Бишауыл-Уңғар

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10.xsd" version="0.10" xml:lang="ba">
  <siteinfo>
    <sitename>Википедия</sitename>
    <dbname>bawiki</dbname>
    <base>https://ba.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88_%D0%B1%D0%B8%D1%82</base>
    <generator>MediaWiki 1.39.0-wmf.21</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Медиа</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Махсус</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Ҡатнашыусы</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Ҡатнашыусы менән һөйләшеү</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Википедия</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Википедия буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Файл</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Файл буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">MediaWiki</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">MediaWiki буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Ҡалып</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Ҡалып буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Белешмә</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Белешмә буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Категория</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Категория буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="100" case="first-letter">Портал</namespace>
      <namespace key="101" case="first-letter">Портал буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="102" case="first-letter">Проект</namespace>
      <namespace key="103" case="first-letter">Проект буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Модуль</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Модуль буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="2300" case="first-letter">Гаджет</namespace>
      <namespace key="2301" case="first-letter">Гаджет буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="2302" case="case-sensitive">Гаджет билдәһе</namespace>
      <namespace key="2303" case="case-sensitive">Гаджет билдәһе буйынса фекерләшеү</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Бишауыл-Уңғар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3811</id>
    <revision>
      <id>1146681</id>
      <parentid>1135984</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T17:28:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Вәхит</username>
        <id>24644</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарихы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12627" xml:space="preserve">{{ТП-Рәсәй|Бишауыл-Уңғар
 |статус                = ауыл
 |башҡортса исеме       = Бишауыл-Уңғар
 |төп исеме             =
 |ил                    =
 |герб                  = 
 |флаг                  = 
 |герб киңлеге          = 
 |флаг киңлеге          = 
  |lat_deg =54 |lat_min = 27|lat_sec =11 
  |lon_deg =56 |lon_min =16 |lon_sec =10 
  |CoordAddon = 
  |CoordScale = 
 |CoordAddon            =  
 |CoordScale            = 
 |ил картаһы            = 
 |регион картаһы        = 
 |район картаһы         = 
 |ил картаһының дәүмәле = 
 |регион картаһының дәүмәле = 
 |район картаһының дәүмәле = 
 |регион төрө           = төбәк
 |регион                = Башҡортостан
 |теҙмәләге регион      = 
 |район төрө            = район
 |район                 = Ҡырмыҫҡалы районы
 |теҙмәләге район       = 
 |урынлашыу төрө        = ауыл советы
 |урынлашыу             = 
 |теҙмәләге урынлашыу   = 
 |эске бүленеү          = 
 |башлыҡ төрө           = 
 |башлыҡ                = 
 |нигеҙ һалыныу         = 
 |беренсе телгә алыу    = 1648
 |элекке исемдәре       = 
 |статус (башлап)       = 
 |майҙан                = 
 |ТП үҙәгенең бейеклеге = 
 |климат                = 
 |рәсми тел             = 
 |рәсми тел-ref         = 
  |халыҡ                = 573
  |иҫәп алыу йылы       = 2010
  |тығыҙлыҡ             = 
  |агломерация          = 
  |конфессия составы    = 
  |этнохороним          = 
 |ваҡыт бүлкәте          = +5
 |DST                    =
 |почта индексы          = 453015
 |почта индекстары       = 
 |телефон коды           = 34765 
 |автомобиль коды        = 02, 102
 |танымлаусы төрө        = 
 |һансал танымлаусы      = 80235855002
 |Commons-тағы категория = 
 |сайт                   = 
 |сайт теле              = 
}}

'''Бишауыл-Уңғар''' ауылы [[Башҡортостан]]дың [[Ҡырмыҫҡалы районы]]нда урынлашҡан. Һәүәләй ауыл советына ҡарай. [[Урыҫ теле|Урыҫса]] — Бишаул-Унгарово. Район үҙәге Ҡырмыҫҡалы ауылынан 15 саҡрым, Һәүәләй ауылынан 4 саҡрым алыҫлыҡта. Ҡарламан тимер юл станцияһы 2 саҡрым алыҫлыҡта. Почта индексы — 450315, ОКАТО коды — 80235855002. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 573 кеше&lt;ref&gt;{{2010. Башҡортостан ауылдары}}&lt;/ref&gt;. Башлыса [[башҡорттар]].

== Тарихы ==
Ауылға нигеҙ һалыусылар — [[Табын (ҡәбилә)|Табын ҡәбиләһенә]] ҡараған [[башҡорттар]]. Ауыл тураһында билдәле тәүге яҙма мәғлүмәттәр [[1648]] йыл менән билдәләнә.

XVIII быуатта Бишауыл-Унгар ауылы Бишаул тип атала. Бер документта Таймаҫ Муҡшығоров һәм Сирмеш Кайтанов телгә алына.

1795 йылдағы V ревизия мәғлүмәттәре буйынса Уңгар ауылында 75 йортта 172 ир-ат һәм 189 ҡатын-ҡыҙ була. 21 йылдан аҫаба башҡорттар — 227, ә керҙәштәр 10 ир-ат иҫәпләнә. VIII ревизия (1834 йыл) ваҡытында 299 ир-егет, 320 ҡатын-ҡыҙ булған. 1917—1920 йылдарҙағы билдәле ваҡиғаларҙан һуң ҡатын-ҡыҙҙар файҙаһына енестәр нисбәтенең ҡырҡа үҙгәреүен 1920 йылда күҙәтәбеҙ, ул ваҡытта 219 йортта 506 ир-егет һәм 574 ҡатын-ҡыҙ теркәлгән.

1866—1919 йылдарҙа Бишауыл-Уңгар ауылы шул уҡ исемдәге улыстың үҙәге була. Ул ваҡытта улыҫтың 14 ауылы булған. 1906 йылда уларҙа 9225 кеше йәшәгән 1703 йорт була. Һуңынан улар бөтәһе лә [[Өфө кантоны]]ның яңынан ойошторолған [[Ҡырмыҫҡалы улусы]]на инә.

Ауыл халҡы [[малсылыҡ]], [[игенселек]], [[умартасылыҡ]] менән шөғөлләнгән. 1843 йылда 648 ат, 392 эре мөгөҙлө мал, 123 һарыҡ, 593 кешегә 188 кәзә. Йәйгеһен йәйләүгә сығалар. Шул саҡта уҡ улар 520 бот ужым һәм 3240 бот яҙғы иген сәскән. 7 һыу тирмәне, 1 тимерлеге булған. Ауыл халҡының 388 умартаһы һәм 300 солоғо иҫәпләнгән. XIX быуат аҙағында 3 икмәк магазины, 2 аҙыҡ-түлек магазины була.

[[XIX]] быуат һуңында ауылда 2 мәсет, 2 мәҙрәсә булған.

Бишауыл халҡының [[1773—1775 йылдарҙағы Крәҫтиәндәр һуғышы|Пугачев ихтилалы]]нда ҡатнашыуы тураһында каратель майор Пекарскийҙан сыҡҡан документ раҫлай&lt;ref&gt;[http://ihtika.ru/book/asfandiyarov-az-istoriya-sel-i-dereven-bashkortostana-i-sopredelnyh-territoriy-ufa-kitap-2009-744-s/text/177 Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Уфа, Китап, 2009. — 744 с. Страница 177—178.]&lt;/ref&gt;.

{|class=&quot;standard&quot;
|+
|[[1866]]
|Бишауыл-Уңғар улусы
|
|Өфө губернаһы
|-
|[[1919]]
|Ҡырмыҫҡалы улусы
|Өфө кантоны
|Өфө губернаһы
|-
|[[1922]]
|Ҡырмыҫҡалы улусы
|Стәрлетамаҡ кантоны
|БАССР
|-
|[[1923]]
|Ҡырмыҫҡалы улусы
|Өфө кантоны
|БАССР
|-
|[[1930]]
|Бишауыл-Уңғар ауыл советы
|[[Ҡырмыҫҡалы районы]]
|БАССР
|-
|[[1992]]
|
|Ҡырмыҫҡалы районы
|Башҡортостан Республикаһы
|-
|}
&lt;ref&gt;[http://www.bashkortostan450.ru/interactive-map/regions/r31/r31_33.html?vz=1&amp;template=46 «Башҡортостан 450» сайтын ҡарағыҙ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080410222339/http://bashkortostan450.ru/interactive-map/regions/r31/r31_33.html?vz=1&amp;template=46 |date=2008-04-10 }}&lt;/ref&gt;

== Халыҡ һаны ==
'''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)'''
{| class=&quot;wikitable &quot; style=&quot;text-align:center&quot;
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Бөтә халыҡ'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)'''
|-
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)||||||||||
|-
| 1920 йыл 26 август||||||||||
|-
| 1926 йыл 17 декабрь||||||||||
|-
| 1939 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1959 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1970 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1979 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1989 йыл 12 ғинуар||||||||||
|-
| 2002 йыл 9 октябрь||||||||||
|-
| 2010 йыл 14 октябрь||573||272||301||47,5||52,5
|-
|}
{{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}}
== Урамдары ==
* Тал урамы ({{lang-ru|Вербовая (улица)}})
* Гагарин урамы ({{lang-ru|Гагарина (улица)}})
* Ленин урамы ({{lang-ru|Ленина (улица)}})
* Донъя урамы ({{lang-ru|Мира (улица)}})
* Яңы урамы ({{lang-ru|Новая (улица)}})
* Күл урамы ({{lang-ru|Озерная (улица)}})
* Ерек урамы ({{lang-ru|Ольховая (улица)}})
* Ҡарағай урамы ({{lang-ru|Сосновая (улица)}})
* Титов урамы ({{lang-ru|Титова (улица)}})
* Мәктәп урамы ({{lang-ru|Школьная (улица)}})
* Шоссе урамы ({{lang-ru| Шоссейная (улица)}})

== Билдәле шәхестәре ==
* '''Азат''' — [[Табын|Йомран-Табын]] улусы башҡорто. [[Башҡортостанда Крәҫтиәндәр һуғышы (1773—1775)|1773—1775 йылдарҙағы Крәҫтиәндәр һуғышында]] ҡатнашыусы, Пугачёв полковнигы.
* [[Иҫәнғол Иҫәкәев]] (1785—?) — хәрби эшмәкәр. [[1812 йылғы Ватан һуғышы]]нда һәм [[Рус армияһының сит илгә 1813—1814 йылдарҙағы походтары]]нда ҡатнашыусы.
* [[Кинйәбулат Ҡаныҡаев]] (1788—?) — хәрби эшмәкәр. 1812 йылғы Ватан һуғышында һәм Рус армияһының сит илгә 1813—1814 йылдарҙағы походтарында ҡатнашыусы.
* [[Низамов Рәшит Зыяфетдин улы]] (1935—2018) — яҙыусы.
* [[Санъяров Фәнзил Бүләк улы]] (17.02.1953), ғалим-әҙәбиәт белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Филология фәндәре кандидаты (1999), доцент. [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған уҡытыусыһы.
* [[Сәйфулла Усманов]] (1783—?) — хәрби эшмәкәр. 1812 йылғы Ватан һуғышында һәм Рус армияһының сит илгә 1813—1814 йылдарҙағы походтарында ҡатнашыусы.
* [[Башҡортостан (гәзит)|Башҡортостан]]. 8 октябрь 2021, Шәхесен данлай белгән халыҡ — мәңгелек&lt;ref&gt;[https://zen.yandex.ru/media/id/5b8aa70c3d023700a98cfb3a/bairamda-tatly-tabyn-5c52de9ef4152a00aec43e3d]&lt;/ref&gt;

== Матбуғатта ==
* [[Башҡортостан (гәзит)|Башҡортостан]]. Байрамда — татлы табын. 9 февраль 2019 йыл[https://bash.bashgazet.ru/obshestvo/13910-saly-sylay-gr-kil-tuay.html]
* [[Аманат (журнал)|Аманат]]. 28 апрель 2020 йыл, Ҡырмыҫҡалы районынан килгән һүрәттәр[https://amanat.su/articles/min-donyany-r-tl-yem/2020-04-28/yrmy-aly-rayonynan-kilg-n-r-tt-r-44152]

== Видеояҙмалар ==
* 27 июнь 2017 йыл «Рәсәй-Башҡортостан» канал[https://yandex.ru/video/preview/?filmId=16013105430005137648&amp;from=tabbar&amp;parent-reqid=1650530237079428-8829026156668597221-sas2-0777-sas-l7-balancer-8080-BAL-1981&amp;text=%D0%91%D0%B8%D1%88%D0%B0%D1%83%D1%8B%D0%BB-%D0%A3%D2%A3%D2%93%D0%B0%D1%80+%D0%B0%D1%83%D1%8B%D0%BB%D1%8B%28%D2%A0%D1%8B%D1%80%D0%BC%D1%8B%D2%AB%D2%A1%D0%B0%D0%BB%D1%8B+%D1%80%D0%B0%D0%B9%D0%BE%D0%BD%D1%8B%29 Бесәнселәр йыры]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

{{Навигация1
|Портал       = Башҡортостан ауылдары
|Викисловарь  = 
|Викиучебник  = 
|Викицитатник = 
|Викитека     = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.)
|Викивиды     = 
|Викиновости  = 
|Викисклад    = 
|Метавики     = 
|Проект       = Башҡортостан ауылдары
}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.bishaul.ru Бишауыл сайты]

{{башланғыс}}
{{Ҡырмыҫҡалы районы ауылдары}}
[[Категория:Ҡырмыҫҡалы районы ауылдары]]</text>
      <sha1>2ddgn9smblonolsfo3d0uz9xdnl8v77</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146682</id>
      <parentid>1146681</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T17:29:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Вәхит</username>
        <id>24644</id>
      </contributor>
      <comment>/* Халыҡ һаны */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12887" xml:space="preserve">{{ТП-Рәсәй|Бишауыл-Уңғар
 |статус                = ауыл
 |башҡортса исеме       = Бишауыл-Уңғар
 |төп исеме             =
 |ил                    =
 |герб                  = 
 |флаг                  = 
 |герб киңлеге          = 
 |флаг киңлеге          = 
  |lat_deg =54 |lat_min = 27|lat_sec =11 
  |lon_deg =56 |lon_min =16 |lon_sec =10 
  |CoordAddon = 
  |CoordScale = 
 |CoordAddon            =  
 |CoordScale            = 
 |ил картаһы            = 
 |регион картаһы        = 
 |район картаһы         = 
 |ил картаһының дәүмәле = 
 |регион картаһының дәүмәле = 
 |район картаһының дәүмәле = 
 |регион төрө           = төбәк
 |регион                = Башҡортостан
 |теҙмәләге регион      = 
 |район төрө            = район
 |район                 = Ҡырмыҫҡалы районы
 |теҙмәләге район       = 
 |урынлашыу төрө        = ауыл советы
 |урынлашыу             = 
 |теҙмәләге урынлашыу   = 
 |эске бүленеү          = 
 |башлыҡ төрө           = 
 |башлыҡ                = 
 |нигеҙ һалыныу         = 
 |беренсе телгә алыу    = 1648
 |элекке исемдәре       = 
 |статус (башлап)       = 
 |майҙан                = 
 |ТП үҙәгенең бейеклеге = 
 |климат                = 
 |рәсми тел             = 
 |рәсми тел-ref         = 
  |халыҡ                = 573
  |иҫәп алыу йылы       = 2010
  |тығыҙлыҡ             = 
  |агломерация          = 
  |конфессия составы    = 
  |этнохороним          = 
 |ваҡыт бүлкәте          = +5
 |DST                    =
 |почта индексы          = 453015
 |почта индекстары       = 
 |телефон коды           = 34765 
 |автомобиль коды        = 02, 102
 |танымлаусы төрө        = 
 |һансал танымлаусы      = 80235855002
 |Commons-тағы категория = 
 |сайт                   = 
 |сайт теле              = 
}}

'''Бишауыл-Уңғар''' ауылы [[Башҡортостан]]дың [[Ҡырмыҫҡалы районы]]нда урынлашҡан. Һәүәләй ауыл советына ҡарай. [[Урыҫ теле|Урыҫса]] — Бишаул-Унгарово. Район үҙәге Ҡырмыҫҡалы ауылынан 15 саҡрым, Һәүәләй ауылынан 4 саҡрым алыҫлыҡта. Ҡарламан тимер юл станцияһы 2 саҡрым алыҫлыҡта. Почта индексы — 450315, ОКАТО коды — 80235855002. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 573 кеше&lt;ref&gt;{{2010. Башҡортостан ауылдары}}&lt;/ref&gt;. Башлыса [[башҡорттар]].

== Тарихы ==
Ауылға нигеҙ һалыусылар — [[Табын (ҡәбилә)|Табын ҡәбиләһенә]] ҡараған [[башҡорттар]]. Ауыл тураһында билдәле тәүге яҙма мәғлүмәттәр [[1648]] йыл менән билдәләнә.

XVIII быуатта Бишауыл-Унгар ауылы Бишаул тип атала. Бер документта Таймаҫ Муҡшығоров һәм Сирмеш Кайтанов телгә алына.

1795 йылдағы V ревизия мәғлүмәттәре буйынса Уңгар ауылында 75 йортта 172 ир-ат һәм 189 ҡатын-ҡыҙ була. 21 йылдан аҫаба башҡорттар — 227, ә керҙәштәр 10 ир-ат иҫәпләнә. VIII ревизия (1834 йыл) ваҡытында 299 ир-егет, 320 ҡатын-ҡыҙ булған. 1917—1920 йылдарҙағы билдәле ваҡиғаларҙан һуң ҡатын-ҡыҙҙар файҙаһына енестәр нисбәтенең ҡырҡа үҙгәреүен 1920 йылда күҙәтәбеҙ, ул ваҡытта 219 йортта 506 ир-егет һәм 574 ҡатын-ҡыҙ теркәлгән.

1866—1919 йылдарҙа Бишауыл-Уңгар ауылы шул уҡ исемдәге улыстың үҙәге була. Ул ваҡытта улыҫтың 14 ауылы булған. 1906 йылда уларҙа 9225 кеше йәшәгән 1703 йорт була. Һуңынан улар бөтәһе лә [[Өфө кантоны]]ның яңынан ойошторолған [[Ҡырмыҫҡалы улусы]]на инә.

Ауыл халҡы [[малсылыҡ]], [[игенселек]], [[умартасылыҡ]] менән шөғөлләнгән. 1843 йылда 648 ат, 392 эре мөгөҙлө мал, 123 һарыҡ, 593 кешегә 188 кәзә. Йәйгеһен йәйләүгә сығалар. Шул саҡта уҡ улар 520 бот ужым һәм 3240 бот яҙғы иген сәскән. 7 һыу тирмәне, 1 тимерлеге булған. Ауыл халҡының 388 умартаһы һәм 300 солоғо иҫәпләнгән. XIX быуат аҙағында 3 икмәк магазины, 2 аҙыҡ-түлек магазины була.

[[XIX]] быуат һуңында ауылда 2 мәсет, 2 мәҙрәсә булған.

Бишауыл халҡының [[1773—1775 йылдарҙағы Крәҫтиәндәр һуғышы|Пугачев ихтилалы]]нда ҡатнашыуы тураһында каратель майор Пекарскийҙан сыҡҡан документ раҫлай&lt;ref&gt;[http://ihtika.ru/book/asfandiyarov-az-istoriya-sel-i-dereven-bashkortostana-i-sopredelnyh-territoriy-ufa-kitap-2009-744-s/text/177 Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Уфа, Китап, 2009. — 744 с. Страница 177—178.]&lt;/ref&gt;.

{|class=&quot;standard&quot;
|+
|[[1866]]
|Бишауыл-Уңғар улусы
|
|Өфө губернаһы
|-
|[[1919]]
|Ҡырмыҫҡалы улусы
|Өфө кантоны
|Өфө губернаһы
|-
|[[1922]]
|Ҡырмыҫҡалы улусы
|Стәрлетамаҡ кантоны
|БАССР
|-
|[[1923]]
|Ҡырмыҫҡалы улусы
|Өфө кантоны
|БАССР
|-
|[[1930]]
|Бишауыл-Уңғар ауыл советы
|[[Ҡырмыҫҡалы районы]]
|БАССР
|-
|[[1992]]
|
|Ҡырмыҫҡалы районы
|Башҡортостан Республикаһы
|-
|}
&lt;ref&gt;[http://www.bashkortostan450.ru/interactive-map/regions/r31/r31_33.html?vz=1&amp;template=46 «Башҡортостан 450» сайтын ҡарағыҙ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080410222339/http://bashkortostan450.ru/interactive-map/regions/r31/r31_33.html?vz=1&amp;template=46 |date=2008-04-10 }}&lt;/ref&gt;

== Халыҡ һаны ==
; Милли составы
[[Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу (2002)|2002 йылғы Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу]] мәғлүмәттәре буйынса  төп милләт — [[башҡорттар]] (99 %)

'''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)'''
{| class=&quot;wikitable &quot; style=&quot;text-align:center&quot;
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Бөтә халыҡ'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)'''
|-
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)||||||||||
|-
| 1920 йыл 26 август||||||||||
|-
| 1926 йыл 17 декабрь||||||||||
|-
| 1939 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1959 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1970 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1979 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1989 йыл 12 ғинуар||||||||||
|-
| 2002 йыл 9 октябрь||||||||||
|-
| 2010 йыл 14 октябрь||573||272||301||47,5||52,5
|-
|}
{{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}}

== Урамдары ==
* Тал урамы ({{lang-ru|Вербовая (улица)}})
* Гагарин урамы ({{lang-ru|Гагарина (улица)}})
* Ленин урамы ({{lang-ru|Ленина (улица)}})
* Донъя урамы ({{lang-ru|Мира (улица)}})
* Яңы урамы ({{lang-ru|Новая (улица)}})
* Күл урамы ({{lang-ru|Озерная (улица)}})
* Ерек урамы ({{lang-ru|Ольховая (улица)}})
* Ҡарағай урамы ({{lang-ru|Сосновая (улица)}})
* Титов урамы ({{lang-ru|Титова (улица)}})
* Мәктәп урамы ({{lang-ru|Школьная (улица)}})
* Шоссе урамы ({{lang-ru| Шоссейная (улица)}})

== Билдәле шәхестәре ==
* '''Азат''' — [[Табын|Йомран-Табын]] улусы башҡорто. [[Башҡортостанда Крәҫтиәндәр һуғышы (1773—1775)|1773—1775 йылдарҙағы Крәҫтиәндәр һуғышында]] ҡатнашыусы, Пугачёв полковнигы.
* [[Иҫәнғол Иҫәкәев]] (1785—?) — хәрби эшмәкәр. [[1812 йылғы Ватан һуғышы]]нда һәм [[Рус армияһының сит илгә 1813—1814 йылдарҙағы походтары]]нда ҡатнашыусы.
* [[Кинйәбулат Ҡаныҡаев]] (1788—?) — хәрби эшмәкәр. 1812 йылғы Ватан һуғышында һәм Рус армияһының сит илгә 1813—1814 йылдарҙағы походтарында ҡатнашыусы.
* [[Низамов Рәшит Зыяфетдин улы]] (1935—2018) — яҙыусы.
* [[Санъяров Фәнзил Бүләк улы]] (17.02.1953), ғалим-әҙәбиәт белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Филология фәндәре кандидаты (1999), доцент. [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған уҡытыусыһы.
* [[Сәйфулла Усманов]] (1783—?) — хәрби эшмәкәр. 1812 йылғы Ватан һуғышында һәм Рус армияһының сит илгә 1813—1814 йылдарҙағы походтарында ҡатнашыусы.
* [[Башҡортостан (гәзит)|Башҡортостан]]. 8 октябрь 2021, Шәхесен данлай белгән халыҡ — мәңгелек&lt;ref&gt;[https://zen.yandex.ru/media/id/5b8aa70c3d023700a98cfb3a/bairamda-tatly-tabyn-5c52de9ef4152a00aec43e3d]&lt;/ref&gt;

== Матбуғатта ==
* [[Башҡортостан (гәзит)|Башҡортостан]]. Байрамда — татлы табын. 9 февраль 2019 йыл[https://bash.bashgazet.ru/obshestvo/13910-saly-sylay-gr-kil-tuay.html]
* [[Аманат (журнал)|Аманат]]. 28 апрель 2020 йыл, Ҡырмыҫҡалы районынан килгән һүрәттәр[https://amanat.su/articles/min-donyany-r-tl-yem/2020-04-28/yrmy-aly-rayonynan-kilg-n-r-tt-r-44152]

== Видеояҙмалар ==
* 27 июнь 2017 йыл «Рәсәй-Башҡортостан» канал[https://yandex.ru/video/preview/?filmId=16013105430005137648&amp;from=tabbar&amp;parent-reqid=1650530237079428-8829026156668597221-sas2-0777-sas-l7-balancer-8080-BAL-1981&amp;text=%D0%91%D0%B8%D1%88%D0%B0%D1%83%D1%8B%D0%BB-%D0%A3%D2%A3%D2%93%D0%B0%D1%80+%D0%B0%D1%83%D1%8B%D0%BB%D1%8B%28%D2%A0%D1%8B%D1%80%D0%BC%D1%8B%D2%AB%D2%A1%D0%B0%D0%BB%D1%8B+%D1%80%D0%B0%D0%B9%D0%BE%D0%BD%D1%8B%29 Бесәнселәр йыры]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

{{Навигация1
|Портал       = Башҡортостан ауылдары
|Викисловарь  = 
|Викиучебник  = 
|Викицитатник = 
|Викитека     = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.)
|Викивиды     = 
|Викиновости  = 
|Викисклад    = 
|Метавики     = 
|Проект       = Башҡортостан ауылдары
}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.bishaul.ru Бишауыл сайты]

{{башланғыс}}
{{Ҡырмыҫҡалы районы ауылдары}}
[[Категория:Ҡырмыҫҡалы районы ауылдары]]</text>
      <sha1>pivkiw7mjzkfxha24qcosst8uquht7o</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146683</id>
      <parentid>1146682</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T17:33:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Вәхит</username>
        <id>24644</id>
      </contributor>
      <comment>/* Билдәле шәхестәре */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12887" xml:space="preserve">{{ТП-Рәсәй|Бишауыл-Уңғар
 |статус                = ауыл
 |башҡортса исеме       = Бишауыл-Уңғар
 |төп исеме             =
 |ил                    =
 |герб                  = 
 |флаг                  = 
 |герб киңлеге          = 
 |флаг киңлеге          = 
  |lat_deg =54 |lat_min = 27|lat_sec =11 
  |lon_deg =56 |lon_min =16 |lon_sec =10 
  |CoordAddon = 
  |CoordScale = 
 |CoordAddon            =  
 |CoordScale            = 
 |ил картаһы            = 
 |регион картаһы        = 
 |район картаһы         = 
 |ил картаһының дәүмәле = 
 |регион картаһының дәүмәле = 
 |район картаһының дәүмәле = 
 |регион төрө           = төбәк
 |регион                = Башҡортостан
 |теҙмәләге регион      = 
 |район төрө            = район
 |район                 = Ҡырмыҫҡалы районы
 |теҙмәләге район       = 
 |урынлашыу төрө        = ауыл советы
 |урынлашыу             = 
 |теҙмәләге урынлашыу   = 
 |эске бүленеү          = 
 |башлыҡ төрө           = 
 |башлыҡ                = 
 |нигеҙ һалыныу         = 
 |беренсе телгә алыу    = 1648
 |элекке исемдәре       = 
 |статус (башлап)       = 
 |майҙан                = 
 |ТП үҙәгенең бейеклеге = 
 |климат                = 
 |рәсми тел             = 
 |рәсми тел-ref         = 
  |халыҡ                = 573
  |иҫәп алыу йылы       = 2010
  |тығыҙлыҡ             = 
  |агломерация          = 
  |конфессия составы    = 
  |этнохороним          = 
 |ваҡыт бүлкәте          = +5
 |DST                    =
 |почта индексы          = 453015
 |почта индекстары       = 
 |телефон коды           = 34765 
 |автомобиль коды        = 02, 102
 |танымлаусы төрө        = 
 |һансал танымлаусы      = 80235855002
 |Commons-тағы категория = 
 |сайт                   = 
 |сайт теле              = 
}}

'''Бишауыл-Уңғар''' ауылы [[Башҡортостан]]дың [[Ҡырмыҫҡалы районы]]нда урынлашҡан. Һәүәләй ауыл советына ҡарай. [[Урыҫ теле|Урыҫса]] — Бишаул-Унгарово. Район үҙәге Ҡырмыҫҡалы ауылынан 15 саҡрым, Һәүәләй ауылынан 4 саҡрым алыҫлыҡта. Ҡарламан тимер юл станцияһы 2 саҡрым алыҫлыҡта. Почта индексы — 450315, ОКАТО коды — 80235855002. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 573 кеше&lt;ref&gt;{{2010. Башҡортостан ауылдары}}&lt;/ref&gt;. Башлыса [[башҡорттар]].

== Тарихы ==
Ауылға нигеҙ һалыусылар — [[Табын (ҡәбилә)|Табын ҡәбиләһенә]] ҡараған [[башҡорттар]]. Ауыл тураһында билдәле тәүге яҙма мәғлүмәттәр [[1648]] йыл менән билдәләнә.

XVIII быуатта Бишауыл-Унгар ауылы Бишаул тип атала. Бер документта Таймаҫ Муҡшығоров һәм Сирмеш Кайтанов телгә алына.

1795 йылдағы V ревизия мәғлүмәттәре буйынса Уңгар ауылында 75 йортта 172 ир-ат һәм 189 ҡатын-ҡыҙ була. 21 йылдан аҫаба башҡорттар — 227, ә керҙәштәр 10 ир-ат иҫәпләнә. VIII ревизия (1834 йыл) ваҡытында 299 ир-егет, 320 ҡатын-ҡыҙ булған. 1917—1920 йылдарҙағы билдәле ваҡиғаларҙан һуң ҡатын-ҡыҙҙар файҙаһына енестәр нисбәтенең ҡырҡа үҙгәреүен 1920 йылда күҙәтәбеҙ, ул ваҡытта 219 йортта 506 ир-егет һәм 574 ҡатын-ҡыҙ теркәлгән.

1866—1919 йылдарҙа Бишауыл-Уңгар ауылы шул уҡ исемдәге улыстың үҙәге була. Ул ваҡытта улыҫтың 14 ауылы булған. 1906 йылда уларҙа 9225 кеше йәшәгән 1703 йорт була. Һуңынан улар бөтәһе лә [[Өфө кантоны]]ның яңынан ойошторолған [[Ҡырмыҫҡалы улусы]]на инә.

Ауыл халҡы [[малсылыҡ]], [[игенселек]], [[умартасылыҡ]] менән шөғөлләнгән. 1843 йылда 648 ат, 392 эре мөгөҙлө мал, 123 һарыҡ, 593 кешегә 188 кәзә. Йәйгеһен йәйләүгә сығалар. Шул саҡта уҡ улар 520 бот ужым һәм 3240 бот яҙғы иген сәскән. 7 һыу тирмәне, 1 тимерлеге булған. Ауыл халҡының 388 умартаһы һәм 300 солоғо иҫәпләнгән. XIX быуат аҙағында 3 икмәк магазины, 2 аҙыҡ-түлек магазины була.

[[XIX]] быуат һуңында ауылда 2 мәсет, 2 мәҙрәсә булған.

Бишауыл халҡының [[1773—1775 йылдарҙағы Крәҫтиәндәр һуғышы|Пугачев ихтилалы]]нда ҡатнашыуы тураһында каратель майор Пекарскийҙан сыҡҡан документ раҫлай&lt;ref&gt;[http://ihtika.ru/book/asfandiyarov-az-istoriya-sel-i-dereven-bashkortostana-i-sopredelnyh-territoriy-ufa-kitap-2009-744-s/text/177 Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Уфа, Китап, 2009. — 744 с. Страница 177—178.]&lt;/ref&gt;.

{|class=&quot;standard&quot;
|+
|[[1866]]
|Бишауыл-Уңғар улусы
|
|Өфө губернаһы
|-
|[[1919]]
|Ҡырмыҫҡалы улусы
|Өфө кантоны
|Өфө губернаһы
|-
|[[1922]]
|Ҡырмыҫҡалы улусы
|Стәрлетамаҡ кантоны
|БАССР
|-
|[[1923]]
|Ҡырмыҫҡалы улусы
|Өфө кантоны
|БАССР
|-
|[[1930]]
|Бишауыл-Уңғар ауыл советы
|[[Ҡырмыҫҡалы районы]]
|БАССР
|-
|[[1992]]
|
|Ҡырмыҫҡалы районы
|Башҡортостан Республикаһы
|-
|}
&lt;ref&gt;[http://www.bashkortostan450.ru/interactive-map/regions/r31/r31_33.html?vz=1&amp;template=46 «Башҡортостан 450» сайтын ҡарағыҙ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080410222339/http://bashkortostan450.ru/interactive-map/regions/r31/r31_33.html?vz=1&amp;template=46 |date=2008-04-10 }}&lt;/ref&gt;

== Халыҡ һаны ==
; Милли составы
[[Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу (2002)|2002 йылғы Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу]] мәғлүмәттәре буйынса  төп милләт — [[башҡорттар]] (99 %)

'''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)'''
{| class=&quot;wikitable &quot; style=&quot;text-align:center&quot;
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Бөтә халыҡ'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)'''
|-
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)||||||||||
|-
| 1920 йыл 26 август||||||||||
|-
| 1926 йыл 17 декабрь||||||||||
|-
| 1939 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1959 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1970 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1979 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1989 йыл 12 ғинуар||||||||||
|-
| 2002 йыл 9 октябрь||||||||||
|-
| 2010 йыл 14 октябрь||573||272||301||47,5||52,5
|-
|}
{{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}}

== Урамдары ==
* Тал урамы ({{lang-ru|Вербовая (улица)}})
* Гагарин урамы ({{lang-ru|Гагарина (улица)}})
* Ленин урамы ({{lang-ru|Ленина (улица)}})
* Донъя урамы ({{lang-ru|Мира (улица)}})
* Яңы урамы ({{lang-ru|Новая (улица)}})
* Күл урамы ({{lang-ru|Озерная (улица)}})
* Ерек урамы ({{lang-ru|Ольховая (улица)}})
* Ҡарағай урамы ({{lang-ru|Сосновая (улица)}})
* Титов урамы ({{lang-ru|Титова (улица)}})
* Мәктәп урамы ({{lang-ru|Школьная (улица)}})
* Шоссе урамы ({{lang-ru| Шоссейная (улица)}})

== Билдәле шәхестәре ==
* '''Азат''' — [[Табын|Йомран-Табын]] улусы башҡорто. [[Башҡортостанда Крәҫтиәндәр һуғышы (1773—1775)|1773—1775 йылдарҙағы Крәҫтиәндәр һуғышында]] ҡатнашыусы, Пугачёв полковнигы.
* [[Иҫәнғол Иҫәкәев]] (1785—?) — хәрби эшмәкәр. [[1812 йылғы Ватан һуғышы]]нда һәм [[Рус армияһының сит илгә 1813—1814 йылдарҙағы походтары]]нда ҡатнашыусы.
* [[Кинйәбулат Ҡаныҡаев]] (1788—?) — хәрби эшмәкәр. 1812 йылғы Ватан һуғышында һәм Рус армияһының сит илгә 1813—1814 йылдарҙағы походтарында ҡатнашыусы.
* [[Низамов Рәшит Зыяфетдин улы]] (1935—2018) — яҙыусы.
* [[Саньяров Фәнзил Бүләк улы]] (17.02.1953), ғалим-әҙәбиәт белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Филология фәндәре кандидаты (1999), доцент. [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған уҡытыусыһы.
* [[Сәйфулла Усманов]] (1783—?) — хәрби эшмәкәр. 1812 йылғы Ватан һуғышында һәм Рус армияһының сит илгә 1813—1814 йылдарҙағы походтарында ҡатнашыусы.
* [[Башҡортостан (гәзит)|Башҡортостан]]. 8 октябрь 2021, Шәхесен данлай белгән халыҡ — мәңгелек&lt;ref&gt;[https://zen.yandex.ru/media/id/5b8aa70c3d023700a98cfb3a/bairamda-tatly-tabyn-5c52de9ef4152a00aec43e3d]&lt;/ref&gt;

== Матбуғатта ==
* [[Башҡортостан (гәзит)|Башҡортостан]]. Байрамда — татлы табын. 9 февраль 2019 йыл[https://bash.bashgazet.ru/obshestvo/13910-saly-sylay-gr-kil-tuay.html]
* [[Аманат (журнал)|Аманат]]. 28 апрель 2020 йыл, Ҡырмыҫҡалы районынан килгән һүрәттәр[https://amanat.su/articles/min-donyany-r-tl-yem/2020-04-28/yrmy-aly-rayonynan-kilg-n-r-tt-r-44152]

== Видеояҙмалар ==
* 27 июнь 2017 йыл «Рәсәй-Башҡортостан» канал[https://yandex.ru/video/preview/?filmId=16013105430005137648&amp;from=tabbar&amp;parent-reqid=1650530237079428-8829026156668597221-sas2-0777-sas-l7-balancer-8080-BAL-1981&amp;text=%D0%91%D0%B8%D1%88%D0%B0%D1%83%D1%8B%D0%BB-%D0%A3%D2%A3%D2%93%D0%B0%D1%80+%D0%B0%D1%83%D1%8B%D0%BB%D1%8B%28%D2%A0%D1%8B%D1%80%D0%BC%D1%8B%D2%AB%D2%A1%D0%B0%D0%BB%D1%8B+%D1%80%D0%B0%D0%B9%D0%BE%D0%BD%D1%8B%29 Бесәнселәр йыры]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

{{Навигация1
|Портал       = Башҡортостан ауылдары
|Викисловарь  = 
|Викиучебник  = 
|Викицитатник = 
|Викитека     = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.)
|Викивиды     = 
|Викиновости  = 
|Викисклад    = 
|Метавики     = 
|Проект       = Башҡортостан ауылдары
}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.bishaul.ru Бишауыл сайты]

{{башланғыс}}
{{Ҡырмыҫҡалы районы ауылдары}}
[[Категория:Ҡырмыҫҡалы районы ауылдары]]</text>
      <sha1>em7m8b9v5s8j96jykt6h3pvri82hjjg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>20 август</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7696</id>
    <revision>
      <id>1146642</id>
      <parentid>1062737</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T12:29:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>131</id>
      </contributor>
      <comment>Вики-Һаҡлағыстың [[:commons:User:CommonsDelinker|CommonsDelinker]] ҡатнашыусыһы &quot;Flag_of_Bashkurdistan.svg&quot; рәсеме урынына [[Рәсем:Flag_of_Bashkortostan_(1918).svg|Flag_of_Bashkortostan_(1918).svg]] рәсеме күсерҙе. Ҡатнашыусы яҙған сәбәп: [[:c:COM:FR|File</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19731" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''20 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 232-се ([[кәбисә йыл]]ында 233-сө) көнө. Йыл аҙағына тиклем 133 көн ҡала.
{{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}}
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || 
== {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == 
;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара 
* {{Ер}} [[Ер]]: Медицина транспорты көнө.
=== Рәсми булмаған ===
* {{Ер}} [[Ер]]: Музыкаль шкатулкалар көнө.
** Ялҡаулыҡ көнө.
** Серәкәй көнө.
;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли 
* {{Флагификация|США}}: Радио көнө.
* {{Флагификация|Венгрия}}: дәүләткә нигеҙ һалыусы Изге Иштван көнө.
* {{Флагификация|Марокко}}: Революция көнө.
* {{Флагификация|Сенегал}}: Бойондороҡһоҙлоҡ көнө.
* {{Флагификация|Эстония}}: Бойондороҡһоҙлоҡто кире ҡайтарыу көнө.
;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри 
}}&lt;/onlyinclude&gt; 
== {{Ваҡиғалар}} ==
[[Файл:Flag of Bashkortostan (1918).svg|150px|thumb|[[Башҡортостан мөхтәриәте]]нең флагы]]
* [[1598]]: Ирмән йылғаһы буйында рус ғәскәрҙәре тарафынан [[Себер ханлығы|Себер ханы]] Күсемдең отрядтары тар-мар ителә.
* [[1634]]: [[Мәскәү]]ҙә тәүге [[әлифба]] баҫылып сыға.
* [[1855]]: Александр Герцен мөхәррирләгән «Полярная звезда» [[журнал]]ының беренсе һаны донъя күрә.
* [[1896]]: Номер йыйғыс дискалы [[телефон]]ға патент алына.
* [[1918]]: [[Башҡорт мәркәз шураһы]]ның 4547-се фарманы менән [[Башҡортостан мөхтәриәте]]нең флагы раҫлана.
* [[1930]]: [[Башҡортостан АССР-ы]]нда кантон-волость административ бүленеше урынына [[Башҡортостандың административ-территориаль бүленеше тарихы|район административ-территориаль бүленеше]] индерелә. 8 кантон урынына 48 район ойошторола.
* [[1930]]: Мәскәү Юғары техник училищеһының аэромеханика факультеты базаһында ойошторолған Юғары аэромеханика училищеһы Мәскәү авиация институты итеп үҙгәртелә.
* [[1951]]: [[СССР]]-ҙа ДОСААФ ойошмаһы ({{lang-ru|Добровольное общество содействия армии, авиации и флоту}}) төҙөлә.
== {{Тыуым}} ==
=== Башҡортостан менән бәйле шәхестәр ===
==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || 
* [[Светлана Ғәфүрова]] (1955), [[Журналистика|журналист]], [[Шиғриәт|шағир]] һәм [[Әҙәбиәт|яҙыусы]]. «Народная газета Башкортостана» баҫмаһын ойоштороусы һәм уның мөхәррире. Журналистар һәм Яҙыусылар союздары ағзаһы. Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан. 
* [[Ильясов Вәкил Искәндәр улы]] (1960), [[спорт]]сы. 2008 йылдан [[Башҡортостан Республикаһы]]ның көрәш буйынса йыйылма командаһының баш тренеры, бер үк ваҡытта 2011 йылдан Башҡортостандың Милли көрәш һәм билбау көрәше федерацияһы рәйесе. [[РСФСР]]-ҙың спорт мастеры (1985). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған физик культура хеҙмәткәре (2009). РСФСР чемпионы (1987—1988), [[СССР|бөтә Союз]] турнирҙары еңеүсеһе (1987—1988, 1992), Башҡортостандың күп тапҡыр абсолют чемпионы (1980—2007). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Ауырғазы районы]] [[Төрөмбәт]] ауылынан.
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || 
* [[Ҡоломбәтов Вәлиулла Фәйзулла улы]] (1881—1964), мәғрифәтсе, [[уҡытыусы]], [[мәғариф]] эшмәкәре, [[Шиғриәт|шағир]]-импровизатор. 1920-се йылдарҙа [[Табын кантоны]]ның халыҡ мәғарифы бүлеге етәксеһе. 
* [[Заһитов Ғазый Ҡазыхан улы]] (1921—23.08.1953), [[Бөйөк Ватан һуғышы]] яугиры, артиллерист, разведчик, [[өлкән сержант]]. 1945 йылдың  30 апрелендә [[Берлин]]дағы рейхстаг бинаһы өҫтөнә [[Еңеү Байрағы]]н тәүге ҡаҙаусыларҙың береһе. [[Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Ҡыҙыл Байраҡ]] (1945), [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] (1945), 2-се (1945) һәм 3-сө (1944) дәрәжә [[Дан ордены|Дан]] ордендары кавалеры. 
* [[Казаков Николай Васильевич]] (1941), хеҙмәт ветераны. 1971—2001 йылдарҙа [[«Салауатнефтеоргсинтез» берекмәһе]]нең баш инженер урынбаҫары. [[СССР]]-ҙың уйлап табыусыһы һәм почётлы нефтехимигы. 
* [[Кәлимуллин Вәғиз Хәлим улы]] (1946), хеҙмәт ветераны, 1992 йылдан [[Миәкә районы]]ның хәҙерге торлаҡ-коммуналь хужалығы муниципаль предприятиеһы директоры. [[Башҡортостан Республикаһы]] хеҙмәтләндереү өлкәһенең атҡаҙанған хеҙмәткәре (2003).
* [[Мәсәғүтов Рим Хәким улы]] (1946), [[фән|ғалим]]-тау инженеры-[[Геология|геолог]]. [[Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы]]ның мөхбир ағзаһы (2012), геология-минералогия фәндәре докторы (2006), профессор (2008). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (2017) һәм [[Башҡортостан Республикаһы]]ның (2000) атҡаҙанған геологы, [[Рәсәй]]ҙең почётлы таусыһы (2011), ятҡылыҡты беренсе асыусы (2013). Урал тау премияһы (1997) һәм Г. В. Вахрушев исемендәге премия (2001) лауреаты.
* [[Зөһрә Ҡотлогилдина]] (1951), [[Журналистика|журналист]], шағир, [[йыр]] текстары авторы. 1989—2015 йылдарҙа [[Башҡортостан пионеры (гәзит)|«Башҡортостан пионеры»]] һәм хәҙерге [[Йәншишмә (гәзит)|«Йәншишмә»]] гәзите хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1978—1987 йылдарҙа һәм 1989 йылда — бүлек мөдире, 1987—1989 йылдарҙа баш мөхәррир урынбаҫары. 1979 йылдан [[СССР]] Журналистар союзы, 1989 йылдан [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1995) һәм [[Шәһит Хоҙайбирҙин исемендәге премия|Шәһит Хоҙайбирҙин исемендәге]] премияһы (2020), [[Баязит Бикбай]] (2011), [[Рәми Ғарипов исемендәге премия|Рәми Ғарипов]] (2012) исемендәге әҙәби премиялар лауреаты.
* [[Садиҡов Рәүеф Ғайса улы]] (1951), ғалим-[[Философия|философ]]. 2001 йылдан — Мәскәү технологиялар һәм идара итеү университетының [[Мәләүез]] ҡалаһындағы филиалы уҡытыусыһы, шул иҫәптән 2003—2006 йылдарҙа гуманитар һәм социаль иҡтисади дисциплиналар кафедраһы мөдире. Философия фәндәре докторы (2008). Сығышы менән [[Прокопьевск]] ҡалаһынан.
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || 
* [[Ишемғолов Сиражетдин Нуретдин улы]] (1917—20.11.2004), [[Педагогика|педагог]], 1949—1977 йылдарҙа [[Хәйбулла районы]] [[Оло Әбеш|Әбеш]] урта мәктәбе директоры. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры (1960), [[РСФСР]] мәктәбенең атҡаҙанған уҡытыусыһы (1963). Райондың почётлы гражданы (1990). 
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} ||  
* [[Дәүләтов Әхмәт Сәғәҙәтгәрәй улы]] (1898—8.08.1974), [[фән|ғалим]]-хирург, юғары мәктәп уҡытыусыһы, 1952—1970 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт медицина институты]]ның дөйөм хирургия кафедраһы мөдире. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы, 1942 йылдан 16‑сы гвардия Чернигов кавалерия дивизияһының медик-санитария эскадронының хирургия взводы командиры. Медицина фәндәре докторы (1965), профессор (1965). [[Башҡорт АССР‑ы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (1967), [[РСФСР]]‑ҙың (1958) һәм БАССР‑ҙың (1943) атҡаҙанған табибы. 1‑се (1945) һәм 2‑се (1944) дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены|Ватан һуғышы]], [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1970), [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] (1943) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Шишмә районы]]ның [[Яңауыл (Шишмә районы)|Яңауыл]] ауылынан. 
* [[Мәжитов Нияз Абдулхаҡ улы]] (1933—11.10.2015), [[тарих]]сы-ғалим, археолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы, йәмәғәт эшмәкәре. [[Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы]] башҡарма комитетының беренсе рәйесе (1995—2002), Башҡортостан халыҡтары ассамблеяһы советы рәйесе (2000—2009). [[Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы]] академигы (2006) һәм 2006—2012 йылдарҙа уның вице-президенты. Тарих фәндәре докторы (1989), профессор (1990). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (1993). [[Салауат Юлаев ордены]] кавалеры (2013).
* [[Хафизова Ситдиха Ғәзиз ҡыҙы]] (1933), уҡытыусы. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған мәктәп уҡытыусыһы (1979), СССР-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы (1977). Башҡорт АССР-ы уҡытыусыларының 8-се съезы (1978), Бөтә Рәсәй уҡытыусыларының 3-сө съезы (1978) делегаты. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мәсетле районы]] [[Теләш (Мәсетле районы)|Теләш]] ауылынан.
* [[Божеховский Пётр Максимович]] (1938), хеҙмәт ветераны, элекке партия һәм хужалыҡ эшмәкәре. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1993). [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры (1986). [[Баймаҡ]] ҡалаһы һәм [[Баймаҡ районы]]ның почётлы гражданы (2011). 
* [[Иштуғанов Рәйес Мөғин улы]] (1952), хеҙмәт алдынғыһы, механизатор. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (2003). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мәсетле районы]] биләмәһенә тура килгән бөткән [[Аҡҡын]] ауылынан.
* [[Нафиҡова Фәриҙә Низам ҡыҙы]] (1958), хеҙмәт ветераны, 1976—2015 йылдарҙа [[Балаҡатай районы]] Калинин исемендәге колхоздың машина менән һыйыр һауыу операторы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (2001). Сығышы менән ошо уҡ райондың [[Әбсәләм (Балаҡатай районы)|Әбсәләм]] ауылынан.
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || 
* [[Писарев Алексей Афанасьевич]] (1909—19.09.1960), [[балет]] артисы, педагог-методист. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1947). Сығышы менән [[Санкт-Петербург]] ҡалаһынан
* [[Йәһүҙин Ҡәйүм Халиҡ улы]] (1914—1999), [[Педагогика|педагогик]] хеҙмәт ветераны, журналист, йәмәғәтсе. [[Күгәрсен районы]] тарих-тыуған яҡты өйрәнеү музейын ойоштороусы һәм 1978-1999 йылдарҙа уның директоры. Совет-фин һәм [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1988). [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] (1944), I һәм II дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены|Ватан һуғышы]] ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Ырымбур өлкәһе]] [[Һарыҡташ районы]]ның Яңы Черкассы ауылынан.
* [[Нәзиров Абрик Әхмәт улы]] (1939—2001), [[урман]]сы, 1966–1999 йылдарҙа Баймаҡ урман хужалығының урман культуралары инженеры. Башҡортостандың атҡаҙанған урмансыһы.
* [[Рахманҡолов Дилүс Лотфулла улы]] (1939—9.08.2008), ғалим-химик, юғары мәктәп уҡытыусыһы. [[Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы]] академигы (1991), химия фәндәре докторы (1975), профессор (1976). Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған фән һәм техника эшмәкәре (1981).
* [[Скобелкин Валерий Михайлович]] (1969), композитор, педагог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 2000 йылдан Рәсәй Композиторҙар союзы ағзаһы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (2016). Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан.
* [[Абушахманов Айрат Әхтәм улы]] (1974), театр актёры, режиссёр, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 2006 йылдан Рәсәй Театр эшмәкәрҙәре союзы, 2010 йылдан — Рәсәйҙең Театр режиссёрҙары гильдияһы ағзаһы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (2012). Төрки телле театрҙарҙың «[[Туғанлыҡ]]» халыҡ-ара фестивале лауреаты (Өфө, 2006, 2012); Төрки халыҡтарҙың «Науруз» халыҡ-ара театр фестивале дипломанты (Ҡазан, 2005). Д. Сиразиев исемендәге театр премияһы лауреаты (2009). Сығышы менән Өфө ҡалаһынан. 
}}&lt;/onlyinclude&gt;

=== Дөйөм исемлек ===
''&lt;categorytree depth=&quot;0&quot;&gt;Категория:20 августа тыуғандар&lt;/categorytree&gt;''
* [[1710]]: Томас Симпсон, [[Англия]] [[Математик|математигы]].
* [[1860]]: Раймон Пуанкаре, [[дәүләт]] эшмәкәре, 1913—1920 йылдарҙа [[Франция]] президенты.
* [[1890]]: Говард Филлипс Лавкрафт, [[АҠШ]]-тың фантаст [[әҙәбиәт|яҙыусыһы]].
* [[1895]]: Михаил Зюк, [[СССР]]-ҙың хәрби эшмәкәре, революционер, комбриг, сәйәси золом ҡорбаны.
* [[1905]]: Микио Нарусэ, [[Япония]] кинорежиссёры, сценарист һәм продюсер.
* [[1954]]: [[Нуруллин Ринат Ғәли улы]], [[Татарстан]]дың балалар шағиры, уйлап табыусы, ғалим, техник фәндәр кандидаты.
* [[1970]]: Фред Дёрст, [[АҠШ]]-тың «Limp Bizkit» төркөмө лидеры һәм вокалсыһы. 
* [[1992]]: [[Деми Ловато]], АҠШ актёры, [[йыр]]сы.

== {{Үлем}} == 
''&lt;categorytree depth=&quot;0&quot;&gt;Категория:20 августа вафат булғандар&lt;/categorytree&gt;''
* [[1998]]: [[Шакиров Үлмәҫ Шакир улы]], [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы, [[Советтар Союзы Геройы]] (1944).

== {{Йыл көндәре}} ==
{{Календарь}}
{{Айҙар}}

[[Категория:Йыл көндәре|З20]]
[[Категория:20 август]]</text>
      <sha1>tbsey83qmfojqlmxp9qmmpwwyd4tist</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үрге Төкөн</title>
    <ns>0</ns>
    <id>12404</id>
    <revision>
      <id>1146665</id>
      <parentid>1129863</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T17:03:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Вәхит</username>
        <id>24644</id>
      </contributor>
      <comment>/* Матбуғатта */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7731" xml:space="preserve">{{ТП-Рәсәй|Үрге Төкөн
 |статус                = ауыл
 |башҡортса исеме       = Үрге Төкөн
 |төп исеме             =
 |ил                    =
 |герб                  = 
 |флаг                  = 
 |герб киңлеге          = 
 |флаг киңлеге          = 
  |lat_deg = 54 | lat_min = 10 | lat_sec = 53
  |lon_deg = 56 | lon_min = 21 | lon_sec = 9
 |CoordAddon            =  
 |CoordScale            = 
 |ил картаһы            = 
 |регион картаһы        = 
 |район картаһы         = 
 |ил картаһының дәүмәле = 
 |регион картаһының дәүмәле = 
 |район картаһының дәүмәле = 
 |регион төрө           = төбәк
 |регион                = Башҡортостан
 |теҙмәләге регион      = 
 |район төрө            = район
 |район                 = Ҡырмыҫҡалы районы
 |теҙмәләге район       = 
 |урынлашыу төрө        = ауыл советы
 |урынлашыу             = 
 |теҙмәләге урынлашыу   = 
 |эске бүленеү          = 
 |башлыҡ төрө           = 
 |башлыҡ                = 
 |нигеҙ һалыныу         = 
 |беренсе телгә алыу    = 
 |элекке исемдәре       = 
 |статус (башлап)       = 
 |майҙан                = 
 |ТП үҙәгенең бейеклеге = 
 |климат                = 
 |рәсми тел             = 
 |рәсми тел-ref         = 
  |халыҡ                = 240
  |иҫәп алыу йылы       = 2010
  |тығыҙлыҡ             = 
  |агломерация          = 
  |конфессия составы    = 
  |этнохороним          = 
 |ваҡыт бүлкәте          = +5
 |DST                    =
 |почта индексы          = 453024
 |почта индекстары       = 
 |телефон коды           =34765 
 |автомобиль коды        = 02, 102
 |танымлаусы төрө        = 
 |һансал танымлаусы      = 80235825004
 |Commons-тағы категория = 
 |сайт                   = 
 |сайт теле              = 
}}

'''Үрге Төкөн''' ({{lang-ru|Верхний Тюкунь}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Ҡырмыҫҡалы районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 240 кеше&lt;ref&gt;{{2010. Башҡортостан ауылдары}}&lt;/ref&gt;.
Почта индексы — 453024, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80235825004.
 

== Халыҡ һаны ==
'''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)'''
{| class=&quot;wikitable &quot; style=&quot;text-align:center&quot;
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Бөтә халыҡ'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)'''
|-
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)||||||||||
|-
| 1920 йыл 26 август||||||||||
|-
| 1926 йыл 17 декабрь||||||||||
|-
| 1939 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1959 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1970 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1979 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1989 йыл 12 ғинуар||||||||||
|-
| 2002 йыл 9 октябрь||||||||||
|-
| 2010 йыл 14 октябрь||240||118||122||49,2||50,8
|-
|}
{{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}}

== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Ҡырмыҫҡалы (ауыл)|Ҡырмыҫҡалы]]): 29 км
* Ауыл советы үҙәгенә тиклем ([[Ҡамышлы (Ҡырмыҫҡалы районы)|Ҡамышлы]]): 7 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы (Төкөн): 2 км

== Урамдары ==
{{lang-ba|}} Ҡайынлы(урамы) — {{lang-ru|}} Березовая (улица)
{{lang-ba|}} Ҡушҡар(урамы) — {{lang-ru|}} Кушкар (улица)
{{lang-ba|}} Мәләш(урамы) — {{lang-ru|}} Маляш (улица)
{{lang-ba|}} Салауат Юлаев(урамы) — {{lang-ru|}} Салавата Юлаева (улица)
{{lang-ba|}} Мәктәп(урамы) — {{lang-ru|}} Школьная (улица)&lt;ref&gt;[https://www.gosspravka.ru/02/029/000085.html Межрайонная инспекция Федеральной налоговой службы № 30 по Республике Башкортостан]&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
7-се башҡорт кантонының 8-се йортона Үрге Төкөн һәм Түбәнге Төкөн ауылдары ҡарай. Улар Кесе Табын улусына ҡараған, XVIII быуат аҙағында ул Кесе-Табын улусы Төкөн тип аталған. V ревизияла өс ауылды: Төкөн, Урта Төкөн һәм Түбәнге Төкөнде күренә. 1834 йылда Үрге Төкөн ауылында 233 кеше йәшәгән. 1859 йылда 48 йортта 173 ир иҫәпкә алынған. 1920 йылда 59 йортта 138 ир-ат һәм 150 ҡатын-ҡыҙ йәшәгән.

1812 йылғы Ватан һуғышында ҡатнашыусыларҙың береһе 28 йәшлек Юлбарыҫ Баҙыҡай улы Назаров Рәсәй бойондороҡһоҙлоғо өсөн көрәштә ғүмерен биргән. Тағы бер кеше ҡатнаша, ул иҫән-һау әйләнеп ҡайта: Һөйөндөк Ҡорманғолов

1839 йылда Үрге Төкөндә 233 кеше йәшәгән 41 йортҡа — 300 ат, 309 һыйыр, 140 һарыҡ, 109 баш кәзә тура килгән. 225 умартаһы һәм 50 солоғо була. 1842 йылда ауылда һыу тирмәне булған&lt;ref&gt;[http://ihtika.ru/book/asfandiyarov-az-istoriya-sel-i-dereven-bashkortostana-i-sopredelnyh-territoriy-ufa-kitap-2009-744-s/text/174 Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Уфа, Китап, 2009. — 744 с. Страница 174.]&lt;/ref&gt;.
== Һылтанмалар ==
=== Матбуғатта ===
* Даирә гәзите. 21 апрель 2022 [https://dairagazite.ru/articles/t-kl-ndere/2022-04-21/berg-l-shep-sy-ty-m-g-2779244 Бергәләшеп сыҡтыҡ өмәгә]

=== Видеофильмдар ===
* 14 февраль 2019 [https://gtrk.tv/heberzer/127066-berzmlekt-kos?page=48%2C6 Берҙәмлектә-көс ]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
{{Навигация1
|Портал       = Башҡортостан ауылдары
|Викисловарь  = 
|Викиучебник  = 
|Викицитатник = 
|Викитека     = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.)
|Викивиды     = 
|Викиновости  = 
|Викисклад    = 
|Метавики     = 
|Проект       = Башҡортостан ауылдары
}}

{{Ҡырмыҫҡалы районы ауылдары}}

[[Категория:Ҡырмыҫҡалы районы ауылдары]]</text>
      <sha1>5wajfhh1bcnn1r9dw3xkieiibwufvw8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146666</id>
      <parentid>1146665</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T17:04:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Вәхит</username>
        <id>24644</id>
      </contributor>
      <comment>/* Урамдары */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7652" xml:space="preserve">{{ТП-Рәсәй|Үрге Төкөн
 |статус                = ауыл
 |башҡортса исеме       = Үрге Төкөн
 |төп исеме             =
 |ил                    =
 |герб                  = 
 |флаг                  = 
 |герб киңлеге          = 
 |флаг киңлеге          = 
  |lat_deg = 54 | lat_min = 10 | lat_sec = 53
  |lon_deg = 56 | lon_min = 21 | lon_sec = 9
 |CoordAddon            =  
 |CoordScale            = 
 |ил картаһы            = 
 |регион картаһы        = 
 |район картаһы         = 
 |ил картаһының дәүмәле = 
 |регион картаһының дәүмәле = 
 |район картаһының дәүмәле = 
 |регион төрө           = төбәк
 |регион                = Башҡортостан
 |теҙмәләге регион      = 
 |район төрө            = район
 |район                 = Ҡырмыҫҡалы районы
 |теҙмәләге район       = 
 |урынлашыу төрө        = ауыл советы
 |урынлашыу             = 
 |теҙмәләге урынлашыу   = 
 |эске бүленеү          = 
 |башлыҡ төрө           = 
 |башлыҡ                = 
 |нигеҙ һалыныу         = 
 |беренсе телгә алыу    = 
 |элекке исемдәре       = 
 |статус (башлап)       = 
 |майҙан                = 
 |ТП үҙәгенең бейеклеге = 
 |климат                = 
 |рәсми тел             = 
 |рәсми тел-ref         = 
  |халыҡ                = 240
  |иҫәп алыу йылы       = 2010
  |тығыҙлыҡ             = 
  |агломерация          = 
  |конфессия составы    = 
  |этнохороним          = 
 |ваҡыт бүлкәте          = +5
 |DST                    =
 |почта индексы          = 453024
 |почта индекстары       = 
 |телефон коды           =34765 
 |автомобиль коды        = 02, 102
 |танымлаусы төрө        = 
 |һансал танымлаусы      = 80235825004
 |Commons-тағы категория = 
 |сайт                   = 
 |сайт теле              = 
}}

'''Үрге Төкөн''' ({{lang-ru|Верхний Тюкунь}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Ҡырмыҫҡалы районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 240 кеше&lt;ref&gt;{{2010. Башҡортостан ауылдары}}&lt;/ref&gt;.
Почта индексы — 453024, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80235825004.
 

== Халыҡ һаны ==
'''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)'''
{| class=&quot;wikitable &quot; style=&quot;text-align:center&quot;
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Бөтә халыҡ'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)'''
|-
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)||||||||||
|-
| 1920 йыл 26 август||||||||||
|-
| 1926 йыл 17 декабрь||||||||||
|-
| 1939 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1959 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1970 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1979 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1989 йыл 12 ғинуар||||||||||
|-
| 2002 йыл 9 октябрь||||||||||
|-
| 2010 йыл 14 октябрь||240||118||122||49,2||50,8
|-
|}
{{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}}

== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Ҡырмыҫҡалы (ауыл)|Ҡырмыҫҡалы]]): 29 км
* Ауыл советы үҙәгенә тиклем ([[Ҡамышлы (Ҡырмыҫҡалы районы)|Ҡамышлы]]): 7 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы (Төкөн): 2 км

== Урамдары ==
* Ҡайынлы(урамы) {{lang-ru|Березовая (улица)}})
* Ҡушҡар(урамы) {{lang-ru|Кушкар (улица)}})
* Мәләш(урамы) {{lang-ru|Маляш (улица)}})
* Салауат Юлаев (урамы) {{lang-ru|Салавата Юлаева (улица)}})
* Мәктәп(урамы) {{lang-ru|Школьная (улица)}})&lt;ref&gt;[https://www.gosspravka.ru/02/029/000085.html Межрайонная инспекция Федеральной налоговой службы № 30 по Республике Башкортостан]&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
7-се башҡорт кантонының 8-се йортона Үрге Төкөн һәм Түбәнге Төкөн ауылдары ҡарай. Улар Кесе Табын улусына ҡараған, XVIII быуат аҙағында ул Кесе-Табын улусы Төкөн тип аталған. V ревизияла өс ауылды: Төкөн, Урта Төкөн һәм Түбәнге Төкөнде күренә. 1834 йылда Үрге Төкөн ауылында 233 кеше йәшәгән. 1859 йылда 48 йортта 173 ир иҫәпкә алынған. 1920 йылда 59 йортта 138 ир-ат һәм 150 ҡатын-ҡыҙ йәшәгән.

1812 йылғы Ватан һуғышында ҡатнашыусыларҙың береһе 28 йәшлек Юлбарыҫ Баҙыҡай улы Назаров Рәсәй бойондороҡһоҙлоғо өсөн көрәштә ғүмерен биргән. Тағы бер кеше ҡатнаша, ул иҫән-һау әйләнеп ҡайта: Һөйөндөк Ҡорманғолов

1839 йылда Үрге Төкөндә 233 кеше йәшәгән 41 йортҡа — 300 ат, 309 һыйыр, 140 һарыҡ, 109 баш кәзә тура килгән. 225 умартаһы һәм 50 солоғо була. 1842 йылда ауылда һыу тирмәне булған&lt;ref&gt;[http://ihtika.ru/book/asfandiyarov-az-istoriya-sel-i-dereven-bashkortostana-i-sopredelnyh-territoriy-ufa-kitap-2009-744-s/text/174 Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Уфа, Китап, 2009. — 744 с. Страница 174.]&lt;/ref&gt;.
== Һылтанмалар ==
=== Матбуғатта ===
* Даирә гәзите. 21 апрель 2022 [https://dairagazite.ru/articles/t-kl-ndere/2022-04-21/berg-l-shep-sy-ty-m-g-2779244 Бергәләшеп сыҡтыҡ өмәгә]

=== Видеофильмдар ===
* 14 февраль 2019 [https://gtrk.tv/heberzer/127066-berzmlekt-kos?page=48%2C6 Берҙәмлектә-көс ]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
{{Навигация1
|Портал       = Башҡортостан ауылдары
|Викисловарь  = 
|Викиучебник  = 
|Викицитатник = 
|Викитека     = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.)
|Викивиды     = 
|Викиновости  = 
|Викисклад    = 
|Метавики     = 
|Проект       = Башҡортостан ауылдары
}}

{{Ҡырмыҫҡалы районы ауылдары}}

[[Категория:Ҡырмыҫҡалы районы ауылдары]]</text>
      <sha1>8fy9oi2w75z7awlhh9waj4uozn78o43</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146667</id>
      <parentid>1146666</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T17:07:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Вәхит</username>
        <id>24644</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарихы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7691" xml:space="preserve">{{ТП-Рәсәй|Үрге Төкөн
 |статус                = ауыл
 |башҡортса исеме       = Үрге Төкөн
 |төп исеме             =
 |ил                    =
 |герб                  = 
 |флаг                  = 
 |герб киңлеге          = 
 |флаг киңлеге          = 
  |lat_deg = 54 | lat_min = 10 | lat_sec = 53
  |lon_deg = 56 | lon_min = 21 | lon_sec = 9
 |CoordAddon            =  
 |CoordScale            = 
 |ил картаһы            = 
 |регион картаһы        = 
 |район картаһы         = 
 |ил картаһының дәүмәле = 
 |регион картаһының дәүмәле = 
 |район картаһының дәүмәле = 
 |регион төрө           = төбәк
 |регион                = Башҡортостан
 |теҙмәләге регион      = 
 |район төрө            = район
 |район                 = Ҡырмыҫҡалы районы
 |теҙмәләге район       = 
 |урынлашыу төрө        = ауыл советы
 |урынлашыу             = 
 |теҙмәләге урынлашыу   = 
 |эске бүленеү          = 
 |башлыҡ төрө           = 
 |башлыҡ                = 
 |нигеҙ һалыныу         = 
 |беренсе телгә алыу    = 
 |элекке исемдәре       = 
 |статус (башлап)       = 
 |майҙан                = 
 |ТП үҙәгенең бейеклеге = 
 |климат                = 
 |рәсми тел             = 
 |рәсми тел-ref         = 
  |халыҡ                = 240
  |иҫәп алыу йылы       = 2010
  |тығыҙлыҡ             = 
  |агломерация          = 
  |конфессия составы    = 
  |этнохороним          = 
 |ваҡыт бүлкәте          = +5
 |DST                    =
 |почта индексы          = 453024
 |почта индекстары       = 
 |телефон коды           =34765 
 |автомобиль коды        = 02, 102
 |танымлаусы төрө        = 
 |һансал танымлаусы      = 80235825004
 |Commons-тағы категория = 
 |сайт                   = 
 |сайт теле              = 
}}

'''Үрге Төкөн''' ({{lang-ru|Верхний Тюкунь}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Ҡырмыҫҡалы районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 240 кеше&lt;ref&gt;{{2010. Башҡортостан ауылдары}}&lt;/ref&gt;.
Почта индексы — 453024, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80235825004.
 

== Халыҡ һаны ==
'''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)'''
{| class=&quot;wikitable &quot; style=&quot;text-align:center&quot;
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Бөтә халыҡ'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)'''
|-
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)||||||||||
|-
| 1920 йыл 26 август||||||||||
|-
| 1926 йыл 17 декабрь||||||||||
|-
| 1939 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1959 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1970 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1979 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1989 йыл 12 ғинуар||||||||||
|-
| 2002 йыл 9 октябрь||||||||||
|-
| 2010 йыл 14 октябрь||240||118||122||49,2||50,8
|-
|}
{{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}}

== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Ҡырмыҫҡалы (ауыл)|Ҡырмыҫҡалы]]): 29 км
* Ауыл советы үҙәгенә тиклем ([[Ҡамышлы (Ҡырмыҫҡалы районы)|Ҡамышлы]]): 7 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы (Төкөн): 2 км

== Урамдары ==
* Ҡайынлы(урамы) {{lang-ru|Березовая (улица)}})
* Ҡушҡар(урамы) {{lang-ru|Кушкар (улица)}})
* Мәләш(урамы) {{lang-ru|Маляш (улица)}})
* Салауат Юлаев (урамы) {{lang-ru|Салавата Юлаева (улица)}})
* Мәктәп(урамы) {{lang-ru|Школьная (улица)}})&lt;ref&gt;[https://www.gosspravka.ru/02/029/000085.html Межрайонная инспекция Федеральной налоговой службы № 30 по Республике Башкортостан]&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
7-се башҡорт кантонының 8-се йортона Үрге Төкөн һәм [[Түбәнге Төкөн]] ауылдары ҡарай. Улар Кесе Табын улусына ҡараған, [[XVIII быуат]] аҙағында ул Кесе-Табын улусы Төкөн тип аталған. V ревизияла өс ауыл: Төкөн, Урта Төкөн һәм Түбәнге Төкөн күренә. 1834 йылда Үрге Төкөн ауылында 233 кеше йәшәгән. 1859 йылда 48 йортта 173 ир иҫәпкә алынған. 1920 йылда 59 йортта 138 ир-ат һәм 150 ҡатын-ҡыҙ йәшәгән.

[[1812 йылғы Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусыларҙың береһе 28 йәшлек Юлбарыҫ Баҙыҡай улы Назаров [[Рәсәй империяһы|Рәсәй]] бойондороҡһоҙлоғо өсөн көрәштә ғүмерен биргән. Тағы бер кеше ҡатнаша, ул иҫән-һау әйләнеп ҡайта: Һөйөндөк Ҡорманғолов

1839 йылда Үрге Төкөндә 233 кеше йәшәгән 41 йортҡа — 300 ат, 309 һыйыр, 140 һарыҡ, 109 баш кәзә тура килгән. 225 умартаһы һәм 50 солоғо була. 1842 йылда ауылда һыу тирмәне булған&lt;ref&gt;[http://ihtika.ru/book/asfandiyarov-az-istoriya-sel-i-dereven-bashkortostana-i-sopredelnyh-territoriy-ufa-kitap-2009-744-s/text/174 Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Уфа, Китап, 2009. — 744 с. Страница 174.]&lt;/ref&gt;.

== Һылтанмалар ==
=== Матбуғатта ===
* Даирә гәзите. 21 апрель 2022 [https://dairagazite.ru/articles/t-kl-ndere/2022-04-21/berg-l-shep-sy-ty-m-g-2779244 Бергәләшеп сыҡтыҡ өмәгә]

=== Видеофильмдар ===
* 14 февраль 2019 [https://gtrk.tv/heberzer/127066-berzmlekt-kos?page=48%2C6 Берҙәмлектә-көс ]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
{{Навигация1
|Портал       = Башҡортостан ауылдары
|Викисловарь  = 
|Викиучебник  = 
|Викицитатник = 
|Викитека     = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.)
|Викивиды     = 
|Викиновости  = 
|Викисклад    = 
|Метавики     = 
|Проект       = Башҡортостан ауылдары
}}

{{Ҡырмыҫҡалы районы ауылдары}}

[[Категория:Ҡырмыҫҡалы районы ауылдары]]</text>
      <sha1>767x0l4y8v562j7z3bgb8ozttzsx0x0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146672</id>
      <parentid>1146667</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T17:11:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Вәхит</username>
        <id>24644</id>
      </contributor>
      <comment>/* Халыҡ һаны */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8344" xml:space="preserve">{{ТП-Рәсәй|Үрге Төкөн
 |статус                = ауыл
 |башҡортса исеме       = Үрге Төкөн
 |төп исеме             =
 |ил                    =
 |герб                  = 
 |флаг                  = 
 |герб киңлеге          = 
 |флаг киңлеге          = 
  |lat_deg = 54 | lat_min = 10 | lat_sec = 53
  |lon_deg = 56 | lon_min = 21 | lon_sec = 9
 |CoordAddon            =  
 |CoordScale            = 
 |ил картаһы            = 
 |регион картаһы        = 
 |район картаһы         = 
 |ил картаһының дәүмәле = 
 |регион картаһының дәүмәле = 
 |район картаһының дәүмәле = 
 |регион төрө           = төбәк
 |регион                = Башҡортостан
 |теҙмәләге регион      = 
 |район төрө            = район
 |район                 = Ҡырмыҫҡалы районы
 |теҙмәләге район       = 
 |урынлашыу төрө        = ауыл советы
 |урынлашыу             = 
 |теҙмәләге урынлашыу   = 
 |эске бүленеү          = 
 |башлыҡ төрө           = 
 |башлыҡ                = 
 |нигеҙ һалыныу         = 
 |беренсе телгә алыу    = 
 |элекке исемдәре       = 
 |статус (башлап)       = 
 |майҙан                = 
 |ТП үҙәгенең бейеклеге = 
 |климат                = 
 |рәсми тел             = 
 |рәсми тел-ref         = 
  |халыҡ                = 240
  |иҫәп алыу йылы       = 2010
  |тығыҙлыҡ             = 
  |агломерация          = 
  |конфессия составы    = 
  |этнохороним          = 
 |ваҡыт бүлкәте          = +5
 |DST                    =
 |почта индексы          = 453024
 |почта индекстары       = 
 |телефон коды           =34765 
 |автомобиль коды        = 02, 102
 |танымлаусы төрө        = 
 |һансал танымлаусы      = 80235825004
 |Commons-тағы категория = 
 |сайт                   = 
 |сайт теле              = 
}}

'''Үрге Төкөн''' ({{lang-ru|Верхний Тюкунь}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Ҡырмыҫҡалы районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 240 кеше&lt;ref&gt;{{2010. Башҡортостан ауылдары}}&lt;/ref&gt;.
Почта индексы — 453024, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80235825004.
 

== Халыҡ һаны ==
; Милли составы
[[Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу (2002)|2002 йылғы Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу]] мәғлүмәттәре буйынса төп милләт — [[башҡорттар]] (94 %)&lt;ref name=&quot;справочник&quot;&gt;Единый электронный справочник муниципальных районов Республики Башкортостан — [http://www.asmo-rb.ru/engine/data/attach/1/spravochnik.xls приложение в формате Excel] {{Wayback|url=http://www.asmo-rb.ru/engine/data/attach/1/spravochnik.xls |date=20160304094552 }}.&lt;/ref&gt;.

'''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)'''
{| class=&quot;wikitable &quot; style=&quot;text-align:center&quot;
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Бөтә халыҡ'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)'''
|-
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)||||||||||
|-
| 1920 йыл 26 август||||||||||
|-
| 1926 йыл 17 декабрь||||||||||
|-
| 1939 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1959 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1970 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1979 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1989 йыл 12 ғинуар||||||||||
|-
| 2002 йыл 9 октябрь||||||||||
|-
| 2010 йыл 14 октябрь||240||118||122||49,2||50,8
|-
|}
{{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}}

== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Ҡырмыҫҡалы (ауыл)|Ҡырмыҫҡалы]]): 29 км
* Ауыл советы үҙәгенә тиклем ([[Ҡамышлы (Ҡырмыҫҡалы районы)|Ҡамышлы]]): 7 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы (Төкөн): 2 км

== Урамдары ==
* Ҡайынлы(урамы) {{lang-ru|Березовая (улица)}})
* Ҡушҡар(урамы) {{lang-ru|Кушкар (улица)}})
* Мәләш(урамы) {{lang-ru|Маляш (улица)}})
* Салауат Юлаев (урамы) {{lang-ru|Салавата Юлаева (улица)}})
* Мәктәп(урамы) {{lang-ru|Школьная (улица)}})&lt;ref&gt;[https://www.gosspravka.ru/02/029/000085.html Межрайонная инспекция Федеральной налоговой службы № 30 по Республике Башкортостан]&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
7-се башҡорт кантонының 8-се йортона Үрге Төкөн һәм [[Түбәнге Төкөн]] ауылдары ҡарай. Улар Кесе Табын улусына ҡараған, [[XVIII быуат]] аҙағында ул Кесе-Табын улусы Төкөн тип аталған. V ревизияла өс ауыл: Төкөн, Урта Төкөн һәм Түбәнге Төкөн күренә. 1834 йылда Үрге Төкөн ауылында 233 кеше йәшәгән. 1859 йылда 48 йортта 173 ир иҫәпкә алынған. 1920 йылда 59 йортта 138 ир-ат һәм 150 ҡатын-ҡыҙ йәшәгән.

[[1812 йылғы Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусыларҙың береһе 28 йәшлек Юлбарыҫ Баҙыҡай улы Назаров [[Рәсәй империяһы|Рәсәй]] бойондороҡһоҙлоғо өсөн көрәштә ғүмерен биргән. Тағы бер кеше ҡатнаша, ул иҫән-һау әйләнеп ҡайта: Һөйөндөк Ҡорманғолов

1839 йылда Үрге Төкөндә 233 кеше йәшәгән 41 йортҡа — 300 ат, 309 һыйыр, 140 һарыҡ, 109 баш кәзә тура килгән. 225 умартаһы һәм 50 солоғо була. 1842 йылда ауылда һыу тирмәне булған&lt;ref&gt;[http://ihtika.ru/book/asfandiyarov-az-istoriya-sel-i-dereven-bashkortostana-i-sopredelnyh-territoriy-ufa-kitap-2009-744-s/text/174 Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Уфа, Китап, 2009. — 744 с. Страница 174.]&lt;/ref&gt;.

== Һылтанмалар ==
=== Матбуғатта ===
* Даирә гәзите. 21 апрель 2022 [https://dairagazite.ru/articles/t-kl-ndere/2022-04-21/berg-l-shep-sy-ty-m-g-2779244 Бергәләшеп сыҡтыҡ өмәгә]

=== Видеофильмдар ===
* 14 февраль 2019 [https://gtrk.tv/heberzer/127066-berzmlekt-kos?page=48%2C6 Берҙәмлектә-көс ]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
{{Навигация1
|Портал       = Башҡортостан ауылдары
|Викисловарь  = 
|Викиучебник  = 
|Викицитатник = 
|Викитека     = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.)
|Викивиды     = 
|Викиновости  = 
|Викисклад    = 
|Метавики     = 
|Проект       = Башҡортостан ауылдары
}}

{{Ҡырмыҫҡалы районы ауылдары}}

[[Категория:Ҡырмыҫҡалы районы ауылдары]]</text>
      <sha1>bde7x8rfro9tf4ckojglb5v81nhelnu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ибраһим (Ҡырмыҫҡалы районы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>12414</id>
    <revision>
      <id>1146678</id>
      <parentid>1135981</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T17:21:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Вәхит</username>
        <id>24644</id>
      </contributor>
      <comment>/* Ауыл тарихы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17674" xml:space="preserve">{{Башҡа мәғәнәләре|Ибраһим (мәғәнәләр)}}
{{ТП-Рәсәй|Ибраһим
 |статус                = ауыл
 |башҡортса исеме       = Ибраһим
 |төп исеме             =
 |ил                    =
 |герб                  = 
 |флаг                  = 
 |герб киңлеге          = 
 |флаг киңлеге          = 
  |lat_deg = 54 | lat_min = 30 | lat_sec = 2
  |lon_deg = 56 | lon_min = 14 | lon_sec = 22
 |CoordAddon            =  
 |CoordScale            = 
 |ил картаһы            = 
 |регион картаһы        = 
 |район картаһы         = 
 |ил картаһының дәүмәле = 
 |регион картаһының дәүмәле = 
 |район картаһының дәүмәле = 
 |регион төрө           = төбәк
 |регион                = Башҡортостан
 |теҙмәләге регион      = 
 |район төрө            = район
 |район                 = Ҡырмыҫҡалы районы
 |теҙмәләге район       = 
 |урынлашыу төрө        = ауыл советы
 |урынлашыу             = 
 |теҙмәләге урынлашыу   = 
 |эске бүленеү          = 
 |башлыҡ төрө           = 
 |башлыҡ                = 
 |нигеҙ һалыныу         = 
 |беренсе телгә алыу    = 
 |элекке исемдәре       = 
 |статус (башлап)       = 
 |майҙан                = 
 |ТП үҙәгенең бейеклеге = 
 |климат                = 
 |рәсми тел             = 
 |рәсми тел-ref         = 
  |халыҡ                = 388
  |иҫәп алыу йылы       = 2010
  |тығыҙлыҡ             = 
  |агломерация          = 
  |конфессия составы    = 
  |этнохороним          = 
 |ваҡыт бүлкәте          = +5
 |DST                    =
 |почта индексы          = 453015
 |почта индекстары       = 
 |телефон коды           =34765 
 |автомобиль коды        = 02, 102
 |танымлаусы төрө        = 
 |һансал танымлаусы      = 80235855006
 |Commons-тағы категория = 
 |сайт                   = 
 |сайт теле              = 
}}

'''Ибраһим''' ({{lang-ru|Ибрагимово}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Ҡырмыҫҡалы районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 388 кеше&lt;ref&gt;{{2010. Башҡортостан ауылдары}}&lt;/ref&gt;.
Почта индексы — 453015, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80235855006.
 

