoffs de descensu}} || 8 || 6 || 0 || 2 || 16 || 7 || →
|-
| '''1954–55''' || 2 || bgcolor=silver|2ª || [[Segunda División d'España 1954–55|{{Tooltip|13ᵘ|Grupu I}}]] || 30 || 8 || 8 || 14 || 49 || 59 || '''24'''
|  ||  ||  || ||
|-
| '''1955–56''' || 2 || bgcolor=silver|2ª || [[Segunda División d'España 1955–56|{{Tooltip|4ᵘ|Grupu I}}]] || 30 || 13 || 8 || 9 || 49 || 37 || '''34'''
|  ||  ||  || ||
|-
| '''1956–57''' || 2 || bgcolor=silver|2ª || [[Segunda División d'España 1956–57|{{Tooltip|11ᵘ|Grupu I}}]] || 38 || 16 || 3 || 19 || 66 || 72 || '''35'''
|  ||  ||  || ||
|-
| '''1957–58''' || 2 || bgcolor=silver|2ª || bgcolor=&quot;#FFBBBB&quot;|[[Segunda División d'España 1957–58|{{Tooltip|15ᵘ|Grupu I}}]] || 34 || 11 || 7 || 16 || 34 || 40 || '''29'''
|  ||  ||  || ||
|-
|1958-59
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3
|bgcolor=&quot;#C0C0C0&quot;|2ᵘ
|'''51'''
|30
|23
|5
|2
|86
|23
|
|-
|1959-60
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''52'''
|30
|24
|4
|2
|86
|19
|
|-
|1960-61
|3ᵉʳ Div
|3
|6ᵘ
|'''33'''
|30
|15
|3
|12
|51
|40
|
|-
|1961-62
|3ᵉʳ Div
|3
|3ᵘ
|'''42'''
|30
|16
|10
|4
|57
|28
|
|-
|1962-63
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''44'''
|30
|19
|6
|5
|50
|23
|
|-
|1963-64
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''49'''
|30
|22
|5
|3
|90
|32
|
|-
|1964-65
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3
|bgcolor=&quot;#C0C0C0&quot;|2ᵘ
|'''43'''
|30
|19
|5
|6
|62
|28
|
|-
|1965-66
|3ᵉʳ Div
|3
|3ᵘ
|'''42'''
|30
|17
|8
|5
|62
|36
|
|-
|1966-67
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3
|bgcolor=&quot;#C0C0C0&quot;|2ᵘ
|'''45'''
|30
|20
|5
|5
|54
|20
|
|-
|1967-68
|3ᵉʳ Div
|3
|5ᵘ
|'''37'''
|38
|15
|7
|8
|59
|43
|
|-
|1968-69
|3ᵉʳ Div
|3
|17ᵘ
|'''29'''
|38
|8
|13
|17
|34
|44
|
|-
|1969-70
|3ᵉʳ Div
|3
|4ᵘ
|'''45'''
|38
|15
|15
|8
|40
|35
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1970-71
|3ᵉʳ Div
|3
|11ᵘ
|'''38'''
|38
|13
|12
|13
|41
|42
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1971-72
|3ᵉʳ Div
|3
|12ᵘ
|'''38'''
|38
|13
|12
|13
|44
|49
|
|-
|1972-73
|3ᵉʳ Div
|3
|10ᵘ
|'''40'''
|38
|17
|6
|15
|44
|44
|2ª Ronda
|-
|1973-74
|bgcolor=&quot;#FF69B4&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FF69B4&quot;|3
|16ᵘ
|'''32'''
|38
|11
|10
|17
|38
|57
|2ª Ronda
|-
|1974-75
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|3ᵉʳ Div ↓
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|3
|19ᵘ
|'''22'''
|38
|5
|12
|21
|27
|53
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1975-76
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|Rex Pref ↑
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''57'''
|38
|24
|9
|5
|66
|18
|
|-
|1976-77
|3ᵉʳ Div
|3
|8ᵘ
|'''39'''
|38
|11
|17
|10
|39
|32
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1977-78
|2ª Div B
|3
|16ᵘ
|'''33'''
|38
|13
|7
|18
|31
|50
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1978-79
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|2ª Div B ↓
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|3
|20ᵘ
|'''16'''
|38
|6
|4
|28
|31
|72
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1979-80
|3ᵉʳ Div
|4
|3ᵘ
|'''48'''
|38
|19
|10
|9
|60
|34
|2ª Ronda
|-
|1980-81
|3ᵉʳ Div
|4
|3ᵘ
|'''48'''
|38
|20
|8
|10
|61
|40
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1981-82
|3ᵉʳ Div
|4
|13ᵘ
|'''39'''
|38
|15
|9
|14
|49
|42
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1982-83
|3ᵉʳ Div
|4
|8ᵘ
|'''40'''
|38
|14
|12
|12
|46
|37
|
|-
|1983-84
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''59'''
|38
|25
|9
|4
|74
|25
|
|-
|1984-85
|3ᵉʳ Div
|4
|8ᵘ
|'''42'''
|38
|15
|12
|11
|62
|41
|2ª Ronda
|-
|1985-86
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|bgcolor=&quot;#C0C0C0&quot;|2ᵘ
|'''61'''
|38
|26
|9
|3
|76
|14
|
|-
|1986-87
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|3ᵉʳ Div ↑
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''58'''
|38
|22
|14
|2
|55
|20
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1987-88
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|2ª Div B ↓
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|3
|18ᵘ
|'''28'''
|38
|9
|10
|19
|35
|51
|3ᵉʳ Ronda
|-
|1988-89
|3ᵉʳ Div
|4
|3ᵘ
|'''50'''
|38
|17
|16
|5
|52
|30
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1989-90
|3ᵉʳ Div
|4
|4ᵘ
|'''48'''
|38
|16
|16
|6
|54
|23
|
|-
|1990-91
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''55'''
|38
|21
|13
|4
|62
|24
|2ª Ronda
|-
|1991-92
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|bgcolor=&quot;#C0C0C0&quot;|2ᵘ
|'''51'''
|38
|22
|11
|7
|53
|23
|1/32
|-
|1992-93
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''61'''
|38
|28
|5
|5
|85
|30
|2ª Ronda
|-
|1993-94
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''65'''
|38
|30
|5
|3
|88
|22
|1ᵉʳ Ronda
|-
|1994-95
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''57'''
|38
|23
|11
|4
|77
|23
|2ª Ronda
|-
|1995-96
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|4ᵘ
|'''65'''
|38
|19
|8
|11
|66
|39
|
|-
|1996-97 
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|3ᵉʳ Div *
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|4
|3ᵘ
|'''73'''
|38
|21
|10
|7
|68
|38
|
|-
|1997-98
|2ª Div B
|3
|15ᵘ
|'''42'''
|38
|10
|12
|16
|43
|57
|Ronda previa
|-
|1998-99
|bgcolor=&quot;#FF69B4&quot;|2ª Div B
|bgcolor=&quot;#FF69B4&quot;|3
|16ᵘ
|'''43'''
|38
|9
|16
|13
|33
|46
|
|-
|1999-00
|2ª Div B
|3
|14ᵘ
|'''45'''
|38
|11
|12
|15
|37
|56
|
|-
|2000-01
|2ª Div B
|3
|9ᵘ
|'''52'''
|38
|14
|10
|14
|40
|38
|
|-
|2001-02
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|2ª Div B ↓
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|3
|19ᵘ
|'''28'''
|38
|5
|13
|20
|33
|58
|
|-
|2002-03
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|3ᵉʳ Div *
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''85'''
|38
|25
|10
|3
|59
|17
|
|-
|2003-04
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|2ª Div B ↓
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|3
|19ᵘ
|'''24'''
|38
|4
|12
|22
|36
|69
|Ronda Previa
|-
|2004-05
|3ᵉʳ Div
|4
|7ᵘ
|'''61'''
|38
|17
|10
|11
|63
|46
|
|-
|2005-06
|3ᵉʳ Div
|4
|5ᵘ
|'''68'''
|38
|18
|14
|6
|52
|29
|
|-
|2006-07
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''83'''
|38
|25
|8
|5
|58
|27
|
|-
|2007-08
|3ᵉʳ Div
|4
|7ᵘ
|'''65'''
|38
|18
|11
|9
|68
|47
|1ᵉʳ Ronda
|-
|2008-09
|3ᵉʳ Div
|4
|7ᵘ
|'''53'''
|38
|14
|11
|13
|45
|35
|
|-
|2009-10
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|3ᵉʳ Div *
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''83'''
|38
|25
|8
|5
|73
|27
|
|-
|2010-11
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|2ª Div B -
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|3
|16ᵘ
|'''38'''
|38
|9
|11
|18
|29
|38
|2ª Ronda
|-
|2011-12
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|3ᵉʳ Div *
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''93'''
|38
|30
|3
|5
|93
|21
|
|-
|2012-13
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|2ª Div B
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3
|4ᵘ
|'''60'''
|38
|17
|9
|12
|49
|37
|2ª Ronda
|-
|2013-14
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|2ª Div B -
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|3
|16ᵘ
|'''39'''
|36
|9
|12
|15
|41
|50
|2ª Ronda
|-
|2014-15
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|bgcolor=&quot;#C0C0C0&quot;|2ᵘ
|'''84'''
|38
|25
|9
|4
|68
|18
|
|-
|2015-16
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|3ᵉʳ Div *
|bgcolor=&quot;#00FF00&quot;|4
|bgcolor=&quot;FFD700&quot;|1ᵘ
|'''98'''
|38
|31
|5
|2
|86
|12
|
|-
|2016-17
|2ª Div B
|3
|15ᵘ
|'''45'''
|38
|11
|12
|15
|47
|56
|3ᵉʳ Ronda
|-
|2017-18
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|2ª Div B ↓
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|3
|20ᵘ
|'''19'''
|38
|3
|10
|25
|19
|54
|
|-
|2018-19
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|3ᵘ
|'''75'''
|38
|23
|6
|9
|72
|29
|
|-
|2019-20
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|3ᵉʳ Div
|bgcolor=&quot;#FFA500&quot;|4
|4ᵘ
|'''56'''
|28
|16
|8
|4
|54
|21
|
|-
|2020-21
|3ᵉʳ Div
|4
|4ᵘ
|'''38'''
|20
|11
|5
|4
|36
|18
|
|-
|2021-22
|3ᵉʳ Div RFEF
|5
|5ᵘ
|'''64'''
|38
|17
|13
|8
|55
|37
|
|-
|2021-22
|3ᵉʳ Div RFEF
|5
|
|
|
|
|
|
|
|
|}
{{control d'autoridaes}}
[[Categoría:Caudal Deportivo]]
[[Categoría:Llistes]]
[[Categoría:Llistes d'Asturies]]
[[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]]</text>
      <sha1>iws2j1dd3dht2o80nl8o26v75aogkqg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Wikipedia:Chigre</title>
    <ns>4</ns>
    <id>254115</id>
    <revision>
      <id>3714252</id>
      <parentid>3712549</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T13:25:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MediaWiki message delivery</username>
        <id>23944</id>
      </contributor>
      <comment>/* Invitación al Foro de Estrategia del Movimiento */ nueva seición</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="135392" xml:space="preserve">{| 
|-
|
&lt;div align=left style=&quot;padding:5px;border:1px dotted #808080; background:#eeffed&quot;&gt;
{{Chigre}}
&lt;/div&gt;
| width=250px bgcolor=#FFCC66 align=&quot;center&quot; valign=&quot;top&quot; |
{| width=&quot;100%&quot; style=&quot;border:0px solid #FFCC66;background-color: #FFCC66&quot;
|-
| width=&quot;50%&quot; align=&quot;center&quot; | '''[[Wikipedia:Chigre/Archivu|Archivu de&lt;br&gt;discusiones]]'''
| width=&quot;50%&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:Filing cabinet icon.svg|70px]]
|-
| colspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Wikipedia:Chigre/Archivu/2021|Archivu 2021]]
|-
| colspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Wikipedia:Chigre/Archivu/2020|Archivu 2020]]
|-
| colspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Wikipedia:Chigre/Archivu/2019|Archivu 2019]]
|-
| colspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Wikipedia:Chigre/Archivu/2018|Archivu 2018]]
|-
| colspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Wikipedia:Chigre/Archivu/2017|Archivu 2017]]
|-
| colspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Wikipedia:Chigre/Archivu|...]]
|-
|}
|}
{{atayos|WP:CHIG|Chig}}
&lt;br&gt;

__NEWSECTIONLINK__

== Nomes de categoríes ==

Bones. Nun acabo de ver como facer pa categorizar dellos artículos yq uería entrugavos, porque de xuru que ye más fácil de lo que yo lo veo. Per un llau tenemos categoríes que son &quot;Actividá + orixe&quot;, por exemplu, &quot;Cantantes d'Asturies&quot;. Pero per otru, hai categoríes que son &quot;Actividá + sitiu de la actividá&quot;, por exemplu &quot;Obispos d'Uviéu&quot;. ¿Qué pasa equí? Que ye un nome que nun ye precisu. ¿&quot;Obispos d'Uviéu&quot; ye una categoría pa los obispos que nacieron n'Uviéu, o pa los obispos de la diócesis d'Uviéu? Lo mesmo pasa con alcaldes y alcaldeses, o con esploradores. ¿Cómo lo veis? ¿Propuestes pa facer la distinción xenérica y ensin complicaciones? Una forma podría ser &quot;de&quot; pa los nacíos y &quot;en&quot; pa los que faen la so actividá nel sitiu. N'esti casu quedaría:
*Obispos d'Uviéu -&gt; Obispos que nacieron n'Uviéu.
*Obispos n'Uviéu -&gt; Obispos que ''trabayaron'' n'Uviéu.

--[[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 15:53 5 xin 2022 (UTC)

:::Podía ser una bona opción la de usar preposiciones diferentes pa lo propuesto. Pero equí realmente tamos falando de dos &quot;Uvieos&quot; diferentes: per un llau, la ciudá/conceyu, y per otru, la '''Diócesis d'Uviéu''', que ye muncho más que la ciudá/conceyu. Yo propondría &quot;Obispos d'Uviéu&quot; pa indicar que nacieran n'Uviéu ensin más, pero &quot;'''Obispos de la Diócesis d'Uviéu'''&quot; pa indicar los obispos qu'exercieran el cargu nesi obispáu/arzobispáu, porque ye realmente a lo que tamos faciendo referencia, a la Diócesis y non solo a la llocalidá de la que toma'l nome. Esto aplicaríalo a toles diócesis porque, reitero, tamos falando de dos entidaes diferentes: ''Diócesis de Lleón'', ''Diócesis d'Estorga'', ''Diócesis de Xyz''... Per otru llau, y pa enrevesalo más too: ¿y nun sedría tamién meyor poner &quot;(Obispos) '''''nacíos''''' n'(Uviéu)&quot; que nun heba dal ambigüedá? [[Usuariu:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;'''Limotecariu'''&lt;/span&gt;]] [[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;''(alderique)''&lt;/span&gt;]] 19:27 6 xin 2022 (UTC)

== Cuélebre/Dragón ==

¡Hola! Anguaño tenemos estos dos artículos diferenciaos: '''''[[Cuélebre]]''''' y '''''[[Dragón]]'''''. Na mio opinión, cuido que ye un error, porque entrambos artículos faen referencia a lo mesmo. Dicho d'otra manera: un '''cuélebre''', o meyor dicho, la '''''pallabra'' cuélebre''' nun ye más que lo que n'otres llingües se llama &quot;''dragón''&quot;, &quot;''dragão''&quot;, &quot;''dragon''&quot;, &quot;''drac''&quot;, &quot;''herensuge''&quot; o como seya que lo nomen. Quiero dicir, cuido que ye un error facer una diferencia ente los cuélebres que se menten nes lleendes asturianes de los cuélebres de les lleendes y mitoloxíes/relixones d'otres partes del mundu, porque nun dexa de ser el mesmu ser mitolóxicu (ye como cuando se diz que &quot;piescu&quot; nun ye exactamente lo que n'español se llama &quot;melocotón/durazno&quot;). De fechu, nel ''DALLA'' solo apaez la pallabra «cuélebre», con una definición ensin referencies específiques a Asturies (nun apaez el términu «dragón»); Ramón d'Andrés asina lo confirma nel so reciente ''Diccionariu de consultes llingüístiques''; Roberto González-Quevedo vien a dicir lo mesmo nel so llibru ''Cultura asturiana. Introducción a l'antropoloxía d'Asturies'' (CH Editorial, 2010). Tamién, ye la pallabra que s'usó nes traducciones d'''El Hobbit'' y de ''La Sociedá del Aniellu'', por poner un exemplu lliterariu y d'usu reciente. Entós, propongo fusionar entrambos artículos nunu solu que se llame lóxicamente &quot;'''Cuélebre'''&quot;, nel que pondríemos la información qu'hai agora nel de ''Dragón'' (que tampocu nun ye mui llargu l'artículu), faciendo un apartáu específicu pa falar de los cuélebres n'Asturies cola información qu'hai agora nel artículu actual de ''Cuélebre''. Nun faigo nada pel momentu nin pongo la plantía de &quot;fusionar&quot; nos mentaos artículos hasta que nun heba otres opiniones y paeceres.--[[Usuariu:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;'''Limotecariu'''&lt;/span&gt;]] [[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;''(alderique)''&lt;/span&gt;]] 20:21 6 xin 2022 (UTC)

== Wiki Loves Folklore is back! ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;

{{int:please-translate}}

[[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|150px|frameless]]
You are humbly invited to participate in the '''[[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022|Wiki Loves Folklore 2022]]''' an international photography contest organized on Wikimedia Commons to document folklore and intangible cultural heritage from different regions, including, folk creative activities and many more. It is held every year from the '''1st till the 28th''' of February.