== Халыҡ һаны ==
'''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)'''
{| class=&quot;wikitable &quot; style=&quot;text-align:center&quot;
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Бөтә халыҡ'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)'''
|-
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)||||||||||
|-
| 1920 йыл 26 август||||||||||
|-
| 1926 йыл 17 декабрь||||||||||
|-
| 1939 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1959 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1970 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1979 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1989 йыл 12 ғинуар||||||||||
|-
| 2002 йыл 9 октябрь||||||||||
|-
| 2010 йыл 14 октябрь||388||188||200||48,5||51,5
|-
|}
{{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}}

== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Ҡырмыҫҡалы (ауыл)|Ҡырмыҫҡалы]]): 15 км
* Ауыл советы үҙәгенә тиклем ([[Һәүәләй (Ҡырмыҫҡалы районы)|Һәүәләй]]): 2 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы (Ибраһим): 4 км

== Ауыл тарихы ==
Ибраһим ауылы [[Өфө өйәҙе]]нә һәм 8-се башҡорт кантонының 4-се йортона (1798—1865) ҡараған. [[1795 йыл]]да Ибраһим ауылында 15 ихата була, унда 47 ир-ат һәм 40 ҡатын-ҡыҙ йәшәй. 1816 йылдағы VII ревизияла 49 ир-ат һәм 45 ҡатын-ҡыҙ 16 ихатала күрһәтелгән. 1834 йылдағы VIII ревизия мәғлүмәттәре буйынса Ибраһим ауылындағы 31 ихатала 89 ир-ат һәм 87 ҡатын-ҡыҙ йәшәгән. Күп ҡатынлы 4 ғаилә була. 1813 йылда ауылда [[Ырымбур губернаһы]]ның 9-сы башҡорт кантоны Иҫәнғол ауылынан 3 ғаилә теркәлә. 1920 йылда 124 ихатала 596 кеше йәшәгән.

17 быуат аҙағында был ауыл Өмөтбай тип аталған, [[Өфө]] ҡалаһынан 10 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Ул саҡта бында Йомран-Табын улусы ерҙәренә батша грамотаһы алған Өмөтбай Мырҙашев йәшәгән. Әйткәндәй, Өмөтбай Мырҙашев ул саҡта волостан аманат (заложник) булған. Артабан ауыл Йомран исеме менән билдәле булған. Был — Йомран-Табын улусы үҙәге. 18 быуаттың 80-се йылдарында уны Ибраһим йәки Йомран-Ибраһим тип йөрөтәләр. Риүәйәт буйынса, Ибраһим Абдулғазин [[1812 йылғы Ватан һуғышы]]нда ҡатнашҡан&lt;ref&gt;[http://ihtika.ru/book/asfandiyarov-az-istoriya-sel-i-dereven-bashkortostana-i-sopredelnyh-territoriy-ufa-kitap-2009-744-s/text/175 Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Уфа, Китап, 2009. — 744 с. Страница 175.]&lt;/ref&gt;.


Кантон идаралығы осоронда ауылда оҙаҡ ҡына 7-се башҡорт кантонының штаб-фатиры урынлашҡан, сөнки бында кантон башлығы яҫауыл Ишмөхәмәт Өмөтбаев, ғалим-мәғрифәтсе һәм шағир Мөхәмәтсәлим Өмөтбаевтың (1841—1907) атаһы йәшәгән.

[[Өмөтбаев Мөхәмәтсәлим Ишмөхәмәт улы|Мөхәммәтсәлим Өмөтбаев]]тың ата-бабаларынан яҙып алған мәғлүмәттәргә һәм үҙенең «Йәдкәр» китабы буйынса шуны әйтеп була: Йомран-табын ырыуының 1000 йылдан ашыу тарихы бар.

М.Өмөтбаевтың шәжәрәһенә күҙ һалһаҡ, Әмир Тимерҙең улы Фәйрузша хан, уның улы Гәрәй хан, артабан Хәни-Уғлан, Туҡтар бей, Әйкембирҙе, Ҡужамбирҙе дауам итә. Әйкембирҙенең улы Йомран — әлеге Ибраһим ауылына нигеҙ һалыусы.

М. Өмөтбаев яҙып ҡалдырыуынса, Хәни Уғлан [[Әстерхан]] ҡалаһынан Өфө тирәһендә йәшәгән Гәрәй хан вафат булғандан һуң, уның халҡын үҙенә ҡаратыр өсөн килгән. [[Ағиҙел (йылға)|Ағиҙел]] менән [[Дим]] ҡушылған ҡултыҡтан үҙенә ер һорап, башын эйгән. Ун ике ырыуға бүленгән табындар Ағиҙелдең һул яҡ ярында уға йорт урыны бүлгәндәр. Бер аҙ йәшәп, көс туплағас, Хәни Уғлан Ағиҙел буйында йәшәгән мең ырыуы ерҙәренә хужа булып алған. Алман бейҙең ҡыҙын кәләш итеп алғас, беренсе балалары Туҡтар тыуған. Ошо ваҡытта Әстрәхандың ханы Тимер хан вафат булған. Хәни ханды Әстерханға кире хан итеп алып ҡайтырға тип, сапҡындар килгән. Башҡорттар араһында иң уҡымышлыһы тип һаналған Ҡотлоюп сәсән Хәни уғландан башҡорт йортона хан итеп әлегә малай ғына булған Туҡтар бейҙе ҡалдырыуын үтенгән. Туҡтар бей, үҫеп еткәс, Әстерханға атаһы янына барам тип, был яҡтарҙы ташлап сығып киткән һәм хәҙерге Ырымбур өлкәһенең Туҡ йылғаһы буйына барып урынлашҡан.
 
Был ваҡытта башҡорттар күсмә тормош алып барған. Туҡтар бейҙең улы Әйкембирҙе үҙенең ырыуы менән әлеге Өфө ҡалаһындағы «Дуҫлыҡ монументы» торған урынға килеп ултыра. Был ваҡиға 16 быуат урталарына тап килә.

М. Өмөтбаевтың 1897 йылда сыҡҡан «Кесе табын» ырыуы шәжәрәһендә «Ағиҙел буйында йәшәгән табын башҡорттары рус подданствоһын 1556 йылда ҡабул итә», — тип әйтелә. Был турала шәжәрәлә Күрпәс бейҙең «Иван Васильевичҡа баш эйергә һәм уның илселәрен ҡабул итергә барҙым», — тигән һүҙҙәре бар.

Яйлап табын ырыуы башҡорттары ултыраҡ тормошҡа күсә башлай. Ҡайһылары Туҡтар бейҙең төйәген — Туҡ буйын үҙ итһә, Йомран олатай Ағиҙел буйынан да уңайлыраҡ урын күрмәй. Тәүҙә улар әлеге Шипово ауыл янында йәшәй башлайҙар. Йәшенләп ямғыр яуғанда бейек ҡаяларға ҡаҡлығып, имәндәргә йәшен атып, бер туҡтауһыҙ янғындар сыға башлағас, ата-бабаларыбыҙ имән үҫкән ерҙә беҙгә тыныслыҡ юҡ, тип әлеге Ибраһим ауылы янына килеп ултырып, тәүге ҡышты сыға. Әлеге көндә ауылдың бер осон — «Виктория» лагеры урынлашҡан ерен Ҡышлау тип йөрөтәләр.

Ауыл халҡы [[солоҡсолоҡ]], [[малсылыҡ]], [[һунарсылыҡ]] менән көн итә. 17 быуат аҙаҡтарында ауыл халҡы игенселек менән дә шөғөлләнә башлай. 1850 йылғы мәғлүмәттәргә ярашлы, ауылда 285 кеше, 1920 йылда 246 кеше йәшәй.
 
1928 йылда Тоҡос ауылын да хеҙмәтләндергән Ибраһим ауыл Советы һәм «Ҡыҙылғы» колхозы ойошторола. Колхоздың беренсе рәйесе Ғәбиҙулла Ҡәйүмов була.
 
[[Бөйөк Ватан һуғышы]] башланғас, ирҙәр һуғышҡа китә, бөтә көс ауылда ҡалған балалар, ҡатын-ҡыҙҙар һәм ҡарттар елкәһенә төшә. Һуғыштан бары 66 кеше әйленеп ҡайта, 70 яугир һуғыш яланында ятып ҡала.

Һуғыштан һуң бер нисә ауыл Фрунзе исеменәге колхозға берләшә. Әлеге ваҡытта ауылда «Башҡортостан» хужалығы эшләй.

== Урамдары ==
* Гагарин (урамы) ({{lang-ru|Гагарина (улица)}})
* Гайсин (урамы)  ({{lang-ru|Гайсина(улица)}})
* М.Гафури (урамы) ({{lang-ru|М.Гафури (улица)}})
* Донъя (урамы) ({{lang-ru|Мира (улица)}})
* Йәштәр (урамы) ({{lang-ru|Молодежная (улица)}})
* Яңы (урамы) ({{lang-ru|Новая (улица)}})
* Күл (урамы) ({{lang-ru|Озерная (улица)}})
* Садыков (урамы) ({{lang-ru|Садыкова (улица)}})
* Өмөтбаев (урамы) ({{lang-ru|Уметбаева(улица)}})
* Ш.Бикулла (урамы) ({{lang-ru|Ш.Биккула (улица)}})
* Мәктәп (урамы) ({{lang-ru|Школьная (улица)}})&lt;ref&gt;https://mapdata.ru/bashkortostan/karmaskalinskiy-rayon/derevnya-ibragimovo/&lt;/ref&gt;

== Билдәле шәхестәре ==
* [[Килмөхәмәтов Тимерғәли Әбделғәлим улы]] — филология фәндәре докторы, профессор, яҙыусы.
* [[Өмөтбаев Мөхәмәтсәлим Ишмөхәмәт улы]] (1841—1907) — башҡорт мəғрифəтсе-шағиры, тәржемәсе, филолог, тарихсы, этнограф, йəмəғəт эшмəкəре, публицист.
* [[Өмөтбаевтар]] — башҡорт дворяндары нәҫеле.
* [[Хажиева Рәүилә Миңлеғәли ҡыҙы]] — Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы,
* [[Хәкимов Түрйән Ниғмәтйән улы]] (1.01.1928—2014), [[ауыл хужалығы]] алдынғыһы, 1962—1988 йылдарҙа Фрунзе исемендәге колхоз бригадиры. [[Ленин ордены|Ленин]], Октябрь революцияһы һәм [[Почёт Билдәһе ордены|Почёт Билдәһе]] ордендары кавалеры&lt;ref&gt;[http://bashgazet.ru/kultura-i-literatura/13722-salauat-belklelr-ylasyn-yrklelr.html{{Недоступная ссылка|date=October 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Салауат беләклеләр, ыласын йөрәклеләр. {{БГ}}][[Башҡортостан (гәзит)|[[Файл:Bashkortostan_logo.jpg|ссылка=|100x100пкс]]]]&lt;span&gt;, 2014, 24 июнь&lt;/span&gt;{{V|28|12|2017}}&lt;/ref&gt;.
* Ленин ордены кавалерҙары Р.Байморатова,
* Камалов Фәрит — техник фәндәр докторы, полковник, лётчик-һынаусы.
* еңел сәнәғәт министры урынбаҫары З.Ибраһимова,
* Министрҙар кабинетының төҙөлөш бүлеге мөдире М.Ибраһимов.
== Һылтанмалар ==
=== Видеояҙмалар ===
* Ут күршеләр. Ҡырмыҫҡалы районы. Ибраһим ауылы.{{YouTube|kxn2WbRT-HE|logo=1}}

=== Сайтта ===
* Презентация по башкирскому языку и истории Башкортостана «Уметбаев. М.» (5-9 классы)[https://infourok.ru/prezentaciya-po-bashkirskomu-yaziku-i-istorii-bashkortostana-umetbaev-m-klassi-1644197.html]

=== Матбуғатта ===
*  24 СЕНТЯБРЬ 2020, МӨХӘМӘТСӘЛИМ ӨМӨТБАЕВ[[Аҡбуҙат (журнал)|Аҡбуҙат]].[https://akbuzat-rb.ru/articles/common_material/2020-09-24/m-h-m-ts-lim-m-tbaev-1663640]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

{{Навигация1
|Портал       = Башҡортостан ауылдары
|Викисловарь  = 
|Викиучебник  = 
|Викицитатник = 
|Викитека     = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.)
|Викивиды     = 
|Викиновости  = 
|Викисклад    = 
|Метавики     = 
|Проект       = Башҡортостан ауылдары
}}
{{Ҡырмыҫҡалы районы ауылдары}}

[[Категория:Ҡырмыҫҡалы районы ауылдары]]</text>
      <sha1>t8b5c2ht16eg3f7o0cdiddsncep8kzu</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146679</id>
      <parentid>1146678</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T17:25:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Вәхит</username>
        <id>24644</id>
      </contributor>
      <comment>/* Халыҡ һаны */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17935" xml:space="preserve">{{Башҡа мәғәнәләре|Ибраһим (мәғәнәләр)}}
{{ТП-Рәсәй|Ибраһим
 |статус                = ауыл
 |башҡортса исеме       = Ибраһим
 |төп исеме             =
 |ил                    =
 |герб                  = 
 |флаг                  = 
 |герб киңлеге          = 
 |флаг киңлеге          = 
  |lat_deg = 54 | lat_min = 30 | lat_sec = 2
  |lon_deg = 56 | lon_min = 14 | lon_sec = 22
 |CoordAddon            =  
 |CoordScale            = 
 |ил картаһы            = 
 |регион картаһы        = 
 |район картаһы         = 
 |ил картаһының дәүмәле = 
 |регион картаһының дәүмәле = 
 |район картаһының дәүмәле = 
 |регион төрө           = төбәк
 |регион                = Башҡортостан
 |теҙмәләге регион      = 
 |район төрө            = район
 |район                 = Ҡырмыҫҡалы районы
 |теҙмәләге район       = 
 |урынлашыу төрө        = ауыл советы
 |урынлашыу             = 
 |теҙмәләге урынлашыу   = 
 |эске бүленеү          = 
 |башлыҡ төрө           = 
 |башлыҡ                = 
 |нигеҙ һалыныу         = 
 |беренсе телгә алыу    = 
 |элекке исемдәре       = 
 |статус (башлап)       = 
 |майҙан                = 
 |ТП үҙәгенең бейеклеге = 
 |климат                = 
 |рәсми тел             = 
 |рәсми тел-ref         = 
  |халыҡ                = 388
  |иҫәп алыу йылы       = 2010
  |тығыҙлыҡ             = 
  |агломерация          = 
  |конфессия составы    = 
  |этнохороним          = 
 |ваҡыт бүлкәте          = +5
 |DST                    =
 |почта индексы          = 453015
 |почта индекстары       = 
 |телефон коды           =34765 
 |автомобиль коды        = 02, 102
 |танымлаусы төрө        = 
 |һансал танымлаусы      = 80235855006
 |Commons-тағы категория = 
 |сайт                   = 
 |сайт теле              = 
}}

'''Ибраһим''' ({{lang-ru|Ибрагимово}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Ҡырмыҫҡалы районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 388 кеше&lt;ref&gt;{{2010. Башҡортостан ауылдары}}&lt;/ref&gt;.
Почта индексы — 453015, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80235855006.
 

== Халыҡ һаны ==
; Милли составы
[[Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу (2002)|2002 йылғы Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу]] мәғлүмәттәре буйынса төп милләт — [[башҡорттар]] (100 %)

'''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)'''
{| class=&quot;wikitable &quot; style=&quot;text-align:center&quot;
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Бөтә халыҡ'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)'''
|-
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)||||||||||
|-
| 1920 йыл 26 август||||||||||
|-
| 1926 йыл 17 декабрь||||||||||
|-
| 1939 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1959 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1970 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1979 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1989 йыл 12 ғинуар||||||||||
|-
| 2002 йыл 9 октябрь||||||||||
|-
| 2010 йыл 14 октябрь||388||188||200||48,5||51,5
|-
|}
{{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}}

== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Ҡырмыҫҡалы (ауыл)|Ҡырмыҫҡалы]]): 15 км
* Ауыл советы үҙәгенә тиклем ([[Һәүәләй (Ҡырмыҫҡалы районы)|Һәүәләй]]): 2 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы (Ибраһим): 4 км

== Ауыл тарихы ==
Ибраһим ауылы [[Өфө өйәҙе]]нә һәм 8-се башҡорт кантонының 4-се йортона (1798—1865) ҡараған. [[1795 йыл]]да Ибраһим ауылында 15 ихата була, унда 47 ир-ат һәм 40 ҡатын-ҡыҙ йәшәй. 1816 йылдағы VII ревизияла 49 ир-ат һәм 45 ҡатын-ҡыҙ 16 ихатала күрһәтелгән. 1834 йылдағы VIII ревизия мәғлүмәттәре буйынса Ибраһим ауылындағы 31 ихатала 89 ир-ат һәм 87 ҡатын-ҡыҙ йәшәгән. Күп ҡатынлы 4 ғаилә була. 1813 йылда ауылда [[Ырымбур губернаһы]]ның 9-сы башҡорт кантоны Иҫәнғол ауылынан 3 ғаилә теркәлә. 1920 йылда 124 ихатала 596 кеше йәшәгән.

17 быуат аҙағында был ауыл Өмөтбай тип аталған, [[Өфө]] ҡалаһынан 10 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Ул саҡта бында Йомран-Табын улусы ерҙәренә батша грамотаһы алған Өмөтбай Мырҙашев йәшәгән. Әйткәндәй, Өмөтбай Мырҙашев ул саҡта волостан аманат (заложник) булған. Артабан ауыл Йомран исеме менән билдәле булған. Был — Йомран-Табын улусы үҙәге. 18 быуаттың 80-се йылдарында уны Ибраһим йәки Йомран-Ибраһим тип йөрөтәләр. Риүәйәт буйынса, Ибраһим Абдулғазин [[1812 йылғы Ватан һуғышы]]нда ҡатнашҡан&lt;ref&gt;[http://ihtika.ru/book/asfandiyarov-az-istoriya-sel-i-dereven-bashkortostana-i-sopredelnyh-territoriy-ufa-kitap-2009-744-s/text/175 Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Уфа, Китап, 2009. — 744 с. Страница 175.]&lt;/ref&gt;.


Кантон идаралығы осоронда ауылда оҙаҡ ҡына 7-се башҡорт кантонының штаб-фатиры урынлашҡан, сөнки бында кантон башлығы яҫауыл Ишмөхәмәт Өмөтбаев, ғалим-мәғрифәтсе һәм шағир Мөхәмәтсәлим Өмөтбаевтың (1841—1907) атаһы йәшәгән.

[[Өмөтбаев Мөхәмәтсәлим Ишмөхәмәт улы|Мөхәммәтсәлим Өмөтбаев]]тың ата-бабаларынан яҙып алған мәғлүмәттәргә һәм үҙенең «Йәдкәр» китабы буйынса шуны әйтеп була: Йомран-табын ырыуының 1000 йылдан ашыу тарихы бар.

М.Өмөтбаевтың шәжәрәһенә күҙ һалһаҡ, Әмир Тимерҙең улы Фәйрузша хан, уның улы Гәрәй хан, артабан Хәни-Уғлан, Туҡтар бей, Әйкембирҙе, Ҡужамбирҙе дауам итә. Әйкембирҙенең улы Йомран — әлеге Ибраһим ауылына нигеҙ һалыусы.

М. Өмөтбаев яҙып ҡалдырыуынса, Хәни Уғлан [[Әстерхан]] ҡалаһынан Өфө тирәһендә йәшәгән Гәрәй хан вафат булғандан һуң, уның халҡын үҙенә ҡаратыр өсөн килгән. [[Ағиҙел (йылға)|Ағиҙел]] менән [[Дим]] ҡушылған ҡултыҡтан үҙенә ер һорап, башын эйгән. Ун ике ырыуға бүленгән табындар Ағиҙелдең һул яҡ ярында уға йорт урыны бүлгәндәр. Бер аҙ йәшәп, көс туплағас, Хәни Уғлан Ағиҙел буйында йәшәгән мең ырыуы ерҙәренә хужа булып алған. Алман бейҙең ҡыҙын кәләш итеп алғас, беренсе балалары Туҡтар тыуған. Ошо ваҡытта Әстрәхандың ханы Тимер хан вафат булған. Хәни ханды Әстерханға кире хан итеп алып ҡайтырға тип, сапҡындар килгән. Башҡорттар араһында иң уҡымышлыһы тип һаналған Ҡотлоюп сәсән Хәни уғландан башҡорт йортона хан итеп әлегә малай ғына булған Туҡтар бейҙе ҡалдырыуын үтенгән. Туҡтар бей, үҫеп еткәс, Әстерханға атаһы янына барам тип, был яҡтарҙы ташлап сығып киткән һәм хәҙерге Ырымбур өлкәһенең Туҡ йылғаһы буйына барып урынлашҡан.
 
Был ваҡытта башҡорттар күсмә тормош алып барған. Туҡтар бейҙең улы Әйкембирҙе үҙенең ырыуы менән әлеге Өфө ҡалаһындағы «Дуҫлыҡ монументы» торған урынға килеп ултыра. Был ваҡиға 16 быуат урталарына тап килә.

М. Өмөтбаевтың 1897 йылда сыҡҡан «Кесе табын» ырыуы шәжәрәһендә «Ағиҙел буйында йәшәгән табын башҡорттары рус подданствоһын 1556 йылда ҡабул итә», — тип әйтелә. Был турала шәжәрәлә Күрпәс бейҙең «Иван Васильевичҡа баш эйергә һәм уның илселәрен ҡабул итергә барҙым», — тигән һүҙҙәре бар.

Яйлап табын ырыуы башҡорттары ултыраҡ тормошҡа күсә башлай. Ҡайһылары Туҡтар бейҙең төйәген — Туҡ буйын үҙ итһә, Йомран олатай Ағиҙел буйынан да уңайлыраҡ урын күрмәй. Тәүҙә улар әлеге Шипово ауыл янында йәшәй башлайҙар. Йәшенләп ямғыр яуғанда бейек ҡаяларға ҡаҡлығып, имәндәргә йәшен атып, бер туҡтауһыҙ янғындар сыға башлағас, ата-бабаларыбыҙ имән үҫкән ерҙә беҙгә тыныслыҡ юҡ, тип әлеге Ибраһим ауылы янына килеп ултырып, тәүге ҡышты сыға. Әлеге көндә ауылдың бер осон — «Виктория» лагеры урынлашҡан ерен Ҡышлау тип йөрөтәләр.

Ауыл халҡы [[солоҡсолоҡ]], [[малсылыҡ]], [[һунарсылыҡ]] менән көн итә. 17 быуат аҙаҡтарында ауыл халҡы игенселек менән дә шөғөлләнә башлай. 1850 йылғы мәғлүмәттәргә ярашлы, ауылда 285 кеше, 1920 йылда 246 кеше йәшәй.
 
1928 йылда Тоҡос ауылын да хеҙмәтләндергән Ибраһим ауыл Советы һәм «Ҡыҙылғы» колхозы ойошторола. Колхоздың беренсе рәйесе Ғәбиҙулла Ҡәйүмов була.
 
[[Бөйөк Ватан һуғышы]] башланғас, ирҙәр һуғышҡа китә, бөтә көс ауылда ҡалған балалар, ҡатын-ҡыҙҙар һәм ҡарттар елкәһенә төшә. Һуғыштан бары 66 кеше әйленеп ҡайта, 70 яугир һуғыш яланында ятып ҡала.

Һуғыштан һуң бер нисә ауыл Фрунзе исеменәге колхозға берләшә. Әлеге ваҡытта ауылда «Башҡортостан» хужалығы эшләй.

== Урамдары ==
* Гагарин (урамы) ({{lang-ru|Гагарина (улица)}})
* Гайсин (урамы)  ({{lang-ru|Гайсина(улица)}})
* М.Гафури (урамы) ({{lang-ru|М.Гафури (улица)}})
* Донъя (урамы) ({{lang-ru|Мира (улица)}})
* Йәштәр (урамы) ({{lang-ru|Молодежная (улица)}})
* Яңы (урамы) ({{lang-ru|Новая (улица)}})
* Күл (урамы) ({{lang-ru|Озерная (улица)}})
* Садыков (урамы) ({{lang-ru|Садыкова (улица)}})
* Өмөтбаев (урамы) ({{lang-ru|Уметбаева(улица)}})
* Ш.Бикулла (урамы) ({{lang-ru|Ш.Биккула (улица)}})
* Мәктәп (урамы) ({{lang-ru|Школьная (улица)}})&lt;ref&gt;https://mapdata.ru/bashkortostan/karmaskalinskiy-rayon/derevnya-ibragimovo/&lt;/ref&gt;

== Билдәле шәхестәре ==
* [[Килмөхәмәтов Тимерғәли Әбделғәлим улы]] — филология фәндәре докторы, профессор, яҙыусы.
* [[Өмөтбаев Мөхәмәтсәлим Ишмөхәмәт улы]] (1841—1907) — башҡорт мəғрифəтсе-шағиры, тәржемәсе, филолог, тарихсы, этнограф, йəмəғəт эшмəкəре, публицист.
* [[Өмөтбаевтар]] — башҡорт дворяндары нәҫеле.
* [[Хажиева Рәүилә Миңлеғәли ҡыҙы]] — Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы,
* [[Хәкимов Түрйән Ниғмәтйән улы]] (1.01.1928—2014), [[ауыл хужалығы]] алдынғыһы, 1962—1988 йылдарҙа Фрунзе исемендәге колхоз бригадиры. [[Ленин ордены|Ленин]], Октябрь революцияһы һәм [[Почёт Билдәһе ордены|Почёт Билдәһе]] ордендары кавалеры&lt;ref&gt;[http://bashgazet.ru/kultura-i-literatura/13722-salauat-belklelr-ylasyn-yrklelr.html{{Недоступная ссылка|date=October 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Салауат беләклеләр, ыласын йөрәклеләр. {{БГ}}][[Башҡортостан (гәзит)|[[Файл:Bashkortostan_logo.jpg|ссылка=|100x100пкс]]]]&lt;span&gt;, 2014, 24 июнь&lt;/span&gt;{{V|28|12|2017}}&lt;/ref&gt;.
* Ленин ордены кавалерҙары Р.Байморатова,
* Камалов Фәрит — техник фәндәр докторы, полковник, лётчик-һынаусы.
* еңел сәнәғәт министры урынбаҫары З.Ибраһимова,
* Министрҙар кабинетының төҙөлөш бүлеге мөдире М.Ибраһимов.
== Һылтанмалар ==
=== Видеояҙмалар ===
* Ут күршеләр. Ҡырмыҫҡалы районы. Ибраһим ауылы.{{YouTube|kxn2WbRT-HE|logo=1}}

=== Сайтта ===
* Презентация по башкирскому языку и истории Башкортостана «Уметбаев. М.» (5-9 классы)[https://infourok.ru/prezentaciya-po-bashkirskomu-yaziku-i-istorii-bashkortostana-umetbaev-m-klassi-1644197.html]

=== Матбуғатта ===
*  24 СЕНТЯБРЬ 2020, МӨХӘМӘТСӘЛИМ ӨМӨТБАЕВ[[Аҡбуҙат (журнал)|Аҡбуҙат]].[https://akbuzat-rb.ru/articles/common_material/2020-09-24/m-h-m-ts-lim-m-tbaev-1663640]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

{{Навигация1
|Портал       = Башҡортостан ауылдары
|Викисловарь  = 
|Викиучебник  = 
|Викицитатник = 
|Викитека     = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.)
|Викивиды     = 
|Викиновости  = 
|Викисклад    = 
|Метавики     = 
|Проект       = Башҡортостан ауылдары
}}
{{Ҡырмыҫҡалы районы ауылдары}}

[[Категория:Ҡырмыҫҡалы районы ауылдары]]</text>
      <sha1>myd3zs8cpf80o7qun1n2ufclxtb8x88</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Малай (Ҡырмыҫҡалы районы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>12434</id>
    <revision>
      <id>1146674</id>
      <parentid>1020193</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T17:18:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MR973</username>
        <id>26610</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>MR973  [[Малай]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Малай (Ҡырмыҫҡалы районы)]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6754" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Малай''' ({{lang-ru|Малаево}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Ҡырмыҫҡалы районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 265 кеше&lt;ref&gt;{{2010. Башҡортостан ауылдары}}&lt;/ref&gt;.
Почта индексы — 453024, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80235825007.

== Тарихы ==
Малай ауылы Ҡырмыҫҡалы районында урынлашҡан. Архив мәғлүмәттәренә ҡарағанда Күрпәс-Табын волосынан Малай Йәнбахтин тигән кеше ниндәйҙер мәсьәлә буйынса отола һәм Бишауыл ауылынан Таймаҫ Мукшоғоров исемле кешенең талабы буйынса ауыл Дыуан-Табын волосына күсә.

1816 йылда бында 27 йорт иҫәпләнә, 100 ир-ат һәм 89 ҡатын-ҡыҙ йәшәй. Күп ҡатынлылыҡ та була. 1920 йылда 88 өйҙә 426 кеше йәшәүе билдәле.

Был ауылда Дәүләтсура, Ғәбделйәлил, Мәмбәтсура һәм Үтәғол Мөрсәковтар — Мөрсәк ауылына нигеҙ һалыусының улдары йәшәй. Был факт ике ауылдың генетик бәйләнеше тураһында һөйләй.

Дәүләт архивында был ауылдан булған Үлмәҫҡол Бураковтың яҙмышы тураһында һөйләүсе дело ла һаҡлана. Ул 17 йыл буйы Себерҙә һөргөндә була. 1801 ғаиләһе менән кире әйләнеп ҡайта, әммә Тобольск ҡаҙна палатаһы уны ҡабаттан Себергә ебәреүҙе талап итә. 1804 йылдың февралендә ул Тобольск губернияһының Томск округына ебәрелә. Уның бер нисә тапҡыр мөрәжәғәтенән һуң ғына икенсе ҡабат Себергә ебәрелеүе хата булыуы асыҡлана. Ул 1806 йылда ғына тыуған ауылына әйләнеп ҡайта.

Малай ауылынан Ҡыҙрас Арыҫланғолов, Рамазан Сәлимбәкиев, Байыш Ҡоҙаҡаев, Иҫәнғол Шәмғолов, Вилдан Аҡйегетво 1812 йылғы Ватан һуғышында ҡатнашҡан. 19 йылдың 30-сы йылдарында 254 кешелә 200 ат, 300 һыйыр, 60 һарыҡ, 70 кәзә, 220 умарта иҫәпләнә&lt;ref&gt;{{ИСДБ|}}&lt;/ref&gt;.


== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Ҡырмыҫҡалы (ауыл)|Ҡырмыҫҡалы]]): 28 км
* Ауыл советы үҙәгенә тиклем ([[Ҡамышлы (Ҡырмыҫҡалы районы)|Ҡамышлы]]): 5 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Таҙлар станцияһы]]): 3 км

== Халыҡ һаны ==
'''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)'''
{| class=&quot;wikitable &quot; style=&quot;text-align:center&quot;
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Бөтә халыҡ'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)'''
|-
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)||||||||||
|-
| 1920 йыл 26 август||||||||||
|-
| 1926 йыл 17 декабрь||||||||||
|-
| 1939 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1959 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1970 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1979 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1989 йыл 12 ғинуар||||||||||
|-
| 2002 йыл 9 октябрь||||||||||
|-
| 2010 йыл 14 октябрь||265||142||123||53,6||46,4
|-
|}
{{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}}


== Билдәле шәхестәре ==
* [[Ҡоҙаҡаев Фәнил Шәмсетдин улы]] (10.02.1952), [[журналистика]] ветераны, [[дәүләт]] һәм йәмәғәт эшмәкәре. 2004—2010 йылдарҙа [[Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәте]] ҡарамағындағы Матбуғат, нәшриәт һәм полиграфия эштәре буйынса идаралыҡ етәксеһе урынбаҫары [[Башҡортостан]]дың һәм [[Рәсәй]]ҙең Журналистар союзы ағзаһы. [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған [[мәҙәниәт]] хеҙмәткәре (1997), райондың [[Өмөтбаев Мөхәмәтсәлим Ишмөхәмәт улы|Мөхәмәтсәлим Өмөтбаев]] исемендәге премияһы лауреаты (2008).

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|index.php/component/content/article/8-statya/9327-malaj-yrmy-aly-r-nynda-y-auyl}} {{V|1|02|2019}}
* [https://vk.com/doc704697_402282690?hash=31c2cc2db5437ce6f1&amp;dl=e9322daa80beabed94 Ҡоҙаҡаев Ф. Ш. Ауылым минең Малай: — Мәләүез ҡалаһы. «Көңгәк» нәшриәте, 2013 йыл. — 210 бит. ISBN 978-5-902272-35-9]
* Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7.{{ref-ru}}
* Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. Уфа: Китап, 2009. — 744 с. ISBN 978-5-295-04683-4{{ref-ru}}

{{Навигация1
|Портал       = Башҡортостан ауылдары
|Викисловарь  = 
|Викиучебник  = 
|Викицитатник = 
|Викитека     = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.)
|Викивиды     = 
|Викиновости  = 
|Викисклад    = 
|Метавики     = 
|Проект       = Башҡортостан ауылдары
}}

{{Ҡырмыҫҡалы районы ауылдары}}

[[Категория:Ҡырмыҫҡалы районы ауылдары]]</text>
      <sha1>td47rxdnmg1yexiri4rdxb1v227twqu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Яңы Аҡташ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>12447</id>
    <revision>
      <id>1146685</id>
      <parentid>1131553</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T17:38:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Вәхит</username>
        <id>24644</id>
      </contributor>
      <comment>/* Халыҡ һаны */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7049" xml:space="preserve">{{ТП-Рәсәй|Яңы Аҡташ
 |статус                = ауыл
 |башҡортса исеме       = Яңы Аҡташ
 |төп исеме             =
 |ил                    =
 |герб                  = 
 |флаг                  = 
 |герб киңлеге          = 
 |флаг киңлеге          = 
  |lat_deg = 54 | lat_min = 24 | lat_sec = 8
  |lon_deg = 56 | lon_min = 14 | lon_sec = 12
 |CoordAddon            =  
 |CoordScale            = 
 |ил картаһы            = 
 |регион картаһы        = 
 |район картаһы         = 
 |ил картаһының дәүмәле = 
 |регион картаһының дәүмәле = 
 |район картаһының дәүмәле = 
 |регион төрө           = төбәк
 |регион                = Башҡортостан
 |теҙмәләге регион      = 
 |район төрө            = район
 |район                 = Ҡырмыҫҡалы районы
 |теҙмәләге район       = 
 |урынлашыу төрө        = ауыл советы
 |урынлашыу             = 
 |теҙмәләге урынлашыу   = 
 |эске бүленеү          = 
 |башлыҡ төрө           = 
 |башлыҡ                = 
 |нигеҙ һалыныу         = 
 |беренсе телгә алыу    = 
 |элекке исемдәре       = 
 |статус (башлап)       = 
 |майҙан                = 
 |ТП үҙәгенең бейеклеге = 
 |климат                = 
 |рәсми тел             = 
 |рәсми тел-ref         = 
  |халыҡ                = 45
  |иҫәп алыу йылы       = 2010
  |тығыҙлыҡ             = 
  |агломерация          = 
  |конфессия составы    = 
  |этнохороним          = 
 |ваҡыт бүлкәте          = +5
 |DST                    =
 |почта индексы          = 453010
 |почта индекстары       = 
 |телефон коды           =34765 
 |автомобиль коды        = 02, 102
 |танымлаусы төрө        = 
 |һансал танымлаусы      = 80235830005
 |Commons-тағы категория = 
 |сайт                   = 
 |сайт теле              = 
}}


'''Яңы Аҡташ''' ({{lang-ru|Новоакташево}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Ҡырмыҫҡалы районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 45 кеше&lt;ref&gt;{{2010. Башҡортостан ауылдары}}&lt;/ref&gt;.
Почта индексы — 453010, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80235830005.
 

== Халыҡ һаны ==
; Милли составы
[[Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу (2002)|2002 йылғы Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу]] мәғлүмәттәре буйынса — [[урыҫтар]] (36 %), [[башҡорттар]] (28 %)&lt;ref name=&quot;справочник&quot;&gt;Единый электронный справочник муниципальных районов Республики Башкортостан — [http://www.asmo-rb.ru/engine/data/attach/1/spravochnik.xls приложение в формате Excel] {{Wayback|url=http://www.asmo-rb.ru/engine/data/attach/1/spravochnik.xls |date=20160304094552 }}.&lt;/ref&gt;.

'''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)'''
{| class=&quot;wikitable &quot; style=&quot;text-align:center&quot;
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Бөтә халыҡ'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)'''
|-
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)||||||||||
|-
| 1920 йыл 26 август||||||||||
|-
| 1926 йыл 17 декабрь||||||||||
|-
| 1939 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1959 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1970 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1979 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1989 йыл 12 ғинуар||||||||||
|-
| 2002 йыл 9 октябрь||50||||||||
|-
| 2010 йыл 14 октябрь||45||23||22||51,1||48,9
|-
|}
{{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}}

== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Ҡырмыҫҡалы (ауыл)|Ҡырмыҫҡалы]]): 5 км
* Ауыл советы үҙәгенә тиклем ([[Олыҡол]]): 7 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Ҡарлыман (Ҡырмыҫҡалы районы)|Ҡарлыман]]): 7 км

== Тарихы ==
Яңы Аҡташ исемле бүлендек ауыл 1906—1919 йылдар араһында барлыҡҡа килгән. Ауыл халҡы башлыса малсылыҡ менән шөғөлләнгән. Йәйгеһен йәйләүгә сығалар. [[1843 йыл]]ға игенселек менән шөғөлләнеүҙәре һиҙелә: 157 кешенең һәр береһенә 11 бот самаһы иген сәселгән. [[XX быуат]] башында мөгәзәй һәм 5 бакалея кибете булған&lt;ref&gt;[http://ihtika.ru/book/asfandiyarov-az-istoriya-sel-i-dereven-bashkortostana-i-sopredelnyh-territoriy-ufa-kitap-2009-744-s/text/177 Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Уфа, Китап, 2009. — 744 с. Страница 177.]&lt;/ref&gt;.

== Һылтанмалар ==
* Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7.{{ref-ru}}
* Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. Уфа: Китап, 2009. — 744 с. ISBN 978-5-295-04683-4{{ref-ru}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
{{Навигация1
|Портал       = Башҡортостан ауылдары
|Викисловарь  = 
|Викиучебник  = 
|Викицитатник = 
|Викитека     = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.)
|Викивиды     = 
|Викиновости  = 
|Викисклад    = 
|Метавики     = 
|Проект       = Башҡортостан ауылдары
}}

{{Ҡырмыҫҡалы районы ауылдары}}

[[Категория:Ҡырмыҫҡалы районы ауылдары]]</text>
      <sha1>6525oi69n20v0u2e2toph0gzn2gnvsf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Яңы Бишауыл</title>
    <ns>0</ns>
    <id>12457</id>
    <revision>
      <id>1146686</id>
      <parentid>1131559</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T17:42:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Вәхит</username>
        <id>24644</id>
      </contributor>
      <comment>/* Халыҡ һаны */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6010" xml:space="preserve">{{ТП-Рәсәй|Яңы Вишауыл
 |статус                = ауыл
 |башҡортса исеме       = Яңы Вишауыл
 |төп исеме             =
 |ил                    =
 |герб                  = 
 |флаг                  = 
 |герб киңлеге          = 
 |флаг киңлеге          = 
  |lat_deg = 54 | lat_min = 9 | lat_sec = 26
  |lon_deg = 56 | lon_min = 10 | lon_sec = 47
 |CoordAddon            =  
 |CoordScale            = 
 |ил картаһы            = 
 |регион картаһы        = 
 |район картаһы         = 
 |ил картаһының дәүмәле = 
 |регион картаһының дәүмәле = 
 |район картаһының дәүмәле = 
 |регион төрө           = төбәк
 |регион                = Башҡортостан
 |теҙмәләге регион      = 
 |район төрө            = район
 |район                 = Ҡырмыҫҡалы районы
 |теҙмәләге район       = 
 |урынлашыу төрө        = ауыл советы
 |урынлашыу             = 
 |теҙмәләге урынлашыу   = 
 |эске бүленеү          = 
 |башлыҡ төрө           = 
 |башлыҡ                = 
 |нигеҙ һалыныу         = 
 |беренсе телгә алыу    = 
 |элекке исемдәре       = 
 |статус (башлап)       = 
 |майҙан                = 
 |ТП үҙәгенең бейеклеге = 
 |климат                = 
 |рәсми тел             = 
 |рәсми тел-ref         = 
  |халыҡ                = 73
  |иҫәп алыу йылы       = 2010
  |тығыҙлыҡ             = 
  |агломерация          = 
  |конфессия составы    = 
  |этнохороним          = 
 |ваҡыт бүлкәте          = +5
 |DST                    =
 |почта индексы          = 453001
 |почта индекстары       = 
 |телефон коды           =34765 
 |автомобиль коды        = 02, 102
 |танымлаусы төрө        = 
 |һансал танымлаусы      = 80235865007
 |Commons-тағы категория = 
 |сайт                   = 
 |сайт теле              = 
}}

'''Яңы Вишауыл''' ({{lang-ru|Новый Бишаул}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Ҡырмыҫҡалы районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 73 кеше&lt;ref&gt;{{2010. Башҡортостан ауылдары}}&lt;/ref&gt;.
Почта индексы — 453001, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80235865007.
 

== Халыҡ һаны ==
; Милли составы
[[Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу (2002)|2002 йылғы Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу]] мәғлүмәттәре буйынса төп милләт — [[башҡорттар]] (99 %)&lt;ref name=&quot;справочник&quot;&gt;Единый электронный справочник муниципальных районов Республики Башкортостан — [http://www.asmo-rb.ru/engine/data/attach/1/spravochnik.xls приложение в формате Excel] {{Wayback|url=http://www.asmo-rb.ru/engine/data/attach/1/spravochnik.xls |date=20160304094552 }}.&lt;/ref&gt;.

'''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)'''
{| class=&quot;wikitable &quot; style=&quot;text-align:center&quot;
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Бөтә халыҡ'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)'''
|-
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)||||||||||
|-
| 1920 йыл 26 август||86||||||||
|-
| 1926 йыл 17 декабрь||||||||||
|-
| 1939 йыл 17 ғинуар||137||||||||
|-
| 1959 йыл 15 ғинуар||127||||||||
|-
| 1970 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1979 йыл 17 ғинуар||132||||||||
|-
| 1989 йыл 12 ғинуар||1989||||||||
|-
| 2002 йыл 9 октябрь||88||||||||
|-
| 2010 йыл 14 октябрь||73||37||36||50,7||49,3
|-
|}
{{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}}

== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Ҡырмыҫҡалы (ауыл)|Ҡырмыҫҡалы]]): 25 км
* Ауыл советы үҙәгенә тиклем ([[Иҫке Бәпес]]): 6 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы (Төкөн): 11 км
  

== Тарихы ==
Яңы Бишауыл ауылы [[1925 йыл]]дан һуң барлыҡҡа килә&lt;ref&gt;[http://ihtika.ru/book/asfandiyarov-az-istoriya-sel-i-dereven-bashkortostana-i-sopredelnyh-territoriy-ufa-kitap-2009-744-s/text/177 Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Уфа, Китап, 2009. — 744 с. Страница 177.]&lt;/ref&gt;

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
{{Навигация1
|Портал       = Башҡортостан ауылдары
|Викисловарь  = 
|Викиучебник  = 
|Викицитатник = 
|Викитека     = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.)
|Викивиды     = 
|Викиновости  = 
|Викисклад    = 
|Метавики     = 
|Проект       = Башҡортостан ауылдары
}}

{{Ҡырмыҫҡалы районы ауылдары}}

[[Категория:Ҡырмыҫҡалы районы ауылдары]]</text>
      <sha1>d909empnod0mevgy2bygk0pa1v79557</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Иҫке Аҡташ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>12476</id>
    <revision>
      <id>1146684</id>
      <parentid>1135985</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T17:36:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Вәхит</username>
        <id>24644</id>
      </contributor>
      <comment>/* Халыҡ һаны */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7855" xml:space="preserve">{{ТП-Рәсәй|Иҫке Аҡташ
 |статус                = ауыл
 |башҡортса исеме       = Иҫке Аҡташ
 |төп исеме             =
 |ил                    =
 |герб                  = 
 |флаг                  = 
 |герб киңлеге          = 
 |флаг киңлеге          = 
  |lat_deg = 54 | lat_min = 27 | lat_sec = 22
  |lon_deg = 56 | lon_min = 26 | lon_sec = 16
 |CoordAddon            =  
 |CoordScale            = 
 |ил картаһы            = 
 |регион картаһы        = 
 |район картаһы         = 
 |ил картаһының дәүмәле = 
 |регион картаһының дәүмәле = 
 |район картаһының дәүмәле = 
 |регион төрө           = төбәк
 |регион                = Башҡортостан
 |теҙмәләге регион      = 
 |район төрө            = район
 |район                 = Ҡырмыҫҡалы районы
 |теҙмәләге район       = 
 |урынлашыу төрө        = ауыл советы
 |урынлашыу             = 
 |теҙмәләге урынлашыу   = 
 |эске бүленеү          = 
 |башлыҡ төрө           = 
 |башлыҡ                = 
 |нигеҙ һалыныу         = 
 |беренсе телгә алыу    = 
 |элекке исемдәре       = 
 |статус (башлап)       = 
 |майҙан                = 
 |ТП үҙәгенең бейеклеге = 
 |климат                = 
 |рәсми тел             = 
 |рәсми тел-ref         = 
  |халыҡ                = 414
  |иҫәп алыу йылы       = 2010
  |тығыҙлыҡ             = 
  |агломерация          = 
  |конфессия составы    = 
  |этнохороним          = 
 |ваҡыт бүлкәте          = +5
 |DST                    =
 |почта индексы          = 453019
 |почта индекстары       = 
 |телефон коды           =34765 
 |автомобиль коды        = 02, 102
 |танымлаусы төрө        = 
 |һансал танымлаусы      = 80235875006
 |Commons-тағы категория = 
 |сайт                   = 
 |сайт теле              = 
}}


'''Иҫке Аҡташ''' ({{lang-ru|Староакташево}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Ҡырмыҫҡалы районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 414 кеше&lt;ref&gt;{{2010. Башҡортостан ауылдары}}&lt;/ref&gt;.
Почта индексы — 453019, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80235875006.
 

== Халыҡ һаны ==
; Милли составы
[[Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу (2002)|2002 йылғы Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу]] мәғлүмәттәре буйынса — [[татарҙар]] 64 %, [[башҡорттар]] 32 % тәшкил итә&lt;ref name=&quot;справочник&quot;&gt;Единый электронный справочник муниципальных районов Республики Башкортостан — [http://www.asmo-rb.ru/engine/data/attach/1/spravochnik.xls приложение в формате Excel].&lt;/ref&gt;.

'''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)'''
{| class=&quot;wikitable &quot; style=&quot;text-align:center&quot;
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Бөтә халыҡ'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)'''
|-
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)||||||||||
|-
| 1920 йыл 26 август||||||||||
|-
| 1926 йыл 17 декабрь||||||||||
|-
| 1939 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1959 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1970 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1979 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1989 йыл 12 ғинуар||||||||||
|-
| 2002 йыл 9 октябрь||361||||||||
|-
| 2010 йыл 14 октябрь||414||207||207||50,0||50,0
|-
|}
{{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}}

== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Ҡырмыҫҡалы (ауыл)|Ҡырмыҫҡалы]]): 23 км
* Ауыл советы үҙәгенә тиклем ([[Сахай]]): 5 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Ҡарлыман (Ҡырмыҫҡалы районы)|Ҡарлыман]]): 8 км

== Тарихы ==
Аҡташ (аҡ + таш) [[1795 йыл]]да 28 йорттан торған, шул иҫәптән 22 йорт аҫаба 103 башҡорт, 2 йортта 14 керҙәш башҡорт, 4 йортта 32 милләтен күрһәтмәгән типтәр  йәшәгән. Типтәрҙәрҙе 1708 һәм 1784 йылдарҙа Бишыуыл-Табын улусы аҫаба башҡорттары индергән. 1850 йылда 34 йортта 179 башҡорт  йәшәгән. Был ихаталарҙың алтауһы күп ҡатынлы ғаилә. 1834 йылда 116 ир-ат иҫәпләнгән. 1865 йылда [[Минзәлә өйәҙе]] Ҡаташ-Ҡаран ауылынан 20 башҡорт ошо ауылға күсеп килә. 1906 йылда бөтә халҡы 665 ир-аттан һәм 660 ҡатын-ҡыҙҙан торған, 255 йортта йәшәгән. Ул ваҡытта ауылда 2 мәсет һәм мәҙрәсә була. [[1920 йыл]]ғы халыҡ иҫәбен алыуҙа 256 йортта йәшәгән 673 ир-егет һәм 696 ҡатын-ҡыҙ теркәлә&lt;ref&gt;[http://ihtika.ru/book/asfandiyarov-az-istoriya-sel-i-dereven-bashkortostana-i-sopredelnyh-territoriy-ufa-kitap-2009-744-s/text/177 Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Уфа, Китап, 2009. — 744 с. Страница 177.]&lt;/ref&gt;.

== Һылтанмалар ==
* [http://agidel-rb.ru/nomera/2013/091/xrmtulla_abdrafiov.html Ҡырмыҫҡалы районының ҡайһы бер ауылдары тарихынан. Хөрмәтулла Абдрафиҡов. «Ағиҙел» журналы. Сентябрь 2013]

== Һылтанмалар ==
* Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7.{{ref-ru}}
* Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. Уфа: Китап, 2009. — 744 с. ISBN 978-5-295-04683-4{{ref-ru}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
{{Навигация1
|Портал       = Башҡортостан ауылдары
|Викисловарь  = 
|Викиучебник  = 
|Викицитатник = 
|Викитека     = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.)
|Викивиды     = 
|Викиновости  = 
|Викисклад    = 
|Метавики     = 
|Проект       = Башҡортостан ауылдары
}}

{{Ҡырмыҫҡалы районы ауылдары}}

[[Категория:Ҡырмыҫҡалы районы ауылдары]]</text>
      <sha1>02iio04j4i5k9slhgc9alhjrsgxvl23</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Иҫке Йәнбәк</title>
    <ns>0</ns>
    <id>12481</id>
    <revision>
      <id>1146687</id>
      <parentid>1134307</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T17:45:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Вәхит</username>
        <id>24644</id>
      </contributor>
      <comment>/* Халыҡ һаны */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9750" xml:space="preserve">{{ТП-Рәсәй|Иҫке Йәнбәк
 |статус                = ауыл
 |башҡортса исеме       = Иҫке Йәнбәк
 |төп исеме             =
 |ил                    =
 |герб                  = 
 |флаг                  = 
 |герб киңлеге          = 
 |флаг киңлеге          = 
  |lat_deg = 54 | lat_min = 13 | lat_sec = 44
  |lon_deg = 55 | lon_min = 33 | lon_sec = 41
 |CoordAddon            =  
 |CoordScale            = 
 |ил картаһы            = 
 |регион картаһы        = 
 |район картаһы         = 
 |ил картаһының дәүмәле = 
 |регион картаһының дәүмәле = 
 |район картаһының дәүмәле = 
 |регион төрө           = төбәк
 |регион                = Башҡортостан
 |теҙмәләге регион      = 
 |район төрө            = район
 |район                 = Ҡырмыҫҡалы районы
 |теҙмәләге район       = 
 |урынлашыу төрө        = ауыл советы
 |урынлашыу             = 
 |теҙмәләге урынлашыу   = 
 |эске бүленеү          = 
 |башлыҡ төрө           = 
 |башлыҡ                = 
 |нигеҙ һалыныу         = 
 |беренсе телгә алыу    = 
 |элекке исемдәре       = 
 |статус (башлап)       = 
 |майҙан                = 
 |ТП үҙәгенең бейеклеге = 
 |климат                = 
 |рәсми тел             = 
 |рәсми тел-ref         = 
  |халыҡ                = 92
  |иҫәп алыу йылы       = 2010
  |тығыҙлыҡ             = 
  |агломерация          = 
  |конфессия составы    = 
  |этнохороним          = 
 |ваҡыт бүлкәте          = +5
 |DST                    =
 |почта индексы          = 453004
 |почта индекстары       = 
 |телефон коды           =34765 
 |автомобиль коды        = 02, 102
 |танымлаусы төрө        = 
 |һансал танымлаусы      = 80235805007
 |Commons-тағы категория = 
 |сайт                   = 
 |сайт теле              = 
}}

'''Иҫке Йәнбәк''' ({{lang-ru|Староянбеково}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Ҡырмыҫҡалы районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 92 кеше&lt;ref&gt;{{2010. Башҡортостан ауылдары}}&lt;/ref&gt;.
Почта индексы — 453004, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80235805007.
 

== Халыҡ һаны ==
; Милли составы
[[Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу (2002)|2002 йылғы Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу]] мәғлүмәттәре буйынса  төп милләт — [[башҡорттар]] (99 %)&lt;ref name=&quot;справочник&quot;&gt;Единый электронный справочник муниципальных районов Республики Башкортостан — [http://www.asmo-rb.ru/engine/data/attach/1/spravochnik.xls приложение в формате Excel]&lt;/ref&gt;.

'''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)'''
{| class=&quot;wikitable &quot; style=&quot;text-align:center&quot;
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Бөтә халыҡ'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)'''
|-
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)||||||||||
|-
| 1906 йыл||128||||||||
|-
| 1920 йыл 26 август||152||||||||
|-
| 1926 йыл 17 декабрь||||||||||
|-
| 1939 йыл 17 ғинуар||182||||||||
|-
| 1959 йыл 15 ғинуар||88||||||||
|-
| 1970 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1979 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1989 йыл 12 ғинуар||77||||||||
|-
| 2002 йыл 9 октябрь||99||||||||
|-
| 2010 йыл 14 октябрь||92||49||43||53,3||46,7
|-
|}
{{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}}

== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Ҡырмыҫҡалы (ауыл)|Ҡырмыҫҡалы]]): 45 км
* Ауыл советы үҙәгенә тиклем ([[Атйетәр]]): 11 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Дәүләкән (ҡала)|Дәүләкән]]): 35 км

== Тарихы ==
Йәнбәк ауылы [[Стәрлетамаҡ өйәҙе]] Өршәк-Мең улусының Ҡаҙыш түбәһенә ҡарай, һуңынан унда йәшәүселәрҙең бер өлөшө бүленеп сығып, улар [[Дәүләкән районы|Дәүләкән]] районы [[Яңы Йәнбәк]] ауылын барлыҡҡа килтергәндән һуң, Иҫке Йәнбәк тип атала башлай. Был хәл XIX быуат аҙағы — XX быуат башында була. Һәр хәлдә [[1902 йыл]]да ауыл була.

[[XVIII быуат]] аҙағында Йәнбәк ауылында 15 йортта 76 кеше йәшәгән. Улар араһында 1765 йылда Сәйфулла ауылынан килгән ерһеҙ башҡорттар ҙа булған (1795 йылда 8 ир-ат). Бер нисә типтәр 1805 йылғы килешеү буйынса килеп урынлаша. VIII рәүиздә 145 аҫаба 25 йортта күрһәттелгән. 1825 йылда Мөхтәсип Дәүләтбай улы Сабаҡов һәм Баҙил Абыҙгилдин керҙәш була. 1859 йылғы X рәүиздә 60 ир-ат, шул уҡ күләмдә керҙәш башҡорт иҫәпләнгән. Бөтәһе 40 ихатала 120 ир-егет һәм 108 ҡатын-ҡыҙ булған. 1870 йылда 141 ир-ат һәм 130 ҡатын-ҡыҙ иҫәпләнә, хужалыҡтар — 49. 1902 йылда Иҫке Йәнбәк ауылында 23 йорта 55 ир-егет һәм 61 ҡатын-ҡыҙҙы күрһәтелә. 18 йылдан һуң уларҙың һаны 152 кешегә етә (79 ир-егет һәм 73 ҡатын-ҡыҙ). 28 йорт булған.

Халҡы — малсылар. Йәйгеһен улар йәйләүгә сыҡҡан. Урман кәсептәре, умартасылыҡ менән шөғөлләнгәндәр. 1842 йылда 145 кешегә 24 бот ужым һәм 304 бот яҙғы иген сәселгән.

Ауылда мәсет һәм «мосолман училищеһы» булған&lt;ref&gt;[http://ihtika.ru/book/asfandiyarov-az-istoriya-sel-i-dereven-bashkortostana-i-sopredelnyh-territoriy-ufa-kitap-2009-744-s/text/179 Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Уфа, Китап, 2009. — 744 с. Страница 179.]&lt;/ref&gt;.

== Билдәле шәхестәр ==
* [[Кинйәғолов Барый Исмай улы]] (1.06.1948—25.06.2018), хужалыҡ һәм дәүләт эшмәкәре, хоҡуҡ белгесе. Юридик фәндәр докторы (2004). Башҡорт АССР-ының 12-се саҡырылыш [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советы]] һәм Башҡортостан Республикаһының 1-се саҡырылыш [[Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай|Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған төҙөүсеһе (1996), РСФСР‑ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы (1981). [[Салауат Юлаев ордены]] кавалеры (2006)&lt;ref&gt;[http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article/8-statya/6478-kinj-olov-baryj-ismaj-uly Башҡорт энциклопедияһы — Кинйәғолов Барый Исмай улы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160421192154/http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article/8-statya/6478-kinj-olov-baryj-ismaj-uly |date=2016-04-21 }}{{V|2|05|2018}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.bashinform.ru/news/1178774-ushel-iz-zhizni-byvshiy-predsedatel-tsentrizbirkoma-bashkirii-baryy-kinzyagulov/ Ушел из жизни бывший председатель Центризбиркома Башкирии Барый Кинзягулов. ИА «Башинформ», 2018, 26 июня]{{ref-ru}}{{V|26|06|2018}}&lt;/ref&gt;.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

{{Навигация1
|Портал       = Башҡортостан ауылдары
|Викисловарь  = 
|Викиучебник  = 
|Викицитатник = 
|Викитека     = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.)
|Викивиды     = 
|Викиновости  = 
|Викисклад    = 
|Метавики     = 
|Проект       = Башҡортостан ауылдары
}}

{{Ҡырмыҫҡалы районы ауылдары}}

[[Категория:Ҡырмыҫҡалы районы ауылдары]]</text>
      <sha1>moj923w913smzufbab4toq7yx0ffwc6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сысҡан (Ҡырмыҫҡалы районы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>12485</id>
    <revision>
      <id>1146688</id>
      <parentid>1134306</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T17:49:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Вәхит</username>
        <id>24644</id>
      </contributor>
      <comment>/* Халыҡ һаны */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7619" xml:space="preserve">{{ТП-Рәсәй|Сысҡан
 |статус                = ауыл
 |башҡортса исеме       = Сысҡан
 |төп исеме             =
 |ил                    =
 |герб                  = 
 |флаг                  = 
 |герб киңлеге          = 
 |флаг киңлеге          = 
  |lat_deg = 54 | lat_min = 24 | lat_sec = 43
  |lon_deg = 56 | lon_min = 26 | lon_sec = 38
 |CoordAddon            =  
 |CoordScale            = 
 |ил картаһы            = 
 |регион картаһы        = 
 |район картаһы         = 
 |ил картаһының дәүмәле = 
 |регион картаһының дәүмәле = 
 |район картаһының дәүмәле = 
 |регион төрө           = төбәк
 |регион                = Башҡортостан
 |теҙмәләге регион      = 
 |район төрө            = район
 |район                 = Ҡырмыҫҡалы районы
 |теҙмәләге район       = 
 |урынлашыу төрө        = ауыл советы
 |урынлашыу             = 
 |теҙмәләге урынлашыу   = 
 |эске бүленеү          = 
 |башлыҡ төрө           = 
 |башлыҡ                = 
 |нигеҙ һалыныу         = 
 |беренсе телгә алыу    = 
 |элекке исемдәре       = 
 |статус (башлап)       = 
 |майҙан                = 
 |ТП үҙәгенең бейеклеге = 
 |климат                = 
 |рәсми тел             = 
 |рәсми тел-ref         = 
  |халыҡ                = 109
  |иҫәп алыу йылы       = 2010
  |тығыҙлыҡ             = 
  |агломерация          = 
  |конфессия составы    = 
  |этнохороним          = 
 |ваҡыт бүлкәте          = +5
 |DST                    =
 |почта индексы          = 453019
 |почта индекстары       = 
 |телефон коды           =34765 
 |автомобиль коды        = 02, 102
 |танымлаусы төрө        = 
 |һансал танымлаусы      = 80235875008
 |Commons-тағы категория = 
 |сайт                   = 
 |сайт теле              = 
}}

'''Сысҡан''' ({{lang-ru|Сысканово}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Ҡырмыҫҡалы районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 109 кеше&lt;ref&gt;{{2010. Башҡортостан ауылдары}}&lt;/ref&gt;.
Почта индексы — 453019, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80235875008.
 

== Халыҡ һаны ==
; Милли составы
[[Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу (2002)|2002 йылғы Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу]] мәғлүмәттәре буйынса төп милләт — [[башҡорттар]] (99 %)&lt;ref name=&quot;справочник&quot;&gt;Единый электронный справочник муниципальных районов Республики Башкортостан — [http://www.asmo-rb.ru/engine/data/attach/1/spravochnik.xls приложение в формате Excel]&lt;/ref&gt;.

'''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)'''
{| class=&quot;wikitable &quot; style=&quot;text-align:center&quot;
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Бөтә халыҡ'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)'''
|-
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)||||||||||
|-
| 1906 йыл ||111||||||||
|-
| 1920 йыл 26 август||175||||||||
|-
| 1926 йыл 17 декабрь||||||||||
|-
| 1939 йыл 17 ғинуар||208||||||||
|-
| 1959 йыл 15 ғинуар||190||||||||
|-
| 1970 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1979 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1989 йыл 12 ғинуар||102||||||||
|-
| 2002 йыл 9 октябрь||116||||||||
|-
| 2010 йыл 14 октябрь||109||52||57||47,7||52,3
|-
|}
{{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}}

== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Ҡырмыҫҡалы (ауыл)|Ҡырмыҫҡалы]]): 19 км
* Ауыл советы үҙәгенә тиклем ([[Сахай]]): 8 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Ҡарлыман (Ҡырмыҫҡалы районы)|Ҡарлыман]]): 5 км

== Тарихы ==
Сысҡан ауылы [[Өфө өйәҙе]]нең (18 быуат аҙағында Стәрлетамаҡ) 8-се башҡорт кантоны урынлашҡан Күрпәс-Табын улусына ҡараған.

[[1795 йыл]]да Сысҡан ауылы иң ҙур була һәм 34 ихатанан тора, унда 166 кеше йәшәй, шул иҫәптән 8 ихатала 42 типтәр.

[[1834 йыл]]дағы VIII ревизияға ни бары 96 башҡорт тура килә. 1870 йылға шул сама тиерлек башҡорт 32 ихатала. 1920 йылғы халыҡ иҫәбен алыуҙа ла шул һанда булған.

Ауыл Кенәз-Көрпәс-Табын улус исеме менән Кенәзләр-Сысҡан тип аталған. Ауылда Кенәз (зауряд-яҫауыл Сәйфетдин Куждәүләт улы Кенәзев, 1795—1846) фамилияһы менән кеше йәшәй. Бынан тыш, ул урындлашыуы буйынса Ҡыҙылъяр булараҡ та билдәле булған. Бөгөн уны Баҡсалы тип тә йөрөтәләр. Сысҡан — антропоним. Элегерәк бындай исем кешеләрҙә осраған.

Ауыл халҡы малсылыҡ һәм игенселек менән шөғөлләнгән. 19 б. аҙағында улус кешеләре тураһында халҡы тураһында «икмәк үҫтереүселәр» тип яҙғандар. 1843 йылда 95 кешенең һәр береһенә 6,4 бот иген сәселгән, йәмғеһе 88 бот ужым һәм 528 бот яҙғы иген сәселгән&lt;ref&gt;[http://ihtika.ru/book/asfandiyarov-az-istoriya-sel-i-dereven-bashkortostana-i-sopredelnyh-territoriy-ufa-kitap-2009-744-s/text/179 Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Уфа, Китап, 2009. — 744 с. Страница 179.]&lt;/ref&gt;.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
{{Навигация1
|Портал       = Башҡортостан ауылдары
|Викисловарь  = 
|Викиучебник  = 
|Викицитатник = 
|Викитека     = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.)
|Викивиды     = 
|Викиновости  = 
|Викисклад    = 
|Метавики     = 
|Проект       = Башҡортостан ауылдары
}}

{{Ҡырмыҫҡалы районы ауылдары}}

[[Категория:Ҡырмыҫҡалы районы ауылдары]]</text>
      <sha1>n4pdrdg98iezy4gwjymevjzbvs9nc8h</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ҡаран (Саҡмағош районы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13939</id>
    <revision>
      <id>1146725</id>
      <parentid>443189</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T05:01:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Яғалса</username>
        <id>33315</id>
      </contributor>
      <comment>/* Преамбула */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5621" xml:space="preserve">{{ТП-Рәсәй|Ҡаран
 |статус                = ауыл
 |башҡортса исеме       = Ҡаран
 |төп исеме             =
 |ил                    =
 |герб                  = 
 |флаг                  = 
 |герб киңлеге          = 
 |флаг киңлеге          = 
  |lat_deg = 55 | lat_min = 7 | lat_sec = 38
  |lon_deg = 54 | lon_min = 22 | lon_sec = 3
 |CoordAddon            =  
 |CoordScale            = 
 |ил картаһы            = 
 |регион картаһы        = 
 |район картаһы         = 
 |ил картаһының дәүмәле = 
 |регион картаһының дәүмәле = 
 |район картаһының дәүмәле = 
 |регион төрө           = төбәк
 |регион                = Башҡортостан
 |теҙмәләге регион      = 
 |район төрө            = район
 |район                 = Саҡмағош районы
 |теҙмәләге район       = 
 |урынлашыу төрө        = ауыл советы
 |урынлашыу             = 
 |теҙмәләге урынлашыу   = 
 |эске бүленеү          = 
 |башлыҡ төрө           = 
 |башлыҡ                = 
 |нигеҙ һалыныу         = 
 |беренсе телгә алыу    = 
 |элекке исемдәре       = 
 |статус (башлап)       = 
 |майҙан                = 
 |ТП үҙәгенең бейеклеге = 
 |климат                = 
 |рәсми тел             = 
 |рәсми тел-ref         = 
  |халыҡ                = 167
  |иҫәп алыу йылы       = 2010
  |тығыҙлыҡ             = 
  |агломерация          = 
  |конфессия составы    = 
  |этнохороним          = 
 |ваҡыт бүлкәте          = +5
 |DST                    =
 |почта индексы          = 452225
 |почта индекстары       = 
 |телефон коды           =34796 
 |автомобиль коды        = 02, 102
 |танымлаусы төрө        = 
 |һансал танымлаусы      = 80256855003
 |Commons-тағы категория = 
 |сайт                   = 
 |сайт теле              = 
}}

'''Ҡаран''' ({{lang-ru|Каран}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Саҡмағош районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 167 кеше&lt;ref&gt;{{2010. Башҡортостан ауылдары}}&lt;/ref&gt;.
Почта индексы — 452225, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80256855003.

== Тарихы ==
Халыҡ телендә ауылға нигеҙ һалыусыларҙың береһе булған Мостай Атыевтың исеменә бәйләп Ҡаран-Мостай тип йөрөтөлгән ауыл Баҙы йылғаһына ҡойған Ҡаран йылғаһының уң яҡ ярында урынлашҡан. Ул 1755 йылғы картала күһәтелә. 1762 йылғы III рәүиз документтарында тораҡ пунктында 48 типтәрҙең йәшәүе теркәлә. 1783 йылда ауылда 108 кеше, 1795 йылда 132 кеше йәшәй. 1795 йылда баҫылып сыҡҡан &quot;Экономические примечания к Генеральному межеванию земель&quot; тип аталған тарихи сығанаҡта ауылда 63 башҡорттоң һәм 70  типтәрҙең һәм 13 яһаҡ татаврҙарының йәшәүе билдәләнә. 1843 йылда ауылда 65 башҡорт һәм 140 типтәр йәшәй. 1870 йылда башҡорттар һаны 448 кеше, татарҙар 37 кеше тип теркәлә. 1920 йылда үткәрелгән тәүге совет рәүизендә ауылда 986 башҡорт һәм татар теркәлә.

== Халыҡ һаны ==
'''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)'''
{| class=&quot;wikitable &quot; style=&quot;text-align:center&quot;
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Бөтә халыҡ'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)'''
|-
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)||||||||||
|-
| 1920 йыл 26 август||||||||||
|-
| 1926 йыл 17 декабрь||||||||||
|-
| 1939 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1959 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1970 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1979 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1989 йыл 12 ғинуар||||||||||
|-
| 2002 йыл 9 октябрь||||||||||
|-
| 2010 йыл 14 октябрь||167||83||84||49,7||50,3
|-
|}
{{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}}
== Географик урыны ==

* Район үҙәгенә тиклем ([[Саҡмағош]]): 21 км
* Ауыл советы үҙәгенә тиклем ([[Тайнаш]]): 5 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Бүздәк]]): 80 км

== Сығанаҡтар ==
&lt;references/&gt;

{{Саҡмағош районы ауылдары}}

[[Категория:Саҡмағош районы ауылдары]]</text>
      <sha1>jxt1m8gwx8lfnlbim037a1er1053yq6</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146726</id>
      <parentid>1146725</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T05:08:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Яғалса</username>
        <id>33315</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6644" xml:space="preserve">{{ТП-Рәсәй|Ҡаран
 |статус                = ауыл
 |башҡортса исеме       = Ҡаран
 |төп исеме             =
 |ил                    =
 |герб                  = 
 |флаг                  = 
 |герб киңлеге          = 
 |флаг киңлеге          = 
  |lat_deg = 55 | lat_min = 7 | lat_sec = 38
  |lon_deg = 54 | lon_min = 22 | lon_sec = 3
 |CoordAddon            =  
 |CoordScale            = 
 |ил картаһы            = 
 |регион картаһы        = 
 |район картаһы         = 
 |ил картаһының дәүмәле = 
 |регион картаһының дәүмәле = 
 |район картаһының дәүмәле = 
 |регион төрө           = төбәк
 |регион                = Башҡортостан
 |теҙмәләге регион      = 
 |район төрө            = район
 |район                 = Саҡмағош районы
 |теҙмәләге район       = 
 |урынлашыу төрө        = ауыл советы
 |урынлашыу             = 
 |теҙмәләге урынлашыу   = 
 |эске бүленеү          = 
 |башлыҡ төрө           = 
 |башлыҡ                = 
 |нигеҙ һалыныу         = 
 |беренсе телгә алыу    = 
 |элекке исемдәре       = 
 |статус (башлап)       = 
 |майҙан                = 
 |ТП үҙәгенең бейеклеге = 
 |климат                = 
 |рәсми тел             = 
 |рәсми тел-ref         = 
  |халыҡ                = 167
  |иҫәп алыу йылы       = 2010
  |тығыҙлыҡ             = 
  |агломерация          = 
  |конфессия составы    = 
  |этнохороним          = 
 |ваҡыт бүлкәте          = +5
 |DST                    =
 |почта индексы          = 452225
 |почта индекстары       = 
 |телефон коды           =34796 
 |автомобиль коды        = 02, 102
 |танымлаусы төрө        = 
 |һансал танымлаусы      = 80256855003
 |Commons-тағы категория = 
 |сайт                   = 
 |сайт теле              = 
}}

'''Ҡаран''' ({{lang-ru|Каран}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Саҡмағош районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 167 кеше&lt;ref&gt;{{2010. Башҡортостан ауылдары}}&lt;/ref&gt;.
Почта индексы — 452225, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80256855003.

== Тарихы ==
Ауылға нигеҙ һалыусыларҙың береһе булған Мостай Атыевтың исеменә бәйләп халыҡ телендә Ҡаран-Мостай тип йөрөтөлгән ауыл Баҙы йылғаһына ҡойған Ҡаран йылғаһының уң яҡ ярында урынлашҡан. Ул 1755 йылғы картала күһәтелә. 1762 йылғы III рәүиз документтарында тораҡ пунктында 48 типтәрҙең йәшәүе теркәлә. 1783 йылда ауылда 108 кеше, 1795 йылда 132 кеше йәшәй. 1795 йылда баҫылып сыҡҡан &quot;Экономические примечания к Генеральному межеванию земель&quot; тип аталған тарихи сығанаҡта ауылда 63 башҡорттоң һәм 70  типтәрҙең һәм 13 яһаҡ татаврҙарының йәшәүе билдәләнә. 1843 йылда ауылда 65 башҡорт һәм 140 типтәр йәшәй. 1870 йылда башҡорттар һаны 448 кеше, татарҙар 37 кеше тип теркәлә. 1920 йылда үткәрелгән тәүге совет рәүизендә ауылда 986 башҡорт һәм татар теркәлә&lt;ref name=&quot;Иҫке Балаҡ&quot;&gt;{{китап |автор=Коллектив авторов |заглавие=История башкирских родов. Елан. |ответственный=Хамидуллин С. И. |ссылка=http://ihtika.ru/index.php/book/istoriya-bashkirskih-rodov-yelan-tom-9-ch-1-ufa-2015/page/102 |место=Уфа |издательство=Китап |год=2015 |том=9|ч. 1|страниц=720 |страницы=113-114 |тираж = 3 500 |isbn= 978-5-85051 605 5 |ref= }}&lt;/ref&gt;.

1794 йылда Саҡмағош ауылы мишәре Шәмсетдин Байымбәтов ауыл мәсетенә мулла итеп тәғәйенләнә. 1782 йылда ауылға яһаҡ татарҙары (дәүләт крәҫтиәндәре) күсенә, 1874 йылда Ҡаряуҙин улусының Москово ауылынан дәүләт крәҫтиәндәре - татарҙар килеп төпләнә&lt;ref name=&quot;Ҡаран (Саҡмағош районы)&quot; /&gt;.

== Халыҡ һаны ==
'''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)'''
{| class=&quot;wikitable &quot; style=&quot;text-align:center&quot;
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Бөтә халыҡ'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)'''
|-
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)||||||||||
|-
| 1920 йыл 26 август||||||||||
|-
| 1926 йыл 17 декабрь||||||||||
|-
| 1939 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1959 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1970 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1979 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1989 йыл 12 ғинуар||||||||||
|-
| 2002 йыл 9 октябрь||||||||||
|-
| 2010 йыл 14 октябрь||167||83||84||49,7||50,3
|-
|}
{{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}}
== Географик урыны ==

* Район үҙәгенә тиклем ([[Саҡмағош]]): 21 км
* Ауыл советы үҙәгенә тиклем ([[Тайнаш]]): 5 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Бүздәк]]): 80 км

== Сығанаҡтар ==
&lt;references/&gt;

{{Саҡмағош районы ауылдары}}

[[Категория:Саҡмағош районы ауылдары]]</text>
      <sha1>2cwree8uttutfb4767ojbr55h8ue5z0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146727</id>
      <parentid>1146726</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T05:11:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Яғалса</username>
        <id>33315</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарихы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6667" xml:space="preserve">{{ТП-Рәсәй|Ҡаран
 |статус                = ауыл
 |башҡортса исеме       = Ҡаран
 |төп исеме             =
 |ил                    =
 |герб                  = 
 |флаг                  = 
 |герб киңлеге          = 
 |флаг киңлеге          = 
  |lat_deg = 55 | lat_min = 7 | lat_sec = 38
  |lon_deg = 54 | lon_min = 22 | lon_sec = 3
 |CoordAddon            =  
 |CoordScale            = 
 |ил картаһы            = 
 |регион картаһы        = 
 |район картаһы         = 
 |ил картаһының дәүмәле = 
 |регион картаһының дәүмәле = 
 |район картаһының дәүмәле = 
 |регион төрө           = төбәк
 |регион                = Башҡортостан
 |теҙмәләге регион      = 
 |район төрө            = район
 |район                 = Саҡмағош районы
 |теҙмәләге район       = 
 |урынлашыу төрө        = ауыл советы
 |урынлашыу             = 
 |теҙмәләге урынлашыу   = 
 |эске бүленеү          = 
 |башлыҡ төрө           = 
 |башлыҡ                = 
 |нигеҙ һалыныу         = 
 |беренсе телгә алыу    = 
 |элекке исемдәре       = 
 |статус (башлап)       = 
 |майҙан                = 
 |ТП үҙәгенең бейеклеге = 
 |климат                = 
 |рәсми тел             = 
 |рәсми тел-ref         = 
  |халыҡ                = 167
  |иҫәп алыу йылы       = 2010
  |тығыҙлыҡ             = 
  |агломерация          = 
  |конфессия составы    = 
  |этнохороним          = 
 |ваҡыт бүлкәте          = +5
 |DST                    =
 |почта индексы          = 452225
 |почта индекстары       = 
 |телефон коды           =34796 
 |автомобиль коды        = 02, 102
 |танымлаусы төрө        = 
 |һансал танымлаусы      = 80256855003
 |Commons-тағы категория = 
 |сайт                   = 
 |сайт теле              = 
}}

'''Ҡаран''' ({{lang-ru|Каран}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Саҡмағош районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 167 кеше&lt;ref&gt;{{2010. Башҡортостан ауылдары}}&lt;/ref&gt;.
Почта индексы — 452225, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80256855003.

== Тарихы ==
Ауылға нигеҙ һалыусыларҙың береһе булған Мостай Атыевтың исеменә бәйләп халыҡ телендә Ҡаран-Мостай тип йөрөтөлгән ауыл Баҙы йылғаһына ҡойған Ҡаран йылғаһының уң яҡ ярында урынлашҡан. Ул 1755 йылғы картала күһәтелә. 1762 йылғы III рәүиз документтарында тораҡ пунктында 48 типтәрҙең йәшәүе теркәлә. 1783 йылда ауылда 108 кеше, 1795 йылда 132 кеше йәшәй. 1795 йылда баҫылып сыҡҡан &quot;Экономические примечания к Генеральному межеванию земель&quot; тип аталған тарихи сығанаҡта ауылда 63 башҡорттоң һәм 70  типтәрҙең һәм 13 яһаҡ татаврҙарының йәшәүе билдәләнә. 1843 йылда ауылда 65 башҡорт һәм 140 типтәр йәшәй. 1870 йылда башҡорттар һаны 448 кеше, татарҙар 37 кеше тип теркәлә. 1920 йылда үткәрелгән тәүге совет рәүизендә ауылда 986 башҡорт һәм татар теркәлә&lt;ref name=&quot;Ҡаран (Саҡмағош районы)&quot;&gt;{{китап |автор=Коллектив авторов |заглавие=История башкирских родов. Елан. |ответственный=Хамидуллин С. И. |ссылка=http://ihtika.ru/index.php/book/istoriya-bashkirskih-rodov-yelan-tom-9-ch-1-ufa-2015/page/102 |место=Уфа |издательство=Китап |год=2015 |том=9|ч. 1|страниц=720 |страницы=113-114 |тираж = 3 500 |isbn= 978-5-85051 605 5 |ref= }}&lt;/ref&gt;.

1794 йылда Саҡмағош ауылы мишәре Шәмсетдин Байымбәтов ауыл мәсетенә мулла итеп тәғәйенләнә. 1782 йылда ауылға яһаҡ татарҙары (дәүләт крәҫтиәндәре) күсенә, 1874 йылда Ҡаряуҙин улусының Москово ауылынан дәүләт крәҫтиәндәре - татарҙар килеп төпләнә&lt;ref name=&quot;Ҡаран (Саҡмағош районы)&quot; /&gt;.

== Халыҡ һаны ==
'''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)'''
{| class=&quot;wikitable &quot; style=&quot;text-align:center&quot;
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Бөтә халыҡ'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)'''
|-
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)||||||||||
|-
| 1920 йыл 26 август||||||||||
|-
| 1926 йыл 17 декабрь||||||||||
|-
| 1939 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1959 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1970 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1979 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1989 йыл 12 ғинуар||||||||||
|-
| 2002 йыл 9 октябрь||||||||||
|-
| 2010 йыл 14 октябрь||167||83||84||49,7||50,3
|-
|}
{{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}}
== Географик урыны ==

* Район үҙәгенә тиклем ([[Саҡмағош]]): 21 км
* Ауыл советы үҙәгенә тиклем ([[Тайнаш]]): 5 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Бүздәк]]): 80 км

== Сығанаҡтар ==
&lt;references/&gt;

{{Саҡмағош районы ауылдары}}

[[Категория:Саҡмағош районы ауылдары]]</text>
      <sha1>s42p8u424mgckwmkza28ayvvyco7l9k</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146728</id>
      <parentid>1146727</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T05:21:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Яғалса</username>
        <id>33315</id>
      </contributor>
      <comment>/* Сығанаҡтар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6721" xml:space="preserve">{{ТП-Рәсәй|Ҡаран
 |статус                = ауыл
 |башҡортса исеме       = Ҡаран
 |төп исеме             =
 |ил                    =
 |герб                  = 
 |флаг                  = 
 |герб киңлеге          = 
 |флаг киңлеге          = 
  |lat_deg = 55 | lat_min = 7 | lat_sec = 38
  |lon_deg = 54 | lon_min = 22 | lon_sec = 3
 |CoordAddon            =  
 |CoordScale            = 
 |ил картаһы            = 
 |регион картаһы        = 
 |район картаһы         = 
 |ил картаһының дәүмәле = 
 |регион картаһының дәүмәле = 
 |район картаһының дәүмәле = 
 |регион төрө           = төбәк
 |регион                = Башҡортостан
 |теҙмәләге регион      = 
 |район төрө            = район
 |район                 = Саҡмағош районы
 |теҙмәләге район       = 
 |урынлашыу төрө        = ауыл советы
 |урынлашыу             = 
 |теҙмәләге урынлашыу   = 
 |эске бүленеү          = 
 |башлыҡ төрө           = 
 |башлыҡ                = 
 |нигеҙ һалыныу         = 
 |беренсе телгә алыу    = 
 |элекке исемдәре       = 
 |статус (башлап)       = 
 |майҙан                = 
 |ТП үҙәгенең бейеклеге = 
 |климат                = 
 |рәсми тел             = 
 |рәсми тел-ref         = 
  |халыҡ                = 167
  |иҫәп алыу йылы       = 2010
  |тығыҙлыҡ             = 
  |агломерация          = 
  |конфессия составы    = 
  |этнохороним          = 
 |ваҡыт бүлкәте          = +5
 |DST                    =
 |почта индексы          = 452225
 |почта индекстары       = 
 |телефон коды           =34796 
 |автомобиль коды        = 02, 102
 |танымлаусы төрө        = 
 |һансал танымлаусы      = 80256855003
 |Commons-тағы категория = 
 |сайт                   = 
 |сайт теле              = 
}}

'''Ҡаран''' ({{lang-ru|Каран}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Саҡмағош районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 167 кеше&lt;ref&gt;{{2010. Башҡортостан ауылдары}}&lt;/ref&gt;.
Почта индексы — 452225, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80256855003.

== Тарихы ==
Ауылға нигеҙ һалыусыларҙың береһе булған Мостай Атыевтың исеменә бәйләп халыҡ телендә Ҡаран-Мостай тип йөрөтөлгән ауыл Баҙы йылғаһына ҡойған Ҡаран йылғаһының уң яҡ ярында урынлашҡан. Ул 1755 йылғы картала күһәтелә. 1762 йылғы III рәүиз документтарында тораҡ пунктында 48 типтәрҙең йәшәүе теркәлә. 1783 йылда ауылда 108 кеше, 1795 йылда 132 кеше йәшәй. 1795 йылда баҫылып сыҡҡан &quot;Экономические примечания к Генеральному межеванию земель&quot; тип аталған тарихи сығанаҡта ауылда 63 башҡорттоң һәм 70  типтәрҙең һәм 13 яһаҡ татаврҙарының йәшәүе билдәләнә. 1843 йылда ауылда 65 башҡорт һәм 140 типтәр йәшәй. 1870 йылда башҡорттар һаны 448 кеше, татарҙар 37 кеше тип теркәлә. 1920 йылда үткәрелгән тәүге совет рәүизендә ауылда 986 башҡорт һәм татар теркәлә&lt;ref name=&quot;Ҡаран (Саҡмағош районы)&quot;&gt;{{китап |автор=Коллектив авторов |заглавие=История башкирских родов. Елан. |ответственный=Хамидуллин С. И. |ссылка=http://ihtika.ru/index.php/book/istoriya-bashkirskih-rodov-yelan-tom-9-ch-1-ufa-2015/page/102 |место=Уфа |издательство=Китап |год=2015 |том=9|ч. 1|страниц=720 |страницы=113-114 |тираж = 3 500 |isbn= 978-5-85051 605 5 |ref= }}&lt;/ref&gt;.

1794 йылда Саҡмағош ауылы мишәре Шәмсетдин Байымбәтов ауыл мәсетенә мулла итеп тәғәйенләнә. 1782 йылда ауылға яһаҡ татарҙары (дәүләт крәҫтиәндәре) күсенә, 1874 йылда Ҡаряуҙин улусының Москово ауылынан дәүләт крәҫтиәндәре - татарҙар килеп төпләнә&lt;ref name=&quot;Ҡаран (Саҡмағош районы)&quot; /&gt;.

== Халыҡ һаны ==
'''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)'''
{| class=&quot;wikitable &quot; style=&quot;text-align:center&quot;
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Бөтә халыҡ'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)'''
|-
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)||||||||||
|-
| 1920 йыл 26 август||||||||||
|-
| 1926 йыл 17 декабрь||||||||||
|-
| 1939 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1959 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1970 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1979 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1989 йыл 12 ғинуар||||||||||
|-
| 2002 йыл 9 октябрь||||||||||
|-
| 2010 йыл 14 октябрь||167||83||84||49,7||50,3
|-
|}
{{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}}
== Географик урыны ==

* Район үҙәгенә тиклем ([[Саҡмағош]]): 21 км
* Ауыл советы үҙәгенә тиклем ([[Тайнаш]]): 5 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Бүздәк]]): 80 км

== Сығанаҡтар ==


== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
&lt;references/&gt;

{{Саҡмағош районы ауылдары}}

[[Категория:Саҡмағош районы ауылдары]]</text>
      <sha1>mr6s1xg4apdrztwhtfs3vek36bje0ib</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146729</id>
      <parentid>1146728</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T05:22:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Яғалса</username>
        <id>33315</id>
      </contributor>
      <comment>/* Сығанаҡтар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7207" xml:space="preserve">{{ТП-Рәсәй|Ҡаран
 |статус                = ауыл
 |башҡортса исеме       = Ҡаран
 |төп исеме             =
 |ил                    =
 |герб                  = 
 |флаг                  = 
 |герб киңлеге          = 
 |флаг киңлеге          = 
  |lat_deg = 55 | lat_min = 7 | lat_sec = 38
  |lon_deg = 54 | lon_min = 22 | lon_sec = 3
 |CoordAddon            =  
 |CoordScale            = 
 |ил картаһы            = 
 |регион картаһы        = 
 |район картаһы         = 
 |ил картаһының дәүмәле = 
 |регион картаһының дәүмәле = 
 |район картаһының дәүмәле = 
 |регион төрө           = төбәк
 |регион                = Башҡортостан
 |теҙмәләге регион      = 
 |район төрө            = район
 |район                 = Саҡмағош районы
 |теҙмәләге район       = 
 |урынлашыу төрө        = ауыл советы
 |урынлашыу             = 
 |теҙмәләге урынлашыу   = 
 |эске бүленеү          = 
 |башлыҡ төрө           = 
 |башлыҡ                = 
 |нигеҙ һалыныу         = 
 |беренсе телгә алыу    = 
 |элекке исемдәре       = 
 |статус (башлап)       = 
 |майҙан                = 
 |ТП үҙәгенең бейеклеге = 
 |климат                = 
 |рәсми тел             = 
 |рәсми тел-ref         = 
  |халыҡ                = 167
  |иҫәп алыу йылы       = 2010
  |тығыҙлыҡ             = 
  |агломерация          = 
  |конфессия составы    = 
  |этнохороним          = 
 |ваҡыт бүлкәте          = +5
 |DST                    =
 |почта индексы          = 452225
 |почта индекстары       = 
 |телефон коды           =34796 
 |автомобиль коды        = 02, 102
 |танымлаусы төрө        = 
 |һансал танымлаусы      = 80256855003
 |Commons-тағы категория = 
 |сайт                   = 
 |сайт теле              = 
}}

'''Ҡаран''' ({{lang-ru|Каран}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Саҡмағош районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 167 кеше&lt;ref&gt;{{2010. Башҡортостан ауылдары}}&lt;/ref&gt;.
Почта индексы — 452225, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80256855003.

== Тарихы ==
Ауылға нигеҙ һалыусыларҙың береһе булған Мостай Атыевтың исеменә бәйләп халыҡ телендә Ҡаран-Мостай тип йөрөтөлгән ауыл Баҙы йылғаһына ҡойған Ҡаран йылғаһының уң яҡ ярында урынлашҡан. Ул 1755 йылғы картала күһәтелә. 1762 йылғы III рәүиз документтарында тораҡ пунктында 48 типтәрҙең йәшәүе теркәлә. 1783 йылда ауылда 108 кеше, 1795 йылда 132 кеше йәшәй. 1795 йылда баҫылып сыҡҡан &quot;Экономические примечания к Генеральному межеванию земель&quot; тип аталған тарихи сығанаҡта ауылда 63 башҡорттоң һәм 70  типтәрҙең һәм 13 яһаҡ татаврҙарының йәшәүе билдәләнә. 1843 йылда ауылда 65 башҡорт һәм 140 типтәр йәшәй. 1870 йылда башҡорттар һаны 448 кеше, татарҙар 37 кеше тип теркәлә. 1920 йылда үткәрелгән тәүге совет рәүизендә ауылда 986 башҡорт һәм татар теркәлә&lt;ref name=&quot;Ҡаран (Саҡмағош районы)&quot;&gt;{{китап |автор=Коллектив авторов |заглавие=История башкирских родов. Елан. |ответственный=Хамидуллин С. И. |ссылка=http://ihtika.ru/index.php/book/istoriya-bashkirskih-rodov-yelan-tom-9-ch-1-ufa-2015/page/102 |место=Уфа |издательство=Китап |год=2015 |том=9|ч. 1|страниц=720 |страницы=113-114 |тираж = 3 500 |isbn= 978-5-85051 605 5 |ref= }}&lt;/ref&gt;.

1794 йылда Саҡмағош ауылы мишәре Шәмсетдин Байымбәтов ауыл мәсетенә мулла итеп тәғәйенләнә. 1782 йылда ауылға яһаҡ татарҙары (дәүләт крәҫтиәндәре) күсенә, 1874 йылда Ҡаряуҙин улусының Москово ауылынан дәүләт крәҫтиәндәре - татарҙар килеп төпләнә&lt;ref name=&quot;Ҡаран (Саҡмағош районы)&quot; /&gt;.

== Халыҡ һаны ==
'''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)'''
{| class=&quot;wikitable &quot; style=&quot;text-align:center&quot;
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Бөтә халыҡ'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)'''
|-
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)||||||||||
|-
| 1920 йыл 26 август||||||||||
|-
| 1926 йыл 17 декабрь||||||||||
|-
| 1939 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1959 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1970 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1979 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1989 йыл 12 ғинуар||||||||||
|-
| 2002 йыл 9 октябрь||||||||||
|-
| 2010 йыл 14 октябрь||167||83||84||49,7||50,3
|-
|}
{{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}}
== Географик урыны ==

* Район үҙәгенә тиклем ([[Саҡмағош]]): 21 км
* Ауыл советы үҙәгенә тиклем ([[Тайнаш]]): 5 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Бүздәк]]): 80 км

== Сығанаҡтар ==
* {{китап |автор=Коллектив авторов |заглавие=История башкирских родов. Елан. |ответственный=Хамидуллин С. И. |ссылка=http://ihtika.ru/index.php/book/istoriya-bashkirskih-rodov-yelan-tom-9-ch-1-ufa-2015/page/102 |место=Уфа |издательство=Китап |год=2015 |том=9|ч. 1|страниц=720 |страницы=113-114 |тираж = 3 500 |isbn= 978-5-85051 605 5 |ref= }}.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
&lt;references/&gt;

{{Саҡмағош районы ауылдары}}

[[Категория:Саҡмағош районы ауылдары]]</text>
      <sha1>2os859lwkrd9g4uwd1vvt9r39juiq5y</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146730</id>
      <parentid>1146729</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T05:23:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Яғалса</username>
        <id>33315</id>
      </contributor>
      <comment>/* Сығанаҡтар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7485" xml:space="preserve">{{ТП-Рәсәй|Ҡаран
 |статус                = ауыл
 |башҡортса исеме       = Ҡаран
 |төп исеме             =
 |ил                    =
 |герб                  = 
 |флаг                  = 
 |герб киңлеге          = 
 |флаг киңлеге          = 
  |lat_deg = 55 | lat_min = 7 | lat_sec = 38
  |lon_deg = 54 | lon_min = 22 | lon_sec = 3
 |CoordAddon            =  
 |CoordScale            = 
 |ил картаһы            = 
 |регион картаһы        = 
 |район картаһы         = 
 |ил картаһының дәүмәле = 
 |регион картаһының дәүмәле = 
 |район картаһының дәүмәле = 
 |регион төрө           = төбәк
 |регион                = Башҡортостан
 |теҙмәләге регион      = 
 |район төрө            = район
 |район                 = Саҡмағош районы
 |теҙмәләге район       = 
 |урынлашыу төрө        = ауыл советы
 |урынлашыу             = 
 |теҙмәләге урынлашыу   = 
 |эске бүленеү          = 
 |башлыҡ төрө           = 
 |башлыҡ                = 
 |нигеҙ һалыныу         = 
 |беренсе телгә алыу    = 
 |элекке исемдәре       = 
 |статус (башлап)       = 
 |майҙан                = 
 |ТП үҙәгенең бейеклеге = 
 |климат                = 
 |рәсми тел             = 
 |рәсми тел-ref         = 
  |халыҡ                = 167
  |иҫәп алыу йылы       = 2010
  |тығыҙлыҡ             = 
  |агломерация          = 
  |конфессия составы    = 
  |этнохороним          = 
 |ваҡыт бүлкәте          = +5
 |DST                    =
 |почта индексы          = 452225
 |почта индекстары       = 
 |телефон коды           =34796 
 |автомобиль коды        = 02, 102
 |танымлаусы төрө        = 
 |һансал танымлаусы      = 80256855003
 |Commons-тағы категория = 
 |сайт                   = 
 |сайт теле              = 
}}

'''Ҡаран''' ({{lang-ru|Каран}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Саҡмағош районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 167 кеше&lt;ref&gt;{{2010. Башҡортостан ауылдары}}&lt;/ref&gt;.
Почта индексы — 452225, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80256855003.

== Тарихы ==
Ауылға нигеҙ һалыусыларҙың береһе булған Мостай Атыевтың исеменә бәйләп халыҡ телендә Ҡаран-Мостай тип йөрөтөлгән ауыл Баҙы йылғаһына ҡойған Ҡаран йылғаһының уң яҡ ярында урынлашҡан. Ул 1755 йылғы картала күһәтелә. 1762 йылғы III рәүиз документтарында тораҡ пунктында 48 типтәрҙең йәшәүе теркәлә. 1783 йылда ауылда 108 кеше, 1795 йылда 132 кеше йәшәй. 1795 йылда баҫылып сыҡҡан &quot;Экономические примечания к Генеральному межеванию земель&quot; тип аталған тарихи сығанаҡта ауылда 63 башҡорттоң һәм 70  типтәрҙең һәм 13 яһаҡ татаврҙарының йәшәүе билдәләнә. 1843 йылда ауылда 65 башҡорт һәм 140 типтәр йәшәй. 1870 йылда башҡорттар һаны 448 кеше, татарҙар 37 кеше тип теркәлә. 1920 йылда үткәрелгән тәүге совет рәүизендә ауылда 986 башҡорт һәм татар теркәлә&lt;ref name=&quot;Ҡаран (Саҡмағош районы)&quot;&gt;{{китап |автор=Коллектив авторов |заглавие=История башкирских родов. Елан. |ответственный=Хамидуллин С. И. |ссылка=http://ihtika.ru/index.php/book/istoriya-bashkirskih-rodov-yelan-tom-9-ch-1-ufa-2015/page/102 |место=Уфа |издательство=Китап |год=2015 |том=9|ч. 1|страниц=720 |страницы=113-114 |тираж = 3 500 |isbn= 978-5-85051 605 5 |ref= }}&lt;/ref&gt;.

1794 йылда Саҡмағош ауылы мишәре Шәмсетдин Байымбәтов ауыл мәсетенә мулла итеп тәғәйенләнә. 1782 йылда ауылға яһаҡ татарҙары (дәүләт крәҫтиәндәре) күсенә, 1874 йылда Ҡаряуҙин улусының Москово ауылынан дәүләт крәҫтиәндәре - татарҙар килеп төпләнә&lt;ref name=&quot;Ҡаран (Саҡмағош районы)&quot; /&gt;.

== Халыҡ һаны ==
'''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)'''
{| class=&quot;wikitable &quot; style=&quot;text-align:center&quot;
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Бөтә халыҡ'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)'''
|-
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)||||||||||
|-
| 1920 йыл 26 август||||||||||
|-
| 1926 йыл 17 декабрь||||||||||
|-
| 1939 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1959 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1970 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1979 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1989 йыл 12 ғинуар||||||||||
|-
| 2002 йыл 9 октябрь||||||||||
|-
| 2010 йыл 14 октябрь||167||83||84||49,7||50,3
|-
|}
{{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}}
== Географик урыны ==

* Район үҙәгенә тиклем ([[Саҡмағош]]): 21 км
* Ауыл советы үҙәгенә тиклем ([[Тайнаш]]): 5 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Бүздәк]]): 80 км

== Сығанаҡтар ==
* {{китап |автор=Коллектив авторов |заглавие=История башкирских родов. Елан. |ответственный=Хамидуллин С. И. |ссылка=http://ihtika.ru/index.php/book/istoriya-bashkirskih-rodov-yelan-tom-9-ch-1-ufa-2015/page/102 |место=Уфа |издательство=Китап |год=2015 |том=9|ч. 1|страниц=720 |страницы=113-114 |тираж = 3 500 |isbn= 978-5-85051 605 5 |ref= }}.
* [https://e.mail.ru/attachment/14060986080000000551/0;1 Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий — Уфа: Китап, 2009. — 744 б. — ISBN 978-5-295-04683-4.].

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
&lt;references/&gt;

{{Саҡмағош районы ауылдары}}

[[Категория:Саҡмағош районы ауылдары]]</text>
      <sha1>tfntyyuzvez3b6359kiunrzgv45yrk4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Яңы Сөрмәт</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13965</id>
    <revision>
      <id>1146732</id>
      <parentid>443180</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T06:01:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Яғалса</username>
        <id>33315</id>
      </contributor>
      <comment>/* Преамбула */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4410" xml:space="preserve">{{ТП-Рәсәй|Яңы Сөрмәт
 |статус                = ауыл
 |башҡортса исеме       = Яңы Сөрмәт
 |төп исеме             =
 |ил                    =
 |герб                  = 
 |флаг                  = 
 |герб киңлеге          = 
 |флаг киңлеге          = 
  |lat_deg = 55 | lat_min = 2 | lat_sec = 32
  |lon_deg = 54 | lon_min = 14 | lon_sec = 5
 |CoordAddon            =  
 |CoordScale            = 
 |ил картаһы            = 
 |регион картаһы        = 
 |район картаһы         = 
 |ил картаһының дәүмәле = 
 |регион картаһының дәүмәле = 
 |район картаһының дәүмәле = 
 |регион төрө           = төбәк
 |регион                = Башҡортостан
 |теҙмәләге регион      = 
 |район төрө            = район
 |район                 = Саҡмағош районы
 |теҙмәләге район       = 
 |урынлашыу төрө        = ауыл советы
 |урынлашыу             = 
 |теҙмәләге урынлашыу   = 
 |эске бүленеү          = 
 |башлыҡ төрө           = 
 |башлыҡ                = 
 |нигеҙ һалыныу         = 
 |беренсе телгә алыу    = 
 |элекке исемдәре       = 
 |статус (башлап)       = 
 |майҙан                = 
 |ТП үҙәгенең бейеклеге = 
 |климат                = 
 |рәсми тел             = 
 |рәсми тел-ref         = 
  |халыҡ                = 7
  |иҫәп алыу йылы       = 2010
  |тығыҙлыҡ             = 
  |агломерация          = 
  |конфессия составы    = 
  |этнохороним          = 
 |ваҡыт бүлкәте          = +5
 |DST                    =
 |почта индексы          = 452221
 |почта индекстары       = 
 |телефон коды           =34796 
 |автомобиль коды        = 02, 102
 |танымлаусы төрө        = 
 |һансал танымлаусы      = 80256845010
 |Commons-тағы категория = 
 |сайт                   = 
 |сайт теле              = 
}}

'''Яңы Сөрмәт''' ({{lang-ru|Новосурметово}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Саҡмағош районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 7 кеше&lt;ref&gt;{{2010. Башҡортостан ауылдары}}&lt;/ref&gt;.
Почта индексы — 452221, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80256845010.

== Тарихы ==

== Халыҡ һаны ==
'''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)'''
{| class=&quot;wikitable &quot; style=&quot;text-align:center&quot;
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Бөтә халыҡ'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)'''
|-
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)||||||||||
|-
| 1920 йыл 26 август||||||||||
|-
| 1926 йыл 17 декабрь||||||||||
|-
| 1939 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1959 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1970 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1979 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1989 йыл 12 ғинуар||||||||||
|-
| 2002 йыл 9 октябрь||||||||||
|-
| 2010 йыл 14 октябрь||7||2||5||28,6||71,4
|-
|}
{{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}}
== Географик урыны ==

* Район үҙәгенә тиклем ([[Саҡмағош]]): 31 км
* Ауыл советы үҙәгенә тиклем ([[Яңы Ҡаръяуҙы (Саҡмағош районы)|Яңы Ҡаръяуҙы]]): 10 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Бүздәк]]): 89 км

== Сығанаҡтар ==
&lt;references/&gt;

{{Саҡмағош районы ауылдары}}

[[Категория:Саҡмағош районы ауылдары]]</text>
      <sha1>iwj4ybg3ie51qs1v44nagl7zskz41lf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Яңы Тайнаш</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13966</id>
    <revision>
      <id>1146648</id>
      <parentid>1146638</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T13:05:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Яғалса</username>
        <id>33315</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарихы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8581" xml:space="preserve">{{ТП-Рәсәй|Яңы Тайнаш
 |статус                = ауыл
 |башҡортса исеме       = Яңы Тайнаш
 |төп исеме             =
 |ил                    =
 |герб                  = 
 |флаг                  = 
 |герб киңлеге          = 
 |флаг киңлеге          = 
  |lat_deg = 55 | lat_min = 6 | lat_sec = 55
  |lon_deg = 54 | lon_min = 10 | lon_sec = 14
 |CoordAddon            =  
 |CoordScale            = 
 |ил картаһы            = 
 |регион картаһы        = 
 |район картаһы         = 
 |ил картаһының дәүмәле = 
 |регион картаһының дәүмәле = 
 |район картаһының дәүмәле = 
 |регион төрө           = төбәк
 |регион                = Башҡортостан
 |теҙмәләге регион      = 
 |район төрө            = район
 |район                 = Саҡмағош районы
 |теҙмәләге район       = 
 |урынлашыу төрө        = ауыл советы
 |урынлашыу             = 
 |теҙмәләге урынлашыу   = 
 |эске бүленеү          = 
 |башлыҡ төрө           = 
 |башлыҡ                = 
 |нигеҙ һалыныу         = 
 |беренсе телгә алыу    = 
 |элекке исемдәре       = 
 |статус (башлап)       = 
 |майҙан                = 
 |ТП үҙәгенең бейеклеге = 
 |климат                = 
 |рәсми тел             = 
 |рәсми тел-ref         = 
  |халыҡ                = 19
  |иҫәп алыу йылы       = 2010
  |тығыҙлыҡ             = 
  |агломерация          = 
  |конфессия составы    = 
  |этнохороним          = 
 |ваҡыт бүлкәте          = +5
 |DST                    =
 |почта индексы          = 452222
 |почта индекстары       = 
 |телефон коды           =34796 
 |автомобиль коды        = 02, 102
 |танымлаусы төрө        = 
 |һансал танымлаусы      = 80256845005
 |Commons-тағы категория = 
 |сайт                   = 
 |сайт теле              = 
}}

'''Яңы Тайнаш''' ({{lang-ru|Новотайняшево}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Саҡмағош районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 19 кеше&lt;ref&gt;{{2010. Башҡортостан ауылдары}}&lt;/ref&gt;.
Почта индексы — 452222, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80256845005.

== Тарихы ==
Архивта 1756 йылдың 17 декабрендә Ҡыр-Йылан улусы башҡорттарының үҙҙәренең аҫаба ерҙәрен заводчик И. Г. Осокинға ҡуртымға биреүҙәре тураһында документ бар. Ер буйынса мәсьәләне хәл итеүҙә, ғәҙәттә, улуста көн иткән бөтә башҡорттар ҙа ҡатнашыр була. Троицк баҡыр иретеү заводы хужалары Осокиндар ҡуртымға алған ерҙәр хәҙерге Тайнаш ауылынан бик алыҫта урынлашҡан була. Шуға ҡарамаҫтан башҡорттар, ерҙәре ҡайҙа урынлашыуына ҡарамаҫтан, аҫабалыҡ ерҙәрен нисек теләй шулай файҙаланырға хоҡуҡлы була&lt;ref name=&quot;асф&quot;&gt;{{Китап:История сёл и деревень Башкортостана}} стр.393&lt;/ref&gt;.

Ауыл еренә беренсе булып Ҡыр-Йылан улусының аҫаба башҡорто Тайнаш Чикеев килеп төпләнә. Уның исем-шәрифе 1737 йылдың 10 декабрендә төҙөлгән Килешеү яҙмаһында ла телгә алына. Ауыл XVIII быуаттың 20-се йылдарында барлыҡҡа килгән, тип фаразлана. 1737 йылда төҙөлгән ергә ситтәрҙе индереү документында Йылан улусының Тайнаш ауылы атап үтелә. Башҡорттар Аҡманай Тайнашев һәм Борҙоҡай Миңлеғолов үҙҙәренең аҫаба ерҙәренә яһаҡ татарҙары (ниндәйҙер вазифа башҡарған башҡорттар шулай аталған) Даир, Ҡасим, Бикмәт Ҡәҙерғоловтарҙы, балалары, туған тыумасаһы менән бергә, Шаран, Ерекле, Юрты, Өрөкмән, Тайнаш йылғалары үҙәндәренә индерә&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Яңы Тайнаш&quot; /&gt;.

Шулай итеп, яһаҡ татарҙары аҫабалар еренә 1773 йылда, ә мишәрҙәр 1772 йылда индерелә. XVIII быуат аҙағына яһаҡ татарҙары сословиеһын үҙгәрте, 1795 йылғы рәүиздә типтә!р булараҡ теркәлә. 1812 йылда аҫабалар еренә тағы ла бер төркөм типтәрҙәр индерелә&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Яңы Тайнаш&quot; /&gt;.

1795 йылда ауылда 80 башҡорт, 12 типтәр һәм 23 мишәрҙең йәшәүе теркәлә. Ә 1834 йылға мишәрҙәр 46 кеше булып китә. 1870 йылғы рәүиздә ауылда йәшәгән 470 кешенең барыһы ла үҙҙәрен башҡорт тип таный. 1920 йылда ауыл Иҫке Тайнаш тип атала башлай, әммә тик 1925 йылда ғына 10 йорто булған Яңы Тайнаш рәүиз документтарына теркәлә&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Яңы Тайнаш&quot; /&gt;.

1834 йылда 127 башҡортҡа 336 бот ужым игене һәм 576 бот яҙғы иген, 46 мишәргә 224 бот ужым һәм 208 бот яҙғы иген сәселә. Ауылда 2 тирмән эшләй, Мәсет була. 1870 йылға ауылда 20 лавка эшлй, йома көндәре баҙар ҙа була&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Яңы Тайнаш&quot; /&gt;. 

1909 йылда Тайнаш министр училищеһында 30 уҡыусы белем ала&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Яңы Тайнаш&quot; /&gt;.

== Халыҡ һаны ==
'''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)'''
{| class=&quot;wikitable &quot; style=&quot;text-align:center&quot;
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Бөтә халыҡ'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)'''
|-
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)||||||||||
|-
| 1920 йыл 26 август||||||||||
|-
| 1926 йыл 17 декабрь||||||||||
|-
| 1939 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1959 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1970 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1979 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1989 йыл 12 ғинуар||||||||||
|-
| 2002 йыл 9 октябрь||||||||||
|-
| 2010 йыл 14 октябрь||19||9||10||47,4||52,6
|-
|}
{{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}}
== Географик урыны ==

* Район үҙәгенә тиклем ([[Саҡмағош]]): 36 км
* Ауыл советы үҙәгенә тиклем ([[Рәжәп]]): 10 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Бүздәк]]): 94 км

== Сығанаҡтар ==
* Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с. — ISBN 978-5-87691-038-7.{{ref-ru}} {{V|9|02|2022}}   
* {{ИСДБ}}{{ref-ru}} {{V|9|02|2022}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
&lt;references/&gt;

{{Саҡмағош районы ауылдары}}

[[Категория:Саҡмағош районы ауылдары]]</text>
      <sha1>ttkq33gwltrvq84ccnv2c72f42bk84v</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146649</id>
      <parentid>1146648</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T13:09:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Яғалса</username>
        <id>33315</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарихы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8587" xml:space="preserve">{{ТП-Рәсәй|Яңы Тайнаш
 |статус                = ауыл
 |башҡортса исеме       = Яңы Тайнаш
 |төп исеме             =
 |ил                    =
 |герб                  = 
 |флаг                  = 
 |герб киңлеге          = 
 |флаг киңлеге          = 
  |lat_deg = 55 | lat_min = 6 | lat_sec = 55
  |lon_deg = 54 | lon_min = 10 | lon_sec = 14
 |CoordAddon            =  
 |CoordScale            = 
 |ил картаһы            = 
 |регион картаһы        = 
 |район картаһы         = 
 |ил картаһының дәүмәле = 
 |регион картаһының дәүмәле = 
 |район картаһының дәүмәле = 
 |регион төрө           = төбәк
 |регион                = Башҡортостан
 |теҙмәләге регион      = 
 |район төрө            = район
 |район                 = Саҡмағош районы
 |теҙмәләге район       = 
 |урынлашыу төрө        = ауыл советы
 |урынлашыу             = 
 |теҙмәләге урынлашыу   = 
 |эске бүленеү          = 
 |башлыҡ төрө           = 
 |башлыҡ                = 
 |нигеҙ һалыныу         = 
 |беренсе телгә алыу    = 
 |элекке исемдәре       = 
 |статус (башлап)       = 
 |майҙан                = 
 |ТП үҙәгенең бейеклеге = 
 |климат                = 
 |рәсми тел             = 
 |рәсми тел-ref         = 
  |халыҡ                = 19
  |иҫәп алыу йылы       = 2010
  |тығыҙлыҡ             = 
  |агломерация          = 
  |конфессия составы    = 
  |этнохороним          = 
 |ваҡыт бүлкәте          = +5
 |DST                    =
 |почта индексы          = 452222
 |почта индекстары       = 
 |телефон коды           =34796 
 |автомобиль коды        = 02, 102
 |танымлаусы төрө        = 
 |һансал танымлаусы      = 80256845005
 |Commons-тағы категория = 
 |сайт                   = 
 |сайт теле              = 
}}

'''Яңы Тайнаш''' ({{lang-ru|Новотайняшево}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Саҡмағош районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 19 кеше&lt;ref&gt;{{2010. Башҡортостан ауылдары}}&lt;/ref&gt;.
Почта индексы — 452222, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80256845005.

== Тарихы ==
Архивта 1756 йылдың 17 декабрендә Ҡыр-Йылан улусы башҡорттарының үҙҙәренең аҫаба ерҙәрен заводчик И. Г. Осокинға ҡуртымға биреүҙәре тураһында документ бар. Ер буйынса мәсьәләне хәл итеүҙә, ғәҙәттә, улуста көн иткән бөтә башҡорттар ҙа ҡатнаша. Троицк баҡыр иретеү заводы хужалары Осокиндар ҡуртымға алған ерҙәр хәҙерге Тайнаш ауылынан бик алыҫта урынлашҡан. Шуға ҡарамаҫтан башҡорттар, ерҙәре ҡайҙа урынлашыуына ҡарамаҫтан, аҫабалыҡ ерҙәрен нисек теләй шулай файҙаланырға хоҡуҡлы була&lt;ref name=&quot;асф&quot;&gt;{{Китап:История сёл и деревень Башкортостана}} стр.393&lt;/ref&gt;.

Ауыл еренә беренсе булып Ҡыр-Йылан улусының аҫаба башҡорто Тайнаш Чикеев килеп төпләнә. Уның исем-шәрифе 1737 йылдың 10 декабрендә төҙөлгән Килешеү яҙмаһында ла телгә алына. Ауыл XVIII быуаттың 20-се йылдарында барлыҡҡа килгән, тип фаразлана. 1737 йылда төҙөлгән ергә ситтәрҙе индереү документында Йылан улусының Тайнаш ауылы атап үтелә. Башҡорттар Аҡманай Тайнашев һәм Борҙоҡай Миңлеғолов үҙҙәренең аҫаба ерҙәренә яһаҡ татарҙары (ниндәйҙер вазифа башҡарған башҡорттар шундай сословиеға ҡараған) Даир, Ҡасим, Бикмәт Ҡәҙерғоловтарҙы, балалары, туған тыумасаһы менән бергә, Шаран, Ерекле, Юрты, Өрөкмән, Тайнаш йылғалары үҙәндәренә индерә&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Яңы Тайнаш&quot; /&gt;.

Шулай итеп, яһаҡ татарҙары аҫабалар еренә 1773 йылда, ә мишәрҙәр 1772 йылда индерелә. XVIII быуат аҙағына яһаҡ татарҙары сословиеһын үҙгәртеп, 1795 йылғы рәүиздә типтәр булараҡ теркәлә. 1812 йылда аҫабалар еренә тағы ла бер төркөм типтәрҙәр индерелә&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Яңы Тайнаш&quot; /&gt;.

1795 йылда ауылда 80 башҡорт, 12 типтәр һәм 23 мишәрҙең йәшәүе теркәлә. Ә 1834 йылға мишәрҙәр 46 кеше булып китә. 1870 йылғы рәүиздә ауылда йәшәгән 470 кешенең барыһы ла үҙҙәрен башҡорт тип таный. 1920 йылда ауыл Иҫке Тайнаш тип атала башлай, әммә тик 1925 йылда ғына 10 йорто булған Яңы Тайнаш рәүиз документтарына теркәлә&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Яңы Тайнаш&quot; /&gt;.

1834 йылда 127 башҡортҡа 336 бот ужым игене һәм 576 бот яҙғы иген, 46 мишәргә 224 бот ужым һәм 208 бот яҙғы иген сәселә. Ауылда 2 тирмән эшләй. Мәсет була. 1870 йылға ауылда 20 лавка эшләй, йома көндәре баҙар ҙа була&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Яңы Тайнаш&quot; /&gt;. 

1909 йылда Тайнаш министр училищеһында 30 уҡыусы белем ала&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Яңы Тайнаш&quot; /&gt;.

== Халыҡ һаны ==
'''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)'''
{| class=&quot;wikitable &quot; style=&quot;text-align:center&quot;
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Бөтә халыҡ'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)'''
|-
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)||||||||||
|-
| 1920 йыл 26 август||||||||||
|-
| 1926 йыл 17 декабрь||||||||||
|-
| 1939 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1959 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1970 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1979 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1989 йыл 12 ғинуар||||||||||
|-
| 2002 йыл 9 октябрь||||||||||
|-
| 2010 йыл 14 октябрь||19||9||10||47,4||52,6
|-
|}
{{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}}
== Географик урыны ==

* Район үҙәгенә тиклем ([[Саҡмағош]]): 36 км
* Ауыл советы үҙәгенә тиклем ([[Рәжәп]]): 10 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Бүздәк]]): 94 км

== Сығанаҡтар ==
* Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с. — ISBN 978-5-87691-038-7.{{ref-ru}} {{V|9|02|2022}}   
* {{ИСДБ}}{{ref-ru}} {{V|9|02|2022}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
&lt;references/&gt;

{{Саҡмағош районы ауылдары}}

[[Категория:Саҡмағош районы ауылдары]]</text>
      <sha1>ff6xr0cstc37hnwse8w2dtl69feoc9x</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146664</id>
      <parentid>1146649</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T16:43:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ZUFAr</username>
        <id>191</id>
      </contributor>
      <comment>/* Халыҡ һаны */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7757" xml:space="preserve">{{ТП-Рәсәй|Яңы Тайнаш
 |статус                = ауыл
 |башҡортса исеме       = Яңы Тайнаш
 |төп исеме             =
 |ил                    =
 |герб                  = 
 |флаг                  = 
 |герб киңлеге          = 
 |флаг киңлеге          = 
  |lat_deg = 55 | lat_min = 6 | lat_sec = 55
  |lon_deg = 54 | lon_min = 10 | lon_sec = 14
 |CoordAddon            =  
 |CoordScale            = 
 |ил картаһы            = 
 |регион картаһы        = 
 |район картаһы         = 
 |ил картаһының дәүмәле = 
 |регион картаһының дәүмәле = 
 |район картаһының дәүмәле = 
 |регион төрө           = төбәк
 |регион                = Башҡортостан
 |теҙмәләге регион      = 
 |район төрө            = район
 |район                 = Саҡмағош районы
 |теҙмәләге район       = 
 |урынлашыу төрө        = ауыл советы
 |урынлашыу             = 
 |теҙмәләге урынлашыу   = 
 |эске бүленеү          = 
 |башлыҡ төрө           = 
 |башлыҡ                = 
 |нигеҙ һалыныу         = 
 |беренсе телгә алыу    = 
 |элекке исемдәре       = 
 |статус (башлап)       = 
 |майҙан                = 
 |ТП үҙәгенең бейеклеге = 
 |климат                = 
 |рәсми тел             = 
 |рәсми тел-ref         = 
  |халыҡ                = 19
  |иҫәп алыу йылы       = 2010
  |тығыҙлыҡ             = 
  |агломерация          = 
  |конфессия составы    = 
  |этнохороним          = 
 |ваҡыт бүлкәте          = +5
 |DST                    =
 |почта индексы          = 452222
 |почта индекстары       = 
 |телефон коды           =34796 
 |автомобиль коды        = 02, 102
 |танымлаусы төрө        = 
 |һансал танымлаусы      = 80256845005
 |Commons-тағы категория = 
 |сайт                   = 
 |сайт теле              = 
}}

'''Яңы Тайнаш''' ({{lang-ru|Новотайняшево}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Саҡмағош районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 19 кеше&lt;ref&gt;{{2010. Башҡортостан ауылдары}}&lt;/ref&gt;.
Почта индексы — 452222, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80256845005.

== Тарихы ==
Архивта 1756 йылдың 17 декабрендә Ҡыр-Йылан улусы башҡорттарының үҙҙәренең аҫаба ерҙәрен заводчик И. Г. Осокинға ҡуртымға биреүҙәре тураһында документ бар. Ер буйынса мәсьәләне хәл итеүҙә, ғәҙәттә, улуста көн иткән бөтә башҡорттар ҙа ҡатнаша. Троицк баҡыр иретеү заводы хужалары Осокиндар ҡуртымға алған ерҙәр хәҙерге Тайнаш ауылынан бик алыҫта урынлашҡан. Шуға ҡарамаҫтан башҡорттар, ерҙәре ҡайҙа урынлашыуына ҡарамаҫтан, аҫабалыҡ ерҙәрен нисек теләй шулай файҙаланырға хоҡуҡлы була&lt;ref name=&quot;асф&quot;&gt;{{Китап:История сёл и деревень Башкортостана}} стр.393&lt;/ref&gt;.

Ауыл еренә беренсе булып Ҡыр-Йылан улусының аҫаба башҡорто Тайнаш Чикеев килеп төпләнә. Уның исем-шәрифе 1737 йылдың 10 декабрендә төҙөлгән Килешеү яҙмаһында ла телгә алына. Ауыл XVIII быуаттың 20-се йылдарында барлыҡҡа килгән, тип фаразлана. 1737 йылда төҙөлгән ергә ситтәрҙе индереү документында Йылан улусының Тайнаш ауылы атап үтелә. Башҡорттар Аҡманай Тайнашев һәм Борҙоҡай Миңлеғолов үҙҙәренең аҫаба ерҙәренә яһаҡ татарҙары (ниндәйҙер вазифа башҡарған башҡорттар шундай сословиеға ҡараған) Даир, Ҡасим, Бикмәт Ҡәҙерғоловтарҙы, балалары, туған тыумасаһы менән бергә, Шаран, Ерекле, Юрты, Өрөкмән, Тайнаш йылғалары үҙәндәренә индерә&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Яңы Тайнаш&quot; /&gt;.

Шулай итеп, яһаҡ татарҙары аҫабалар еренә 1773 йылда, ә мишәрҙәр 1772 йылда индерелә. XVIII быуат аҙағына яһаҡ татарҙары сословиеһын үҙгәртеп, 1795 йылғы рәүиздә типтәр булараҡ теркәлә. 1812 йылда аҫабалар еренә тағы ла бер төркөм типтәрҙәр индерелә&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Яңы Тайнаш&quot; /&gt;.

1795 йылда ауылда 80 башҡорт, 12 типтәр һәм 23 мишәрҙең йәшәүе теркәлә. Ә 1834 йылға мишәрҙәр 46 кеше булып китә. 1870 йылғы рәүиздә ауылда йәшәгән 470 кешенең барыһы ла үҙҙәрен башҡорт тип таный. 1920 йылда ауыл Иҫке Тайнаш тип атала башлай, әммә тик 1925 йылда ғына 10 йорто булған Яңы Тайнаш рәүиз документтарына теркәлә&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Яңы Тайнаш&quot; /&gt;.

1834 йылда 127 башҡортҡа 336 бот ужым игене һәм 576 бот яҙғы иген, 46 мишәргә 224 бот ужым һәм 208 бот яҙғы иген сәселә. Ауылда 2 тирмән эшләй. Мәсет була. 1870 йылға ауылда 20 лавка эшләй, йома көндәре баҙар ҙа була&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Яңы Тайнаш&quot; /&gt;. 

1909 йылда Тайнаш министр училищеһында 30 уҡыусы белем ала&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Яңы Тайнаш&quot; /&gt;.

== Халыҡ һаны ==
{{ Население | Новотайняшево }}

; Милли составы
[[Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу (2002)]] мәғлүмәтенә ярашлы күпселек  [[башҡорттар]] (54 %) һәм [[татарҙар]] (38 %) йәшәй&lt;ref name='2002F'/&gt;.

== Географик урыны ==

* Район үҙәгенә тиклем ([[Саҡмағош]]): 36 км
* Ауыл советы үҙәгенә тиклем ([[Рәжәп]]): 10 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Бүздәк]]): 94 км

== Сығанаҡтар ==
* Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с. — ISBN 978-5-87691-038-7.{{ref-ru}} {{V|9|02|2022}}   
* {{ИСДБ}}{{ref-ru}} {{V|9|02|2022}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
&lt;references/&gt;

{{Саҡмағош районы ауылдары}}

[[Категория:Саҡмағош районы ауылдары]]</text>
      <sha1>s2vlekvmmassxxsmtzapb2hhiril4uk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Иҫке Балаҡ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13974</id>
    <revision>
      <id>1146650</id>
      <parentid>865168</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T13:29:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Яғалса</username>
        <id>33315</id>
      </contributor>
      <comment>/* Преамбула */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6334" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Иҫке Балаҡ''' ({{lang-ru|Старобалаково}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Саҡмағош районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 218 кеше&lt;ref&gt;{{2010. Башҡортостан ауылдары}}&lt;/ref&gt;.
Почта индексы — 452225, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80256855006.

== Тарихы ==
Балаҡ йылғаһы буйында урынлашҡан ауыл да Балаҡ атамаһын йөрөтә. Торлаҡ пункты 1706 йылда һәм XVIII быуаттың 30-сы йылдарында документтарҙа телгә алына. Ҡыр-Йылан улусы башҡорто Сөйөрмәт Мәмәтҡулов ауыл тураһында түбәндәге яҙманы ҡалдыра: 1706 йылдың 29 ғинуарында Сөйөрмәт иптәштәре менән бергә үҙҙәренең Баҙы йылғаһы буйында урынлашҡан аҫаба ерҙәренә ошо уҡ улуста йәшәгән һәм ерһеҙ ҡалған башҡорттар Бәрҙермәт һәм Баймәт Ҡамаевтарҙы (бәлки, тап ошо башҡорттар Ҡамай ауылына нигеҙ һалғандарҙыр) һәм башҡаларҙы урынлашасаҡ ерҙәрҙең сиктәрен күрһәтеп индерә. &quot;Баҙы йылғаһынан, Ҡыҙыл Ярҙан һәм кисеүҙән алып Балавҡ йылғаһына тиклем, Балаҡтан Маты йылғаһына тиклем, Матынан Мәләүез тауҙарына тиклем,..&quot; сиктәр бына ошолай теүәл рәүештә билдәләнелә. 

Бәлки Ҡамаевтар, башҡа башҡорттар: Аҙнағол һәм Смаил Тимәевтар, мулла Ҡурмашев, Юзей Илмәтов һәм уларҙың иптәштәре Ҡамай һәм Балаҡ ауылдарына нигеҙ һалғандарҙыр. Әммә шул уҡ 1706 йылда башҡорттар Аҙнағол Тимәйев иптәштәре менән бергәкөн иткән Булаҡ (Балаҡ) ауылының булыуы ла билдәле.

== Халыҡ һаны ==
'''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)'''
{| class=&quot;wikitable &quot; style=&quot;text-align:center&quot;
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Бөтә халыҡ'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)'''
|-
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)||||||||||
|-
| 1920 йыл 26 август||||||||||
|-
| 1926 йыл 17 декабрь||||||||||
|-
| 1939 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1959 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1970 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1979 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1989 йыл 12 ғинуар||||||||||
|-
| 2002 йыл 9 октябрь||||||||||
|-
| 2010 йыл 14 октябрь||218||99||119||45,4||54,6
|-
|}
{{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}}

== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Саҡмағош]]): 26 км
* Ауыл Советы үҙәгенә тиклем ([[Тайнаш]]): 3 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Бүздәк]]): 85 км

== Билдәле шәхестәре ==
* [[Мөхәмәтша Ҡаръяуҙин]] — 11-се Башҡорт полкы составында [[1812 йылғы Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. «1812 йылғы Ватан һуғышы иҫтәлегенә» көмөш миҙалы кавалеры.
* [[Ғилемдар Рамазанов]] (16.06.1923—25.08.1993), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашҡан шағир, әҙәбиәт белгесе һәм йәмәғәт эшмәкәре. 1950 йылдан [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. Филология фәндәре докторы (1966). СССР-ҙың VI саҡырылыш Юғары Советы депутаты. 2‑се дәрәжә Ватан һуғышы (1985), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1973), ике Ҡыҙыл Йондоҙ (1944; 1945) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1957) ордендары кавалеры. [[Башҡорт АССР‑ы]]ның  [[Салауат Юлаев исемендәге премия|Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (1982) һәм атҡаҙанған фән эшмәкәре (1983).
* [[Сәйфетдин Сураҡаев]] — 4-се Башҡорт полкы составында [[1812 йылғы Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. «1812 йылғы Ватан һуғышы иҫтәлегенә» көмөш миҙалы кавалеры.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7.{{ref-ru}} 
* [https://e.mail.ru/attachment/14060986080000000551/0;1 Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий — Уфа: Китап, 2009. — 744 б. — ISBN 978-5-295-04683-4.]

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|http://баш.башкирская-энциклопедия.рф/index.php/component/content/article/8-statya/3974-i-ke-bala-sa-ma-osh-r-nynda-y-auyl}} {{V|10|02|2019}}

{{Саҡмағош районы ауылдары}}

[[Категория:Саҡмағош районы ауылдары]]</text>
      <sha1>n0r9wfwrl5uixlf1cyjjskm15u7dfs2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146651</id>
      <parentid>1146650</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T13:31:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Яғалса</username>
        <id>33315</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарихы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6356" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Иҫке Балаҡ''' ({{lang-ru|Старобалаково}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Саҡмағош районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 218 кеше&lt;ref&gt;{{2010. Башҡортостан ауылдары}}&lt;/ref&gt;.
Почта индексы — 452225, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80256855006.

== Тарихы ==
Балаҡ йылғаһы буйында урынлашҡан ауыл, йылға кеүек үк, Балаҡ атамаһын йөрөтә. Торлаҡ пункты 1706 йылда һәм XVIII быуаттың 30-сы йылдарында документтарҙа телгә алына. Ҡыр-Йылан улусы башҡорто Сөйөрмәт Мәмәтҡулов ауыл тураһында түбәндәге яҙманы ҡалдыра: 1706 йылдың 29 ғинуарында Сөйөрмәт иптәштәре менән бергә үҙҙәренең Баҙы йылғаһы буйында урынлашҡан аҫаба ерҙәренә ошо уҡ улуста йәшәгән һәм ерһеҙ ҡалған башҡорттар Бәрҙермәт һәм Баймәт Ҡамаевтарҙы (бәлки, тап ошо башҡорттар Ҡамай ауылына нигеҙ һалғандарҙыр) һәм башҡаларҙы урынлашасаҡ ерҙәрҙең сиктәрен күрһәтеп индерә. &quot;Баҙы йылғаһынан, Ҡыҙыл Ярҙан һәм кисеүҙән алып Балаҡ йылғаһына тиклем, Балаҡтан Маты йылғаһына тиклем, Матынан Мәләүез тауҙарына тиклем,..&quot; сиктәр бына ошолай теүәл рәүештә билдәләнелә. 

Бәлки Ҡамаевтар, башҡа башҡорттар: Аҙнағол һәм Смаил Тимәевтар, мулла Ҡурмашев, Юзей Илмәтов һәм уларҙың иптәштәре Ҡамай һәм Балаҡ ауылдарына нигеҙ һалғандарҙыр. Әммә шул уҡ 1706 йылда башҡорттар Аҙнағол Тимәйев иптәштәре менән бергәкөн иткән Булаҡ (Балаҡ) ауылының булыуы ла билдәле.

== Халыҡ һаны ==
'''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)'''
{| class=&quot;wikitable &quot; style=&quot;text-align:center&quot;
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Бөтә халыҡ'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)'''
|-
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)||||||||||
|-
| 1920 йыл 26 август||||||||||
|-
| 1926 йыл 17 декабрь||||||||||
|-
| 1939 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1959 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1970 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1979 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1989 йыл 12 ғинуар||||||||||
|-
| 2002 йыл 9 октябрь||||||||||
|-
| 2010 йыл 14 октябрь||218||99||119||45,4||54,6
|-
|}
{{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}}

== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Саҡмағош]]): 26 км
* Ауыл Советы үҙәгенә тиклем ([[Тайнаш]]): 3 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Бүздәк]]): 85 км

== Билдәле шәхестәре ==
* [[Мөхәмәтша Ҡаръяуҙин]] — 11-се Башҡорт полкы составында [[1812 йылғы Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. «1812 йылғы Ватан һуғышы иҫтәлегенә» көмөш миҙалы кавалеры.
* [[Ғилемдар Рамазанов]] (16.06.1923—25.08.1993), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашҡан шағир, әҙәбиәт белгесе һәм йәмәғәт эшмәкәре. 1950 йылдан [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. Филология фәндәре докторы (1966). СССР-ҙың VI саҡырылыш Юғары Советы депутаты. 2‑се дәрәжә Ватан һуғышы (1985), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1973), ике Ҡыҙыл Йондоҙ (1944; 1945) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1957) ордендары кавалеры. [[Башҡорт АССР‑ы]]ның  [[Салауат Юлаев исемендәге премия|Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (1982) һәм атҡаҙанған фән эшмәкәре (1983).
* [[Сәйфетдин Сураҡаев]] — 4-се Башҡорт полкы составында [[1812 йылғы Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. «1812 йылғы Ватан һуғышы иҫтәлегенә» көмөш миҙалы кавалеры.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7.{{ref-ru}} 
* [https://e.mail.ru/attachment/14060986080000000551/0;1 Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий — Уфа: Китап, 2009. — 744 б. — ISBN 978-5-295-04683-4.]

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|http://баш.башкирская-энциклопедия.рф/index.php/component/content/article/8-statya/3974-i-ke-bala-sa-ma-osh-r-nynda-y-auyl}} {{V|10|02|2019}}

{{Саҡмағош районы ауылдары}}

[[Категория:Саҡмағош районы ауылдары]]</text>
      <sha1>q7zbzc0cpyndwo706asigp7w1two0g9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146653</id>
      <parentid>1146651</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T14:02:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Яғалса</username>
        <id>33315</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарихы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8442" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Иҫке Балаҡ''' ({{lang-ru|Старобалаково}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Саҡмағош районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 218 кеше&lt;ref&gt;{{2010. Башҡортостан ауылдары}}&lt;/ref&gt;.
Почта индексы — 452225, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80256855006.

== Тарихы ==
Балаҡ йылғаһы буйында урынлашҡан ауыл, йылға кеүек үк, Балаҡ атамаһын йөрөтә. Торлаҡ пункты 1706 йылда һәм XVIII быуаттың 30-сы йылдарында документтарҙа телгә алына. Ҡыр-Йылан улусы башҡорто Сөйөрмәт Мәмәтҡулов ауыл тураһында түбәндәге яҙманы ҡалдыра: 1706 йылдың 29 ғинуарында Сөйөрмәт иптәштәре менән бергә үҙҙәренең Баҙы йылғаһы буйында урынлашҡан аҫаба ерҙәренә ошо уҡ улуста йәшәгән һәм ерһеҙ ҡалған башҡорттар Бәрҙермәт һәм Баймәт Ҡамаевтарҙы (бәлки, тап ошо башҡорттар Ҡамай ауылына нигеҙ һалғандарҙыр) һәм башҡаларҙы урынлашасаҡ ерҙәрҙең сиктәрен күрһәтеп индерә. &quot;Баҙы йылғаһынан, Ҡыҙыл Ярҙан һәм кисеүҙән алып Балаҡ йылғаһына тиклем, Балаҡтан Маты йылғаһына тиклем, Матынан Мәләүез тауҙарына тиклем,..&quot; сиктәр бына ошолай теүәл рәүештә билдәләнелә&lt;ref name=&quot;асф&quot;&gt;{{Китап:История сёл и деревень Башкортостана}} стр.393&lt;/ref&gt;.. 

Бәлки, Ҡамаевтар, башҡа башҡорттар: Аҙнағол һәм Смаил Тимәевтар, мулла Ҡурмашев, Юзей Илмәтов һәм уларҙың иптәштәре Ҡамай һәм Балаҡ ауылдарына нигеҙ һалғандарҙыр. Әммә шул уҡ 1706 йылда башҡорттар Аҙнағол Тимәйев иптәштәре менән бергәкөн иткән Булаҡ (Балаҡ) ауылының булыуы ла билдәле. 1738 йылда башҡорт старшиналары урындағы властың, шулай уҡ Ҡаҙан даруғаһының Йылан улусы мишәре Ҡаныбәктең уларҙың ерҙәрен талауы, мал-тыуарын ҡыуып алып китеүенә зарланып, юғары власть органдарына ялыу менән мөрәжәғәт итә&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

1764 йылдың 1 апрелендә төҙөлгән Килешеүгә ярашлы Ҡаҙан даруғаһы Йылан улусының Балаҡ ауылы башҡорто Әхмәр Йортбағишев Рә тип аталған буш ятҡан биләмәне Туҡтағол ауылы татары Уразмәт Бикмәтовҡа ҡуртымға бирә һәм унан был ер өсөн 8 һум аҡса ала&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;. Архив сығанаҡтарында типтәрҙәрҙе индереү тураһында түбәндәге юлдар бар: &quot;башҡорттарҙың боронғо яҙмаларына ярашлы мишәрҙәр, 1765 йылдан алып бер ниндәй акттар төҙөмәйенсә, керҙәштәр (припущенниктар) хоҡуғынан файҙалана&quot;.

1783 йылда Балаҡ ауылында 167 типтәр булыуы, ә 1795 йылда 86 башҡорт һәм 219 типтәр йәшәүе теркәлә. 1920 йылғы халыҡ иҫәбен алыуҙа ауылда 965 типтәр йәшәй, ә башҡорттар дөйөм халыҡтың 27-30 процентын тәшкил итә. 1843 йылда 124 башҡортҡа 400 бот ужым игене, 576 бот яҙғы иген сәселә. Ауылда 4 тирмән эшләй. Халыҡта 380 умарта һәм 5 солоҡ тотола&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

== Халыҡ һаны ==
'''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)'''
{| class=&quot;wikitable &quot; style=&quot;text-align:center&quot;
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Бөтә халыҡ'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)'''
|-
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)||||||||||
|-
| 1920 йыл 26 август||||||||||
|-
| 1926 йыл 17 декабрь||||||||||
|-
| 1939 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1959 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1970 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1979 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1989 йыл 12 ғинуар||||||||||
|-
| 2002 йыл 9 октябрь||||||||||
|-
| 2010 йыл 14 октябрь||218||99||119||45,4||54,6
|-
|}
{{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}}

== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Саҡмағош]]): 26 км
* Ауыл Советы үҙәгенә тиклем ([[Тайнаш]]): 3 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Бүздәк]]): 85 км

== Билдәле шәхестәре ==
* [[Мөхәмәтша Ҡаръяуҙин]] — 11-се Башҡорт полкы составында [[1812 йылғы Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. «1812 йылғы Ватан һуғышы иҫтәлегенә» көмөш миҙалы кавалеры.
* [[Ғилемдар Рамазанов]] (16.06.1923—25.08.1993), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашҡан шағир, әҙәбиәт белгесе һәм йәмәғәт эшмәкәре. 1950 йылдан [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. Филология фәндәре докторы (1966). СССР-ҙың VI саҡырылыш Юғары Советы депутаты. 2‑се дәрәжә Ватан һуғышы (1985), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1973), ике Ҡыҙыл Йондоҙ (1944; 1945) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1957) ордендары кавалеры. [[Башҡорт АССР‑ы]]ның  [[Салауат Юлаев исемендәге премия|Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (1982) һәм атҡаҙанған фән эшмәкәре (1983).
* [[Сәйфетдин Сураҡаев]] — 4-се Башҡорт полкы составында [[1812 йылғы Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. «1812 йылғы Ватан һуғышы иҫтәлегенә» көмөш миҙалы кавалеры.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7.{{ref-ru}} 
* [https://e.mail.ru/attachment/14060986080000000551/0;1 Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий — Уфа: Китап, 2009. — 744 б. — ISBN 978-5-295-04683-4.]

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|http://баш.башкирская-энциклопедия.рф/index.php/component/content/article/8-statya/3974-i-ke-bala-sa-ma-osh-r-nynda-y-auyl}} {{V|10|02|2019}}

{{Саҡмағош районы ауылдары}}

[[Категория:Саҡмағош районы ауылдары]]</text>
      <sha1>jg6lj9lzt59jlapw0s2z2ow9kui220l</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146654</id>
      <parentid>1146653</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T14:05:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Яғалса</username>
        <id>33315</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарихы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8502" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Иҫке Балаҡ''' ({{lang-ru|Старобалаково}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Саҡмағош районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 218 кеше&lt;ref&gt;{{2010. Башҡортостан ауылдары}}&lt;/ref&gt;.
Почта индексы — 452225, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80256855006.

== Тарихы ==
[[Балаҡ]] йылғаһы буйында урынлашҡан ауыл, йылға кеүек үк, Балаҡ атамаһын йөрөтә. Торлаҡ пункты 1706 йылда һәм [[XVIII быуат]]тың 30-сы йылдарында документтарҙа телгә алына. Ҡыр-[[Йылан]] улусы башҡорто Сөйөрмәт Мәмәтҡулов ауыл тураһында түбәндәге яҙманы ҡалдыра: [[1706 йыл]]дың 29 ғинуарында Сөйөрмәт иптәштәре менән бергә үҙҙәренең [[Баҙы]] йылғаһы буйында урынлашҡан аҫаба ерҙәренә ошо уҡ улуста йәшәгән һәм ерһеҙ ҡалған башҡорттар Бәрҙермәт һәм Баймәт Ҡамаевтарҙы (бәлки, тап ошо башҡорттар Ҡамай ауылына нигеҙ һалғандарҙыр) һәм башҡаларҙы урынлашасаҡ ерҙәрҙең сиктәрен күрһәтеп индерә. &quot;Баҙы йылғаһынан, Ҡыҙыл Ярҙан һәм кисеүҙән алып Балаҡ йылғаһына тиклем, Балаҡтан [[Маты]] йылғаһына тиклем, Матынан Мәләүез тауҙарына тиклем,..&quot; сиктәр бына ошолай теүәл рәүештә билдәләнелә&lt;ref name=&quot;асф&quot;&gt;{{Китап:История сёл и деревень Башкортостана}} стр.393&lt;/ref&gt;.. 

Бәлки, Ҡамаевтар, башҡа башҡорттар: Аҙнағол һәм Смаил Тимәевтар, мулла Ҡурмашев, Юзей Илмәтов һәм уларҙың иптәштәре Ҡамай һәм Балаҡ ауылдарына нигеҙ һалғандарҙыр. Әммә шул уҡ 1706 йылда башҡорттар Аҙнағол Тимәйев иптәштәре менән бергәкөн иткән Булаҡ (Балаҡ) ауылының булыуы ла билдәле. 1738 йылда башҡорт старшиналары урындағы властың, шулай уҡ [[Ҡаҙан]] даруғаһының [[Йылан]] улусы мишәре Ҡаныбәктең уларҙың ерҙәрен талауы, мал-тыуарын ҡыуып алып китеүенә зарланып, юғары власть органдарына ялыу менән мөрәжәғәт итә&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

[[1764 йыл]]дың 1 апрелендә төҙөлгән Килешеүгә ярашлы Ҡаҙан даруғаһы Йылан улусының Балаҡ ауылы башҡорто Әхмәр Йортбағишев Рә тип аталған буш ятҡан биләмәне [[Туҡтағол]] ауылы татары Уразмәт Бикмәтовҡа ҡуртымға бирә һәм унан был ер өсөн 8 һум аҡса ала&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;. Архив сығанаҡтарында типтәрҙәрҙе индереү тураһында түбәндәге юлдар бар: &quot;башҡорттарҙың боронғо яҙмаларына ярашлы мишәрҙәр, 1765 йылдан алып бер ниндәй акттар төҙөмәйенсә, керҙәштәр (припущенниктар) хоҡуғынан файҙалана&quot;.

[[1783 йыл]]да Балаҡ ауылында 167 типтәр булыуы, ә [[1795 йыл]]да 86 башҡорт һәм 219 типтәр йәшәүе теркәлә. [[1920 йыл]]ғы халыҡ иҫәбен алыуҙа ауылда 965 типтәр йәшәй, ә [[башҡорт]]тар дөйөм халыҡтың 27-30 процентын тәшкил итә. [[1843 йыл]]да 124 башҡортҡа 400 бот ужым игене, 576 бот яҙғы иген сәселә. Ауылда 4 тирмән эшләй. Халыҡта 380 умарта һәм 5 солоҡ тотола&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

== Халыҡ һаны ==
'''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)'''
{| class=&quot;wikitable &quot; style=&quot;text-align:center&quot;
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Бөтә халыҡ'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)'''
|-
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)||||||||||
|-
| 1920 йыл 26 август||||||||||
|-
| 1926 йыл 17 декабрь||||||||||
|-
| 1939 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1959 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1970 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1979 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1989 йыл 12 ғинуар||||||||||
|-
| 2002 йыл 9 октябрь||||||||||
|-
| 2010 йыл 14 октябрь||218||99||119||45,4||54,6
|-
|}
{{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}}

== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Саҡмағош]]): 26 км
* Ауыл Советы үҙәгенә тиклем ([[Тайнаш]]): 3 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Бүздәк]]): 85 км

== Билдәле шәхестәре ==
* [[Мөхәмәтша Ҡаръяуҙин]] — 11-се Башҡорт полкы составында [[1812 йылғы Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. «1812 йылғы Ватан һуғышы иҫтәлегенә» көмөш миҙалы кавалеры.
* [[Ғилемдар Рамазанов]] (16.06.1923—25.08.1993), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашҡан шағир, әҙәбиәт белгесе һәм йәмәғәт эшмәкәре. 1950 йылдан [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. Филология фәндәре докторы (1966). СССР-ҙың VI саҡырылыш Юғары Советы депутаты. 2‑се дәрәжә Ватан һуғышы (1985), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1973), ике Ҡыҙыл Йондоҙ (1944; 1945) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1957) ордендары кавалеры. [[Башҡорт АССР‑ы]]ның  [[Салауат Юлаев исемендәге премия|Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (1982) һәм атҡаҙанған фән эшмәкәре (1983).
* [[Сәйфетдин Сураҡаев]] — 4-се Башҡорт полкы составында [[1812 йылғы Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. «1812 йылғы Ватан һуғышы иҫтәлегенә» көмөш миҙалы кавалеры.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7.{{ref-ru}} 
* [https://e.mail.ru/attachment/14060986080000000551/0;1 Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий — Уфа: Китап, 2009. — 744 б. — ISBN 978-5-295-04683-4.]

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|http://баш.башкирская-энциклопедия.рф/index.php/component/content/article/8-statya/3974-i-ke-bala-sa-ma-osh-r-nynda-y-auyl}} {{V|10|02|2019}}

{{Саҡмағош районы ауылдары}}

[[Категория:Саҡмағош районы ауылдары]]</text>
      <sha1>11gsrlp8vth7vfu6pgl4cwo75ua5mcw</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146655</id>
      <parentid>1146654</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T14:08:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Яғалса</username>
        <id>33315</id>
      </contributor>
      <comment>/* Билдәле шәхестәре */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8618" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Иҫке Балаҡ''' ({{lang-ru|Старобалаково}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Саҡмағош районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 218 кеше&lt;ref&gt;{{2010. Башҡортостан ауылдары}}&lt;/ref&gt;.
Почта индексы — 452225, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80256855006.

== Тарихы ==
[[Балаҡ]] йылғаһы буйында урынлашҡан ауыл, йылға кеүек үк, Балаҡ атамаһын йөрөтә. Торлаҡ пункты 1706 йылда һәм [[XVIII быуат]]тың 30-сы йылдарында документтарҙа телгә алына. Ҡыр-[[Йылан]] улусы башҡорто Сөйөрмәт Мәмәтҡулов ауыл тураһында түбәндәге яҙманы ҡалдыра: [[1706 йыл]]дың 29 ғинуарында Сөйөрмәт иптәштәре менән бергә үҙҙәренең [[Баҙы]] йылғаһы буйында урынлашҡан аҫаба ерҙәренә ошо уҡ улуста йәшәгән һәм ерһеҙ ҡалған башҡорттар Бәрҙермәт һәм Баймәт Ҡамаевтарҙы (бәлки, тап ошо башҡорттар Ҡамай ауылына нигеҙ һалғандарҙыр) һәм башҡаларҙы урынлашасаҡ ерҙәрҙең сиктәрен күрһәтеп индерә. &quot;Баҙы йылғаһынан, Ҡыҙыл Ярҙан һәм кисеүҙән алып Балаҡ йылғаһына тиклем, Балаҡтан [[Маты]] йылғаһына тиклем, Матынан Мәләүез тауҙарына тиклем,..&quot; сиктәр бына ошолай теүәл рәүештә билдәләнелә&lt;ref name=&quot;асф&quot;&gt;{{Китап:История сёл и деревень Башкортостана}} стр.393&lt;/ref&gt;.. 

Бәлки, Ҡамаевтар, башҡа башҡорттар: Аҙнағол һәм Смаил Тимәевтар, мулла Ҡурмашев, Юзей Илмәтов һәм уларҙың иптәштәре Ҡамай һәм Балаҡ ауылдарына нигеҙ һалғандарҙыр. Әммә шул уҡ 1706 йылда башҡорттар Аҙнағол Тимәйев иптәштәре менән бергәкөн иткән Булаҡ (Балаҡ) ауылының булыуы ла билдәле. 1738 йылда башҡорт старшиналары урындағы властың, шулай уҡ [[Ҡаҙан]] даруғаһының [[Йылан]] улусы мишәре Ҡаныбәктең уларҙың ерҙәрен талауы, мал-тыуарын ҡыуып алып китеүенә зарланып, юғары власть органдарына ялыу менән мөрәжәғәт итә&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

[[1764 йыл]]дың 1 апрелендә төҙөлгән Килешеүгә ярашлы Ҡаҙан даруғаһы Йылан улусының Балаҡ ауылы башҡорто Әхмәр Йортбағишев Рә тип аталған буш ятҡан биләмәне [[Туҡтағол]] ауылы татары Уразмәт Бикмәтовҡа ҡуртымға бирә һәм унан был ер өсөн 8 һум аҡса ала&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;. Архив сығанаҡтарында типтәрҙәрҙе индереү тураһында түбәндәге юлдар бар: &quot;башҡорттарҙың боронғо яҙмаларына ярашлы мишәрҙәр, 1765 йылдан алып бер ниндәй акттар төҙөмәйенсә, керҙәштәр (припущенниктар) хоҡуғынан файҙалана&quot;.

[[1783 йыл]]да Балаҡ ауылында 167 типтәр булыуы, ә [[1795 йыл]]да 86 башҡорт һәм 219 типтәр йәшәүе теркәлә. [[1920 йыл]]ғы халыҡ иҫәбен алыуҙа ауылда 965 типтәр йәшәй, ә [[башҡорт]]тар дөйөм халыҡтың 27-30 процентын тәшкил итә. [[1843 йыл]]да 124 башҡортҡа 400 бот ужым игене, 576 бот яҙғы иген сәселә. Ауылда 4 тирмән эшләй. Халыҡта 380 умарта һәм 5 солоҡ тотола&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

== Халыҡ һаны ==
'''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)'''
{| class=&quot;wikitable &quot; style=&quot;text-align:center&quot;
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Бөтә халыҡ'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)'''
|-
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)||||||||||
|-
| 1920 йыл 26 август||||||||||
|-
| 1926 йыл 17 декабрь||||||||||
|-
| 1939 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1959 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1970 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1979 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1989 йыл 12 ғинуар||||||||||
|-
| 2002 йыл 9 октябрь||||||||||
|-
| 2010 йыл 14 октябрь||218||99||119||45,4||54,6
|-
|}
{{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}}

== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Саҡмағош]]): 26 км
* Ауыл Советы үҙәгенә тиклем ([[Тайнаш]]): 3 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Бүздәк]]): 85 км

== Билдәле шәхестәре ==
* [[Мөхәмәтша Ҡаръяуҙин]] — 11-се Башҡорт полкы составында [[1812 йылғы Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. «1812 йылғы Ватан һуғышы иҫтәлегенә» көмөш миҙалы кавалеры.
* [[Ғәлимов Вәхит Ғәзиз улы]] (1821 — 1943 йй.) - Советтар Союзы Геройы.
* [[Ғилемдар Рамазанов]] (16.06.1923—25.08.1993), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашҡан шағир, әҙәбиәт белгесе һәм йәмәғәт эшмәкәре. 1950 йылдан [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. Филология фәндәре докторы (1966). СССР-ҙың VI саҡырылыш Юғары Советы депутаты. 2‑се дәрәжә Ватан һуғышы (1985), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1973), ике Ҡыҙыл Йондоҙ (1944; 1945) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1957) ордендары кавалеры. [[Башҡорт АССР‑ы]]ның  [[Салауат Юлаев исемендәге премия|Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (1982) һәм атҡаҙанған фән эшмәкәре (1983).
* [[Сәйфетдин Сураҡаев]] — 4-се Башҡорт полкы составында [[1812 йылғы Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. «1812 йылғы Ватан һуғышы иҫтәлегенә» көмөш миҙалы кавалеры.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7.{{ref-ru}} 
* [https://e.mail.ru/attachment/14060986080000000551/0;1 Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий — Уфа: Китап, 2009. — 744 б. — ISBN 978-5-295-04683-4.]

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|http://баш.башкирская-энциклопедия.рф/index.php/component/content/article/8-statya/3974-i-ke-bala-sa-ma-osh-r-nynda-y-auyl}} {{V|10|02|2019}}

{{Саҡмағош районы ауылдары}}

[[Категория:Саҡмағош районы ауылдары]]</text>
      <sha1>dh8unb7k3yyep7ietqzroqqyltll9jh</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146656</id>
      <parentid>1146655</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T14:10:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Яғалса</username>
        <id>33315</id>
      </contributor>
      <comment>/* Билдәле шәхестәре */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8618" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Иҫке Балаҡ''' ({{lang-ru|Старобалаково}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Саҡмағош районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 218 кеше&lt;ref&gt;{{2010. Башҡортостан ауылдары}}&lt;/ref&gt;.
Почта индексы — 452225, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80256855006.

== Тарихы ==
[[Балаҡ]] йылғаһы буйында урынлашҡан ауыл, йылға кеүек үк, Балаҡ атамаһын йөрөтә. Торлаҡ пункты 1706 йылда һәм [[XVIII быуат]]тың 30-сы йылдарында документтарҙа телгә алына. Ҡыр-[[Йылан]] улусы башҡорто Сөйөрмәт Мәмәтҡулов ауыл тураһында түбәндәге яҙманы ҡалдыра: [[1706 йыл]]дың 29 ғинуарында Сөйөрмәт иптәштәре менән бергә үҙҙәренең [[Баҙы]] йылғаһы буйында урынлашҡан аҫаба ерҙәренә ошо уҡ улуста йәшәгән һәм ерһеҙ ҡалған башҡорттар Бәрҙермәт һәм Баймәт Ҡамаевтарҙы (бәлки, тап ошо башҡорттар Ҡамай ауылына нигеҙ һалғандарҙыр) һәм башҡаларҙы урынлашасаҡ ерҙәрҙең сиктәрен күрһәтеп индерә. &quot;Баҙы йылғаһынан, Ҡыҙыл Ярҙан һәм кисеүҙән алып Балаҡ йылғаһына тиклем, Балаҡтан [[Маты]] йылғаһына тиклем, Матынан Мәләүез тауҙарына тиклем,..&quot; сиктәр бына ошолай теүәл рәүештә билдәләнелә&lt;ref name=&quot;асф&quot;&gt;{{Китап:История сёл и деревень Башкортостана}} стр.393&lt;/ref&gt;.. 

Бәлки, Ҡамаевтар, башҡа башҡорттар: Аҙнағол һәм Смаил Тимәевтар, мулла Ҡурмашев, Юзей Илмәтов һәм уларҙың иптәштәре Ҡамай һәм Балаҡ ауылдарына нигеҙ һалғандарҙыр. Әммә шул уҡ 1706 йылда башҡорттар Аҙнағол Тимәйев иптәштәре менән бергәкөн иткән Булаҡ (Балаҡ) ауылының булыуы ла билдәле. 1738 йылда башҡорт старшиналары урындағы властың, шулай уҡ [[Ҡаҙан]] даруғаһының [[Йылан]] улусы мишәре Ҡаныбәктең уларҙың ерҙәрен талауы, мал-тыуарын ҡыуып алып китеүенә зарланып, юғары власть органдарына ялыу менән мөрәжәғәт итә&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

[[1764 йыл]]дың 1 апрелендә төҙөлгән Килешеүгә ярашлы Ҡаҙан даруғаһы Йылан улусының Балаҡ ауылы башҡорто Әхмәр Йортбағишев Рә тип аталған буш ятҡан биләмәне [[Туҡтағол]] ауылы татары Уразмәт Бикмәтовҡа ҡуртымға бирә һәм унан был ер өсөн 8 һум аҡса ала&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;. Архив сығанаҡтарында типтәрҙәрҙе индереү тураһында түбәндәге юлдар бар: &quot;башҡорттарҙың боронғо яҙмаларына ярашлы мишәрҙәр, 1765 йылдан алып бер ниндәй акттар төҙөмәйенсә, керҙәштәр (припущенниктар) хоҡуғынан файҙалана&quot;.

[[1783 йыл]]да Балаҡ ауылында 167 типтәр булыуы, ә [[1795 йыл]]да 86 башҡорт һәм 219 типтәр йәшәүе теркәлә. [[1920 йыл]]ғы халыҡ иҫәбен алыуҙа ауылда 965 типтәр йәшәй, ә [[башҡорт]]тар дөйөм халыҡтың 27-30 процентын тәшкил итә. [[1843 йыл]]да 124 башҡортҡа 400 бот ужым игене, 576 бот яҙғы иген сәселә. Ауылда 4 тирмән эшләй. Халыҡта 380 умарта һәм 5 солоҡ тотола&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

== Халыҡ һаны ==
'''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)'''
{| class=&quot;wikitable &quot; style=&quot;text-align:center&quot;
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Бөтә халыҡ'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)'''
|-
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)||||||||||
|-
| 1920 йыл 26 август||||||||||
|-
| 1926 йыл 17 декабрь||||||||||
|-
| 1939 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1959 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1970 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1979 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1989 йыл 12 ғинуар||||||||||
|-
| 2002 йыл 9 октябрь||||||||||
|-
| 2010 йыл 14 октябрь||218||99||119||45,4||54,6
|-
|}
{{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}}

== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Саҡмағош]]): 26 км
* Ауыл Советы үҙәгенә тиклем ([[Тайнаш]]): 3 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Бүздәк]]): 85 км

== Билдәле шәхестәре ==
* [[Мөхәмәтша Ҡаръяуҙин]] — 11-се Башҡорт полкы составында [[1812 йылғы Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. «1812 йылғы Ватан һуғышы иҫтәлегенә» көмөш миҙалы кавалеры.
* [[Ғәлимов Вәхит Ғәзиз улы]] (1921 — 1943 йй.) - Советтар Союзы Геройы.
* [[Ғилемдар Рамазанов]] (16.06.1923—25.08.1993), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашҡан шағир, әҙәбиәт белгесе һәм йәмәғәт эшмәкәре. 1950 йылдан [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. Филология фәндәре докторы (1966). СССР-ҙың VI саҡырылыш Юғары Советы депутаты. 2‑се дәрәжә Ватан һуғышы (1985), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1973), ике Ҡыҙыл Йондоҙ (1944; 1945) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1957) ордендары кавалеры. [[Башҡорт АССР‑ы]]ның  [[Салауат Юлаев исемендәге премия|Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (1982) һәм атҡаҙанған фән эшмәкәре (1983).
* [[Сәйфетдин Сураҡаев]] — 4-се Башҡорт полкы составында [[1812 йылғы Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. «1812 йылғы Ватан һуғышы иҫтәлегенә» көмөш миҙалы кавалеры.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7.{{ref-ru}} 
* [https://e.mail.ru/attachment/14060986080000000551/0;1 Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий — Уфа: Китап, 2009. — 744 б. — ISBN 978-5-295-04683-4.]

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|http://баш.башкирская-энциклопедия.рф/index.php/component/content/article/8-statya/3974-i-ke-bala-sa-ma-osh-r-nynda-y-auyl}} {{V|10|02|2019}}

{{Саҡмағош районы ауылдары}}

[[Категория:Саҡмағош районы ауылдары]]</text>
      <sha1>b6b37z7w68d0w22tserypfj8p9lg0xn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146657</id>
      <parentid>1146656</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T14:12:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Яғалса</username>
        <id>33315</id>
      </contributor>
      <comment>/* Әҙәбиәт */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9102" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Иҫке Балаҡ''' ({{lang-ru|Старобалаково}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Саҡмағош районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 218 кеше&lt;ref&gt;{{2010. Башҡортостан ауылдары}}&lt;/ref&gt;.
Почта индексы — 452225, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80256855006.

== Тарихы ==
[[Балаҡ]] йылғаһы буйында урынлашҡан ауыл, йылға кеүек үк, Балаҡ атамаһын йөрөтә. Торлаҡ пункты 1706 йылда һәм [[XVIII быуат]]тың 30-сы йылдарында документтарҙа телгә алына. Ҡыр-[[Йылан]] улусы башҡорто Сөйөрмәт Мәмәтҡулов ауыл тураһында түбәндәге яҙманы ҡалдыра: [[1706 йыл]]дың 29 ғинуарында Сөйөрмәт иптәштәре менән бергә үҙҙәренең [[Баҙы]] йылғаһы буйында урынлашҡан аҫаба ерҙәренә ошо уҡ улуста йәшәгән һәм ерһеҙ ҡалған башҡорттар Бәрҙермәт һәм Баймәт Ҡамаевтарҙы (бәлки, тап ошо башҡорттар Ҡамай ауылына нигеҙ һалғандарҙыр) һәм башҡаларҙы урынлашасаҡ ерҙәрҙең сиктәрен күрһәтеп индерә. &quot;Баҙы йылғаһынан, Ҡыҙыл Ярҙан һәм кисеүҙән алып Балаҡ йылғаһына тиклем, Балаҡтан [[Маты]] йылғаһына тиклем, Матынан Мәләүез тауҙарына тиклем,..&quot; сиктәр бына ошолай теүәл рәүештә билдәләнелә&lt;ref name=&quot;асф&quot;&gt;{{Китап:История сёл и деревень Башкортостана}} стр.393&lt;/ref&gt;.. 

Бәлки, Ҡамаевтар, башҡа башҡорттар: Аҙнағол һәм Смаил Тимәевтар, мулла Ҡурмашев, Юзей Илмәтов һәм уларҙың иптәштәре Ҡамай һәм Балаҡ ауылдарына нигеҙ һалғандарҙыр. Әммә шул уҡ 1706 йылда башҡорттар Аҙнағол Тимәйев иптәштәре менән бергәкөн иткән Булаҡ (Балаҡ) ауылының булыуы ла билдәле. 1738 йылда башҡорт старшиналары урындағы властың, шулай уҡ [[Ҡаҙан]] даруғаһының [[Йылан]] улусы мишәре Ҡаныбәктең уларҙың ерҙәрен талауы, мал-тыуарын ҡыуып алып китеүенә зарланып, юғары власть органдарына ялыу менән мөрәжәғәт итә&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

[[1764 йыл]]дың 1 апрелендә төҙөлгән Килешеүгә ярашлы Ҡаҙан даруғаһы Йылан улусының Балаҡ ауылы башҡорто Әхмәр Йортбағишев Рә тип аталған буш ятҡан биләмәне [[Туҡтағол]] ауылы татары Уразмәт Бикмәтовҡа ҡуртымға бирә һәм унан был ер өсөн 8 һум аҡса ала&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;. Архив сығанаҡтарында типтәрҙәрҙе индереү тураһында түбәндәге юлдар бар: &quot;башҡорттарҙың боронғо яҙмаларына ярашлы мишәрҙәр, 1765 йылдан алып бер ниндәй акттар төҙөмәйенсә, керҙәштәр (припущенниктар) хоҡуғынан файҙалана&quot;.