You can help in enriching the folklore documentation on Commons from your region by taking photos, audios, videos, and [https://commons.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:UploadWizard&amp;campaign=wlf_2022 submitting] them in this commons contest.

You can also [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022/Organize|organize a local contest]] in your country and support us in translating the [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022/Translations|project pages]] to help us spread the word in your native language.

Feel free to contact us on our [[:c:Commons talk:Wiki Loves Folklore 2022|project Talk page]] if you need any assistance. 

'''Kind regards,'''

'''Wiki loves Folklore International Team'''

--[[Usuariu:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Usuariu alderique:MediaWiki message delivery|alderique]]) 13:14 9 xin 2022 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Tiven2240@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tiven2240/wlf&amp;oldid=22560402 --&gt;

== Encuesta de Lista de deseos de la Comunidad 2022 ==

[[File:Community Wishlist Survey Lamp.svg|right|200px]]
¡La '''[[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2022|Encuesta de Lista de deseos de la Comunidad 2022]]''' ya está abierta!

Esta encuesta es el medio donde la comunidad decide acerca de qué trabajará el equipo de [[m:Special:MyLanguage/Community Tech|Tecnología para la Comunidad]] durante el próximo año. Animamos a todas las personas a enviar propuestas el '''23 de enero''', o comentar en las otras propuestas para ayudar a mejorarlas.

Las comunidades votarán las propuestas entre 28 de enero y 11 de febrero.

El equipo de Tecnología para la Comunidad está enfocado en herramientas para editores de Wikimedia experimentados. Puedes escribir propuestas en cualquier idioma, y las traduciremos para ustedes. Gracias, y ¡esperamos revisar sus propuestas! [[User:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[User talk:SGrabarczuk (WMF)|talk]]) 18:21 10 xin 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:SGrabarczuk (WMF)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGrabarczuk_(WMF)/sandbox/MM/Es_fallback&amp;oldid=20690003 --&gt;

== Feminism and Folklore 2022 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;

{{int:please-translate}}

Greetings! You are invited to participate in '''[[:m:Feminism and Folklore 2022|Feminism and Folklore 2022]]''' writing competion. This year Feminism and Folklore will focus on feminism, women biographies and gender-focused topics for the project in league with Wiki Loves Folklore gender gap focus with folk culture theme on Wikipedia.

You can help us in enriching the folklore documentation on Wikipedia from your region by creating or improving articles focused on folklore around the world, including, but not limited to folk festivals, folk dances, folk music, women and queer personalities in folklore, folk culture (folk artists, folk dancers, folk singers, folk musicians, folk game athletes, women in mythology, women warriors in folklore, witches and witch hunting, fairy tales and more. You can contribute to new articles or translate from the list of suggested articles [[:m:Feminism and Folklore 2022/List of Articles|here]].

You can also support us in organizing the contest on your local Wikipedia by signing up your community to participate in this project and also translating the [[m:Feminism and Folklore 2022|project page]] and help us spread the word in your native language. 

Learn more about the contest and prizes from our project page. Feel free to contact us on our [[:m:Talk:Feminism and Folklore 2022|talk page]] or via Email if you need any assistance... 

Thank you.

'''Feminism and Folklore Team''',

[[User:Tiven2240|Tiven2240]]
--05:49 11 xin 2022 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Tiven2240@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tiven2240/wlf&amp;oldid=22574381 --&gt;

== Call for Feedback about the Board of Trustees elections is now open ==

&lt;div lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections/Call for Feedback about the Board of Trustees elections is now open/Short|El presente mensaje se encuentra traducido a otros idiomas en Meta-wiki.'']]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections/Call for Feedback about the Board of Trustees elections is now open/Short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections/Call for Feedback about the Board of Trustees elections is now open/Short}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

La convocatoria de comentarios: Elecciones a la Junta Directiva ya está abierta y se cerrará el 7 de febrero de 2022. 

Con esta convocatoria de comentarios, el equipo de Estrategia y Gobernanza del Movimiento está adoptando un enfoque diferente. Este enfoque incorpora los comentarios de la comunidad a partir de 2021. En lugar de presentar propuestas, la convocatoria se enmarca en torno a las preguntas clave de la Junta Directiva. Las preguntas clave proceden de las opiniones sobre la elección de la Junta Directiva de 2021. La intención es inspirar la conversación colectiva y el desarrollo de propuestas de colaboración sobre estas preguntas clave.

[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections|Únete a la conversación.]]

Saludos cordiales,

Estrategia y Gobernanza del Movimiento&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 01:04 15 xin 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Xeno (WMF)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/Wikipedia&amp;oldid=22610145 --&gt;

== Habla com los miembros de el equipo de Community Tech ==

[[File:Community Wishlist Survey Lamp.svg|150px|right]]
{{int:Hello}}

Desde el equipo del [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey|Community Wishlist Survey]], te invitamos a un encuentro virtual. Se celebrará el [https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20220119T1800 '''{{#time:j xg|2022-01-19}} ({{#time:l|2022-01-19}}), {{#time:H:i e|18:00|es|1}}'''] en Zoom, por una hora. Este sistema externo no está sujeto a la [[foundation:Privacy_policy|WMF Política de privacidad]]. [https://wikimedia.zoom.us/j/85804347114 '''Haga clic aquí para unirse'''].

'''Agenda'''

* Traigan ideas de sus propuestas y hablen con un miembro del Community Tech Team sobre sus dudas para mejorar la propuesta.

'''Detalles de la reunión'''

La reunión no será grabada ni retransmitida por streaming. Las notas serán tomadas sin atribución y publicadas en Meta-Wiki. La presentación (todos los puntos en el orden del día excepto las preguntas y respuestas) será en inglés, pero habrá personas que hablen Español para quien quiera comunicarse en este idioma.

Podemos responder preguntas en español, inglés, francés, polaco e alemán. Si desea hacer preguntas con anticipación, agréguelas [m:Talk:Community Wishlist Survey|en la Encuesta de lista de deseos de la comunidad talk page] o mande sus preguntas a sgrabarczuk@wikimedia.org.

[[m:Special:MyLanguage/User:NRodriguez (WMF)|Natalia Rodriguez]] (la team manager - Directora del equipo [[m:Special:MyLanguage/Community Tech|Tecnología Comunitaria]]) será la anfitriona para esta reunión.

'''Enlace de invitación'''

* [https://wikimedia.zoom.us/j/85804347114 Únete en línea]
* Identificador de la reunión: &lt;span dir=ltr&gt;85804347114&lt;/span&gt;
* [https://wikimedia.zoom.us/u/keu6UeRT0T Números de llamada por teléfono internacional para Zoom]
¡Esperamos verte! [[User:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[User talk:SGrabarczuk (WMF)|talk]]) 00:59 18 xin 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:SGrabarczuk (WMF)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGrabarczuk_(WMF)/sandbox/MM/Es_fallback&amp;oldid=22626209 --&gt;

== Subscribe to the This Month in Education newsletter - learn from others and share your stories ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
Dear community members, 

Greetings from the EWOC Newsletter team and the education team at Wikimedia Foundation. We are very excited to share that we on tenth years of Education Newsletter ([[m:Education/News|This Month in Education]]) invite you to join us by [[m:Global message delivery/Targets/This Month in Education|subscribing to the newsletter on your talk page]] or by [[m:Education/News/Newsroom|sharing your activities in the upcoming newsletters]]. The Wikimedia Education newsletter is a monthly newsletter that collects articles written by community members using Wikimedia projects in education around the world, and it is published by the EWOC Newsletter team in collaboration with the Education team. These stories can bring you new ideas to try, valuable insights about the success and challenges of our community members in running education programs in their context. 

If your affiliate/language project is developing its own education initiatives, please remember to take advantage of this newsletter to publish your stories with the wider movement that shares your passion for education. You can submit newsletter articles in your own language or submit bilingual articles for the education newsletter. For the month of January the deadline to submit articles is on the 20th January. We look forward to reading your stories.

Older versions of this newsletter can be found in the [[outreach:Education/Newsletter/Archives|complete archive]].

More information about the newsletter can be found at [[m:Education/News/Publication Guidelines|Education/Newsletter/About]].

For more information, please contact spatnaik{{@}}wikimedia.org.
------
&lt;div style=&quot;text-align: center;&quot;&gt;&lt;div style=&quot;margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;&quot;&gt;[[m:Education/Newsletter/About|About ''This Month in Education'']] · [[m:Global message delivery/Targets/This Month in Education|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]] · For the team: [[User:ZI Jony|&lt;span style=&quot;color:#8B0000&quot;&gt;'''ZI Jony'''&lt;/span&gt;]] [[User talk:ZI Jony|&lt;sup&gt;&lt;span style=&quot;color:Green&quot;&gt;&lt;i&gt;(Talk)&lt;/i&gt;&lt;/span&gt;&lt;/sup&gt;]], {{&lt;includeonly&gt;subst:&lt;/includeonly&gt;#time:l G:i, d F Y|}} (UTC)&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:ZI Jony@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:ZI_Jony/MassMessage/Awareness_of_Education_Newsletter/List_of_Village_Pumps&amp;oldid=21244129 --&gt;

== Revisión del artículo [[idioma occidental]] ==
Hola a todos, me gustaría pedir a la comunidad que se revisara el artículo sobre el [[idioma occidental]] y, si se pudiera, añadirlo a la portada. Gracias de antemano. --[[Usuariu:Caro de Segeda|Caro de Segeda]] ([[Usuariu alderique:Caro de Segeda|alderique]]) 14:32 20 xin 2022 (UTC)

== Candidatura de Born2bgratis como alministrador ==

Acabo entamar la votación pa que l'usuariu [[Usuariu:Born2bgratis|Bor2bgratis]] tenga los permisos d'alministrador. 

Podéis votar [[Wikipedia:Candidatures#Candidatura_de_Born2bgratis_como_alministrador|equí]]

[[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 13:19 23 xin 2022 (UTC)

== Actualización de las Mejoras de Escritorio e invitación a las Office Hours ==

{{int:Hello}}. Quería ponerte al día sobre el proyecto [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements|Mejoras de escritorio]], en el que el equipo web de la Fundación Wikimedia ha estado trabajando estos últimos años.

Los objetivos del proyecto son hacer la interfaz más accesible y cómoda para los lectores y más útil para los usuarios avanzados. El proyecto consiste en una serie de mejoras de las funcionalidades que facilitan la lectura y el aprendizaje, la navegación dentro de la página, la búsqueda, el cambio de idioma, el uso de las pestañas de los artículos y el menú de usuario, etc.

Las mejoras ya son visibles por defecto para los lectores y editores de 24 wikis, incluyendo las Wikipedias en [[:fr:|Francés]], [[:pt:|Portugués]], y [[:fa:|Persa]]. 

Los cambios se aplican sólo a la piel [{{fullurl:{{FULLPAGENAMEE}}|useskin=vector}} Vector]. Los usuarios de [{{fullurl:{{FULLPAGENAMEE}}|useskin=monobook}} Monobook] o [{{fullurl:{{FULLPAGENAMEE}}|useskin=timeless}} Timeless] no están afectados.

=== Características desplegadas desde nuestra última actualización ===
* [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements/Features/User_menu|Menú del usuario]] - se centró en hacer la navegación más intuitiva resaltando visualmente la estructura de los enlaces del usuario y su propósito.
* [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements/Features/Sticky Header|Encabezado fijo]] - se centró en permitir el acceso a las funciones importantes (inicio de sesión/cierre de sesión, historial, páginas de discusión, etc.) sin necesidad de que la gente se desplace a la parte superior de la página.

Para obtener una lista completa de las características que incluye el proyecto, visita nuestra [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements|página del proyecto]]. También te invitamos a nuestra [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements/Updates|página de actualizaciones]].
[[File:Table_of_contents_shown_on_English_Wikipedia_02.webm|thumb|600px|center]]
&lt;br clear=all&gt;
=== Cómo activar las mejoras ===
[[File:Desktop Improvements - how to enable globally.png|thumb|[[Special:GlobalPreferences#mw-prefsection-rendering|{{int:globalpreferences}}]]]]
* Es posible activarlas individualmente [[Special:Preferences#mw-prefsection-rendering|en la pestaña de apariencia dentro de las preferencias]] desmarcando la casilla &quot;{{int:prefs-vector-enable-vector-1-label}}&quot;. (Tiene que estar vacía). Además, es posible activarlas en todas las wikis utilizando las [[Special:GlobalPreferences#mw-prefsection-rendering|preferencias globales]].
* Si crees que esto sería bueno por defecto para todos los lectores y editores de esta wiki, no dudes en iniciar una conversación con la comunidad y contactar conmigo.
* En las wikis en las que los cambios son visibles por defecto para todos, los usuarios conectados siempre pueden optar por no utilizar el vector Legacy. Hay un enlace fácilmente accesible en la barra lateral del nuevo Vector.

=== Más información y participación en nuestros eventos ===
Si quieres estar al tanto de los avances de nuestro proyecto, puedes [[mw:Special:Newsletter/28/subscribe|suscribirte a nuestro boletín]].

Puedes leer las [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements|páginas del proyecto]], consultar [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements/Frequently_asked_questions|nuestras preguntas frecuentes]], escribir en la [[mw:Talk:Reading/Web/Desktop_Improvements|página de discusión del proyecto]], y unirte a una reunión online con nosotros ([https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20220127T1500 '''{{#time:j xg|2022-01-27}} ({{#time:l|2022-01-27}}), {{#time:H:i e|15:00|es|1}}''']).

Cómo participar en nuestra reunión en línea

* [https://wikimedia.zoom.us/j/89205402895 Unirse en línea]
* ID de la reunión: &lt;span dir=ltr&gt;89205402895&lt;/span&gt;
* [https://wikimedia.zoom.us/u/kdPQ6k2Bcm Marcar según tu ubicación]

{{int:Feedback-thanks-title}}

En nombre del equipo web de la Fundación Wikimedia, [[User:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[User talk:SGrabarczuk (WMF)|talk]]) 06:05 25 xin 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:SGrabarczuk (WMF)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGrabarczuk_(WMF)/sandbox/MM/Es_fallback&amp;oldid=22626209 --&gt;

== Movement Strategy and Governance News – Issue 5 ==

&lt;div lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;ucoc-newsletter&quot;/&gt;
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5/Global message|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Movement Strategy and Governance/Newsletter/5/Global message}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

&lt;span style=&quot;font-size:200%;&quot;&gt;'''Novedades en materia de Estrategia del Movimiento y Gobernanza'''&lt;/span&gt;&lt;br&gt;
&lt;span style=&quot;font-size:120%; color:#404040;&quot;&gt;'''Número 5, enero de 2022'''&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;font-size:120%; float:right;&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5|'''Leer el boletín completo''']]&lt;/span&gt;
----
Bienvenido al quinto número de Noticias de Estrategia del Movimiento y Gobernanza (antes conocido como Noticias del Código de Conducta Universal). Este boletín renovado distribuye noticias y eventos relevantes sobre la Carta del Movimiento, el Código de Conducta Universal, las subvenciones para la implementación de la Estrategia del Movimiento, las Elecciones de la Junta y otros temas relevantes del equipo de MSG

Este boletín se distribuirá trimestralmente, mientras que las novedades más frecuentes también se entregarán semanal o quincenalmente a los suscriptores. Por favor, recuerda suscribirte [[:m:Special:MyLanguage/Global message delivery/Targets/MSG Newsletter Subscription|aquí]] si quieres recibir estas novedades.
&lt;div style=&quot;margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;&quot;&gt;

*'''Convocatoria de opiniones sobre las Elecciones de la Junta Directiva''' - Te invitamos a dar tu opinión sobre las próximas elecciones a la Junta Directiva de la Fundación Wikimedia. Esta convocatoria de opiniones se puso en marcha el 10 de enero de 2022 y concluirá el 16 de febrero de 2022. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Call for Feedback about the Board elections|continuar leyendo]])
*'''Ratificación del Código de Conducta Universal''' - En 2021, la Fundación Wikimedia preguntó a las comunidades sobre cómo hacer cumplir el texto de la Política del Código de Conducta Universal. El borrador revisado de las pautas de ejecución debería estar listo para la votación de la comunidad en marzo. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Universal Code of Conduct Ratification|continuar leyendo]])
*Subvenciones para la aplicación de la Estrategia del Movimiento'' - Mientras seguimos revisando varias propuestas interesantes, alentamos y acogemos con satisfacción más propuestas e ideas que tengan como objetivo una iniciativa específica de las recomendaciones de la Estrategia del Movimiento. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Movement Strategy Implementation Grants|continuar leyendo]])
*'''La nueva dirección del boletín''' - Mientras el Boletín del CdCU pasa a ser el Boletín del MSG, únete al equipo de facilitación para imaginar y decidir la nueva dirección de este boletín. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#The New Direction for the Newsletter|continuar leyendo]])
*'''Blogs de Diff''' - Consulta las publicaciones más recientes sobre MSG en Wikimedia Diff. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Diff Blogs|continuar leyendo]])&lt;/div&gt;&lt;section end=&quot;ucoc-newsletter&quot;/&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 03:27 29 xin 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Xeno (WMF)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/Wikipedia&amp;oldid=22704115 --&gt;

== Updates on the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines Review ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/2022-02-02 Announcement|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/2022-02-02 Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/2022-02-02 Announcement}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
Hello everyone,

The Wikimedia Foundation Board of Trustees released a [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board noticeboard/January 2022 - Board of Trustees on Community ratification of enforcement guidelines of UCoC|statement on the ratification process]] for the '''[[m:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines]]'''.

The [[m:Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] (UCoC) provides a baseline of acceptable behavior for the entire movement. The UCoC and the Enforcement Guidelines were written by [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee|volunteer-staff drafting committees]] following community consultations.

The revised guidelines were published 24 January 2022 as a proposed way to apply the policy across the movement. There is a [[m:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Changes|list of changes made]] to the guidelines after the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement draft guidelines review|enforcement draft guidelines review]]. '''Comments about the guidelines can be shared [[m:Talk:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|on the Enforcement Guidelines talk page on Meta-wiki]].'''

To help to understand the guidelines and process, the [[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance|Movement Strategy and Governance]] (MSG) team will be hosting Conversation Hours on 4 February 2022 at 15:00 UTC, 25 February 2022 at 12:00 UTC, and 4 March 2022 at 15:00 UTC. '''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Conversations|Join the conversation hours to speak with the UCoC project team and drafting committee members about the updated guidelines and voting process]].'''

The [[m:Universal Code of Conduct/Project#Timeline|timeline is available on Meta-wiki]]. The voting period is March 7 to 21. All eligible voters will have an opportunity to support or oppose the adoption of the Enforcement guidelines, and share why. '''[[m:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting|See the voting information page for more details]].'''

Many participants from across the movement have provided valuable input in these ongoing conversations. The UCoC and MSG teams want to thank the Drafting Committee and the community members for their contributions to this process. 

Sincerely,

Movement Strategy and Governance&lt;br/&gt;
Wikimedia Foundation&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 03:55 4 feb 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Xeno (WMF)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/Wikipedia&amp;oldid=22704115 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Grupo de trabajo de Desarrollo de Liderazgo: apreciamos tus comentarios.&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;:''[[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Task Force/Call for Feedback Announcement|El presente mensaje se encuentra traducido a otros idiomas en Meta.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Task Force/Call for Feedback Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Leadership Development Task Force/Call for Feedback Announcement}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

El equipo de Desarrollo Comunitario de la Fundación Wikimedia apoya la creación de una fuerza de trabajo global, impulsada por la comunidad, para el desarrollo de liderazgos.

El equipo está buscando opiniones sobre las responsabilidades del grupo de Trabajo de desarrollo de liderazgos. Esta página comparte la propuesta de un [[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Task Force|grupo de trabajo para el desarrollo de liderazgos]] y cómo [[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Task Force/Participate|puedes ayudar]]. Los comentarios sobre la propuesta se recogerán del 7 al 25 de febrero de 2022.&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 02:35 9 feb 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Xeno (WMF)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/Wikipedia&amp;oldid=22796821 --&gt;

== Los 100 artículos de Tradubot más curtios ==

Acabo actualizar la llista de los 100 artículos más curtios de Tradubot, pa que podamos dir quitando artículos ensin revisar más fácilmente. Podéis topala [[Usuariu:RsgBot/Tradubot100|equí]]. Mañana a ver si tengo tiempu a facelo por categoríes. Saludos. --[[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 20:49 14 feb 2022 (UTC)

== Ukraine's Cultural Diplomacy Month: We are back in 2022! ==
&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
[[File:UCDM 2022.png|180px|right]]
{{int:please-translate}}

Hello, dear Wikipedians!&lt;br/&gt;

[[:m:Special:MyLanguage/Wikimedia Ukraine|Wikimedia Ukraine]], in cooperation with the [[:en:Ministry of Foreign Affairs of Ukraine|Ministry of Foreign Affairs of Ukraine]] and [[:en:Ukrainian Institute|Ukrainian Institute]], has launched the second edition of writing challenge &quot;'''[[:m:Special:MyLanguage/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2022|Ukraine's Cultural Diplomacy Month]]'''&quot;, which lasts from 17 February to 17 March 2022. The campaign is dedicated to famous Ukrainian artists of cinema, music, literature, architecture, design and cultural phenomena of Ukraine that made a contribution to world culture. The most active contesters will receive [[:m:Special:MyLanguage/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2022/Prizes|prizes]].&lt;br/&gt;

We invite you to take part and help us improve the coverage of Ukrainian culture on Wikipedia!--[[Usuariu:ValentynNefedov (WMUA)|ValentynNefedov (WMUA)]] ([[Usuariu alderique:ValentynNefedov (WMUA)|alderique]]) 12:52 21 feb 2022 (UTC)
&lt;/div&gt;

== Wiki Loves Folklore is extended till 15th March ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;{{int:please-translate}}

[[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|frameless|180px]]
Greetings from Wiki Loves Folklore International Team,

We are pleased to inform you that [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore|Wiki Loves Folklore]] an international photographic contest on Wikimedia Commons has been extended till the '''15th of March 2022'''. The scope of the contest is focused on folk culture of different regions on categories, such as, but not limited to, folk festivals, folk dances, folk music, folk activities, etc.

We would like to have your immense participation in the photographic contest to document your local Folk culture on Wikipedia. You can also help with the [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022/Translations|translation]] of project pages and share a word in your local language.

Best wishes,

'''International Team'''&lt;br /&gt;
'''Wiki Loves Folklore'''

[[Usuariu:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Usuariu alderique:MediaWiki message delivery|alderique]]) 04:50 22 feb 2022 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Rockpeterson@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=22754428 --&gt;

== Coming soon ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
=== Several improvements around templates ===
Hello, from March 9, several improvements around templates will become available on your wiki:
* Fundamental improvements of the [[Mw:Special:MyLanguage/Help:VisualEditor/User guide#Editing templates|VisualEditor template dialog]] ([[m:WMDE Technical Wishes/VisualEditor template dialog improvements|1]], [[m:WMDE Technical Wishes/Removing a template from a page using the VisualEditor|2]]),
* Improvements to make it easier to put a template on a page ([[m:WMDE Technical Wishes/Finding and inserting templates|3]]) (for the template dialogs in [[Mw:Special:MyLanguage/Help:VisualEditor/User guide#Editing templates|VisualEditor]], [[Mw:Special:MyLanguage/Extension:WikiEditor#/media/File:VectorEditorBasic-en.png|2010 Wikitext]] and [[Mw:Special:MyLanguage/2017 wikitext editor|New Wikitext Mode]]),
* and improvements in the syntax highlighting extension [[Mw:Special:MyLanguage/Extension:CodeMirror|CodeMirror]] ([[m:WMDE Technical Wishes/Improved Color Scheme of Syntax Highlighting|4]], [[m:WMDE Technical Wishes/Bracket Matching|5]]) (which is available on wikis with writing direction left-to-right).

All these changes are part of the “[[m:WMDE Technical Wishes/Templates|Templates]]” project by [[m:WMDE Technical Wishes|WMDE Technical Wishes]]. We hope they will help you in your work, and we would love to hear your feedback on the talk pages of these projects. &lt;/div&gt; - [[m:User:Johanna Strodt (WMDE)|Johanna Strodt (WMDE)]] 12:38 28 feb 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Johanna Strodt (WMDE)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_all_village_pumps&amp;oldid=22907463 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;¡Recuerda que puedes participar en las conversaciones del CdCU y en la votación de la ratificación!&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Announcement|Puedes encontrar este mensaje traducido a otros idiomas en meta.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Announcement}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Hola a toda/os.

Está prevista una [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Voting|'''votación en SecurePoll del 7 al 21 de marzo de 2022''']] como parte del proceso de ratificación de las pautas de ejecución del Código de Conducta Universal (CdCU). Se invita a los votantes elegibles a responder a una pregunta de la encuesta y a compartir sus comentarios. [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Voter_information|Leer información sobre el votante y detalles de elegibilidad]]. Durante la encuesta, se preguntará a los votantes si apoyan la ejecución del Código de Conducta Universal sobre la base de las pautas propuestas.

El [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|Código de Conducta Universal]] (CdCU) proporciona una base de comportamiento aceptable para todo el movimiento. Las [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|pautas de ejecución revisadas]] se publicaron el 24 de enero de 2022 como una propuesta para aplicar la política en todo el movimiento. Una [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_Board_noticeboard/January_2022_-_Board_of_Trustees_on_Community_ratification_of_enforcement_guidelines_of_UCoC|declaración de la Junta de la Fundación Wikimedia]] pide un [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Voting|proceso de ratificación]] en el que los votantes con derecho a voto tendrán la oportunidad de apoyar u oponerse a la adopción de las pautas de ejecución del CdCU en una votación. Se invita a los wikimedistas a [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Voter_information/Volunteer|traducir y compartir cualquier información importante]]. Para más información sobre el CdCU, consulta la [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Project|página del proyecto]] y [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/FAQ|preguntas frecuentes]] en meta.

Hay eventos programados para aprender más y discutir:
* Un [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Conversations/Panel_Q&amp;A|panel comunitario]] el 18 de febrero de 2022 a las 15:00 UTC comparte las perspectivas de los participantes de las comunidades pequeñas y medianas.
* El equipo de [[m:Movement Strategy and Governance|Estrategia y Gobernanza del Movimiento]] (MSG) organiza las conversaciones del 4 de marzo de 2022 a las 15:00 UTC. Por favor, [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Conversations|'''apúntate a estas horas de conversación''']] para interactuar con el equipo del proyecto y el comité de redacción sobre las pautas de ejecución actualizadas y el proceso de ratificación. Consulta los [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/2022_conversation_hour_summaries|resúmenes de las horas de conversación previas]].

Puedes comentar las en las páginas de discusión de meta en cualquier idioma. También puedes ponerte en contacto con cualquiera de los dos equipos por correo electrónico: msg[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org o ucocproject[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org

Atentamente,DISPLAYTITLE:User:&lt;span

Estrategia y Gobernanza del Movimiento &lt;br /&gt;
Fundación Wikimedia &lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 02:17 2 mar 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Xeno (WMF)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&amp;oldid=22916674 --&gt;

== Proteiciones &quot;preventives&quot; ==

Equí nun tenemos una política propia de proteiciones, polo que tenemos que siguir les normes xenerales de la Wikipedia. Podemos ver la política xeneral en [[:en:Wikipedia:Protection_policy|Wikipedia:Protection_policy]] na wiki n'inglés. Como podemos ver, pon especial atención en dexar claro que cualquiera pue editar na wikipedia, polo que tar rexistráu ye más una cosa útil pal usuariu, non una obligación. La primer midida si hai un problema ye bloquear al que lo cause. Al protexer páxines preventivamente, lo que tamos faciendo ye quitar la posibilidá a xente d'editar, y eso va escontra la política de la Wikipedia. Nel [https://ast.wikipedia.org/wiki/Especial:Rexistru?type=protect&amp;user=&amp;page=&amp;wpdate=&amp;tagfilter=&amp;subtype= rexistru de proteiciones] salen una buena montenera d'artículos relacionaos con Ucraína, que, ensin tener vandalismos o guerres d'ediciones que lo xustifiquen, tán protexíos. Yo nun sé que pensáis, pero paezme que tenemos que desbloquealos toos. --[[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 12:17 3 mar 2022 (UTC)

: Por mi perfectu. Nun tengo vistu nengún vandalismu importante últimamente nin n'Ucraína nin en nengún otru artículu. [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 12:43 3 mar 2022 (UTC)
: Díxelo ensin ver la llista, pero agora que la veo... ufff. ¡Tenemos protexíos artículos que nun lo tán nin nes wikis española ya inglesa! 🤦‍♂️ [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 12:48 3 mar 2022 (UTC)

:: Fice una llimpia de la llista: quité protecciones vieyes, toles que nun teníen motivu especificáu y otres que taben marcaes como &quot;guerra d'ediciones&quot; pero nun yera verdá. Sinceramente, nun veo problema en quitales toes (les del espaciu de nomes principal), pero eso yá requier más alderique. El vandalismu que sufrimos ye bien poco y nun tamos sobraos de manes como pa restrinxir infinitamente tantos artículos. [[Usuariu:YoaR|YoaR]] ([[Usuariu alderique:YoaR|alderique]]) 10:39 4 mar 2022 (UTC)

:::Pienso igual. Dexar plantíes mui usaes, módulos importantes, páxines históriques o archivos de conversaciones y pocu más. Mientres, voi da-y un repasín a les proteiciones que fice yo, a ver cuales nun tán mui clares. --[[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 13:54 4 mar 2022 (UTC)

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Universal Code of Conduct Enforcement guidelines ratification voting open from 7 to 21 March 2022&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Hello everyone,

The ratification voting process for the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|revised enforcement guidelines]] of the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] (UCoC) is now open! '''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting|Voting commenced on SecurePoll]]''' on 7 March 2022 and will conclude on 21 March 2022. Please [[m:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voter information|read more on the voter information and eligibility details]].