[[1783 йыл]]да Балаҡ ауылында 167 типтәр булыуы, ә [[1795 йыл]]да 86 башҡорт һәм 219 типтәр йәшәүе теркәлә. [[1920 йыл]]ғы халыҡ иҫәбен алыуҙа ауылда 965 типтәр йәшәй, ә [[башҡорт]]тар дөйөм халыҡтың 27-30 процентын тәшкил итә. [[1843 йыл]]да 124 башҡортҡа 400 бот ужым игене, 576 бот яҙғы иген сәселә. Ауылда 4 тирмән эшләй. Халыҡта 380 умарта һәм 5 солоҡ тотола&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

== Халыҡ һаны ==
'''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)'''
{| class=&quot;wikitable &quot; style=&quot;text-align:center&quot;
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Бөтә халыҡ'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)'''
|-
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)||||||||||
|-
| 1920 йыл 26 август||||||||||
|-
| 1926 йыл 17 декабрь||||||||||
|-
| 1939 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1959 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1970 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1979 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1989 йыл 12 ғинуар||||||||||
|-
| 2002 йыл 9 октябрь||||||||||
|-
| 2010 йыл 14 октябрь||218||99||119||45,4||54,6
|-
|}
{{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}}

== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Саҡмағош]]): 26 км
* Ауыл Советы үҙәгенә тиклем ([[Тайнаш]]): 3 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Бүздәк]]): 85 км

== Билдәле шәхестәре ==
* [[Мөхәмәтша Ҡаръяуҙин]] — 11-се Башҡорт полкы составында [[1812 йылғы Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. «1812 йылғы Ватан һуғышы иҫтәлегенә» көмөш миҙалы кавалеры.
* [[Ғәлимов Вәхит Ғәзиз улы]] (1921 — 1943 йй.) - Советтар Союзы Геройы.
* [[Ғилемдар Рамазанов]] (16.06.1923—25.08.1993), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашҡан шағир, әҙәбиәт белгесе һәм йәмәғәт эшмәкәре. 1950 йылдан [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. Филология фәндәре докторы (1966). СССР-ҙың VI саҡырылыш Юғары Советы депутаты. 2‑се дәрәжә Ватан һуғышы (1985), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1973), ике Ҡыҙыл Йондоҙ (1944; 1945) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1957) ордендары кавалеры. [[Башҡорт АССР‑ы]]ның  [[Салауат Юлаев исемендәге премия|Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (1982) һәм атҡаҙанған фән эшмәкәре (1983).
* [[Сәйфетдин Сураҡаев]] — 4-се Башҡорт полкы составында [[1812 йылғы Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. «1812 йылғы Ватан һуғышы иҫтәлегенә» көмөш миҙалы кавалеры.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7.{{ref-ru}} 
* [https://e.mail.ru/attachment/14060986080000000551/0;1 Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий — Уфа: Китап, 2009. — 744 б. — ISBN 978-5-295-04683-4.]
* {{китап |автор=Коллектив авторов |заглавие=История башкирских родов. Ельдяк. |ответственный=Хамидуллин С. И. |ссылка=http://ihtika.ru/index.php/book/istoriya-bashkirskih-rodov-yeldeak-tom-13-ch--ufa-2015/page/102 |место=Уфа |издательство=Китап |год=2015 |том=13 |страниц=600 |страницы=102 |тираж = 3 000 |isbn= 978-5-85051 605 5 |ref= }}

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|http://баш.башкирская-энциклопедия.рф/index.php/component/content/article/8-statya/3974-i-ke-bala-sa-ma-osh-r-nynda-y-auyl}} {{V|10|02|2019}}

{{Саҡмағош районы ауылдары}}

[[Категория:Саҡмағош районы ауылдары]]</text>
      <sha1>0dhlob279cyde9oxi1dvfufii2iqhrj</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146658</id>
      <parentid>1146657</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T14:13:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Яғалса</username>
        <id>33315</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарихы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9100" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Иҫке Балаҡ''' ({{lang-ru|Старобалаково}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Саҡмағош районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 218 кеше&lt;ref&gt;{{2010. Башҡортостан ауылдары}}&lt;/ref&gt;.
Почта индексы — 452225, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80256855006.

== Тарихы ==
[[Балаҡ]] йылғаһы буйында урынлашҡан ауыл, йылға кеүек үк, Балаҡ атамаһын йөрөтә. Торлаҡ пункты 1706 йылда һәм [[XVIII быуат]]тың 30-сы йылдарында документтарҙа телгә алына. Ҡыр-[[Йылан]] улусы башҡорто Сөйөрмәт Мәмәтҡулов ауыл тураһында түбәндәге яҙманы ҡалдыра: [[1706 йыл]]дың 29 ғинуарында Сөйөрмәт иптәштәре менән бергә үҙҙәренең [[Баҙы]] йылғаһы буйында урынлашҡан аҫаба ерҙәренә ошо уҡ улуста йәшәгән һәм ерһеҙ ҡалған башҡорттар Бәрҙермәт һәм Баймәт Ҡамаевтарҙы (бәлки, тап ошо башҡорттар Ҡамай ауылына нигеҙ һалғандарҙыр) һәм башҡаларҙы урынлашасаҡ ерҙәрҙең сиктәрен күрһәтеп индерә. &quot;Баҙы йылғаһынан, Ҡыҙыл Ярҙан һәм кисеүҙән алып Балаҡ йылғаһына тиклем, Балаҡтан [[Маты]] йылғаһына тиклем, Матынан Мәләүез тауҙарына тиклем,..&quot; сиктәр бына ошолай теүәл рәүештә билдәләнелә&lt;ref name=&quot;асф&quot;&gt;{{Китап:История сёл и деревень Башкортостана}} стр.393&lt;/ref&gt;.. 

Бәлки, Ҡамаевтар, башҡа башҡорттар: Аҙнағол һәм Смаил Тимәевтар, мулла Ҡурмашев, Юзей Илмәтов һәм уларҙың иптәштәре Ҡамай һәм Балаҡ ауылдарына нигеҙ һалғандарҙыр. Әммә шул уҡ 1706 йылда башҡорттар Аҙнағол Тимәйев иптәштәре менән бергә йәшәгән Булаҡ (Балаҡ) ауылының булыуы ла билдәле. 1738 йылда башҡорт старшиналары урындағы властың, шулай уҡ [[Ҡаҙан]] даруғаһының [[Йылан]] улусы мишәре Ҡаныбәктең уларҙың ерҙәрен талауы, мал-тыуарын ҡыуып алып китеүенә зарланып, юғары власть органдарына ялыу менән мөрәжәғәт итә&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

[[1764 йыл]]дың 1 апрелендә төҙөлгән Килешеүгә ярашлы Ҡаҙан даруғаһы Йылан улусының Балаҡ ауылы башҡорто Әхмәр Йортбағишев Рә тип аталған буш ятҡан биләмәне [[Туҡтағол]] ауылы татары Уразмәт Бикмәтовҡа ҡуртымға бирә һәм унан был ер өсөн 8 һум аҡса ала&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;. Архив сығанаҡтарында типтәрҙәрҙе индереү тураһында түбәндәге юлдар бар: &quot;башҡорттарҙың боронғо яҙмаларына ярашлы мишәрҙәр, 1765 йылдан алып бер ниндәй акттар төҙөмәйенсә, керҙәштәр (припущенниктар) хоҡуғынан файҙалана&quot;.

[[1783 йыл]]да Балаҡ ауылында 167 типтәр булыуы, ә [[1795 йыл]]да 86 башҡорт һәм 219 типтәр йәшәүе теркәлә. [[1920 йыл]]ғы халыҡ иҫәбен алыуҙа ауылда 965 типтәр йәшәй, ә [[башҡорт]]тар дөйөм халыҡтың 27-30 процентын тәшкил итә. [[1843 йыл]]да 124 башҡортҡа 400 бот ужым игене, 576 бот яҙғы иген сәселә. Ауылда 4 тирмән эшләй. Халыҡта 380 умарта һәм 5 солоҡ тотола&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

== Халыҡ һаны ==
'''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)'''
{| class=&quot;wikitable &quot; style=&quot;text-align:center&quot;
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Бөтә халыҡ'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)'''
|-
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)||||||||||
|-
| 1920 йыл 26 август||||||||||
|-
| 1926 йыл 17 декабрь||||||||||
|-
| 1939 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1959 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1970 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1979 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1989 йыл 12 ғинуар||||||||||
|-
| 2002 йыл 9 октябрь||||||||||
|-
| 2010 йыл 14 октябрь||218||99||119||45,4||54,6
|-
|}
{{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}}

== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Саҡмағош]]): 26 км
* Ауыл Советы үҙәгенә тиклем ([[Тайнаш]]): 3 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Бүздәк]]): 85 км

== Билдәле шәхестәре ==
* [[Мөхәмәтша Ҡаръяуҙин]] — 11-се Башҡорт полкы составында [[1812 йылғы Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. «1812 йылғы Ватан һуғышы иҫтәлегенә» көмөш миҙалы кавалеры.
* [[Ғәлимов Вәхит Ғәзиз улы]] (1921 — 1943 йй.) - Советтар Союзы Геройы.
* [[Ғилемдар Рамазанов]] (16.06.1923—25.08.1993), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашҡан шағир, әҙәбиәт белгесе һәм йәмәғәт эшмәкәре. 1950 йылдан [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. Филология фәндәре докторы (1966). СССР-ҙың VI саҡырылыш Юғары Советы депутаты. 2‑се дәрәжә Ватан һуғышы (1985), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1973), ике Ҡыҙыл Йондоҙ (1944; 1945) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1957) ордендары кавалеры. [[Башҡорт АССР‑ы]]ның  [[Салауат Юлаев исемендәге премия|Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (1982) һәм атҡаҙанған фән эшмәкәре (1983).
* [[Сәйфетдин Сураҡаев]] — 4-се Башҡорт полкы составында [[1812 йылғы Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. «1812 йылғы Ватан һуғышы иҫтәлегенә» көмөш миҙалы кавалеры.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7.{{ref-ru}} 
* [https://e.mail.ru/attachment/14060986080000000551/0;1 Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий — Уфа: Китап, 2009. — 744 б. — ISBN 978-5-295-04683-4.]
* {{китап |автор=Коллектив авторов |заглавие=История башкирских родов. Ельдяк. |ответственный=Хамидуллин С. И. |ссылка=http://ihtika.ru/index.php/book/istoriya-bashkirskih-rodov-yeldeak-tom-13-ch--ufa-2015/page/102 |место=Уфа |издательство=Китап |год=2015 |том=13 |страниц=600 |страницы=102 |тираж = 3 000 |isbn= 978-5-85051 605 5 |ref= }}

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|http://баш.башкирская-энциклопедия.рф/index.php/component/content/article/8-statya/3974-i-ke-bala-sa-ma-osh-r-nynda-y-auyl}} {{V|10|02|2019}}

{{Саҡмағош районы ауылдары}}

[[Категория:Саҡмағош районы ауылдары]]</text>
      <sha1>j4vj5nzv6qgl1uy22tty4bkaas63364</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146663</id>
      <parentid>1146658</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T16:41:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ZUFAr</username>
        <id>191</id>
      </contributor>
      <comment>/* Халыҡ һаны */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8268" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Иҫке Балаҡ''' ({{lang-ru|Старобалаково}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Саҡмағош районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 218 кеше&lt;ref&gt;{{2010. Башҡортостан ауылдары}}&lt;/ref&gt;.
Почта индексы — 452225, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80256855006.

== Тарихы ==
[[Балаҡ]] йылғаһы буйында урынлашҡан ауыл, йылға кеүек үк, Балаҡ атамаһын йөрөтә. Торлаҡ пункты 1706 йылда һәм [[XVIII быуат]]тың 30-сы йылдарында документтарҙа телгә алына. Ҡыр-[[Йылан]] улусы башҡорто Сөйөрмәт Мәмәтҡулов ауыл тураһында түбәндәге яҙманы ҡалдыра: [[1706 йыл]]дың 29 ғинуарында Сөйөрмәт иптәштәре менән бергә үҙҙәренең [[Баҙы]] йылғаһы буйында урынлашҡан аҫаба ерҙәренә ошо уҡ улуста йәшәгән һәм ерһеҙ ҡалған башҡорттар Бәрҙермәт һәм Баймәт Ҡамаевтарҙы (бәлки, тап ошо башҡорттар Ҡамай ауылына нигеҙ һалғандарҙыр) һәм башҡаларҙы урынлашасаҡ ерҙәрҙең сиктәрен күрһәтеп индерә. &quot;Баҙы йылғаһынан, Ҡыҙыл Ярҙан һәм кисеүҙән алып Балаҡ йылғаһына тиклем, Балаҡтан [[Маты]] йылғаһына тиклем, Матынан Мәләүез тауҙарына тиклем,..&quot; сиктәр бына ошолай теүәл рәүештә билдәләнелә&lt;ref name=&quot;асф&quot;&gt;{{Китап:История сёл и деревень Башкортостана}} стр.393&lt;/ref&gt;.. 

Бәлки, Ҡамаевтар, башҡа башҡорттар: Аҙнағол һәм Смаил Тимәевтар, мулла Ҡурмашев, Юзей Илмәтов һәм уларҙың иптәштәре Ҡамай һәм Балаҡ ауылдарына нигеҙ һалғандарҙыр. Әммә шул уҡ 1706 йылда башҡорттар Аҙнағол Тимәйев иптәштәре менән бергә йәшәгән Булаҡ (Балаҡ) ауылының булыуы ла билдәле. 1738 йылда башҡорт старшиналары урындағы властың, шулай уҡ [[Ҡаҙан]] даруғаһының [[Йылан]] улусы мишәре Ҡаныбәктең уларҙың ерҙәрен талауы, мал-тыуарын ҡыуып алып китеүенә зарланып, юғары власть органдарына ялыу менән мөрәжәғәт итә&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

[[1764 йыл]]дың 1 апрелендә төҙөлгән Килешеүгә ярашлы Ҡаҙан даруғаһы Йылан улусының Балаҡ ауылы башҡорто Әхмәр Йортбағишев Рә тип аталған буш ятҡан биләмәне [[Туҡтағол]] ауылы татары Уразмәт Бикмәтовҡа ҡуртымға бирә һәм унан был ер өсөн 8 һум аҡса ала&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;. Архив сығанаҡтарында типтәрҙәрҙе индереү тураһында түбәндәге юлдар бар: &quot;башҡорттарҙың боронғо яҙмаларына ярашлы мишәрҙәр, 1765 йылдан алып бер ниндәй акттар төҙөмәйенсә, керҙәштәр (припущенниктар) хоҡуғынан файҙалана&quot;.

[[1783 йыл]]да Балаҡ ауылында 167 типтәр булыуы, ә [[1795 йыл]]да 86 башҡорт һәм 219 типтәр йәшәүе теркәлә. [[1920 йыл]]ғы халыҡ иҫәбен алыуҙа ауылда 965 типтәр йәшәй, ә [[башҡорт]]тар дөйөм халыҡтың 27-30 процентын тәшкил итә. [[1843 йыл]]да 124 башҡортҡа 400 бот ужым игене, 576 бот яҙғы иген сәселә. Ауылда 4 тирмән эшләй. Халыҡта 380 умарта һәм 5 солоҡ тотола&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

== Халыҡ һаны ==
{{ Население | Старобалаково }}

; Милли составы
[[Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу (2002)]] мәғлүмәтенә ярашлы күпселек  [[татарҙар]] (63 %) һәм [[башҡорттар]] (27 %) йәшәй&lt;ref name='2002F'/&gt;.

== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Саҡмағош]]): 26 км
* Ауыл Советы үҙәгенә тиклем ([[Тайнаш]]): 3 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Бүздәк]]): 85 км

== Билдәле шәхестәре ==
* [[Мөхәмәтша Ҡаръяуҙин]] — 11-се Башҡорт полкы составында [[1812 йылғы Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. «1812 йылғы Ватан һуғышы иҫтәлегенә» көмөш миҙалы кавалеры.
* [[Ғәлимов Вәхит Ғәзиз улы]] (1921 — 1943 йй.) - Советтар Союзы Геройы.
* [[Ғилемдар Рамазанов]] (16.06.1923—25.08.1993), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашҡан шағир, әҙәбиәт белгесе һәм йәмәғәт эшмәкәре. 1950 йылдан [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. Филология фәндәре докторы (1966). СССР-ҙың VI саҡырылыш Юғары Советы депутаты. 2‑се дәрәжә Ватан һуғышы (1985), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1973), ике Ҡыҙыл Йондоҙ (1944; 1945) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1957) ордендары кавалеры. [[Башҡорт АССР‑ы]]ның  [[Салауат Юлаев исемендәге премия|Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (1982) һәм атҡаҙанған фән эшмәкәре (1983).
* [[Сәйфетдин Сураҡаев]] — 4-се Башҡорт полкы составында [[1812 йылғы Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. «1812 йылғы Ватан һуғышы иҫтәлегенә» көмөш миҙалы кавалеры.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7.{{ref-ru}} 
* [https://e.mail.ru/attachment/14060986080000000551/0;1 Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий — Уфа: Китап, 2009. — 744 б. — ISBN 978-5-295-04683-4.]
* {{китап |автор=Коллектив авторов |заглавие=История башкирских родов. Ельдяк. |ответственный=Хамидуллин С. И. |ссылка=http://ihtika.ru/index.php/book/istoriya-bashkirskih-rodov-yeldeak-tom-13-ch--ufa-2015/page/102 |место=Уфа |издательство=Китап |год=2015 |том=13 |страниц=600 |страницы=102 |тираж = 3 000 |isbn= 978-5-85051 605 5 |ref= }}

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|http://баш.башкирская-энциклопедия.рф/index.php/component/content/article/8-statya/3974-i-ke-bala-sa-ma-osh-r-nynda-y-auyl}} {{V|10|02|2019}}

{{Саҡмағош районы ауылдары}}

[[Категория:Саҡмағош районы ауылдары]]</text>
      <sha1>4szeghshb81jpy72h8pkf1l1qd04ebz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146712</id>
      <parentid>1146663</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T03:35:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Яғалса</username>
        <id>33315</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарихы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8268" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Иҫке Балаҡ''' ({{lang-ru|Старобалаково}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Саҡмағош районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 218 кеше&lt;ref&gt;{{2010. Башҡортостан ауылдары}}&lt;/ref&gt;.
Почта индексы — 452225, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80256855006.

== Тарихы ==
[[Балаҡ]] йылғаһы буйында урынлашҡан ауыл, йылға кеүек үк, Балаҡ атамаһын йөрөтә. Торлаҡ пункты 1706 йылда һәм [[XVIII быуат]]тың 30-сы йылдарында документтарҙа телгә алына. Ҡыр-[[Йылан]] улусы башҡорто Сөйөрмәт Мәмәтҡулов ауыл тураһында түбәндәге яҙманы ҡалдыра: [[1706 йыл]]дың 29 ғинуарында Сөйөрмәт иптәштәре менән бергә үҙҙәренең [[Баҙы]] йылғаһы буйында урынлашҡан аҫаба ерҙәренә ошо уҡ улуста йәшәгән һәм ерһеҙ ҡалған башҡорттар Бәрҙермәт һәм Баймәт Ҡамаевтарҙы (бәлки, тап ошо башҡорттар Ҡамай ауылына нигеҙ һалғандарҙыр) һәм башҡаларҙы урынлашасаҡ ерҙәрҙең сиктәрен күрһәтеп индерә. &quot;Баҙы йылғаһынан, Ҡыҙыл Ярҙан һәм кисеүҙән алып Балаҡ йылғаһына тиклем, Балаҡтан [[Маты]] йылғаһына тиклем, Матынан Мәләүез тауҙарына тиклем,..&quot; сиктәр бына ошолай теүәл рәүештә билдәләнелә&lt;ref name=&quot;асф&quot;&gt;{{Китап:История сёл и деревень Башкортостана}} стр.393&lt;/ref&gt;.. 

Бәлки, Ҡамаевтар, башҡа башҡорттар: Аҙнағол һәм Смаил Тимәевтар, мулла Ҡурмашев, Юзей Илмәтов һәм уларҙың иптәштәре Ҡамай һәм Балаҡ ауылдарына нигеҙ һалғандарҙыр. Әммә шул уҡ 1706 йылда башҡорттар Аҙнағол Тимәйев иптәштәре менән бергә йәшәгән Булаҡ (Балаҡ) ауылының булыуы ла билдәле. 1738 йылда башҡорт старшиналары урындағы властың, шулай уҡ [[Ҡаҙан]] даруғаһының [[Йылан]] улусы мишәре Ҡаныбәктең уларҙың ерҙәрен талауы, мал-тыуарын ҡыуып алып китеүенә зарланып, юғары власть органдарына ялыу менән мөрәжәғәт итә&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

[[1764 йыл]]дың 1 апрелендә төҙөлгән Килешеүгә ярашлы Ҡаҙан даруғаһы Йылан улусының Балаҡ ауылы башҡорто Әхмәр Йортбағишев Рә тип аталған буш ятҡан биләмәне [[Туҡтағол]] ауылы татары Уразмәт Бикмәтовҡа ҡуртымға бирә һәм унан был ер өсөн 8 һум аҡса ала. Архив сығанаҡтарында типтәрҙәрҙе индереү тураһында түбәндәге юлдар бар: &quot;башҡорттарҙың боронғо яҙмаларына ярашлы мишәрҙәр, 1765 йылдан алып бер ниндәй акттар төҙөмәйенсә, керҙәштәр (припущенниктар) хоҡуғынан файҙалана&quot;&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

[[1783 йыл]]да Балаҡ ауылында 167 типтәр булыуы, ә [[1795 йыл]]да 86 башҡорт һәм 219 типтәр йәшәүе теркәлә. [[1920 йыл]]ғы халыҡ иҫәбен алыуҙа ауылда 965 типтәр йәшәй, ә [[башҡорт]]тар дөйөм халыҡтың 27-30 процентын тәшкил итә. [[1843 йыл]]да 124 башҡортҡа 400 бот ужым игене, 576 бот яҙғы иген сәселә. Ауылда 4 тирмән эшләй. Халыҡта 380 умарта һәм 5 солоҡ тотола&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

== Халыҡ һаны ==
{{ Население | Старобалаково }}

; Милли составы
[[Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу (2002)]] мәғлүмәтенә ярашлы күпселек  [[татарҙар]] (63 %) һәм [[башҡорттар]] (27 %) йәшәй&lt;ref name='2002F'/&gt;.

== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Саҡмағош]]): 26 км
* Ауыл Советы үҙәгенә тиклем ([[Тайнаш]]): 3 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Бүздәк]]): 85 км

== Билдәле шәхестәре ==
* [[Мөхәмәтша Ҡаръяуҙин]] — 11-се Башҡорт полкы составында [[1812 йылғы Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. «1812 йылғы Ватан һуғышы иҫтәлегенә» көмөш миҙалы кавалеры.
* [[Ғәлимов Вәхит Ғәзиз улы]] (1921 — 1943 йй.) - Советтар Союзы Геройы.
* [[Ғилемдар Рамазанов]] (16.06.1923—25.08.1993), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашҡан шағир, әҙәбиәт белгесе һәм йәмәғәт эшмәкәре. 1950 йылдан [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. Филология фәндәре докторы (1966). СССР-ҙың VI саҡырылыш Юғары Советы депутаты. 2‑се дәрәжә Ватан һуғышы (1985), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1973), ике Ҡыҙыл Йондоҙ (1944; 1945) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1957) ордендары кавалеры. [[Башҡорт АССР‑ы]]ның  [[Салауат Юлаев исемендәге премия|Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (1982) һәм атҡаҙанған фән эшмәкәре (1983).
* [[Сәйфетдин Сураҡаев]] — 4-се Башҡорт полкы составында [[1812 йылғы Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. «1812 йылғы Ватан һуғышы иҫтәлегенә» көмөш миҙалы кавалеры.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7.{{ref-ru}} 
* [https://e.mail.ru/attachment/14060986080000000551/0;1 Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий — Уфа: Китап, 2009. — 744 б. — ISBN 978-5-295-04683-4.]
* {{китап |автор=Коллектив авторов |заглавие=История башкирских родов. Ельдяк. |ответственный=Хамидуллин С. И. |ссылка=http://ihtika.ru/index.php/book/istoriya-bashkirskih-rodov-yeldeak-tom-13-ch--ufa-2015/page/102 |место=Уфа |издательство=Китап |год=2015 |том=13 |страниц=600 |страницы=102 |тираж = 3 000 |isbn= 978-5-85051 605 5 |ref= }}

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|http://баш.башкирская-энциклопедия.рф/index.php/component/content/article/8-statya/3974-i-ke-bala-sa-ma-osh-r-nynda-y-auyl}} {{V|10|02|2019}}

{{Саҡмағош районы ауылдары}}

[[Категория:Саҡмағош районы ауылдары]]</text>
      <sha1>jw16bjr52usxltr5e9m9e9m1yxkqvsw</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146713</id>
      <parentid>1146712</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T03:41:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Яғалса</username>
        <id>33315</id>
      </contributor>
      <comment>/* Әҙәбиәт */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8270" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Иҫке Балаҡ''' ({{lang-ru|Старобалаково}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Саҡмағош районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 218 кеше&lt;ref&gt;{{2010. Башҡортостан ауылдары}}&lt;/ref&gt;.
Почта индексы — 452225, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80256855006.

== Тарихы ==
[[Балаҡ]] йылғаһы буйында урынлашҡан ауыл, йылға кеүек үк, Балаҡ атамаһын йөрөтә. Торлаҡ пункты 1706 йылда һәм [[XVIII быуат]]тың 30-сы йылдарында документтарҙа телгә алына. Ҡыр-[[Йылан]] улусы башҡорто Сөйөрмәт Мәмәтҡулов ауыл тураһында түбәндәге яҙманы ҡалдыра: [[1706 йыл]]дың 29 ғинуарында Сөйөрмәт иптәштәре менән бергә үҙҙәренең [[Баҙы]] йылғаһы буйында урынлашҡан аҫаба ерҙәренә ошо уҡ улуста йәшәгән һәм ерһеҙ ҡалған башҡорттар Бәрҙермәт һәм Баймәт Ҡамаевтарҙы (бәлки, тап ошо башҡорттар Ҡамай ауылына нигеҙ һалғандарҙыр) һәм башҡаларҙы урынлашасаҡ ерҙәрҙең сиктәрен күрһәтеп индерә. &quot;Баҙы йылғаһынан, Ҡыҙыл Ярҙан һәм кисеүҙән алып Балаҡ йылғаһына тиклем, Балаҡтан [[Маты]] йылғаһына тиклем, Матынан Мәләүез тауҙарына тиклем,..&quot; сиктәр бына ошолай теүәл рәүештә билдәләнелә&lt;ref name=&quot;асф&quot;&gt;{{Китап:История сёл и деревень Башкортостана}} стр.393&lt;/ref&gt;.. 

Бәлки, Ҡамаевтар, башҡа башҡорттар: Аҙнағол һәм Смаил Тимәевтар, мулла Ҡурмашев, Юзей Илмәтов һәм уларҙың иптәштәре Ҡамай һәм Балаҡ ауылдарына нигеҙ һалғандарҙыр. Әммә шул уҡ 1706 йылда башҡорттар Аҙнағол Тимәйев иптәштәре менән бергә йәшәгән Булаҡ (Балаҡ) ауылының булыуы ла билдәле. 1738 йылда башҡорт старшиналары урындағы властың, шулай уҡ [[Ҡаҙан]] даруғаһының [[Йылан]] улусы мишәре Ҡаныбәктең уларҙың ерҙәрен талауы, мал-тыуарын ҡыуып алып китеүенә зарланып, юғары власть органдарына ялыу менән мөрәжәғәт итә&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

[[1764 йыл]]дың 1 апрелендә төҙөлгән Килешеүгә ярашлы Ҡаҙан даруғаһы Йылан улусының Балаҡ ауылы башҡорто Әхмәр Йортбағишев Рә тип аталған буш ятҡан биләмәне [[Туҡтағол]] ауылы татары Уразмәт Бикмәтовҡа ҡуртымға бирә һәм унан был ер өсөн 8 һум аҡса ала. Архив сығанаҡтарында типтәрҙәрҙе индереү тураһында түбәндәге юлдар бар: &quot;башҡорттарҙың боронғо яҙмаларына ярашлы мишәрҙәр, 1765 йылдан алып бер ниндәй акттар төҙөмәйенсә, керҙәштәр (припущенниктар) хоҡуғынан файҙалана&quot;&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

[[1783 йыл]]да Балаҡ ауылында 167 типтәр булыуы, ә [[1795 йыл]]да 86 башҡорт һәм 219 типтәр йәшәүе теркәлә. [[1920 йыл]]ғы халыҡ иҫәбен алыуҙа ауылда 965 типтәр йәшәй, ә [[башҡорт]]тар дөйөм халыҡтың 27-30 процентын тәшкил итә. [[1843 йыл]]да 124 башҡортҡа 400 бот ужым игене, 576 бот яҙғы иген сәселә. Ауылда 4 тирмән эшләй. Халыҡта 380 умарта һәм 5 солоҡ тотола&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

== Халыҡ һаны ==
{{ Население | Старобалаково }}

; Милли составы
[[Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу (2002)]] мәғлүмәтенә ярашлы күпселек  [[татарҙар]] (63 %) һәм [[башҡорттар]] (27 %) йәшәй&lt;ref name='2002F'/&gt;.

== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Саҡмағош]]): 26 км
* Ауыл Советы үҙәгенә тиклем ([[Тайнаш]]): 3 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Бүздәк]]): 85 км

== Билдәле шәхестәре ==
* [[Мөхәмәтша Ҡаръяуҙин]] — 11-се Башҡорт полкы составында [[1812 йылғы Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. «1812 йылғы Ватан һуғышы иҫтәлегенә» көмөш миҙалы кавалеры.
* [[Ғәлимов Вәхит Ғәзиз улы]] (1921 — 1943 йй.) - Советтар Союзы Геройы.
* [[Ғилемдар Рамазанов]] (16.06.1923—25.08.1993), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашҡан шағир, әҙәбиәт белгесе һәм йәмәғәт эшмәкәре. 1950 йылдан [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. Филология фәндәре докторы (1966). СССР-ҙың VI саҡырылыш Юғары Советы депутаты. 2‑се дәрәжә Ватан һуғышы (1985), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1973), ике Ҡыҙыл Йондоҙ (1944; 1945) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1957) ордендары кавалеры. [[Башҡорт АССР‑ы]]ның  [[Салауат Юлаев исемендәге премия|Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (1982) һәм атҡаҙанған фән эшмәкәре (1983).
* [[Сәйфетдин Сураҡаев]] — 4-се Башҡорт полкы составында [[1812 йылғы Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. «1812 йылғы Ватан һуғышы иҫтәлегенә» көмөш миҙалы кавалеры.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7.{{ref-ru}} 
* [https://e.mail.ru/attachment/14060986080000000551/0;1 Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий — Уфа: Китап, 2009. — 744 б. — ISBN 978-5-295-04683-4.]
* {{китап |автор=Коллектив авторов |заглавие=История башкирских родов. Елан. |ответственный=Хамидуллин С. И. |ссылка=http://ihtika.ru/index.php/book/istoriya-bashkirskih-rodov-yelan-tom-9-ch-1-ufa-2015/page/102 |место=Уфа |издательство=Китап |год=2015 |том=9|ч. 1|страниц=720 |страницы=113-114 |тираж = 3 500 |isbn= 978-5-85051 605 5 |ref= }}

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|http://баш.башкирская-энциклопедия.рф/index.php/component/content/article/8-statya/3974-i-ke-bala-sa-ma-osh-r-nynda-y-auyl}} {{V|10|02|2019}}

{{Саҡмағош районы ауылдары}}

[[Категория:Саҡмағош районы ауылдары]]</text>
      <sha1>swe1jrm0uv0q3piauwvovg6knkmdq9i</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146714</id>
      <parentid>1146713</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T04:05:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Яғалса</username>
        <id>33315</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарихы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9740" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Иҫке Балаҡ''' ({{lang-ru|Старобалаково}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Саҡмағош районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 218 кеше&lt;ref&gt;{{2010. Башҡортостан ауылдары}}&lt;/ref&gt;.
Почта индексы — 452225, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80256855006.

== Тарихы ==
[[Балаҡ]] йылғаһы буйында урынлашҡан ауыл, йылға кеүек үк, Балаҡ атамаһын йөрөтә. Торлаҡ пункты 1706 йылда һәм [[XVIII быуат]]тың 30-сы йылдарында документтарҙа телгә алына. Ҡыр-[[Йылан]] улусы башҡорто Сөйөрмәт Мәмәтҡулов ауыл тураһында түбәндәге яҙманы ҡалдыра: [[1706 йыл]]дың 29 ғинуарында Сөйөрмәт Мәмәтҡулов иптәштәре менән бергә үҙҙәренең [[Баҙы]] йылғаһы буйында урынлашҡан аҫаба ерҙәренә ошо уҡ улуста йәшәгән һәм ерһеҙ ҡалған башҡорттар Бәрҙермәт һәм Баймәт Ҡамаевтарҙы (бәлки, тап ошо башҡорттар Ҡамай ауылына нигеҙ һалғандарҙыр) һәм башҡаларҙы урынлашасаҡ ерҙәрҙең сиктәрен күрһәтеп индерә. &quot;Баҙы йылғаһынан, Ҡыҙыл Ярҙан һәм кисеүҙән алып Балаҡ йылғаһына тиклем, Балаҡтан [[Маты]] йылғаһына тиклем, Матынан Мәләүез тауҙарына тиклем,..&quot; сиктәр бына ошолай теүәл рәүештә билдәләнелә&lt;ref name=&quot;асф&quot;&gt;{{Китап:История сёл и деревень Башкортостана}} стр.393&lt;/ref&gt;.. 

Бәлки, Ҡамаевтар, башҡа башҡорттар: Аҙнағол һәм Смаил Тимәевтар, мулла Ҡурмашев, Юзей Илмәтов һәм уларҙың иптәштәре Ҡамай һәм Балаҡ ауылдарына нигеҙ һалғандарҙыр. Әммә шул уҡ 1706 йылда башҡорттар Аҙнағол Тимәйев иптәштәре менән бергә йәшәгән Булаҡ (Балаҡ) ауылының булыуы ла билдәле. 1738 йылда башҡорт старшиналары урындағы властың, шулай уҡ [[Ҡаҙан]] даруғаһының [[Йылан]] улусы мишәре Ҡаныбәктең уларҙың ерҙәрен талауы, мал-тыуарын ҡыуып алып китеүенә зарланып, юғары власть органдарына ялыу менән мөрәжәғәт итә&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

[[1764 йыл]]дың 1 апрелендә төҙөлгән Килешеүгә ярашлы Ҡаҙан даруғаһы Йылан улусының Балаҡ ауылы башҡорто Әхмәр Йортбағишев Рә тип аталған буш ятҡан биләмәне [[Туҡтағол]] ауылы татары Уразмәт Бикмәтовҡа ҡуртымға бирә һәм унан был ер өсөн 8 һум аҡса ала. Архив сығанаҡтарында типтәрҙәрҙе индереү тураһында түбәндәге юлдар бар: &quot;башҡорттарҙың боронғо яҙмаларына ярашлы мишәрҙәр, 1765 йылдан алып бер ниндәй акттар төҙөмәйенсә, керҙәштәр (припущенниктар) хоҡуғынан файҙалана&quot;&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

[[1783 йыл]]да Балаҡ ауылында 167 типтәр булыуы, ә [[1795 йыл]]да 86 башҡорт һәм 219 типтәр йәшәүе теркәлә. [[1920 йыл]]ғы халыҡ иҫәбен алыуҙа ауылда 965 типтәр йәшәй, ә [[башҡорт]]тар дөйөм халыҡтың 27-30 процентын тәшкил итә. [[1843 йыл]]да 124 башҡортҡа 400 бот ужым игене, 576 бот яҙғы иген сәселә. Ауылда 4 тирмән эшләй. Халыҡта 380 умарта һәм 5 солоҡ тотола&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

Балаҡ ауылының ир-егеттәре 1812 йылғы Ватан һуғышында ла әүҙем ҡатнаша. Зауояд-есаул башҡорт Мөхәмәтша Ҡаръяуҙин 11-се башҡорт полкы, Сәйфетдин Сураҡаев 4-се башҡорт полкы составында һуғыша. Икеһенә лә &quot;1812-се йылғы Ватан һуғышында ҡатнашҡан өсөн&quot; миҙалы тапшырыла.

Яһаҡ татарҙарының (Ермак Юнысов) ауылға 1728 йылда килеп төпләнеүе теркәлгән. Әммә улар тиҙҙән ауылдан күсенеп китә. XVIII аҙағында Балаҡ ауылына мишәрҙәр (Әмир һәм Ғүмәр Мусиндар) килеп төпләнә. Ауыл халҡының төп өлөшөн 1706 йылдың 29 ғинуарында килеп төпләнгән типтәрҙәр (ерһеҙ башҡорттар) тәшкил итә. Риүәйәттәр буйынса типтәрҙәрҙең был төркөмө Балаҡ ауылына хәҙерге Һамар өлкәһендәге Кинель йылғаһы буйынан килгән. Мулла Ҡурмашевтың ейәне типтәр старшинаһы Ишҡыуат Дәүләтбаев 1773 — 1774 йылдарҙағы Крәҫтиән һуғышында әүҙем ҡатнаша.

== Халыҡ һаны ==
{{ Население | Старобалаково }}

; Милли составы
[[Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу (2002)]] мәғлүмәтенә ярашлы күпселек  [[татарҙар]] (63 %) һәм [[башҡорттар]] (27 %) йәшәй&lt;ref name='2002F'/&gt;.

== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Саҡмағош]]): 26 км
* Ауыл Советы үҙәгенә тиклем ([[Тайнаш]]): 3 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Бүздәк]]): 85 км

== Билдәле шәхестәре ==
* [[Мөхәмәтша Ҡаръяуҙин]] — 11-се Башҡорт полкы составында [[1812 йылғы Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. «1812 йылғы Ватан һуғышы иҫтәлегенә» көмөш миҙалы кавалеры.
* [[Ғәлимов Вәхит Ғәзиз улы]] (1921 — 1943 йй.) - Советтар Союзы Геройы.
* [[Ғилемдар Рамазанов]] (16.06.1923—25.08.1993), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашҡан шағир, әҙәбиәт белгесе һәм йәмәғәт эшмәкәре. 1950 йылдан [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. Филология фәндәре докторы (1966). СССР-ҙың VI саҡырылыш Юғары Советы депутаты. 2‑се дәрәжә Ватан һуғышы (1985), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1973), ике Ҡыҙыл Йондоҙ (1944; 1945) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1957) ордендары кавалеры. [[Башҡорт АССР‑ы]]ның  [[Салауат Юлаев исемендәге премия|Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (1982) һәм атҡаҙанған фән эшмәкәре (1983).
* [[Сәйфетдин Сураҡаев]] — 4-се Башҡорт полкы составында [[1812 йылғы Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. «1812 йылғы Ватан һуғышы иҫтәлегенә» көмөш миҙалы кавалеры.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7.{{ref-ru}} 
* [https://e.mail.ru/attachment/14060986080000000551/0;1 Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий — Уфа: Китап, 2009. — 744 б. — ISBN 978-5-295-04683-4.]
* {{китап |автор=Коллектив авторов |заглавие=История башкирских родов. Елан. |ответственный=Хамидуллин С. И. |ссылка=http://ihtika.ru/index.php/book/istoriya-bashkirskih-rodov-yelan-tom-9-ch-1-ufa-2015/page/102 |место=Уфа |издательство=Китап |год=2015 |том=9|ч. 1|страниц=720 |страницы=113-114 |тираж = 3 500 |isbn= 978-5-85051 605 5 |ref= }}

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|http://баш.башкирская-энциклопедия.рф/index.php/component/content/article/8-statya/3974-i-ke-bala-sa-ma-osh-r-nynda-y-auyl}} {{V|10|02|2019}}

{{Саҡмағош районы ауылдары}}

[[Категория:Саҡмағош районы ауылдары]]</text>
      <sha1>cb7grerhsjx1x46cjf14e0n63k8ein2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146715</id>
      <parentid>1146714</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T04:09:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Яғалса</username>
        <id>33315</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарихы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10235" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Иҫке Балаҡ''' ({{lang-ru|Старобалаково}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Саҡмағош районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 218 кеше&lt;ref&gt;{{2010. Башҡортостан ауылдары}}&lt;/ref&gt;.
Почта индексы — 452225, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80256855006.

== Тарихы ==
[[Балаҡ]] йылғаһы буйында урынлашҡан ауыл, йылға кеүек үк, Балаҡ атамаһын йөрөтә. Торлаҡ пункты 1706 йылда һәм [[XVIII быуат]]тың 30-сы йылдарында документтарҙа телгә алына. Ҡыр-[[Йылан]] улусы башҡорто Сөйөрмәт Мәмәтҡулов ауыл тураһында түбәндәге яҙманы ҡалдыра: [[1706 йыл]]дың 29 ғинуарында Сөйөрмәт Мәмәтҡулов иптәштәре менән бергә үҙҙәренең [[Баҙы]] йылғаһы буйында урынлашҡан аҫаба ерҙәренә ошо уҡ улуста йәшәгән һәм ерһеҙ ҡалған башҡорттар Бәрҙермәт һәм Баймәт Ҡамаевтарҙы (бәлки, тап ошо башҡорттар Ҡамай ауылына нигеҙ һалғандарҙыр) һәм башҡаларҙы урынлашасаҡ ерҙәрҙең сиктәрен күрһәтеп индерә. &quot;Баҙы йылғаһынан, Ҡыҙыл Ярҙан һәм кисеүҙән алып Балаҡ йылғаһына тиклем, Балаҡтан [[Маты]] йылғаһына тиклем, Матынан Мәләүез тауҙарына тиклем,..&quot; сиктәр бына ошолай теүәл рәүештә билдәләнелә&lt;ref name=&quot;асф&quot;&gt;{{Китап:История сёл и деревень Башкортостана}} стр.393&lt;/ref&gt;.. 

Бәлки, Ҡамаевтар, башҡа башҡорттар: Аҙнағол һәм Смаил Тимәевтар, мулла Ҡурмашев, Юзей Илмәтов һәм уларҙың иптәштәре Ҡамай һәм Балаҡ ауылдарына нигеҙ һалғандарҙыр. Әммә шул уҡ 1706 йылда башҡорттар Аҙнағол Тимәйев иптәштәре менән бергә йәшәгән Булаҡ (Балаҡ) ауылының булыуы ла билдәле. 1738 йылда башҡорт старшиналары урындағы властың, шулай уҡ [[Ҡаҙан]] даруғаһының [[Йылан]] улусы мишәре Ҡаныбәктең уларҙың ерҙәрен талауы, мал-тыуарын ҡыуып алып китеүенә зарланып, юғары власть органдарына ялыу менән мөрәжәғәт итә&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

[[1764 йыл]]дың 1 апрелендә төҙөлгән Килешеүгә ярашлы Ҡаҙан даруғаһы Йылан улусының Балаҡ ауылы башҡорто Әхмәр Йортбағишев Рә тип аталған буш ятҡан биләмәне [[Туҡтағол]] ауылы татары Уразмәт Бикмәтовҡа ҡуртымға бирә һәм унан был ер өсөн 8 һум аҡса ала. Архив сығанаҡтарында типтәрҙәрҙе индереү тураһында түбәндәге юлдар бар: &quot;башҡорттарҙың боронғо яҙмаларына ярашлы мишәрҙәр, 1765 йылдан алып бер ниндәй акттар төҙөмәйенсә, керҙәштәр (припущенниктар) хоҡуғынан файҙалана&quot;&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

[[1783 йыл]]да Балаҡ ауылында 167 типтәр булыуы, ә [[1795 йыл]]да 86 башҡорт һәм 219 типтәр йәшәүе теркәлә. [[1920 йыл]]ғы халыҡ иҫәбен алыуҙа ауылда 965 типтәр йәшәй, ә [[башҡорт]]тар дөйөм халыҡтың 27-30 процентын тәшкил итә. [[1843 йыл]]да 124 башҡортҡа 400 бот ужым игене, 576 бот яҙғы иген сәселә. Ауылда 4 тирмән эшләй. Халыҡта 380 умарта һәм 5 солоҡ тотола&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

Балаҡ ауылының ир-егеттәре 1812 йылғы Ватан һуғышында ла әүҙем ҡатнаша. Зауояд-есаул башҡорт Мөхәмәтша Ҡаръяуҙин 11-се башҡорт полкы, Сәйфетдин Сураҡаев 4-се башҡорт полкы составында һуғыша. Икеһенә лә &quot;1812-се йылғы Ватан һуғышында ҡатнашҡан өсөн&quot; миҙалы тапшырыла.

Яһаҡ татарҙарының (Ермак Юнысов) ауылға 1728 йылда килеп төпләнеүе теркәлгән. Әммә улар тиҙҙән ауылдан күсенеп китә. XVIII аҙағында Балаҡ ауылына мишәрҙәр (Әмир һәм Ғүмәр Мусиндар) килеп төпләнә. Ауыл халҡының төп өлөшөн 1706 йылдың 29 ғинуарында килеп төпләнгән типтәрҙәр (ерһеҙ башҡорттар) тәшкил итә. Риүәйәттәр буйынса типтәрҙәрҙең был төркөмө Балаҡ ауылына хәҙерге Һамар өлкәһендәге Кинель йылғаһы буйынан килгән. Мулла Ҡурмашевтың ейәне типтәр старшинаһы Ишҡыуат Дәүләтбаев 1773 — 1774 йылдарҙағы Крәҫтиән һуғышында әүҙем ҡатнаша&lt;ref&gt;{{китап |автор=Коллектив авторов |заглавие=История башкирских родов. Елан. |ответственный=Хамидуллин С. И. |ссылка=http://ihtika.ru/index.php/book/istoriya-bashkirskih-rodov-yelan-tom-9-ch-1-ufa-2015/page/102 |место=Уфа |издательство=Китап |год=2015 |том=9|ч. 1|страниц=720 |страницы=113-114 |тираж = 3 500 |isbn= 978-5-85051 605 5 |ref= }}&lt;/ref&gt;
.

== Халыҡ һаны ==
{{ Население | Старобалаково }}

; Милли составы
[[Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу (2002)]] мәғлүмәтенә ярашлы күпселек  [[татарҙар]] (63 %) һәм [[башҡорттар]] (27 %) йәшәй&lt;ref name='2002F'/&gt;.

== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Саҡмағош]]): 26 км
* Ауыл Советы үҙәгенә тиклем ([[Тайнаш]]): 3 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Бүздәк]]): 85 км

== Билдәле шәхестәре ==
* [[Мөхәмәтша Ҡаръяуҙин]] — 11-се Башҡорт полкы составында [[1812 йылғы Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. «1812 йылғы Ватан һуғышы иҫтәлегенә» көмөш миҙалы кавалеры.
* [[Ғәлимов Вәхит Ғәзиз улы]] (1921 — 1943 йй.) - Советтар Союзы Геройы.
* [[Ғилемдар Рамазанов]] (16.06.1923—25.08.1993), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашҡан шағир, әҙәбиәт белгесе һәм йәмәғәт эшмәкәре. 1950 йылдан [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. Филология фәндәре докторы (1966). СССР-ҙың VI саҡырылыш Юғары Советы депутаты. 2‑се дәрәжә Ватан һуғышы (1985), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1973), ике Ҡыҙыл Йондоҙ (1944; 1945) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1957) ордендары кавалеры. [[Башҡорт АССР‑ы]]ның  [[Салауат Юлаев исемендәге премия|Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (1982) һәм атҡаҙанған фән эшмәкәре (1983).
* [[Сәйфетдин Сураҡаев]] — 4-се Башҡорт полкы составында [[1812 йылғы Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. «1812 йылғы Ватан һуғышы иҫтәлегенә» көмөш миҙалы кавалеры.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7.{{ref-ru}} 
* [https://e.mail.ru/attachment/14060986080000000551/0;1 Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий — Уфа: Китап, 2009. — 744 б. — ISBN 978-5-295-04683-4.]
* {{китап |автор=Коллектив авторов |заглавие=История башкирских родов. Елан. |ответственный=Хамидуллин С. И. |ссылка=http://ihtika.ru/index.php/book/istoriya-bashkirskih-rodov-yelan-tom-9-ch-1-ufa-2015/page/102 |место=Уфа |издательство=Китап |год=2015 |том=9|ч. 1|страниц=720 |страницы=113-114 |тираж = 3 500 |isbn= 978-5-85051 605 5 |ref= }}

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|http://баш.башкирская-энциклопедия.рф/index.php/component/content/article/8-statya/3974-i-ke-bala-sa-ma-osh-r-nynda-y-auyl}} {{V|10|02|2019}}

{{Саҡмағош районы ауылдары}}

[[Категория:Саҡмағош районы ауылдары]]</text>
      <sha1>rvxpa9xazkamqj4cutkkldncu5i2nqo</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146716</id>
      <parentid>1146715</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T04:22:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Яғалса</username>
        <id>33315</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарихы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11004" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Иҫке Балаҡ''' ({{lang-ru|Старобалаково}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Саҡмағош районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 218 кеше&lt;ref&gt;{{2010. Башҡортостан ауылдары}}&lt;/ref&gt;.
Почта индексы — 452225, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80256855006.

== Тарихы ==
[[Балаҡ]] йылғаһы буйында урынлашҡан ауыл, йылға кеүек үк, Балаҡ атамаһын йөрөтә. Торлаҡ пункты 1706 йылда һәм [[XVIII быуат]]тың 30-сы йылдарында документтарҙа телгә алына. Ҡыр-[[Йылан]] улусы башҡорто Сөйөрмәт Мәмәтҡулов ауыл тураһында түбәндәге яҙманы ҡалдыра: [[1706 йыл]]дың 29 ғинуарында Сөйөрмәт Мәмәтҡулов иптәштәре менән бергә үҙҙәренең [[Баҙы]] йылғаһы буйында урынлашҡан аҫаба ерҙәренә ошо уҡ улуста йәшәгән һәм ерһеҙ ҡалған башҡорттар Бәрҙермәт һәм Баймәт Ҡамаевтарҙы (бәлки, тап ошо башҡорттар Ҡамай ауылына нигеҙ һалғандарҙыр) һәм башҡаларҙы урынлашасаҡ ерҙәрҙең сиктәрен күрһәтеп индерә. &quot;Баҙы йылғаһынан, Ҡыҙыл Ярҙан һәм кисеүҙән алып Балаҡ йылғаһына тиклем, Балаҡтан [[Маты]] йылғаһына тиклем, Матынан Мәләүез тауҙарына тиклем,..&quot; сиктәр бына ошолай теүәл рәүештә билдәләнелә&lt;ref name=&quot;асф&quot;&gt;{{Китап:История сёл и деревень Башкортостана}} стр.393&lt;/ref&gt;.. 

Бәлки, Ҡамаевтар, башҡа башҡорттар: Аҙнағол һәм Смаил Тимәевтар, мулла Ҡурмашев, Юзей Илмәтов һәм уларҙың иптәштәре Ҡамай һәм Балаҡ ауылдарына нигеҙ һалғандарҙыр. Әммә шул уҡ 1706 йылда башҡорттар Аҙнағол Тимәйев иптәштәре менән бергә йәшәгән Булаҡ (Балаҡ) ауылының булыуы ла билдәле. 1738 йылда башҡорт старшиналары урындағы властың, шулай уҡ [[Ҡаҙан]] даруғаһының [[Йылан]] улусы мишәре Ҡаныбәктең уларҙың ерҙәрен талауы, мал-тыуарын ҡыуып алып китеүенә зарланып, юғары власть органдарына ялыу менән мөрәжәғәт итә&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

[[1764 йыл]]дың 1 апрелендә төҙөлгән Килешеүгә ярашлы Ҡаҙан даруғаһы Йылан улусының Балаҡ ауылы башҡорто Әхмәр Йортбағишев Рә тип аталған буш ятҡан биләмәне [[Туҡтағол]] ауылы татары Уразмәт Бикмәтовҡа ҡуртымға бирә һәм унан был ер өсөн 8 һум аҡса ала. Архив сығанаҡтарында типтәрҙәрҙе индереү тураһында түбәндәге юлдар бар: &quot;башҡорттарҙың боронғо яҙмаларына ярашлы мишәрҙәр, 1765 йылдан алып бер ниндәй акттар төҙөмәйенсә, керҙәштәр (припущенниктар) хоҡуғынан файҙалана&quot;&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

[[1783 йыл]]да Балаҡ ауылында 167 типтәр булыуы, ә [[1795 йыл]]да 86 башҡорт һәм 219 типтәр йәшәүе теркәлә. [[1920 йыл]]ғы халыҡ иҫәбен алыуҙа ауылда 965 типтәр йәшәй, ә [[башҡорт]]тар дөйөм халыҡтың 27-30 процентын тәшкил итә. [[1843 йыл]]да 124 башҡортҡа 400 бот ужым игене, 576 бот яҙғы иген сәселә. Ауылда 4 тирмән эшләй. Халыҡта 380 умарта һәм 5 солоҡ тотола&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

Балаҡ ауылының ир-егеттәре 1812 йылғы Ватан һуғышында ла әүҙем ҡатнаша. Зауояд-есаул башҡорт Мөхәмәтша Ҡаръяуҙин 11-се башҡорт полкы, Сәйфетдин Сураҡаев 4-се башҡорт полкы составында һуғыша. Икеһенә лә &quot;1812-се йылғы Ватан һуғышында ҡатнашҡан өсөн&quot; миҙалы тапшырыла.

Яһаҡ татарҙарының (Ермак Юнысов) ауылға 1728 йылда килеп төпләнеүе теркәлгән. Әммә улар тиҙҙән ауылдан күсенеп китә. XVIII аҙағында Балаҡ ауылына мишәрҙәр (Әмир һәм Ғүмәр Мусиндар) килеп төпләнә. Ауыл халҡының төп өлөшөн 1706 йылдың 29 ғинуарында килеп төпләнгән типтәрҙәр (ерһеҙ башҡорттар) тәшкил итә. Риүәйәттәр буйынса типтәрҙәрҙең был төркөмө Балаҡ ауылына хәҙерге Һамар өлкәһендәге Кинель йылғаһы буйынан килгән. Мулла Ҡурмашевтың ейәне типтәр старшинаһы Ишҡыуат Дәүләтбаев 1773 — 1774 йылдарҙағы Крәҫтиән һуғышында әүҙем ҡатнаша&lt;ref&gt;{{китап |автор=Коллектив авторов |заглавие=История башкирских родов. Елан. |ответственный=Хамидуллин С. И. |ссылка=http://ihtika.ru/index.php/book/istoriya-bashkirskih-rodov-yelan-tom-9-ch-1-ufa-2015/page/102 |место=Уфа |издательство=Китап |год=2015 |том=9|ч. 1|страниц=720 |страницы=113-114 |тираж = 3 500 |isbn= 978-5-85051 605 5 |ref= }}&lt;/ref&gt;. 

Уларҙан тыш XVIII быуат башында ауылға хәҙерге Удмурт Республикаһының Канбарка йылғаһы үҙәненән сирмештәр (мариҙар) килеп төпләнә. 1782 йылда шулай уҡ Нуғайбәк ҡәлғәһендә тотҡон булған хәрби әсир Сура Мәмәтов ауылға килеп төпләнә (урындағы халыҡ уны &quot;грузин&quot; тип йөрөтә). Артабанғы йылдарҙа Сура Мәмәтов рәүиз документтарында типтәр булараҡ теркәлә. 1850 йылдарҙа ауылға Дөрмән ауылынан типтәрҙәр килә&lt;ref name=&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.  
.

== Халыҡ һаны ==
{{ Население | Старобалаково }}

; Милли составы
[[Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу (2002)]] мәғлүмәтенә ярашлы күпселек  [[татарҙар]] (63 %) һәм [[башҡорттар]] (27 %) йәшәй&lt;ref name='2002F'/&gt;.

== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Саҡмағош]]): 26 км
* Ауыл Советы үҙәгенә тиклем ([[Тайнаш]]): 3 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Бүздәк]]): 85 км

== Билдәле шәхестәре ==
* [[Мөхәмәтша Ҡаръяуҙин]] — 11-се Башҡорт полкы составында [[1812 йылғы Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. «1812 йылғы Ватан һуғышы иҫтәлегенә» көмөш миҙалы кавалеры.
* [[Ғәлимов Вәхит Ғәзиз улы]] (1921 — 1943 йй.) - Советтар Союзы Геройы.
* [[Ғилемдар Рамазанов]] (16.06.1923—25.08.1993), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашҡан шағир, әҙәбиәт белгесе һәм йәмәғәт эшмәкәре. 1950 йылдан [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. Филология фәндәре докторы (1966). СССР-ҙың VI саҡырылыш Юғары Советы депутаты. 2‑се дәрәжә Ватан һуғышы (1985), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1973), ике Ҡыҙыл Йондоҙ (1944; 1945) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1957) ордендары кавалеры. [[Башҡорт АССР‑ы]]ның  [[Салауат Юлаев исемендәге премия|Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (1982) һәм атҡаҙанған фән эшмәкәре (1983).
* [[Сәйфетдин Сураҡаев]] — 4-се Башҡорт полкы составында [[1812 йылғы Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. «1812 йылғы Ватан һуғышы иҫтәлегенә» көмөш миҙалы кавалеры.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7.{{ref-ru}} 
* [https://e.mail.ru/attachment/14060986080000000551/0;1 Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий — Уфа: Китап, 2009. — 744 б. — ISBN 978-5-295-04683-4.]
* {{китап |автор=Коллектив авторов |заглавие=История башкирских родов. Елан. |ответственный=Хамидуллин С. И. |ссылка=http://ihtika.ru/index.php/book/istoriya-bashkirskih-rodov-yelan-tom-9-ch-1-ufa-2015/page/102 |место=Уфа |издательство=Китап |год=2015 |том=9|ч. 1|страниц=720 |страницы=113-114 |тираж = 3 500 |isbn= 978-5-85051 605 5 |ref= }}

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|http://баш.башкирская-энциклопедия.рф/index.php/component/content/article/8-statya/3974-i-ke-bala-sa-ma-osh-r-nynda-y-auyl}} {{V|10|02|2019}}

{{Саҡмағош районы ауылдары}}

[[Категория:Саҡмағош районы ауылдары]]</text>
      <sha1>m33t6mkankz27bzbc7lme122zy37ai0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146717</id>
      <parentid>1146716</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T04:28:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Яғалса</username>
        <id>33315</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарихы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11441" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Иҫке Балаҡ''' ({{lang-ru|Старобалаково}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Саҡмағош районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 218 кеше&lt;ref&gt;{{2010. Башҡортостан ауылдары}}&lt;/ref&gt;.
Почта индексы — 452225, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80256855006.

== Тарихы ==
[[Балаҡ]] йылғаһы буйында урынлашҡан ауыл, йылға кеүек үк, Балаҡ атамаһын йөрөтә. Торлаҡ пункты 1706 йылда һәм [[XVIII быуат]]тың 30-сы йылдарында документтарҙа телгә алына. Ҡыр-[[Йылан]] улусы башҡорто Сөйөрмәт Мәмәтҡулов ауыл тураһында түбәндәге яҙманы ҡалдыра: [[1706 йыл]]дың 29 ғинуарында Сөйөрмәт Мәмәтҡулов иптәштәре менән бергә үҙҙәренең [[Баҙы]] йылғаһы буйында урынлашҡан аҫаба ерҙәренә ошо уҡ улуста йәшәгән һәм ерһеҙ ҡалған башҡорттар Бәрҙермәт һәм Баймәт Ҡамаевтарҙы (бәлки, тап ошо башҡорттар Ҡамай ауылына нигеҙ һалғандарҙыр) һәм башҡаларҙы урынлашасаҡ ерҙәрҙең сиктәрен күрһәтеп индерә. &quot;Баҙы йылғаһынан, Ҡыҙыл Ярҙан һәм кисеүҙән алып Балаҡ йылғаһына тиклем, Балаҡтан [[Маты]] йылғаһына тиклем, Матынан Мәләүез тауҙарына тиклем,..&quot; сиктәр бына ошолай теүәл рәүештә билдәләнелә&lt;ref name=&quot;асф&quot;&gt;{{Китап:История сёл и деревень Башкортостана}} стр.393&lt;/ref&gt;.. 

Бәлки, Ҡамаевтар, башҡа башҡорттар: Аҙнағол һәм Смаил Тимәевтар, мулла Ҡурмашев, Юзей Илмәтов һәм уларҙың иптәштәре Ҡамай һәм Балаҡ ауылдарына нигеҙ һалғандарҙыр. Әммә шул уҡ 1706 йылда башҡорттар Аҙнағол Тимәйев иптәштәре менән бергә йәшәгән Булаҡ (Балаҡ) ауылының булыуы ла билдәле. 1738 йылда башҡорт старшиналары урындағы властың, шулай уҡ [[Ҡаҙан]] даруғаһының [[Йылан]] улусы мишәре Ҡаныбәктең уларҙың ерҙәрен талауы, мал-тыуарын ҡыуып алып китеүенә зарланып, юғары власть органдарына ялыу менән мөрәжәғәт итә&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

[[1764 йыл]]дың 1 апрелендә төҙөлгән Килешеүгә ярашлы Ҡаҙан даруғаһы Йылан улусының Балаҡ ауылы башҡорто Әхмәр Йортбағишев Рә тип аталған буш ятҡан биләмәне [[Туҡтағол]] ауылы татары Уразмәт Бикмәтовҡа ҡуртымға бирә һәм унан был ер өсөн 8 һум аҡса ала. Архив сығанаҡтарында типтәрҙәрҙе индереү тураһында түбәндәге юлдар бар: &quot;башҡорттарҙың боронғо яҙмаларына ярашлы мишәрҙәр, 1765 йылдан алып бер ниндәй акттар төҙөмәйенсә, керҙәштәр (припущенниктар) хоҡуғынан файҙалана&quot;&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

[[1783 йыл]]да Балаҡ ауылында 167 типтәр булыуы, ә [[1795 йыл]]да 86 башҡорт һәм 219 типтәр йәшәүе теркәлә. [[1920 йыл]]ғы халыҡ иҫәбен алыуҙа ауылда 965 типтәр йәшәй, ә [[башҡорт]]тар дөйөм халыҡтың 27-30 процентын тәшкил итә. [[1843 йыл]]да 124 башҡортҡа 400 бот ужым игене, 576 бот яҙғы иген сәселә. Ауылда 4 тирмән эшләй. Халыҡта 380 умарта һәм 5 солоҡ тотола&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

Балаҡ ауылының ир-егеттәре 1812 йылғы Ватан һуғышында ла әүҙем ҡатнаша. Зауояд-есаул башҡорт Мөхәмәтша Ҡаръяуҙин 11-се башҡорт полкы, Сәйфетдин Сураҡаев 4-се башҡорт полкы составында һуғыша. Икеһенә лә &quot;1812-се йылғы Ватан һуғышында ҡатнашҡан өсөн&quot; миҙалы тапшырыла.

Яһаҡ татарҙарының (Ермак Юнысов) ауылға 1728 йылда килеп төпләнеүе теркәлгән. Әммә улар тиҙҙән ауылдан күсенеп китә. XVIII аҙағында Балаҡ ауылына мишәрҙәр (Әмир һәм Ғүмәр Мусиндар) килеп төпләнә. Ауыл халҡының төп өлөшөн 1706 йылдың 29 ғинуарында килеп төпләнгән типтәрҙәр (ерһеҙ башҡорттар) тәшкил итә. Риүәйәттәр буйынса типтәрҙәрҙең был төркөмө Балаҡ ауылына хәҙерге Һамар өлкәһендәге Кинель йылғаһы буйынан килгән. Мулла Ҡурмашевтың ейәне типтәр старшинаһы Ишҡыуат Дәүләтбаев 1773 — 1774 йылдарҙағы Крәҫтиән һуғышында әүҙем ҡатнаша&lt;ref&gt;{{китап |автор=Коллектив авторов |заглавие=История башкирских родов. Елан. |ответственный=Хамидуллин С. И. |ссылка=http://ihtika.ru/index.php/book/istoriya-bashkirskih-rodov-yelan-tom-9-ch-1-ufa-2015/page/102 |место=Уфа |издательство=Китап |год=2015 |том=9|ч. 1|страниц=720 |страницы=113-114 |тираж = 3 500 |isbn= 978-5-85051 605 5 |ref= }}&lt;/ref&gt;. 

Уларҙан тыш XVIII быуат башында ауылға хәҙерге Удмурт Республикаһының Канбарка йылғаһы үҙәненән сирмештәр (мариҙар) килеп төпләнә. 1782 йылда шулай уҡ Нуғайбәк ҡәлғәһендә тотҡон булған хәрби әсир Сура Мәмәтов ауылға килеп төпләнә (урындағы халыҡ уны &quot;грузин&quot; тип йөрөтә). Артабанғы йылдарҙа Сура Мәмәтов рәүиз документтарында типтәр булараҡ теркәлә. 1850 йылдарҙа ауылға Дөрмән ауылынан типтәрҙәр килә&lt;ref name=&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

XVIII быуат уртаһында ауылға килеп төпләнгән башҡорттар — Ҡыр-Йылан улусының аҫабалары, 1904 1905 йылдарҙа аҫаба башҡорттар Иҫке Балаҡ ауылынан яңы урынға күсенә һәм ауылдарын Яңы-Балаҡ тип атай. 1920 йылда Яңы Балаҡтағы 99 ихатала 511 башҡорт йәшәй.

== Халыҡ һаны ==
{{ Население | Старобалаково }}

; Милли составы
[[Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу (2002)]] мәғлүмәтенә ярашлы күпселек  [[татарҙар]] (63 %) һәм [[башҡорттар]] (27 %) йәшәй&lt;ref name='2002F'/&gt;.

== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Саҡмағош]]): 26 км
* Ауыл Советы үҙәгенә тиклем ([[Тайнаш]]): 3 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Бүздәк]]): 85 км

== Билдәле шәхестәре ==
* [[Мөхәмәтша Ҡаръяуҙин]] — 11-се Башҡорт полкы составында [[1812 йылғы Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. «1812 йылғы Ватан һуғышы иҫтәлегенә» көмөш миҙалы кавалеры.
* [[Ғәлимов Вәхит Ғәзиз улы]] (1921 — 1943 йй.) - Советтар Союзы Геройы.
* [[Ғилемдар Рамазанов]] (16.06.1923—25.08.1993), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашҡан шағир, әҙәбиәт белгесе һәм йәмәғәт эшмәкәре. 1950 йылдан [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. Филология фәндәре докторы (1966). СССР-ҙың VI саҡырылыш Юғары Советы депутаты. 2‑се дәрәжә Ватан һуғышы (1985), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1973), ике Ҡыҙыл Йондоҙ (1944; 1945) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1957) ордендары кавалеры. [[Башҡорт АССР‑ы]]ның  [[Салауат Юлаев исемендәге премия|Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (1982) һәм атҡаҙанған фән эшмәкәре (1983).
* [[Сәйфетдин Сураҡаев]] — 4-се Башҡорт полкы составында [[1812 йылғы Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. «1812 йылғы Ватан һуғышы иҫтәлегенә» көмөш миҙалы кавалеры.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7.{{ref-ru}} 
* [https://e.mail.ru/attachment/14060986080000000551/0;1 Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий — Уфа: Китап, 2009. — 744 б. — ISBN 978-5-295-04683-4.]
* {{китап |автор=Коллектив авторов |заглавие=История башкирских родов. Елан. |ответственный=Хамидуллин С. И. |ссылка=http://ihtika.ru/index.php/book/istoriya-bashkirskih-rodov-yelan-tom-9-ch-1-ufa-2015/page/102 |место=Уфа |издательство=Китап |год=2015 |том=9|ч. 1|страниц=720 |страницы=113-114 |тираж = 3 500 |isbn= 978-5-85051 605 5 |ref= }}

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|http://баш.башкирская-энциклопедия.рф/index.php/component/content/article/8-statya/3974-i-ke-bala-sa-ma-osh-r-nynda-y-auyl}} {{V|10|02|2019}}

{{Саҡмағош районы ауылдары}}

[[Категория:Саҡмағош районы ауылдары]]</text>
      <sha1>c14zb04syiuzo7mk09rmng740nbtbut</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146718</id>
      <parentid>1146717</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T04:29:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Яғалса</username>
        <id>33315</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарихы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11441" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Иҫке Балаҡ''' ({{lang-ru|Старобалаково}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Саҡмағош районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 218 кеше&lt;ref&gt;{{2010. Башҡортостан ауылдары}}&lt;/ref&gt;.
Почта индексы — 452225, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80256855006.

== Тарихы ==
[[Балаҡ]] йылғаһы буйында урынлашҡан ауыл, йылға кеүек үк, Балаҡ атамаһын йөрөтә. Торлаҡ пункты 1706 йылда һәм [[XVIII быуат]]тың 30-сы йылдарында документтарҙа телгә алына. Ҡыр-[[Йылан]] улусы башҡорто Сөйөрмәт Мәмәтҡулов ауыл тураһында түбәндәге яҙманы ҡалдыра: [[1706 йыл]]дың 29 ғинуарында Сөйөрмәт Мәмәтҡулов иптәштәре менән бергә үҙҙәренең [[Баҙы]] йылғаһы буйында урынлашҡан аҫаба ерҙәренә ошо уҡ улуста йәшәгән һәм ерһеҙ ҡалған башҡорттар Бәрҙермәт һәм Баймәт Ҡамаевтарҙы (бәлки, тап ошо башҡорттар Ҡамай ауылына нигеҙ һалғандарҙыр) һәм башҡаларҙы урынлашасаҡ ерҙәрҙең сиктәрен күрһәтеп индерә. &quot;Баҙы йылғаһынан, Ҡыҙыл Ярҙан һәм кисеүҙән алып Балаҡ йылғаһына тиклем, Балаҡтан [[Маты]] йылғаһына тиклем, Матынан Мәләүез тауҙарына тиклем,..&quot; сиктәр бына ошолай теүәл рәүештә билдәләнелә&lt;ref name=&quot;асф&quot;&gt;{{Китап:История сёл и деревень Башкортостана}} стр.393&lt;/ref&gt;.. 

Бәлки, Ҡамаевтар, башҡа башҡорттар: Аҙнағол һәм Смаил Тимәевтар, мулла Ҡурмашев, Юзей Илмәтов һәм уларҙың иптәштәре Ҡамай һәм Балаҡ ауылдарына нигеҙ һалғандарҙыр. Әммә шул уҡ 1706 йылда башҡорттар Аҙнағол Тимәйев иптәштәре менән бергә йәшәгән Булаҡ (Балаҡ) ауылының булыуы ла билдәле. 1738 йылда башҡорт старшиналары урындағы властың, шулай уҡ [[Ҡаҙан]] даруғаһының [[Йылан]] улусы мишәре Ҡаныбәктең уларҙың ерҙәрен талауы, мал-тыуарын ҡыуып алып китеүенә зарланып, юғары власть органдарына ялыу менән мөрәжәғәт итә&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

[[1764 йыл]]дың 1 апрелендә төҙөлгән Килешеүгә ярашлы Ҡаҙан даруғаһы Йылан улусының Балаҡ ауылы башҡорто Әхмәр Йортбағишев Рә тип аталған буш ятҡан биләмәне [[Туҡтағол]] ауылы татары Уразмәт Бикмәтовҡа ҡуртымға бирә һәм унан был ер өсөн 8 һум аҡса ала. Архив сығанаҡтарында типтәрҙәрҙе индереү тураһында түбәндәге юлдар бар: &quot;башҡорттарҙың боронғо яҙмаларына ярашлы мишәрҙәр, 1765 йылдан алып бер ниндәй акттар төҙөмәйенсә, керҙәштәр (припущенниктар) хоҡуғынан файҙалана&quot;&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

[[1783 йыл]]да Балаҡ ауылында 167 типтәр булыуы, ә [[1795 йыл]]да 86 башҡорт һәм 219 типтәр йәшәүе теркәлә. [[1920 йыл]]ғы халыҡ иҫәбен алыуҙа ауылда 965 типтәр йәшәй, ә [[башҡорт]]тар дөйөм халыҡтың 27-30 процентын тәшкил итә. [[1843 йыл]]да 124 башҡортҡа 400 бот ужым игене, 576 бот яҙғы иген сәселә. Ауылда 4 тирмән эшләй. Халыҡта 380 умарта һәм 5 солоҡ тотола&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

Балаҡ ауылының ир-егеттәре 1812 йылғы Ватан һуғышында ла әүҙем ҡатнаша. Зауояд-есаул башҡорт Мөхәмәтша Ҡаръяуҙин 11-се башҡорт полкы, Сәйфетдин Сураҡаев 4-се башҡорт полкы составында һуғыша. Икеһенә лә &quot;1812-се йылғы Ватан һуғышында ҡатнашҡан өсөн&quot; миҙалы тапшырыла.

Яһаҡ татарҙарының (Ермак Юнысов) ауылға 1728 йылда килеп төпләнеүе теркәлгән. Әммә улар тиҙҙән ауылдан күсенеп китә. XVIII аҙағында Балаҡ ауылына мишәрҙәр (Әмир һәм Ғүмәр Мусиндар) килеп төпләнә. Ауыл халҡының төп өлөшөн 1706 йылдың 29 ғинуарында килеп төпләнгән типтәрҙәр (ерһеҙ башҡорттар) тәшкил итә. Риүәйәттәр буйынса типтәрҙәрҙең был төркөмө Балаҡ ауылына хәҙерге Һамар өлкәһендәге Кинель йылғаһы буйынан килгән. Мулла Ҡурмашевтың ейәне типтәр старшинаһы Ишҡыуат Дәүләтбаев 1773 — 1774 йылдарҙағы Крәҫтиән һуғышында әүҙем ҡатнаша&lt;ref&gt;{{китап |автор=Коллектив авторов |заглавие=История башкирских родов. Елан. |ответственный=Хамидуллин С. И. |ссылка=http://ihtika.ru/index.php/book/istoriya-bashkirskih-rodov-yelan-tom-9-ch-1-ufa-2015/page/102 |место=Уфа |издательство=Китап |год=2015 |том=9|ч. 1|страниц=720 |страницы=113-114 |тираж = 3 500 |isbn= 978-5-85051 605 5 |ref= }}&lt;/ref&gt;. 

Уларҙан тыш XVIII быуат башында ауылға хәҙерге Удмурт Республикаһының Канбарка йылғаһы үҙәненән сирмештәр (мариҙар) килеп төпләнә. 1782 йылда шулай уҡ Нуғайбәк ҡәлғәһендә тотҡон булған хәрби әсир Сура Мәмәтов ауылға килеп төпләнә (урындағы халыҡ уны &quot;грузин&quot; тип йөрөтә). Артабанғы йылдарҙа Сура Мәмәтов рәүиз документтарында типтәр булараҡ теркәлә. 1850 йылдарҙа ауылға Дөрмән ауылынан типтәрҙәр килә&lt;ref name=&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

XVIII быуат уртаһында ауылға килеп төпләнгән башҡорттар — Ҡыр-Йылан улусының аҫабалары, 1904-1905 йылдарҙа аҫаба башҡорттар Иҫке Балаҡ ауылынан яңы урынға күсенә һәм ауылдарын Яңы-Балаҡ тип атай. 1920 йылда Яңы Балаҡтағы 99 ихатала 511 башҡорт йәшәй.

== Халыҡ һаны ==
{{ Население | Старобалаково }}

; Милли составы
[[Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу (2002)]] мәғлүмәтенә ярашлы күпселек  [[татарҙар]] (63 %) һәм [[башҡорттар]] (27 %) йәшәй&lt;ref name='2002F'/&gt;.

== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Саҡмағош]]): 26 км
* Ауыл Советы үҙәгенә тиклем ([[Тайнаш]]): 3 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Бүздәк]]): 85 км

== Билдәле шәхестәре ==
* [[Мөхәмәтша Ҡаръяуҙин]] — 11-се Башҡорт полкы составында [[1812 йылғы Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. «1812 йылғы Ватан һуғышы иҫтәлегенә» көмөш миҙалы кавалеры.
* [[Ғәлимов Вәхит Ғәзиз улы]] (1921 — 1943 йй.) - Советтар Союзы Геройы.
* [[Ғилемдар Рамазанов]] (16.06.1923—25.08.1993), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашҡан шағир, әҙәбиәт белгесе һәм йәмәғәт эшмәкәре. 1950 йылдан [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. Филология фәндәре докторы (1966). СССР-ҙың VI саҡырылыш Юғары Советы депутаты. 2‑се дәрәжә Ватан һуғышы (1985), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1973), ике Ҡыҙыл Йондоҙ (1944; 1945) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1957) ордендары кавалеры. [[Башҡорт АССР‑ы]]ның  [[Салауат Юлаев исемендәге премия|Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (1982) һәм атҡаҙанған фән эшмәкәре (1983).
* [[Сәйфетдин Сураҡаев]] — 4-се Башҡорт полкы составында [[1812 йылғы Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. «1812 йылғы Ватан һуғышы иҫтәлегенә» көмөш миҙалы кавалеры.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7.{{ref-ru}} 
* [https://e.mail.ru/attachment/14060986080000000551/0;1 Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий — Уфа: Китап, 2009. — 744 б. — ISBN 978-5-295-04683-4.]
* {{китап |автор=Коллектив авторов |заглавие=История башкирских родов. Елан. |ответственный=Хамидуллин С. И. |ссылка=http://ihtika.ru/index.php/book/istoriya-bashkirskih-rodov-yelan-tom-9-ch-1-ufa-2015/page/102 |место=Уфа |издательство=Китап |год=2015 |том=9|ч. 1|страниц=720 |страницы=113-114 |тираж = 3 500 |isbn= 978-5-85051 605 5 |ref= }}

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|http://баш.башкирская-энциклопедия.рф/index.php/component/content/article/8-statya/3974-i-ke-bala-sa-ma-osh-r-nynda-y-auyl}} {{V|10|02|2019}}

{{Саҡмағош районы ауылдары}}

[[Категория:Саҡмағош районы ауылдары]]</text>
      <sha1>onkwofulreh63at2d5zzca69qhcfwbv</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146719</id>
      <parentid>1146718</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T04:32:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Яғалса</username>
        <id>33315</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарихы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11678" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Иҫке Балаҡ''' ({{lang-ru|Старобалаково}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Саҡмағош районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 218 кеше&lt;ref&gt;{{2010. Башҡортостан ауылдары}}&lt;/ref&gt;.
Почта индексы — 452225, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80256855006.

== Тарихы ==
[[Балаҡ]] йылғаһы буйында урынлашҡан ауыл, йылға кеүек үк, Балаҡ атамаһын йөрөтә. Торлаҡ пункты 1706 йылда һәм [[XVIII быуат]]тың 30-сы йылдарында документтарҙа телгә алына. Ҡыр-[[Йылан]] улусы башҡорто Сөйөрмәт Мәмәтҡулов ауыл тураһында түбәндәге яҙманы ҡалдыра: [[1706 йыл]]дың 29 ғинуарында Сөйөрмәт Мәмәтҡулов иптәштәре менән бергә үҙҙәренең [[Баҙы]] йылғаһы буйында урынлашҡан аҫаба ерҙәренә ошо уҡ улуста йәшәгән һәм ерһеҙ ҡалған башҡорттар Бәрҙермәт һәм Баймәт Ҡамаевтарҙы (бәлки, тап ошо башҡорттар Ҡамай ауылына нигеҙ һалғандарҙыр) һәм башҡаларҙы урынлашасаҡ ерҙәрҙең сиктәрен күрһәтеп индерә. &quot;Баҙы йылғаһынан, Ҡыҙыл Ярҙан һәм кисеүҙән алып Балаҡ йылғаһына тиклем, Балаҡтан [[Маты]] йылғаһына тиклем, Матынан Мәләүез тауҙарына тиклем,..&quot; сиктәр бына ошолай теүәл рәүештә билдәләнелә&lt;ref name=&quot;асф&quot;&gt;{{Китап:История сёл и деревень Башкортостана}} стр.393&lt;/ref&gt;.. 

Бәлки, Ҡамаевтар, башҡа башҡорттар: Аҙнағол һәм Смаил Тимәевтар, мулла Ҡурмашев, Юзей Илмәтов һәм уларҙың иптәштәре Ҡамай һәм Балаҡ ауылдарына нигеҙ һалғандарҙыр. Әммә шул уҡ 1706 йылда башҡорттар Аҙнағол Тимәйев иптәштәре менән бергә йәшәгән Булаҡ (Балаҡ) ауылының булыуы ла билдәле. 1738 йылда башҡорт старшиналары урындағы властың, шулай уҡ [[Ҡаҙан]] даруғаһының [[Йылан]] улусы мишәре Ҡаныбәктең уларҙың ерҙәрен талауы, мал-тыуарын ҡыуып алып китеүенә зарланып, юғары власть органдарына ялыу менән мөрәжәғәт итә&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

[[1764 йыл]]дың 1 апрелендә төҙөлгән Килешеүгә ярашлы Ҡаҙан даруғаһы Йылан улусының Балаҡ ауылы башҡорто Әхмәр Йортбағишев Рә тип аталған буш ятҡан биләмәне [[Туҡтағол]] ауылы татары Уразмәт Бикмәтовҡа ҡуртымға бирә һәм унан был ер өсөн 8 һум аҡса ала. Архив сығанаҡтарында типтәрҙәрҙе индереү тураһында түбәндәге юлдар бар: &quot;башҡорттарҙың боронғо яҙмаларына ярашлы мишәрҙәр, 1765 йылдан алып бер ниндәй акттар төҙөмәйенсә, керҙәштәр (припущенниктар) хоҡуғынан файҙалана&quot;&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

[[1783 йыл]]да Балаҡ ауылында 167 типтәр булыуы, ә [[1795 йыл]]да 86 башҡорт һәм 219 типтәр йәшәүе теркәлә. [[1920 йыл]]ғы халыҡ иҫәбен алыуҙа ауылда 965 типтәр йәшәй, ә [[башҡорт]]тар дөйөм халыҡтың 27-30 процентын тәшкил итә. [[1843 йыл]]да 124 башҡортҡа 400 бот ужым игене, 576 бот яҙғы иген сәселә. Ауылда 4 тирмән эшләй. Халыҡта 380 умарта һәм 5 солоҡ тотола&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

Балаҡ ауылының ир-егеттәре 1812 йылғы Ватан һуғышында ла әүҙем ҡатнаша. Зауояд-есаул башҡорт Мөхәмәтша Ҡаръяуҙин 11-се башҡорт полкы, Сәйфетдин Сураҡаев 4-се башҡорт полкы составында һуғыша. Икеһенә лә &quot;1812-се йылғы Ватан һуғышында ҡатнашҡан өсөн&quot; миҙалы тапшырыла.