The Universal Code of Conduct (UCoC) provides a baseline of acceptable behavior for the entire movement. The revised enforcement guidelines were published 24 January 2022 as a proposed way to apply the policy across the movement. You can [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Project|read more about the UCoC project]].

You can also comment on Meta-wiki talk pages in any language. You may also contact the team by email: ucocproject[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org

Sincerely,

Movement Strategy and Governance

Wikimedia Foundation&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 00:52 8 mar 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Xeno (WMF)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&amp;oldid=22962850 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Invitación al evento de hubs: conversaciones globales el 2022-03-12 a las 13:00 UTC&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;¡Hola! 

El equipo de Estrategia del Movimiento y Gobernanza de la Fundación Wikimedia quiere invitarte al próximo evento sobre &quot;Hubs Regionales y Temáticos&quot;. El Movimiento Wikimedia está en proceso de entender qué deben ser los Hubs Temáticos y Regionales. Nuestro taller de noviembre fue un buen comienzo ([[m:Special:MyLanguage/Hubs/Documentation/27 November Workshop|leer el informe]]), pero aún no hemos terminado. 

En las últimas semanas hemos realizado unas 16 entrevistas con grupos que trabajan en la creación de un hubs en su contexto ([[m:Special:MyLanguage/Hubs/Dialogue|ver diálogo sobre los hubs]]). Estas entrevistas han servido para elaborar un informe que servirá de base para la discusión del 12 de marzo. Está previsto que el informe se publique el 9 de marzo.

El evento tendrá lugar el 12 de marzo, de 13:00 a 16:00 UTC en Zoom. Habrá interpretación en francés, español, árabe, ruso y portugués. La inscripción está abierta, y se cerrará el 10 de marzo. Cualquier persona interesada en el tema está invitada a unirse a nosotros. '''[[m:Special:MyLanguage/Hubs/Global Conversations March 12, 2022|Más información sobre el evento en meta]]'''.

Atentamente,

[[m:User:KVaidla (WMF)|Kaarel Vaidla]]&lt;br /&gt;Estrategia del Movimiento
&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

01:31 10 mar 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Xeno (WMF)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&amp;oldid=22974079 --&gt;

== Wiki Loves Folklore 2022 ends tomorrow ==

[[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|frameless|180px]]
International photographic contest [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022| Wiki Loves Folklore 2022]] ends on 15th March 2022 23:59:59 UTC. This is the last chance of the year to upload images about local folk culture, festival, cuisine, costume, folklore etc on Wikimedia Commons. Watch out our social media handles for regular updates and declaration of Winners. 

([https://www.facebook.com/WikiLovesFolklore/ Facebook] , [https://twitter.com/WikiFolklore Twitter ] , [https://www.instagram.com/wikilovesfolklore/ Instagram])

The writing competition Feminism and Folklore will run till 31st of March 2022 23:59:59 UTC. Write about your local folk tradition, women, folk festivals, folk dances, folk music, folk activities, folk games, folk cuisine, folk wear, folklore, and tradition, including ballads, folktales, fairy tales, legends, traditional song and dance, folk plays, games, seasonal events, calendar customs, folk arts, folk religion, mythology etc. on your local Wikipedia. Check if your [[:m:Feminism and Folklore 2022/Project Page|local Wikipedia is participating]]

A special competition called '''Wiki Loves Falles''' is organised in Spain and the world during 15th March 2022 till 15th April 2022 to document local folk culture and [[:en:Falles|Falles]] in Valencia, Spain. Learn more about it on  [[:ca:Viquiprojecte:Falles 2022|Catalan Wikipedia project page]].

We look forward for your immense co-operation.

Thanks 
Wiki Loves Folklore international Team
[[Usuariu:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Usuariu alderique:MediaWiki message delivery|alderique]]) 14:40 14 mar 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Rockpeterson@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=22754428 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Inscripciones abiertas: grupo de trabajo para el desarrollo de liderazgos&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Working Group/Participate/Announcement|Puedes encontrar este mensaje traducido a otros idiomas en meta.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Working Group/Participate/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Leadership Development Working Group/Participate/Announcement}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Hola a toda/os.

Gracias a toda/os los que han participado en el periodo de comentarios de la iniciativa del [[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Working Group|grupo de trabajo para el desarrollo de liderazgos]]. Se puede encontrar un [[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Working Group/Participate#5. Summary of Call for Feedback|resumen de las opiniones]] en meta. Estos comentarios se compartirán con el grupo de trabajo para informar de su trabajo. El periodo de solicitud para formar parte del grupo de trabajo ya está abierto y se cerrará el 10 de abril de 2022. Por favor, [[m:Special:MyLanguage/Leadership_Development_Working_Group/Purpose_and_Structure#3._How_is_the_working_group_formed_and_structured?|revisa la información sobre el grupo de trabajo]], compártela con los miembros de la comunidad que puedan estar interesados y '''[[m:Special:MyLanguage/Leadership_Development_Working_Group/Participate#1._How_to_participate|aplica si estás interesada/o]]'''.

¡Gracias!

Del equipo de Desarrollo de la Comunidad&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 02:20 18 mar 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Xeno (WMF)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&amp;oldid=22974079 --&gt;

== Feminism and Folklore 2022 ends soon ==

[[File:Feminism and Folklore 2022 logo.svg|right|frameless|250px]]
[[:m:Feminism and Folklore 2022|Feminism and Folklore 2022]] which is an international writing contest organized at Wikipedia ends soon that is on &lt;b&gt;31 March 2022 11:59 UTC&lt;/b&gt;. This is the last chance of the year to write about feminism, women biographies and gender-focused topics such as &lt;i&gt;folk festivals, folk dances, folk music, folk activities, folk games, folk cuisine, folk wear, fairy tales, folk plays, folk arts, folk religion, mythology, folk artists, folk dancers, folk singers, folk musicians, folk game athletes, women in mythology, women warriors in folklore, witches and witch hunting, fairy tales and more&lt;/i&gt;

Keep an eye on the project page for declaration of Winners. 

We look forward for your immense co-operation.

Thanks 
Wiki Loves Folklore international Team
[[Usuariu:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Usuariu alderique:MediaWiki message delivery|alderique]]) 14:28 26 mar 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Rockpeterson@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Rockpeterson/fnf&amp;oldid=23060054 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;La votación para la ratificación de las pautas de ejecución del Código de Conducta Universal está cerrada&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote/Closing message|Puedes encontrar este mensaje traducido a otros idiomas en meta.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote/Closing message|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote/Closing message}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
Saludos,

El proceso de votación para la ratificación de las [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|pautas de ejecución]] revisadas del [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|Código de Conducta Universal]]. (CdCU) llegó a su fin el 21 de marzo de 2022. Más de {{#expr:2300}} wikimedistas votaron en diferentes regiones de nuestro movimiento. ¡Gracias a todos los que han participado en este proceso! El grupo de escrutinio está ahora revisando la votación para comprobar su exactitud, así que, por favor, espera hasta dos semanas para que terminen su trabajo.

Los resultados finales del proceso de votación se anunciarán [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Results|aquí]], junto con las estadísticas pertinentes y un resumen de los comentarios tan pronto como estén disponibles. Por favor, consulta [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voter information|la página de información al votante]] para conocer los próximos pasos. Puedes comentar en la página de discusión del proyecto [[m:Talk:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|en meta]] en cualquier idioma. También puedes ponerte en contacto con el equipo del proyecto CdCU por correo electrónico: ucocproject[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org

Atentamente,

Estrategia y Gobernanza del Movimiento&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 01:53 30 mar 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Xeno (WMF)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&amp;oldid=23079949 --&gt;

== Propuesta pa facer medrar la wiki ==

Sedría bona idega ponese'n contautu con esti home. Podría ayudanos pa facer medrar el númberu d'articulos de la wiki ya, desti mou, facenos más conocíos y da-y puxu a la nuesa llingua. Gracies al so llabor güei la wiki'n cebuanu ye la segunda'n númberu d'articulos. Dexovos l'enllaz equí embaxo.

https://www.iproup.com/economia-digital/25790-crea-10-millones-de-articulos-en-wikipedia-con-un-bot

{{ensinomatu|176.82.8.172}}

== Novedades en materia de Estrategia del Movimiento y Gobernanza – Número 6 ==

&lt;section begin=&quot;ucoc-newsletter&quot;/&gt;
&lt;div style = &quot;line-height: 1.2&quot;&gt;
&lt;span style=&quot;font-size:200%;&quot;&gt;'''Novedades en materia de Estrategia del Movimiento y Gobernanza'''&lt;/span&gt;&lt;br&gt;
&lt;span style=&quot;font-size:120%; color:#404040;&quot;&gt;'''Número 6, abril de 2022'''&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;font-size:120%; float:right;&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6|'''Leer el boletín completo''']]&lt;/span&gt;
----

Bienvenidos al sexto boletín de Noticias sobre la Estrategia del Movimiento y la Gobernanza. Este boletín renovado distribuye noticias y eventos relevantes sobre la Carta del Movimiento, el Código de Conducta Universal, las subvenciones para la aplicación de la Estrategia del Movimiento, las elecciones a la junta directiva y otros temas relevantes del área.

Este boletín se distribuirá trimestralmente, mientras que las actualizaciones más frecuentes también se entregarán semanalmente. Por favor, recuerda suscribirte [[Special:MyLanguage/Global message delivery/Targets/MSG Newsletter Subscription|aquí]] si quieres recibir futuros números de este boletín.
&lt;/div&gt;&lt;div style=&quot;margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;&quot;&gt;

*'''Desarrollo del liderazgo -''' ¡Se está formando un grupo de trabajo! - La solicitud para formar parte del grupo de trabajo para el desarrollo de Liderazgo se cerró el 10 de abril de 2022, y se seleccionarán hasta 12 miembros de la comunidad para participar en el grupo de trabajo. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A1|continuar leyendo]])
*'''¡Los resultados de la ratificación del Código de Conducta Universal han sido publicados! -''' El proceso de decisión global sobre la ejecución del CdCU a través de SecurePoll se celebró del 7 al 21 de marzo. Más de 2.300 votantes elegibles de al menos 128 proyectos locales diferentes enviaron sus opiniones y comentarios. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A2|continuar leyendo]])
*'''Conversaciones del movimiento sobre hubs -''' El encuentro de la conversación global sobre hubs regionales y temáticos se celebró el sábado 12 de marzo y contó con la participación de 84 wikimedistas diversos de todo el movimiento. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A3|continuar leyendo]])
*'''¡Las subvenciones de la Estrategia del Movimiento siguen abiertas! -''' Desde el comienzo del año, se han aprobado seis propuestas por un valor total de unos 80.000 dólares. ¿Tienes una idea para un proyecto de estrategia del movimiento? ¡Ponte en contacto con nosotros! ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A4|continuar leyendo]])
*'''¡El Comité de redacción de la Carta del Movimiento está listo! -''' El Comité de quince miembros que fue elegido en octubre de 2021, ha acordado los valores y métodos esenciales para su trabajo, y ha empezado a crear el borrador de la Carta del Movimiento. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A5|continuar leyendo]])
*'''Presentación de la estrategia del movimiento semanal -''' ¡Contribuye y suscríbete! - El equipo de MSG acaba de lanzar el portal de actualizaciones, que está conectado a las distintas páginas de Estrategia del Movimiento en meta. Suscríbete para recibir noticias actualizadas sobre los distintos proyectos en curso. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A6|continuar leyendo]])
*'''Blogs de Diff -''' Consulta las publicaciones más recientes sobre el CdCU en Wikimedia Diff. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A7|continuar leyendo]])
&lt;/div&gt;&lt;section end=&quot;ucoc-newsletter&quot;/&gt;
--[[Usuariu:Oscar . (WMF)|Oscar . (WMF)]] ([[Usuariu alderique:Oscar . (WMF)|alderique]]) 17:22 25 abr 2022 (UTC)

== Únete a las conversaciones del Plan Anual de la Fundación Wikimedia con Maryana Iskander ==

&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt; 
:[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/Conversations/Announcement|''Puedes encontrar este mensaje traducido a otros idiomas en Meta-wiki''.]]
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/Conversations/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/Conversations/Announcement}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

¡Hola!

Los equipos de [[m:Special:MyLanguage/Movement Communications|Comunicación del Movimiento]] y [[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance|Estrategia y Gobernanza del Movimiento]] te invitan a discutir el '''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/draft|Plan Anual de la Fundación Wikimedia 2022-23]]''', un plan de trabajo de la Fundación Wikimedia.

Estas conversaciones continúan la gira de escucha de [[m:User:MIskander-WMF|Maryana Iskander]] de la Fundación Wikimedia. 

Las conversaciones giran en torno a estas preguntas:
* La [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia 2030|Estrategia del Movimiento Wikimedia 2030]] establece una dirección hacia el &quot;conocimiento como servicio&quot; y la &quot;equidad del conocimiento&quot;. La Fundación Wikimedia quiere planificar según estos dos objetivos. ¿Cómo crees que la Fundación Wikimedia debería aplicarlos a nuestro trabajo?
* La Fundación Wikimedia sigue explorando mejores formas de trabajar a nivel regional. Hemos aumentado nuestro enfoque regional en áreas como las subvenciones, las nuevas funciones y las conversaciones con la comunidad. ¿Qué está funcionando bien? ¿Cómo podemos mejorar?
* Cualquiera puede contribuir al proceso de la Estrategia de Movimiento. Recopilemos tus actividades, ideas, peticiones y lecciones aprendidas. ¿Cómo puede la Fundación Wikimedia apoyar mejor a los voluntarios y afiliados que trabajan en las actividades de la Estrategia de Movimiento?

Puedes encontrar [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/draft/Your Input|'''el calendario de llamadas en meta''']].

La información estará disponible en varios idiomas. Cualquier persona podrá asistir a cada llamada. En algunas llamadas habrá interpretación en directo.

Atentamente, --[[Usuariu:Oscar . (WMF)|Oscar . (WMF)]] ([[Usuariu alderique:Oscar . (WMF)|alderique]]) 17:24 25 abr 2022 (UTC)

== New Wikipedia Library Collections Available Now - April 2022 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;

Hello Wikimedians! 
[[File:Wikipedia_Library_owl.svg|thumb|upright|The TWL owl says sign up today!]]
[[m:The Wikipedia Library|The Wikipedia Library]] has free access to new paywalled reliable sources. You can these and dozens more collections at https://wikipedialibrary.wmflabs.org/:
* '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/128/ Wiley]''' – journals, books, and research resources, covering life, health, social, and physical sciences
* '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/125/ OECD]''' – OECD iLibrary, Data, and Multimedia​​ published by the Organisation for Economic Cooperation and Development
* '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/129/ SPIE Digital Library]''' – journals and eBooks on optics and photonics applied research

Many other sources are freely available for experienced editors, including collections which recently became accessible to all eligible editors: Cambridge University Press, BMJ, AAAS, Érudit and more.