Яһаҡ татарҙарының (Ермак Юнысов) ауылға 1728 йылда килеп төпләнеүе теркәлгән. Әммә улар тиҙҙән ауылдан күсенеп китә. XVIII аҙағында Балаҡ ауылына мишәрҙәр (Әмир һәм Ғүмәр Мусиндар) килеп төпләнә. Ауыл халҡының төп өлөшөн 1706 йылдың 29 ғинуарында килеп төпләнгән типтәрҙәр (ерһеҙ башҡорттар) тәшкил итә. Риүәйәттәр буйынса типтәрҙәрҙең был төркөмө Балаҡ ауылына хәҙерге Һамар өлкәһендәге Кинель йылғаһы буйынан килгән. Мулла Ҡурмашевтың ейәне типтәр старшинаһы Ишҡыуат Дәүләтбаев 1773 — 1774 йылдарҙағы Крәҫтиән һуғышында әүҙем ҡатнаша&lt;ref&gt;{{китап |автор=Коллектив авторов |заглавие=История башкирских родов. Елан. |ответственный=Хамидуллин С. И. |ссылка=http://ihtika.ru/index.php/book/istoriya-bashkirskih-rodov-yelan-tom-9-ch-1-ufa-2015/page/102 |место=Уфа |издательство=Китап |год=2015 |том=9|ч. 1|страниц=720 |страницы=113-114 |тираж = 3 500 |isbn= 978-5-85051 605 5 |ref= }}&lt;/ref&gt;. 

Уларҙан тыш XVIII быуат башында ауылға хәҙерге Удмурт Республикаһының Канбарка йылғаһы үҙәненән сирмештәр (мариҙар) килеп төпләнә. 1782 йылда шулай уҡ Нуғайбәк ҡәлғәһендә тотҡон булған хәрби әсир Сура Мәмәтов ауылға килеп төпләнә (урындағы халыҡ уны &quot;грузин&quot; тип йөрөтә). Артабанғы йылдарҙа Сура Мәмәтов рәүиз документтарында типтәр булараҡ теркәлә. 1850 йылдарҙа ауылға Дөрмән ауылынан типтәрҙәр килә&lt;ref name=&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

XVIII быуат уртаһында ауылға килеп төпләнгән башҡорттар — Ҡыр-Йылан улусының аҫабалары, 1904-1905 йылдарҙа аҫаба башҡорттар Иҫке Балаҡ ауылынан яңы урынға күсенә һәм ауылдарын Яңы-Балаҡ тип атай. 1920 йылда Яңы Балаҡтағы 99 ихатала 511 башҡорт йәшәй. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]яугиры, шағир, әҙәбиәт белгесе һәм йәмәғәт эшмәкәре [[Ғилемдар Рамазанов]] сығышы буйынса Яңы Балаҡ ауылынан.

== Халыҡ һаны ==
{{ Население | Старобалаково }}

; Милли составы
[[Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу (2002)]] мәғлүмәтенә ярашлы күпселек  [[татарҙар]] (63 %) һәм [[башҡорттар]] (27 %) йәшәй&lt;ref name='2002F'/&gt;.

== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Саҡмағош]]): 26 км
* Ауыл Советы үҙәгенә тиклем ([[Тайнаш]]): 3 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Бүздәк]]): 85 км

== Билдәле шәхестәре ==
* [[Мөхәмәтша Ҡаръяуҙин]] — 11-се Башҡорт полкы составында [[1812 йылғы Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. «1812 йылғы Ватан һуғышы иҫтәлегенә» көмөш миҙалы кавалеры.
* [[Ғәлимов Вәхит Ғәзиз улы]] (1921 — 1943 йй.) - Советтар Союзы Геройы.
* [[Ғилемдар Рамазанов]] (16.06.1923—25.08.1993), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашҡан шағир, әҙәбиәт белгесе һәм йәмәғәт эшмәкәре. 1950 йылдан [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. Филология фәндәре докторы (1966). СССР-ҙың VI саҡырылыш Юғары Советы депутаты. 2‑се дәрәжә Ватан һуғышы (1985), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1973), ике Ҡыҙыл Йондоҙ (1944; 1945) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1957) ордендары кавалеры. [[Башҡорт АССР‑ы]]ның  [[Салауат Юлаев исемендәге премия|Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (1982) һәм атҡаҙанған фән эшмәкәре (1983).
* [[Сәйфетдин Сураҡаев]] — 4-се Башҡорт полкы составында [[1812 йылғы Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. «1812 йылғы Ватан һуғышы иҫтәлегенә» көмөш миҙалы кавалеры.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7.{{ref-ru}} 
* [https://e.mail.ru/attachment/14060986080000000551/0;1 Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий — Уфа: Китап, 2009. — 744 б. — ISBN 978-5-295-04683-4.]
* {{китап |автор=Коллектив авторов |заглавие=История башкирских родов. Елан. |ответственный=Хамидуллин С. И. |ссылка=http://ihtika.ru/index.php/book/istoriya-bashkirskih-rodov-yelan-tom-9-ch-1-ufa-2015/page/102 |место=Уфа |издательство=Китап |год=2015 |том=9|ч. 1|страниц=720 |страницы=113-114 |тираж = 3 500 |isbn= 978-5-85051 605 5 |ref= }}

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|http://баш.башкирская-энциклопедия.рф/index.php/component/content/article/8-statya/3974-i-ke-bala-sa-ma-osh-r-nynda-y-auyl}} {{V|10|02|2019}}

{{Саҡмағош районы ауылдары}}

[[Категория:Саҡмағош районы ауылдары]]</text>
      <sha1>int6sizq9ugv1ojtdw23m3ct0lhkcip</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146720</id>
      <parentid>1146719</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T04:33:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Яғалса</username>
        <id>33315</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарихы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11679" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Иҫке Балаҡ''' ({{lang-ru|Старобалаково}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Саҡмағош районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 218 кеше&lt;ref&gt;{{2010. Башҡортостан ауылдары}}&lt;/ref&gt;.
Почта индексы — 452225, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80256855006.

== Тарихы ==
[[Балаҡ]] йылғаһы буйында урынлашҡан ауыл, йылға кеүек үк, Балаҡ атамаһын йөрөтә. Торлаҡ пункты 1706 йылда һәм [[XVIII быуат]]тың 30-сы йылдарында документтарҙа телгә алына. Ҡыр-[[Йылан]] улусы башҡорто Сөйөрмәт Мәмәтҡулов ауыл тураһында түбәндәге яҙманы ҡалдыра: [[1706 йыл]]дың 29 ғинуарында Сөйөрмәт Мәмәтҡулов иптәштәре менән бергә үҙҙәренең [[Баҙы]] йылғаһы буйында урынлашҡан аҫаба ерҙәренә ошо уҡ улуста йәшәгән һәм ерһеҙ ҡалған башҡорттар Бәрҙермәт һәм Баймәт Ҡамаевтарҙы (бәлки, тап ошо башҡорттар Ҡамай ауылына нигеҙ һалғандарҙыр) һәм башҡаларҙы урынлашасаҡ ерҙәрҙең сиктәрен күрһәтеп индерә. &quot;Баҙы йылғаһынан, Ҡыҙыл Ярҙан һәм кисеүҙән алып Балаҡ йылғаһына тиклем, Балаҡтан [[Маты]] йылғаһына тиклем, Матынан Мәләүез тауҙарына тиклем,..&quot; сиктәр бына ошолай теүәл рәүештә билдәләнелә&lt;ref name=&quot;асф&quot;&gt;{{Китап:История сёл и деревень Башкортостана}} стр.393&lt;/ref&gt;.. 

Бәлки, Ҡамаевтар, башҡа башҡорттар: Аҙнағол һәм Смаил Тимәевтар, мулла Ҡурмашев, Юзей Илмәтов һәм уларҙың иптәштәре Ҡамай һәм Балаҡ ауылдарына нигеҙ һалғандарҙыр. Әммә шул уҡ 1706 йылда башҡорттар Аҙнағол Тимәйев иптәштәре менән бергә йәшәгән Булаҡ (Балаҡ) ауылының булыуы ла билдәле. 1738 йылда башҡорт старшиналары урындағы властың, шулай уҡ [[Ҡаҙан]] даруғаһының [[Йылан]] улусы мишәре Ҡаныбәктең уларҙың ерҙәрен талауы, мал-тыуарын ҡыуып алып китеүенә зарланып, юғары власть органдарына ялыу менән мөрәжәғәт итә&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

[[1764 йыл]]дың 1 апрелендә төҙөлгән Килешеүгә ярашлы Ҡаҙан даруғаһы Йылан улусының Балаҡ ауылы башҡорто Әхмәр Йортбағишев Рә тип аталған буш ятҡан биләмәне [[Туҡтағол]] ауылы татары Уразмәт Бикмәтовҡа ҡуртымға бирә һәм унан был ер өсөн 8 һум аҡса ала. Архив сығанаҡтарында типтәрҙәрҙе индереү тураһында түбәндәге юлдар бар: &quot;башҡорттарҙың боронғо яҙмаларына ярашлы мишәрҙәр, 1765 йылдан алып бер ниндәй акттар төҙөмәйенсә, керҙәштәр (припущенниктар) хоҡуғынан файҙалана&quot;&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

[[1783 йыл]]да Балаҡ ауылында 167 типтәр булыуы, ә [[1795 йыл]]да 86 башҡорт һәм 219 типтәр йәшәүе теркәлә. [[1920 йыл]]ғы халыҡ иҫәбен алыуҙа ауылда 965 типтәр йәшәй, ә [[башҡорт]]тар дөйөм халыҡтың 27-30 процентын тәшкил итә. [[1843 йыл]]да 124 башҡортҡа 400 бот ужым игене, 576 бот яҙғы иген сәселә. Ауылда 4 тирмән эшләй. Халыҡта 380 умарта һәм 5 солоҡ тотола&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

Балаҡ ауылының ир-егеттәре 1812 йылғы Ватан һуғышында ла әүҙем ҡатнаша. Зауояд-есаул башҡорт Мөхәмәтша Ҡаръяуҙин 11-се башҡорт полкы, Сәйфетдин Сураҡаев 4-се башҡорт полкы составында һуғыша. Икеһенә лә &quot;1812-се йылғы Ватан һуғышында ҡатнашҡан өсөн&quot; миҙалы тапшырыла.

Яһаҡ татарҙарының (Ермак Юнысов) ауылға 1728 йылда килеп төпләнеүе теркәлгән. Әммә улар тиҙҙән ауылдан күсенеп китә. XVIII аҙағында Балаҡ ауылына мишәрҙәр (Әмир һәм Ғүмәр Мусиндар) килеп төпләнә. Ауыл халҡының төп өлөшөн 1706 йылдың 29 ғинуарында килеп төпләнгән типтәрҙәр (ерһеҙ башҡорттар) тәшкил итә. Риүәйәттәр буйынса типтәрҙәрҙең был төркөмө Балаҡ ауылына хәҙерге Һамар өлкәһендәге Кинель йылғаһы буйынан килгән. Мулла Ҡурмашевтың ейәне типтәр старшинаһы Ишҡыуат Дәүләтбаев 1773 — 1774 йылдарҙағы Крәҫтиән һуғышында әүҙем ҡатнаша&lt;ref&gt;{{китап |автор=Коллектив авторов |заглавие=История башкирских родов. Елан. |ответственный=Хамидуллин С. И. |ссылка=http://ihtika.ru/index.php/book/istoriya-bashkirskih-rodov-yelan-tom-9-ch-1-ufa-2015/page/102 |место=Уфа |издательство=Китап |год=2015 |том=9|ч. 1|страниц=720 |страницы=113-114 |тираж = 3 500 |isbn= 978-5-85051 605 5 |ref= }}&lt;/ref&gt;. 

Уларҙан тыш XVIII быуат башында ауылға хәҙерге Удмурт Республикаһының Канбарка йылғаһы үҙәненән сирмештәр (мариҙар) килеп төпләнә. 1782 йылда шулай уҡ Нуғайбәк ҡәлғәһендә тотҡон булған хәрби әсир Сура Мәмәтов ауылға килеп төпләнә (урындағы халыҡ уны &quot;грузин&quot; тип йөрөтә). Артабанғы йылдарҙа Сура Мәмәтов рәүиз документтарында типтәр булараҡ теркәлә. 1850 йылдарҙа ауылға Дөрмән ауылынан типтәрҙәр килә&lt;ref name=&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

XVIII быуат уртаһында ауылға килеп төпләнгән башҡорттар — Ҡыр-Йылан улусының аҫабалары, 1904-1905 йылдарҙа аҫаба башҡорттар Иҫке Балаҡ ауылынан яңы урынға күсенә һәм ауылдарын Яңы-Балаҡ тип атай. 1920 йылда Яңы Балаҡтағы 99 ихатала 511 башҡорт йәшәй. [[Бөйөк Ватан һуғышы]] яугиры, шағир, әҙәбиәт белгесе һәм йәмәғәт эшмәкәре [[Ғилемдар Рамазанов]] сығышы буйынса Яңы Балаҡ ауылынан.

== Халыҡ һаны ==
{{ Население | Старобалаково }}

; Милли составы
[[Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу (2002)]] мәғлүмәтенә ярашлы күпселек  [[татарҙар]] (63 %) һәм [[башҡорттар]] (27 %) йәшәй&lt;ref name='2002F'/&gt;.

== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Саҡмағош]]): 26 км
* Ауыл Советы үҙәгенә тиклем ([[Тайнаш]]): 3 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Бүздәк]]): 85 км

== Билдәле шәхестәре ==
* [[Мөхәмәтша Ҡаръяуҙин]] — 11-се Башҡорт полкы составында [[1812 йылғы Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. «1812 йылғы Ватан һуғышы иҫтәлегенә» көмөш миҙалы кавалеры.
* [[Ғәлимов Вәхит Ғәзиз улы]] (1921 — 1943 йй.) - Советтар Союзы Геройы.
* [[Ғилемдар Рамазанов]] (16.06.1923—25.08.1993), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашҡан шағир, әҙәбиәт белгесе һәм йәмәғәт эшмәкәре. 1950 йылдан [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. Филология фәндәре докторы (1966). СССР-ҙың VI саҡырылыш Юғары Советы депутаты. 2‑се дәрәжә Ватан һуғышы (1985), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1973), ике Ҡыҙыл Йондоҙ (1944; 1945) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1957) ордендары кавалеры. [[Башҡорт АССР‑ы]]ның  [[Салауат Юлаев исемендәге премия|Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (1982) һәм атҡаҙанған фән эшмәкәре (1983).
* [[Сәйфетдин Сураҡаев]] — 4-се Башҡорт полкы составында [[1812 йылғы Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. «1812 йылғы Ватан һуғышы иҫтәлегенә» көмөш миҙалы кавалеры.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7.{{ref-ru}} 
* [https://e.mail.ru/attachment/14060986080000000551/0;1 Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий — Уфа: Китап, 2009. — 744 б. — ISBN 978-5-295-04683-4.]
* {{китап |автор=Коллектив авторов |заглавие=История башкирских родов. Елан. |ответственный=Хамидуллин С. И. |ссылка=http://ihtika.ru/index.php/book/istoriya-bashkirskih-rodov-yelan-tom-9-ch-1-ufa-2015/page/102 |место=Уфа |издательство=Китап |год=2015 |том=9|ч. 1|страниц=720 |страницы=113-114 |тираж = 3 500 |isbn= 978-5-85051 605 5 |ref= }}

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|http://баш.башкирская-энциклопедия.рф/index.php/component/content/article/8-statya/3974-i-ke-bala-sa-ma-osh-r-nynda-y-auyl}} {{V|10|02|2019}}

{{Саҡмағош районы ауылдары}}

[[Категория:Саҡмағош районы ауылдары]]</text>
      <sha1>dmwl3behqsa75yepi5tlbx8rkf3hal5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146721</id>
      <parentid>1146720</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T04:34:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Яғалса</username>
        <id>33315</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарихы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11679" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Иҫке Балаҡ''' ({{lang-ru|Старобалаково}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Саҡмағош районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 218 кеше&lt;ref&gt;{{2010. Башҡортостан ауылдары}}&lt;/ref&gt;.
Почта индексы — 452225, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80256855006.

== Тарихы ==
[[Балаҡ]] йылғаһы буйында урынлашҡан ауыл, йылға кеүек үк, Балаҡ атамаһын йөрөтә. Торлаҡ пункты 1706 йылда һәм [[XVIII быуат]]тың 30-сы йылдарында документтарҙа телгә алына. Ҡыр-[[Йылан]] улусы башҡорто Сөйөрмәт Мәмәтҡулов ауыл тураһында түбәндәге яҙманы ҡалдыра: [[1706 йыл]]дың 29 ғинуарында Сөйөрмәт Мәмәтҡулов иптәштәре менән бергә үҙҙәренең [[Баҙы]] йылғаһы буйында урынлашҡан аҫаба ерҙәренә ошо уҡ улуста йәшәгән һәм ерһеҙ ҡалған башҡорттар Бәрҙермәт һәм Баймәт Ҡамаевтарҙы (бәлки, тап ошо башҡорттар Ҡамай ауылына нигеҙ һалғандарҙыр) һәм башҡаларҙы урынлашасаҡ ерҙәрҙең сиктәрен күрһәтеп индерә. &quot;Баҙы йылғаһынан, Ҡыҙыл Ярҙан һәм кисеүҙән алып Балаҡ йылғаһына тиклем, Балаҡтан [[Маты]] йылғаһына тиклем, Матынан Мәләүез тауҙарына тиклем,..&quot; сиктәр бына ошолай теүәл рәүештә билдәләнелә&lt;ref name=&quot;асф&quot;&gt;{{Китап:История сёл и деревень Башкортостана}} стр.393&lt;/ref&gt;.. 

Бәлки, Ҡамаевтар, башҡа башҡорттар: Аҙнағол һәм Смаил Тимәевтар, мулла Ҡурмашев, Юзей Илмәтов һәм уларҙың иптәштәре Ҡамай һәм Балаҡ ауылдарына нигеҙ һалғандарҙыр. Әммә шул уҡ 1706 йылда башҡорттар Аҙнағол Тимәйев иптәштәре менән бергә йәшәгән Булаҡ (Балаҡ) ауылының булыуы ла билдәле. 1738 йылда башҡорт старшиналары урындағы властың, шулай уҡ [[Ҡаҙан]] даруғаһының [[Йылан]] улусы мишәре Ҡаныбәктең уларҙың ерҙәрен талауы, мал-тыуарын ҡыуып алып китеүенә зарланып, юғары власть органдарына ялыу менән мөрәжәғәт итә&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

[[1764 йыл]]дың 1 апрелендә төҙөлгән Килешеүгә ярашлы Ҡаҙан даруғаһы Йылан улусының Балаҡ ауылы башҡорто Әхмәр Йортбағишев Рә тип аталған буш ятҡан биләмәне [[Туҡтағол]] ауылы татары Уразмәт Бикмәтовҡа ҡуртымға бирә һәм унан был ер өсөн 8 һум аҡса ала. Архив сығанаҡтарында типтәрҙәрҙе индереү тураһында түбәндәге юлдар бар: &quot;башҡорттарҙың боронғо яҙмаларына ярашлы мишәрҙәр, 1765 йылдан алып бер ниндәй акттар төҙөмәйенсә, керҙәштәр (припущенниктар) хоҡуғынан файҙалана&quot;&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

[[1783 йыл]]да Балаҡ ауылында 167 типтәр булыуы, ә [[1795 йыл]]да 86 башҡорт һәм 219 типтәр йәшәүе теркәлә. [[1920 йыл]]ғы халыҡ иҫәбен алыуҙа ауылда 965 типтәр йәшәй, ә [[башҡорт]]тар дөйөм халыҡтың 27-30 процентын тәшкил итә. [[1843 йыл]]да 124 башҡортҡа 400 бот ужым игене, 576 бот яҙғы иген сәселә. Ауылда 4 тирмән эшләй. Халыҡта 380 умарта һәм 5 солоҡ тотола&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

Балаҡ ауылының ир-егеттәре 1812 йылғы Ватан һуғышында ла әүҙем ҡатнаша. Зауояд-есаул башҡорт Мөхәмәтша Ҡаръяуҙин 11-се башҡорт полкы, Сәйфетдин Сураҡаев 4-се башҡорт полкы составында һуғыша. Икеһенә лә &quot;1812-се йылғы Ватан һуғышында ҡатнашҡан өсөн&quot; миҙалы тапшырыла.

Яһаҡ татарҙарының (Ермак Юнысов) ауылға 1728 йылда килеп төпләнеүе теркәлгән. Әммә улар тиҙҙән ауылдан күсенеп китә. XVIII аҙағында Балаҡ ауылына мишәрҙәр (Әмир һәм Ғүмәр Мусиндар) килеп төпләнә. Ауыл халҡының төп өлөшөн 1706 йылдың 29 ғинуарында килеп төпләнгән типтәрҙәр (ерһеҙ башҡорттар) тәшкил итә. Риүәйәттәр буйынса типтәрҙәрҙең был төркөмө Балаҡ ауылына хәҙерге Һамар өлкәһендәге Кинель йылғаһы буйынан килгән. Мулла Ҡурмашевтың ейәне типтәр старшинаһы Ишҡыуат Дәүләтбаев 1773 — 1774 йылдарҙағы Крәҫтиән һуғышында әүҙем ҡатнаша&lt;ref&gt;{{китап |автор=Коллектив авторов |заглавие=История башкирских родов. Елан. |ответственный=Хамидуллин С. И. |ссылка=http://ihtika.ru/index.php/book/istoriya-bashkirskih-rodov-yelan-tom-9-ch-1-ufa-2015/page/102 |место=Уфа |издательство=Китап |год=2015 |том=9|ч. 1|страниц=720 |страницы=113-114 |тираж = 3 500 |isbn= 978-5-85051 605 5 |ref= }}&lt;/ref&gt;. 

Уларҙан тыш XVIII быуат башында ауылға хәҙерге Удмурт Республикаһының Канбарка йылғаһы үҙәненән сирмештәр (мариҙар) килеп төпләнә. 1782 йылда шулай уҡ Нуғайбәк ҡәлғәһендә тотҡон булған хәрби әсир Сура Мәмәтов ауылға килеп төпләнә (урындағы халыҡ уны &quot;грузин&quot; тип йөрөтә)&lt;ref name=&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;. Артабанғы йылдарҙа Сура Мәмәтов рәүиз документтарында типтәр булараҡ теркәлә. 1850 йылдарҙа ауылға Дөрмән ауылынан типтәрҙәр килә.

XVIII быуат уртаһында ауылға килеп төпләнгән башҡорттар — Ҡыр-Йылан улусының аҫабалары, 1904-1905 йылдарҙа аҫаба башҡорттар Иҫке Балаҡ ауылынан яңы урынға күсенә һәм ауылдарын Яңы-Балаҡ тип атай. 1920 йылда Яңы Балаҡтағы 99 ихатала 511 башҡорт йәшәй. [[Бөйөк Ватан һуғышы]] яугиры, шағир, әҙәбиәт белгесе һәм йәмәғәт эшмәкәре [[Ғилемдар Рамазанов]] сығышы буйынса Яңы Балаҡ ауылынан.

== Халыҡ һаны ==
{{ Население | Старобалаково }}

; Милли составы
[[Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу (2002)]] мәғлүмәтенә ярашлы күпселек  [[татарҙар]] (63 %) һәм [[башҡорттар]] (27 %) йәшәй&lt;ref name='2002F'/&gt;.

== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Саҡмағош]]): 26 км
* Ауыл Советы үҙәгенә тиклем ([[Тайнаш]]): 3 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Бүздәк]]): 85 км

== Билдәле шәхестәре ==
* [[Мөхәмәтша Ҡаръяуҙин]] — 11-се Башҡорт полкы составында [[1812 йылғы Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. «1812 йылғы Ватан һуғышы иҫтәлегенә» көмөш миҙалы кавалеры.
* [[Ғәлимов Вәхит Ғәзиз улы]] (1921 — 1943 йй.) - Советтар Союзы Геройы.
* [[Ғилемдар Рамазанов]] (16.06.1923—25.08.1993), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашҡан шағир, әҙәбиәт белгесе һәм йәмәғәт эшмәкәре. 1950 йылдан [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. Филология фәндәре докторы (1966). СССР-ҙың VI саҡырылыш Юғары Советы депутаты. 2‑се дәрәжә Ватан һуғышы (1985), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1973), ике Ҡыҙыл Йондоҙ (1944; 1945) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1957) ордендары кавалеры. [[Башҡорт АССР‑ы]]ның  [[Салауат Юлаев исемендәге премия|Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (1982) һәм атҡаҙанған фән эшмәкәре (1983).
* [[Сәйфетдин Сураҡаев]] — 4-се Башҡорт полкы составында [[1812 йылғы Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. «1812 йылғы Ватан һуғышы иҫтәлегенә» көмөш миҙалы кавалеры.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7.{{ref-ru}} 
* [https://e.mail.ru/attachment/14060986080000000551/0;1 Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий — Уфа: Китап, 2009. — 744 б. — ISBN 978-5-295-04683-4.]
* {{китап |автор=Коллектив авторов |заглавие=История башкирских родов. Елан. |ответственный=Хамидуллин С. И. |ссылка=http://ihtika.ru/index.php/book/istoriya-bashkirskih-rodov-yelan-tom-9-ch-1-ufa-2015/page/102 |место=Уфа |издательство=Китап |год=2015 |том=9|ч. 1|страниц=720 |страницы=113-114 |тираж = 3 500 |isbn= 978-5-85051 605 5 |ref= }}

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|http://баш.башкирская-энциклопедия.рф/index.php/component/content/article/8-statya/3974-i-ke-bala-sa-ma-osh-r-nynda-y-auyl}} {{V|10|02|2019}}

{{Саҡмағош районы ауылдары}}

[[Категория:Саҡмағош районы ауылдары]]</text>
      <sha1>prcxveh3ayhnxicopickn29j9zcmi0o</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146722</id>
      <parentid>1146721</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T04:38:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Яғалса</username>
        <id>33315</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарихы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11678" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Иҫке Балаҡ''' ({{lang-ru|Старобалаково}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Саҡмағош районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 218 кеше&lt;ref&gt;{{2010. Башҡортостан ауылдары}}&lt;/ref&gt;.
Почта индексы — 452225, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80256855006.

== Тарихы ==
[[Балаҡ]] йылғаһы буйында урынлашҡан ауыл, йылға кеүек үк, Балаҡ атамаһын йөрөтә. Торлаҡ пункты 1706 йылда һәм [[XVIII быуат]]тың 30-сы йылдарында документтарҙа телгә алына. Ҡыр-[[Йылан]] улусы башҡорто Сөйөрмәт Мәмәтҡулов ауыл тураһында түбәндәге яҙманы ҡалдыра: [[1706 йыл]]дың 29 ғинуарында Сөйөрмәт Мәмәтҡулов иптәштәре менән бергә үҙҙәренең [[Баҙы]] йылғаһы буйында урынлашҡан аҫаба ерҙәренә ошо уҡ улуста йәшәгән һәм ерһеҙ ҡалған башҡорттар Бәрҙермәт һәм Баймәт Ҡамаевтарҙы (бәлки, тап ошо башҡорттар Ҡамай ауылына нигеҙ һалғандарҙыр) һәм башҡаларҙы урынлашасаҡ ерҙәрҙең сиктәрен күрһәтеп индерә. &quot;Баҙы йылғаһынан, Ҡыҙыл Ярҙан һәм кисеүҙән алып Балаҡ йылғаһына тиклем, Балаҡтан [[Маты]] йылғаһына тиклем, Матынан Мәләүез тауҙарына тиклем,..&quot; сиктәр бына ошолай теүәл рәүештә билдәләнелә&lt;ref name=&quot;асф&quot;&gt;{{Китап:История сёл и деревень Башкортостана}} стр.393&lt;/ref&gt;.. 

Бәлки, Ҡамаевтар, башҡа башҡорттар: Аҙнағол һәм Смаил Тимәевтар, мулла Ҡурмашев, Юзей Илмәтов һәм уларҙың иптәштәре Ҡамай һәм Балаҡ ауылдарына нигеҙ һалғандарҙыр. Әммә шул уҡ 1706 йылда башҡорттар Аҙнағол Тимәйев иптәштәре менән бергә йәшәгән Булаҡ (Балаҡ) ауылының булыуы ла билдәле. 1738 йылда башҡорт старшиналары урындағы властың, шулай уҡ [[Ҡаҙан]] даруғаһының [[Йылан]] улусы мишәре Ҡаныбәктең уларҙың ерҙәрен талауы, мал-тыуарын ҡыуып алып китеүенә зарланып, юғары власть органдарына ялыу менән мөрәжәғәт итә&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

[[1764 йыл]]дың 1 апрелендә төҙөлгән Килешеүгә ярашлы Ҡаҙан даруғаһы Йылан улусының Балаҡ ауылы башҡорто Әхмәр Йортбағишев Рә тип аталған буш ятҡан биләмәне [[Туҡтағол]] ауылы татары Уразмәт Бикмәтовҡа ҡуртымға бирә һәм унан был ер өсөн 8 һум аҡса ала. Архив сығанаҡтарында типтәрҙәрҙе индереү тураһында түбәндәге юлдар бар: &quot;башҡорттарҙың боронғо яҙмаларына ярашлы мишәрҙәр, 1765 йылдан алып бер ниндәй акттар төҙөмәйенсә, керҙәштәр (припущенниктар) хоҡуғынан файҙалана&quot;&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

[[1783 йыл]]да Балаҡ ауылында 167 типтәр булыуы, ә [[1795 йыл]]да 86 башҡорт һәм 219 типтәр йәшәүе теркәлә. [[1920 йыл]]ғы халыҡ иҫәбен алыуҙа ауылда 965 типтәр йәшәй, ә [[башҡорт]]тар дөйөм халыҡтың 27-30 процентын тәшкил итә. [[1843 йыл]]да 124 башҡортҡа 400 бот ужым игене, 576 бот яҙғы иген сәселә. Ауылда 4 тирмән эшләй. Халыҡта 380 умарта һәм 5 солоҡ тотола&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

Балаҡ ауылының ир-егеттәре 1812 йылғы Ватан һуғышында ла әүҙем ҡатнаша. Зауояд-есаул башҡорт Мөхәмәтша Ҡаръяуҙин 11-се башҡорт полкы, Сәйфетдин Сураҡаев 4-се башҡорт полкы составында һуғыша. Икеһенә лә &quot;1812-се йылғы Ватан һуғышында ҡатнашҡан өсөн&quot; миҙалы тапшырыла.

Яһаҡ татарҙарының (Ермак Юнысов) ауылға 1728 йылда килеп төпләнеүе теркәлгән. Әммә улар тиҙҙән ауылдан күсенеп китә. XVIII аҙағында Балаҡ ауылына мишәрҙәр (Әмир һәм Ғүмәр Мусиндар) килеп төпләнә. Ауыл халҡының төп өлөшөн 1706 йылдың 29 ғинуарында килеп төпләнгән типтәрҙәр (ерһеҙ башҡорттар) тәшкил итә. Риүәйәттәр буйынса типтәрҙәрҙең был төркөмө Балаҡ ауылына хәҙерге Һамар өлкәһендәге Кинель йылғаһы буйынан килгән. Мулла Ҡурмашевтың ейәне типтәр старшинаһы Ишҡыуат Дәүләтбаев 1773 — 1774 йылдарҙағы Крәҫтиән һуғышында әүҙем ҡатнаша&lt;ref&gt;{{китап |автор=Коллектив авторов |заглавие=История башкирских родов. Елан. |ответственный=Хамидуллин С. И. |ссылка=http://ihtika.ru/index.php/book/istoriya-bashkirskih-rodov-yelan-tom-9-ch-1-ufa-2015/page/102 |место=Уфа |издательство=Китап |год=2015 |том=9|ч. 1|страниц=720 |страницы=113-114 |тираж = 3 500 |isbn= 978-5-85051 605 5 |ref= }}&lt;/ref&gt;. 

Уларҙан тыш XVIII быуат башында ауылға хәҙерге Удмурт Республикаһының Канбарка йылғаһы үҙәненән сирмештәр (мариҙар) килеп төпләнә. 1782 йылда шулай уҡ Нуғайбәк ҡәлғәһендә тотҡон булған хәрби әсир Сура Мәмәтов ауылға килеп төпләнә (урындағы халыҡ уны &quot;грузин&quot; тип йөрөтә)&lt;ref name=&quot;Иҫке Балаҡ&quot;/&gt;. Артабанғы йылдарҙа Сура Мәмәтов рәүиз документтарында типтәр булараҡ теркәлә. 1850 йылдарҙа ауылға Дөрмән ауылынан типтәрҙәр килә.

XVIII быуат уртаһында ауылға килеп төпләнгән башҡорттар — Ҡыр-Йылан улусының аҫабалары, 1904-1905 йылдарҙа аҫаба башҡорттар Иҫке Балаҡ ауылынан яңы урынға күсенә һәм ауылдарын Яңы-Балаҡ тип атай. 1920 йылда Яңы Балаҡтағы 99 ихатала 511 башҡорт йәшәй. [[Бөйөк Ватан һуғышы]] яугиры, шағир, әҙәбиәт белгесе һәм йәмәғәт эшмәкәре [[Ғилемдар Рамазанов]] сығышы буйынса Яңы Балаҡ ауылынан.

== Халыҡ һаны ==
{{ Население | Старобалаково }}

; Милли составы
[[Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу (2002)]] мәғлүмәтенә ярашлы күпселек  [[татарҙар]] (63 %) һәм [[башҡорттар]] (27 %) йәшәй&lt;ref name='2002F'/&gt;.

== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Саҡмағош]]): 26 км
* Ауыл Советы үҙәгенә тиклем ([[Тайнаш]]): 3 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Бүздәк]]): 85 км

== Билдәле шәхестәре ==
* [[Мөхәмәтша Ҡаръяуҙин]] — 11-се Башҡорт полкы составында [[1812 йылғы Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. «1812 йылғы Ватан һуғышы иҫтәлегенә» көмөш миҙалы кавалеры.
* [[Ғәлимов Вәхит Ғәзиз улы]] (1921 — 1943 йй.) - Советтар Союзы Геройы.
* [[Ғилемдар Рамазанов]] (16.06.1923—25.08.1993), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашҡан шағир, әҙәбиәт белгесе һәм йәмәғәт эшмәкәре. 1950 йылдан [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. Филология фәндәре докторы (1966). СССР-ҙың VI саҡырылыш Юғары Советы депутаты. 2‑се дәрәжә Ватан һуғышы (1985), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1973), ике Ҡыҙыл Йондоҙ (1944; 1945) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1957) ордендары кавалеры. [[Башҡорт АССР‑ы]]ның  [[Салауат Юлаев исемендәге премия|Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (1982) һәм атҡаҙанған фән эшмәкәре (1983).
* [[Сәйфетдин Сураҡаев]] — 4-се Башҡорт полкы составында [[1812 йылғы Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. «1812 йылғы Ватан һуғышы иҫтәлегенә» көмөш миҙалы кавалеры.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7.{{ref-ru}} 
* [https://e.mail.ru/attachment/14060986080000000551/0;1 Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий — Уфа: Китап, 2009. — 744 б. — ISBN 978-5-295-04683-4.]
* {{китап |автор=Коллектив авторов |заглавие=История башкирских родов. Елан. |ответственный=Хамидуллин С. И. |ссылка=http://ihtika.ru/index.php/book/istoriya-bashkirskih-rodov-yelan-tom-9-ch-1-ufa-2015/page/102 |место=Уфа |издательство=Китап |год=2015 |том=9|ч. 1|страниц=720 |страницы=113-114 |тираж = 3 500 |isbn= 978-5-85051 605 5 |ref= }}

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|http://баш.башкирская-энциклопедия.рф/index.php/component/content/article/8-statya/3974-i-ke-bala-sa-ma-osh-r-nynda-y-auyl}} {{V|10|02|2019}}

{{Саҡмағош районы ауылдары}}

[[Категория:Саҡмағош районы ауылдары]]</text>
      <sha1>16n0xk25mzvxsxvrtg7zgiid50lu0b8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146723</id>
      <parentid>1146722</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T04:43:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Яғалса</username>
        <id>33315</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарихы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11705" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Иҫке Балаҡ''' ({{lang-ru|Старобалаково}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Саҡмағош районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 218 кеше&lt;ref&gt;{{2010. Башҡортостан ауылдары}}&lt;/ref&gt;.
Почта индексы — 452225, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80256855006.

== Тарихы ==
[[Балаҡ]] йылғаһы буйында урынлашҡан ауыл, йылға кеүек үк, Балаҡ атамаһын йөрөтә. Торлаҡ пункты 1706 йылда һәм [[XVIII быуат]]тың 30-сы йылдарында документтарҙа телгә алына. Ҡыр-[[Йылан]] улусы башҡорто Сөйөрмәт Мәмәтҡулов ауыл тураһында түбәндәге яҙманы ҡалдыра: [[1706 йыл]]дың 29 ғинуарында Сөйөрмәт Мәмәтҡулов иптәштәре менән бергә үҙҙәренең [[Баҙы]] йылғаһы буйында урынлашҡан аҫаба ерҙәренә ошо уҡ улуста йәшәгән һәм ерһеҙ ҡалған башҡорттар Бәрҙермәт һәм Баймәт Ҡамаевтарҙы (бәлки, тап ошо башҡорттар Ҡамай ауылына нигеҙ һалғандарҙыр) һәм башҡаларҙы урынлашасаҡ ерҙәрҙең сиктәрен күрһәтеп индерә. &quot;Баҙы йылғаһынан, Ҡыҙыл Ярҙан һәм кисеүҙән алып Балаҡ йылғаһына тиклем, Балаҡтан [[Маты]] йылғаһына тиклем, Матынан Мәләүез тауҙарына тиклем,..&quot; сиктәр бына ошолай теүәл рәүештә билдәләнелә&lt;ref name=&quot;асф&quot;&gt;{{Китап:История сёл и деревень Башкортостана}} стр.393&lt;/ref&gt;.. 

Бәлки, Ҡамаевтар, башҡа башҡорттар: Аҙнағол һәм Смаил Тимәевтар, мулла Ҡурмашев, Юзей Илмәтов һәм уларҙың иптәштәре Ҡамай һәм Балаҡ ауылдарына нигеҙ һалғандарҙыр. Әммә шул уҡ 1706 йылда башҡорттар Аҙнағол Тимәйев иптәштәре менән бергә йәшәгән Булаҡ (Балаҡ) ауылының булыуы ла билдәле. 1738 йылда башҡорт старшиналары урындағы властың, шулай уҡ [[Ҡаҙан]] даруғаһының [[Йылан]] улусы мишәре Ҡаныбәктең уларҙың ерҙәрен талауы, мал-тыуарын ҡыуып алып китеүенә зарланып, юғары власть органдарына ялыу менән мөрәжәғәт итә&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

[[1764 йыл]]дың 1 апрелендә төҙөлгән Килешеүгә ярашлы Ҡаҙан даруғаһы Йылан улусының Балаҡ ауылы башҡорто Әхмәр Йортбағишев Рә тип аталған буш ятҡан биләмәне [[Туҡтағол]] ауылы татары Уразмәт Бикмәтовҡа ҡуртымға бирә һәм унан был ер өсөн 8 һум аҡса ала. Архив сығанаҡтарында типтәрҙәрҙе индереү тураһында түбәндәге юлдар бар: &quot;башҡорттарҙың боронғо яҙмаларына ярашлы мишәрҙәр, 1765 йылдан алып бер ниндәй акттар төҙөмәйенсә, керҙәштәр (припущенниктар) хоҡуғынан файҙалана&quot;&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

[[1783 йыл]]да Балаҡ ауылында 167 типтәр булыуы, ә [[1795 йыл]]да 86 башҡорт һәм 219 типтәр йәшәүе теркәлә. [[1920 йыл]]ғы халыҡ иҫәбен алыуҙа ауылда 965 типтәр йәшәй, ә [[башҡорт]]тар дөйөм халыҡтың 27-30 процентын тәшкил итә. [[1843 йыл]]да 124 башҡортҡа 400 бот ужым игене, 576 бот яҙғы иген сәселә. Ауылда 4 тирмән эшләй. Халыҡта 380 умарта һәм 5 солоҡ тотола&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

Балаҡ ауылының ир-егеттәре 1812 йылғы Ватан һуғышында ла әүҙем ҡатнаша. Зауояд-есаул башҡорт Мөхәмәтша Ҡаръяуҙин 11-се башҡорт полкы, Сәйфетдин Сураҡаев 4-се башҡорт полкы составында һуғыша. Икеһенә лә &quot;1812-се йылғы Ватан һуғышында ҡатнашҡан өсөн&quot; миҙалы тапшырыла.

Яһаҡ татарҙарының (Ермак Юнысов) ауылға 1728 йылда килеп төпләнеүе теркәлгән. Әммә улар тиҙҙән ауылдан күсенеп китә. XVIII аҙағында Балаҡ ауылына мишәрҙәр (Әмир һәм Ғүмәр Мусиндар) килеп төпләнә. Ауыл халҡының төп өлөшөн 1706 йылдың 29 ғинуарында килеп төпләнгән типтәрҙәр (ерһеҙ башҡорттар) тәшкил итә. Риүәйәттәр буйынса типтәрҙәрҙең был төркөмө Балаҡ ауылына хәҙерге Һамар өлкәһендәге Кинель йылғаһы буйынан килгән. Мулла Ҡурмашевтың ейәне типтәр старшинаһы Ишҡыуат Дәүләтбаев 1773 — 1774 йылдарҙағы Крәҫтиән һуғышында әүҙем ҡатнаша&lt;ref name=&quot;Иҫке Балаҡ&quot;&gt;{{китап |автор=Коллектив авторов |заглавие=История башкирских родов. Елан. |ответственный=Хамидуллин С. И. |ссылка=http://ihtika.ru/index.php/book/istoriya-bashkirskih-rodov-yelan-tom-9-ch-1-ufa-2015/page/102 |место=Уфа |издательство=Китап |год=2015 |том=9|ч. 1|страниц=720 |страницы=113-114 |тираж = 3 500 |isbn= 978-5-85051 605 5 |ref= }}&lt;/ref&gt;. 

Уларҙан тыш XVIII быуат башында ауылға хәҙерге Удмурт Республикаһының Канбарка йылғаһы үҙәненән сирмештәр (мариҙар) килеп төпләнә. 1782 йылда шулай уҡ Нуғайбәк ҡәлғәһендә тотҡон булған хәрби әсир Сура Мәмәтов ауылға килеп төпләнә (урындағы халыҡ уны &quot;грузин&quot; тип йөрөтә). Артабанғы йылдарҙа Сура Мәмәтов рәүиз документтарында типтәр булараҡ теркәлә. 1850 йылдарҙа ауылға Дөрмән ауылынан типтәрҙәр килә&lt;ref name=&quot;Иҫке Балаҡ&quot;/&gt;.

XVIII быуат уртаһында ауылға килеп төпләнгән башҡорттар — Ҡыр-Йылан улусының аҫабалары, 1904-1905 йылдарҙа аҫаба башҡорттар Иҫке Балаҡ ауылынан яңы урынға күсенә һәм ауылдарын Яңы-Балаҡ тип атай. 1920 йылда Яңы Балаҡтағы 99 ихатала 511 башҡорт йәшәй. [[Бөйөк Ватан һуғышы]] яугиры, шағир, әҙәбиәт белгесе һәм йәмәғәт эшмәкәре [[Ғилемдар Рамазанов]] сығышы буйынса Яңы Балаҡ ауылынан.

== Халыҡ һаны ==
{{ Население | Старобалаково }}

; Милли составы
[[Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу (2002)]] мәғлүмәтенә ярашлы күпселек  [[татарҙар]] (63 %) һәм [[башҡорттар]] (27 %) йәшәй&lt;ref name='2002F'/&gt;.

== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Саҡмағош]]): 26 км
* Ауыл Советы үҙәгенә тиклем ([[Тайнаш]]): 3 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Бүздәк]]): 85 км

== Билдәле шәхестәре ==
* [[Мөхәмәтша Ҡаръяуҙин]] — 11-се Башҡорт полкы составында [[1812 йылғы Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. «1812 йылғы Ватан һуғышы иҫтәлегенә» көмөш миҙалы кавалеры.
* [[Ғәлимов Вәхит Ғәзиз улы]] (1921 — 1943 йй.) - Советтар Союзы Геройы.
* [[Ғилемдар Рамазанов]] (16.06.1923—25.08.1993), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашҡан шағир, әҙәбиәт белгесе һәм йәмәғәт эшмәкәре. 1950 йылдан [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. Филология фәндәре докторы (1966). СССР-ҙың VI саҡырылыш Юғары Советы депутаты. 2‑се дәрәжә Ватан һуғышы (1985), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1973), ике Ҡыҙыл Йондоҙ (1944; 1945) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1957) ордендары кавалеры. [[Башҡорт АССР‑ы]]ның  [[Салауат Юлаев исемендәге премия|Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (1982) һәм атҡаҙанған фән эшмәкәре (1983).
* [[Сәйфетдин Сураҡаев]] — 4-се Башҡорт полкы составында [[1812 йылғы Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. «1812 йылғы Ватан һуғышы иҫтәлегенә» көмөш миҙалы кавалеры.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7.{{ref-ru}} 
* [https://e.mail.ru/attachment/14060986080000000551/0;1 Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий — Уфа: Китап, 2009. — 744 б. — ISBN 978-5-295-04683-4.]
* {{китап |автор=Коллектив авторов |заглавие=История башкирских родов. Елан. |ответственный=Хамидуллин С. И. |ссылка=http://ihtika.ru/index.php/book/istoriya-bashkirskih-rodov-yelan-tom-9-ch-1-ufa-2015/page/102 |место=Уфа |издательство=Китап |год=2015 |том=9|ч. 1|страниц=720 |страницы=113-114 |тираж = 3 500 |isbn= 978-5-85051 605 5 |ref= }}

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|http://баш.башкирская-энциклопедия.рф/index.php/component/content/article/8-statya/3974-i-ke-bala-sa-ma-osh-r-nynda-y-auyl}} {{V|10|02|2019}}

{{Саҡмағош районы ауылдары}}

[[Категория:Саҡмағош районы ауылдары]]</text>
      <sha1>9281kso2n8bdx4rswui8dsxu8sku4g5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146724</id>
      <parentid>1146723</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T04:43:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Яғалса</username>
        <id>33315</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарихы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11738" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Иҫке Балаҡ''' ({{lang-ru|Старобалаково}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Саҡмағош районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 218 кеше&lt;ref&gt;{{2010. Башҡортостан ауылдары}}&lt;/ref&gt;.
Почта индексы — 452225, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80256855006.

== Тарихы ==
[[Балаҡ]] йылғаһы буйында урынлашҡан ауыл, йылға кеүек үк, Балаҡ атамаһын йөрөтә. Торлаҡ пункты 1706 йылда һәм [[XVIII быуат]]тың 30-сы йылдарында документтарҙа телгә алына. Ҡыр-[[Йылан]] улусы башҡорто Сөйөрмәт Мәмәтҡулов ауыл тураһында түбәндәге яҙманы ҡалдыра: [[1706 йыл]]дың 29 ғинуарында Сөйөрмәт Мәмәтҡулов иптәштәре менән бергә үҙҙәренең [[Баҙы]] йылғаһы буйында урынлашҡан аҫаба ерҙәренә ошо уҡ улуста йәшәгән һәм ерһеҙ ҡалған башҡорттар Бәрҙермәт һәм Баймәт Ҡамаевтарҙы (бәлки, тап ошо башҡорттар Ҡамай ауылына нигеҙ һалғандарҙыр) һәм башҡаларҙы урынлашасаҡ ерҙәрҙең сиктәрен күрһәтеп индерә. &quot;Баҙы йылғаһынан, Ҡыҙыл Ярҙан һәм кисеүҙән алып Балаҡ йылғаһына тиклем, Балаҡтан [[Маты]] йылғаһына тиклем, Матынан Мәләүез тауҙарына тиклем,..&quot; сиктәр бына ошолай теүәл рәүештә билдәләнелә&lt;ref name=&quot;асф&quot;&gt;{{Китап:История сёл и деревень Башкортостана}} стр.393&lt;/ref&gt;.. 

Бәлки, Ҡамаевтар, башҡа башҡорттар: Аҙнағол һәм Смаил Тимәевтар, мулла Ҡурмашев, Юзей Илмәтов һәм уларҙың иптәштәре Ҡамай һәм Балаҡ ауылдарына нигеҙ һалғандарҙыр. Әммә шул уҡ 1706 йылда башҡорттар Аҙнағол Тимәйев иптәштәре менән бергә йәшәгән Булаҡ (Балаҡ) ауылының булыуы ла билдәле. 1738 йылда башҡорт старшиналары урындағы властың, шулай уҡ [[Ҡаҙан]] даруғаһының [[Йылан]] улусы мишәре Ҡаныбәктең уларҙың ерҙәрен талауы, мал-тыуарын ҡыуып алып китеүенә зарланып, юғары власть органдарына ялыу менән мөрәжәғәт итә&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

[[1764 йыл]]дың 1 апрелендә төҙөлгән Килешеүгә ярашлы Ҡаҙан даруғаһы Йылан улусының Балаҡ ауылы башҡорто Әхмәр Йортбағишев Рә тип аталған буш ятҡан биләмәне [[Туҡтағол]] ауылы татары Уразмәт Бикмәтовҡа ҡуртымға бирә һәм унан был ер өсөн 8 һум аҡса ала. Архив сығанаҡтарында типтәрҙәрҙе индереү тураһында түбәндәге юлдар бар: &quot;башҡорттарҙың боронғо яҙмаларына ярашлы мишәрҙәр, 1765 йылдан алып бер ниндәй акттар төҙөмәйенсә, керҙәштәр (припущенниктар) хоҡуғынан файҙалана&quot;&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

[[1783 йыл]]да Балаҡ ауылында 167 типтәр булыуы, ә [[1795 йыл]]да 86 башҡорт һәм 219 типтәр йәшәүе теркәлә. [[1920 йыл]]ғы халыҡ иҫәбен алыуҙа ауылда 965 типтәр йәшәй, ә [[башҡорт]]тар дөйөм халыҡтың 27-30 процентын тәшкил итә. [[1843 йыл]]да 124 башҡортҡа 400 бот ужым игене, 576 бот яҙғы иген сәселә. Ауылда 4 тирмән эшләй. Халыҡта 380 умарта һәм 5 солоҡ тотола&lt;ref name=&quot;асф&quot;&quot;Иҫке Балаҡ&quot; /&gt;.

Балаҡ ауылының ир-егеттәре 1812 йылғы Ватан һуғышында ла әүҙем ҡатнаша. Зауояд-есаул башҡорт Мөхәмәтша Ҡаръяуҙин 11-се башҡорт полкы, Сәйфетдин Сураҡаев 4-се башҡорт полкы составында һуғыша. Икеһенә лә &quot;1812-се йылғы Ватан һуғышында ҡатнашҡан өсөн&quot; миҙалы тапшырыла.

Яһаҡ татарҙарының (Ермак Юнысов) ауылға 1728 йылда килеп төпләнеүе теркәлгән. Әммә улар тиҙҙән ауылдан күсенеп китә. XVIII аҙағында Балаҡ ауылына мишәрҙәр (Әмир һәм Ғүмәр Мусиндар) килеп төпләнә. Ауыл халҡының төп өлөшөн 1706 йылдың 29 ғинуарында килеп төпләнгән типтәрҙәр (ерһеҙ башҡорттар) тәшкил итә. Риүәйәттәр буйынса типтәрҙәрҙең был төркөмө Балаҡ ауылына хәҙерге Һамар өлкәһендәге Кинель йылғаһы буйынан килгән. Мулла Ҡурмашевтың ейәне типтәр старшинаһы Ишҡыуат Дәүләтбаев 1773 — 1774 йылдарҙағы Крәҫтиән һуғышында әүҙем ҡатнаша&lt;ref name=&quot;Иҫке Балаҡ&quot;&gt;{{китап |автор=Коллектив авторов |заглавие=История башкирских родов. Елан. |ответственный=Хамидуллин С. И. |ссылка=http://ihtika.ru/index.php/book/istoriya-bashkirskih-rodov-yelan-tom-9-ch-1-ufa-2015/page/102 |место=Уфа |издательство=Китап |год=2015 |том=9|ч. 1|страниц=720 |страницы=113-114 |тираж = 3 500 |isbn= 978-5-85051 605 5 |ref= }}&lt;/ref&gt;. 

Уларҙан тыш XVIII быуат башында ауылға хәҙерге Удмурт Республикаһының Канбарка йылғаһы үҙәненән сирмештәр (мариҙар) килеп төпләнә. 1782 йылда шулай уҡ Нуғайбәк ҡәлғәһендә тотҡон булған хәрби әсир Сура Мәмәтов ауылға килеп төпләнә (урындағы халыҡ уны &quot;грузин&quot; тип йөрөтә). Артабанғы йылдарҙа Сура Мәмәтов рәүиз документтарында типтәр булараҡ теркәлә. 1850 йылдарҙа ауылға Дөрмән ауылынан типтәрҙәр килә&lt;ref name=&quot;Иҫке Балаҡ&quot;/&gt;.

XVIII быуат уртаһында ауылға килеп төпләнгән башҡорттар — Ҡыр-Йылан улусының аҫабалары, 1904-1905 йылдарҙа аҫаба башҡорттар Иҫке Балаҡ ауылынан яңы урынға күсенә һәм ауылдарын Яңы-Балаҡ тип атай. 1920 йылда Яңы Балаҡтағы 99 ихатала 511 башҡорт йәшәй. [[Бөйөк Ватан һуғышы]] яугиры, шағир, әҙәбиәт белгесе һәм йәмәғәт эшмәкәре [[Ғилемдар Рамазанов]] сығышы буйынса Яңы Балаҡ ауылынан&lt;ref name=&quot;Иҫке Балаҡ&quot;/&gt;.

== Халыҡ һаны ==
{{ Население | Старобалаково }}

; Милли составы
[[Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу (2002)]] мәғлүмәтенә ярашлы күпселек  [[татарҙар]] (63 %) һәм [[башҡорттар]] (27 %) йәшәй&lt;ref name='2002F'/&gt;.

== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Саҡмағош]]): 26 км
* Ауыл Советы үҙәгенә тиклем ([[Тайнаш]]): 3 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Бүздәк]]): 85 км

== Билдәле шәхестәре ==
* [[Мөхәмәтша Ҡаръяуҙин]] — 11-се Башҡорт полкы составында [[1812 йылғы Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. «1812 йылғы Ватан һуғышы иҫтәлегенә» көмөш миҙалы кавалеры.
* [[Ғәлимов Вәхит Ғәзиз улы]] (1921 — 1943 йй.) - Советтар Союзы Геройы.
* [[Ғилемдар Рамазанов]] (16.06.1923—25.08.1993), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашҡан шағир, әҙәбиәт белгесе һәм йәмәғәт эшмәкәре. 1950 йылдан [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. Филология фәндәре докторы (1966). СССР-ҙың VI саҡырылыш Юғары Советы депутаты. 2‑се дәрәжә Ватан һуғышы (1985), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1973), ике Ҡыҙыл Йондоҙ (1944; 1945) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1957) ордендары кавалеры. [[Башҡорт АССР‑ы]]ның  [[Салауат Юлаев исемендәге премия|Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (1982) һәм атҡаҙанған фән эшмәкәре (1983).
* [[Сәйфетдин Сураҡаев]] — 4-се Башҡорт полкы составында [[1812 йылғы Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. «1812 йылғы Ватан һуғышы иҫтәлегенә» көмөш миҙалы кавалеры.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7.{{ref-ru}} 
* [https://e.mail.ru/attachment/14060986080000000551/0;1 Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий — Уфа: Китап, 2009. — 744 б. — ISBN 978-5-295-04683-4.]
* {{китап |автор=Коллектив авторов |заглавие=История башкирских родов. Елан. |ответственный=Хамидуллин С. И. |ссылка=http://ihtika.ru/index.php/book/istoriya-bashkirskih-rodov-yelan-tom-9-ch-1-ufa-2015/page/102 |место=Уфа |издательство=Китап |год=2015 |том=9|ч. 1|страниц=720 |страницы=113-114 |тираж = 3 500 |isbn= 978-5-85051 605 5 |ref= }}

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|http://баш.башкирская-энциклопедия.рф/index.php/component/content/article/8-statya/3974-i-ke-bala-sa-ma-osh-r-nynda-y-auyl}} {{V|10|02|2019}}

{{Саҡмағош районы ауылдары}}

[[Категория:Саҡмағош районы ауылдары]]</text>
      <sha1>52ccaayv286lxmvhecb5hmz5jvcyqkc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Википедия:Bar</title>
    <ns>4</ns>
    <id>14997</id>
    <revision>
      <id>1146733</id>
      <parentid>1145783</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T06:58:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AAkhmedova (WMF)</username>
        <id>32925</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="92344" xml:space="preserve">{{Архив|—2021}}
== Wiki Loves Folklore is back! ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;

{{int:please-translate}}

[[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|150px|frameless]]
You are humbly invited to participate in the '''[[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022|Wiki Loves Folklore 2022]]''' an international photography contest organized on Wikimedia Commons to document folklore and intangible cultural heritage from different regions, including, folk creative activities and many more. It is held every year from the '''1st till the 28th''' of February.

You can help in enriching the folklore documentation on Commons from your region by taking photos, audios, videos, and [https://commons.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:UploadWizard&amp;campaign=wlf_2022 submitting] them in this commons contest.

You can also [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022/Organize|organize a local contest]] in your country and support us in translating the [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022/Translations|project pages]] to help us spread the word in your native language.

Feel free to contact us on our [[:c:Commons talk:Wiki Loves Folklore 2022|project Talk page]] if you need any assistance. 

'''Kind regards,'''

'''Wiki loves Folklore International Team'''

--[[Ҡатнашыусы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:MediaWiki message delivery|әңгәмә]]) 13:14, 9 ғинуар 2022 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Tiven2240@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tiven2240/wlf&amp;oldid=22560402 --&gt;

== Опрос о пожеланиях сообщества — 2022 ==

[[File:Community Wishlist Survey Lamp.svg|right|200px]]
'''[[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2022|Опрос о пожеланиях сообщества — 2022]]''' открыт!

Это процесс, в котором сообщества решают, над чем команда [[m:Special:MyLanguage/Community Tech|Community Tech]] должна работать в течение следующего года. Мы рекомендуем всем подавать предложения до истечения крайнего срока '''23 января''', или комментировать другие предложения, чтобы помочь сделать их лучше.

The communities will vote on the proposals between 28 января and 11 февраля.

Команда технической помощи сообществам сосредоточена на инструментах для опытных редакторов проектов Викимедиа. Вы можете писать предложения на любом языке, и мы переведем их для вас. Мы ждём ваших предложений с благодарностью и нетерпением! [[User:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[User talk:SGrabarczuk (WMF)|talk]]) 18:39, 10 ғинуар 2022 (UTC)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:SGrabarczuk (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGrabarczuk_(WMF)/sandbox/MM/Ru_fallback&amp;oldid=20689486 --&gt;

== Feminism and Folklore 2022 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;

{{int:please-translate}}

Greetings! You are invited to participate in '''[[:m:Feminism and Folklore 2022|Feminism and Folklore 2022]]''' writing competion. This year Feminism and Folklore will focus on feminism, women biographies and gender-focused topics for the project in league with Wiki Loves Folklore gender gap focus with folk culture theme on Wikipedia.

You can help us in enriching the folklore documentation on Wikipedia from your region by creating or improving articles focused on folklore around the world, including, but not limited to folk festivals, folk dances, folk music, women and queer personalities in folklore, folk culture (folk artists, folk dancers, folk singers, folk musicians, folk game athletes, women in mythology, women warriors in folklore, witches and witch hunting, fairy tales and more. You can contribute to new articles or translate from the list of suggested articles [[:m:Feminism and Folklore 2022/List of Articles|here]].

You can also support us in organizing the contest on your local Wikipedia by signing up your community to participate in this project and also translating the [[m:Feminism and Folklore 2022|project page]] and help us spread the word in your native language. 

Learn more about the contest and prizes from our project page. Feel free to contact us on our [[:m:Talk:Feminism and Folklore 2022|talk page]] or via Email if you need any assistance... 

Thank you.

'''Feminism and Folklore Team''',

[[User:Tiven2240|Tiven2240]]
--05:49, 11 ғинуар 2022 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Tiven2240@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tiven2240/wlf&amp;oldid=22574381 --&gt;

== Приём ваших отзывов по поводу выборов в Совет попечителей открыт == 
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections/Call for Feedback about the Board of Trustees elections is now open|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections/Call for Feedback about the Board of Trustees elections is now open}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''  

Приём обратной связи по поводу выборов в Совет попечителей объявлен открытым и завершится &lt;s&gt;7&lt;/s&gt; 16 февраля 2022 года.

В настоящем приглашении к приёму обратной связи команда по Стратегии и управлению движением применяет другой подход. Этот подход принимает во внимание отзывы сообщества полученные в 2021 году. Вместо того чтобы выдвигать предложения, этот приём обратной связи состоит из ключевых вопросов полученных от Совета попечителей. Ключевые вопросы были сформулированы на основе отзывов о выборах в Совет попечителей 2021 года. Цель состоит в том, чтобы вдохновить коллективное обсуждение и совместную разработку предложений по этим ключевым вопросам.

[https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia%20Foundation%20Board%20of%20Trustees/Call%20for%20feedback:%20Board%20of%20Trustees%20elections/ru Присоединяйтесь к обсуждению.] 

С уважением, 

Команда по Стратегии и управлению движением  

[[Ҡатнашыусы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:AAkhmedova (WMF)|әңгәмә]]) 10:18, 12 ғинуар 2022 (UTC)

== Subscribe to the This Month in Education newsletter - learn from others and share your stories ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
Dear community members, 

Greetings from the EWOC Newsletter team and the education team at Wikimedia Foundation. We are very excited to share that we on tenth years of Education Newsletter ([[m:Education/News|This Month in Education]]) invite you to join us by [[m:Global message delivery/Targets/This Month in Education|subscribing to the newsletter on your talk page]] or by [[m:Education/News/Newsroom|sharing your activities in the upcoming newsletters]]. The Wikimedia Education newsletter is a monthly newsletter that collects articles written by community members using Wikimedia projects in education around the world, and it is published by the EWOC Newsletter team in collaboration with the Education team. These stories can bring you new ideas to try, valuable insights about the success and challenges of our community members in running education programs in their context. 

If your affiliate/language project is developing its own education initiatives, please remember to take advantage of this newsletter to publish your stories with the wider movement that shares your passion for education. You can submit newsletter articles in your own language or submit bilingual articles for the education newsletter. For the month of January the deadline to submit articles is on the 20th January. We look forward to reading your stories.

Older versions of this newsletter can be found in the [[outreach:Education/Newsletter/Archives|complete archive]].

More information about the newsletter can be found at [[m:Education/News/Publication Guidelines|Education/Newsletter/About]].

For more information, please contact spatnaik{{@}}wikimedia.org.
------
&lt;div style=&quot;text-align: center;&quot;&gt;&lt;div style=&quot;margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;&quot;&gt;[[m:Education/Newsletter/About|About ''This Month in Education'']] · [[m:Global message delivery/Targets/This Month in Education|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]] · For the team: [[User:ZI Jony|&lt;span style=&quot;color:#8B0000&quot;&gt;'''ZI Jony'''&lt;/span&gt;]] [[User talk:ZI Jony|&lt;sup&gt;&lt;span style=&quot;color:Green&quot;&gt;&lt;i&gt;(Talk)&lt;/i&gt;&lt;/span&gt;&lt;/sup&gt;]], {{&lt;includeonly&gt;subst:&lt;/includeonly&gt;#time:l G:i, d F Y|}} (UTC)&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:ZI Jony@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:ZI_Jony/MassMessage/Awareness_of_Education_Newsletter/List_of_Village_Pumps&amp;oldid=21244129 --&gt;

== Новости Стратегии движения и управления – Выпуск 5 ==
&lt;section begin=&quot;ucoc-newsletter&quot;/&gt;
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5/Global message|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Movement Strategy and Governance/Newsletter/5/Global message}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
&lt;div style = &quot;line-height: 1.2&quot;&gt;
&lt;span style=&quot;font-size:200%;&quot;&gt;'''Новости Стратегии движения и управления'''&lt;/span&gt;&lt;br&gt;
&lt;span style=&quot;font-size:120%; color:#404040;&quot;&gt;'''Выпуск 5 — Январь 2022'''&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;font-size:120%; float:right;&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5|'''Прочитайте полный текст вестника''']]&lt;/span&gt;
----
Добро пожаловать в пятый выпуск Новостей о Стратегии движения и управления (ранее именуемый как Новости Универсального кодекса поведения)! Этот обновлённый бюллетень содержит актуальные новости и события, касающиеся Устава Движения, Универсального кодекса поведения, грантов на реализацию Стратегии движения, выборов в Совет попечителей и других соответствующих тем по Стратегии движения и управлению.

Этот информационный бюллетень будет выпускаться ежеквартально. Дополнительные новости будут рассылаться подписчикам еженедельно или раз в две недели.  Пожалуйста, не забудьте подписаться [[:m:Special:MyLanguage/Global message delivery/Targets/MSG Newsletter Subscription|здесь]], чтобы получать эти обновления.
&lt;/div&gt;&lt;div style=&quot;margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;&quot;&gt;

*'''Приглашение к обратной связи по поводу выборов в Совет попечителей''' - Мы приглашаем вас поделиться своим мнением о предстоящих выборах в Совет попечителей Фонда Викимедиа. Приём ваших отзывов по поводу этих выборов был объявлен 10 января 2022 года и завершится 7 февраля 2022 года. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Call for Feedback about the Board elections|продолжить чтение]])
*'''Ратификация Универсального кодекса поведения''' - В 2021 году Фонд Викимедиа обратился к сообществам с вопросом о том, как обеспечить соблюдение текста политики Универсального кодекса поведения. Пересмотренный проект руководства по обеспечению соблюдения будет готов для голосования сообществ в марте. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Universal Code of Conduct Ratification|продолжить чтение]])
*'''Гранты на реализацию Стратегии движения''' - Продолжая рассматривать ряд интересных проектных предложений, мы поощряем и приветствуем новые предложения и идеи, направленные на конкретную инициативу из рекомендаций Стратегии движения. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Movement Strategy Implementation Grants|продолжить чтение]])
*'''Преобразование информационного бюллетеня''' - В связи с преобразованием Информационного бюллетеня УКП в Информационный бюллетень Стратегии движения и управления, мы приглашаем вас присоединиться к команде фасилитаторов для разработки и определения новых направлений этого информационного бюллетеня. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#The New Direction for the Newsletter|продолжить чтение]])
*'''Блог «Diff»''' - Ознакомьтесь с самыми последними публикациями по Стратегии движения и управлению Фонда на Викимедиа Diff. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Diff Blogs|продолжить чтение]])&lt;/div&gt;&lt;section end=&quot;ucoc-newsletter&quot;/&gt;

[[Ҡатнашыусы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:AAkhmedova (WMF)|әңгәмә]]) 17:55, 23 ғинуар 2022 (UTC)

== Поговорите с Техническим Сообществом ==

[[File:Community Wishlist Survey Lamp.svg|150px|right]]
{{int:Hello}}

Как было [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey|недавно объявлено]], мы, команда, работающая над [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey|Опросом о пожеланиях сообщества]], хотели бы пригласить вас на онлайн-встречу с нами. It will take place on [https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20220119T1800 '''{{#time:j xg|2022-01-19}} ({{#time:l|2022-01-19}}), {{#time:H:i e|18:00|en|1}}'''] on Zoom, and will last an hour. This external system is not subject to the [[foundation:Privacy_policy|WMF Privacy Policy]]. [https://wikimedia.zoom.us/j/85804347114 '''Нажмите, чтобы присоединиться'''].

'''Повестка'''

* Bring drafts of your proposals and talk to to a member of the Community Tech Team about your questions on how to improve the proposal

'''Формат'''

Встреча не будет записываться или транслироваться. Будет вестись краткий протокол без указания авторства реплик; он будет опубликован на Meta-Wiki.

Мы можем ответить на вопросы на английском, французском, польском, испанском, немецком и итальянском языках. Если вы хотите задать вопросы заранее, добавьте их [[m:Talk:Community Wishlist Survey|на странице обсуждения опроса о пожеланиях сообщества]] или отправьте на sgrabarczuk@wikimedia.org.

Эту встречу будет проводить [[m:Special:MyLanguage/User:NRodriguez (WMF)|Наталья Родригес]] (менеджер [[m:Special:MyLanguage/Community Tech|Технического Сообщества]]).

'''Ссылка-приглашение'''

* [https://wikimedia.zoom.us/j/85804347114 Присоединяйтесь онлайн]
* ID встречи: &lt;span dir=ltr&gt;85804347114&lt;/span&gt;
* [https://wikimedia.zoom.us/u/keu6UeRT0T Наберите по своему местоположению]
Будем рады увидеться с вами! [[User:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[User talk:SGrabarczuk (WMF)|talk]]) 17:27, 18 ғинуар 2022 (UTC)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:SGrabarczuk (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGrabarczuk_(WMF)/sandbox/MM/Ru_fallback&amp;oldid=20689486 --&gt;

== &lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt;Лидерлыҡты үҫтереү буйынса маҡсатлы төркөм: Фекерегеҙҙе яҙығыҙ!&lt;section end=&quot;annoncement-header&quot; /&gt; ==

&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;:''[[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Task Force/Call for Feedback Announcement|Был хәбәрҙең Мета-викила башҡа телдәргә тәржемәһен таба алаһығыҙ.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Task Force/Call for Feedback Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Leadership Development Task Force/Call for Feedback Announcement}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Викимедиа фондының берләшмәләрҙе үҫтереү мәсьәләләре буйынса команда?ы берекмәләрҙең әүҙем ҡатнашлығында лидерлыҡты үҫтереү буйынса глобаль маҡсатлы төркөм төҙөүҙе хуплай.  Был төркөмдөң маҡсаты лидерлыҡты үҫтереүҙә кәңәштәр биреү.

Команда Һеҙҙән лидерлыҡты үҫтереү буйынса маҡсатлы төркөмдөң бурыстары буйынса үҙ фекерегеҙҙе белдереүҙе һорай. Был Мета-биттә Һеҙ [[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Task Force|лидерлыҡты үҫтереү буйынса маҡсатлы төркөм ойоштороу]] һәм  [[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Task Force/Participate|нисек ярҙам итә алыуығыҙ]] тураһында тәҡдим табырһығыҙ. Тәҡдимдәр йыйыу 2022 йылдың 7-25 февралендә уҙғарыла.&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt; 
--[[Ҡатнашыусы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:AAkhmedova (WMF)|әңгәмә]]) 16:39, 8 февраль 2022 (UTC)

=== &lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt;Заявки на участие в Рабочей группе по развитию лидерства принимаются до 10 апреля 2022 года&lt;section end=&quot;announcement-header&quot; /&gt; ===
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Working Group/Participate/Announcement/Reminder|Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки на Мета-вики.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Working Group/Participate/Announcement/Reminder|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Leadership Development Working Group/Participate/Announcement/Reminder}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Команда по развитию сообщества принимает заявки от заинтересованных членов сообщества на участие в Рабочей группе по развитию лидерства. Цель рабочей группы — предоставление рекомендаций по развитию лидерства, обмен идеями и рекомендациями по инициативами развития лидерства в сообществах. Группа будет работать с сообществами над определением понятия лидерства и составлением плана развития лидерства, среди прочих. 

'''[https://meta.wikimedia.org/wiki/Leadership_Development_Working_Group/Participate/ru Приём заявок]''' открыт '''до 10 апреля 2022 года'''. Будет предоставлена языковая поддержка, поэтому знание английского языка не является обязательным условием. К сожалению, с марта 2022 года члены из русскоязычного сообщества и проектов не смогут получать компенсацию из-за действующих санкций SWIFT. Участники_цы сообщества находящиеся за пределами РФ могут получать финансовую компенсацию в размере $100 каждые два месяца, которые способствуют участию в волонтерской деятельности.  

Более подробную информацию о создаваемой группе можно прочитать [https://meta.wikimedia.org/wiki/Leadership_Development_Working_Group/Purpose_and_Structure/ru здесь]. Отчёт о результатах обратной связи доступен на Мета-вики. -[[Ҡатнашыусы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:AAkhmedova (WMF)|әңгәмә]]) 10:14, 4 апрель 2022 (UTC)

== Обновленная информация о Руководстве по обеспечению правоприменения Универсального кодекса поведения ==
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/2022-02-02 Announcement/Short|Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки на Мета-вики.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/2022-02-02 Announcement/Short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/2022-02-02 Announcement/Short}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
Привет всем,

'''[[m:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|Руководство по обеспечению правоприменения Универсального кодекса поведения]]'''  (УКП) было опубликовано 24 января 2022 года в качестве предлагаемого способа применения [[m:Universal Code of Conduct|политики]] в масштабах движения. Комментарии к руководству можно оставить здесь или на [[m:Talk:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|странице обсуждения]].

25 февраля 2022 года в 12:00 UTC, и 4 марта 2022 года в 15:00 UTC пройдет обсуждение вопросов о руководстве и процессе ратификации. '''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Conversations|Вы можете присоединиться, чтобы обсудить вопросы с членами Комитета по разработке Руководства и командой проекта УКП]].'''

Ознакомьтесь с [[m:Universal Code of Conduct/Project#Timeline|таймлайном на Мета-вики]]. Период голосования с 7 по 21 марта. '''[[m:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting|Подробности на странице информации о голосовании]]'''.

Благодарим Вас за участие.

С уважением,

Команда по Стратегии движения и управлению Фонда Викимедиа

[[Ҡатнашыусы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:AAkhmedova (WMF)|әңгәмә]]) 18:48, 16 февраль 2022 (UTC) &lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;

== Wiki Loves Folklore is extended till 15th March ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;{{int:please-translate}}

[[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|frameless|180px]]
Greetings from Wiki Loves Folklore International Team,

We are pleased to inform you that [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore|Wiki Loves Folklore]] an international photographic contest on Wikimedia Commons has been extended till the '''15th of March 2022'''. The scope of the contest is focused on folk culture of different regions on categories, such as, but not limited to, folk festivals, folk dances, folk music, folk activities, etc.

We would like to have your immense participation in the photographic contest to document your local Folk culture on Wikipedia. You can also help with the [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022/Translations|translation]] of project pages and share a word in your local language.

Best wishes,

'''International Team'''&lt;br /&gt;
'''Wiki Loves Folklore'''

[[Ҡатнашыусы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:MediaWiki message delivery|әңгәмә]]) 04:50, 22 февраль 2022 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Rockpeterson@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=22754428 --&gt;

== Coming soon ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
=== Several improvements around templates ===
Hello, from March 9, several improvements around templates will become available on your wiki:
* Fundamental improvements of the [[Mw:Special:MyLanguage/Help:VisualEditor/User guide#Editing templates|VisualEditor template dialog]] ([[m:WMDE Technical Wishes/VisualEditor template dialog improvements|1]], [[m:WMDE Technical Wishes/Removing a template from a page using the VisualEditor|2]]),
* Improvements to make it easier to put a template on a page ([[m:WMDE Technical Wishes/Finding and inserting templates|3]]) (for the template dialogs in [[Mw:Special:MyLanguage/Help:VisualEditor/User guide#Editing templates|VisualEditor]], [[Mw:Special:MyLanguage/Extension:WikiEditor#/media/File:VectorEditorBasic-en.png|2010 Wikitext]] and [[Mw:Special:MyLanguage/2017 wikitext editor|New Wikitext Mode]]),
* and improvements in the syntax highlighting extension [[Mw:Special:MyLanguage/Extension:CodeMirror|CodeMirror]] ([[m:WMDE Technical Wishes/Improved Color Scheme of Syntax Highlighting|4]], [[m:WMDE Technical Wishes/Bracket Matching|5]]) (which is available on wikis with writing direction left-to-right).

All these changes are part of the “[[m:WMDE Technical Wishes/Templates|Templates]]” project by [[m:WMDE Technical Wishes|WMDE Technical Wishes]]. We hope they will help you in your work, and we would love to hear your feedback on the talk pages of these projects. &lt;/div&gt; - [[m:User:Johanna Strodt (WMDE)|Johanna Strodt (WMDE)]] 12:38, 28 февраль 2022 (UTC)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Johanna Strodt (WMDE)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_all_village_pumps&amp;oldid=22907463 --&gt;

== Началось голосование по тексту Руководства по применению УКП ==  
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

7 марта в 00:00 UTC началось голосование по [https://meta.wikimedia.org/wiki/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/ru обновленному тексту Руководства по обеспечению применения] [https://meta.wikimedia.org/wiki/Universal_Code_of_Conduct/ru Универсального кодекса поведения]! Голосование завершится в понедельник 21 марта 2022 года в 00:00 UTC. Ознакомьтесь с [https://meta.wikimedia.org/wiki/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Voter_information/ru подробной информацией о голосовании и праве на участие в голосовании]. 

'''[https://meta.wikimedia.org/wiki/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Voting/ru Проголосуйте здесь]'''.  

Универсальный кодекс поведения (УКП) устанавливает базовый уровень приемлемого поведения для всего Движения. Обновленный текст Руководства по применению был опубликован 24 января 2022 года в качестве предлагаемого способа применения правил УКП в рамках всего Движения Викимедиа. Более подробная информация [https://meta.wikimedia.org/wiki/Universal_Code_of_Conduct/Project/ru о проекте УКП].

Отзывы и комментарии принимаются на странице обсуждения на Мета-вики на любом удобном для вас языке. По вопросам к команде по УКП пишите на: ucocproject[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org 

С уважением,

Команда по Стратегии и Управлению Движением Фонда Викимедиа   

--[[Ҡатнашыусы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:AAkhmedova (WMF)|әңгәмә]]) 13:13, 7 март 2022 (UTC)

=== &lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt;Голосование завершено. Спасибо всем за участие! &lt;section end=&quot;announcement-header&quot; /&gt; ===

&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voter information/Announcement|Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки на Мета-вики.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote/Closing message|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote/Closing message}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

21 марта 2022 года завершилось голосование по ратификации [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|обновлённого Руководства по обеспечению правоприменения]] [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|Универсального кодекса поведения]] (УКП). В голосовании приняли участие более {{#expr:2300}} викимедийцев из разных регионов нашего Движения. Группа по проверке итогов голосования приступила к работе. Потребуется примерно две недели, чтобы они завершили подсчет голосов.

Окончательные итоги голосования будут объявлены [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Results|здесь]] вместе с соответствующей статистикой и резюме комментариев, как только они будут доступны. 

[[Ҡатнашыусы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:AAkhmedova (WMF)|әңгәмә]]) 18:07, 22 март 2022 (UTC)

=== Следующие шаги: Универсальный кодекс поведения (УКП) и Руководство по обеспечению правоприменения УКП ===
После изучения результатов голосования и комментариев, Комитет по делам сообщества принял решение о проведении нового раунда консультаций с сообществом. После этого доработанный текст Руководства будет вынесен на повторное голосование. [https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_Board_noticeboard/April_2022_-_Board_of_Trustees_on_Next_steps:_Universal_Code_of_Conduct_(UCoC)_and_UCoC_Enforcement_Guidelines/ru Подробнее об этом здесь]. --[[Ҡатнашыусы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:AAkhmedova (WMF)|әңгәмә]]) 11:17, 23 апрель 2022 (UTC)

=== &lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt;Отчёт об отзывах участниц_ков голосования по Руководству по обеспечению правоприменения УКП&lt;section end=&quot;announcement-header&quot; /&gt;===
----
Новость от команды по проекту УКП об отчёте по результатам комментариев сообщества. --[[Ҡатнашыусы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:AAkhmedova (WMF)|әңгәмә]]) 09:51, 26 май 2022 (UTC) 
----
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Report/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Report/Announcement}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
Доброго дня,

Команда проекта УКП завершила анализ отзывов, полученных в ходе голосования по Руководству по обеспечению правоприменения УКП. 

В 2022 году черновая версия Руководства по правоприменению УКП было вынесено на голосование в сообществе Викимедиа. В голосовании приняли участие представители 137 сообществ, из них топ-9 сообществ: Английская, Немецкая, Французская, Русскоязычная, Польская, Испанская, Китайская, Японская, Итальянская Википедии и Мета-вики. 

Проголосовавшие имели возможность представить комментарии по содержанию документа. Комментарии оставили 658 участниц_ков. 77% комментариев на английском языке. Комментарии были представлены на 24 языках, при этом наибольшее количество отзывов было написано на английском (508), немецком (34), японском (28), французском (25) и русском (12) языках. 

Отчёт будет направлен в Revision Drafting Committee для доработки Руководства по обеспечению правоприменения на основе отзывов. Версия отчёта для общественности и перевод [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Results|'''опубликованы на Мета-вики''']]. {{int:please-translate}} 

Мы ещё раз благодарим всех, кто принял участие в голосовании и обсуждениях. Приглашаем всех внести свой вклад в следующих обсуждениях сообщества. Более подробную информацию об Универсальном кодексе поведения и Руководстве по его применению можно найти [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Project|на Мета-вики]].