Do better research and help expand the use of high quality references across Wikipedia projects: log in today!
&lt;br&gt;--The Wikipedia Library Team 13:16 26 abr 2022 (UTC)

:&lt;small&gt;This message was delivered via the [https://meta.wikimedia.org/wiki/MassMessage#Global_message_delivery Global Mass Message] tool to [https://meta.wikimedia.org/wiki/Global_message_delivery/Targets/Wikipedia_Library The Wikipedia Library Global Delivery List].&lt;/small&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Samwalton9@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Wikipedia_Library&amp;oldid=23036656 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Próximos pasos: Código Universal de Conducta (CdCU) y pautas de ejecución del CdCU&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board noticeboard/April 2022 - Board of Trustees on Next steps: Universal Code of Conduct (UCoC) and UCoC Enforcement Guidelines|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation Board noticeboard/April 2022 - Board of Trustees on Next steps: Universal Code of Conduct (UCoC) and UCoC Enforcement Guidelines}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

El Comité de Asuntos Comunitarios de la junta directiva de la Fundación Wikimedia quiere dar las gracias a todos los que participaron en la recién concluida votación de la comunidad sobre las pautas de ejecución del Código Universal de Conducta (CdCU). 

El grupo de escrutadores voluntarios ha completado la revisión de la exactitud de la votación y ha informado de que el número total de votos recibidos es de 2.283. De los 2.283 votos recibidos, un total de 1.338 (58,6%) miembros de la comunidad votaron a favor de las pautas de ejecución, y un total de 945 (41,4%) miembros de la comunidad votaron en contra. Además, 658 participantes dejaron comentarios, el 77% de los cuales estaban escritos en inglés.

Reconocemos y apreciamos la pasión y el compromiso que los miembros de la comunidad han demostrado para crear una cultura segura y acogedora que ponga fin a los comportamientos hostiles y tóxicos, apoye a las personas objeto de dichos comportamientos y anime a las personas de buena fe a ser productivas en los proyectos Wikimedia. 

Incluso en esta fase incompleta, esto es evidente en los comentarios recibidos. Aunque las pautas de ejecución alcanzaron el umbral de apoyo necesario para que la junta las revisara, animamos a los votantes, independientemente del sentido de su voto, a que aportaran sus comentarios sobre los elementos de las pautas de ejecución que consideraban que debían cambiarse o arreglarse, así como el motivo, por si parecía aconsejable lanzar una nueva ronda de ediciones que abordaran las preocupaciones de la comunidad. 

El personal de la Fundación que ha estado revisando los comentarios nos ha informado de algunos de los temas emergentes, y como resultado hemos decidido, como Comité de Asuntos Comunitarios, pedir a la Fundación que vuelva a convocar al comité de redacción y que lleve a cabo otro contacto con la comunidad para perfeccionar las pautas de ejecución basándose en las opiniones de la comunidad recibidas en la votación recientemente concluida. 

Para mayor claridad, estos comentarios se han agrupado en 4 secciones, como se indica a continuación:

# Identificar el tipo, la finalidad y la aplicabilidad de la formación;
# Simplificar el lenguaje para facilitar su traducción y comprensión por parte de los no expertos;
# Explorar el concepto de afirmación, incluyendo sus pros y sus contras;
# Revisar las funciones contradictorias de la privacidad/protección de la víctima y el derecho a ser escuchado.

Es posible que surjan otros problemas durante las conversaciones, y sobre todo a medida que evolucione el borrador de las pautas de ejecución, pero consideramos que éstas son las principales áreas de preocupación para los votantes y pedimos al personal que facilite la revisión de estos temas. Tras un mayor compromiso, la Fundación debería volver a realizar la votación de la comunidad para evaluar el borrador renovado de las pautas de ejecución, para ver si el nuevo documento está entonces listo para su ratificación oficial.

Además, somos conscientes de la preocupación que suscita la nota 3.1 de la Política del Código de Conducta Universal. Estamos ordenando a la Fundación que facilite una revisión de este lenguaje para asegurar que la política cumple sus propósitos de apoyar una comunidad segura e inclusiva, sin esperar a la revisión prevista de toda la política a finales de año.

Una vez más, agradecemos a todas las personas que han participado, reflexionando sobre estos retos críticos y difíciles y contribuyendo a mejorar los enfoques de todo el movimiento para trabajar bien en conjunto.

Saludos,

Rosie

Rosie Stephenson-Goodknight (ella)&lt;br /&gt;
Presidenta en funciones de la Comisión de Asuntos Comunitarios &lt;br /&gt;
Junta Directiva de la Fundación Wikimedia&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Oscar . (WMF)|Oscar . (WMF)]] 00:33 27 abr 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Oscar . (WMF)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/es&amp;oldid=23184990 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Convocatoria de candidaturas de la junta directiva de 2022&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt; 
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Call for Candidates/Short|Puedes encontrar este mensaje traducido a otros idiomas en meta.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Call for Candidates/Short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Call for Candidates/Short}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

La Junta directiva busca candidaturas para las elecciones de la Junta directiva de 2022. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Announcement/Call_for_Candidates|'''Lee más en meta''']]

¡La elección de la junta directiva [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022|2022]] está aquí! Considera la posibilidad de presentar tu candidatura para formar parte de la junta directiva.

La Junta directiva de la Fundación Wikimedia supervisa las operaciones de la Fundación Wikimedia. La junta directiva está formada por miembros seleccionados por la comunidad y los afiliados, y por miembros nombrados por la junta directiva. Cada miembro de la junta directiva tiene un mandato de tres años. La comunidad de Wikimedia tiene la oportunidad de votar a los miembros seleccionados por la comunidad y los afiliados.

La comunidad de Wikimedia votará para cubrir dos puestos en la junta directiva en 2022. Esta es una oportunidad para mejorar la representación, la diversidad y la experiencia de la junta directiva como equipo.

¿Quiénes son los candidatos potenciales? ¿Eres un candidato potencial? Averigua más en la página [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Apply to be a Candidate|de solicitud]].

Gracias por tu apoyo, 

Estrategia y Gobernanza del Movimiento en nombre del Comité Electoral y de la junta directiva&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Oscar . (WMF)|Oscar . (WMF)]] 15:59 28 abr 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Oscar . (WMF)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/es&amp;oldid=23184990 --&gt;

== Coming soon: Improvements for templates ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
&lt;!--T:11--&gt;
[[File:Overview of changes in the VisualEditor template dialog by WMDE Technical Wishes.webm|thumb|Fundamental changes in the template dialog.]]
Hello, more changes around templates are coming to your wiki soon:

The [[mw:Special:MyLanguage/Help:VisualEditor/User guide#Editing templates|'''template dialog''' in VisualEditor]] and in the [[mw:Special:MyLanguage/2017 wikitext editor|2017 Wikitext Editor]] (beta) will be '''improved fundamentally''': 
This should help users understand better what the template expects, how to navigate the template, and how to add parameters. 
* [[metawiki:WMDE Technical Wishes/VisualEditor template dialog improvements|project page]], [[metawiki:Talk:WMDE Technical Wishes/VisualEditor template dialog improvements|talk page]]

In '''syntax highlighting''' ([[mw:Special:MyLanguage/Extension:CodeMirror|CodeMirror]] extension), you can activate a '''colorblind-friendly''' color scheme with a user setting. 
* [[metawiki:WMDE Technical Wishes/Improved Color Scheme of Syntax Highlighting#Color-blind_mode|project page]], [[metawiki:Talk:WMDE Technical Wishes/Improved Color Scheme of Syntax Highlighting|talk page]]

Deployment is planned for May 10. This is the last set of improvements from [[m:WMDE Technical Wishes|WMDE Technical Wishes']] focus area “[[m:WMDE Technical Wishes/Templates|Templates]]”. 

We would love to hear your feedback on our talk pages!
&lt;/div&gt; -- [[m:User:Johanna Strodt (WMDE)|Johanna Strodt (WMDE)]] 11:13 29 abr 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Johanna Strodt (WMDE)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_all_village_pumps&amp;oldid=23222263 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Noticias de Edición 2022 #1&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;message&quot;/&gt;&lt;i&gt;[[metawiki:VisualEditor/Newsletter/2022/April|Leerlo en otro idioma]] • [[m:VisualEditor/Newsletter|Lista de suscripción a este boletín plurilingüe]]&lt;/i&gt;
[[File:Junior Contributor New Topic Tool Completion Rate.png|thumb|Los nuevos editores han tenido más éxito con esta nueva herramienta.]]

La [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools#New discussion tool|herramienta de nuevo tema]] ayuda a los editores a crear nuevas ==secciones== en páginas de discusión.  Los nuevos editores han tenido más éxito con esta nueva herramienta.  Puedes [[mw:Talk pages project/New topic#21 April 2022|leer el informe]].  Pronto, el equipo de Edición la ofrecerá a todos los editores de las 20 Wikipedias que han participado en el test.  Podrás desactivarla en [[Special:Preferences#mw-prefsection-editing-discussion]].&lt;section end=&quot;message&quot;/&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Whatamidoing (WMF)|Whatamidoing (WMF)]] 18:54 2 may 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Quiddity (WMF)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/VisualEditor/Newsletter/Wikis_with_VE&amp;oldid=22019984 --&gt;

== Se buscan voluntarios electorales para la próxima elección a la Junta Directiva de la WMF ==

&lt;div lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;languages/&gt;
El equipo de Estrategia y Gobernanza del Movimiento está buscando miembros de la comunidad para actuar como voluntarios en las próximas elecciones de la junta directiva.

La idea del programa de voluntariado electoral surgió durante la elección de la junta directiva de la Fundación Wikimedia de 2021. Este programa resultó ser un éxito. Con la ayuda de los Voluntarios Electorales pudimos aumentar el alcance y la participación en las elecciones en 1.753 votantes con respecto a 2017.  La participación general fue del 10,13%, 1,1 puntos porcentuales más, y 214 wikis estuvieron representados en las elecciones. 

Un total de 74 wikis que no participaron en 2017 generaron votantes en las elecciones de 2021. ¿Puedes ayudar a mejorar la participación?

Los voluntarios electorales ayudarán en las siguientes áreas:
* Traducir mensajes cortos y anunciar el proceso electoral en curso en los canales comunitarios
* Opcional: Supervisar los canales comunitarios para recibir comentarios y preguntas de la comunidad

Los voluntarios deben:

* Mantener la política de espacio amigable durante las conversaciones y eventos
* Presentar las indicaciones y la información de la votación a la comunidad de forma neutral

¿Quieres ser voluntario electoral y asegurarte de que tu comunidad está representada en la votación? Inscríbete [[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/About|aquí]] para recibir actualizaciones. Puedes utilizar la página [[m:Special:MyLanguage/Talk:Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/About|de conversación]] para hacer preguntas sobre la traducción
&lt;/div&gt;

[[User:Oscar . (WMF)|Oscar . (WMF)]] 21:31 5 may 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Oscar . (WMF)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/es&amp;oldid=23184990 --&gt;

== Hablemos sobre el proyecto de mejoras para el escritorio ==

[[File:WP20Symbols MediaWiki light background.svg|200px|right]]
Hola.

Haz notado que algunos wikis tienen un [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements|diferente desktop interfaz]]? Quieres saber sobre los próximos pasos? Quizás  tienes preguntas o ideas con respecto al diseño o asuntos técnicos?

Unete a una reunión on-line con el equipo que trabaja en el Desktop Mejoras! Se llevará a cabo el '''17 de mayo de 2022 a las [https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20220517T1200 12:00 UTC] y [https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20220517T1900 19:00 UTC]''' en Zoom. '''[https://wikimedia.zoom.us/j/86217494304 Haga clic aquí para unirse]'''. ID de la reunión: 86217494304. [https://wikimedia.zoom.us/u/k7CirSh8W Números de llamada por teléfono internacional para Zoom].

'''Agenda'''

* Actualización sobre los desarrollos recientes
* Preguntas y respuestas, discusión

'''Detalles de la reunión'''

La reunión no será grabada ni transmitida. Las notas se tomarán en un [https://docs.google.com/document/d/1G4tfss-JBVxyZMxGlOj5MCBhOO-0sLekquFoa2XiQb8/edit# archivo de Google Docs de]. [[mw:User:OVasileva_(WMF)|Olga Vasileva]] (La Gerente del producto) quién será la anfitriona para esta reunión. La presentación se dará en inglés.

Podemos responder preguntas hechas en Inglés, italiano, polaco; también, y sólo en la primera reunión: Farsi y vietnamita; sólo en la segunda reunión: '''español''', portugués y ruso. Si desea hacer preguntas con anticipación, agréguelas en la [[mw:Talk:Reading/Web/Desktop_Improvements|página de discusión]] o envíelas a sgrabarczuk@wikimedia.org.

En esta reunión, se aplican tanto la [[foundation:Friendly_space_policy|Política de espacios amigables]] como el [[mw:Special:MyLanguage/Code_of_Conduct|Código de conducta]] para los espacios técnicos de Wikimedia. Zoom no está sujeto a la [[foundation:Privacy_policy|Política de privacidad de WMF]].

¡Esperamos verte! [[User:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[User talk:SGrabarczuk (WMF)|discusión]]) 01:44 17 may 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:SGrabarczuk (WMF)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGrabarczuk_(WMF)/sandbox/MM/Es_fallback&amp;oldid=22626209 --&gt;

== Campaña de recaudación de fondos en América Latina (Argentina, Brasil, Chile, Colombia, México, Perú y Uruguay) ==

Querida/os toda/os, 

Quería dar seguimiento a mis anuncios anteriores sobre la campaña de recaudación de fondos de la Fundación Wikimedia en América Latina. Como se mencionó, la campaña de recaudación de fondos se llevará a cabo en 7 países de América Latina (Argentina, Brasil, Chile, Colombia, México, Perú y Uruguay) y estaremos enviando correos electrónicos a las personas que han donado previamente desde América Latina desde el 23 de mayo hasta el 10 de junio y publicaremos banners en la Wikipedia en Español desde el 31 de mayo hasta el 28 de junio.  

Puedes encontrar ejemplos de banners que se mostrarán durante la campaña en la [[m:Fundraising/LatAm2022campaign|página de meta de la campaña para América Latina]]. Allí también se puede encontrar toda la información relevante en torno a la campaña y la invitación a todas y todos los que estén interesados a participar a través de la página de discusión o a ponerse en contacto conmigo directamente.  

También hemos publicado un post (en [https://wikimediafoundation.org/news/2022/05/17/wikimedia-foundation-kicks-off-fundraising-campaigns/ inglés], [https://wikimediafoundation.org/es/2022/05/17/wikimedia-foundation-kicks-off-fundraising-campaigns/ español]) sobre nuestras próximas campañas (en América Latina, India y Sudáfrica).  

En general, antes y durante la campaña, puedes ponerte en contacto con nosotros:

* En la [[m:Talk:Fundraising|página de discusión]] del equipo de recaudación de fondos.
* Si necesitas reportar un error o problema técnico, por favor crea un [https://phabricator.wikimedia.org/maniphest/task/edit/form/1/?template=118862 ticket en phabricator].
* Si ves que un donante tiene dificultades para donar, por favor remítelo a [https://donate.wikimedia.org donate.wikimedia.org].

Gracias y saludos, [[User:JBrungs (WMF)|Julia Brungs]], 12:34 25 may 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Oscar . (WMF)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/es&amp;oldid=23184990 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Revisiones de las pautas de ejecución del Código Universal de Conducta (CdCU)&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
Hola a toda/os,

Nos gustaría ofrecer una actualización del trabajo sobre las pautas de ejecución del Código de Conducta Universal.  Tras la conclusión de la votación de la comunidad sobre las pautas en marzo, el [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee|Comité de Asuntos Comunitarios (CAC)]] de la Junta [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikimedia-l@lists.wikimedia.org/thread/JAYQN3NYKCHQHONMUONYTI6WRKZFQNSC/ pidió que se revisaran varias áreas de las pautas para mejorarlas] antes de que la junta haga su revisión final. Estas áreas se identificaron a partir de los debates y comentarios de la comunidad durante la votación. El CAC también pidió que se revisara la controvertida Nota del 3.1 del propio CdCU.

Una vez más, ¡muchas gracias a todos los que han votado, especialmente a los que han dejado opiniones y comentarios constructivos!  El equipo del proyecto está trabajando con la Junta para establecer un calendario para este trabajo, y lo comunicará el próximo mes. 

Los integrantes de los dos anteriores [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee|comités de redacción del CdCU]] han ofrecido generosamente su tiempo para ayudar a dar forma a las mejoras de las pautas. Puedes leer más sobre ellos y su trabajo [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee#Revisions_Committee|aquí]], así como leer [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Drafting_committee/Phase_2_meeting_summaries#2022|resúmenes de sus reuniones semanales en 2022]]. 

Los wikimedistas han aportado muchos comentarios valiosos junto con la votación y en otras conversaciones. Dado el tamaño y la diversidad de la comunidad Wikimedia, hay aún más voces que pueden dar ideas sobre cómo mejorar las pautas de ejecución y añadir ideas aún más valiosas al proceso. Para ayudar al comité de revisiones a identificar mejoras, se solicitan aportaciones sobre varias cuestiones para la revisión del comité. Visita las páginas en meta ([[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Revision_discussions|Discusiones sobre la revisión de las pautas]], [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Policy text/Revision_discussions|Discusiones sobre la revisión del texto de las políticas]]) para hacer llegar tus ideas al comité: es muy importante que se escuchen los puntos de vista de las distintas comunidades antes de que el comité comience a redactar las propuestas de revisión.

En nombre del equipo del proyecto del CdCU, &lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Oscar . (WMF)|Oscar . (WMF)]] 12:10 26 may 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Oscar . (WMF)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/es&amp;oldid=23184990 --&gt;

== Invitation to participate in the #WPWPCampaign 2022 ==

Dear Wikimedians,

We are glad to inform you that the 2022 edition of Wikipedia Pages Wanting Photos campaign is coming up in July.

This is a formal invitation to invite individuals and communities to join the campaign to help improve Wikipedia articles with photos and contextual images. 

The campaign will run from July 1 to August  31, 2022 and several communities and Wikimedia Affiliates have already indicated interest to organize the campaign in their localities. Please find your community or community closer to you to participate: [[:m:Wikipedia Pages Wanting Photos 2022/Participating Communities|WPWP2022 Campaign: Participating Communities]].

The campaign primarily aims to promote using images from Wikimedia Commons to enrich Wikipedia articles that are lacking them. Participants will choose among Wikipedia pages without photos, then add a suitable file from among the many thousands of photos in the Wikimedia Commons, especially those uploaded from thematic contests (Wiki Loves Africa, Wiki Loves Earth, Wiki Loves Folklore, etc.) over the years. In this third edition of the campaign, eligibility criteria have been revised based on feedback and campaign Evaluation Reports of the previous editions. Please find more [[:m:Wikipedia Pages Wanting Photos 2022/FAQ and Contest Rules|details about these changes and our FAQ here on Meta-Wiki]]

For more information, please visit the [[:m:Wikipedia Pages Wanting Photos 2022|campaign page on Meta-Wiki]].

Best,&lt;br/&gt;
[[User:Ammarpad|Ammar A.]]&lt;br/&gt;
Global Coordinator&lt;br/&gt;
Wikipedia Pages Wanting Photos Campaign 2022.&lt;br /&gt;
17:39 31 may 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Martin Urbanec@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Wikipedia_Pages_Wanting_Photos/Distribution_list&amp;oldid=23230284 --&gt;

== Actualización sobre el proyecto de Mejoras de Escritorio ==

[[File:Table of contents shown on English Wikipedia 02.webm|thumb]]
; Haciendo este el nuevo default
Hola. Quería ponerte al día sobre el proyecto [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements|Mejoras de escritorio]], en el que el equipo web de la Fundación Wikimedia ha estado trabajando estos últimos años a partir del feedback recibido en nuestras wikis piloto. ¡Nuestro trabajo está casi finalizado! 🎉

Nos encantaría que estas mejoras se convirtieran en la opción por defecto para lectores/as y editores/as de todas las wikis. &lt;span style=&quot;background-color:#fc3;&quot;&gt;Durante las próximas semanas, mantendremos conversaciones con las comunidades de más wikis, incluida la tuya. 🗓️&lt;/span&gt; Estaremos encantados de contar con tus sugerencias.

Los objetivos del proyecto son hacer la interfaz más accesible y cómoda para los lectores y más útil para los usuarios avanzados. El proyecto consiste en una serie de mejoras de las funcionalidades que facilitan la lectura y el aprendizaje, la navegación dentro de la página, la búsqueda, el cambio de idioma, el uso de las pestañas de los artículos y el menú de usuario, etc. Las mejoras ya son visibles por defecto para los lectores/as y editores/as de más de 30 wikis, entre las que se encuentran las Wikipedias en [[:fr:|Francés]], [[:pt:|Portugués]], y [[:fa:|Persa]].

Los cambios se aplican sólo a la apariencia [{{fullurl:{{FULLPAGENAMEE}}|useskin=vector}} Vector], aunque siempre será posible volver a la versión anterior de manera individual. Los usuarios de [{{fullurl:{{FULLPAGENAMEE}}|useskin=monobook}} Monobook] o [{{fullurl:{{FULLPAGENAMEE}}|useskin=timeless}} Timeless] no notarán ningún cambio.

; Las nuevas funcionalidades
* [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements/Features/Table of contents|Índice de contenidos]] - más fácil de localizar, de identificar el contexto de la página así como navegar por ella sin necesidad de desplazarse. Actualmente se está probando en nuestras wikis piloto.  También está disponible para los editores que hayan optado por la apariencia Vector 2022 en sus Preferencias.
* [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements/Features/Page tools|Herramientas de página]] - ahora, hay dos tipos de enlaces en la barra lateral. Existen acciones y herramientas para páginas individuales, como los [[Special:RecentChangesLinked|Cambios en enlazadas]], y enlaces que afectan a toda la wiki, como los [[Special:RecentChanges|Cambios recientes]]. Vamos a separarlos en dos menús intuitivos.
; Cómo activar las mejoras
[[File:Desktop Improvements - how to enable globally.png|thumb|[[Special:GlobalPreferences#mw-prefsection-rendering|{{int:globalpreferences}}]]]]
* Es posible activar la nueva apariencia Vector 2022 [[Special:Preferences#mw-prefsection-rendering|en la pestaña de apariencia dentro de las preferencias]] seleccionando &quot;{{int:skinname-vector-2022}}&quot;. También es posible activarla en todas las wikis utilizando las [[Special:GlobalPreferences#mw-prefsection-rendering|preferencias globales]].
* En las wikis en las que los cambios son visibles por defecto para todos los editores, siempre pueden optar por utilizar la versión heredada de vector (2010). Hay un enlace fácilmente accesible en la barra lateral de la nueva Vector (2022).

; Más información y participación en nuestros eventos

Si quieres estar al tanto de las novedades de nuestro proyecto, puedes [[mw:Special:Newsletter/28/subscribe|suscribirte a nuestro boletín]]. Además, puedes encontrar toda la información en las [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements|páginas del proyecto]], consultar [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements/Frequently_asked_questions|nuestras preguntas frecuentes]], escribir en la [[mw:Talk:Reading/Web/Desktop_Improvements|página de discusión del proyecto]] (en cualquier idioma), y [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|unirte a una reunión online con nosotros]]. También puedes dejar cualquier comentario en mi página de discusión o en la de [[user:Zapipedia_(WMF)|Zapipedia (WMF)]].

¡Muchas gracias! [[User:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[User talk:SGrabarczuk (WMF)|discusión]]) 15:59 21 xun 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:SGrabarczuk (WMF)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGrabarczuk_(WMF)/sandbox/MM/Es_fallback&amp;oldid=22626209 --&gt;

== Deployment of FLORES Machine Translation to Asturian Wikipedia ==

Hello Friends!

The WMF Language team has added another machine translation (MT) support for the Content Translation in Asturian Wikipedia called FLORES. This means that you can choose to use [https://ai.facebook.com/blog/the-flores-101-data-set-helping-build-better-translation-systems-around-the-world/ FLORES machine translation] when translating Wikipedia articles to Asturian using [[Especial:Traducción de contenidos|the Content Translation tool]].

The FLORES Machine Translation service is provided by an [https://ai.facebook.com/ AI research team at Meta] through a free for use API key that allows the Content Translation to access the service on the FLORES server for an evaluation trial period. This MT is set as optional; in your Wikipedia, which means you can choose not to use it as your preferred initial translator. If you decide to use this service, you can select &quot;FLORES&quot; from the &quot;Initial Translation&quot; dropdown menu where you will find other existing machine translation services on the sidebar.

The Wikimedia Foundation has worked out an agreement that allows the use of FLORES without compromising Wikipedia’s policies about attribution of rights, your privacy as a user, and brand representation. You can find more information about the FLORES Machine translation on [[mw:Content_translation/Machine_Translation/Flores#Summary_of_our_agreement_with_Meta|this page]].

Please note that the use of the FLORES MT is optional. However, we would want your community to:

* use it to improve the quality of the Machine Translation service; and
* [[mw:Talk:Content_translation|provide feedback]] about its quality and ask any questions you might have about this addition.

We trust that this addition is a good support to the Content Translations tool towards having better quality articles in Asturian Wikipedia.

Thank you!

On behalf of the WMF Language team. [[Usuariu:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]] ([[Usuariu alderique:UOzurumba (WMF)|alderique]]) 23:08 21 xun 2022 (UTC)

== Enabling Content and Section translation tool in Asturian Wikipedia ==

{{Int:Hello}} Friends!

Apologies as this message is not in your native language, {{Int:Please-translate}}.

The WMF Language team is pleased to let you know that we will like to enable the Section and Content translation tool in Asturian Wikipedia. For this, our team will love you to read about the tool and test the new [https://design.wikimedia.org/strategy/section-translation.html Section Translation tool] so you can:
*Give us your feedback
*Ask us questions
*Tell us how to improve it
Below is background information about the tools and how you can test the Section translation tool.

'''Background information'''

[[mw:Content_translation|Content Translation]] has been a successful tool for editors to create content in their language. More than one million articles have been created across all languages since the tool was released in 2015. However, the tool is not out of beta in Asturian Wikipedia, limiting the discoverability of the tool and its use and blocking the enablement of the Section translation in your Wikipedia

[[mw:Content_translation/Section_translation|Section Translation]] extends the capabilities of Content Translation to support mobile devices. On mobile, the tool will:
*Guide you to translate one section at a time in order to expand existing articles or create new ones
*Make it easy to transfer knowledge across languages anytime from your mobile device
We plan to enable the tools on Asturian Wikipedia in the coming week if there are no objections from your community. After it is enabled, we’ll monitor the content created with the tools and process all the feedback. In any case, feel free to raise any concerns or questions you may already have as a reply to this message or on [[mw:Talk:Content_translation/Section_translation|the project talk page]]

'''Try the Section translation tool'''

Before the enablement, you can try the current implementation of the tool in [https://test.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Special:ContentTranslation&amp;from=en&amp;to=fa&amp;sx=true#/ our testing instance]. Once it is enabled on Asturian Wikipedia, you’ll have access to [[:ast:Special:ContentTranslation|https://ast.wikipedia.org/wiki/Special:ContentTranslation]] with your mobile device. You can select an article to translate, and machine translation will be provided as a starting point for editors to improve.

'''Provide feedback'''

Please provide feedback about Section translation on [[mw:Talk:Content_translation/Section_translation|the project talk page]]. We want to  hear about your impressions on
*The section translation tool
*What do you think about our plans to enable it
*Your ideas for improving the tool
Thanks and we look forward to your feedback and questions.

[[Usuariu:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]] ([[Usuariu alderique:UOzurumba (WMF)|alderique]]) 12:06 29 xun 2022 (UTC) On behalf of the WMF Language team.

===Content and Section Translation tool enabled in Asturian Wikipedia ===

{{Int:Hello}} Friends!

The WMF Language team is pleased to let you know that we [https://ast.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Especial:Traducci%C3%B3n_de_contenidos&amp;from=en&amp;to=ast&amp;sx=true&amp;section=#/ have enabled the Section translation] and [https://ast.wikipedia.org/w/index.php?title=Special:ContentTranslation&amp;campaign=contributionsmenu&amp;to=ast#draft Content translation] tools in Asturian Wikipedia. 
 
The [https://www.mediawiki.org/wiki/Content_translation Content translation tool] can be discovered by users [https://www.mediawiki.org/wiki/Help:Content_translation/Starting through several entry points]. However, users not interested in translation can disable it [[Special:Preferences#mw-prefsection-rendering|from their preferences]]. Also, with the [https://www.mediawiki.org/wiki/Content_translation/Section_translation Section translation tool], you can start translating an article on your mobile device right when you notice it is missing in Asturian. From a Wikipedia article in any language, switch languages and search for Asturian. If the article does not exist, an option to translate it will appear, as shown in the image below.

[[File:Sx-language-selector-invite-th.png|thumb|left|Sx-language-selector-invite-th|Image of the entry point]]


We know that these tools will help translators in your community to add content using any device with ease. Content created with the Content and Section Translation tool will be marked with the &quot;[https://ast.wikipedia.org/wiki/Especial:Rexistru?type=&amp;user=&amp;page=&amp;wpdate=&amp;tagfilter=contenttranslation-v2&amp;wpfilters%5B%5D=newusers contenttranslation]&quot; and “[https://ast.wikipedia.org/wiki/Especial:Rexistru?type=&amp;user=&amp;page=&amp;wpdate=&amp;tagfilter=sectiontranslation&amp;wpfilters%5B%5D=newusers sectiontranslaiton]” tag, respectively, for the community to review. We’ll monitor the content created, but we are very interested in hearing about your experience using the tools and reviewing the content created with it. 

So, enjoy the tools and [https://www.mediawiki.org/wiki/Talk:Content_translation/Section_translation provide feedback] on improving it.
 
Thank you!

[[Usuariu:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]] ([[Usuariu alderique:UOzurumba (WMF)|alderique]]) 20:02 19 xnt 2022 (UTC) On behalf of the WMF Language team.

== Results of Wiki Loves Folklore 2022 is out! ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
{{int:please-translate}}
[[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|150px|frameless]]

Hi, Greetings

The winners for '''[[c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022|Wiki Loves Folklore 2022]]''' is announced!

We are happy to share with you winning images for this year's edition. This year saw over 8,584 images represented on commons in over 92 countries. Kindly see images '''[[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022/Winners|here]]'''

Our profound gratitude to all the people who participated and organized local contests and photo walks for this project.

We hope to have you contribute to the campaign next year.

'''Thank you,'''

'''Wiki Loves Folklore International Team'''

--[[Usuariu:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Usuariu alderique:MediaWiki message delivery|alderique]]) 16:12 4 xnt 2022 (UTC)

&lt;/div&gt;
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Tiven2240@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&amp;oldid=23454230 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt; Proponer declaraciones para la brújula electoral de 2022&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Propose statements for the 2022 Election Compass| Puedes encontrar este mensaje traducido a otros idiomas en meta.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Propose statements for the 2022 Election Compass|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Propose statements for the 2022 Election Compass}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Hola a toda/os,

Se invita a los voluntarios en las [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022|elecciones de la junta directiva de 2022]] a que [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Community_Voting/Election_Compass|propongan declaraciones para utilizarlas en la brújula electoral]].

La brújula electoral es una herramienta que ayuda a los votantes a seleccionar a los candidatos que mejor se ajustan a sus creencias y puntos de vista. Los miembros de la comunidad propondrán declaraciones para que los candidatos respondan utilizando una escala Lickert (de acuerdo/neutral/desacuerdo). Las respuestas de los candidatos a las declaraciones se cargarán en la herramienta de la brújula electoral. Los votantes utilizarán la herramienta introduciendo su respuesta a las declaraciones (de acuerdo/desacuerdo/neutral). Los resultados mostrarán los candidatos que mejor se ajustan a las creencias y opiniones del votante.

Este es el cronograma de la Brújula Electoral:

Del 8 al 20 de julio: los voluntarios proponen declaraciones para la Brújula Electoral

21 - 22 de julio: El comité electoral revisa las declaraciones para que sean más claras y elimina las declaraciones que no son de interés.