От лица команды проекта Универсального кодекса поведения&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;

===Поправки к Руководству по обеспечению правоприменения Универсального кодекса поведения (УКП)===
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

----
Новость от команды по проекту УКП - [https://meta.wikimedia.org/wiki/Universal%20Code%20of%20Conduct/Drafting%20committee/ru Комитет по пересмотру] принимает ваши комментарии и предложения по улучшению текста Руководства по обеспечению правоприменения. --[[Ҡатнашыусы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:AAkhmedova (WMF)|әңгәмә]]) 16:44, 2 июнь 2022 (UTC)
----

Доброго дня, 

После проведённого голосования по Руководству, [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee|Комитет Совета по делам сообщества (CAC)]] [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikimedia-l@lists.wikimedia.org/thread/JAYQN3NYKCHQHONMUONYTI6WRKZFQNSC/ предложил пересмотреть несколько разделов Руководства с целью внесения улучшений]. Проанализировав полученные комментарии, Комитет по делам сообщества принял решение начать ещё один раунд консультаций с сообществом. После этих обсуждений у сообщества будет возможность проголосовать по обновлённому тексту Руководства по обеспечению правоприменения УКП. Комитет также предложил пересмотреть спорное примечание в пункте 3.1 самого УКП.

Согласно анализу, в комментариях были выделены три основные группы вопросов:

1. О прохождении (обязательного) обучения по УКП и его применению;

2. О балансе защиты конфиденциальности и надлежащей процедуры;

3. О требовании, чтобы определенные группы пользователей подтвердили, что они признают и будут придерживаться Универсального кодекса поведения. 

Комитет по пересмотру просит Вас оставить комментарии и ответы на следующих страницах: [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Revision_discussions|Обсуждение пересмотра Руководства по применению]], [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Policy text/Revision_discussions|Обсуждение пересмотра текста правил]]

От лица команды проекта Универсального кодекса поведения

== &lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt;Приглашение на глобальное обсуждение по инициативе хабов 12 марта 2022 года в 13:00 UTC&lt;section end=&quot;announcement-header&quot; /&gt; ==
:''[[m:Special:MyLanguage/Hubs/Global Conversations March 12, 2022/Invitation|Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки на Мета-вики.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Hubs/Global Conversations March 12, 2022/Invitation|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Hubs/Global Conversations March 12, 2022/Invitation}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
---- 
Всем доброго дня, ознакомьтесь с приглашением от моего коллеги о предстоящей глобальной беседе о хабах. [[Ҡатнашыусы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:AAkhmedova (WMF)|әңгәмә]]) 18:22, 9 март 2022 (UTC)
----

Команда по Стратегии Движения и Управлению Фонда Викимедиа приглашает вас на мероприятие по теме &quot;Региональные и тематические хабы&quot;. Движение Викимедиа работает над определением того, какими должны быть региональные и тематические хабы. Воркшоп проведённый в ноябре 2021 года дал старт обсуждениям ([[m:Special:MyLanguage/Hubs/Documentation/27 November Workshop|прочитать отчёт]]), но это ещё не всё. 

За последние недели мы провели порядка 16 интервью с группами, работающими над созданием хабов в своих регионах ([[m:Special:MyLanguage/Hubs/Dialogue|прочитать Диалог по созданию хабов]]). Данные интервью легли в основу отчёта, который послужит фундаментом для обсуждения 12 марта. Отчёт будет доступен 9 марта.

Мероприятие состоится 12 марта с 13:00 до 16:00 UTC на платформе Zoom. Будет обеспечен устный перевод на французский, испанский, арабский, русский и португальский языки. Регистрация завершится 10 марта (поздняя регистрация возможна по эл. почте: strategy2030@wikimedia.org). К участию приглашаются все заинтересованные члены Движения. '''[[m:Special:MyLanguage/Hubs/Global Conversations March 12, 2022|Дополнительная информация о мероприятии на Мета-вики]]'''.

С уважением,

[[m:User:KVaidla (WMF)|Kaarel Vaidla]]&lt;br /&gt;Стратегия Движения

== Wiki Loves Folklore 2022 ends tomorrow ==

[[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|frameless|180px]]
International photographic contest [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022| Wiki Loves Folklore 2022]] ends on 15th March 2022 23:59:59 UTC. This is the last chance of the year to upload images about local folk culture, festival, cuisine, costume, folklore etc on Wikimedia Commons. Watch out our social media handles for regular updates and declaration of Winners. 

([https://www.facebook.com/WikiLovesFolklore/ Facebook] , [https://twitter.com/WikiFolklore Twitter ] , [https://www.instagram.com/wikilovesfolklore/ Instagram])

The writing competition Feminism and Folklore will run till 31st of March 2022 23:59:59 UTC. Write about your local folk tradition, women, folk festivals, folk dances, folk music, folk activities, folk games, folk cuisine, folk wear, folklore, and tradition, including ballads, folktales, fairy tales, legends, traditional song and dance, folk plays, games, seasonal events, calendar customs, folk arts, folk religion, mythology etc. on your local Wikipedia. Check if your [[:m:Feminism and Folklore 2022/Project Page|local Wikipedia is participating]]

A special competition called '''Wiki Loves Falles''' is organised in Spain and the world during 15th March 2022 till 15th April 2022 to document local folk culture and [[:en:Falles|Falles]] in Valencia, Spain. Learn more about it on  [[:ca:Viquiprojecte:Falles 2022|Catalan Wikipedia project page]].

We look forward for your immense co-operation.

Thanks 
Wiki Loves Folklore international Team
[[Ҡатнашыусы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:MediaWiki message delivery|әңгәмә]]) 14:40, 14 март 2022 (UTC)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Rockpeterson@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=22754428 --&gt;

== Feminism and Folklore 2022 ends soon ==

[[File:Feminism and Folklore 2022 logo.svg|right|frameless|250px]]
[[:m:Feminism and Folklore 2022|Feminism and Folklore 2022]] which is an international writing contest organized at Wikipedia ends soon that is on &lt;b&gt;31 March 2022 11:59 UTC&lt;/b&gt;. This is the last chance of the year to write about feminism, women biographies and gender-focused topics such as &lt;i&gt;folk festivals, folk dances, folk music, folk activities, folk games, folk cuisine, folk wear, fairy tales, folk plays, folk arts, folk religion, mythology, folk artists, folk dancers, folk singers, folk musicians, folk game athletes, women in mythology, women warriors in folklore, witches and witch hunting, fairy tales and more&lt;/i&gt;

Keep an eye on the project page for declaration of Winners. 

We look forward for your immense co-operation.

Thanks 
Wiki Loves Folklore international Team
[[Ҡатнашыусы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:MediaWiki message delivery|әңгәмә]]) 14:28, 26 март 2022 (UTC)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Rockpeterson@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Rockpeterson/fnf&amp;oldid=23060054 --&gt;

== &lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt;Новости Стратегии Движения и Управления — Выпуск 6&lt;section end=&quot;announcement-header&quot;/&gt; == 

&lt;section begin=&quot;ucoc-newsletter&quot;/&gt;
&lt;div style = &quot;line-height: 1.2&quot;&gt;
&lt;span style=&quot;font-size:200%;&quot;&gt;'''Новости Стратегии Движения и Управления'''&lt;/span&gt;&lt;br&gt;
&lt;span style=&quot;font-size:120%; color:#404040;&quot;&gt;'''Выпуск 6, апрель 2022 года'''&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;font-size:120%; float:right;&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6|'''Читать полную версию информационного бюллетеня''']]&lt;/span&gt;
----

Добро пожаловать в шестой выпуск новостей Стратегии движения и управления! Обновлённый бюллетень содержит информацию, в частности, о новостях и событиях связанных с Уставом движения, Универсальным кодексом поведения, грантами на реализацию Стратегии движения, выборами в Совет попечителей.

Информационный бюллетень выходит ежеквартально, а обновления — еженедельно. Не забудьте [[m:Special:MyLanguage/Global message delivery/Targets/MSG Newsletter Subscription|подписаться]], чтобы получать последующие выпуски.
&lt;/div&gt;&lt;div style=&quot;margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;&quot;&gt;

*'''Развитие лидерства -''' формируется Рабочая группа! - Приём заявок на участие в Рабочей группе по развитию лидерства завершился 10 апреля 2022 года. Для участия в рабочей группе будут отобраны до 12 членов сообщества. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A1|продолжить чтение]])
*'''Голосование по ратификации Универсального кодекса поведения -''' С 7 по 21 марта было проведено глобальное голосование по Руководству по обеспечению правоприменения УКП через SecurePoll. Более 2300 пользователей с правом голоса, по меньшей мере из 128 домашних вики-проектов поделились мнениями и комментариями. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A2|продолжить чтение]]) 
*'''Дискуссии движения о хабах -''' 12 марта провели глобальное обсуждение по вопросам региональных и тематических хабов. В нём приняли участие 84 викимедийцев со всего движения. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A3|продолжить чтение]]) 
*'''Гранты по Стратегии движения по-прежнему открыты! -''' С начала года было одобрено шесть проектных предложений общей суммой порядка 80 000 долларов США. У вас есть проектная идея по Стратегии движения? Свяжитесь с нами! ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A4|продолжить чтение]]) 
*'''Комитет по разработке Устава движения приступил к работе! -''' Комитет из пятнадцати членов, избранный в октябре 2021 года, согласовал основные ценности, методы работы, а также приступил к составлению плана работы над проектом Устава движения. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A5|продолжить чтение]])
*'''Еженедельные обновления по Стратегии движения -''' Участвуйте и подписывайтесь! - Команда по Стратегии движения и управлению запустила портал обновлений, где собраны все страницы Стратегии движения на Мета-вики. Подпишитесь и получайте последние новости о текущих проектах. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A6|продолжить чтение]]) 
*'''Блог «Diff» -''' Прочитайте последние публикации о Стратегии движения на Викимедиа Diff. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A7|продолжить чтение]])
&lt;/div&gt;&lt;section end=&quot;ucoc-newsletter&quot;/&gt; 
--[[Ҡатнашыусы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:AAkhmedova (WMF)|әңгәмә]]) 11:19, 14 апрель 2022 (UTC)

== &lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt;Присоединяйтесь к обсуждению Годового плана Фонда Викимедиа с Марьяной Искандер&lt;section end=&quot;announcement-header&quot; /&gt; ==
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt; 
:[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/Conversations/Announcement|''Вы можете найти перевод этого сообщения на другие языки на Мета-вики''.]]
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/Conversations/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/Conversations/Announcement}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Добрый день,

[[m:Special:MyLanguage/Movement Communications|Команды по Коммуникациям движения]] и по [[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance|Стратегии движения и управлению]] приглашают вас обсудить  '''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/draft|Годовой план Фонда Викимедиа на 2022-23 годы]]'''.

Эти беседы являются продолжением [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Chief Executive Officer/Maryana’s Listening Tour|тура прослушиваний исполнительного директора Фонда Викимедиа]] [[m:User:MIskander-WMF|Марьяны Искандер]]. 

Беседы посвящены следующим вопросам:
* [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia 2030|Стратегия движения Викимедиа до 2030 года]] определяет направление «знания как услуга» и «равенство знаний». Фонд Викимедиа стремиться планировать свою деятельность в соответствии с этими двумя целями. Как, по вашему мнению, Фонд Викимедиа должен применить эти цели в своей работе?
* Фонд Викимедиа продолжает искать пути улучшения работы на региональном уровне. Мы усилили региональный подход в таких направлениях, как гранты, новые функции и беседы с сообществом. Что работает успешно? Что может быть улучшено?
* Каждый может внести свой вклад в процесс разработки Стратегии движения. Расскажите о своей деятельности, идеях, пожеланиях и извлечённых уроках. Как Фонд Викимедиа может лучше поддерживать волонтёров и партнёрских организаций, работающих в рамках Стратегии движения?

Вы можете найти [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/draft/Your Input|'''график встреч на Мета-вики''']].

Информация доступна на нескольких языках. На встречах могут принять участие все желающие. Синхронный перевод на русский язык будет доступен во встрече, которая состоится 23 апреля в [https://zonestamp.toolforge.org/1650722420 14.00 UTC].

С уважением,&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;   
--[[Ҡатнашыусы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:AAkhmedova (WMF)|әңгәмә]]) 09:27, 15 апрель 2022 (UTC)

=== Обсуждение Годового плана Фонда состоится сегодня в 14.00 UTC === 
Напоминаем, что сегодня, 23 апреля, в 14.00 UTC ([https://zonestamp.toolforge.org/1650722420 проверьте ваше местное время]) состоится встреча с [https://meta.wikimedia.org/wiki/User:MIskander-WMF Марьяной Искандер], где вы можете обсудить [https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_Annual_Plan/2022-2023/draft/ru '''Годовой план Фонда Викимедиа на 2022-2023 годы''']. Будет обеспечен синхронный перевод на русский язык. Ссылка на Zoom встречу: https://wikimedia.zoom.us/j/5792045919 --[[Ҡатнашыусы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:AAkhmedova (WMF)|әңгәмә]]) 09:35, 23 апрель 2022 (UTC)

== &lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt;Объявление о выдвижении кандидатур в Совет попечителей Фонда Викимедиа 2022&lt;section end=&quot;announcement-header&quot; /&gt; ==
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt; 
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Call for Candidates/Short|Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки на Мета-вики.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Call for Candidates/Short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Call for Candidates/Short}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Совет попечителей объявляет поиск кандидатов на участие в выборах в Совет 2022 года. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Announcement/Call_for_Candidates|'''Подробнее на Мета-вики''']].

[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022|Выборы в Совет попечителей 2022 года]] объявляются открытыми! Просим вас рассмотреть возможность выдвижения своей кандидатуры для службы в Совете попечителей.

Совет попечителей Фонда Викимедиа осуществляет контроль за деятельностью Фонда Викимедиа. В состав Совета входят попечители от сообществ и партнёрских организаций, а также назначенные попечители. Каждый попечитель служит три года. Сообщество Викимедиа имеет возможность голосовать за попечителей от сообществ и партнёрских организаций.

Участники_цы сообщества будут голосовать за два места в Совете попечителей в 2022 году. Это возможность улучшить представительство, разнообразие и компетентность Совета как команды.

Вы являетесь потенциальным кандидатом? Узнайте подробности на странице [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Apply to be a Candidate|Подать заявку на выдвижение своей кандидатуры]].

Благодарим вас за поддержку,

Команда по Стратегии движения и управлению от лица Комитета по выборам и Совета попечителей&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;  
--[[Ҡатнашыусы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:AAkhmedova (WMF)|әңгәмә]]) 10:34, 25 апрель 2022 (UTC)

== New Wikipedia Library Collections Available Now - April 2022 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;

Hello Wikimedians! 
[[File:Wikipedia_Library_owl.svg|thumb|upright|The TWL owl says sign up today!]]
[[m:The Wikipedia Library|The Wikipedia Library]] has free access to new paywalled reliable sources. You can these and dozens more collections at https://wikipedialibrary.wmflabs.org/:
* '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/128/ Wiley]''' – journals, books, and research resources, covering life, health, social, and physical sciences
* '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/125/ OECD]''' – OECD iLibrary, Data, and Multimedia​​ published by the Organisation for Economic Cooperation and Development
* '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/129/ SPIE Digital Library]''' – journals and eBooks on optics and photonics applied research

Many other sources are freely available for experienced editors, including collections which recently became accessible to all eligible editors: Cambridge University Press, BMJ, AAAS, Érudit and more.

Do better research and help expand the use of high quality references across Wikipedia projects: log in today!
&lt;br&gt;--The Wikipedia Library Team 13:16, 26 апрель 2022 (UTC)

:&lt;small&gt;This message was delivered via the [https://meta.wikimedia.org/wiki/MassMessage#Global_message_delivery Global Mass Message] tool to [https://meta.wikimedia.org/wiki/Global_message_delivery/Targets/Wikipedia_Library The Wikipedia Library Global Delivery List].&lt;/small&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Samwalton9@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Wikipedia_Library&amp;oldid=23036656 --&gt;

== Coming soon: Improvements for templates ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
&lt;!--T:11--&gt;
[[File:Overview of changes in the VisualEditor template dialog by WMDE Technical Wishes.webm|thumb|Fundamental changes in the template dialog.]]
Hello, more changes around templates are coming to your wiki soon:

The [[mw:Special:MyLanguage/Help:VisualEditor/User guide#Editing templates|'''template dialog''' in VisualEditor]] and in the [[mw:Special:MyLanguage/2017 wikitext editor|2017 Wikitext Editor]] (beta) will be '''improved fundamentally''': 
This should help users understand better what the template expects, how to navigate the template, and how to add parameters. 
* [[metawiki:WMDE Technical Wishes/VisualEditor template dialog improvements|project page]], [[metawiki:Talk:WMDE Technical Wishes/VisualEditor template dialog improvements|talk page]]

In '''syntax highlighting''' ([[mw:Special:MyLanguage/Extension:CodeMirror|CodeMirror]] extension), you can activate a '''colorblind-friendly''' color scheme with a user setting. 
* [[metawiki:WMDE Technical Wishes/Improved Color Scheme of Syntax Highlighting#Color-blind_mode|project page]], [[metawiki:Talk:WMDE Technical Wishes/Improved Color Scheme of Syntax Highlighting|talk page]]

Deployment is planned for May 10. This is the last set of improvements from [[m:WMDE Technical Wishes|WMDE Technical Wishes']] focus area “[[m:WMDE Technical Wishes/Templates|Templates]]”. 

We would love to hear your feedback on our talk pages!
&lt;/div&gt; -- [[m:User:Johanna Strodt (WMDE)|Johanna Strodt (WMDE)]] 11:13, 29 апрель 2022 (UTC)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Johanna Strodt (WMDE)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_all_village_pumps&amp;oldid=23222263 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Editing news 2022 #1&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;message&quot;/&gt;&lt;i&gt;[[metawiki:VisualEditor/Newsletter/2022/April|Read this in another language]] • [[m:VisualEditor/Newsletter|Subscription list for this multilingual newsletter]]&lt;/i&gt;
[[File:Junior Contributor New Topic Tool Completion Rate.png|thumb|New editors were more successful with this new tool.]]

The [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools#New discussion tool|New topic tool]] helps editors create new ==Sections== on discussion pages.  New editors are more successful with this new tool.  You can [[mw:Talk pages project/New topic#21 April 2022|read the report]].  Soon, the Editing team will offer this to all editors at the 20 Wikipedias that participated in the test.  You will be able to turn it off at [[Special:Preferences#mw-prefsection-editing-discussion]].&lt;section end=&quot;message&quot;/&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Whatamidoing (WMF)|Whatamidoing (WMF)]] 18:54, 2 май 2022 (UTC)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Quiddity (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/VisualEditor/Newsletter/Wikis_with_VE&amp;oldid=22019984 --&gt;

== &lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt;Выборы в Совет попечителей Фонда Викимедиа 2022. Приглашаем волонтёров&lt;section end=&quot;announcement-header&quot; /&gt; ==
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/2022/Call for Election Volunteers|Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки на Мета-вики.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/2022/Call for Election Volunteers|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/2022/Call for Election Volunteers}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
Команда по Стратегии движения и управлению приглашает членов сообщества принять участие в качестве волонтёров на предстоящих выборах в Совет попечителей.

Идея программы &quot;Волонтёры на выборах&quot; возникла во время выборов в Совет попечителей Викимедиа в 2021 году. Программа была успешной. Благодаря помощи волонтёров на выборах мы смогли увеличить охват сообществ и участие в выборах на 1 753 избирателя по сравнению с 2017 годом. Общая явка составила 10,13%, что на 1,1 процентных пункта больше. Были представлены 214 википроектов. 

Но 74 вики, не участвовавших в 2017 году, дали голоса на выборах 2021 года. Хотите помочь изменить ситуацию с участием?

Волонтёры на выборах будут помогать в следующем:
* Переводить короткие сообщения и анонсировать текущий избирательный процесс на каналах сообщества
* По желанию: Мониторить каналы сообщества на предмет комментариев и вопросов

Волонтёры должны:

* Соблюдать политику дружественного пространства во время бесед и мероприятий
* Представлять руководящие принципы и информацию о голосовании сообществу в нейтральном ключе

Вы хотите стать волонтёром на выборах и обеспечить представительство вашего сообщества в голосовании? Подпишитесь [[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/About|здесь]], чтобы получать обновления. Вы можете использовать [[m:Special:MyLanguage/Talk:Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/About|страницу обсуждения]] для вопросов о переводе.&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;  --[[Ҡатнашыусы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:AAkhmedova (WMF)|әңгәмә]]) 11:30, 6 май 2022 (UTC)

==Протестируйте новый форум Стратегии движения== 

Добрый день.
Приглашаем вас протестировать и поделиться мнением о [https://forum.movement-strategy.org/ новом форуме Стратегии Движения]. Форум предлагает улучшенный способ обсуждения [https://meta.wikimedia.org/wiki/Movement%20Strategy/ru Стратегии Движения] в многоязычной и удобной для использования платформе. 

Пожалуйста, расскажите, что вы думаете об этом форуме, ответив на [https://forum.movement-strategy.org/t/movement-strategy-forum-community-review/46 вопросы для сообщества]. 

[https://forum.movement-strategy.org/t/say-hello/79/43 Здесь] вы можете поприветствовать сообщество на вашем языке! 

Функциональный форум доступен для тестирования до 24 июля. Вы можете перевести посты используя кнопку 🌐, также можете делиться комментариями на любом удобном вам языке. 

Если отзывы сообщества будут положительными, форум будет запущен в августе 2022 года перед Викиманией. Если нет, команда будет следовать полученным отзывам, менять предложение или закрывать форум. Подробнее на [https://meta.wikimedia.org/wiki/Movement_Strategy/Forum/Proposal/ru Мета]. 

С уважением, --[[Ҡатнашыусы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:AAkhmedova (WMF)|әңгәмә]]) 09:23, 2 июнь 2022 (UTC)

==Глобальные обсуждения по региональным и тематическим хабам==
Добрый день! 

Приглашаем вас принять участие во встрече по обсуждению минимальных критериев для пилотных хабов с 24 по 26 июня 2022 года. 24 июня с 11:00 - 13:00 UTC ([https://zonestamp.toolforge.org/1656068431 проверить ваше местное время])  будет обеспечен устный перевод на русский язык. Встреча будет проходить на платформе Zoom.  

Цель встречи - сбор отзывов и предложений по улучшению [https://forum.movement-strategy.org/t/draft-minimum-criteria-for-hub-pilots/487 минимальных критерий для пилотных хабов]. 

[https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSfhTVdCVM2VTftvWf5YUSeF1Gj5-sJDWqF0DvbOdrturBKcoQ/viewform Регистрация] на мероприятие открыто до 23 июня. 

Все подробности на странице мероприятия на [https://meta.wikimedia.org/wiki/Hubs/Global_Conversations_June_24-26,_2022/ru Мета]. 

С уважением,— [[Ҡатнашыусы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:AAkhmedova (WMF)|әңгәмә]]) 08:17, 17 июнь 2022 (UTC)

== Обновление улучшенного интерфейса настольной версии ==

[[File:Table of contents shown on English Wikipedia 02.webm|thumb]]
Привет. Я хотел поделиться с вами обновленной информацией о проекте [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements|улучшенного интерфейса настольной версии]], над которым команда «Веб» Фонда Викимедиа работала последние несколько лет. Наша работа почти завершена! 🎉

Мы хотели бы, чтобы эти функции стали по умолчанию для читателей и редакторов во всех вики. &lt;span style=&quot;background-color:#fc3;&quot;&gt;В ближайшие недели мы начнем обсуждение для других вики, включая ваш. 🗓️&lt;/span&gt; Мы с удовольствием ознакомимся с вашими предложениями!

Цели проекта - сделать интерфейс более гостеприимным и удобным для читателей и полезным для опытных пользователей. Проект состоит из ряда улучшенных функций, которые облегчают чтение и изучение, навигацию по странице, поиск, переключение между языками, использование вкладок статей и пользовательского меню и многое другое. Эта функция уже доступно по умолчанию для читателей и редакторов в 30 разделах, включая [[:fr:|французскую]], [[:pt:|португальскую]] и [[:fa:|персидскую]] Википедию.

Эти изменения доступны только пользователям стиля [{{fullurl:{{FULLPAGENAMEE}}|useskin=vector}} Vector]. Те, кто использует [{{fullurl:{{FULLPAGENAMEE}}|useskin=monobook}} Monobook] или [{{fullurl:{{FULLPAGENAMEE}}|useskin=timeless}} Timeless], не будут затронуты.

; Новейшие функции
* [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements/Features/Table of contents|Содержание]] - наша версия удобна для того, чтобы найти, получить контекст страницы и перемещаться по странице без необходимости прокрутки. В настоящее время оно тестируется на наших пробных вики-сайтах.  Оно также доступно для редакторов, которые выбрали внешний вид для Вики «Вектор 2022».
* [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements/Features/Page tools|Инструменты страницы]] - теперь на боковой панели есть два типа ссылок. Существуют действия и инструменты для отдельных страниц (например, [[Special:RecentChangesLinked|связанные правки]]) и ссылки обще-википедийного характера (например, [[Special:RecentChanges|свежие правки]]). Мы собираемся разделить их на два интуитивно понятных меню.
; Как включить улучшения
[[File:Desktop Improvements - how to enable globally.png|thumb|[[Special:GlobalPreferences#mw-prefsection-rendering|{{int:globalpreferences}}]]]]
* Можно включить самостоятельно [[Special:Preferences#mw-prefsection-rendering|на вкладке Внешний вид в настройках]], выбрав &quot;{{int:skinname-vector-2022}}&quot;. Такую же опцию можно включить в [[Special:GlobalPreferences#mw-prefsection-rendering|глобальных настройках]] для всех разделов.
* В тех разделах, где изменения включены по умолчанию, зарегистрированные пользователи могут переключится на Vector. Для этого есть легко доступная ссылка на боковой панели.

; Узнайте больше и присоединяйтесь к нам

Если вы хотите следить за прогрессом нашего проекта, вы можете подписаться на [[mw:Special:Newsletter/28/subscribe|нашу рассылку]]. Вы можете ознакомиться [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements|страницей проекта]], проверить наше [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements/Frequently_asked_questions|ЧаВо]], написать [[mw:Talk:Reading/Web/Desktop_Improvements|на странице обсуждения проекта]] и [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|присоединиться к онлайн-встрече с нами]].

Спасибо! [[User:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[User talk:SGrabarczuk (WMF)|обс.]]) 02:45, 21 июнь 2022 (UTC)
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:SGrabarczuk (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGrabarczuk_(WMF)/sandbox/MM/Ru_fallback&amp;oldid=20689486 --&gt;

== Results of Wiki Loves Folklore 2022 is out! ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
{{int:please-translate}}
[[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|150px|frameless]]

Hi, Greetings

The winners for '''[[c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022|Wiki Loves Folklore 2022]]''' is announced!

We are happy to share with you winning images for this year's edition. This year saw over 8,584 images represented on commons in over 92 countries. Kindly see images '''[[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022/Winners|here]]'''

Our profound gratitude to all the people who participated and organized local contests and photo walks for this project.

We hope to have you contribute to the campaign next year.

'''Thank you,'''

'''Wiki Loves Folklore International Team'''

--[[Ҡатнашыусы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:MediaWiki message delivery|әңгәмә]]) 16:12, 4 июль 2022 (UTC)

&lt;/div&gt;
&lt;!-- Сообщение отправил Участник:Tiven2240@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&amp;oldid=23454230 --&gt;

== &lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt; Выдвижение предложений для Компаса избирателя 2022 года &lt;section end=&quot;announcement-header&quot; /&gt; ==
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Propose statements for the 2022 Election Compass| Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки на Мета-вики.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Propose statements for the 2022 Election Compass|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Propose statements for the 2022 Election Compass}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Всем привет,

Приглашаем членов сообщества принять участие в [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022|выборах в Совет попечителей 2022 года]] и выдвинуть [https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Community_Voting/Election_Compass/ru свои предложения для Компаса избирателя].

Компас избирателя - это инструмент, помогающий голосующим выбрать тех кандидатов, которые в наибольшей степени соответствуют вашим убеждениям и взглядам. Члены сообщества предложат кандидатам свои предложения, на которые кандидаты ответят по шкале Ликерта (согласен/нейтрален/не согласен). Ответы кандидатов будут загружены в инструмент &quot;Компас избирателя&quot;. Голосующие смогут ввести свои ответы по предложениям (согласен/не согласен/нейтрален). В конце вы увидите тех кандидатов, которые в наибольшей степени соответствуют вашим убеждениям и взглядам.

Ниже приведена временная шкала по использованию Компаса избирателя:

* 8 - 20 июля: Члены сообщества выдвигают предложения для Компаса избирателя
* 
* 21 - 22 июля: Комитет по выборам рассматривает предложения на предмет ясности и удаляет предложения, не относящиеся к теме
* 
* 23 июля - 1 августа: Волонтеры голосуют по предложениям
* 
* 2 - 4 августа: Комитет по выборам отбирает 15 лучших предложений
* 
* 5 - 12 августа: кандидаты определяют свои позиции по предложениям
* 
* 15 августа: Компас избирателя открывается для голосующих, чтобы помочь им в принятии решения во время голосования.

Комитет по выборам отберет 15 лучших предложений в начале августа. Комитет по выборам будет наблюдать за процессом при поддержке команды по Стратегии движения и управлению. Команда по Стратегии движения и управлению проверит, чтобы вопросы были четкими, не было дубликатов, опечаток и так далее.

С уважением,

Команда по Стратегии движения и управлению

''Данное сообщение было отправлено от имени Целевой группы по отбору членов Совета и Комитета по выборам''.&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt; 
--[[Ҡатнашыусы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:AAkhmedova (WMF)|әңгәмә]]) 11:36, 12 июль 2022 (UTC)

== &lt;section begin=&quot;announcement-header&quot; /&gt; Объявление шести кандидатов на выборах в Совет попечителей 2022 года&lt;section end=&quot;announcement-header&quot; /&gt; ==
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election/Short| Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки на Мета-вики.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election/Short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election/Short}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Всем привет,

По итогам голосования представителей партнёрских организаций были отобраны следующие кандидаты в Совет попечителей 2022 года:

* Tobechukwu Precious Friday ([[:m:User:Tochiprecious|Tochiprecious]])
* Farah Jack Mustaklem ([[:m:User:Fjmustak|Fjmustak]])
* Shani Evenstein Sigalov ([[:m:User:Esh77|Esh77]])
* Kunal Mehta ([[:m:User:Legoktm|Legoktm]])
* Michał Buczyński ([[:m:User:Aegis Maelstrom|Aegis Maelstrom]])
* Mike Peel ([[:m:User:Mike Peel|Mike Peel]])

Вы можете посмотреть дополнительную информацию о [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Results|результатах]] и [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Stats|статистике]] этих выборов.

Партнёрские организации выбрали своих представителей для голосования. Представители партнёрских организаций задали кандидатам вопросы, на которые кандидаты ответили в середине июня. Ответы кандидатов и информация, предоставленная Комитетом по анализу, послужили основой для представителей при принятии решений.

Пожалуйста, найдите минутку, чтобы поблагодарить представителей партнёрских организаций и членов Комитета по анализу за участие в этом процессе и содействие в расширении разнообразия Совета попечителей. Эти часы добровольной работы объединяют нас в понимании и перспективе. Благодарим вас за участие.

Выражаем благодарность также членам сообщества, которые выдвинули свою кандидатуру в Совет попечителей. Рассмотрение вопроса о вступлении в Совет попечителей — нелегкое решение. Вклад в участие на выборах в Совет попечителей говорит об их преданности нашему движению. Поздравляем кандидатов, которые прошли на следующий этап. Благодарим за участие кандидатов, которые не прошли отбор. Пожалуйста, продолжайте делиться своим лидерским потенциалом с Викимедиа.

Что теперь?

[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Results|Ознакомьтесь с результатами процесса отбора представителями партнёрских организаций]].

[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election|Узнайте о следующих шагах]].

С уважением,

Команда по Стратегии движения и управлению

''Данное сообщение было отправлено от имени Целевой группы по отбору членов Совета и Комитета по выборам''.&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt; --[[Ҡатнашыусы:AAkhmedova (WMF)|AAkhmedova (WMF)]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:AAkhmedova (WMF)|әңгәмә]]) 06:58, 21 июль 2022 (UTC)</text>
      <sha1>5arn5h2b529lwrh3yjkvnkue3xh8jso</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ситдиҡова Гүзәл Рамаҙан ҡыҙы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>25682</id>
    <revision>
      <id>1146689</id>
      <parentid>1144754</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T17:55:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>46.191.138.122</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Башҡорт телендә */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="37127" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Ситдиҡова Гүзәл Рамаҙан ҡыҙы''' ([[10 июнь]] [[1952 йыл]]) — [[башҡорттар|башҡорт]] шағиры, прозаик, публицист, тәржемәсе һәм йәмәғәт эшмәкәре. [[Башҡорт АССР-ы]] ХII саҡырылыш [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советының]] халыҡ депутаты (1991—1995), [[Башҡортостан Республикаһы]]ның 1—3-сө саҡырылыш [[Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай|Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты (1995—2008), Башҡортостан Республикаһының 1-се саҡырылыш Йәмәғәт Палатаһы ағзаһы (2011—2012), Башҡортостан Республикаһы Башҡорт ҡатын-ҡыҙҙары йәмғиәте рәйесе (2004—2011), [[Рәсәй Федерацияһы]] һәм Башҡортостан Республикаһы яҙыусылар берлектәре ағзаһы (1995), [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (2007). [[Һәҙиә Дәүләтшина]] исемендәге дәүләт премияһы лауреаты (2017)&lt;ref name=&quot;БИ&quot;&gt;[http://www.bashinform.ru/news/968624-opredelyen-laureat-gospremii-respubliki-imeni-khadii-davletshinoy/ Определен лауреат Госпремии Башкортостана имени Хадии Давлетшиной. {{Башинформ}}, 2017, 8 март]{{V|08|03|2017}}{{ref-ru}}&lt;/ref&gt;. 2012 йылдан [[Башҡорт Википедияһы]]ның әүҙем мөхәррире.

== Биографияһы ==
Гүзәл Рамаҙан ҡыҙы Ситдиҡова 1952 йылдың 10 июнендә Башҡорт АССР-ының [[Белорет районы]] [[Инйәр (Белорет районы)|Инйәр]] ауылында тыуған. [[Йөйәк]] һигеҙ йыллыҡ мәктәбен, Белорет педагогия училищеһын, 1980 йылда [[Силәбе]] дәүләт мәҙәниәт институтын тамамлай.

Хеҙмәт юлын [[Белорет]] ҡалаһындағы 1-се интернат-мәктәптә тәрбиәсе булып башлай. Артабан Белорет районы һәм ҡала гәзите [[Урал (гәзит)|«Урал»]]дың мөхәррире булып эшләй.

== Йәмәғәт эшмәкәрлеге ==
* 1990 йылда Башҡорт АССР-ының 12-се саҡырылыш Юғары Советы депутаты итеп һайлана.
* 1995 йылдан Башҡортостан Республикаһының 1-се, 2-се һәм 3-сө саҡырылыш [[Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай|Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты була.
* Башҡортостан Республикаһының 1-се саҡырылышы Йәмәғәт Палатаһы ағзаһы.
* 2004—2011 йылдарҙа республиканың Башҡорт ҡатын-ҡыҙҙары йәмғиәтен етәкләй.

== Ижады ==
Гүзәл Ситдиҡова тиҫтәнән ашыу китап авторы.

«Ағинәйҙәр ҡоро» хәрәкәтендә ҡатнаша, Википедияның башҡорт телендәге бүлеге үҫешенә күп көс һала: даими рәүештә мәҡәләләр яҙа, төҙәтмәләр индерә; Викикитапхана, Викиһүҙлек, Викиөҙөмтә Инкубатор проекттарын тулыландыра.

[[2017 йыл]]да «Башҡортостан Республикаһы Яҙыусылар союзы» төбәк йәмәғәт ойошмаһы тарафынан яҙыусының ''«Ҡолонсаҡ — арғымыҡ булыр бер саҡ»'' (шиғырҙар, әкиәттәр, хикәйәләр. — Өфө, Китап, 2014. — 156 бит) китабы Балалар һәм үҫмерҙәр өсөн әҙәбиәт, сәнғәт өлкәһендәге [[Һәҙиә Дәүләтшина]] исемендәге республика дәүләт премияһына тәҡдим ителде&lt;ref&gt;[http://www.bashinform.ru/bash/961237/ Башҡортостандың Һәҙиә Дәүләтшина исемендәге дәүләт премияһына дәғүә итеүселәр билдәләнде. {{Башинформ}}, 2017, 17 февраль]{{V|02|03|2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://bashgazet.ru/kultura-i-literatura/25377-premiyaa-kem-layy-bulyr.html{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Премияға кем лайыҡ булыр? {{БГ}}, 2017, 21 февраль]{{V|02|03|2017}}&lt;/ref&gt;.

Республика Башлығы указына ярашлы, 2017 йылда Балалар һәм үҫмерҙәр өсөн әҙәбиәт, сәнғәт өлкәһендәге [[Һәҙиә Дәүләтшина]] исемендәге республика дәүләт премияһы ''«Ҡолонсаҡ — арғымыҡ булыр бер саҡ»'' (шиғырҙар, әкиәттәр, хикәйәләр. — Өфө, Китап, 2014. — 156 бит) китабы өсөн ете дәғәүәсе араһынан яҙыусы һәм тәржемәсе Гүзәл Ситдиҡоваға бирелде&lt;ref name=&quot;БИ&quot; /&gt;&lt;ref&gt;[http://bashgazet.ru/main/25588-olonsatan-arymaa.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170403055919/http://bashgazet.ru/main/25588-olonsatan-arymaa.html |date=2017-04-03 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170403055919/http://bashgazet.ru/main/25588-olonsatan-arymaa.html |date=2017-04-03 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170403055919/http://bashgazet.ru/main/25588-olonsatan-arymaa.html |date=2017-04-03 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170403055919/http://bashgazet.ru/main/25588-olonsatan-arymaa.html |date=2017-04-03 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170403055919/http://bashgazet.ru/main/25588-olonsatan-arymaa.html |date=2017-04-03 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170403055919/http://bashgazet.ru/main/25588-olonsatan-arymaa.html |date=2017-04-03 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170403055919/http://bashgazet.ru/main/25588-olonsatan-arymaa.html |date=2017-04-03 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170403055919/http://bashgazet.ru/main/25588-olonsatan-arymaa.html |date=2017-04-03 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170403055919/http://bashgazet.ru/main/25588-olonsatan-arymaa.html |date=2017-04-03 }} Дәүләтбәкова Л. Ҡолонсаҡтан — арғымаҡҡа. {{БГ}}, 2017, 10 март]{{V|10|03|2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://glavarb.ru/rus/press_serv/pozdravleniya/67611.html Рустэм Хамитов вручил государственные награды Российской Федерации и Республики Башкортостан. Глава Республики Башкортостан. Официальный сайт. Пресс-служба. Новости. Поздравления. 2017, 28 апреля]{{ref-ru}}{{V|28|04|2017}}&lt;/ref&gt;.

Гүзәл Ситдиҡова «ЛиФФт-2017» Бөтә Рәсәй әҙәби фестивалдәр фестивале конкурсында еңеүселәрҙең береһе булды. Ул Марина Цветаеваның «Принц һәм аҡҡоштар» һәм «Иҫке Мәскәүҙең өйҙәре» шиғырҙарын тәржемә иткәне өсөн беренсе урынды алды&lt;ref name=&quot;АБИ&quot;&gt;[http://www.bashinform.ru/bash/1004694/ Башҡорт шағирәһе — Марина Цветаеваның шиғырҙарын тәржемәләү конкурсы еңеүсеһе. {{Башинформ}}, 2017, 30 май]{{V|30|05|2017}}&lt;/ref&gt;.

2021 йылдың 27 майында әҙип Башҡортостан Республикаһының Почёт грамотаһы менән бүләкләнде&lt;ref&gt;[https://www.bashinform.ru/news/1598621-azat-badranov-ideya-foruma-pisateley-perevesti-format-raboty-v-sovremennye-praktiki/?clear_cache=Y Азат Бадранов: Идея форума писателей — перевести формат работы в современные практики. ИА «Башинформ», 27 мая 2021 года]{{ref-ru}}{{V|31|05|2021}}&lt;/ref&gt;

== Мемориалдағы тәржемәһе ==
Өфөләге [[«Ҡайғылы әсә» мемориалы (Өфө)|«Ҡайғылы әсә»]] мемориалында уйылған шиғырҙың башҡортсаға тәржемәсеһе. Тәржемә итеүенең тарихын ул «Хәтер тере тотҡан саҡта» тигән мәҡәләһендә бәйән итә&lt;ref&gt;[http://bashgazet.ru/obshestvo/7351-bee-lem-ala-almay.html Хәтер тере тотҡан саҡта] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160611032443/http://bashgazet.ru/obshestvo/7351-bee-lem-ala-almay.html |date=2016-06-11 }}&lt;/ref&gt;:

&lt;blockquote&gt;Көтмәгәндә килеп сыҡты был хәл. Ул ваҡытта Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай депутаты инем. Бер көн хеҙмәттәшем Дмитрий Николаевич Купцов килеп инде. Ул афған һуғышында булған, эске ҡораллы конфликттарҙа, Чернобыль АЭС-ындағы һәләкәт эҙемтәләрен бөтөрөүҙә ҡатнашҡандарға социаль ярҙам күрһәтеү фонды рәйесе ине. Миңә ҡағыҙ һондо:

— Гүзәл Рамаҙановна, һәйкәл асырға йөрөйбөҙ, унда ошо шиғыр яҙылырға тейеш. Тәржемә итеп бирегеҙ инде, зинһар.

Мин уңайһыҙланып киттем:

— Дмитрий Николаевич, һәйкәл бит — бик етди ҡомартҡы! Был эште беҙҙең күренекле шағирҙарға тәҡдим итеү дөрөҫөрәк булыр…

Ул хәрбиҙәргә хас ҡәтғилек менән өҙөп кенә яуапланы:

— Юҡ, беҙ хәл иттек инде — уны һеҙ тәржемә итергә тейеш! Кисектермәгеҙ, сөнки асыу ваҡыты билдәләнгән, рәссамға һуңламай эшкә тотонорға кәрәк!:&lt;/blockquote&gt;
{{столбцы}}
{{столбец}}
&lt;blockquote&gt;
А нам с тобой не повезло: &lt;br&gt;
К любимым нам не возвратиться. &lt;br&gt;
Но матери всему назло&lt;br&gt;
В толпе все ищут наши лица.&lt;br&gt;
Все ждут, что мы придем домой,&lt;br&gt;
Привычно постоим у двери.&lt;br&gt;
Что мы убитые с тобой —&lt;br&gt;
Они до смерти не поверят.&lt;br&gt;
Вы верьте, мамы, мы живем,&lt;br&gt;
Совсем вы нас не хороните.&lt;br&gt;
Мы в добрых снах домой придем,&lt;br&gt;
Вы только ждите, ждите, ждите…&lt;br&gt;
Придем, обнимем нежно вас.&lt;br&gt;
И слезы радости прольются.&lt;br&gt;
Пускай не сами в этот час,&lt;br&gt;
Пусть души наши к вам вернутся.
&lt;/blockquote&gt;
{{столбец}}
&lt;blockquote&gt;
Яҙмаған беҙгә бәхеттәр:&lt;br&gt;
Беҙ — һөйөлөп туймағандар.&lt;br&gt;
Тик әсәләр һаман көтә,&lt;br&gt;
Өмөттәрен юймағандар.&lt;br&gt;
Һиҫкәнәләр, беҙҙер тиеп,&lt;br&gt;
Елдәр ҡаҡһа ишек-ҡапҡа,&lt;br&gt;
Улым тере, тере, тиеп,&lt;br&gt;
Ышанмайса «ҡара» хатҡа.&lt;br&gt;
Хәтерҙәрҙә йәшәгәндә&lt;br&gt;
Ябылмаҫтар ҡайтыр юлдар,&lt;br&gt;
Татлы төштәргә инербеҙ —&lt;br&gt;
Шәһит булып ҡалған улдар.&lt;br&gt;
Талпынып, йәнебеҙ осор,&lt;br&gt;
Әсәйҙәр, һеҙ ҡалған яҡҡа.&lt;br&gt;
…Беҙҙе үлем ала алмай&lt;br&gt;
Хәтер тере тотҡан саҡта.&lt;br&gt;
&lt;/blockquote&gt;
{{столбцы/конец}}

== Китаптары ==

=== Башҡорт телендә ===
: 1. Текетек: шиғри әкиәт. — Өфө: Китап, 1994. — 16 б.
: 2. Бүрене еңгән бәрәс: шиғри әкиәт. — Өфө: Китап, 1999. — 24 б.
: 3. Башҡорттарҙың ғаилә тормошо — мәҡәлдәрҙә һәм әйтемдәрҙә. — Өфө: «Виртуал», 2002. — 79 б.
: 4. Үҙ Ҡояшым, үҙ Айым: шиғри әкиәт, мәҡәлдәр донъяһы, яҙмышнамә. — Өфө: Китап, 2002. — 240 б.
: 5. Йәннәт баҡсаһы. — Өфө: Полиграфдизайн, 2005. — 102 б.
: 6. Йәш ғаиләгә нәсихәттәр. — Өфө: Полиграфдизайн, 2006. — 11 б.
: 7. Күсле ил — көслө ил: күңел сәхифәләре, шиғырҙар. — Өфө: Китап, 2007. — 448 б.
: 8. Ҡыштарҙың да бар бит үҙ ҡоштары: шиғырҙар. — Өфө: РУНМЦ МОРБ, 2010. — 136 б.
: 9. Машина ниңә «дүрт-дүрт», ти: шиғырҙар, әкиәттәр, хикәйәләр. — Өфө: Китап, 2010. — 112 б.
: 10. Гузаль Ситдыкова. Биобиблиографический указатель. — Уфа: Нац. Б-ка им. З. Валиди, 2012{{ref-ba}}{{ref-ru}}
: 11. Йәннәт баҡсаһы. Юлъяҙмалар. Шиғырҙар. — Өфө: Уфимский полифграфкомбинат ДУП. 2014. — 232 бит{{ref-ba}}
: 12. Ҡолонсаҡ — арғымаҡ булыр бер саҡ. Балалар өсөн шиғырҙар, хикәйәләр, әкиәттәр. — Өфө: Китап, 2014. — 154 б.
: 13. Г. Ситдиҡова. Ағып килә мәңгелек: шиғырҙар, поэмалар. — Өфө: Китап. 2019. — 400 бит. ISBN 978-5-295-07217-8
: 14. Г. Ситдиҡова. Мин донъяны өйрәнәм. Мәктәпкәсә йәштәге балалар өсөн шиғырҙар — Өфө: Инеш. 2020. — 26 бит. ISBN 978-5-6041457-8-4
: 15. Г. Ситдиҡова. Ана килә бәпәй. Мәктәпкәсә йәштәге балалар өсөн шиғырҙар — Өфө: Инеш. 2020. — 26 бит. ISBN 978-5-6041458-0-7
: 16. Г. Ситдиҡова. Өшөрә менән Айытҡужа әйтеше. Беренсе &quot;Байыҡ сәсән&quot;конкурсы — Өфө: ЯСЙ «Беренсе типография». 2022. — ISBN 978-5-6047572-6-0
: 17.Машина ниңә &quot;дүрт-дүрт&quot;, ти ( Брайль шрифты менән). — Өфө: Башкирская республиканская специальная библиотека для слепых имени М. Х. Тухватшина, 2022

=== Йыйынтыҡтарҙа баҫылған әҫәрҙәре ===
: 13. Июль ҡайтҡан; Далаларҙа: (шиғырҙар)// Йәш көстәр: шиғырҙар, хикәйәләр. — Өфө, 1984. — Б. 97—98
: 14. Шиғырҙар// Ете шишмә: шиғырҙар. — Өфө, 1988. — Б. 31—52
: 15. Муйылдар (хикәйәләр)//Мөхәббәткә хөкөм юҡ: повестар, хикәйәләр, юморескалар һәм пьесалар. — Өфө, 1997. — Б. 211—250
: 16. Ай һәм Ҡояш: (шиғырҙар)// Башҡорт шиғриәте антологияһы. — Өфө, 2001. — Б. 735—736
: 17. Туған тел: (шиғыр)// Халҡым теле — хаҡлыҡ теле. — Өфө, 2005. — Б. 117
: 18. Кем мин?: (шиғырҙар)// Из века в век. Башкирская поэзия. — М., 2008. — С. 498—505
: 19. Мәҡәл һәм әйтемдәрҙә ҡатын-ҡыҙҙың ғаиләлә тотҡан урыны.// Статус и роль женщины в современном мире. — Өфө, «Ғилем», 2011—106—110 бб.

=== Рус телендә ===
: 20. Соловьиная ива: (стихи)// Антология поэзии Башкортостана. Голоса веков. — Уфа, 2007. — С. 389—390
: 21. Кто я?: (стихи)// Из века в век. Башкирская поэзия. — М. — С. 498—505
: 22. Круговорот. Стихи. — Бельские просторы, 2014. — № 7. — с. 3—9
: 23. Возрождение традиций (о чаепитии) — Чай — дело тонкое (Автор-составитель В. Баюканский) — М.:ИПО «У Никитских ворот», 2015. — 416 с. — с. 61-68

=== Башҡортсаға тәржемәләр ===
* Андерсен Г. Х. Стойкий оловянный солдатик //Книга для чт. для 1 кл.. пер. Г. Ситдиковой. — Уфа: Инеш, 2013. — С. 41—48.
* Андерсен Г. Х. Гадкий утенок //Книга для чт. для 2 кл.. пер. Г. Ситдиковой. — Уфа: Инеш, 2013. — 152 с.
* Андерсен Г. Х. Дюймовочка //Книга для чт. для 2 кл.. пер. Г. Ситдиковой. — Уфа: Инеш, 2013. — 152 с.
* Андерсен Г. Х. Снежная королева//Книга для чт. для 3 кл.. пер. Г. Ситдиковой. — Уфа: Инеш, 2013. — С. 33—54.
* Андерсен Г. Х. Дикие гуси //Книга для чт. для 3 кл.. пер. Г. Ситдиковой. — Уфа: Инеш, 2013. — С. 55—74.
* Андерсен Г. Х. Сказки и истории (на баш. яз.) пер. Г. Ситдыковой ISBN 978-5-903622-51-1 — Уфа: Инеш, 2015. — 188 страниц
* Л. Кэрролл. [[Әлисәнең Сәйерстандағы мажаралары]]. (Башҡортсаға Г. Ситдиҡова тәржемәһе) — Evertype (Ирландия), 2017. — 129 с. —  ISBN-13 978-1-78201-201-6; ISBN-10-1-78201-201-X
* Ҡыҙыл ләлә булып балҡырмын (ҡалмыҡсанан тәржемә) — М. Хонинов. Стану красным тюльпаном. — Элиста: КалмНЦ РАН,2021. — с.50-55. — ISBN 978-5-906881-76-2

== Ваҡытлы матбуғатта баҫылған әҫәрҙәре һәм мәҡәләләре ==
* Ул дыуамал иһә дауыл көҫәй, дауылдарҙа барҙай йән ялы. [[Башҡортостан (гәзит)|«Башҡортостан» гәзите]], 2016, 9 сентябрь&lt;ref&gt;[http://bashgazet.ru/kultura-i-literatura/23583-ul-dyuamal-i-dauyl-ky-dauyldara-baray-yn-yaly.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160928202819/http://bashgazet.ru/kultura-i-literatura/23583-ul-dyuamal-i-dauyl-ky-dauyldara-baray-yn-yaly.html |date=2016-09-28 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160928202819/http://bashgazet.ru/kultura-i-literatura/23583-ul-dyuamal-i-dauyl-ky-dauyldara-baray-yn-yaly.html |date=2016-09-28 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160928202819/http://bashgazet.ru/kultura-i-literatura/23583-ul-dyuamal-i-dauyl-ky-dauyldara-baray-yn-yaly.html |date=2016-09-28 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160928202819/http://bashgazet.ru/kultura-i-literatura/23583-ul-dyuamal-i-dauyl-ky-dauyldara-baray-yn-yaly.html |date=2016-09-28 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160928202819/http://bashgazet.ru/kultura-i-literatura/23583-ul-dyuamal-i-dauyl-ky-dauyldara-baray-yn-yaly.html |date=2016-09-28 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160928202819/http://bashgazet.ru/kultura-i-literatura/23583-ul-dyuamal-i-dauyl-ky-dauyldara-baray-yn-yaly.html |date=2016-09-28 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160928202819/http://bashgazet.ru/kultura-i-literatura/23583-ul-dyuamal-i-dauyl-ky-dauyldara-baray-yn-yaly.html |date=2016-09-28 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160928202819/http://bashgazet.ru/kultura-i-literatura/23583-ul-dyuamal-i-dauyl-ky-dauyldara-baray-yn-yaly.html |date=2016-09-28 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160928202819/http://bashgazet.ru/kultura-i-literatura/23583-ul-dyuamal-i-dauyl-ky-dauyldara-baray-yn-yaly.html |date=2016-09-28 }} {{БГ}}, 2016, 9 сентябрь]{{V|10|09|2016}}&lt;/ref&gt;.
* БАШҠОРТ ИЛЕ. Шиғыр шәлкеме. «Башҡортостан» гәзите, 2015, 10 октябрь&lt;ref&gt;[http://bashgazet.ru/kultura-i-literatura/19851-bashort-ile.html{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{БГ}}, 2015, 10 октябрь]{{V|10|09|2016}}&lt;/ref&gt;.
* Рәхмәт һиңә, ҡарт олатай! Хикәйә. «Башҡортостан» гәзите, 2012, 8 май&lt;ref&gt;[http://bashgazet.ru/shishki/3109-rhmt-i-art-olatay.html{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{БГ}}, 2012, 8 май]{{V|10|09|2016}}&lt;/ref&gt;.
* {{мәҡәлә |автор= Гүзәл Ситдиҡова|заглавие= «Ябай ғына ҡатын булараҡ асылырға теләгәйнем…»|ссылка= http://xn--80atidn7b.xn--p1ai/shonkarrubrikalari/38-samauirziyikkansi/1621-yabay-gina-katin-bularak-asilirgr-telegeynem|язык= |издание= [[Шоңҡар (журнал)|«Шоңҡар»]]|тип= журнал|год= 2011|том= |номер= 7|страницы= |doi= |issn=}}
* Һәҙиә (поэма) — [[«Башҡортостан ҡыҙы» журналы|«Башҡортостан ҡыҙы»]] , 2017 — № 6 — 14-17 бб.

== Әҙип һәм уның әҫәрҙәре хаҡында ==
* [[Туғыҙбаева Факиһа Һаҙый ҡыҙы|Туғыҙбаева Ф.]] «Күк иңләргә тауҙар өйрәтте…» [[Башҡортостан (гәзит)|«Башҡортостан» гәзите]], 2017, 1 март&lt;ref&gt;[http://bashgazet.ru/kultura-i-literatura/25508-kk-ilrg-tauar-yrtte.html.{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Тарих һөйләй әҫәрҙәре. {{БГ}}, 2017, 1 март]{{V|02|03|2017}}&lt;/ref&gt;.
* Баһуманова М. Гүзәлдең әйткәне күңелдә ҡалды. Шағирәнең «Үҙ Ҡояшым, үҙ Айым» китабын уҡығанда тыуған уйҙар. [[Ағиҙел (журнал)|«Ағиҙел» журналы]], 2016, № 8&lt;ref&gt;[http://agidel-rb.ru/nomera/2016/63/minisa-baumanova6.html «Ағиҙел» журналы, 2016, № 8]{{V|01|09|2016}}&lt;/ref&gt;.
* Ғилманов Д. Исемдәр есемгә тап килһен! «Башҡортостан» гәзите, 2015, 9 декабрь&lt;ref&gt;[http://bashgazet.ru/obshestvo/20585-isemdr-esemg-tap-kilen.html{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{БГ}}, 2015, 9 декабрь]{{V|01|09|2016}}&lt;/ref&gt;.
* Оставаясь самим собой (К юбилею литератора и общественного деятеля Гузели Ситдиковой). «[[Башинформ]]» мәғлүмәт агентлығы, 2012, 10 июнь&lt;ref&gt;[http://www.bashinform.ru/news/468890-ostavayas-samim-soboy-k-yubileyu-literatora-i-obshchestvennogo-deyatelya-guzeli-sitdikovoy/ Оставаясь самим собой (К юбилею литератора и общественного деятеля Гузели Ситдиковой). {{Башинформ}}, 2012, 10 июнь]{{ref-ru}}{{V|07|03|2017}}&lt;/ref&gt;.
* Әлисәнең һәм Гүзәл Ситдиҡованың Сәйерстандағы мажаралары 2018, 10 ғинуар&lt;ref&gt;[http://bashgazet.ru/litiratura/28908-lisne-m-gzl-sitdiovany-syerstanday-mazharalary.html{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{БГ}},2018, 10 ғинуар ]{{V|10|01|2018}}&lt;/ref&gt;
* [[Ҡотоева Гөлназ Мират ҡыҙы|Ҡотоева Г.]] «Ғүмерем зая үтмәһен тип йәшәйем» [[Башҡортостан ҡыҙы]], 2021, № 2&lt;ref&gt;[https://bashkortostankyzy.rbsmi.ru/articles/-ib/merem-zaya-tm-en-tip-y-sh-yem-697337/ Ғүмерем зая үтмәһен тип йәшәйем]&lt;/ref&gt;.

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* «Башҡортостан Республикаһының мәғариф алдынғыһы» күкрәккә таға торған билдәһе&lt;ref&gt;Решение Министра образования и науки Республики Башкортостан № 1300 от 07.06.2022 о награждении Г. Р. Ситдыковой Нагрудным знаком «Отличник народного образования»&lt;/ref&gt;
* [[Бөтә донъя башҡорттары конгрессы]]ның «Ал да нур сәс халҡыңа» миҙалы (2021)&lt;ref&gt;[https://www.bashinform.ru/news/social/2021-02-20/v-ufe-15-letie-bashkirskoy-vikipedii-otmetili-forumom-volonterov-2010319 В Уфе 15-летие Башкирской Википедии отметили форумом волонтеров]&lt;/ref&gt;
* Башҡортостан Республикаһының Почёт грамотаһы (2021)
* Башҡортостан Республикаһының Почёт грамотаһы (2002)&lt;ref&gt;[https://www.bashinform.ru/news/1598621-azat-badranov-ideya-foruma-pisateley-perevesti-format-raboty-v-sovremennye-praktiki/?clear_cache=Y]&lt;/ref&gt;
* «Башҡортостан Республикаһы төҙөлөүгә 100 йыл» юбилей миҙалы (2018)
* Балалар һәм үҫмерҙәр өсөн әҙәбиәт, сәнғәт өлкәһендә [[Һәҙиә Дәүләтшина]] исемендәге республика премияһы лауреаты (2017)&lt;ref name=&quot;БИ&quot; /&gt;&lt;ref&gt;[http://glavarb.ru/upload/iblock/%D0%A1%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BE%D0%BA%20%D0%BD%D0%B0%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%B6%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D1%85%20(2017.04.28).pdf СПИСОК награждённых государственными наградами Российской Федерации и Республики Башкортостан. Глава Республики Башкортостан. Официальный сайт. 2017, 28 апреля]{{ref-ru}}{{V|28|04|2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://www.bashinform.ru/news/968624-opredelyen-laureat-gospremii-respubliki-imeni-khadii-davletshinoy/&lt;/ref&gt;
* «ЛиФФт—2017» Бөтә Рәсәй әҙәбиәт Фестивалдәре Фестиваленең Көмөш миҙалы (2017)&lt;ref name=&quot;АБИ&quot; /&gt;
* [[Байыҡ сәсән|Айҙар Байыҡ сәсән]] исемендәге Республика конкурсы Гран-При лауреаты (2015)&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.bashinform.ru/news/741364-v-bashkirii-poyavilis-novye-baikovedy/|author=Аралбаева Л.|title=В Башкирии появились новые баиковеды|date=2015-06-22|publisher=[[Башинформ|ИА «Башинформ»]]|accessdate=2016-01-05}}&lt;/ref&gt;.
* Рәсәй Лермонтов комитетының «М. Ю. Лермонтовтың 200 йыллыҡ тыуған көнө хөрмәтенә» юбилей миҙалы (2014)
* [[Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]]ының Почёт грамотаһы (2012)
* [[Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]]ының «Башҡортостан Республикаһы ҡануниәтен үҫтереүҙә айырым өлөш өсөн» Почёт тамғаһы (2009)
* [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (2007)
* Рәсәй ҡатын-ҡыҙҙары союзы Почёт грамотаһы (2007)
* [[Рәсәй Федерацияһы]] Дәүләт Думаһы Федераль Йыйылышының Рәхмәте (2005)
* Башҡортостан Республикаһы Матбуғат һәм киң информация саралары министрлығының Почёт грамотаһы (1992)

== Иҫкәрмәләр ==
 {{иҫкәрмәләр|2}}

== Сығанаҡтар ==
* Писатели земли башкирской. Справочник / (сост.: Р. Н. Баимов, Г. Н. Гареева, Р. Х. Тимергалина). Переработанное и дополненное второе издание. — Уфа: Китап, 2015. — 672 с. ISBN 978-5-295-06338-1{{ref-ru}}
* Писатели земли башкирской. Справочник / Сост.: [[Байымов Роберт Нурмөхәмәт улы|Р. Н. Баимов]], Г. Н. Гареева, Р. Х. Тимергалина. — Уфа: Китап, 2006. — 496 с.{{ref-ru}}
* Статья в Башкирской энциклопедии, т.5
* Ситдыкова Гузаль Рамазановна// Парламентаризм в Башкортостане: история и современность. — Т. 2. — Уфа, 2005. — стр. 271, 284, 294
* Ситдыкова Гузаль Рамазановна// По пути созидания. — Уфа, Галигиль, 2005. — стр. 31, 32
* Гүзәл Ситдиҡова: биобиблиографик күрһәткес. — Өфө, Башҡортостан Республикаһы Ә. Вәлиди ис. Милли китапханаһы, 2011. − 40 б.
* Гүзәл Ситдиҡова: биобиблиографик күрһәткес. — Өфө, Башҡортостан Республикаһы Ә. Вәлиди ис. Милли китапханаһы, 2012. — 58 б.
* Фәүзиә Латипова. Донъяны биҙәй улар — Өфө, 2005. — 57—63, 142—149 б.

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ|92954}}{{V|2|03|2021}}
* [http://libmap.bashnl.ru/node/214 Литературная карта Республики Башкортостан. СИТДИКОВА ГУЗЕЛЬ РАМАЗАНОВНА]
{{Тышҡы һылтанмалар}}
[[Категория:Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәрҙәре]]
[[Категория:Башҡорт яҙыусылары]]
[[Категория:Башҡорт шағирҙары]]
[[Категория:Башҡортостан тәржемәселәре]]
[[Категория:Башҡортостан Яҙыусылар союзы ағзалары]]
[[Категория:12-се саҡырылыш Башҡорт АССР-ы Юғары Советы депутаттары]]
[[Категория:1-се саҡырылыш Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай депутаттары]]
[[Категория:2-се саҡырылыш Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай депутаттары]]
[[Категория:3-сө саҡырылыш Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай депутаттары]]
[[Категория:Һәҙиә Дәүләтшина исемендәге премия лауреаттары]]
[[Категория:Башҡортостан Республикаһы мәғариф отличниктары]]</text>
      <sha1>9atx7wuym1574im64a1j376fhi7988r</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ҡалып:Флагификация/Сургут</title>
    <ns>10</ns>
    <id>42558</id>
    <revision>
      <id>1146647</id>
      <parentid>497812</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T12:55:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>131</id>
      </contributor>
      <comment>Вики-Һаҡлағыстың [[:commons:User:CommonsDelinker|CommonsDelinker]] ҡатнашыусыһы &quot;Flag_of_Surgut_(Khanty-Mansia_(Yugra)).png&quot; рәсеме урынына [[Рәсем:Flag_of_Surgut.png|Flag_of_Surgut.png]] рәсеме күсерҙе. Ҡатнашыусы яҙған сәбәп: [[:c:COM:FR|File renamed]]:</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="283" xml:space="preserve">{{ {{{1&lt;noinclude&gt;|флагификация/флаг&lt;/noinclude&gt;}}}
| размер = {{{размер|}}}
| alias = Сургут
| flag alias = Flag of Surgut.png
}}&lt;noinclude&gt;[[Категория:Ҡалыптар:Рәсәй ҡалалары флагификацияһы]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>kyjyjq82vzfgxeqw9zmyrtdxyscmohh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Пшеха</title>
    <ns>0</ns>
    <id>44605</id>
    <revision>
      <id>1146736</id>
      <parentid>724032</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T10:26:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Машъал</username>
        <id>30565</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Машъал  [[Чуба]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Пшеха]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3653" xml:space="preserve">{{Река
 |Название                = Чуба 
  |Оригинальное название 	= 
 |Изображение             = 
  |Подпись                = 
 |Карта                   = 
  |Подпись карты          = 
 |Длина                   = 19 
 |Площадь бассейна        = 92,1 
 |Бассейн                 = [[Азов диңгеҙе]]  
 |Бассейн рек             = Кубань 
 |Расход воды             = 
  |Место измерения        = 
 |Исток                   = 
  |Местоположение истока  = 
  |Высота истока          = 
  |s_lat_dir = N |s_lat_deg = |s_lat_min = |s_lat_sec = 
  |s_lon_dir = E |s_lon_deg = |s_lon_min = |s_lon_sec = 
 |Устье                   = Пшеха 
  |Местоположение устья   = һул ярына тамағынан 125 км өҫтәрәк 
  |Высота устья           = 
  |m_lat_dir = N |m_lat_deg = |m_lat_min = |m_lat_sec = 
  |m_lon_dir = E |m_lon_deg = |m_lon_min = |m_lon_sec = 
 |Уклон реки              = 
 |Страна                  = Рәсәй 
  |Регион                 = Адыгей Республикаһы,Краснодар крайы 
   |Район                 = 
 |Позиционная карта				= Рәсәй Адыгей Республикаһы 
 |Категория на Викискладе = 
}}

'''Чуба''' — [[Рәсәй]]ҙәге йылға. Адыгей Республикаһы,Краснодар крайы&lt;ref name='РФГМ'&gt;{{cite journal|title=Рәсәй гидротехник ҡоролмалар регистры һәм дәүләт һыу кадастры үҙәге}}&lt;/ref&gt; биләмәләрендә аға. Йылға  Пшеха йылғаһының һул ярына тамағынан 125 км өҫтәрәк  ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 19 км.

== Һыу реестры мәғлүмәттәре ==
[[Рәсәй дәүләт һыу реестры]] мәғлүмәте буйынса йылға [[Кубань һыу бассейны округы]]нда урынлашҡан, [[һыу хужалығы участкаһы]] — [[Белая (Кубань ҡушылдығы)]]. Бәләкәй йылға бассейны (йылға эске бассейны) — Өҫтәмә бассейны юҡ, йылға бассейны — Кубань&lt;ref name='Рәсәй МСР'/&gt;.

[[Һыу ресурстарының федераль агентлығы]] тарафынан әҙерләнгән Рәсәй Федерацияһы территорияһын һыу хужалығы буйынса районлау геоинформация системаһы мәғлүмәттәре буйынса&lt;ref name='Рәсәй МСР'&gt;{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=172478|title=РФ һыу реестры: Чуба}}&lt;/ref&gt;:
* Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 06020001112108100004779
* Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 108100477
* Бассейн коды — 06.02.00.011
* ГӨ буйынса томы — 08
* ГӨ буйынса сығарылыш — 1

== Иҫкәрмәләр ==
{{reflist}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.mnr.gov.ru/ Рәсәй Федерацияһы тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлығы]

{{тикшерелмәгән йылға}}

[[Категория:Адыгея йылғалары]]
[[Категория:Краснодар крайы йылғалары]]


{{hydro-stub}}</text>
      <sha1>5hvy7kilzeemrmss0zzeesigwbxs4lx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146738</id>
      <parentid>1146736</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T10:32:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Машъал</username>
        <id>30565</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3987" xml:space="preserve">{{Река
 |Название                = Пшеха 
  |Оригинальное название 	= 
 |Изображение             = 
  |Подпись                = 
 |Карта                   = 
  |Подпись карты          = 
 |Длина                   = 139
 |Площадь бассейна        = 2090
 |Бассейн                 = [[Азов диңгеҙе]]  
 |Бассейн рек             = Кубань 
 |Расход воды             = 
  |Место измерения        = 
 |Исток                   = 
  |Местоположение истока  = 
  |Высота истока          = 
  |s_lat_dir = N |s_lat_deg = |s_lat_min = |s_lat_sec = 
  |s_lon_dir = E |s_lon_deg = |s_lon_min = |s_lon_sec = 
 |Устье                   = Белая 
  |Местоположение устья   = һул ярына тамағынан 74 км өҫтәрәк 
  |Высота устья           = 
  |m_lat_dir = N |m_lat_deg = |m_lat_min = |m_lat_sec = 
  |m_lon_dir = E |m_lon_deg = |m_lon_min = |m_lon_sec = 
 |Уклон реки              = 
 |Страна                  = Рәсәй 
  |Регион                 = Адыгей Республикаһы,Краснодар крайы 
   |Район                 = 
 |Позиционная карта				= Рәсәй Адыгей Республикаһы 
 |Категория на Викискладе = 
}}

'''Пшеха''' (Чуба) — [[Рәсәй]]ҙәге йылға. Адыгей Республикаһы,Краснодар крайы&lt;ref name='РФГМ'&gt;{{cite journal|title=Рәсәй гидротехник ҡоролмалар регистры һәм дәүләт һыу кадастры үҙәге}}&lt;/ref&gt; биләмәләрендә аға. Йылға Белая йылғаһының һул ярына тамағынан 74 км өҫтәрәк ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 139 км.

== Һыу реестры мәғлүмәттәре ==
[[Рәсәй дәүләт һыу реестры]] мәғлүмәте буйынса йылға [[Кубань һыу бассейны округы]]нда урынлашҡан, [[һыу хужалығы участкаһы]] — [[Белая (Кубань ҡушылдығы)]]. Бәләкәй йылға бассейны (йылға эске бассейны) — Өҫтәмә бассейны юҡ, йылға бассейны — Кубань&lt;ref name='Рәсәй МСР'/&gt;.

[[Һыу ресурстарының федераль агентлығы]] тарафынан әҙерләнгән Рәсәй Федерацияһы территорияһын һыу хужалығы буйынса районлау геоинформация системаһы мәғлүмәттәре буйынса&lt;ref name='Рәсәй МСР'&gt;{{cite web|url=http://verum.wiki/index.php?item=gvr:263340|title=РФ һыу реестры: Пшеха (Пшик, Пшехашка)}}&lt;/ref&gt;:

* Пшеха: дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 06020001112108100004755
* Чуба: дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 06020001112108100004779&lt;ref name='Рәсәй МСР'&gt;{{cite web|url=http://verum.wiki/index.php?item=gvr:263340|title=РФ һыу реестры: Чуба}}&lt;/ref&gt;
* Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 108100475
* Бассейн коды — 06.02.00.011
* ГӨ буйынса томы — 08
* ГӨ буйынса сығарылыш — 1

== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.mnr.gov.ru/ Рәсәй Федерацияһы тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлығы]

{{hydro-stub}}
{{тикшерелмәгән йылға}}

[[Категория:Адыгея йылғалары]]
[[Категория:Краснодар крайы йылғалары]]</text>
      <sha1>f2w6uztvfwupqhd6bdh7gqmbs7p9bnz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146739</id>
      <parentid>1146738</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T10:32:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Машъал</username>
        <id>30565</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3920" xml:space="preserve">{{Река
 |Название                = Пшеха 
  |Оригинальное название 	= 
 |Изображение             = 
  |Подпись                = 
 |Карта                   = 
  |Подпись карты          = 
 |Длина                   = 139
 |Площадь бассейна        = 2090
 |Бассейн                 = [[Азов диңгеҙе]]  
 |Бассейн рек             = Кубань 
 |Расход воды             = 
  |Место измерения        = 
 |Исток                   = 
  |Местоположение истока  = 
  |Высота истока          = 
  |s_lat_dir = N |s_lat_deg = |s_lat_min = |s_lat_sec = 
  |s_lon_dir = E |s_lon_deg = |s_lon_min = |s_lon_sec = 
 |Устье                   = Белая 
  |Местоположение устья   = һул ярына тамағынан 74 км өҫтәрәк 
  |Высота устья           = 
  |m_lat_dir = N |m_lat_deg = |m_lat_min = |m_lat_sec = 
  |m_lon_dir = E |m_lon_deg = |m_lon_min = |m_lon_sec = 
 |Уклон реки              = 
 |Страна                  = Рәсәй 
  |Регион                 = Адыгей Республикаһы,Краснодар крайы 
   |Район                 = 
 |Позиционная карта				= Рәсәй Адыгей Республикаһы 
 |Категория на Викискладе = 
}}

'''Пшеха''' (Чуба) — [[Рәсәй]]ҙәге йылға. Адыгей Республикаһы,Краснодар крайы&lt;ref name='РФГМ'&gt;{{cite journal|title=Рәсәй гидротехник ҡоролмалар регистры һәм дәүләт һыу кадастры үҙәге}}&lt;/ref&gt; биләмәләрендә аға. Йылға Белая йылғаһының һул ярына тамағынан 74 км өҫтәрәк ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 139 км.

== Һыу реестры мәғлүмәттәре ==
[[Рәсәй дәүләт һыу реестры]] мәғлүмәте буйынса йылға [[Кубань һыу бассейны округы]]нда урынлашҡан, [[һыу хужалығы участкаһы]] — [[Белая (Кубань ҡушылдығы)]]. Бәләкәй йылға бассейны (йылға эске бассейны) — Өҫтәмә бассейны юҡ, йылға бассейны — Кубань&lt;ref name='Рәсәй МСР'/&gt;.

[[Һыу ресурстарының федераль агентлығы]] тарафынан әҙерләнгән Рәсәй Федерацияһы территорияһын һыу хужалығы буйынса районлау геоинформация системаһы мәғлүмәттәре буйынса&lt;ref name='Рәсәй МСР'&gt;{{cite web|url=http://verum.wiki/index.php?item=gvr:263340|title=РФ һыу реестры: Пшеха (Пшик, Пшехашка)}}&lt;/ref&gt;:

* Пшеха: дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 06020001112108100004755
* Чуба: дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 06020001112108100004779&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://verum.wiki/index.php?item=gvr:263340|title=РФ һыу реестры: Чуба}}&lt;/ref&gt;
* Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 108100475
* Бассейн коды — 06.02.00.011
* ГӨ буйынса томы — 08
* ГӨ буйынса сығарылыш — 1

== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.mnr.gov.ru/ Рәсәй Федерацияһы тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлығы]

{{hydro-stub}}

[[Категория:Адыгея йылғалары]]
[[Категория:Краснодар крайы йылғалары]]</text>
      <sha1>mgm5rcrm5fwp7sr9bjsic8ib7wm9yjw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Башҡортостан Республикаһының Дәүләт флагы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>45982</id>
    <revision>
      <id>1146643</id>
      <parentid>1086639</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T12:30:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>131</id>
      </contributor>
      <comment>Вики-Һаҡлағыстың [[:commons:User:CommonsDelinker|CommonsDelinker]] ҡатнашыусыһы &quot;Flag_of_Bashkurdistan.svg&quot; рәсеме урынына [[Рәсем:Flag_of_Bashkortostan_(1918).svg|Flag_of_Bashkortostan_(1918).svg]] рәсеме күсерҙе. Ҡатнашыусы яҙған сәбәп: [[:c:COM:FR|File</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9911" xml:space="preserve">{{Карточка флага
|название  = Башҡортостан Республикаһының Дәүләт флагы
|страна    = 
|файл      = Flag of Bashkortostan.svg
|файл2     = Flag of Bashkortostan 1992.svg
|файл3     = Flag of Bashkortostan (1918).svg
|подпись2  = {{fd|25|02|1992}} &lt;ref name=&quot;flag1&quot;&gt;Закон Верховного Совета БАССР от 25.02.1992 № ВС-10/17.&lt;/ref&gt; — {{fd|12|02|2003}}
|пропорция2= 1:2
|учреждён = {{fd|12|02|2003}} &lt;ref name=&quot;flag2&quot;&gt;Закон Республики Башкортостан от 12.02.2003 № 466-з «О внесении изменений в Закон Республики Башкортостан „О государственной символике Республики Башкортостан“».&lt;/ref&gt;
|подпись3  = {{fd|20|08|1918}} &lt;ref name=&quot;flag3&quot;&gt;[http://www.gsrb.ru/ru/about_parliament/history/parlament_tom_1-1.pdf ''Азнагулов В. Г., Хамитова З. Г.'' Парламентаризм в Башкортостане: история и современность: Уфа, ГРИ «Башкортостан», 2005. с.78]&lt;/ref&gt; — {{fd|10|10|1924}}
|пропорция3= 
|учреждён = {{fd|25|02|1992}} &lt;ref name=&quot;flag1&quot;&gt;Закон Верховного Совета БАССР от 25.02.1992 № ВС-10/17.&lt;/ref&gt;
|пропорция = 2:3
|ГГР = 165
|авторы = О. Е. Асабина, У. Т. Мәсәлимов, Н. Хәбибулин
}}

'''Башҡортостан Республикаһының Дәүләт флагы''' — [[Башҡортостан]]дың дәүләт символы.

&lt;ref&gt;[http://www.gsrb.ru/ru/about_parliament/history/parlament_tom_1-1.pdf ''Азнагулов В. Г., Хамитова З. Г.'' Парламентаризм в Башкортостане: история и современность: Уфа, ГРИ «Башкортостан», 2005. с.78]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.gsrb.ru/ru/about_parliament/parliamentary_museum/third_kurultai_8_20_december_1917/the_flag/ Национальный флаг]&lt;/ref&gt;
[[Рәсем:Flag of Bashkortostan 1992.svg|200px|right|thumb|Башҡортостан флагы (1992 йылдан)]]
[[Рәсем:Flag of Bashkortostan (1918).svg|200px|left|thumb|[[Башҡортостан автономияһы|Башҡортостан]] байрағы (1917—1924)]]

== Тарих ==
[[Тарихи Башҡортостан|Башҡортостан]] флагы тарихын быуаттар төпкөлөнән эҙләү урынлы. Ил байрағы тураһындағы мәғлүмәтте тағы ла байытыу башҡорт халҡының милли бурысы булып тора.
* '''XIX быуат'''
Даими рәүештә хәрби хеҙмәттә булған башҡорт халҡының милли символы итеп иҫәпләнгән байраҡ тураһында тулы булмаған мәғлүмәт билдәле. Ул саҡтағы байраҡта ике башлы сәмреғош һәм уның тирәләй һибелгән алты мөйөшлө йондоҙҙар өҫтөндә [[Ҡөрьән]] аяты яҙылған булған.
* '''1918 йыл'''
[[Башҡортостан автономияһы|Башҡортостан]] дәүләт флагы тарихы 1918 йылдың 20 август көнөнән башлана. Башҡорт хөкүмәте фарманы менән был көндә башҡорт милли флагы раҫлана. Башҡорт милли флагы төҙөлөшө буйынса 1918 йылға тиклем булған Рәсәй Дәүләт флагын ҡабатлай, төҫтәр айырмалығы менән үҙенсәлекле була. Башҡорт милли флагы зәңгәр, йәшел һәм аҡ төҫтәге өс буй һыҙаттан тора. Флагтың өҫкө һыҙаты күк төҫтә булып [[башҡорттар]]ҙың [[төрки халыҡтар]]ға ҡарауын, урталағы йәшел төҫлө һыҙат — башҡорт халҡының [[ислам]] дине ҡанундарына буйһоноуын, аҫтағы аҡ буй төҫлө һыҙат — [[Тарихи Башҡортостан|Башҡортостан]] халыҡтарының элек — электән тыныслыҡҡа, именлеккә һәм бәхеткә ынтылыуын аңлата. м
* '''1924 йыл'''
Башҡорт Совет Автономияһы төҙөлөү сәбәпле, 1918 йылда Башҡорт хөкүмәте тарафынан ҡабул ителгән милли флаг ғәмәлдән сығарыла. Башҡортостандың Үҙәк башҡарма комитеты ҡарары менән 1924 йылдың 11 октябрендә Дәүләт флагы раҫлана. Дәүләт флагы итеп ҡыҙыл төҫтәге туҡыма алына, уның өҫкө мөйөшөндә, флаг һабы эргәһендә алтын ураҡ һәм сүкеш, улар аҫтында алтын ҡайма менән уратылған ҡыҙыл йондоҙ һүрәтләнә.
* '''1938 йыл'''
1938 йылдың февралендә Башҡорт АССР-ы Дәүләт флагына үҙгәреш индерелә. Уның өҫкө һул мөйөшөндә, флаг һабы эргәһендә «РСФСР» һәм бәләкәйерәк хәрефле «Башкирская АССР» яҙыуы индерелә.
* '''1954 йыл'''
РСФСР Дәүләт флагы үҙгәреү сәбәпле, Башҡорт АССР-ы Дәүләт флагы ла үҙгәртелә. Флаг һабы яны буйлап флагтың бөтә иңенә асыҡ зәңгәр төҫтәге һыҙат өҫтәлә. Шул килеш флаг 1990-сы йылдарға тиклем ҡулланыла.
* '''1992 йыл'''
Рәсәй һәм Башҡортостан дәүләтселеге яңыртылыуы сәбәпле, дәүләт символдары ла үҙгәрә. 1990 йылдың 11 октябрендә Юғары Совет тарафынан Башҡортостан Республикаһының дәүләт суверенитеты тураһында Декларация ҡабул ителә. 1990 йылдың 26 ноябрендә Башҡортостан Республикаһының Министрҙар Кабинеты «Башҡортостан Республикаһының флагы, гербы һәм гимнына иң яҡшы проектҡа конкурс үткәреү тураһында» 211-се ҡарарын ҡабул итә. Конкурс комиссияһында ижади берләшмәләр, профессиональ рәссамдар, композиторҙар, уҡытыусылар, юғары уҡыу йорттары студенттары, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәрҙәре тәҡдим иткән ҡырҡҡа яҡын дәүләт атрибуттары проекты ҡарала.