23 de julio - 1 de agosto: los voluntarios votan las declaraciones

2 - 4 de agosto: El comité electoral selecciona las 15 mejores declaraciones

5 - 12 de agosto: los candidatos se alinean con las declaraciones

15 de agosto: se abre la Brújula Electoral para que los votantes puedan guiarse en su decisión de voto

El comité electoral seleccionará las 15 mejores declaraciones a principios de agosto. El comité electoral supervisará el proceso, con el apoyo del equipo de Estrategia y Gobernanza del Movimiento. El MSG comprobará que las preguntas sean claras, que no haya duplicados, que no haya errores tipográficos, etc.

Saludos,

Estrategia y Gobernanza del Movimiento

''Este mensaje ha sido enviado en nombre del Grupo de Trabajo de Selección de la Junta Directiva y del comité electoral''&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Oscar . (WMF)|Oscar . (WMF)]] 05:01 15 xnt 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Oscar . (WMF)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/es&amp;oldid=23184990 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt; Anuncio de los seis candidatos a la elección de la junta directiva de 2022&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election/Short| Puedes encontrar este mensaje traducido a otros idiomas en meta.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election/Short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election/Short}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Hola a toda/os,

Los representantes de los afiliados han finalizado su periodo de votación. Los candidatos seleccionados de la junta directiva de 2022 son:

* Tobechukwu Precious Friday ([[:m:User:Tochiprecious|Tochiprecious]])
* Farah Jack Mustaklem ([[:m:User:Fjmustak|Fjmustak]])
* Shani Evenstein Sigalov ([[:m:User:Esh77|Esh77]])
* Kunal Mehta ([[:m:User:Legoktm|Legoktm]])
* Michał Buczyński ([[:m:User:Aegis Maelstrom|Aegis Maelstrom]])
* Mike Peel ([[:m:User:Mike Peel|Mike Peel]])

Puedes ver más información sobre los [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Results|resultados]] y [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Stats|estadísticas]] de esta elección de la Junta.

Las organizaciones afiliadas seleccionaron a los representantes para que votaran en nombre de la organización afiliada. Los representantes de los afiliados propusieron preguntas para qué los candidatos respondieran a mediados de junio. Estas respuestas de los candidatos y la información proporcionada por el comité de análisis sirvieron de apoyo a los representantes a la hora de tomar su decisión.

Tóma un momento para agradecer a los representantes de los afiliados y a los miembros del Comité de Análisis su participación en este proceso y su contribución al crecimiento de la junta directiva en cuanto a capacidad y diversidad. Estas horas de trabajo voluntario nos conectan a través de la comprensión y la perspectiva. Gracias por tu participación.

Gracias a los miembros de la comunidad que se presentaron como candidatos a la junta directiva. Considerar la posibilidad de formar parte de la junta directiva no es una decisión fácil. El tiempo y la dedicación que los candidatos han mostrado hasta este momento hablan de su compromiso con este movimiento. Enhorabuena a los candidatos que han sido seleccionados. Un gran reconocimiento y gratitud para aquellos candidatos no seleccionados. Por favor, sigan compartiendo su liderazgo con el movimiento Wikimedia.

¿Qué pueden hacer ahora los votantes?

[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Results|Revisar los resultados del proceso de selección de los afiliados]].

[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election|Lee más aquí sobre los próximos pasos en la elección de la junta directiva de 2022]].

Saludos,

Estrategia y Gobernanza del Movimiento

''Este mensaje ha sido enviado en nombre del Grupo de Trabajo de Selección de la Junta Directiva y del comité electoral''&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Oscar . (WMF)|Oscar . (WMF)]] 11:45 28 xnt 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Oscar . (WMF)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/es&amp;oldid=23184990 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt; Votar por las declaraciones de la brújula electoral&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Vote for Election Compass Statements| Puedes encontrar este mensaje traducido a otros idiomas en meta.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Vote for Election Compass Statements|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Vote for Election Compass Statements}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Hola a toda/os,

Se invita a los voluntarios de las elecciones de la junta directiva [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022|2022]] a [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Community_Voting/Election_Compass/Statements|votar por las declaraciones que se utilizarán en la brújula electoral]]. Puedes votar por las declaraciones que te gustaría que se incluyeran en la brújula electoral en meta.

La brújula electoral es una herramienta para ayudar a los votantes a seleccionar a los candidatos que mejor se alinean con sus creencias y puntos de vista. Los miembros de la comunidad propondrán declaraciones para que los candidatos respondan usando una escala de Lickert (de acuerdo/neutral/desacuerdo). Las respuestas de los candidatos a las declaraciones se cargarán en la herramienta brújula electoral. Los votantes emplearán la herramienta introduciendo su respuesta a las declaraciones (de acuerdo/desacuerdo/neutral). Los resultados mostrarán los candidatos que mejor se alinean con las creencias y opiniones del votante.

Este es el cronograma de la brújula electoral:

*&lt;s&gt;Del 8 al 20 de julio: Los voluntarios proponen declaraciones para la brújula electoral&lt;/s&gt;
*&lt;s&gt;21 - 22 de julio: El Comité Electoral revisa las declaraciones para que sean más claras y elimina las declaraciones que no son de interés.&lt;/s&gt;
*25 de julio - 3 de agosto: Los voluntarios votan las declaraciones
*4 de agosto: El Comité Electoral selecciona las 15 mejores declaraciones
*5 - 12 de agosto: los candidatos se identifican con las declaraciones
*16 de agosto: se abre la brújula electoral para que los votantes puedan orientar su decisión de voto

El Comité Electoral seleccionará las 15 mejores declaraciones a principios de agosto

Saludos, 

Estrategia y Gobernanza del Movimiento

''Este mensaje ha sido enviado en nombre del Grupo de Trabajo de Selección de la Junta Directiva y del comité electoral''
&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Oscar . (WMF)|Oscar . (WMF)]] 19:27 28 xnt 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Oscar . (WMF)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/es&amp;oldid=23184990 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Novedades en materia de Estrategia del Movimiento y Gobernanza – Número 7&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;msg-newsletter&quot;/&gt;
&lt;div style = &quot;line-height: 1.2&quot;&gt;
&lt;span style=&quot;font-size:200%;&quot;&gt;'''Novedades en materia de Estrategia del Movimiento y Gobernanza'''&lt;/span&gt;&lt;br&gt;
&lt;span style=&quot;font-size:120%; color:#404040;&quot;&gt;'''Número 7, julio-septiembre de 2022'''&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;font-size:120%; float:right;&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7|'''Leer el boletín completo''']]&lt;/span&gt; 
----
¡Bienvenida/o a la 7ª edición de las novedades de la Estrategia y Gobernanza del Movimiento! El boletín distribuye noticias y eventos relevantes sobre la implementación de las recomendaciones de la [[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy/Initiatives|Estrategia del Movimiento]], otros temas relevantes relacionados con la gobernanza del movimiento, así como diferentes proyectos y actividades apoyadas por el equipo de Estrategia y Gobernanza del Movimiento (MSG) de la Fundación Wikimedia.  

El boletín MSG se entrega trimestralmente, mientras que el más frecuente [[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy/Updates|semanario de Estrategia del Movimiento]] se entregará semanalmente. Por favor, recuerda suscribirte [[m:Special:MyLanguage/Global message delivery/Targets/MSG Newsletter Subscription|aquí]] si quieres recibir futuros números de este boletín.
&lt;/div&gt;&lt;div style=&quot;margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;&quot;&gt; 

* '''Movimiento de sostenibilidad''': Se ha publicado el informe anual de sostenibilidad de la Fundación Wikimedia. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A1|continuar leyendo]])
* '''Mejorando la experiencia del usuario''': recientes mejoras en la interfaz de escritorio de los proyectos Wikimedia. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A2|continuar leyendo]])
* '''Seguridad e inclusión''': actualización del proceso de revisión de las pautas de ejecución del Código de Conducta Universal. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A3|continuar leyendo]])
* '''Equidad en la toma de decisiones''': informes de las conversaciones de los pilotos de los hubs, avances recientes del Comité de Redacción de la Carta del Movimiento y un nuevo libro blanco para el futuro de la participación en el movimiento Wikimedia. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A4|continuar leyendo]])
* '''Coordinación de grupos de interés''': lanzamiento de un servicio de ayuda para los afiliados y las comunidades de voluntarios que trabajan en la colaboración de contenidos. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A5|continuar leyendo]])
* '''Desarrollo del liderazgo''': actualizaciones de los proyectos de liderazgo de los organizadores del movimiento Wikimedia en Brasil y Cabo Verde. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A6|continuar leyendo]])
* '''Gestión del conocimiento interno''': lanzamiento de un nuevo portal de documentación técnica y recursos comunitarios. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A7|continuar leyendo]])
* '''Innovar en el conocimiento libre''': recursos audiovisuales de alta calidad para experimentos científicos y un nuevo kit de herramientas para grabar transcripciones orales. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A8|continuar leyendo]])
* '''Evaluar, iterar y adaptar''': resultados del proyecto piloto del paisaje de la equidad ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A9|continuar leyendo]])
* '''Otras noticias y novedades''': un nuevo foro para discutir la implementación de la Estrategia de Movimiento, la próxima elección de la Junta directiva de la Fundación Wikimedia, un nuevo podcast para discutir la Estrategia de Movimiento, y el cambio de personal para el equipo de Estrategia de Movimiento y Gobernanza de la Fundación. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A10|continuar leyendo]])
&lt;/div&gt;&lt;section end=&quot;msg-newsletter&quot;/&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Oscar . (WMF)|Oscar . (WMF)]] 17:08 2 ago 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Oscar . (WMF)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/es&amp;oldid=23184990 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Novedades en materia de Estrategia del Movimiento y Gobernanza – Número 7&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;msg-newsletter&quot;/&gt;
&lt;div style = &quot;line-height: 1.2&quot;&gt;
&lt;span style=&quot;font-size:200%;&quot;&gt;'''Novedades en materia de Estrategia del Movimiento y Gobernanza'''&lt;/span&gt;&lt;br&gt;
&lt;span style=&quot;font-size:120%; color:#404040;&quot;&gt;'''Número 7, julio-septiembre de 2022'''&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;font-size:120%; float:right;&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7|'''Leer el boletín completo''']]&lt;/span&gt; 
----
¡Bienvenida/o a la 7ª edición de las novedades de la Estrategia y Gobernanza del Movimiento! El boletín distribuye noticias y eventos relevantes sobre la implementación de las recomendaciones de la [[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy/Initiatives|Estrategia del Movimiento]], otros temas relevantes relacionados con la gobernanza del movimiento, así como diferentes proyectos y actividades apoyadas por el equipo de Estrategia y Gobernanza del Movimiento (MSG) de la Fundación Wikimedia.  

El boletín MSG se entrega trimestralmente, mientras que el más frecuente [[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy/Updates|semanario de Estrategia del Movimiento]] se entregará semanalmente. Por favor, recuerda suscribirte [[m:Special:MyLanguage/Global message delivery/Targets/MSG Newsletter Subscription|aquí]] si quieres recibir futuros números de este boletín.
&lt;/div&gt;&lt;div style=&quot;margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;&quot;&gt; 

* '''Movimiento de sostenibilidad''': Se ha publicado el informe anual de sostenibilidad de la Fundación Wikimedia. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A1|continuar leyendo]])
* '''Mejorando la experiencia del usuario''': recientes mejoras en la interfaz de escritorio de los proyectos Wikimedia. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A2|continuar leyendo]])
* '''Seguridad e inclusión''': actualización del proceso de revisión de las pautas de ejecución del Código de Conducta Universal. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A3|continuar leyendo]])
* '''Equidad en la toma de decisiones''': informes de las conversaciones de los pilotos de los hubs, avances recientes del Comité de Redacción de la Carta del Movimiento y un nuevo libro blanco para el futuro de la participación en el movimiento Wikimedia. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A4|continuar leyendo]])
* '''Coordinación de grupos de interés''': lanzamiento de un servicio de ayuda para los afiliados y las comunidades de voluntarios que trabajan en la colaboración de contenidos. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A5|continuar leyendo]])
* '''Desarrollo del liderazgo''': actualizaciones de los proyectos de liderazgo de los organizadores del movimiento Wikimedia en Brasil y Cabo Verde. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A6|continuar leyendo]])
* '''Gestión del conocimiento interno''': lanzamiento de un nuevo portal de documentación técnica y recursos comunitarios. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A7|continuar leyendo]])
* '''Innovar en el conocimiento libre''': recursos audiovisuales de alta calidad para experimentos científicos y un nuevo kit de herramientas para grabar transcripciones orales. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A8|continuar leyendo]])
* '''Evaluar, iterar y adaptar''': resultados del proyecto piloto del paisaje de la equidad ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A9|continuar leyendo]])
* '''Otras noticias y novedades''': un nuevo foro para discutir la implementación de la Estrategia de Movimiento, la próxima elección de la Junta directiva de la Fundación Wikimedia, un nuevo podcast para discutir la Estrategia de Movimiento, y el cambio de personal para el equipo de Estrategia de Movimiento y Gobernanza de la Fundación. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A10|continuar leyendo]])
&lt;/div&gt;&lt;section end=&quot;msg-newsletter&quot;/&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Oscar . (WMF)|Oscar . (WMF)]] 22:32 2 ago 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Oscar . (WMF)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/es&amp;oldid=23184990 --&gt;

== Sobre los nomes de los conceyos d'Allande/*Ayande y Miranda/*Balmonte ==

¡Hola! Mirando sobre les denominaciones propies n'asturianu d'estos dos conceyos d'Asturies, actualmente los artículos d'éstos nun se correspuenden coles denominaciones que tienen n'asturianu.