Башҡортостан Республикаһының Дәүләт флагы итеп рәссамдар Урал Мәсәлимов һәм Ольга Асабина тәҡдим иткән флаг һайлана, һәм Башҡортостан Республикаһының Юғары Советы 1992 йылдың 25 февралендә республиканың яңы Дәүләт флагын раҫлай.

== Һүрәтләү ==
Дәүләт флагында зәңгәр, аҡ һәм йәшел төҫтәге горизонталь тигеҙ буйлы һыҙаттар, уртаһында һары түңәрәк эсендә һары төҫтәге ҡурай сәскәһе төшөрөлгән. Зәңгәр төҫ күк йөҙөн, ғәҙеллекте һәм уй-ниәттәренең сафлығын аңлата. Аҡ төҫ — республика халыҡтарының тыныслыҡты һәм татыулыҡты һөйөүен белдерә. Йәшел төҫ — азатлыҡ һәм тормоштоң мәңгелеген билдәләй. Ҡурай сәскәһе — дуҫлыҡ символы.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Башҡортостан гимны]]
* [[Башҡортостан гербы]]
* [[Башҡортостан флагтары]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [http://bash.bashkortostan450.ru/goverment/symbolics/flag.html «Рәсәй менән 450 йыл» сайтында флаг тураһында] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071104035159/http://bash.bashkortostan450.ru/goverment/symbolics/flag.html |date=2007-11-04 }}
* [http://www.yeshlek-gazeta.ru/main/sport/1376-bash1185ortostan-flagy-t1257nja1185.html Йәшлек гәзите Башҡортостан флагы — Төньяҡ ҡотопта!] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160901163303/http://www.yeshlek-gazeta.ru/main/sport/1376-bash1185ortostan-flagy-t1257nja1185.html |date=2016-09-01 }}
* [http://www.шонкар.рф/novosti/seyeset/957-deulet-flagi-kono Шоңҡар журналы 25 февраль — Башҡортостан Республикаһының Дәүләт флагы көнө]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [http://lib.a-grande.ru/simvol.php Башҡортостан символдары]


{{Башҡортостан}}
{{БТ}}
{{Башҡортостан байраҡтары}}
[[Категория:Башҡортостандың дәүләт символдары]]
[[Категория:Алфавит буйынса флагтар]]</text>
      <sha1>2dop7gods0yjugdpbruf8dx9h7t1m4i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Фекерләшеү:Малай (Ҡырмыҫҡалы районы)</title>
    <ns>1</ns>
    <id>57394</id>
    <revision>
      <id>1146676</id>
      <parentid>298508</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T17:18:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MR973</username>
        <id>26610</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>MR973  [[Фекерләшеү:Малай]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Фекерләшеү:Малай (Ҡырмыҫҡалы районы)]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="62" xml:space="preserve">{{Проект — Башҡортостан ауылдары}}</text>
      <sha1>0vpozvl4mm3sfaem5rv12wx68b2ir79</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>21 июль</title>
    <ns>0</ns>
    <id>71512</id>
    <revision>
      <id>1146692</id>
      <parentid>1146538</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T18:04:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айсар</username>
        <id>10823</id>
      </contributor>
      <comment>/* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ яңы</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12621" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''21 июль''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 202-се ([[кәбисә йыл]]ында 203-сө) көнө. Йыл аҙағына тиклем 163 көн ҡала.
{{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-07-01}}
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || 
== {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == 
;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара 
;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли 
* {{Флагификация|Бельгия}}: Милли көн.
* {{Флагификация|Гуам}}: Азатлыҡ көнө.
;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри
}}&lt;/onlyinclude&gt; 
== {{Ваҡиғалар}} ==
* [[1743]]: [[Миәкә районы]]ның [[Боғҙан (Миәкә районы)|Боғҙан]] ауылына нигеҙ һалына.
* [[1970]]: [[Мысыр]]ҙағы Асуан плотинаһын төҙөү тамамлана.

== {{Тыуым}} ==
=== Башҡортостан менән бәйле шәхестәр ===
==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || 
* [[Мөхтәруллина Айгөл Рәйес ҡыҙы]] (1970), [[фән|ғалим]]-[[Тел ғилеме|тел белгесе]]. 1992 йылдан (өҙөклөктәр менән) [[Башҡорт дәүләт университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 2000—2002 һәм 2004—2007 йылдарҙа БДУ-ның Сибай институтында [[Инглиз теле|инглиз]] филологияһы кафедраһы мөдире; 2010—2013 йылдарҙа БДУ-ның башҡорт  филологияһы һәм журналистика факультеты деканы; 2015 йылдан — БДУ-ның гуманитар факультеттарының сит телдәр кафедраһы мөдире. Филология фәндәре докторы (2006), профессор. Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан.
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || 
* [[Сафин Миңләхмәт Сафа улы]] (1906—29.10.1981), Бөйөк Ватан һуғышы яуиры; 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы яугиры, гвардия өлкән сержанты. [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] ордены кавалеры (1945).
* [[Хәбибуллин Илдус Лотфрахман улы]] (1951), комсомол органдары һәм юғары мәктәп ветераны, [[фән|ғалим]]-[[Физика|физик]]. 1973 йылдан  [[Башҡорт дәүләт университеты]]ның ғилми хеҙмәткәре һәм уҡытыусыһы; 1979—1982 йылдарҙа — ВЛКСМ комитеты секретары. Физика-математика фәндәре докторы (2000), профессор (2003). [[Рәсәй Федерацияһы]] почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2006), Рәсәй Хөкүмәтенең фән һәм техника өлкәһендәге премияһы лауреаты (2004). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Дәүләкән районы]] [[Суйынсы]] ауылынан. 
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || 
* [[Вәлитов Ғибаҙулла Нәби улы]] (1932—23.07.1986), хеҙмәт алдынғыыһы. 1958—1986 йылдарҙа [[«Салауатнефтеоргсинтез» берекмәһе]]нең ремонтсы слесары, аппаратсыһы һәм өлкән аппаратсыһы. [[Ленин ордены]] кавалеры (1971). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның  [[Ишембай районы]] [[Һайран (Ишембай районы)|Һайран]] ауылынан. 
* [[Сәйҙуллина Мәмдүҙә Әхметдин ҡыҙы]] (1937—2013), китапханасы. 1970—1998 йылдарҙа [[Ҡариҙел районы|Ҡариҙел район]] балалар китапханаһы мөдире. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. Сығышы менән ошо райондан. 
* Горбунова Валентина Юрьевна (1947), ғалим-генетик. 1986 йылдан Биология институтының  өлкән ғилми хеҙмәткәре, 1991 йылдан — лаборатория мөдире; 1996 йылдан хәҙерге М. Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия университеты уҡытыусыһы. Биология фәндәре  докторы (2000), профессор (2000). Рәсәйҙең атҡаҙанған юғары мәктәп хеҙмәткәре (2003) һәм почётлы юғары белем биреү хеҙмәткәре (2007), Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған халыҡ мәғарифы хеҙмәткәре (2000).  
* [[Рәхмәтуллина Ғәлиә Ғәли ҡыҙы]] (1957), [[Педагогика|педагог]]. 1989 йылдан [[Баймаҡ]] ҡалаһының 2-се урта мәктәбе уҡытыусыһы, бер үк ваҡытта 1990—2011 йылдарҙа директорҙың уҡытыу-тәрбиә эштәре буйынса урынбаҫары. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған уҡытыусыһы (2002), [[Рәсәй]]ҙең халыҡ мәғарифы отличнигы (1995). Сығышы менән ошо ҡаланан.
* [[Галкина Римма Сәлиш ҡыҙы]]  (1967), хеҙмәт алдынғыһы. 1985—2001 йылдарҙа һәм 2006 йылдан «Металлоконструкция — Востокнефтзаводмонтаж» йәмғиәтенең кран машинисы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған төҙөүсеһе (2013). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Мишкә районы]] [[Красный Ключ (Мишкә районы)|Красный Ключ]] ауылынан. 
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || 
* [[Бледных Василий Васильевич]] (1938—20.05.2017), ғалим-инженер‑механик, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1986—2008 йылдарҙа Силәбе ауыл хужалығын механизациялау һәм электрлаштырыу институтының ректоры. Рәсәй Ауыл хужалығы фәндәре академияһы академигы (2007), техник фәндәр докторы (1990), профессор. (1991). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған фән һәм техника эшмәкәре (1993) һәм почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (1998). [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1990) һәм [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ]] (2008) ордендары кавалеры. 
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || 
* [[Хәбиров Ғамир Әхмәтғәле улы]] (1949), ғалим-агроном‑иҡтисадсы, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1993—2000 һәм 2002—2012 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт аграр университеты]]ның кафедра мөдире. Иҡтисад фәндәре докторы (2004), профессор (2005). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (2006). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Шаран районы]] [[Ҡараҡашлы]] ауылынан.
* [[Хәбибуллин Алик Ғәлимйән улы]] (1954), ғалим—хоҡуҡ белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1989—2003 йылдарҙа Эске эштәр министрлығының Өфө юридик институтының кафедра начальнигы. Юридик фәндәр докторы (1997), профессор (1998). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған юрисы (2001). Полиция генерал‑лейтенанты. (2011). Сығышы менән хәҙерге [[Калининград өлкәһе]]нең Приморье ҡасабаһынан.
* [[Ниғмәтуллин Ирек Ғәзиз улы]] (1959), ғалим-иҡтисадсы, хужалыҡ һәм йәмәғәт эшмәкәре. 2018 йылдан «Башҡортостан Республикаһының Өфө ҡалаһы ҡала округының яһалма ҡоролмаларын йүнәтеү һәм ҡарап-тотоу буйынса махсуслашҡан идаралыҡ» муниципаль унитар предприятиеһының генераль директоры. Башҡортостан Республикаһының 5-се һәм 6-сы саҡырылыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Иҡтисад фәндәре кандидаты. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған нефтсеһе, Рәсәй Федерацияһы газ сәнәғәтенең почётлы хеҙмәткәре. [[Салауат Юлаев ордены]] кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Тажикстан]]дың баш ҡалаһы [[Дүшәмбе (ҡала)|Дүшәмбе]]нән.
* [[Кокин Павел Владимирович]] (1974), спортсы. 1997—2004 йылдарҙа Рәсәй йыйылма командаһы ағзаһы. Еңел атлетика буйынса Рәсәйҙең халыҡ‑ара класлы спорт мастеры (1997). Ярым марафонда Рәсәй чемпионы (2003), халыҡ‑ара марафонда еңеүсе ([[АҠШ]], [[Кливленд]] ҡалаһы, 2000), [[Олимпия уйындары]]нда ҡатнашыусы (2000). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Белорет районы]] [[Тирлән]] ауылынан.
* [[Самойлов Дмитрий Александрович]] (1989), спортсы. Уҡ атыу буйынса Рәсәйҙең халыҡ‑ара класлы спорт мастеры (2007). Рәсәй беренселеге еңеүсеһе (2005), шәхси һәм команда зачётында Рәсәй беренселектәренең көмөш призёры (2 тапҡыр, 2006; 2007). Сығышы менән [[Бөрө (ҡала)|Бөрө]] ҡалаһынан.  
}}&lt;/onlyinclude&gt;

=== Дөйөм исемлек ===
''&lt;categorytree depth=&quot;0&quot;&gt;Категория:21 июлдә тыуғандар&lt;/categorytree&gt;''
* [[1899]]: [[Эрнест Хемингуэй]], [[АҠШ]] яҙыусыһы, әҙәбиәт буйынса [[Нобель премияһы]]ның 1954 йылғы лауреты.

== {{Үлем}} == 
''&lt;categorytree depth=&quot;0&quot;&gt;Категория:21 июлдә вафат булғандар&lt;/categorytree&gt;''
* [[1972]]: [[Ғәтиәтуллин Шакир Йосоп улы]], [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы, Советтар Союзы Геройы (1944).
* [[1989]]: [[Кәлимуллин Барый Ғибәт улы]], СССР архитекторы, педагог, йәмәғәт эшмәкәре.

== {{Йыл көндәре}} ==
{{Календарь}}
{{Айҙар}}

[[Категория:Йыл көндәре|Ж21]]
[[Категория:21 июль]]</text>
      <sha1>rh6mf2vdyopxwjt3sfkm85dvvt8k95s</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146693</id>
      <parentid>1146692</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T18:07:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айсар</username>
        <id>10823</id>
      </contributor>
      <comment>/* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ күренеште төҙәтеү</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12777" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''21 июль''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 202-се ([[кәбисә йыл]]ында 203-сө) көнө. Йыл аҙағына тиклем 163 көн ҡала.
{{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-07-01}}
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || 
== {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == 
;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара 
;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли 
* {{Флагификация|Бельгия}}: Милли көн.
* {{Флагификация|Гуам}}: Азатлыҡ көнө.
;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри
}}&lt;/onlyinclude&gt; 
== {{Ваҡиғалар}} ==
* [[1743]]: [[Миәкә районы]]ның [[Боғҙан (Миәкә районы)|Боғҙан]] ауылына нигеҙ һалына.
* [[1970]]: [[Мысыр]]ҙағы Асуан плотинаһын төҙөү тамамлана.

== {{Тыуым}} ==
=== Башҡортостан менән бәйле шәхестәр ===
==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || 
* [[Мөхтәруллина Айгөл Рәйес ҡыҙы]] (1970), [[фән|ғалим]]-[[Тел ғилеме|тел белгесе]]. 1992 йылдан (өҙөклөктәр менән) [[Башҡорт дәүләт университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 2000—2002 һәм 2004—2007 йылдарҙа БДУ-ның Сибай институтында [[Инглиз теле|инглиз]] филологияһы кафедраһы мөдире; 2010—2013 йылдарҙа БДУ-ның башҡорт  филологияһы һәм журналистика факультеты деканы; 2015 йылдан — БДУ-ның гуманитар факультеттарының сит телдәр кафедраһы мөдире. Филология фәндәре докторы (2006), профессор. Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан.
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || 
* [[Сафин Миңләхмәт Сафа улы]] (1906—29.10.1981), Бөйөк Ватан һуғышы яуиры; 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы яугиры, гвардия өлкән сержанты. [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] ордены кавалеры (1945).
* [[Хәбибуллин Илдус Лотфрахман улы]] (1951), комсомол органдары һәм юғары мәктәп ветераны, [[фән|ғалим]]-[[Физика|физик]]. 1973 йылдан  [[Башҡорт дәүләт университеты]]ның ғилми хеҙмәткәре һәм уҡытыусыһы; 1979—1982 йылдарҙа — ВЛКСМ комитеты секретары. Физика-математика фәндәре докторы (2000), профессор (2003). [[Рәсәй Федерацияһы]] почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2006), Рәсәй Хөкүмәтенең фән һәм техника өлкәһендәге премияһы лауреаты (2004). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Дәүләкән районы]] [[Суйынсы]] ауылынан. 
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || 
* [[Вәлитов Ғибаҙулла Нәби улы]] (1932—23.07.1986), хеҙмәт алдынғыыһы. 1958—1986 йылдарҙа [[«Салауатнефтеоргсинтез» берекмәһе]]нең ремонтсы слесары, аппаратсыһы һәм өлкән аппаратсыһы. [[Ленин ордены]] кавалеры (1971). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның  [[Ишембай районы]] [[Һайран (Ишембай районы)|Һайран]] ауылынан. 
* [[Сәйҙуллина Мәмдүҙә Әхметдин ҡыҙы]] (1937—2013), китапханасы. 1970—1998 йылдарҙа [[Ҡариҙел районы|Ҡариҙел район]] балалар китапханаһы мөдире. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. Сығышы менән ошо райондан. 
* [[Горбунова Валентина Юрьевна]] (1947), [[фән|ғалим]]-[[Генетика|генетик]]. 1986 йылдан [[Биология институты (Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө фәнни үҙәге)|Биология институты]]ның  өлкән ғилми хеҙмәткәре, 1991 йылдан — лаборатория мөдире; 1996 йылдан хәҙерге [[М. Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия университеты]] уҡытыусыһы. Биология фәндәре  докторы (2000), профессор (2000). [[Рәсәй]]ҙең атҡаҙанған юғары мәктәп хеҙмәткәре (2003) һәм почётлы юғары белем биреү хеҙмәткәре (2007), Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған халыҡ мәғарифы хеҙмәткәре (2000).  
* [[Рәхмәтуллина Ғәлиә Ғәли ҡыҙы]] (1957), [[Педагогика|педагог]]. 1989 йылдан [[Баймаҡ]] ҡалаһының 2-се урта мәктәбе уҡытыусыһы, бер үк ваҡытта 1990—2011 йылдарҙа директорҙың уҡытыу-тәрбиә эштәре буйынса урынбаҫары. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған уҡытыусыһы (2002), Рәсәйҙең халыҡ мәғарифы отличнигы (1995). Сығышы менән ошо ҡаланан.
* [[Галкина Римма Сәлиш ҡыҙы]]  (1967), хеҙмәт алдынғыһы. 1985—2001 йылдарҙа һәм 2006 йылдан «Металлоконструкция — Востокнефтзаводмонтаж» йәмғиәтенең кран машинисы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған төҙөүсеһе (2013). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Мишкә районы]] [[Красный Ключ (Мишкә районы)|Красный Ключ]] ауылынан. 
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || 
* [[Бледных Василий Васильевич]] (1938—20.05.2017), ғалим-инженер‑механик, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1986—2008 йылдарҙа Силәбе ауыл хужалығын механизациялау һәм электрлаштырыу институтының ректоры. Рәсәй Ауыл хужалығы фәндәре академияһы академигы (2007), техник фәндәр докторы (1990), профессор. (1991). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған фән һәм техника эшмәкәре (1993) һәм почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (1998). [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1990) һәм [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ]] (2008) ордендары кавалеры. 
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || 
* [[Хәбиров Ғамир Әхмәтғәле улы]] (1949), ғалим-агроном‑иҡтисадсы, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1993—2000 һәм 2002—2012 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт аграр университеты]]ның кафедра мөдире. Иҡтисад фәндәре докторы (2004), профессор (2005). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (2006). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Шаран районы]] [[Ҡараҡашлы]] ауылынан.
* [[Хәбибуллин Алик Ғәлимйән улы]] (1954), ғалим—хоҡуҡ белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1989—2003 йылдарҙа Эске эштәр министрлығының Өфө юридик институтының кафедра начальнигы. Юридик фәндәр докторы (1997), профессор (1998). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған юрисы (2001). Полиция генерал‑лейтенанты. (2011). Сығышы менән хәҙерге [[Калининград өлкәһе]]нең Приморье ҡасабаһынан.
* [[Ниғмәтуллин Ирек Ғәзиз улы]] (1959), ғалим-иҡтисадсы, хужалыҡ һәм йәмәғәт эшмәкәре. 2018 йылдан «Башҡортостан Республикаһының Өфө ҡалаһы ҡала округының яһалма ҡоролмаларын йүнәтеү һәм ҡарап-тотоу буйынса махсуслашҡан идаралыҡ» муниципаль унитар предприятиеһының генераль директоры. Башҡортостан Республикаһының 5-се һәм 6-сы саҡырылыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Иҡтисад фәндәре кандидаты. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған нефтсеһе, Рәсәй Федерацияһы газ сәнәғәтенең почётлы хеҙмәткәре. [[Салауат Юлаев ордены]] кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Тажикстан]]дың баш ҡалаһы [[Дүшәмбе (ҡала)|Дүшәмбе]]нән.
* [[Кокин Павел Владимирович]] (1974), спортсы. 1997—2004 йылдарҙа Рәсәй йыйылма командаһы ағзаһы. Еңел атлетика буйынса Рәсәйҙең халыҡ‑ара класлы спорт мастеры (1997). Ярым марафонда Рәсәй чемпионы (2003), халыҡ‑ара марафонда еңеүсе ([[АҠШ]], [[Кливленд]] ҡалаһы, 2000), [[Олимпия уйындары]]нда ҡатнашыусы (2000). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Белорет районы]] [[Тирлән]] ауылынан.
* [[Самойлов Дмитрий Александрович]] (1989), спортсы. Уҡ атыу буйынса Рәсәйҙең халыҡ‑ара класлы спорт мастеры (2007). Рәсәй беренселеге еңеүсеһе (2005), шәхси һәм команда зачётында Рәсәй беренселектәренең көмөш призёры (2 тапҡыр, 2006; 2007). Сығышы менән [[Бөрө (ҡала)|Бөрө]] ҡалаһынан.  
}}&lt;/onlyinclude&gt;

=== Дөйөм исемлек ===
''&lt;categorytree depth=&quot;0&quot;&gt;Категория:21 июлдә тыуғандар&lt;/categorytree&gt;''
* [[1899]]: [[Эрнест Хемингуэй]], [[АҠШ]] яҙыусыһы, әҙәбиәт буйынса [[Нобель премияһы]]ның 1954 йылғы лауреты.

== {{Үлем}} == 
''&lt;categorytree depth=&quot;0&quot;&gt;Категория:21 июлдә вафат булғандар&lt;/categorytree&gt;''
* [[1972]]: [[Ғәтиәтуллин Шакир Йосоп улы]], [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы, Советтар Союзы Геройы (1944).
* [[1989]]: [[Кәлимуллин Барый Ғибәт улы]], СССР архитекторы, педагог, йәмәғәт эшмәкәре.

== {{Йыл көндәре}} ==
{{Календарь}}
{{Айҙар}}

[[Категория:Йыл көндәре|Ж21]]
[[Категория:21 июль]]</text>
      <sha1>hjok3c089xva6lv7utlhbtc239rh4w6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>22 июль</title>
    <ns>0</ns>
    <id>71513</id>
    <revision>
      <id>1146696</id>
      <parentid>1048160</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T18:12:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айсар</username>
        <id>10823</id>
      </contributor>
      <comment>/* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ яңы</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20079" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''22 июль''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 203-сө ([[кәбисә йыл]]ында 204-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 162 көн ҡала.
{{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-07-01}}
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || 
== {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == 
;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара 
* {{Ер}} [[Ер]]: Мейе көнө.
=== Рәсми булмаған ===
* {{Ер}} [[Ер]]: {{comment|Эшһөйәрҙәр көнө.|День трудяги.}}
** Йәйге ял көнө.
** Табыштар көнө.
** Гамак көнө.
** Йыуан ир-ат һәм йыуан ҡатын-ҡыҙҙар көнө.
;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли 
* {{Флагификация|Россия}}: [[Нева алышы]] көнө.
* {{Флагификация|Азербайджан}}: Милли матбуғат көнө.
* {{Флагификация|Польша}}: Яңырыу көнө.
* {{Флагификация|Таджикистан}}: Дәүләт теле көнө.
==== Төбәк байрамдары ====
* {{Флагификация|Россия}}: [[Мәскәү]] күген һаҡлаусылар көнө.
;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри
* {{Флагификация|Индонезия}}: Прокурор көнө.
}}&lt;/onlyinclude&gt; 
== {{Ваҡиғалар}} ==
* [[1921]]: Хәҙерге [[«Башавтотранс»]] дәүләт унитар предприятиеһы үҙ эшмәкәрлеген башлай.

== {{Тыуым}} ==
=== Башҡортостан менән бәйле шәхестәр ===
==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || 
* [[Витевский Владимир Николаевич]] (1845—3.01.1906), [[Рәсәй империяһы]] [[тарих]]сыһы, крайҙы өйрәнеүсе, [[Педагогика|педагог]]. «И. И. Неплюев и Оренбургский край в прежнем его составе до 1758г.» исемле биш томлыҡ монография авторы. [[Ырымбур губернаһы|Ырымбур губерна]] ғилми архив комиссияһының почётлы ағзаһы (1898), Уваров премияһы лауреаты. Сығышы менән хәҙерге [[Һамар өлкәһе]] Подвалье ауылынан.
* [[Мөштәри Хәмит Мозафар улы]] (1900—23.01.1981), [[фән|ғалим]]-механик, юғары мәктәп эшмәкәре. Физика‑математика фәндәре докторы (1937), профессор (1938). [[Татарстан|Татар АССР‑ы]]ның (1940) һәм [[РСФСР]]‑ҙың (1965) атҡаҙанған фән һәм техника эшмәкәре. [[Ленин ордены|Ленин]] (1970), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1960), [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1945) ордендары кавалеры. Сығышы менән [[Ырымбур]] ҡалаһынан.
* [[Мортазина Шәүрә Муса ҡыҙы]] (1925—22.02.2002), [[театр]] режиссёры, [[Педагогика|педагог]]. 1948—1972 йылдарҙа хәҙерге [[Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театры]] режиссёры. 1952 йылдан [[СССР]] Театр эшмәкәрҙәре союзы ағзаһы. РСФСР-ҙың (1970) һәм [[Башҡорт АССР-ы]]ның (1955) атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре. РСФСР-ҙың К. С. Станиславский исемендәге дәүләт (1967) һәм [[Башҡортостан комсомолының Ғәлимов Сәләм исемендәге йәштәр премияһы]] (1967) лауреаты. «Почёт Билдәһе» ордены кавалеры (1955). Хәрби эшмәкәр, комбриг [[Муса Мортазин]]дың (1891—1937) ҡыҙы.  
* [[Лобов Владимир Николаевич]] (1935), СССР-ҙың һәм [[Рәсәй]]ҙең хәрби эшмәкәре, ғалим-тарихсы. Армия генералы (1989). Хәрби фәндәр докторы (1987), профессор (1991). СССР-ҙың халыҡ депутаты (1989—1991). [[Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Ҡыҙыл Байраҡ]] (1988), 2-се дәрәжә [[Кутузов ордены|Кутузов]] (1981), [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] (1969), 2-се (1985) һәм 3-сө (1975) дәрәжә «СССР Ҡораллы Көстәрендә Ватанға хеҙмәте өсөн», [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ]] (1997), Батырлыҡ (2000), [[Почёт ордены (Рәсәй)|Почёт]] (2000) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Борай районы]] [[Борай]] ауылынан. 
* [[Филимонов Леонид Иванович]] (1935), тау инженеры, СССР-ҙың һәм Рәсәйҙең [[дәүләт]], хужалыҡ һәм йәмәғәт эшмәкәре. 1987 йылдан СССР нефть сәнәғәте министрының 1-се урынбаҫары, 1989 йылдан — СССР нефть һәм газ сәнәғәте министры. 2016 йылдан «Роснефть» компанияһы генераль директорының быраулау буйынса советнигы. Рәсәй Федерацияһы беренсе саҡырылыш [[Федераль йыйылыш]]ының Федерация Советы  депутаты. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған нефтсеһе (1998), СССР-ҙың нефть сәнәғәте отличнигы (1985) һәм почётлы нефтсеһе (1982), Рәсәй Федерацияһының яғыулыҡ энергетика комплексының почётлы хеҙмәткәре (1998). СССР-ҙың Дәүләт премияһы лауреаты (1986). Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ (1981), Почёт (1996), [[Дуҫлыҡ]] (1999) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Дәүләкән районы]] Вишнёвка ауылынан. 
* [[Маджуга Анатолий Геннадьевич]] (1970), ғалим-педагог һәм [[Психология|психолог]]. 1993 йылдан [[Шымкент]] ҡалаһындағы Көньяҡ Ҡаҙағстан университеты уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1999 йылдан гигиена һәм спорт медицинаһы кафедраһы мөдире вазифаһын башҡарыусы, 2002 йылдан — психология кафедраһы мөдире. 2007 йылдан [[Башҡорт дәүләт университеты]]ның хәҙерге [[БДУ-ның Стәрлетамаҡ филиалы|Стәрлетамаҡ филиалында]] психология, 2014 йылдан — педагогика һәм психология кафедраһы мөдире. Психология фәндәре докторы (2006), педагогия фәндәре  докторы (2011). [[Ҡаҙағстан Республикаһы]]ның мәғариф отличнигы (1995). Сығышы менән хәҙерге Ҡаҙағстандың Шымкент (1992 йылға тиклем Чимкент) ҡалаһынан.
* [[Фәйезов Фәнүз Фәйез улы]] (1935—15.11.2009), нефть сығарыу тармағы алдынғыһы. 1953–1990 йылдарҙа «[[Башнефть]]» берекмәһенең [[Краснохолмский]] быраулау эштәре идаралығы слесары, 1957 йылдан быраулаусы ярҙамсыһы, 1963 йылдан — быраулаусы, 1983 йылдан — быраулау мастеры. [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1981). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Мишкә районы]] [[Ҡыйғаҙытамаҡ]] ауылынан. 
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || 
* [[Сайгин Иван Андреевич]] (1906—21.06.1987), [[фән|ғалим]]-зоотехник, [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1936 йылдан Башҡортостан тәжрибә малсылыҡ станцияһының өлкән ғилми хеҙмәткәре, 1956—1978 йылдарҙа Башҡортостан игенселек һәм баҫыу культуралары ғилми-тикшеренеү институтының бүлек мөдире. Ауыл хужалығы фәндәре докторы (1963), профессор (1972). [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған фән эшмәкәре (1975). [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1966) һәм [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] (1945) ордендары кавалеры. 
* [[Ковшов Геннадий Николаевич]] (1936), ғалим-инженер-механик. Техник фәндәр докторы (1982), профессор (1984). 1968 йылдан [[Өфө авиация институты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1982—1985 йылдарҙа мәғлүмәти үлсәү техникаһы кафедраһы мөдире. 1996 йылдан [[Рәсәй Фәндәр академияһының  Өфө фәнни үҙәге]] Механика институтының баш ғилми хеҙмәткәре. 2001 йылдан Приднепровск төҙөлөш һәм архитектура академияһы ([[Днепропетровск]] ҡалаһы) уҡытыусыһы. Сығышы менән [[Донецк Халыҡ Республикаһы]]ның баш ҡалаһы [[Донецк]]иҙан.
* [[Хәмитов Ғабдулла Хәмит улы]] (1951), комсомол һәм эске эштәр органдары ветераны, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Отставкалағы милиция подполковнигы (1995). В 1974—1982 йылдарҙа комсомол эшендә, шул иҫәптән 1974 йылдан [[ВЛКСМ-дың Башҡортостан өлкә комитеты]]ның комсомол ойошмалары бүлеге инструкторы, 1978 йылдан – Студент төҙөлөш отрядтарының рсепублика штабы начальнигы. 1982—1997 йылдарҙа Эске эштәр министрлығы хеҙмәткәре. 1998 йылдан хәҙерге [[М. Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия  университеты]]ның өлкән уҡытыусыһы, 2002 йылдан  — хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы Башлығы ҡарамағындағы Башҡортостан дəүлəт хеҙмəте һəм идара итеү академияһы]] уҡытыусыһы.  Сығышы менән [[Мәләүез]] ҡалаһынан.
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || 
* [[Мөхөтдинов Хәким Ғәйфулла улы]] (1922—26.05.1988), хеҙмәт алдынғыһы. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1949—1954 йылдарҙа [[Учалы районы]] «Совет» колхозы комбайнсыһы, [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1951). Сығышы менән ошо райондың [[Сәфәр (Учалы районы)|Сәфәр]] ауылынан.
* Дәүләтова Рәйсә Ғәҙи ҡыҙы (1932—?), педагог. 1959—1999 йылдарҙа Баҡалы районы Ҡатай урта мәктәбенең рус теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы. Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены кавалеры. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Ауырғазы районы Талбазы ауылынан. 
* [[Биктимеров Шамил Шакирйән улы]] (1937—2008), хеҙмәт алдынғыһы. 1963—1989 йылдарҙа «[[Салауатбыяла]]» берләшмәһенең быяла ҡайнатыусыһы, [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры.
* [[Фәтихова Флизә Фоат ҡыҙы]] (1957—2010), этнограф-ғалим, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Тарих фәндәре кандидаты (1994), доцент. 
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || 
* [[Мишурис Сима Иосифовна]] (1938), йырсы, педагог, [[Өфө сәнғәт училищеһы]] уҡытыусыһы, [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. 
* [[Ғәлимова Римма Ғаяз ҡыҙы]] (1963), башҡорт шағиры, журналист-публицист, [[Стәрлетамаҡ]] ҡалаһының Ғәли Ибраһимов исемендәге премияһы  лауреаты.
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || 
* [[Сабирйәнов Әнәс Ғәлимйән улы]] (1934—8.04.2018), энергетика тармағы алдынғыһы, йәмәғәтсе. 1967—1972 һәм 1975—1989 йылдарҙа [[Ҡарман ГРЭС-ы]]нда энергоблок машинисы һәм өлкән машинисы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның 10-сы һәм 11‑се саҡырылыш [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советы]] депутаты. [[СССР]]‑ҙың энергетика һәм электрификация отличнигы (1971), почётлы энергетигы (1986) һәм Дәүләт премияһы лауреаты (1979). Сығышы менән хәҙерге [[Татарстан Республикаһы]] Кама Тамағы районының Тәмте ауылынан.
* [[Богданов Радик Ғарифулла улы]] (1939—22.09.2009), һаулыҡ һаҡлау өлкәһе эшмәкәре, йәмәғәтсе. 1965—1967 йылдарҙа [[Балтас районы|Балтас]], 1967—1978 йылдарҙа [[Дәүләкән районы|Дәүләкән]] район үҙәк дауаханаларының баш табибы. 1989—1991 йылдарҙа [[СССР Юғары Советы]] депутаты. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған табибы (1976). СССР-ҙың Граждандар оборонаһы отличнигы.
* [[Кузнецов Юрий Степанович]] (1939), ғалим-тау инженеры, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1975—1978 йылдарҙа [[Өфө нефть институты]]ның тау‑нефть факультеты деканы. Техник фәндәр докторы (1988), профессор (1989). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (1997), СССР‑ҙың нефть сәнәғәте отличнигы (1978), [[Төмән өлкәһе]]нең почётлы нефтсеһе (1999), СССР‑ҙың уйлап табыусыһы (1986). Сығышы менән [[Ырымбур өлкәһе]]нең Абдулла ҡалаһынан.
* [[Ғәлләмова Надежда Викторовна]] (1959), [[спорт]]сы-тренер. 2003 йылдан [[Стәрлетамаҡ]]тағы Олимпия резервы махсус спорт мәктәбе уҡытыусыһы. [[Еңел атлетика]] буйынса СССР-ҙың халыҡ-ара класлы спорт мастеры (1989). [[Башҡортостан]]дың күренекле спортсыһы (1994). СССР (1988—1992), [[Рәсәй]]ҙең (1993—1996) йыйылма командалары ағзаһы. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Ауырғазы районы]]ның [[Көйәҙебаш]] ауылынан.
* [[Мартынов Виталий Владимирович]] (1959), [[фән|ғалим]]-инженер‑механик, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 2003 йылдан [[Өфө дәүләт авиация техник университеты]]ның иҡтисади информатика кафедраһы мөдире. Техник фәндәр докторы (2000), профессор (2004). Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2012). Сығышы менән хәҙерге [[Мари Республикаһы]]ның Красногорский ҡасабаһынан.
}}&lt;/onlyinclude&gt;

=== Дөйөм исемлек ===
''&lt;categorytree depth=&quot;0&quot;&gt;Категория:22 июлдә тыуғандар&lt;/categorytree&gt;''
* [[1795]]: Габриель Ламе, [[Франция]]ның [[фән|ғалим]]-[[Инженерлыҡ эше|инженеры]], [[математик]] һәм [[Физика|физик]].
* [[1855]]: Герман Шмихен, [[Германия]] рәссамы. 
* [[1890]]: Вера Варсанофьева, [[СССР]]-ҙың ғалим-[[Геология|геологы]], геоморфолог, [[ҡатын-ҡыҙҙар]] араһынан беренсе геология-минералогия фәндәре докторы.
* [[1894]]: Оскар Мария Граф, Германия [[Әҙәбиәт|яҙыусыһы]], антифашист.
* [[1895]]: Павел Сухой, СССР-ҙың «СУ» маркалы реактив самолёттары конструкторы.
* [[1905]]: Владимир Тимаков, СССР-ҙың ғалим-[[Микробиология|микробиологы]], эпидемиолог, академик. 1968—1977 йылдарҙа СССР Медицина фәндәре академияһы президенты.
* [[1930]]: Юрий Карякин, СССР һәм [[Рәсәй]]ҙең [[Әҙәбиәт ғилеме|әҙәбиәт белгесе]], [[Әҙәбиәт|яҙыусы]], публицист, йәмәғәт эшмәкәре.
* [[1955]]: Уиллем Дефо, [[АҠШ]] актёры, кинопродюсер, сценарист.
* [[1970]]: Сергей Зубов, СССР һәм Рәсәй хоккейсыһы, [[Олимпия]] чемпионы.
* [[1980]]: Кейт Райан, [[Бельгия]] [[йыр]]сыһы.
* [[1992]]: [[Селена Гомес]], АҠШ актёры, [[йыр]]сы.

== {{Үлем}} == 
''&lt;categorytree depth=&quot;0&quot;&gt;Категория:22 июлдә вафат булғандар&lt;/categorytree&gt;''

== {{Йыл көндәре}} ==
{{Календарь}}
{{Айҙар}}

[[Категория:Йыл көндәре|Ж22]]
[[Категория:22 июль]]</text>
      <sha1>pd16pxmplz99c6px9btxx9xohzb7zmj</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146697</id>
      <parentid>1146696</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T18:24:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айсар</username>
        <id>10823</id>
      </contributor>
      <comment>/* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ күренеште төҙәтеү</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20216" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''22 июль''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 203-сө ([[кәбисә йыл]]ында 204-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 162 көн ҡала.
{{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-07-01}}
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || 
== {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == 
;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара 
* {{Ер}} [[Ер]]: Мейе көнө.
=== Рәсми булмаған ===
* {{Ер}} [[Ер]]: {{comment|Эшһөйәрҙәр көнө.|День трудяги.}}
** Йәйге ял көнө.
** Табыштар көнө.
** Гамак көнө.
** Йыуан ир-ат һәм йыуан ҡатын-ҡыҙҙар көнө.
;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли 
* {{Флагификация|Россия}}: [[Нева алышы]] көнө.
* {{Флагификация|Азербайджан}}: Милли матбуғат көнө.
* {{Флагификация|Польша}}: Яңырыу көнө.
* {{Флагификация|Таджикистан}}: Дәүләт теле көнө.
==== Төбәк байрамдары ====
* {{Флагификация|Россия}}: [[Мәскәү]] күген һаҡлаусылар көнө.
;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри
* {{Флагификация|Индонезия}}: Прокурор көнө.
}}&lt;/onlyinclude&gt; 
== {{Ваҡиғалар}} ==
* [[1921]]: Хәҙерге [[«Башавтотранс»]] дәүләт унитар предприятиеһы үҙ эшмәкәрлеген башлай.

== {{Тыуым}} ==
=== Башҡортостан менән бәйле шәхестәр ===
==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || 
* [[Витевский Владимир Николаевич]] (1845—3.01.1906), [[Рәсәй империяһы]] [[тарих]]сыһы, крайҙы өйрәнеүсе, [[Педагогика|педагог]]. «И. И. Неплюев и Оренбургский край в прежнем его составе до 1758г.» исемле биш томлыҡ монография авторы. [[Ырымбур губернаһы|Ырымбур губерна]] ғилми архив комиссияһының почётлы ағзаһы (1898), Уваров премияһы лауреаты. Сығышы менән хәҙерге [[Һамар өлкәһе]] Подвалье ауылынан.
* [[Мөштәри Хәмит Мозафар улы]] (1900—23.01.1981), [[фән|ғалим]]-механик, юғары мәктәп эшмәкәре. Физика‑математика фәндәре докторы (1937), профессор (1938). [[Татарстан|Татар АССР‑ы]]ның (1940) һәм [[РСФСР]]‑ҙың (1965) атҡаҙанған фән һәм техника эшмәкәре. [[Ленин ордены|Ленин]] (1970), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1960), [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1945) ордендары кавалеры. Сығышы менән [[Ырымбур]] ҡалаһынан.
* [[Мортазина Шәүрә Муса ҡыҙы]] (1925—22.02.2002), [[театр]] режиссёры, [[Педагогика|педагог]]. 1948—1972 йылдарҙа хәҙерге [[Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театры]] режиссёры. 1952 йылдан [[СССР]] Театр эшмәкәрҙәре союзы ағзаһы. РСФСР-ҙың (1970) һәм [[Башҡорт АССР-ы]]ның (1955) атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре. РСФСР-ҙың К. С. Станиславский исемендәге дәүләт (1967) һәм [[Башҡортостан комсомолының Ғәлимов Сәләм исемендәге йәштәр премияһы]] (1967) лауреаты. «Почёт Билдәһе» ордены кавалеры (1955). Хәрби эшмәкәр, комбриг [[Муса Мортазин]]дың (1891—1937) ҡыҙы.  
* [[Лобов Владимир Николаевич]] (1935), СССР-ҙың һәм [[Рәсәй]]ҙең хәрби эшмәкәре, ғалим-тарихсы. Армия генералы (1989). Хәрби фәндәр докторы (1987), профессор (1991). СССР-ҙың халыҡ депутаты (1989—1991). [[Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Ҡыҙыл Байраҡ]] (1988), 2-се дәрәжә [[Кутузов ордены|Кутузов]] (1981), [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] (1969), 2-се (1985) һәм 3-сө (1975) дәрәжә «СССР Ҡораллы Көстәрендә Ватанға хеҙмәте өсөн», [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ]] (1997), Батырлыҡ (2000), [[Почёт ордены (Рәсәй)|Почёт]] (2000) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Борай районы]] [[Борай]] ауылынан. 
* [[Филимонов Леонид Иванович]] (1935), тау инженеры, СССР-ҙың һәм Рәсәйҙең [[дәүләт]], хужалыҡ һәм йәмәғәт эшмәкәре. 1987 йылдан СССР нефть сәнәғәте министрының 1-се урынбаҫары, 1989 йылдан — СССР нефть һәм газ сәнәғәте министры. 2016 йылдан «Роснефть» компанияһы генераль директорының быраулау буйынса советнигы. Рәсәй Федерацияһы беренсе саҡырылыш [[Федераль йыйылыш]]ының Федерация Советы  депутаты. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған нефтсеһе (1998), СССР-ҙың нефть сәнәғәте отличнигы (1985) һәм почётлы нефтсеһе (1982), Рәсәй Федерацияһының яғыулыҡ энергетика комплексының почётлы хеҙмәткәре (1998). СССР-ҙың Дәүләт премияһы лауреаты (1986). Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ (1981), Почёт (1996), [[Дуҫлыҡ]] (1999) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Дәүләкән районы]] Вишнёвка ауылынан. 
* [[Маджуга Анатолий Геннадьевич]] (1970), ғалим-педагог һәм [[Психология|психолог]]. 1993 йылдан [[Шымкент]] ҡалаһындағы Көньяҡ Ҡаҙағстан университеты уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1999 йылдан гигиена һәм спорт медицинаһы кафедраһы мөдире вазифаһын башҡарыусы, 2002 йылдан — психология кафедраһы мөдире. 2007 йылдан [[Башҡорт дәүләт университеты]]ның хәҙерге [[БДУ-ның Стәрлетамаҡ филиалы|Стәрлетамаҡ филиалында]] психология, 2014 йылдан — педагогика һәм психология кафедраһы мөдире. Психология фәндәре докторы (2006), педагогия фәндәре  докторы (2011). [[Ҡаҙағстан Республикаһы]]ның мәғариф отличнигы (1995). Сығышы менән хәҙерге Ҡаҙағстандың Шымкент (1992 йылға тиклем Чимкент) ҡалаһынан.
* [[Фәйезов Фәнүз Фәйез улы]] (1935—15.11.2009), нефть сығарыу тармағы алдынғыһы. 1953–1990 йылдарҙа «[[Башнефть]]» берекмәһенең [[Краснохолмский]] быраулау эштәре идаралығы слесары, 1957 йылдан быраулаусы ярҙамсыһы, 1963 йылдан — быраулаусы, 1983 йылдан — быраулау мастеры. [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1981). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Мишкә районы]] [[Ҡыйғаҙытамаҡ]] ауылынан. 
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || 
* [[Сайгин Иван Андреевич]] (1906—21.06.1987), [[фән|ғалим]]-зоотехник, [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1936 йылдан Башҡортостан тәжрибә малсылыҡ станцияһының өлкән ғилми хеҙмәткәре, 1956—1978 йылдарҙа Башҡортостан игенселек һәм баҫыу культуралары ғилми-тикшеренеү институтының бүлек мөдире. Ауыл хужалығы фәндәре докторы (1963), профессор (1972). [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған фән эшмәкәре (1975). [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1966) һәм [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] (1945) ордендары кавалеры. 
* [[Ковшов Геннадий Николаевич]] (1936), ғалим-инженер-механик. Техник фәндәр докторы (1982), профессор (1984). 1968 йылдан [[Өфө авиация институты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1982—1985 йылдарҙа мәғлүмәти үлсәү техникаһы кафедраһы мөдире. 1996 йылдан [[Рәсәй Фәндәр академияһының  Өфө фәнни үҙәге]] Механика институтының баш ғилми хеҙмәткәре. 2001 йылдан Приднепровск төҙөлөш һәм архитектура академияһы ([[Днепропетровск]] ҡалаһы) уҡытыусыһы. Сығышы менән [[Донецк Халыҡ Республикаһы]]ның баш ҡалаһы [[Донецк]]иҙан.
* [[Хәмитов Ғабдулла Хәмит улы]] (1951), комсомол һәм эске эштәр органдары ветераны, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Отставкалағы милиция подполковнигы (1995). В 1974—1982 йылдарҙа комсомол эшендә, шул иҫәптән 1974 йылдан [[ВЛКСМ-дың Башҡортостан өлкә комитеты]]ның комсомол ойошмалары бүлеге инструкторы, 1978 йылдан – Студент төҙөлөш отрядтарының рсепублика штабы начальнигы. 1982—1997 йылдарҙа Эске эштәр министрлығы хеҙмәткәре. 1998 йылдан хәҙерге [[М. Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия  университеты]]ның өлкән уҡытыусыһы, 2002 йылдан  — хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы Башлығы ҡарамағындағы Башҡортостан дəүлəт хеҙмəте һəм идара итеү академияһы]] уҡытыусыһы.  Сығышы менән [[Мәләүез]] ҡалаһынан.
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || 
* [[Мөхөтдинов Хәким Ғәйфулла улы]] (1922—26.05.1988), хеҙмәт алдынғыһы. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1949—1954 йылдарҙа [[Учалы районы]] «Совет» колхозы комбайнсыһы, [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1951). Сығышы менән ошо райондың [[Сәфәр (Учалы районы)|Сәфәр]] ауылынан.
* [[Дәүләтова Рәйсә Ғәҙи ҡыҙы]] (1932—?), [[Педагогика|педагог]]. 1959—1999 йылдарҙа [[Баҡалы районы]] [[Яңы Ҡатай]] урта мәктәбенең [[рус теле]] һәм [[рус әҙәбиәте|әҙәбиәте]] уҡытыусыһы. [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Ауырғазы районы]] [[Талбазы (Ауырғазы районы)|Талбазы]] ауылынан. 
* [[Биктимеров Шамил Шакирйән улы]] (1937—2008), хеҙмәт алдынғыһы. 1963—1989 йылдарҙа [[«Салауатбыяла» берекмәһе]]нең быяла ҡайнатыусыһы, [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры.
* [[Фәтихова Флизә Фоат ҡыҙы]] (1957—2010), этнограф-ғалим, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Тарих фәндәре кандидаты (1994), доцент. 
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || 
* [[Мишурис Сима Иосифовна]] (1938), йырсы, педагог, [[Өфө сәнғәт училищеһы]] уҡытыусыһы, [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. 
* [[Ғәлимова Римма Ғаяз ҡыҙы]] (1963), башҡорт шағиры, журналист-публицист, [[Стәрлетамаҡ]] ҡалаһының Ғәли Ибраһимов исемендәге премияһы  лауреаты.
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || 
* [[Сабирйәнов Әнәс Ғәлимйән улы]] (1934—8.04.2018), энергетика тармағы алдынғыһы, йәмәғәтсе. 1967—1972 һәм 1975—1989 йылдарҙа [[Ҡарман ГРЭС-ы]]нда энергоблок машинисы һәм өлкән машинисы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның 10-сы һәм 11‑се саҡырылыш [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советы]] депутаты. [[СССР]]‑ҙың энергетика һәм электрификация отличнигы (1971), почётлы энергетигы (1986) һәм Дәүләт премияһы лауреаты (1979). Сығышы менән хәҙерге [[Татарстан Республикаһы]] Кама Тамағы районының Тәмте ауылынан.
* [[Богданов Радик Ғарифулла улы]] (1939—22.09.2009), һаулыҡ һаҡлау өлкәһе эшмәкәре, йәмәғәтсе. 1965—1967 йылдарҙа [[Балтас районы|Балтас]], 1967—1978 йылдарҙа [[Дәүләкән районы|Дәүләкән]] район үҙәк дауаханаларының баш табибы. 1989—1991 йылдарҙа [[СССР Юғары Советы]] депутаты. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған табибы (1976). СССР-ҙың Граждандар оборонаһы отличнигы.
* [[Кузнецов Юрий Степанович]] (1939), ғалим-тау инженеры, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1975—1978 йылдарҙа [[Өфө нефть институты]]ның тау‑нефть факультеты деканы. Техник фәндәр докторы (1988), профессор (1989). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (1997), СССР‑ҙың нефть сәнәғәте отличнигы (1978), [[Төмән өлкәһе]]нең почётлы нефтсеһе (1999), СССР‑ҙың уйлап табыусыһы (1986). Сығышы менән [[Ырымбур өлкәһе]]нең Абдулла ҡалаһынан.
* [[Ғәлләмова Надежда Викторовна]] (1959), [[спорт]]сы-тренер. 2003 йылдан [[Стәрлетамаҡ]]тағы Олимпия резервы махсус спорт мәктәбе уҡытыусыһы. [[Еңел атлетика]] буйынса СССР-ҙың халыҡ-ара класлы спорт мастеры (1989). [[Башҡортостан]]дың күренекле спортсыһы (1994). СССР (1988—1992), [[Рәсәй]]ҙең (1993—1996) йыйылма командалары ағзаһы. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Ауырғазы районы]]ның [[Көйәҙебаш]] ауылынан.
* [[Мартынов Виталий Владимирович]] (1959), [[фән|ғалим]]-инженер‑механик, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 2003 йылдан [[Өфө дәүләт авиация техник университеты]]ның иҡтисади информатика кафедраһы мөдире. Техник фәндәр докторы (2000), профессор (2004). Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2012). Сығышы менән хәҙерге [[Мари Республикаһы]]ның Красногорский ҡасабаһынан.
}}&lt;/onlyinclude&gt;

=== Дөйөм исемлек ===
''&lt;categorytree depth=&quot;0&quot;&gt;Категория:22 июлдә тыуғандар&lt;/categorytree&gt;''
* [[1795]]: Габриель Ламе, [[Франция]]ның [[фән|ғалим]]-[[Инженерлыҡ эше|инженеры]], [[математик]] һәм [[Физика|физик]].
* [[1855]]: Герман Шмихен, [[Германия]] рәссамы. 
* [[1890]]: Вера Варсанофьева, [[СССР]]-ҙың ғалим-[[Геология|геологы]], геоморфолог, [[ҡатын-ҡыҙҙар]] араһынан беренсе геология-минералогия фәндәре докторы.
* [[1894]]: Оскар Мария Граф, Германия [[Әҙәбиәт|яҙыусыһы]], антифашист.
* [[1895]]: Павел Сухой, СССР-ҙың «СУ» маркалы реактив самолёттары конструкторы.
* [[1905]]: Владимир Тимаков, СССР-ҙың ғалим-[[Микробиология|микробиологы]], эпидемиолог, академик. 1968—1977 йылдарҙа СССР Медицина фәндәре академияһы президенты.
* [[1930]]: Юрий Карякин, СССР һәм [[Рәсәй]]ҙең [[Әҙәбиәт ғилеме|әҙәбиәт белгесе]], [[Әҙәбиәт|яҙыусы]], публицист, йәмәғәт эшмәкәре.
* [[1955]]: Уиллем Дефо, [[АҠШ]] актёры, кинопродюсер, сценарист.
* [[1970]]: Сергей Зубов, СССР һәм Рәсәй хоккейсыһы, [[Олимпия]] чемпионы.
* [[1980]]: Кейт Райан, [[Бельгия]] [[йыр]]сыһы.
* [[1992]]: [[Селена Гомес]], АҠШ актёры, [[йыр]]сы.

== {{Үлем}} == 
''&lt;categorytree depth=&quot;0&quot;&gt;Категория:22 июлдә вафат булғандар&lt;/categorytree&gt;''

== {{Йыл көндәре}} ==
{{Календарь}}
{{Айҙар}}

[[Категория:Йыл көндәре|Ж22]]
[[Категория:22 июль]]</text>
      <sha1>6cyta17dvl5dyre2cahwh2o2m0f4ieo</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146698</id>
      <parentid>1146697</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T18:28:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айсар</username>
        <id>10823</id>
      </contributor>
      <comment>/* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ яңы</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20888" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''22 июль''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 203-сө ([[кәбисә йыл]]ында 204-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 162 көн ҡала.
{{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-07-01}}
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || 
== {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == 
;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара 
* {{Ер}} [[Ер]]: Мейе көнө.
=== Рәсми булмаған ===
* {{Ер}} [[Ер]]: {{comment|Эшһөйәрҙәр көнө.|День трудяги.}}
** Йәйге ял көнө.
** Табыштар көнө.
** Гамак көнө.
** Йыуан ир-ат һәм йыуан ҡатын-ҡыҙҙар көнө.
;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли 
* {{Флагификация|Россия}}: [[Нева алышы]] көнө.
* {{Флагификация|Азербайджан}}: Милли матбуғат көнө.
* {{Флагификация|Польша}}: Яңырыу көнө.
* {{Флагификация|Таджикистан}}: Дәүләт теле көнө.
==== Төбәк байрамдары ====
* {{Флагификация|Россия}}: [[Мәскәү]] күген һаҡлаусылар көнө.
;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри
* {{Флагификация|Индонезия}}: Прокурор көнө.
}}&lt;/onlyinclude&gt; 
== {{Ваҡиғалар}} ==
* [[1921]]: Хәҙерге [[«Башавтотранс»]] дәүләт унитар предприятиеһы үҙ эшмәкәрлеген башлай.

== {{Тыуым}} ==
=== Башҡортостан менән бәйле шәхестәр ===
==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || 
* [[Витевский Владимир Николаевич]] (1845—3.01.1906), [[Рәсәй империяһы]] [[тарих]]сыһы, крайҙы өйрәнеүсе, [[Педагогика|педагог]]. «И. И. Неплюев и Оренбургский край в прежнем его составе до 1758г.» исемле биш томлыҡ монография авторы. [[Ырымбур губернаһы|Ырымбур губерна]] ғилми архив комиссияһының почётлы ағзаһы (1898), Уваров премияһы лауреаты. Сығышы менән хәҙерге [[Һамар өлкәһе]] Подвалье ауылынан.
* [[Мөштәри Хәмит Мозафар улы]] (1900—23.01.1981), [[фән|ғалим]]-механик, юғары мәктәп эшмәкәре. Физика‑математика фәндәре докторы (1937), профессор (1938). [[Татарстан|Татар АССР‑ы]]ның (1940) һәм [[РСФСР]]‑ҙың (1965) атҡаҙанған фән һәм техника эшмәкәре. [[Ленин ордены|Ленин]] (1970), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1960), [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1945) ордендары кавалеры. Сығышы менән [[Ырымбур]] ҡалаһынан.
* [[Мортазина Шәүрә Муса ҡыҙы]] (1925—22.02.2002), [[театр]] режиссёры, [[Педагогика|педагог]]. 1948—1972 йылдарҙа хәҙерге [[Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театры]] режиссёры. 1952 йылдан [[СССР]] Театр эшмәкәрҙәре союзы ағзаһы. РСФСР-ҙың (1970) һәм [[Башҡорт АССР-ы]]ның (1955) атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре. РСФСР-ҙың К. С. Станиславский исемендәге дәүләт (1967) һәм [[Башҡортостан комсомолының Ғәлимов Сәләм исемендәге йәштәр премияһы]] (1967) лауреаты. «Почёт Билдәһе» ордены кавалеры (1955). Хәрби эшмәкәр, комбриг [[Муса Мортазин]]дың (1891—1937) ҡыҙы.  
* [[Лобов Владимир Николаевич]] (1935), СССР-ҙың һәм [[Рәсәй]]ҙең хәрби эшмәкәре, ғалим-тарихсы. Армия генералы (1989). Хәрби фәндәр докторы (1987), профессор (1991). СССР-ҙың халыҡ депутаты (1989—1991). [[Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Ҡыҙыл Байраҡ]] (1988), 2-се дәрәжә [[Кутузов ордены|Кутузов]] (1981), [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] (1969), 2-се (1985) һәм 3-сө (1975) дәрәжә «СССР Ҡораллы Көстәрендә Ватанға хеҙмәте өсөн», [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ]] (1997), Батырлыҡ (2000), [[Почёт ордены (Рәсәй)|Почёт]] (2000) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Борай районы]] [[Борай]] ауылынан. 
* [[Филимонов Леонид Иванович]] (1935), тау инженеры, СССР-ҙың һәм Рәсәйҙең [[дәүләт]], хужалыҡ һәм йәмәғәт эшмәкәре. 1987 йылдан СССР нефть сәнәғәте министрының 1-се урынбаҫары, 1989 йылдан — СССР нефть һәм газ сәнәғәте министры. 2016 йылдан «Роснефть» компанияһы генераль директорының быраулау буйынса советнигы. Рәсәй Федерацияһы беренсе саҡырылыш [[Федераль йыйылыш]]ының Федерация Советы  депутаты. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған нефтсеһе (1998), СССР-ҙың нефть сәнәғәте отличнигы (1985) һәм почётлы нефтсеһе (1982), Рәсәй Федерацияһының яғыулыҡ энергетика комплексының почётлы хеҙмәткәре (1998). СССР-ҙың Дәүләт премияһы лауреаты (1986). Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ (1981), Почёт (1996), [[Дуҫлыҡ]] (1999) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Дәүләкән районы]] Вишнёвка ауылынан. 
* [[Маджуга Анатолий Геннадьевич]] (1970), ғалим-педагог һәм [[Психология|психолог]]. 1993 йылдан [[Шымкент]] ҡалаһындағы Көньяҡ Ҡаҙағстан университеты уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1999 йылдан гигиена һәм спорт медицинаһы кафедраһы мөдире вазифаһын башҡарыусы, 2002 йылдан — психология кафедраһы мөдире. 2007 йылдан [[Башҡорт дәүләт университеты]]ның хәҙерге [[БДУ-ның Стәрлетамаҡ филиалы|Стәрлетамаҡ филиалында]] психология, 2014 йылдан — педагогика һәм психология кафедраһы мөдире. Психология фәндәре докторы (2006), педагогия фәндәре  докторы (2011). [[Ҡаҙағстан Республикаһы]]ның мәғариф отличнигы (1995). Сығышы менән хәҙерге Ҡаҙағстандың Шымкент (1992 йылға тиклем Чимкент) ҡалаһынан.
* [[Фәйезов Фәнүз Фәйез улы]] (1935—15.11.2009), нефть сығарыу тармағы алдынғыһы. 1953–1990 йылдарҙа «[[Башнефть]]» берекмәһенең [[Краснохолмский]] быраулау эштәре идаралығы слесары, 1957 йылдан быраулаусы ярҙамсыһы, 1963 йылдан — быраулаусы, 1983 йылдан — быраулау мастеры. [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1981). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Мишкә районы]] [[Ҡыйғаҙытамаҡ]] ауылынан. 
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || 
* [[Сайгин Иван Андреевич]] (1906—21.06.1987), [[фән|ғалим]]-зоотехник, [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1936 йылдан Башҡортостан тәжрибә малсылыҡ станцияһының өлкән ғилми хеҙмәткәре, 1956—1978 йылдарҙа Башҡортостан игенселек һәм баҫыу культуралары ғилми-тикшеренеү институтының бүлек мөдире. Ауыл хужалығы фәндәре докторы (1963), профессор (1972). [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған фән эшмәкәре (1975). [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1966) һәм [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] (1945) ордендары кавалеры. 
* [[Ковшов Геннадий Николаевич]] (1936), ғалим-инженер-механик. Техник фәндәр докторы (1982), профессор (1984). 1968 йылдан [[Өфө авиация институты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1982—1985 йылдарҙа мәғлүмәти үлсәү техникаһы кафедраһы мөдире. 1996 йылдан [[Рәсәй Фәндәр академияһының  Өфө фәнни үҙәге]] Механика институтының баш ғилми хеҙмәткәре. 2001 йылдан Приднепровск төҙөлөш һәм архитектура академияһы ([[Днепропетровск]] ҡалаһы) уҡытыусыһы. Сығышы менән [[Донецк Халыҡ Республикаһы]]ның баш ҡалаһы [[Донецк]]иҙан.
* [[Хәмитов Ғабдулла Хәмит улы]] (1951), комсомол һәм эске эштәр органдары ветераны, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Отставкалағы милиция подполковнигы (1995). В 1974—1982 йылдарҙа комсомол эшендә, шул иҫәптән 1974 йылдан [[ВЛКСМ-дың Башҡортостан өлкә комитеты]]ның комсомол ойошмалары бүлеге инструкторы, 1978 йылдан – Студент төҙөлөш отрядтарының рсепублика штабы начальнигы. 1982—1997 йылдарҙа Эске эштәр министрлығы хеҙмәткәре. 1998 йылдан хәҙерге [[М. Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия  университеты]]ның өлкән уҡытыусыһы, 2002 йылдан  — хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы Башлығы ҡарамағындағы Башҡортостан дəүлəт хеҙмəте һəм идара итеү академияһы]] уҡытыусыһы.  Сығышы менән [[Мәләүез]] ҡалаһынан.
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || 
* [[Мөхөтдинов Хәким Ғәйфулла улы]] (1922—26.05.1988), хеҙмәт алдынғыһы. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1949—1954 йылдарҙа [[Учалы районы]] «Совет» колхозы комбайнсыһы, [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1951). Сығышы менән ошо райондың [[Сәфәр (Учалы районы)|Сәфәр]] ауылынан.
* [[Дәүләтова Рәйсә Ғәҙи ҡыҙы]] (1932—?), [[Педагогика|педагог]]. 1959—1999 йылдарҙа [[Баҡалы районы]] [[Яңы Ҡатай]] урта мәктәбенең [[рус теле]] һәм [[рус әҙәбиәте|әҙәбиәте]] уҡытыусыһы. [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Ауырғазы районы]] [[Талбазы (Ауырғазы районы)|Талбазы]] ауылынан. 
* [[Биктимеров Шамил Шакирйән улы]] (1937—2008), хеҙмәт алдынғыһы. 1963—1989 йылдарҙа [[«Салауатбыяла» берекмәһе]]нең быяла ҡайнатыусыһы, [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры.
* [[Фәтихова Флизә Фоат ҡыҙы]] (1957—2010), этнограф-ғалим, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Тарих фәндәре кандидаты (1994), доцент.
* Әхтәмова Лилиә Тәлғәт ҡыҙы (1967), педагог. 1989 йылдан Хәйбулла районы мәктәптәренең, 1995 йылдан Сибай ҡалаһының 5-се мәктәбе, 1999 йылдан Өфө автотранспорт колледжы уҡытыусыһы. Рәсәйҙең почётлы урта һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2011), Башҡортостан Республикаһының  мәғариф отличнигы (2010). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Хәйбулла районы Маҡан ауылынан. 
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || 
* [[Мишурис Сима Иосифовна]] (1938), йырсы, педагог, [[Өфө сәнғәт училищеһы]] уҡытыусыһы, [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. 
* [[Ғәлимова Римма Ғаяз ҡыҙы]] (1963), башҡорт шағиры, журналист-публицист, [[Стәрлетамаҡ]] ҡалаһының Ғәли Ибраһимов исемендәге премияһы  лауреаты.
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || 
* [[Сабирйәнов Әнәс Ғәлимйән улы]] (1934—8.04.2018), энергетика тармағы алдынғыһы, йәмәғәтсе. 1967—1972 һәм 1975—1989 йылдарҙа [[Ҡарман ГРЭС-ы]]нда энергоблок машинисы һәм өлкән машинисы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның 10-сы һәм 11‑се саҡырылыш [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советы]] депутаты. [[СССР]]‑ҙың энергетика һәм электрификация отличнигы (1971), почётлы энергетигы (1986) һәм Дәүләт премияһы лауреаты (1979). Сығышы менән хәҙерге [[Татарстан Республикаһы]] Кама Тамағы районының Тәмте ауылынан.
* [[Богданов Радик Ғарифулла улы]] (1939—22.09.2009), һаулыҡ һаҡлау өлкәһе эшмәкәре, йәмәғәтсе. 1965—1967 йылдарҙа [[Балтас районы|Балтас]], 1967—1978 йылдарҙа [[Дәүләкән районы|Дәүләкән]] район үҙәк дауаханаларының баш табибы. 1989—1991 йылдарҙа [[СССР Юғары Советы]] депутаты. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған табибы (1976). СССР-ҙың Граждандар оборонаһы отличнигы.
* [[Кузнецов Юрий Степанович]] (1939), ғалим-тау инженеры, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1975—1978 йылдарҙа [[Өфө нефть институты]]ның тау‑нефть факультеты деканы. Техник фәндәр докторы (1988), профессор (1989). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (1997), СССР‑ҙың нефть сәнәғәте отличнигы (1978), [[Төмән өлкәһе]]нең почётлы нефтсеһе (1999), СССР‑ҙың уйлап табыусыһы (1986). Сығышы менән [[Ырымбур өлкәһе]]нең Абдулла ҡалаһынан.
* [[Ғәлләмова Надежда Викторовна]] (1959), [[спорт]]сы-тренер. 2003 йылдан [[Стәрлетамаҡ]]тағы Олимпия резервы махсус спорт мәктәбе уҡытыусыһы. [[Еңел атлетика]] буйынса СССР-ҙың халыҡ-ара класлы спорт мастеры (1989). [[Башҡортостан]]дың күренекле спортсыһы (1994). СССР (1988—1992), [[Рәсәй]]ҙең (1993—1996) йыйылма командалары ағзаһы. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Ауырғазы районы]]ның [[Көйәҙебаш]] ауылынан.
* [[Мартынов Виталий Владимирович]] (1959), [[фән|ғалим]]-инженер‑механик, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 2003 йылдан [[Өфө дәүләт авиация техник университеты]]ның иҡтисади информатика кафедраһы мөдире. Техник фәндәр докторы (2000), профессор (2004). Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2012). Сығышы менән хәҙерге [[Мари Республикаһы]]ның Красногорский ҡасабаһынан.
}}&lt;/onlyinclude&gt;

=== Дөйөм исемлек ===
''&lt;categorytree depth=&quot;0&quot;&gt;Категория:22 июлдә тыуғандар&lt;/categorytree&gt;''
* [[1795]]: Габриель Ламе, [[Франция]]ның [[фән|ғалим]]-[[Инженерлыҡ эше|инженеры]], [[математик]] һәм [[Физика|физик]].
* [[1855]]: Герман Шмихен, [[Германия]] рәссамы. 
* [[1890]]: Вера Варсанофьева, [[СССР]]-ҙың ғалим-[[Геология|геологы]], геоморфолог, [[ҡатын-ҡыҙҙар]] араһынан беренсе геология-минералогия фәндәре докторы.
* [[1894]]: Оскар Мария Граф, Германия [[Әҙәбиәт|яҙыусыһы]], антифашист.
* [[1895]]: Павел Сухой, СССР-ҙың «СУ» маркалы реактив самолёттары конструкторы.
* [[1905]]: Владимир Тимаков, СССР-ҙың ғалим-[[Микробиология|микробиологы]], эпидемиолог, академик. 1968—1977 йылдарҙа СССР Медицина фәндәре академияһы президенты.
* [[1930]]: Юрий Карякин, СССР һәм [[Рәсәй]]ҙең [[Әҙәбиәт ғилеме|әҙәбиәт белгесе]], [[Әҙәбиәт|яҙыусы]], публицист, йәмәғәт эшмәкәре.
* [[1955]]: Уиллем Дефо, [[АҠШ]] актёры, кинопродюсер, сценарист.
* [[1970]]: Сергей Зубов, СССР һәм Рәсәй хоккейсыһы, [[Олимпия]] чемпионы.
* [[1980]]: Кейт Райан, [[Бельгия]] [[йыр]]сыһы.
* [[1992]]: [[Селена Гомес]], АҠШ актёры, [[йыр]]сы.

== {{Үлем}} == 
''&lt;categorytree depth=&quot;0&quot;&gt;Категория:22 июлдә вафат булғандар&lt;/categorytree&gt;''

== {{Йыл көндәре}} ==
{{Календарь}}
{{Айҙар}}

[[Категория:Йыл көндәре|Ж22]]
[[Категория:22 июль]]</text>
      <sha1>rhe2wfl0mmns0migq8strtwuhyifvnb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146699</id>
      <parentid>1146698</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T18:32:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айсар</username>
        <id>10823</id>
      </contributor>
      <comment>/* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ күренеште төҙәтеү</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20956" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''22 июль''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 203-сө ([[кәбисә йыл]]ында 204-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 162 көн ҡала.
{{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-07-01}}
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || 
== {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == 
;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара 
* {{Ер}} [[Ер]]: Мейе көнө.
=== Рәсми булмаған ===
* {{Ер}} [[Ер]]: {{comment|Эшһөйәрҙәр көнө.|День трудяги.}}
** Йәйге ял көнө.
** Табыштар көнө.
** Гамак көнө.
** Йыуан ир-ат һәм йыуан ҡатын-ҡыҙҙар көнө.
;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли 
* {{Флагификация|Россия}}: [[Нева алышы]] көнө.
* {{Флагификация|Азербайджан}}: Милли матбуғат көнө.
* {{Флагификация|Польша}}: Яңырыу көнө.
* {{Флагификация|Таджикистан}}: Дәүләт теле көнө.
==== Төбәк байрамдары ====
* {{Флагификация|Россия}}: [[Мәскәү]] күген һаҡлаусылар көнө.
;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри
* {{Флагификация|Индонезия}}: Прокурор көнө.
}}&lt;/onlyinclude&gt; 
== {{Ваҡиғалар}} ==
* [[1921]]: Хәҙерге [[«Башавтотранс»]] дәүләт унитар предприятиеһы үҙ эшмәкәрлеген башлай.

== {{Тыуым}} ==
=== Башҡортостан менән бәйле шәхестәр ===
==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || 
* [[Витевский Владимир Николаевич]] (1845—3.01.1906), [[Рәсәй империяһы]] [[тарих]]сыһы, крайҙы өйрәнеүсе, [[Педагогика|педагог]]. «И. И. Неплюев и Оренбургский край в прежнем его составе до 1758г.» исемле биш томлыҡ монография авторы. [[Ырымбур губернаһы|Ырымбур губерна]] ғилми архив комиссияһының почётлы ағзаһы (1898), Уваров премияһы лауреаты. Сығышы менән хәҙерге [[Һамар өлкәһе]] Подвалье ауылынан.
* [[Мөштәри Хәмит Мозафар улы]] (1900—23.01.1981), [[фән|ғалим]]-механик, юғары мәктәп эшмәкәре. Физика‑математика фәндәре докторы (1937), профессор (1938). [[Татарстан|Татар АССР‑ы]]ның (1940) һәм [[РСФСР]]‑ҙың (1965) атҡаҙанған фән һәм техника эшмәкәре. [[Ленин ордены|Ленин]] (1970), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1960), [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1945) ордендары кавалеры. Сығышы менән [[Ырымбур]] ҡалаһынан.
* [[Мортазина Шәүрә Муса ҡыҙы]] (1925—22.02.2002), [[театр]] режиссёры, [[Педагогика|педагог]]. 1948—1972 йылдарҙа хәҙерге [[Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театры]] режиссёры. 1952 йылдан [[СССР]] Театр эшмәкәрҙәре союзы ағзаһы. РСФСР-ҙың (1970) һәм [[Башҡорт АССР-ы]]ның (1955) атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре. РСФСР-ҙың К. С. Станиславский исемендәге дәүләт (1967) һәм [[Башҡортостан комсомолының Ғәлимов Сәләм исемендәге йәштәр премияһы]] (1967) лауреаты. «Почёт Билдәһе» ордены кавалеры (1955). Хәрби эшмәкәр, комбриг [[Муса Мортазин]]дың (1891—1937) ҡыҙы.  
* [[Лобов Владимир Николаевич]] (1935), СССР-ҙың һәм [[Рәсәй]]ҙең хәрби эшмәкәре, ғалим-тарихсы. Армия генералы (1989). Хәрби фәндәр докторы (1987), профессор (1991). СССР-ҙың халыҡ депутаты (1989—1991). [[Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Ҡыҙыл Байраҡ]] (1988), 2-се дәрәжә [[Кутузов ордены|Кутузов]] (1981), [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] (1969), 2-се (1985) һәм 3-сө (1975) дәрәжә «СССР Ҡораллы Көстәрендә Ватанға хеҙмәте өсөн», [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ]] (1997), Батырлыҡ (2000), [[Почёт ордены (Рәсәй)|Почёт]] (2000) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Борай районы]] [[Борай]] ауылынан. 
* [[Филимонов Леонид Иванович]] (1935), тау инженеры, СССР-ҙың һәм Рәсәйҙең [[дәүләт]], хужалыҡ һәм йәмәғәт эшмәкәре. 1987 йылдан СССР нефть сәнәғәте министрының 1-се урынбаҫары, 1989 йылдан — СССР нефть һәм газ сәнәғәте министры. 2016 йылдан «Роснефть» компанияһы генераль директорының быраулау буйынса советнигы. Рәсәй Федерацияһы беренсе саҡырылыш [[Федераль йыйылыш]]ының Федерация Советы  депутаты. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған нефтсеһе (1998), СССР-ҙың нефть сәнәғәте отличнигы (1985) һәм почётлы нефтсеһе (1982), Рәсәй Федерацияһының яғыулыҡ энергетика комплексының почётлы хеҙмәткәре (1998). СССР-ҙың Дәүләт премияһы лауреаты (1986). Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ (1981), Почёт (1996), [[Дуҫлыҡ]] (1999) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Дәүләкән районы]] Вишнёвка ауылынан. 
* [[Маджуга Анатолий Геннадьевич]] (1970), ғалим-педагог һәм [[Психология|психолог]]. 1993 йылдан [[Шымкент]] ҡалаһындағы Көньяҡ Ҡаҙағстан университеты уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1999 йылдан гигиена һәм спорт медицинаһы кафедраһы мөдире вазифаһын башҡарыусы, 2002 йылдан — психология кафедраһы мөдире. 2007 йылдан [[Башҡорт дәүләт университеты]]ның хәҙерге [[БДУ-ның Стәрлетамаҡ филиалы|Стәрлетамаҡ филиалында]] психология, 2014 йылдан — педагогика һәм психология кафедраһы мөдире. Психология фәндәре докторы (2006), педагогия фәндәре  докторы (2011). [[Ҡаҙағстан Республикаһы]]ның мәғариф отличнигы (1995). Сығышы менән хәҙерге Ҡаҙағстандың Шымкент (1992 йылға тиклем Чимкент) ҡалаһынан.
* [[Фәйезов Фәнүз Фәйез улы]] (1935—15.11.2009), нефть сығарыу тармағы алдынғыһы. 1953–1990 йылдарҙа «[[Башнефть]]» берекмәһенең [[Краснохолмский]] быраулау эштәре идаралығы слесары, 1957 йылдан быраулаусы ярҙамсыһы, 1963 йылдан — быраулаусы, 1983 йылдан — быраулау мастеры. [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1981). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Мишкә районы]] [[Ҡыйғаҙытамаҡ]] ауылынан. 
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || 
* [[Сайгин Иван Андреевич]] (1906—21.06.1987), [[фән|ғалим]]-зоотехник, [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1936 йылдан Башҡортостан тәжрибә малсылыҡ станцияһының өлкән ғилми хеҙмәткәре, 1956—1978 йылдарҙа Башҡортостан игенселек һәм баҫыу культуралары ғилми-тикшеренеү институтының бүлек мөдире. Ауыл хужалығы фәндәре докторы (1963), профессор (1972). [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған фән эшмәкәре (1975). [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1966) һәм [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] (1945) ордендары кавалеры. 
* [[Ковшов Геннадий Николаевич]] (1936), ғалим-инженер-механик. Техник фәндәр докторы (1982), профессор (1984). 1968 йылдан [[Өфө авиация институты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1982—1985 йылдарҙа мәғлүмәти үлсәү техникаһы кафедраһы мөдире. 1996 йылдан [[Рәсәй Фәндәр академияһының  Өфө фәнни үҙәге]] Механика институтының баш ғилми хеҙмәткәре. 2001 йылдан Приднепровск төҙөлөш һәм архитектура академияһы ([[Днепропетровск]] ҡалаһы) уҡытыусыһы. Сығышы менән [[Донецк Халыҡ Республикаһы]]ның баш ҡалаһы [[Донецк]]иҙан.
* [[Хәмитов Ғабдулла Хәмит улы]] (1951), комсомол һәм эске эштәр органдары ветераны, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Отставкалағы милиция подполковнигы (1995). В 1974—1982 йылдарҙа комсомол эшендә, шул иҫәптән 1974 йылдан [[ВЛКСМ-дың Башҡортостан өлкә комитеты]]ның комсомол ойошмалары бүлеге инструкторы, 1978 йылдан – Студент төҙөлөш отрядтарының рсепублика штабы начальнигы. 1982—1997 йылдарҙа Эске эштәр министрлығы хеҙмәткәре. 1998 йылдан хәҙерге [[М. Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия  университеты]]ның өлкән уҡытыусыһы, 2002 йылдан  — хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы Башлығы ҡарамағындағы Башҡортостан дəүлəт хеҙмəте һəм идара итеү академияһы]] уҡытыусыһы.  Сығышы менән [[Мәләүез]] ҡалаһынан.
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || 
* [[Мөхөтдинов Хәким Ғәйфулла улы]] (1922—26.05.1988), хеҙмәт алдынғыһы. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1949—1954 йылдарҙа [[Учалы районы]] «Совет» колхозы комбайнсыһы, [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1951). Сығышы менән ошо райондың [[Сәфәр (Учалы районы)|Сәфәр]] ауылынан.
* [[Дәүләтова Рәйсә Ғәҙи ҡыҙы]] (1932—?), [[Педагогика|педагог]]. 1959—1999 йылдарҙа [[Баҡалы районы]] [[Яңы Ҡатай]] урта мәктәбенең [[рус теле]] һәм [[рус әҙәбиәте|әҙәбиәте]] уҡытыусыһы. [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Ауырғазы районы]] [[Талбазы (Ауырғазы районы)|Талбазы]] ауылынан. 
* [[Биктимеров Шамил Шакирйән улы]] (1937—2008), хеҙмәт алдынғыһы. 1963—1989 йылдарҙа [[«Салауатбыяла» берекмәһе]]нең быяла ҡайнатыусыһы, [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры.
* [[Фәтихова Флизә Фоат ҡыҙы]] (1957—2010), [[фән|ғалим]]-этнограф, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Тарих фәндәре кандидаты (1994), доцент.
* [[Әхтәмова Лилиә Тәлғәт ҡыҙы]] (1967), педагог. 1989 йылдан [[Хәйбулла районы]] мәктәптәре, 1995 йылдан — [[Сибай]] ҡалаһының 5-се мәктәбе, 1999 йылдан Өфө автотранспорт колледжы уҡытыусыһы. Рәсәйҙең почётлы урта һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2011), Башҡортостан Республикаһының  мәғариф отличнигы (2010). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Хәйбулла районы [[Маҡан (Хәйбулла районы)|Маҡан]] ауылынан. 
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || 
* [[Мишурис Сима Иосифовна]] (1938), йырсы, педагог, [[Өфө сәнғәт училищеһы]] уҡытыусыһы, [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. 
* [[Ғәлимова Римма Ғаяз ҡыҙы]] (1963), башҡорт шағиры, журналист-публицист, [[Стәрлетамаҡ]] ҡалаһының Ғәли Ибраһимов исемендәге премияһы  лауреаты.
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || 
* [[Сабирйәнов Әнәс Ғәлимйән улы]] (1934—8.04.2018), энергетика тармағы алдынғыһы, йәмәғәтсе. 1967—1972 һәм 1975—1989 йылдарҙа [[Ҡарман ГРЭС-ы]]нда энергоблок машинисы һәм өлкән машинисы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның 10-сы һәм 11‑се саҡырылыш [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советы]] депутаты. [[СССР]]‑ҙың энергетика һәм электрификация отличнигы (1971), почётлы энергетигы (1986) һәм Дәүләт премияһы лауреаты (1979). Сығышы менән хәҙерге [[Татарстан Республикаһы]] Кама Тамағы районының Тәмте ауылынан.
* [[Богданов Радик Ғарифулла улы]] (1939—22.09.2009), һаулыҡ һаҡлау өлкәһе эшмәкәре, йәмәғәтсе. 1965—1967 йылдарҙа [[Балтас районы|Балтас]], 1967—1978 йылдарҙа [[Дәүләкән районы|Дәүләкән]] район үҙәк дауаханаларының баш табибы. 1989—1991 йылдарҙа [[СССР Юғары Советы]] депутаты. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған табибы (1976). СССР-ҙың Граждандар оборонаһы отличнигы.
* [[Кузнецов Юрий Степанович]] (1939), ғалим-тау инженеры, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1975—1978 йылдарҙа [[Өфө нефть институты]]ның тау‑нефть факультеты деканы. Техник фәндәр докторы (1988), профессор (1989). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (1997), СССР‑ҙың нефть сәнәғәте отличнигы (1978), [[Төмән өлкәһе]]нең почётлы нефтсеһе (1999), СССР‑ҙың уйлап табыусыһы (1986). Сығышы менән [[Ырымбур өлкәһе]]нең Абдулла ҡалаһынан.
* [[Ғәлләмова Надежда Викторовна]] (1959), [[спорт]]сы-тренер. 2003 йылдан [[Стәрлетамаҡ]]тағы Олимпия резервы махсус спорт мәктәбе уҡытыусыһы. [[Еңел атлетика]] буйынса СССР-ҙың халыҡ-ара класлы спорт мастеры (1989). [[Башҡортостан]]дың күренекле спортсыһы (1994). СССР (1988—1992), [[Рәсәй]]ҙең (1993—1996) йыйылма командалары ағзаһы. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Ауырғазы районы]]ның [[Көйәҙебаш]] ауылынан.
* [[Мартынов Виталий Владимирович]] (1959), [[фән|ғалим]]-инженер‑механик, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 2003 йылдан [[Өфө дәүләт авиация техник университеты]]ның иҡтисади информатика кафедраһы мөдире. Техник фәндәр докторы (2000), профессор (2004). Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2012). Сығышы менән хәҙерге [[Мари Республикаһы]]ның Красногорский ҡасабаһынан.
}}&lt;/onlyinclude&gt;

=== Дөйөм исемлек ===
''&lt;categorytree depth=&quot;0&quot;&gt;Категория:22 июлдә тыуғандар&lt;/categorytree&gt;''
* [[1795]]: Габриель Ламе, [[Франция]]ның [[фән|ғалим]]-[[Инженерлыҡ эше|инженеры]], [[математик]] һәм [[Физика|физик]].
* [[1855]]: Герман Шмихен, [[Германия]] рәссамы. 
* [[1890]]: Вера Варсанофьева, [[СССР]]-ҙың ғалим-[[Геология|геологы]], геоморфолог, [[ҡатын-ҡыҙҙар]] араһынан беренсе геология-минералогия фәндәре докторы.
* [[1894]]: Оскар Мария Граф, Германия [[Әҙәбиәт|яҙыусыһы]], антифашист.
* [[1895]]: Павел Сухой, СССР-ҙың «СУ» маркалы реактив самолёттары конструкторы.
* [[1905]]: Владимир Тимаков, СССР-ҙың ғалим-[[Микробиология|микробиологы]], эпидемиолог, академик. 1968—1977 йылдарҙа СССР Медицина фәндәре академияһы президенты.
* [[1930]]: Юрий Карякин, СССР һәм [[Рәсәй]]ҙең [[Әҙәбиәт ғилеме|әҙәбиәт белгесе]], [[Әҙәбиәт|яҙыусы]], публицист, йәмәғәт эшмәкәре.
* [[1955]]: Уиллем Дефо, [[АҠШ]] актёры, кинопродюсер, сценарист.
* [[1970]]: Сергей Зубов, СССР һәм Рәсәй хоккейсыһы, [[Олимпия]] чемпионы.
* [[1980]]: Кейт Райан, [[Бельгия]] [[йыр]]сыһы.
* [[1992]]: [[Селена Гомес]], АҠШ актёры, [[йыр]]сы.