* Nel casu d''''[[Ayande|Allande]]''', apaez con y griega, *'''''Ayande'''''. Si vamos al ''DALLA'', ehí apaécennos los xentilicios [http://www.academiadelallingua.com/diccionariu/index.php?cod=2293 '''''allandés'''''] y [http://www.academiadelallingua.com/diccionariu/index.php?cod=2294 '''''allandesu'''''], y na definición, '''''Allande''''', y nel ''DGLA'' de García Arias, [https://mas.lne.es/diccionario/palabra/35133 '''''allandesu'''''], toos estos términos con doble ele. Sólo Ramón d'Andrés y Sánchez Vicente usen les formes con y griega ('''''Ayande''''', '''''ayandés''''', '''''ayandesu'''''), pero esti últimu tamién xunto coles formes con doble ele. Si consultamos los datos del [http://www.unioviedo.es/dgpeasturies/ ''DGPE-Dictadoloxía Tópica d’Asturies''] (siendo d'Andrés ún de los coordinadores) sí usa '''''Ayande''''' pal nome del conceyu, pero depués recueye solo '''''allandés'''''/'''''allandesu''''' pal xentiliciu. Si consultamos la obra de García Arias ''Toponimia Asturiana. El porqué de los nombres de nuestros pueblos'', aquél afirma que'l nome del conceyu nun tien una forma &quot;yeísta&quot; popularmente atestiguada (páx. 695). Y pa cabu, el [http://www.academiadelallingua.com/wp-content/uploads/2014/10/Nomenclator.pdf ''Nomes de conceyos, parroquies, pueblos y llugares del Principáu d’Asturies''] de l'ALLA, denoma a esti conceyu como '''''Allande''''' (anque anota que Diego Catalán recueye nuna de les sos obres la forma con y griega).
* Nel casu de '''[[Balmonte|Miranda]]''', equí nun entiendo la razón de que l'artículu d'esta wikipedia use'l términu de '''''Balmonte''''' pal conceyu, darréu que toles fontes y autores llamen ''Miranda'' al conceyu y ''Balmonte'' a la villa; de fechu, cuantayá que pidiera que se renomara l'artículu: vei l'[[Alderique:Balmonte#Sobre'l nome'l conceyu|alderique]] del mesmu, onde mento referencies pa xustificar que'l nome del conceyu ye '''Miranda''' (puen consultase les obres y referencies mentaes pal casu d'Allande, onde en toes apaez '''''Miranda''''' como nome del conceyu). Dicir que l'artículu xutifica'l nome de ''Balmonte'' col espediente toponímicu, pero esto nun afecta al nome del conceyu, polo que la so denominación oficial sigue siendo la castellanizante *Belmonte de Miranda (ye cierto qu'al final menta que &quot;Miranda&quot; se refier a una parte del conceyu, pero esto nun xustifica'l nome de Balmonte pal conceyu).
Poro, cuido que teníemos que cambiar el nome de los artículos respectivos d'estos conceyos a '''Allande''' y a '''Miranda'''. Si dalguién sabe o tien dalguna fonte que contradiga tolo anterior, y polo tanto que seyan correctes les actuales formes d'''Ayande'' y ''Balmonte'' (pal conceyu), que lo esponga. Gracies. [[Usuariu:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;'''Limotecariu'''&lt;/span&gt;]] [[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;''(alderique)''&lt;/span&gt;]] 19:16 6 ago 2022 (UTC)

:Nel segundu casu lleí'l mensaxe que punxisti nesi alderique y toi d'acuerdu col treslláu. Toles fontes apunten a la mesma direición. Quiciabes @[[Usuariu:Vsuarezp|Vsuarezp]] pue dicir daqué, que foi quien fixo'l treslláu. Lo más llamadero ye que na [https://www.asturias.es/ast/detalle/-/categories/574807?_com_liferay_asset_categories_navigation_web_portlet_AssetCategoriesNavigationPortlet_articleId=2538491&amp;p_r_p_categoryId=574807&amp;articleId=2538491&amp;title=Toponimia%3A%20procesu%20de%20recuperaci%C3%B3n%20de%20los%20nomes%20tradicionales&amp;redirect=https%3A%2F%2Fwww.asturias.es%2Fast%2Fdetalle%3Fp_p_id%3Dcom_liferay_asset_publisher_web_portlet_AssetPublisherPortlet_INSTANCE_EwioZX6xNGgg%26p_p_lifecycle%3D0%26p_p_state%3Dnormal%26p_p_mode%3Dview páxina oficial de la toponimia]'l nome del conceyu sigue apaeciendo como ''Balmonte de Miranda''... 
:Con ''Allande''/''Ayande'' la propuesta normativa, como dices, ye ''Allande'' y el conceyu entá nun tien toponimia oficial. De toos moos esiste dalgún discutiniu sobre l'asuntu y [https://reunido.uniovi.es/index.php/RFA/article/download/9301/9145/15140 equí] hai un artículu d'Álvarez-Balbuena onde fala del tema, si lo llees nun ta mui d'acuerdu cola propuesta precisamente de García Arias ya indica más fontes pa la forma ''Ayande'' qu'él asegura que ye la popular. [[Usuariu:Tokvo|Tokvo]] ([[Usuariu alderique:Tokvo|alderique]]) 00:25 9 ago 2022 (UTC)
::¡Hola! Munches gracies por poner esi artículu sobre Allande/Ayande, nun lu conocía (¿puedes dicir ónde ta publicáu? Nun se ve del too bien, y yo les notes al pie y otres partes nun soi a lleeles, y gustábame lleer tol artículu bien). Ye cierto qu'hai duldes sobre si tien de ser Allande o Ayande, por eso d'esti alderique, pero pel momentu y a falta d'una indicación per parte de la Xunta de Toponimia, lo más afayadizo sedría la forma con dos eles. [[Usuariu:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;'''Limotecariu'''&lt;/span&gt;]] [[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;''(alderique)''&lt;/span&gt;]] 09:33 9 ago 2022 (UTC)
:::Nun lu alcuentro de más calidá. Ta publicáu nel númberu 2 de la ''Revista de filoloxía asturiana'' de 2002. Si faes ''zoom'' nel llector del sistema imaxino que se ve meyor y distínguese un poquino meyor. Too es tema del criteriu que s'use, nel manual d'estilu pon que tien de ser el nome más espardíu, y de momentu paez que polos resultaos ye más frecuente ''Allande'' anque non por muncho. El nomenclátor diz ''Allande''. Puense indicar dientro del artículu les dos opciones. [http://www.academiadelallingua.com/lletresasturianes/pdf/Art%C3%ADculu%203-Xos%C3%A9%20Miguel%20Su%C3%A1rez%20Fern%C3%A1ndez-Dalg%C3%BAs%20datos%20novos%20da%20toponimia%20del%20occidente%20d%C2%B4Asturias.pdf Nesti otru artículu] escritu en gallego-asturianu fálase d'otros sitios a los que-yos pasa daqué paecío poles diferentes realizaciones fonétiques na zona que se faen nesa fala (tamién en dalgunes parroquies d'Allande/Ayande según l'artículu) como resultaos de dellos grupos llatinos (y que poro nun s'escriben igual), pero, claro, munchos tienen los topónimos oficiales. Dende llueu nin en fala nin n'asturianu dambos soníos son iguales dafechu, conque nun sé d'ónde vien eso. [[Usuariu:Tokvo|Tokvo]] ([[Usuariu alderique:Tokvo|alderique]]) 18:01 9 ago 2022 (UTC)
::::Gracies por indicar la fonte, suponía que tenía que ser d'esa publicación (y nun ye problema de zoom, ye problema de vieyera y güeyos XDDD). Ciertamente nun hai nada claro. Nel ''Dicionario do Galego de Asturias'', de C. X. Varela Aenlle, rexístrase ''allandés (y ''Allande'') y non *aiandés, teniendo en cuenta que la metada occidental d'esti conceyu ye de fala gallega. O seya, otra fonte más qu'usa la forma con doble ele. Bono, esperemos unos díes más pa facer dalgún cambiu si hai que los facer. [[Usuariu:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;'''Limotecariu'''&lt;/span&gt;]] [[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;''(alderique)''&lt;/span&gt;]] 20:22 10 ago 2022 (UTC)

Bono, pues como paez que más naide aporta nada que contradiga que les denomaciones pa estos dos conceyos han ser '''Allande''' y '''Miranda''', habrá que cambiar los artículos y entraes rellacionaes. Nel casu d'esi últimu, nun hai retruque porque toles fontes llamen asina al conceyu; nel casu del primeru, ye verdá que nun hai unanimidá, pero como normativamente se prefier la forma con doble ele, esa tien de ser la utilizada equí.--[[Usuariu:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;'''Limotecariu'''&lt;/span&gt;]] [[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;''(alderique)''&lt;/span&gt;]] 19:24 20 ago 2022 (UTC)

Yo de la cuestión llingüística nun digo na, pero de lo que ye'l trabayu wikipédicu sí que pido que si se treslladen esos artículos hai que tener en cuenta tolo qu'enllaza con ellos y facer tol trabayu qu'implica, nun ye sólo treslladar dos artículos. --[[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 14:32 21 ago 2022 (UTC)

:::Pues si ye por trabayu wikipédicu, yo tamién pido un pocoñín de participación y alderique nestos temes, sobre manera como nesti casu que ye de renomar artículos nos qu'hai que facer tresllaos y cambiar enllaces, que naide diz nada pero depués hai retruques polo que se fai. Pues venga, pa nun siguir faciéndolo mal, encárgate tu de facer los correctos tresllaos pal conceyu de Miranda, sobre too porque yá esiste una páxina (de dixebra) denomada asina (pues ver l'alderique de Yoar y el pidimientu que-y fici. Saludos.
:[[Usuariu:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;'''Limotecariu'''&lt;/span&gt;]] [[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;''(alderique)''&lt;/span&gt;]] 15:52 21 ago 2022 (UTC)

::::Pero a  ver, o yo nun soi a esplicame, o tú llees lo que te parez. Naide dixo que se ficieran les coses mal, sólo pidí tener en cuenta tolo qu'implica facer cambeos nos nomes de conceyos, pa que si se fae se faiga bien y non a medies. Hai plantíes, hai xeodatos, hai módulos, hai wikiproyeutos, hai wikidata... Pido responsabilidá de que si se cambien coses, que se faiga tol trabayu y nun se dexen les coses a medies pa que venga otru depués a terminalo. Que tampoco dixe que fuera esti el casu, tan sólo punxe un recordatoriu. Que a mi prestaríame más trabayar en artículos interesantes pa mi y non tener que tar el 90% del tiempo que dedico a la wiki iguando a Tradubot, categoríes mal puestes, plantíes mal feches... Y por cierto, si necesites ayuda o nun sabes cómo facer una cosa, yo ayudo a tol mundo encantáu, pero si me dices ensin más &quot;encárgate tú&quot;, creo que nun fae falta que te diga quien se va encargar... --[[Usuariu:Omarete|Omarete]] ([[Usuariu alderique:Omarete|mensaxes]]) 21:09 21 ago 2022 (UTC)
:::::Home, si revises l'historial de les mios últimes contribuciones, podrás ver que tuvi dedicándome a cambiar tolo qu'alcontré tanto del testu nos artículos, como'l nome d'estos, amás de plantíes y de dalguna cosa más. ¿Que se m'escapó dalgo? Seguramente, pero non solo cambié'l nome del artículu de &quot;Ayande&quot; pa &quot;Allande&quot; y marché, pues non, tuvi &quot;perdiendo'l tiempu&quot; buscando ónde apaecíen los términos &quot;Ayande/ayandés&quot; pa facer tolos cmabios posibles. Y ser alministrador lleva tener que facer esi trabayu estra, o eso creo yo. Y lo d'encargase de facer ciertos cambeos, precisamente como nun sé facelo, pa eso escribí a Yoar y por eso te remití pa que lo vieras. Saludos. [[Usuariu:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;'''Limotecariu'''&lt;/span&gt;]] [[Usuariu alderique:Limotecariu|&lt;span style=&quot;color:#6b5a40;&quot;&gt;''(alderique)''&lt;/span&gt;]] 05:06 22 ago 2022 (UTC)

== &lt;span lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt; Aplazamiento en la elección de la junta directiva de 2022&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Delay of Board of Trustees election| Puedes encontrar este mensaje traducido a otros idiomas en meta.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Delay of Board of Trustees election|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Delay of Board of Trustees election}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Hola a toda/os,
 
Hoy me pongo en contacto en relación con el calendario de votaciones para la elección de la junta directiva. 
 
Como muchos de ustedes ya saben, este año ofrecemos una [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Community_Voting/Election_Compass|Brújula electoral]] para ayudar a los votantes a identificar la postura de los candidatos en algunos temas clave. Varios candidatos solicitaron una ampliación de la restricción de caracteres en sus respuestas ampliando sus posiciones, y el Comité Electoral consideró que su razonamiento era coherente con los objetivos de un proceso electoral justo y equitativo.  
 
Para garantizar que las declaraciones más largas puedan traducirse a tiempo para las elecciones, el Comité Electoral y el Grupo de Trabajo para la Selección de la Junta Directiva decidieron retrasar una semana la apertura de las elecciones de la Junta Directiva, tiempo que el equipo de apoyo a las elecciones propuso como ideal. 
 
Aunque no se espera que todo el mundo quiera utilizar la brújula electoral para fundamentar su decisión de voto, el Comité Electoral consideró que era más apropiado abrir el periodo de votación con traducciones esenciales para que los miembros de la comunidad, en todos los idiomas, puedan utilizarla si desean tomar esta importante decisión.
 
La votación se abrirá el 23 de agosto a las 00:00 UTC y se cerrará el 6 de septiembre a las 23:59 UTC.

Atentamente,

Matanya, en nombre del Comité Electoral
&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Oscar . (WMF)|Oscar . (WMF)]] 14:25 15 ago 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Oscar . (WMF)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/es&amp;oldid=23184990 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt; Ya están abiertas las elecciones de la junta directiva de 2022 para el voto comunitario.&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;es&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/The 2022 Board of Trustees election Community Voting period is now open| Puedes encontrar este mensaje traducido a otros idiomas en meta.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/The 2022 Board of Trustees election Community Voting period is now open|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/The 2022 Board of Trustees election Community Voting period is now open}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Hola a toda/os,

Ya está abierto el plazo de votación de la comunidad para la elección de la junta directiva de [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022|2022]]. Aquí tienes algunos enlaces útiles para obtener la información que necesitas para votar:

* Prueba la [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Community_Voting/Election_Compass|brújula electoral]], que muestra la postura de los candidatos en 15 temas diferentes.
* Lee las [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Candidates|declaraciones de las candidaturas]] y [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Affiliate_Organization_Participation/Candidate_Questions|las respuestas a las preguntas de los afiliados]]
* [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Apply to be a Candidate|Aprende más sobre las habilidades que busca la junta directiva]] y cómo el [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Candidates|comité de análisis consideró que los candidatos se alinean con esas habilidades]].

Si estás listo para votar, puedes ir a [[Special:SecurePoll/vote/Wikimedia_Foundation_Board_Elections_2022|página de votación de SecurePoll]] para votar ahora. Puedes votar desde el '''23 de agosto a las 00:00 UTC hasta el 6 de septiembre a las 23:59 UTC'''. Para ver tu elegibilidad como votante, visita la [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Voter_eligibility_guidelines|página de elegibilidad de votantes]].

Saludos,

Estrategia y Gobernanza del Movimiento

''Este mensaje ha sido enviado en nombre del grupo de trabajo de selección de la junta directiva y del comité electoral''&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Oscar . (WMF)|Oscar . (WMF)]] 14:16 23 ago 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Oscar . (WMF)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/es&amp;oldid=23184990 --&gt;

== Invitación al Foro de Estrategia del Movimiento ==

Hola a toda/os,

Le invito a participar activamente del [https://forum.movement-strategy.org/ '''foro de la Estrategia del Movimiento'''] (Foro MS), un espacio de colaboración multilingüe para llevar todas las conversaciones sobre la aplicación de [[:es:M:Strategy/Wikimedia movement/2018-20/Recommendations/es|las recomendaciones]] de la estrategia del movimiento.

El foro busca mantener conversaciones eficaces sobre la Estrategia de Movimiento para aplicar en las comunidades y conectar con las iniciativas que ya se están implementando y cómo estás [[:es:M:Grants:MSIG/About/es|se pueden propulsar y financiar]]. La posibilidad de traducciones automáticas en la plataforma ofrece la participación multilingüe inclusiva a través de distintos actores del movimiento.

La idea no es suplantar meta-wiki u otras avenidas de comunicación; se desea elevar las conversaciones e integrar a personas que no están en la discusión de estrategia al día de hoy.

Les espero, pueden registrarse y seguir las conversaciones siguiendo [https://forum.movement-strategy.org/ este enlace], también les dejo un pequeño tutorial para guiarse [https://forum.movement-strategy.org/t/a-walk-through-the-movement-strategy-forum/1431 por el sitio]. [[User:Oscar . (WMF)|Oscar . (WMF)]] 13:25 26 ago 2022 (UTC)
&lt;!-- Mensaxe unviáu por User:Oscar . (WMF)@metawiki usando la llista de https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/es&amp;oldid=23184990 --&gt;</text>
      <sha1>82a2pqj8bo5n70vlygp53i302isffy3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Plantía:Nts/doc</title>
    <ns>10</ns>
    <id>258575</id>
    <redirect title="Plantía:Number table sorting/doc" />
    <revision>
      <id>3714399</id>
      <parentid>3713158</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T01:01:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Xqbot</username>
        <id>5110</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Bot: Arreglu de redireición frañada a la páxina de destín treslladada &quot;[[Plantía:Number table sorting/doc]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="51" xml:space="preserve">#REDIRECCIÓN [[Plantía:Number table sorting/doc]]</text>
      <sha1>rskr8tpia8ykwjylmt75p6t90vsxyeq</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>