== {{Үлем}} == 
''&lt;categorytree depth=&quot;0&quot;&gt;Категория:22 июлдә вафат булғандар&lt;/categorytree&gt;''

== {{Йыл көндәре}} ==
{{Календарь}}
{{Айҙар}}

[[Категория:Йыл көндәре|Ж22]]
[[Категория:22 июль]]</text>
      <sha1>1j1ccjlglen6ofu6d9snavv74tlthym</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>23 июль</title>
    <ns>0</ns>
    <id>71514</id>
    <revision>
      <id>1146703</id>
      <parentid>1048255</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T01:26:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айсар</username>
        <id>10823</id>
      </contributor>
      <comment>/* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ яңыртыу (мәғлүмәттәрҙе)</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7085" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''23 июль''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 204-се ([[кәбисә йыл]]ында 205-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 161 көн ҡала.
{{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-07-01}}
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || 
== {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == 
;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара 
* * {{Ер}} [[Ер]]: Киттар һәм дельфиндар көнө.
;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли 
* {{Флагификация|Абхазия}}: Дәүләт Флагы көнө.
* {{Флагификация|Египет}}: Июль революцияһы көнө.
=== Рәсми булмаған ===
* {{Флагификация|Россия}}: Дачниктар (Дачала йәшәүселәр һәм дачаға йөрөүселәр) көнө. 
;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри
* {{Флагификация|Россия}}: Яза башҡарыу системаһының социаль иҫәп хеҙмәткәрҙәре көнө.
* {{Флагификация|Южная Осетия}}: Киң мәғлүмәт саралары хеҙмәткәрҙәре көнө.
* {{Флагификация|Сингапур}}: Инженерҙар көнө.
}}&lt;/onlyinclude&gt; 
== {{Ваҡиғалар}} ==
* [[1930]]: [[Башҡортостан ауыл хужалығы институты]] (1993 йылдан [[Башҡорт дәүләт аграр университеты]]) асыла.

== {{Тыуым}} ==
=== Башҡортостан менән бәйле шәхестәр ===
==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || 
* [[Акимова Галина Николаевна]] (1950), [[йыр]]сы, [[Башҡорт дәүләт опера һәм балет театры]]ның вокалсыһы, [[Башҡортостандың атҡаҙанған артисы]].
* [[Кирәев Рушан Әхнәф улы]] (1955—26.05.2021), [[Журналистика|журналист]], СССР Журналистар союзы ағзаһы. Ғалим һәм яҙыусы [[Кирәй Мәргән]]дең улы. Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан.
* [[Сәйетйәғәфәрова Лилиә Хәлим ҡыҙы]] (1960), [[Педагогика|педагог]], 2001 йылдан [[Өфө]]ләге 22-се балалар-үҫмерҙәр спорт мәктәбе директоры. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған физик культура хеҙмәткәре һәм иң яҡшы физик культура һәм спорт хеҙмәткәре.
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || 
* [[Корольков Борис Фёдорович]] (1936), хәрби эшмәкәр, осоусы-снайпер, ғалим, авиация генерал-полковнигы. 1985—1988 йылдарҙа СССР Хәрби-һауа көстәре командующийының беренсе урынбаҫары; 1988—1996 йылдарҙа Ю. А. Гагарин исемендәге Хәрби-һауа академияһы начальнигы. Хәрби фәндәр докторы, профессор. Атҡаҙанған хәрби осоусы. [[СССР-ҙың Дәүләт премияһы]] лауреаты. Сығышы менән [[Белорет]] ҡалаһынан.
* [[Ғарипов Фәнис Аҡбар улы]] (1946), хеҙмәт ветераны, хужалыҡ эшмәкәре, йәмәғәтсе. 1992—2006 йылдарҙа [[Туймазы]] ҡалаһындағы «Санфаянс» заводы директоры; 2017 йылдан район ветерандар советы рәйесе урынбаҫары. Бер нисә саҡырылыш ҡала Советы депутаты. [[Башҡортостан Республикаһы]] хеҙмәтләндереү өлкәһенең атҡаҙанған хеҙмәткәре (1996), [[Туймазы районы]]ның почётлы гражданы (2018). Сығышы менән ошо райондың [[Ғәфүр]] ауылынан.
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || 
* [[Ғәлимов Миҙхәт Әбделнасир улы]] (1932—15.08.2013), төҙөлөш алдынғыһы. 1957—1994 йылдарҙа Өфөләге 21-се төҙөлөш тресының 7-се идаралығы штукатуры, бер үк ваҡытта 1962 йылдан — бригадир. [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1978), [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған төҙөүсеһе (1967). 
* [[Мифтахов Мансур Сәһәрйәр улы]] (1947), [[фән|ғалим]]-[[Химия|химик]], [[Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы]]ның мөхбир ағзаһы (1998), химия фәндәре докторы (1988), профессор (1991). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (2007) һәм Башҡортостан Республикаһының (1994) атҡаҙанған фән эшмәкәре. Рәсәй Федерацияһының Дәүләт премияһы лауреаты (1992). 
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || 

}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || 
* 
}}&lt;/onlyinclude&gt;

=== Дөйөм исемлек ===
''&lt;categorytree depth=&quot;0&quot;&gt;Категория:23 июлдә тыуғандар&lt;/categorytree&gt;''
* [[1910]]: Пимен (төп исеме Сергей Михайлович Извеков), [[дин]] әһеле, 1971—1990 йылдарҙа [[Мәскәү]] һәм [[РСФСР|бөтә Рәсәй]] патриархы.
* [[1915]]: Михаил Матусовский, [[СССР]] [[шиғриәт|шағиры]], [[йыр]] текстары авторы.
* [[1920]]: Амалия Родригиш, [[Португалия]] йырсыһы.
* [[1950]]: Владимир Мегре, СССР һәм [[Рәсәй]] [[әҙәбиәт|яҙыусыһы]].
* [[1965]]: Сол Хадсон (псевдонимы «Слэш»), [[Британия]] [[музыка]]нты, [[Гитара|гитарист]].

== {{Үлем}} == 
''&lt;categorytree depth=&quot;0&quot;&gt;Категория:23 июлдә вафат булғандар&lt;/categorytree&gt;''

== {{Йыл көндәре}} ==
{{Календарь}}
{{Айҙар}}

[[Категория:Йыл көндәре|Ж23]]
[[Категория:23 июль]]</text>
      <sha1>0zykijhwubmqb61hy7xe94pg2qoigmj</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146704</id>
      <parentid>1146703</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T01:33:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айсар</username>
        <id>10823</id>
      </contributor>
      <comment>/* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ яңы</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7562" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''23 июль''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 204-се ([[кәбисә йыл]]ында 205-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 161 көн ҡала.
{{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-07-01}}
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || 
== {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == 
;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара 
* * {{Ер}} [[Ер]]: Киттар һәм дельфиндар көнө.
;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли 
* {{Флагификация|Абхазия}}: Дәүләт Флагы көнө.
* {{Флагификация|Египет}}: Июль революцияһы көнө.
=== Рәсми булмаған ===
* {{Флагификация|Россия}}: Дачниктар (Дачала йәшәүселәр һәм дачаға йөрөүселәр) көнө. 
;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри
* {{Флагификация|Россия}}: Яза башҡарыу системаһының социаль иҫәп хеҙмәткәрҙәре көнө.
* {{Флагификация|Южная Осетия}}: Киң мәғлүмәт саралары хеҙмәткәрҙәре көнө.
* {{Флагификация|Сингапур}}: Инженерҙар көнө.
}}&lt;/onlyinclude&gt; 
== {{Ваҡиғалар}} ==
* [[1930]]: [[Башҡортостан ауыл хужалығы институты]] (1993 йылдан [[Башҡорт дәүләт аграр университеты]]) асыла.

== {{Тыуым}} ==
=== Башҡортостан менән бәйле шәхестәр ===
==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || 
* [[Акимова Галина Николаевна]] (1950), [[йыр]]сы, [[Башҡорт дәүләт опера һәм балет театры]]ның вокалсыһы, [[Башҡортостандың атҡаҙанған артисы]].
* [[Кирәев Рушан Әхнәф улы]] (1955—26.05.2021), [[Журналистика|журналист]], СССР Журналистар союзы ағзаһы. Ғалим һәм яҙыусы [[Кирәй Мәргән]]дең улы. Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан.
* [[Сәйетйәғәфәрова Лилиә Хәлим ҡыҙы]] (1960), [[Педагогика|педагог]], 2001 йылдан [[Өфө]]ләге 22-се балалар-үҫмерҙәр спорт мәктәбе директоры. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған физик культура хеҙмәткәре һәм иң яҡшы физик культура һәм спорт хеҙмәткәре.
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || 
* [[Корольков Борис Фёдорович]] (1936), хәрби эшмәкәр, осоусы-снайпер, ғалим, авиация генерал-полковнигы. 1985—1988 йылдарҙа СССР Хәрби-һауа көстәре командующийының беренсе урынбаҫары; 1988—1996 йылдарҙа Ю. А. Гагарин исемендәге Хәрби-һауа академияһы начальнигы. Хәрби фәндәр докторы, профессор. Атҡаҙанған хәрби осоусы. [[СССР-ҙың Дәүләт премияһы]] лауреаты. Сығышы менән [[Белорет]] ҡалаһынан.
* [[Ғарипов Фәнис Аҡбар улы]] (1946), хеҙмәт ветераны, хужалыҡ эшмәкәре, йәмәғәтсе. 1992—2006 йылдарҙа [[Туймазы]] ҡалаһындағы «Санфаянс» заводы директоры; 2017 йылдан район ветерандар советы рәйесе урынбаҫары. Бер нисә саҡырылыш ҡала Советы депутаты. [[Башҡортостан Республикаһы]] хеҙмәтләндереү өлкәһенең атҡаҙанған хеҙмәткәре (1996), [[Туймазы районы]]ның почётлы гражданы (2018). Сығышы менән ошо райондың [[Ғәфүр]] ауылынан.
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || 
* [[Ғәлимов Миҙхәт Әбделнасир улы]] (1932—15.08.2013), төҙөлөш алдынғыһы. 1957—1994 йылдарҙа Өфөләге 21-се төҙөлөш тресының 7-се идаралығы штукатуры, бер үк ваҡытта 1962 йылдан — бригадир. [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1978), [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған төҙөүсеһе (1967). 
* [[Мифтахов Мансур Сәһәрйәр улы]] (1947), [[фән|ғалим]]-[[Химия|химик]], [[Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы]]ның мөхбир ағзаһы (1998), химия фәндәре докторы (1988), профессор (1991). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (2007) һәм Башҡортостан Республикаһының (1994) атҡаҙанған фән эшмәкәре. Рәсәй Федерацияһының Дәүләт премияһы лауреаты (1992). 
* Биктимеров Миҙхәт Миәт улы (1957), мәғариф ветераны. 1990—2018 йылдарҙа Дүртөйлө районы Һыуыҡҡул урта мәктәбенең физкультура уҡытыусыһы, 1994—1997 һәм 2011—2018 йылдарҙа — директоры. Рәсәйҙең мәғариф отличнигы (1993). Сығышы менән хәҙерге Үзбәкстандың Ташлаҡ ҡасабаһынан. 
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || 

}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || 
* 
}}&lt;/onlyinclude&gt;

=== Дөйөм исемлек ===
''&lt;categorytree depth=&quot;0&quot;&gt;Категория:23 июлдә тыуғандар&lt;/categorytree&gt;''
* [[1910]]: Пимен (төп исеме Сергей Михайлович Извеков), [[дин]] әһеле, 1971—1990 йылдарҙа [[Мәскәү]] һәм [[РСФСР|бөтә Рәсәй]] патриархы.
* [[1915]]: Михаил Матусовский, [[СССР]] [[шиғриәт|шағиры]], [[йыр]] текстары авторы.
* [[1920]]: Амалия Родригиш, [[Португалия]] йырсыһы.
* [[1950]]: Владимир Мегре, СССР һәм [[Рәсәй]] [[әҙәбиәт|яҙыусыһы]].
* [[1965]]: Сол Хадсон (псевдонимы «Слэш»), [[Британия]] [[музыка]]нты, [[Гитара|гитарист]].

== {{Үлем}} == 
''&lt;categorytree depth=&quot;0&quot;&gt;Категория:23 июлдә вафат булғандар&lt;/categorytree&gt;''

== {{Йыл көндәре}} ==
{{Календарь}}
{{Айҙар}}

[[Категория:Йыл көндәре|Ж23]]
[[Категория:23 июль]]</text>
      <sha1>q34f4tdc68ackcm2vrpg8a97e1ll8ie</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146706</id>
      <parentid>1146704</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T01:36:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айсар</username>
        <id>10823</id>
      </contributor>
      <comment>/* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ яңы</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8842" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''23 июль''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 204-се ([[кәбисә йыл]]ында 205-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 161 көн ҡала.
{{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-07-01}}
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || 
== {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == 
;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара 
* * {{Ер}} [[Ер]]: Киттар һәм дельфиндар көнө.
;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли 
* {{Флагификация|Абхазия}}: Дәүләт Флагы көнө.
* {{Флагификация|Египет}}: Июль революцияһы көнө.
=== Рәсми булмаған ===
* {{Флагификация|Россия}}: Дачниктар (Дачала йәшәүселәр һәм дачаға йөрөүселәр) көнө. 
;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри
* {{Флагификация|Россия}}: Яза башҡарыу системаһының социаль иҫәп хеҙмәткәрҙәре көнө.
* {{Флагификация|Южная Осетия}}: Киң мәғлүмәт саралары хеҙмәткәрҙәре көнө.
* {{Флагификация|Сингапур}}: Инженерҙар көнө.
}}&lt;/onlyinclude&gt; 
== {{Ваҡиғалар}} ==
* [[1930]]: [[Башҡортостан ауыл хужалығы институты]] (1993 йылдан [[Башҡорт дәүләт аграр университеты]]) асыла.

== {{Тыуым}} ==
=== Башҡортостан менән бәйле шәхестәр ===
==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || 
* [[Акимова Галина Николаевна]] (1950), [[йыр]]сы, [[Башҡорт дәүләт опера һәм балет театры]]ның вокалсыһы, [[Башҡортостандың атҡаҙанған артисы]].
* [[Кирәев Рушан Әхнәф улы]] (1955—26.05.2021), [[Журналистика|журналист]], СССР Журналистар союзы ағзаһы. Ғалим һәм яҙыусы [[Кирәй Мәргән]]дең улы. Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан.
* [[Сәйетйәғәфәрова Лилиә Хәлим ҡыҙы]] (1960), [[Педагогика|педагог]], 2001 йылдан [[Өфө]]ләге 22-се балалар-үҫмерҙәр спорт мәктәбе директоры. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған физик культура хеҙмәткәре һәм иң яҡшы физик культура һәм спорт хеҙмәткәре.
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || 
* [[Корольков Борис Фёдорович]] (1936), хәрби эшмәкәр, осоусы-снайпер, ғалим, авиация генерал-полковнигы. 1985—1988 йылдарҙа СССР Хәрби-һауа көстәре командующийының беренсе урынбаҫары; 1988—1996 йылдарҙа Ю. А. Гагарин исемендәге Хәрби-һауа академияһы начальнигы. Хәрби фәндәр докторы, профессор. Атҡаҙанған хәрби осоусы. [[СССР-ҙың Дәүләт премияһы]] лауреаты. Сығышы менән [[Белорет]] ҡалаһынан.
* [[Ғарипов Фәнис Аҡбар улы]] (1946), хеҙмәт ветераны, хужалыҡ эшмәкәре, йәмәғәтсе. 1992—2006 йылдарҙа [[Туймазы]] ҡалаһындағы «Санфаянс» заводы директоры; 2017 йылдан район ветерандар советы рәйесе урынбаҫары. Бер нисә саҡырылыш ҡала Советы депутаты. [[Башҡортостан Республикаһы]] хеҙмәтләндереү өлкәһенең атҡаҙанған хеҙмәткәре (1996), [[Туймазы районы]]ның почётлы гражданы (2018). Сығышы менән ошо райондың [[Ғәфүр]] ауылынан.
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || 
* [[Ғәлимов Миҙхәт Әбделнасир улы]] (1932—15.08.2013), төҙөүсе. 1957—1994 йылдарҙа Өфөләге 21-се төҙөлөш тресының 7-се идаралығы штукатуры, бер үк ваҡытта 1962 йылдан — бригадир. [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1978), [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған төҙөүсеһе (1967). 
* [[Мифтахов Мансур Сәһәрйәр улы]] (1947), [[фән|ғалим]]-[[Химия|химик]], [[Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы]]ның мөхбир ағзаһы (1998), химия фәндәре докторы (1988), профессор (1991). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (2007) һәм Башҡортостан Республикаһының (1994) атҡаҙанған фән эшмәкәре. Рәсәй Федерацияһының Дәүләт премияһы лауреаты (1992). 
* [[Биктимеров Миҙхәт Миәт улы]] (1957), педагог. 1990—2018 йылдарҙа [[Дүртөйлө районы]] [[Һыуыҡҡул (Дүртөйлө районы)|Һыуыҡҡул]] урта мәктәбенең физкультура уҡытыусыһы, 1994—1997 һәм 2011—2018 йылдарҙа — директоры. Рәсәйҙең мәғариф отличнигы (1993). Сығышы менән хәҙерге [[Үзбәкстан]]дың Ташлаҡ ҡасабаһынан. 
* Мәхмүдов Рөстәм Рәшит улы (1962), комсомол, именлек һәм муниципаль органдар хеҙмәткәре. 1984 йылдан Башҡорт дәүләт университетының ВЛКСМ комитеты секретары урынбаҫары, 1986 йылдан ВЛКСМ-дың Башҡортостан өлкә комитеты инструкторы, 1987 йылдан — ВЛКСМ-дың Балтас район комитетының беренсе секретары; 1989—2013 йылдарҙа СССР Дәүләт именлеге комитеты һәм Рәсәй Федераль именлек хеҙмәте органдары хеҙмәткәре, подполковник (1998). 2014—201 йылдарҙа Өфө ҡала хакимиәте кадрҙар сәйәсәте һәм муниципаль хеҙмәт идаралығының бүлек начальнигы.  Башҡортостан Республикаһының Почёт грамотаһы менән бүләкләнеүсе (2002). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Стәрлебаш районы Стәрлебаш ауылынан. 
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || 

}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || 
* 
}}&lt;/onlyinclude&gt;

=== Дөйөм исемлек ===
''&lt;categorytree depth=&quot;0&quot;&gt;Категория:23 июлдә тыуғандар&lt;/categorytree&gt;''
* [[1910]]: Пимен (төп исеме Сергей Михайлович Извеков), [[дин]] әһеле, 1971—1990 йылдарҙа [[Мәскәү]] һәм [[РСФСР|бөтә Рәсәй]] патриархы.
* [[1915]]: Михаил Матусовский, [[СССР]] [[шиғриәт|шағиры]], [[йыр]] текстары авторы.
* [[1920]]: Амалия Родригиш, [[Португалия]] йырсыһы.
* [[1950]]: Владимир Мегре, СССР һәм [[Рәсәй]] [[әҙәбиәт|яҙыусыһы]].
* [[1965]]: Сол Хадсон (псевдонимы «Слэш»), [[Британия]] [[музыка]]нты, [[Гитара|гитарист]].

== {{Үлем}} == 
''&lt;categorytree depth=&quot;0&quot;&gt;Категория:23 июлдә вафат булғандар&lt;/categorytree&gt;''

== {{Йыл көндәре}} ==
{{Календарь}}
{{Айҙар}}

[[Категория:Йыл көндәре|Ж23]]
[[Категория:23 июль]]</text>
      <sha1>08oefpx1xagub12vy0bw1ur4ctbma3g</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146707</id>
      <parentid>1146706</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T01:39:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Айсар</username>
        <id>10823</id>
      </contributor>
      <comment>/* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ күренеште төҙәтеү</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8891" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''23 июль''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 204-се ([[кәбисә йыл]]ында 205-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 161 көн ҡала.
{{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-07-01}}
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || 
== {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == 
;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара 
* * {{Ер}} [[Ер]]: Киттар һәм дельфиндар көнө.
;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли 
* {{Флагификация|Абхазия}}: Дәүләт Флагы көнө.
* {{Флагификация|Египет}}: Июль революцияһы көнө.
=== Рәсми булмаған ===
* {{Флагификация|Россия}}: Дачниктар (Дачала йәшәүселәр һәм дачаға йөрөүселәр) көнө. 
;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри
* {{Флагификация|Россия}}: Яза башҡарыу системаһының социаль иҫәп хеҙмәткәрҙәре көнө.
* {{Флагификация|Южная Осетия}}: Киң мәғлүмәт саралары хеҙмәткәрҙәре көнө.
* {{Флагификация|Сингапур}}: Инженерҙар көнө.
}}&lt;/onlyinclude&gt; 
== {{Ваҡиғалар}} ==
* [[1930]]: [[Башҡортостан ауыл хужалығы институты]] (1993 йылдан [[Башҡорт дәүләт аграр университеты]]) асыла.

== {{Тыуым}} ==
=== Башҡортостан менән бәйле шәхестәр ===
==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || 
* [[Акимова Галина Николаевна]] (1950), [[йыр]]сы, [[Башҡорт дәүләт опера һәм балет театры]]ның вокалсыһы, [[Башҡортостандың атҡаҙанған артисы]].
* [[Кирәев Рушан Әхнәф улы]] (1955—26.05.2021), [[Журналистика|журналист]], СССР Журналистар союзы ағзаһы. Ғалим һәм яҙыусы [[Кирәй Мәргән]]дең улы. Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан.
* [[Сәйетйәғәфәрова Лилиә Хәлим ҡыҙы]] (1960), [[Педагогика|педагог]], 2001 йылдан [[Өфө]]ләге 22-се балалар-үҫмерҙәр спорт мәктәбе директоры. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған физик культура хеҙмәткәре һәм иң яҡшы физик культура һәм спорт хеҙмәткәре.
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || 
* [[Корольков Борис Фёдорович]] (1936), хәрби эшмәкәр, осоусы-снайпер, ғалим, авиация генерал-полковнигы. 1985—1988 йылдарҙа СССР Хәрби-һауа көстәре командующийының беренсе урынбаҫары; 1988—1996 йылдарҙа Ю. А. Гагарин исемендәге Хәрби-һауа академияһы начальнигы. Хәрби фәндәр докторы, профессор. Атҡаҙанған хәрби осоусы. [[СССР-ҙың Дәүләт премияһы]] лауреаты. Сығышы менән [[Белорет]] ҡалаһынан.
* [[Ғарипов Фәнис Аҡбар улы]] (1946), хеҙмәт ветераны, хужалыҡ эшмәкәре, йәмәғәтсе. 1992—2006 йылдарҙа [[Туймазы]] ҡалаһындағы «Санфаянс» заводы директоры; 2017 йылдан район ветерандар советы рәйесе урынбаҫары. Бер нисә саҡырылыш ҡала Советы депутаты. [[Башҡортостан Республикаһы]] хеҙмәтләндереү өлкәһенең атҡаҙанған хеҙмәткәре (1996), [[Туймазы районы]]ның почётлы гражданы (2018). Сығышы менән ошо райондың [[Ғәфүр]] ауылынан.
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || 
* [[Ғәлимов Миҙхәт Әбделнасир улы]] (1932—15.08.2013), төҙөүсе. 1957—1994 йылдарҙа Өфөләге 21-се төҙөлөш тресының 7-се идаралығы штукатуры, бер үк ваҡытта 1962 йылдан — бригадир. [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1978), [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған төҙөүсеһе (1967). 
* [[Мифтахов Мансур Сәһәрйәр улы]] (1947), [[фән|ғалим]]-[[Химия|химик]], [[Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы]]ның мөхбир ағзаһы (1998), химия фәндәре докторы (1988), профессор (1991). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (2007) һәм Башҡортостан Республикаһының (1994) атҡаҙанған фән эшмәкәре. Рәсәй Федерацияһының Дәүләт премияһы лауреаты (1992). 
* [[Биктимеров Миҙхәт Миәт улы]] (1957), педагог. 1990—2018 йылдарҙа [[Дүртөйлө районы]] [[Һыуыҡҡул (Дүртөйлө районы)|Һыуыҡҡул]] урта мәктәбенең физкультура уҡытыусыһы, 1994—1997 һәм 2011—2018 йылдарҙа — директоры. Рәсәйҙең мәғариф отличнигы (1993). Сығышы менән хәҙерге [[Үзбәкстан]]дың Ташлаҡ ҡасабаһынан. 
* [[Мәхмүдов Рөстәм Рәшит улы]] (1962), комсомол, именлек һәм муниципаль органдар хеҙмәткәре. 1984 йылдан [[Башҡорт дәүләт университеты]]ның ВЛКСМ комитеты секретары урынбаҫары, 1986 йылдан [[ВЛКСМ-дың Башҡортостан өлкә комитеты]] инструкторы, 1987 йылдан — ВЛКСМ-дың [[Балтас районы|Балтас район]] комитетының беренсе секретары; 1989—2013 йылдарҙа СССР Дәүләт именлеге комитеты һәм Рәсәй Федераль именлек хеҙмәте органдары хеҙмәткәре, подполковник (1998). 2014—201 йылдарҙа Өфө ҡала хакимиәте кадрҙар сәйәсәте һәм муниципаль хеҙмәт идаралығының бүлек начальнигы. Башҡортостан Республикаһының Почёт грамотаһы менән бүләкләнеүсе (2002). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Стәрлебаш районы]] [[Стәрлебаш]] ауылынан. 
}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || 

}}&lt;/onlyinclude&gt;

==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ====
&lt;onlyinclude&gt;{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || 
* 
}}&lt;/onlyinclude&gt;

=== Дөйөм исемлек ===
''&lt;categorytree depth=&quot;0&quot;&gt;Категория:23 июлдә тыуғандар&lt;/categorytree&gt;''
* [[1910]]: Пимен (төп исеме Сергей Михайлович Извеков), [[дин]] әһеле, 1971—1990 йылдарҙа [[Мәскәү]] һәм [[РСФСР|бөтә Рәсәй]] патриархы.
* [[1915]]: Михаил Матусовский, [[СССР]] [[шиғриәт|шағиры]], [[йыр]] текстары авторы.
* [[1920]]: Амалия Родригиш, [[Португалия]] йырсыһы.
* [[1950]]: Владимир Мегре, СССР һәм [[Рәсәй]] [[әҙәбиәт|яҙыусыһы]].
* [[1965]]: Сол Хадсон (псевдонимы «Слэш»), [[Британия]] [[музыка]]нты, [[Гитара|гитарист]].

== {{Үлем}} == 
''&lt;categorytree depth=&quot;0&quot;&gt;Категория:23 июлдә вафат булғандар&lt;/categorytree&gt;''

== {{Йыл көндәре}} ==
{{Календарь}}
{{Айҙар}}

[[Категория:Йыл көндәре|Ж23]]
[[Категория:23 июль]]</text>
      <sha1>lx85wof0eb7sz1xcilwnn1v2zw9yxv1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Атаман урамы (Новочеркасск)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>115557</id>
    <revision>
      <id>1146645</id>
      <parentid>1066031</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T12:34:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>131</id>
      </contributor>
      <comment>Вики-Һаҡлағыстың [[:commons:User:CommonsDelinker|CommonsDelinker]] ҡатнашыусыһы &quot;Казачий_Драматичекий_театр.jpg&quot; рәсеме урынына [[Рәсем:Казачий_драматический_театр.jpg|Казачий_драматический_театр.jpg]] рәсеме күсерҙе. Ҡатнашыусы яҙған сәбәп: [[:c:COM:FR|F</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12621" xml:space="preserve">{{Улица|Новочеркасска
 |страна                    = Рәсәй
 |регион                    =Ростов өлкәһе
 |город                     = Новочеркасск
  |lat_dir =N  |lat_deg =47  |lat_min =24  |lat_sec =39.9 
  |lon_dir =E  |lon_deg = 40 |lon_min = 06 |lon_sec = 17
  |region     = 
  |CoordScale = 
 |название                  = Атаман урамы
 |статус                    = 
 |фото                      = Атаманская улица.jpg
 |размер фото               = 280px
 |подпись                   = XX быуат башында Атаман урамы

 |район                     = Центральный
 |исторический район        = Первомайский
 |прежние названия          = Совет урамы
 |протяжённость             = 1,43 км
 |ширина                    = 7—23 м 
 |на карте openstreetmap    = https://www.openstreetmap.org/search?query=%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D1%83%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B0#map=18/47.41400/40.10242
 |на карте яндекс           = https://yandex.ru/maps/2/saint-petersburg/?mode=search&amp;ol=geo&amp;ouri=ymapsbm1%3A%2F%2Fgeo%3Fll%3D40.104184%252C47.411929%26spn%3D0.001%252C0.001%26text%3D%25D0%25A0%25D0%25BE%25D1%2581%25D1%2581%25D0%25B8%25D1%258F%252C%2B%25D0%25A0%25D0%25BE%25D1%2581%25D1%2582%25D0%25BE%25D0%25B2%25D1%2581%25D0%25BA%25D0%25B0%25D1%258F%2B%25D0%25BE%25D0%25B1%25D0%25BB%25D0%25B0%25D1%2581%25D1%2582%25D1%258C%252C%2B%25D0%259D%25D0%25BE%25D0%25B2%25D0%25BE%25D1%2587%25D0%25B5%25D1%2580%25D0%25BA%25D0%25B0%25D1%2581%25D1%2581%25D0%25BA%252C%2B%25D0%2590%25D1%2582%25D0%25B0%25D0%25BC%25D0%25B0%25D0%25BD%25D1%2581%25D0%25BA%25D0%25B0%25D1%258F%2B%25D1%2583%25D0%25BB%25D0%25B8%25D1%2586%25D0%25B0&amp;ll=40.104122%2C47.411882&amp;z=15
 |на карте гугл             = https://www.google.ru/maps/place/%D0%90%D1%82%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D1%83%D0%BB.,+%D0%9D%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D1%87%D0%B5%D1%80%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%81%D0%BA,+%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%BE%D0%B1%D0%BB./@47.4091025,40.1065474,16z/data=!4m5!3m4!1s0x40e24eb741b8a6cd:0x5917f0cdad12204c!8m2!3d47.4110782!4d40.104729!6m1!1e1?hl=ru
 |на викискладе             = 
}}

'''Атама́н урамы''' — Аҡсай урамынан Дубовский урамына тиклем һуҙылған Новочеркасск ҡалаһы үҙәгендәге урам. Кавказская, Александровская, Генерал А. И. Лебедь, Комитет, Красноармейсая урамдарын һәм Платов проспектын киҫеп үтә. Урамдың оҙонлоғо — 1430 м тәшкил итә. Йәмәғәт транспорты хәрәкәте юҡ&lt;ref&gt;{{cite web|url = http://transport.novocherkassk.net/bus_routes.php|title = Новочеркасский автобус|publisher = Городской транспорт Новочеркасска|accessdate = 2017-01-04|lang = ru}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161119044059/http://transport.novocherkassk.net/bus_routes.php |date=2016-11-19 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url =http://transport.novocherkassk.net/Shems/tram_2010.jpg|title = Схема линий новочеркасского трамвая|publisher = Городской транспорт Новочеркасска|accessdate = 2017-01-04|lang = ru}}&lt;/ref&gt;. Генерал А. И. Лебедь һәм Дубовский урамдары араһындағы участкала машина менән йөрөй торған юл уртаһында 10 м киҫлектә бульвар һуҙылған. Урамда йәшеллек күп: дүрт рәт ҙур булып үҫкән ағастар (икәү аллеяла, икәү тротуар буйлап). Башлыса боронғо бер, бер ярым, ике ҡатлы йорттарҙан тора.

== Иҫтәлекле урындары ==
{|class=standard
 !Йорт номеры!!Һүрәте!!Һүрәтләү
|-
| 37 || [[Файл:Казачий драматический театр.jpg|100px]]||Дон В. Ф. Комиссаржевская исемендәге драма һәм комедия театры. Бинаһы [[1909 йыл]]да архитектор Бекетов Алексей Николаевич проекты буйынса һуңғы модерн стилендә Өлкә суд палатаһы өсөн төҙөлгән. [[1920 йыл]]дан уны хеҙмәт Һарайы биләй, уның бер өлөшө [[1925 йыл]]да офицерҙар Йорто итеп бүлеп бирелә. Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында бина өлөшләтә емерелә һәм пожарҙан ныҡ зыян күрә. Йәмһеҙләнгән һөлдәһе 20 йыл буйы шул килеш тора. [[1965 йыл]]да, төҙөкләндереү эштәре тамамланғандан һуң (бында бинаның тәүге күренеше һиҙелерлек үҙгәрә), был бинаға ҡала мәҙәниәт Һарайы һәм В. Ф. Комиссаржевская исемендәге ҡала драма театры күсеп сыға. Театрға был исем [[1964 йыл]]да артистың тыуыуының 100-йыллығы уңайынан бирелә. Новочеркасск театрында ул [[1893 йыл]]да тәү башлап сығыш яһай һәм унда барлығы бер сезон эшләй&lt;ref name=&quot;по улице&quot;&gt;{{cite web|url =http://novocherkassk.net/press/lavochka/2004/10/29841-po-ulice-atamanskoy/|title = По улице Атаманской|publisher = Частная лавочка| date=2003-10-19|accessdate = 2017-01-11|lang = ru}}&lt;/ref&gt;.
|-
| 38 || [[Файл:Cossacks museum.JPG|100px]]||Новочеркасскиҙа Дон казактарының тарихы музейының төп бинаһы. 1884—1899 йылдарҙа архитектор А. А. Ященко проекты буйынса төҙөлә. Музей коллекцияһында казактарҙың тарихы, көнкүреше, хәрби походтары тураһында һөйләүсе 150 мең экспонат бар. Музей экспозицияһына Дон рәссамдарының картиналары ҡуйылған.
|-
| 39 || [[Файл:Почтово- ямская станция на Атаманской.JPG|100px]]||Почта-ямсылыҡ станцияһы. Бер ҡатлы ағас бина [[XIX быуат]]тың беренсе яртыһында төҙөлгән, ул Новочеркасскиҙа һаҡланып ҡалған иң боронғо ҡаралтыларҙың береһе булып тора. Станцияла [[А. С. Пушкин]] һәм М. Ю. Лермонтов туҡтап киткәндәр. Бина урындағы әһәмиәткә эйә булған мәҙәни мираҫ объекты булып тора&lt;ref&gt;{{Культурное наследие РФ 2|6101084000|2017-01-11}}&lt;/ref&gt;.
|-
| 40 || [[Файл:Мариинская женская гимназия на Атаманской.JPG|100px]]||Новочеркасскиҙағы элекке Мария ҡыҙҙар гимназияһы бинаһы — архитектура академигы А. А. Ященко ижады, [[1882 йыл]]да төҙөлгән. Совет осоронда бинаны колхоз һәм совхоздар өсөн етәксе кадрҙар әҙерләү буйынса Ростов ауыл хужалығы техникумы биләй. Бында шулай уҡ Рәсәйҙең һәм сит илдең казак ғәскәрҙәре Союзы штабы була. Хәҙерге ваҡытта бинала аграр техникумдың уҡыу корпусы урынлашҡан.
|-
| 41 || [[Файл:Реальное училище Кузнецова.jpg|100px]]||5-се мәктәп. Революцияға тиклем бында Кузнецовтың реаль училищеһы урынлашҡан була. Аҙаҡ Дон ер төҙөлөшө-мелиорация (хәҙерге аграр) техникумы урынлаша. [[1935 йыл]]да техникумды элекке сауҙагәр казактар Ойошмаһы мәктәбе бинаһына күсерәләр, ә быныһын дөйөм белем биреү мәктәбенә бирәләр. Тарихи тышҡы күренеше өлөшләтә һаҡланған. Эклектика стилендәге тәүге ике ҡатлы бинаға ниндәй ҙә булһа архитектура артыҡлыҡтары булмаған бер ҡат өҫтәп һалына. Һөҙөмтәлә көмбәҙе менән мансардалы ҡыйығы юҡҡа сыға&lt;ref&gt;{{cite web|url= http://novocherkassk.net/gallery/photo/2558/|title = Школа №5 (угол Атаманской и Горбатой)|publisher = Novocherkassk.net|accessdate = 2017-01-11|lang = ru}}&lt;/ref&gt;.
|-
| 42 ||[[Файл:Алексеевский приют, Новочеркасск.jpg|100px]] || Ростов агробизнес кадрҙарының белемен күтәреү институты. Бина [[XIX быуат]]тың икенсе яртыһында төҙөлгән. [[1880 йыл]]да унда А. Д. Дувакинаның шәхси ҡыҙҙар гимназияһы асыла, ул бөтә ҡатлам балалары өсөн керә алырлыҡ асыҡ уҡыу йорто була. Совет осоронда бинаны мелиорация, аҙаҡ ветеринария техникумы биләй&lt;ref&gt;{{cite web|url= http://www.novripka.narod.ru/history.htm|title = История Института переподготовки кадров агробизнеса|publisher = Институт переподготовки кадров агробизнеса|accessdate = 2017-01-11|lang = ru}}&lt;/ref&gt; .
|-
| 55 || ||Боронғо ике ҡатлы торлаҡ йорт, урамға ҡараған фасады һылап яһалған биҙәктәр: ян яҡтан (пилястралар) бер яғы стенаға инеп торған дүрт ҡырлы ярым колонналар һәм тәҙрә баштарындағы ҙур булмаған кәрниздәр (сандрик) менән мул биҙәлгән&lt;ref&gt;{{cite web|url= http://novocherkassk.net/gallery/photo/3822/|title = Атаманская, 55|publisher = Novocherkassk.net|accessdate = 2017-01-11|lang = ru}}&lt;/ref&gt;
|-
 | 61 ||  ||«Новочеркасскиҙағы ғалимдар Йорто». [[1909 йыл]]да Дон Ғәскәрҙәре Өлкәһе өлкә идараһының төҙөлөш бүлеге инженеры Г. М. Сальников үҙенең проекты буйынса үҙе өсөн һуңғы модерн стилендә айырым йорт төҙөй. Һуңғараҡ, Көньяҡ-Рәсәй дәүләт политехник институттың архитектура кафедраһында эшләгәндә, Георгий Михайлович үҙенең йортон институт китапханаһы өсөн тапшыра, ә үҙе ишек алдына айырым һалынған бәләкәй өйгә күсә. Китапхана оҙаҡламай институттың мәҙәни үҙәгенә әйләнә, ә Сальников йорто ғалимдар Йорто булараҡ билдәлелек яулай. Унда уҡытыусылар-политехниктәр ял итәләр һәм эшләйҙәр. Үҙгәртеп ҡороу йылдарында айырым йортто ҡала профсоюздар комитеты биләй, ә [[1993 йыл]]да ул осорҙағы мэр Н. И. Присяжнюк йортто казактарға ҡуртымға бирә. Ун йыл буйына бында Новочеркасскиҙағы Ҡеүәтле Дон ғәскәрҙәре казактар округының Атамандар идараһы урынлаша. [[2004 йыл]]да бина реставрациялана&lt;ref name=&quot;по улице&quot;/&gt;. 
|-
|}

== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания}}</text>
      <sha1>s9a1yphqsicazg7fy5cemf7ddolksuw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>В. Ф. Комиссаржевская исемендәге Дон драма һәм комедия театры</title>
    <ns>0</ns>
    <id>116473</id>
    <revision>
      <id>1146646</id>
      <parentid>968800</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T12:35:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>131</id>
      </contributor>
      <comment>Вики-Һаҡлағыстың [[:commons:User:CommonsDelinker|CommonsDelinker]] ҡатнашыусыһы &quot;Казачий_Драматичекий_театр.jpg&quot; рәсеме урынына [[Рәсем:Казачий_драматический_театр.jpg|Казачий_драматический_театр.jpg]] рәсеме күсерҙе. Ҡатнашыусы яҙған сәбәп: [[:c:COM:FR|F</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12822" xml:space="preserve">{{Карточка театра 
|название                    = В. Ф. Комиссаржевская исемендәге Дон драма һәм комедия театры&lt;br&gt;Казак драма театры
|Прежние названия            = 
|Местоположение              = {{RUS}}, [[Новочеркасск]]
|Адрес                       = Платов пр., 72
|Телефон                     = +79518341918
|Строительство               = [[1909 йыл]]
|Архитектор                  = Бекетов Алексей Николаевич
|Основан                     = [[1825 йыл]]
|Художественный руководитель = 
|Директор                    = П. Ю. Конышева
|Главный режиссёр            = А. Г. Восканян
|Главный балетмейстер        = Е. А. Мещерякова
|Главный хормейстер          = И. П. Вакула
|сайт                        = http://www.kazak-teatr.ru
|фото                        = Казачий драматический театр.jpg
|размер                      = 
|подпись                     = Театрҙың төп фасады, 2006 йыл
|Координаты                  = {{coord|47.412317|N|40.103510|E|type:landmark_region:RU|scale=5000|yandex=1}}
}}
''' В. Ф. Комиссаржевская исемендәге Дон драма һәм комедия театры ''' йәки '''Казак драма театры''' — [[Ростов өлкәһе]]нең Новочеркасск ҡалаһындағы Рәсәй театры. [[1825 йыл]]да нигеҙ һалына, Дондың иң боронғо театрҙарының береһе. Хәҙер1909 йылда архитектор А. Н. Бекетов проекты буйынса Платов проспекты., 72 төҙөлгән бинала урынлашҡан.

== Тарихы ==
Драма һәм комедия театры Новочеркасскта 1825 йылда нигеҙләнә, быға тиклем гастролдәрҙә йөрөүсе труппаларҙан тора. 1866 йылда үҙенең бинаһына (хәҙерге ваҡытҡа тиклем һаҡланмаған) эйә була, императорҙыҡы тип иҫәпләнмәһә лә, дәүләт статусын йөрөтә. Актёрҙар составы Рәсәйҙең көньяғындағы алдынғы провинциаль артистарҙан туплана. Атап әйткәндә, унда төрлө ваҡытта Михаил Щепкин, Николай Рыбаков, Гликерия Федотова, Мария Савина, Полина Стрепетова, Александр Ленский, Николай Рощин-Инсаров, Василий Андреев-Бурлак, Иван Киселевский, Митрофан Иванов-Козельский һ.б. кеүек билдәле театраль эшмәкәрҙәр уйнай&lt;ref&gt;{{cite web|author=|title=Казачий драмтеатр всего на 20 лет моложе города|url=http://www.novochgrad.ru/about/novoch210/id/11716.html|publisher=Официальный сайт города Новочеркасск|date=|accessdate=2016-12-21}}&lt;/ref&gt;.

Билдәле булыуынса, [[1891]]—[[1894]] йылдар осоронда театр директоры булып күренекле Рәсәй театр эшмәкәре Николай Синельников эшләй. Уның етәкселегендә провинциаль сәхнәлә беренсе тапҡыр [[Толстой Лев Николаевич|Л. Н. Толстойҙың]] «Плоды просвещения» комедияһы ҡуйыла. Унда профессиональ кимәлдә билдәле рус актирсаһы Вера Комиссаржевскаяның (һуңыраҡ театрға уның исеме бирелә) дебюты була. Новочеркасский театры [[1896 йыл]]&lt;nowiki/&gt;да беренселәрҙән булып [[Чехов Антон Павлович|А]] [[Чехов Антон Павлович|. П.]] [[Чехов Антон Павлович|Чеховтың]] «Чайка»һын ҡуя.

[[Граждандар һуғышы]] йылдарында театр Дондың бөйөк ғәскәре ҡарамағында була. Совет осоронда уның репертуары үҫешенә совет драматургы Константин Тренев ҙур өлөш индерә. [[1964 йыл]]&lt;nowiki/&gt;дан театр В. Ф. Комиссаржевская исемен йөрөтә. Уның танылған совет актёрҙары — атҡаҙанған артистар Вениамин Панов, Петр Вельяминов. [[1966 йыл]]&lt;nowiki/&gt;да театр Бөйөк Ватан һуғышынан һуң тергеҙелгән элекке Ҡыҙыл Армия йортона (Платовский проспекты, 72; архитектор А. Н. Бекетов проекты буйынса [[1909 йыл]]&lt;nowiki/&gt;да төҙөлә) күсенә һәм әлегәсә шунда&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Новочеркасский театр драмы и комедии им. В. Ф. Комиссаржевской|url=http://www.donland.ru/Default.aspx?pageid=75807|publisher=Официальный портал Правительства Ростовской области|accessdate=2016-12-21}}&lt;/ref&gt;.

[[1990]]—[[2013]] йылдарҙа — директор, һуңынан художество етәксеһе вазифаһын атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре Леонид Шатохин биләй. Уның етәкселегендә театр юғалтылған [[Казактар|казак]] мәҙәниәтен тергеҙеүгә йүнәлеш ала һәм [[1991 йыл]]&lt;nowiki/&gt;да икенсе «Казак драма театры» исемен ала. Ойошторған ижади лаборатория сиктәрендә Шатохин казак тематикаһына бағышланған бер нисә мөһим, шул иҫәптән, С. А. Есениндың «Пугачев», һәм Ростов драматургы В. Я. Пучеглазовтың «Атаман» спектаклдәрен ҡуя. Ун биш йыл дауамында Ярославль дәүләт театр институтының актёрҙар бүлеге филиалы эшләй — дүрт актёрҙар курсы сығарыла&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Новочеркасский казачий театр пригласил зрителей на премьеру|url=http://dontr.ru/vesti-don-tr/vesti-kultura/3715500-21392/|publisher=[[Дон-ТР (телерадиокомпания)|Дон-ТР]]|date=2006-11-07|accessdate=2016-12-21}}&lt;/ref&gt;.

[[1998 йыл]]да Европа стандарттарына тап килгәне өсөн Казак театры&quot;Прогресс хаҡына партнерлыҡ&quot; Париж халыҡ-ара ассоциацияһының «Алтын пальма» наградаһына лайыҡ була. [[1999 йыл]]да илдең иң яҡшы мәҙәниәт ойошмалары һәм театр коллективтары араһына инеп, «Гран-При» призына лайыҡ була. Шул уҡ йылда ҡуйылған А. Н. Островскийҙың «Женитьба Бальзаминова» спектакле «Русская комедия» фестиваленең призына лайыҡ була. [[2000 йыл]]да Шатохин сәхнәләштергән Ф. Гарсиа Лорканың «Кровавая свадьба»һы ҙур уңыш ҡаҙана — Ярославлдә Бөтә Рәсәй тетар мәктәптәре фестивале тарафынан бүләкләнә, Мәскәүҙә «Дон тетарҙары декадаһында» иң яҡшы режиссёр эше өсөн приз һәм Рәсәйҙең бәләкәй ҡалалары Өсөнсө Бөтә Рәсәй фестиваленнең дипломы менән бүләкләнә. [[2003 йыл]]да «Атаман» спектакле «Алтын Витязь» Беренсе Халыҡ-ара театрҙар форумының дипломына лайыҡ була.

[[2004 йыл]]дан Дон театры рус телле театрҙарға ярҙам итеү президент программаһына индерелә. РФ Мәҙәниәт минитсрлығы, РФ тетар эшмәкәрҙәре союзы һәм Новочеркасск ҡалаһы хакимиәте ярҙамы менән &quot;Комплимент&quot; халыҡ-ара театр фестивале старт ала. [[2006 йыл]]да тетар Тыуған илгә һөйөүҙе һәм илһөйәрлекте пропагандалағаны өсөн Бөтә Рәсәй спектаклдәр конкурсы дипломы менән бүләкләнә. [[2007 йыл]]да француз драматургы Жан Ануйҙың &quot;Оркестр&quot; пьесаһын ҡуйып, иң яҡшы актёрҙар ансамбле өсөн диплом менән наградлана.

[[2011 йыл]]да &quot;Рәсәйҙең иң яҡшы предприятиеһы&quot; премияһының ойоштороу комитеты эшмәкәрлеге һөҙөмтәләре буйынса Казак театры илдең иң яҡшы йөҙ предприятиеһы исемлегенә инә һәм Бөтә Рәсәй конкурсының &quot;Мәҙәниәт һәм ялды яҡшы ойоштороу&quot;номинацияһында лауреат була. [[2012 йыл]]да тетар Новочеркасскта  IV Бөтә донъя казактары конгресын ойоштороуҙа ҡатнаша. [[2013 йыл]]да [[Ростов өлкәһенең]] &quot;Щукарские байки&quot; театраль капустниктар фестивале еңеүсеһе була&lt;ref&gt;{{cite web|author= |title=Казачий драматический театр |url=http://mir-teatra.ru/drama-theatre/171-kazachiy-dramaticheskiy-teatr.html |publisher=Театры России |date= |accessdate=2016-12-21}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|author= |title=Донской театр драмы и комедии им. В.Ф. Комиссаржевской |url=http://novochgrad.ru/about/culture/id/34.html |publisher=Официальный сайт города Новочеркасск |date= |accessdate=2016-12-21}}&lt;/ref&gt;.

== Репертуар ==
[[2016 йыл]]ға ҡарата театр репертуарында түбәндәге спектаклдәр була:
* «Идиот» Ф. М. Достоевский;
* «Комната невесты» В. С. Красногоров;
* «Поминальная молитва» Г. И. Горин;
* «Жестокие игры» А. Н. Арбузов;
* «Клинический случай» Р. Куни;
* «Бесприданница» А. Н. Островский;
* «Последняя любовь Насреддина» В. К. Константинов, Б. М. Рацер;
* «Очень простая история» М. Ладо;
* «Примадонны» К. Людвиг;
* «Семь казачьих распевов» М. А. Шолохов, В. Я. Пучеглазов;
* «Брачный договор» Э. Кишон;
* «Вперед, гусары!» А. Гладков;
* «Бабий бунт» Е. Н. Птичкин, М. А. Шолохов;
* «Проделки Ханумы» А. А. Цагарели;
* «Сказ про Федота-стрельца, удалого молодца» Л. А. Филатов;
* «Слишком женатый таксист» Р. Куни;
* «За двумя зайцами» М. П. Старицкий;
* «Русская метель» Г. В. Свиридов, А. С. Пушкин.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.kazak-teatr.ru/ Официальный сайт Донского театра драмы и комедии имени В. Ф. Комиссаржевской]

[[Категория:Ростов өлкәһенең иҫтәлекле урындары]]
[[Категория:Новочеркасск мәҙәниәте]]
[[Категория:Ростов өлкәһенең театрҙары]]</text>
      <sha1>gh7ehlyl96detl2dd9t77jxln6czkj1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ибраһимов Баязит Ғәбиҙулла улы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>138911</id>
    <revision>
      <id>1146701</id>
      <parentid>1125512</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T00:38:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5086" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Баязит Ғәбиҙулла улы Ибраһимов''' (02. 02. [[1949 йыл]], [[БАССР]], [[Салауат районы]], Ҡалмаҡҡол ауыл советы Сүрәкәй ауылында тыуған) — Салауат районы хакимиәте башлығы ([[2000]]—[[2001]]).

== Тормош һәм хеҙмәт юлы ==
Ибраһимов Баязит Ғәбиҙулла улы [[1949 йыл]]дың 2 февралендә&lt;ref&gt;[https://vk.com/id715500961 «Бәйләнештә» селтәре]&lt;/ref&gt; [[БАССР]]-ҙың [[Салауат районы]] Ҡалмаҡол ауыл советы [[Яңы Сүрәкәй]] ауылында тыуған. Сүрәкәй ауылында башланғыс белем алған, Ҡалмаҡол, Малаяҙ урта мәктәптәрендә уҡыған.

Муниципаль хеҙмәт ветераны. Хеҙмәт юлын ябай эшсе булып башлай. Тырышлығы һәм ныҡышмалылығы, уҡырға һәм яңылыҡҡа тиҙ өйрәнеү һәләте уны етәксе вазифаларға алып килә. Хеҙмәт юлын [[1968]] йылда Көньяҡ Урал тимер юлында электромонтёр булып башлай.

[[1972]]—[[1974]] йылдарҙа Совет Армияһында хеҙмәт итә.

Башҡорт ауыл хужалығы институтын (хәҙерге Башҡорт дәүләт аграр университеты) тамамлай.

Армиянан ҡайтҡас, тәүге эш урынына килә.
[[1975]] йылда [[Көньяҡ Урал]] тимер юлы подстанцияһы начальнигы итеп тәғәйенләнә.

[[1977]]—[[1983]]-се йылдар — Ҡалмаҡол ауыл советы рәйесе.

[[1983]]—[[1987]] йылдар — [[Ишембай (Салауат районы)|Ишембай]] һәм [[Яхъя (Салауат районы)|Яхъя]] ауылдарын берләштергән «Восток» колхозы рәйесе.
[[1987]] йылда — Яңы Өфө нефть эшкәртеү заводында [[ауыл хужалығы]] буйынса директор урынбаҫары.
[[1991]]—[[1995]] йылдарҙа — [[Салауат районы]] «Заря» колхозы рәйесе, «Нуғай» крәҫтиән хужалығы башлығы.

[[1999]]-се йылдан — Мөрсәлим ит комбинатының тышҡы идарасыһы.

[[2000]]—[[2001]] йылдар — [[Башҡортостан Республикаһы]] Салауат район хакимиәте башлығы.

[[2004]]—[[2008]] йылдар — Мөрсәлим ҡасаба советы башлығы.

Салауат районы депутаты итеп һайлана. Етәкселек иткән йылдарында ул [[Мөрсәлим]] һәм [[Яңы Сүрәкәй]] ауылдарында газ, һыу үткәреүҙе, ауыл юлдарына асфальт һалыуҙы юллай һәм эште ойоштора.

Шулай уҡ Мөрсәлим урта мәктәбенә һәм Мөрсәлим участка дауаханаһына төкәтмә төҙөтөү ҙә, уларға капиталь ремонт та уның юллауҙары арҡаһында тормошҡа ашырыла.

== Эшҡыуарлыҡ хеҙмәте ==
Ибраһимов Баязит Ғәбиҙулла улы 2004 йылдың 23 апреленән 2008 йылдың 14 февраленә тиклем эшләп килгән «„Земфира“ ауыл хужалығы предприятиеһы» яуаплылығы сикләнгән йәмғиәтен етәкләй. Компанияның төп эшмәкәрлек төрө игенселек була.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Камаева Рәфиҙә Ғилметдин ҡыҙы]]
* [[Ишморатова Рауза Ғарифйән ҡыҙы]]

== Әҙәбиәт ==
* Земля салаватская, земля батыра./ Автор-составитель: Сабирьянова С. Г. — Уфа: АН РБ, Гилем, 2010. — 285—286 с.{{ref-ru}}

== Һылтанмалар ==
* [https://mursalimkino.su/images/Дополнительно/Наша%20гордость/Ибрагимов%20Баязит%20Габидуллович.pdf Ибрагимов Баязит Габидуллович]
* [http://ufa.tizu.ru/company/3398601/ ООО&quot;СП ЗЕМФИРА&quot;]
* [https://vk.com/id715500961 «Бәйләнештә» селтәре]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:Салауат районында тыуғандар]]
[[Категория:Шәхестәр:Салауат районы]]
[[Категория:Салауат районы етәкселәре]]
[[Категория:Салауат районы]]</text>
      <sha1>ff8xbkjpn95l96hvuywo3iqz53kjs3s</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146702</id>
      <parentid>1146701</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T00:40:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5734" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Баязит Ғәбиҙулла улы Ибраһимов''' (02. 02. [[1949 йыл]], [[БАССР]], [[Салауат районы]], Ҡалмаҡҡол ауыл советы Сүрәкәй ауылында тыуған) — Салауат районы хакимиәте башлығы ([[2000]]—[[2001]]).

== Тормош һәм хеҙмәт юлы ==
Ибраһимов Баязит Ғәбиҙулла улы [[1949 йыл]]дың 2 февралендә&lt;ref&gt;[https://vk.com/id715500961 «Бәйләнештә» селтәре]&lt;/ref&gt; [[БАССР]]-ҙың [[Салауат районы]] Ҡалмаҡол ауыл советы [[Яңы Сүрәкәй]] ауылында тыуған. Сүрәкәй ауылында башланғыс белем алған, Ҡалмаҡол, Малаяҙ урта мәктәптәрендә уҡыған.

Муниципаль хеҙмәт ветераны. Хеҙмәт юлын ябай эшсе булып башлай. Тырышлығы һәм ныҡышмалылығы, уҡырға һәм яңылыҡҡа тиҙ өйрәнеү һәләте уны етәксе вазифаларға алып килә. Хеҙмәт юлын [[1968]] йылда Көньяҡ Урал тимер юлында электромонтёр булып башлай.

[[1972]]—[[1974]] йылдарҙа Совет Армияһында хеҙмәт итә.

Башҡорт ауыл хужалығы институтын (хәҙерге Башҡорт дәүләт аграр университеты) тамамлай.

Армиянан ҡайтҡас, тәүге эш урынына килә.
[[1975]] йылда [[Көньяҡ Урал]] тимер юлы подстанцияһы начальнигы итеп тәғәйенләнә.

[[1977]]—[[1983]]-се йылдар — Ҡалмаҡол ауыл советы рәйесе.

[[1983]]—[[1987]] йылдар — [[Ишембай (Салауат районы)|Ишембай]] һәм [[Яхъя (Салауат районы)|Яхъя]] ауылдарын берләштергән «Восток» колхозы рәйесе.
[[1987]] йылда — Яңы Өфө нефть эшкәртеү заводында [[ауыл хужалығы]] буйынса директор урынбаҫары.
[[1991]]—[[1995]] йылдарҙа — [[Салауат районы]] «Заря» колхозы рәйесе, «Нуғай» крәҫтиән хужалығы башлығы.

[[1999]]-се йылдан — Мөрсәлим ит комбинатының тышҡы идарасыһы.

[[2000]]—[[2001]] йылдар — [[Башҡортостан Республикаһы]] Салауат район хакимиәте башлығы&lt;ref&gt;Земля салаватская, земля батыра./ Автор-составитель: Сабирьянова С. Г. — Уфа: АН РБ, Гилем, 2010. — 285—286 с.{{ref-ru}}&lt;/ref&gt;.

[[2004]]—[[2008]] йылдар — Мөрсәлим ҡасаба советы башлығы.

Салауат районы депутаты итеп һайлана. Етәкселек иткән йылдарында ул [[Мөрсәлим]] һәм [[Яңы Сүрәкәй]] ауылдарында газ, һыу үткәреүҙе, ауыл юлдарына асфальт һалыуҙы юллай һәм эште ойоштора.

Шулай уҡ Мөрсәлим урта мәктәбенә һәм Мөрсәлим участка дауаханаһына төкәтмә төҙөтөү ҙә, уларға капиталь ремонт та уның юллауҙары арҡаһында тормошҡа ашырыла&lt;ref&gt;[https://mursalimkino.su/images/Дополнительно/Наша%20гордость/Ибрагимов%20Баязит%20Габидуллович.pdf Ибрагимов Баязит Габидуллович]&lt;/ref&gt;.

== Эшҡыуарлыҡ хеҙмәте ==
Ибраһимов Баязит Ғәбиҙулла улы 2004 йылдың 23 апреленән 2008 йылдың 14 февраленә тиклем эшләп килгән «„Земфира“ ауыл хужалығы предприятиеһы» яуаплылығы сикләнгән йәмғиәтен етәкләй. Компанияның төп эшмәкәрлек төрө игенселек була&lt;ref&gt;[https://mursalimkino.su/images/Дополнительно/Наша%20гордость/Ибрагимов%20Баязит%20Габидуллович.pdf Ибрагимов Баязит Габидуллович]&lt;/ref&gt;.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Камаева Рәфиҙә Ғилметдин ҡыҙы]]
* [[Ишморатова Рауза Ғарифйән ҡыҙы]]

== Әҙәбиәт ==
* Земля салаватская, земля батыра./ Автор-составитель: Сабирьянова С. Г. — Уфа: АН РБ, Гилем, 2010. — 285—286 с.{{ref-ru}}

== Һылтанмалар ==
* [https://mursalimkino.su/images/Дополнительно/Наша%20гордость/Ибрагимов%20Баязит%20Габидуллович.pdf Ибрагимов Баязит Габидуллович]
* [http://ufa.tizu.ru/company/3398601/ ООО&quot;СП ЗЕМФИРА&quot;]
* [https://vk.com/id715500961 «Бәйләнештә» селтәре]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:Салауат районында тыуғандар]]
[[Категория:Шәхестәр:Салауат районы]]
[[Категория:Салауат районы етәкселәре]]
[[Категория:Салауат районы]]</text>
      <sha1>8tjiijzav7js8n89z9bq57ej6m3tcu9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ҡатнашыусы:Баныу</title>
    <ns>2</ns>
    <id>161207</id>
    <revision>
      <id>1146735</id>
      <parentid>1146082</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T10:25:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Һылтанмалар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8064" xml:space="preserve">{{Ҡалып:Стаж UserBox|year=2020|month=06|day=30}}
{{Userbox/Википедияла мотлаҡ мең мәҡәлә 2021}}
{{Userbox/Башҡорт википедиясыларының 4-се форумы}}
[[Файл:Certificate of participation in the 4th Forum of Bashkir Wikipedians.jpg|безрамки|справа]]
* Мин Фәниә (Баныу) Ғәзим ҡыҙы булам.  Хаҡлы ялдағы башҡорт теле һәм әҙәбиәте, рус теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһымын.
* [https://davlekanovo.bashkortostan.ru/presscenter/news/431967/ 21 февраля — Международный день родного языка. Муниципальный район Давлекановский район Республики Башкортостан. Официальный сайт. Новости. 20 февраля 2022 года]{{ref-ru}}{{V|23|02|2022}}

== ☆ Миҙал ☆ ==
{|background-color:#FFFDD0; border: 3px solid #395C98;
|+
|-
|[[файл:Wiki expansion 25+ barnstar.png|left|100px]]

|&lt;center&gt; &lt;span style=&quot;color:green&quot;&gt;'''1-се дәрәжәле миҙал'''&lt;/span&gt;
:
:'''''[[Башҡорт Википедияһы]]нда «Юбилярға Википедия бүләге» темаһына 25 мәҡәлә яҙған өсөн'''''&lt;br /&gt;''&lt;small&gt; Сираттағы уңышығыҙ һәм бүләгегеҙ менән! Яңы йылда Википедия киңлектәрендә тағы ла яңынан-яңы үрҙәрҙе яуларға яҙһын! Ихтирам менән, -- [[Ҡатнашыусы:Айсар]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Айсар|әңгәмә]]) 05:17, 12 ғинуар 2022 (UTC)''
|+
|}
{|background-color:#FFFDD0; border: 3px solid #395C98;
|+
|-
|[[файл:Wiki expansion 10+ barnstar.png|left|100px]]
|&lt;center&gt; &lt;span style=&quot;color:green&quot;&gt;'''2-се дәрәжәле миҙал'''&lt;/span&gt;
:
:'''''[[Башҡорт Википедияһы]]нда «Юбилярға Википедия бүләге» темаһына 10 мәҡәлә яҙған өсөн'''''&lt;br /&gt;''&lt;small&gt; Бар эшегеҙҙә ижади уңыштар, ныҡлы һаулыҡ теләйем! Ихтирам менән --[[Ҡатнашыусы:Айсар]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Айсар|әңгәмә]]) 01:17, 23 декабрь 2021 (UTC)'' 
|+
|}

{|background-color:#FFFDD0; border: 3px solid #395C98;
|+
|-
|[[файл:Wiki expansion 5+ barnstar.png|left|100px]]
|&lt;center&gt; &lt;span style=&quot;color:green&quot;&gt;'''3-сө дәрәжәле миҙал'''&lt;/span&gt;
:
:'''''[[Башҡорт Википедияһы]]нда «Юбилярға Википедия бүләге» темаһына 5 мәҡәлә яҙған өсөн'''''&lt;br /&gt;''&lt;small&gt;Википедия киңлектәрендә яңынан-яңы уңыштар юлдаш булһын! Ихтирам менән --[[Ҡатнашыусы:Айсар]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Айсар|әңгәмә]]) 16:23, 19 октябрь 2021 (UTC)''
|+
|}
== ☆ Миҙал ☆ ==
{|background-color:#FFFDD0; border: 3px solid #395C98;
|+
|-
|[[файл:Wiki expansion 25+ barnstar.png|left|100px]]

|&lt;center&gt; &lt;span style=&quot;color:green&quot;&gt;'''1-се дәрәжәле миҙал'''&lt;/span&gt;
:
:'''''[[Башҡорт Википедияһы]]ның «[[Проект:Башҡорт исемдәре 2021|Башҡорт исемдәре 2021]]» конкурсында 25 мәҡәлә яҙған һәм тулыландырған өсөн'''''&lt;br /&gt;''
|+
|}
=== Ҡоралдар ===
* {{Мөхәррирләү|Баныу|28.12.2020}}
* {|
|{{начало цитаты}}
Ағас нығытма менән уратып 
{{oq|ru|Чумляцкая слобода&lt;ref&gt;{{Книга|автор=П.С.Паллас|заглавие=Путешествие по разным места Российского Государства&quot;|ответственный=|год=1770|издание=Часть 2.Книга 2.|место=|издательство=|страницы=|страниц=|isbn=}}&lt;/ref&gt;}}
|{{конец цитаты}}
|}

==Һылтанмалар  ==
 
* https://ba.wikiscan.org/?date_filter=2021&amp;menu=userstats
* https://ru.wikimedia.org/wiki/Конкурсы/Выпускники_и_наставники_России_2022
* https://w.wiki/4DP6
* https://ba.wikiscan.org/user/Баныу
* [https://kitaptar.bashkort.org/files/Башҡорт%20аш-һыуҙары%20лексикаһы.pdf  Ҡамыр аштары ]

== Ярҙамсы ҡалыптар ==
* CC BY-SA 4.0 фото аҫтынамы, өҫтөнәме ошо лицензияны ҡуйырға кәрәк
* [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:UrlShortener Сокращатель]
* &lt;blockquote&gt;&lt;ref&gt;[]&lt;/ref&gt;&lt;/blockquote&gt;.
* {{V|13|09|2021}}
* {{Цитата| &lt;ref&gt;{{китап |автор= Әхтәм Ихсан |заглавие=«Саҡма тояҡ аттарҙа» |место=Өфө |издательство=«Китап» |год=1995 й |страницы=402-се б }}&lt;/ref&gt;.|}}
* {{Берләштерергә|Фәнил (исем)|Фәнил}}

* --[[Ҡатнашыусы:Баныу|Баныу]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Баныу|әңгәмә]]) 17:23, 11 ноябрь 2021 (UTC)
* {{Колонки|3}}
*  {{YouTube|F7n_AGdbjQM|logo=1}} История одного села. Чургулды Татышлинский район РБ
{{YouTube|C69-QGyWYZ8|logo=1}} Асылыкүл
{{YouTube|fT0rhlIc6g4|logo=1}} Ташлы ауылы
* [[Ҡатнашыусы:|Ҡатнашыусы:]], [[Ҡатнашыусы:Баныу|Баныу]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Баныу|әңгәмә]]) 22:00, 5 май 2022 (UTC)
* http://ihtika.ru/book/tenishev-er-izbrannye-trudy-kn2-ufa-2006/text/190

== Һүҙлектәр ==
* [http://old.toposural.ru/html/s.htm Шувалов]

== Энциклопедияға һылтанма ҡалыптары ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
|-
+
! Ҡалып !! Ҡулланыу өлгөһө !! Күренеше
+
|-
+
| {{tl|БЭ}} (Башҡорт энциклопедияһы) ||&lt;nowiki&gt;{{БЭ|81767|Алдар}}&lt;/nowiki&gt; ||{{БЭ|81767|Алдар}}
+
|-
+
| {{tl|ЭБЭ}} (Башкирская энциклопедия) || &lt;nowiki&gt;{{ЭБЭ|81767|Алдар}}&lt;/nowiki&gt;|| {{ЭБЭ|81767|Алдар}}
+
|-
+
| {{tl|ВЭБ}} (Военная энциклопедия башкир)) || &lt;nowiki&gt;{{ВЭБ|51372|Алдар Исекеев}}&lt;/nowiki&gt;|| {{ВЭБ|51372|Алдар Исекеев}}
+
|-
+
| {{tl|СЮЭ}} (Салават Юлаев: Энциклопедия) || &lt;nowiki&gt;{{СЮЭ|52227|Абдрешит Галиев}}&lt;/nowiki&gt; || {{СЮЭ|52227|Абдрешит Галиев}}
+
|}
== Мәҡәләләр биҙәлеше ==
* https://w.wiki/3mth
== Кәрәкле ҡоралдар (ауылдар) ==
* [https://kitaptar.bashkort.org/book/662 Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана и сопредельных территорий ]
* [[Файл:Уфаген.png|60px]][https://ufagen.ru/places Деревни. Уфаген]
* [[Файл:Уфаген.png|60px]][https://ufagen.ru/node/3302 Список поселенных мест 1877 . Уфаген]
* [[Файл:Башархив.png|50px]][https://basharchive.ru/ Башархив. Историко-документальный проект общества краеведов Республики Башкортостан]
* [[File:Логотип БСТ.jpg|40px]] [https://www.youtube.com/results?search_query=%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F+%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B0+%D0%B1%D1%81%D1%82 История одного села]
* Башҡорт халыҡ ижады. 1954 — 2004 йылдарҙа китаптар серияһы. [https://kitaptar.bashkort.org/?q=%D0%B1%D0%B0%D1%88%D2%A1%D0%BE%D1%80%D1%82%20%D1%85%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D2%A1%20%D0%B8%D0%B6%D0%B0%D0%B4%D1%8B&amp;idx=books&amp;p=0 Бер нисә томы ошонда бар]</text>
      <sha1>23j5bjm7ucb3it85uktzwo0vn2b9n3t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Башҡортостан автономияһының административ-территориаль бүленеше</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184098</id>
    <revision>
      <id>1146644</id>
      <parentid>1144420</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T12:32:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>131</id>
      </contributor>
      <comment>Вики-Һаҡлағыстың [[:commons:User:CommonsDelinker|CommonsDelinker]] ҡатнашыусыһы &quot;Flag_of_Bashkurdistan.svg&quot; рәсеме урынына [[Рәсем:Flag_of_Bashkortostan_(1918).svg|Flag_of_Bashkortostan_(1918).svg]] рәсеме күсерҙе. Ҡатнашыусы яҙған сәбәп: [[:c:COM:FR|File</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="46373" xml:space="preserve">{{Яҡшы мәҡәләләргә кандидат}}
{{Ук}}
[[Файл:Flag of Bashkortostan (1918).svg|200px|thumb|Автономлы Башҡортостандың милли флагы]]
'''Башҡортостан автономияһының административ-территориаль бүленеше''' — [[Башҡортостан автономияһы]] сиктәрендә территориаль берәмектәр системаһы. [[Ырымбур|Ырымбурҙа]] 1917 йылдың 8-20 декабрендә үткән [[Бөтә башҡорт ҡоролтайҙары|III Бөтә башҡорт ойоштороу ҡоролтайында]] (съезында) билдәләнә. Съезд Башҡортостан автономияһын раҫлаған һәм уның сиктәрен ҡараған. Ойоштороу ҡоролтайы [[Бәләкәй Башҡортостан|«Бәләкәй Башҡортостан»]] сиктәрендә автономияны раҫлай һәм уның территорияһында өйәҙҙәр урынына 75 [[Волость|улусҡа (волость)]] бүленгән 9 кантон булдырыу ҡарарын ҡабул итә. 1919 йыл башына кантондарҙың дөйөм һаны — 13 була.

Һуңғараҡ 1919 йылдың 18 февралендә [[Башҡорт Хөкүмәте]] совет власы яғына күскәндән һәм 1919 йылдың 20 мартында «[[Үҙәк Совет власы менән Башҡорт хөкүмәте араһында Башҡорт совет автономияһы тураһында килешеү]]»енә ҡул ҡуйғандан һуң, ошо уҡ 13 кантондан торған [[Башҡорт Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы|Башҡорт АССР-ы]]ның административ-территориаль бүленеше нығытыла.

== Тәүтарихы ==
{{Викитека-текст|ru|Фарман Башкирского правительства № 2}}
{{Врезка|Заголовок=&lt;small&gt;{{center|Әхмәтзәки Вәлиди иҫтәлектәренән}}&lt;/small&gt;|Содержание=''Башҡорттарҙың ғәскәр ҡоролошон иҫебеҙгә алып, беҙ Башҡортостанды кантондарға бүлдек. Кантондар, үҙ сиратында, участкаларға бүленде һәм урындағы комитеттар булдырылды&lt;ref name=&quot;ВалидиКн1:215&quot; /&gt;.''|Ширина=23em|Выравнивание=right|Размер шрифта=85%|Фон=#eaeeff|Подпись=}}

[[Файл:Map of Orenburg Governorate, 1835.gif|thumb|[[Ырымбур губернаһы]] 1835 йылда]]

Ырымбур губернаһы бүленгәс, 1865 йылда Башҡортостандың берҙәм административ идаралығы булмай һәм [[Октябрь революцияһы]]на тиклем [[Урал]] буйының биш губернаһы: [[Өфө губернаһы|Өфө]], [[Ырымбур губернаһы|Ырымбур]], [[Пермь губернаһы|Пермь]], [[Вятка губернаһы|Вятка]] һәм [[Һамар губернаһы|Һамар]] — составына инә. Башҡортостан территорияһының төп өлөшө [[Өфө губернаһы|Өфө]] ([[Бөрө өйәҙе|Бөрө]], [[Бәләбәй өйәҙе|Бәләбәй]], [[Златоуст өйәҙе|Златоуст]], [[Минзәлә өйәҙе|Минзәлә]], [[Өфө]] һәм [[Стәрлетамаҡ өйәҙе|Стәрлетамаҡ]] өйәҙҙәре) һәм [[Ырымбур губернаһы|Ырымбур]] губерналары ([[Силәбе өйәҙе|Силәбе]], [[Троицк өйәҙе|Троицк]], [[Ырымбур өйәҙе|Ырымбур]], [[Орск өйәҙе|Орск]], [[Верхнеурал өйәҙе|Верхнеурал]] өйәҙҙәре) составына ингән; Һамар, Вятка һәм Пермь губерналарында башҡорттар сик буйындағы райондарҙа йәшәгән һәм халыҡтың 3 % -ын тәшкил иткән&lt;ref name=&quot;Раимов56&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Свод8-21&quot; /&gt;. Революцияға тиклемге 1914 йылғы Рәсәйҙә административ-территориаль бүленеш бөтә территория өсөн бер төрлө булған һәм башлыса өс эре берәмектән торған: губерна, өйәҙ, улус&lt;ref name=&quot;Хисматуллин3-8&quot; /&gt;.

Рәсәй империяһында ҡабул ителгән административ-территориаль бүленеш Башҡортостанда 1917 йылға тиклем һаҡланған. 15 ноябрҙә Башҡортостан үҙәк советы (шура) [[Башҡортостан автономияһы]]н иғлан итеү тураһында ҡарар ҡабул иткән. Унда былай тиелгән ине: ''«Башҡорт өлкә советы Ырымбур, Өфө, Һамар һәм Пермь губерналарының башҡорт биләмәләрен бөгөндән 15 ноябрь өнөнән Рәсәй Федерацияһының автономиялы өлөшө тип иғлан итә»''. Һуңыраҡ «[[Правда (гәзит)|Правда]]» гәзитендә, Башҡорт советы ''«Ырымбур губернаһы территорияһында автономия тормошҡа ашыра башланы»'', тәүҙә автономия составына Ырымбур губернаһының 44 башҡорт улусы һәм Пермь губернаһының Шадринск һәм Екатеринбург өйәҙҙәренең 8 улусы инде, тип хәбәр ителә&lt;ref name=&quot;Парламентаризм47-56&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Самигуллин9-14&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Янгузин50&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Кульшарипов118&quot; /&gt;. 2-се фарман (декларация) буйынса &quot;Пермь губернаһының бөтә Ырымбур губернаһы, Шадринск, Екатеринбург өйәҙҙәре башҡорттарына һәм Башҡорт үҙәк Советынан Башҡорт округ һәм район советтарына) һигеҙ кантонға (текста — ''кантонлыҡтар'') бүленергә тейеш булған:
# Аллабирҙе, Иманғол, Таймаҫ, Мораптал һәм Бөрйән улустары, һәм шулай уҡ Ҡыпсаҡ һәм Яңы Башҡорт — ваҡытлыса;
# Беренсе, Икенсе Ҡара-Ҡыпсаҡ, Бөрйән, Бошмалын һәм Йомағужа улустары;
# Сәлих, Беренсе, Икенсе, Өсөнсө, Дүртенсе, Бишенсе һәм Алтынсы Үҫәргән һәм Үҫәргән-Хәбибулла улустары;
# Беренсе, Икенсе Тәңгәүер, Беренсе, Икенсе, Өсөнсө, Бишенсе Бөрйән, Бөрйән-Таналыҡ һәм Ҡарағай-Ҡыпсаҡ улустары;
# Тамьян-Тәңгәүер, Ҡатай һәм Ғосманғәле улустары;
# Күбәләк-Тиләү, Типтәр-Учалы, Байһаҡал, Мулдаҡ һәм Таңғатар улустары;
# Ичкин, Ҡытай, Һарт-Ҡалмыҡ һәм Карасев улустары;
# Һыҙғы, Черлын, Мөхәмәтҡол, Мәтәле, Һолтай, Һары, Күлмәк, Ҡарапул, Әмин, Башҡорт-Тапсын, Бүре, Бәғрәктамаҡ һәм Түләк улустары&lt;ref name=&quot;Баш17Сборник493-495&quot; /&gt;.

Был кантондарҙа башҡорт революция ойошмалары ҡарамағына йәмәғәт тыныслығын күҙәтеү; земство, дәүләт, ер һәм донъяуи йыйымдар һәм уларҙы тотоноу; суд; ер, урман, һыу һәм юл эштәре менән идара итеү; милиция; халыҡ мәғарифы һәм аҙыҡ-түлек мәьәләләрен хәл итеү күскән. Улус земстволары кантон идаралыҡтарына һәм Башҡортостан өлкә советына буйһонған. Кантон идаралығы составына хәҙерге өйәҙ земстволары гласныйҙары һәм район башҡорт советтары вәкилдәре ингән&lt;ref name=&quot;Еникеевы227&quot; /&gt;.

Автономия иғлан итеү 1917 йылдың 2 ноябрендәге &quot;Рәсәй халыҡтары хоҡуҡтары декларацияһы&quot;нда нығытылған милләттәрҙең үҙбилдәләнеше принцибына ҡаршы килмәгән, ләкин ул ойошторолған көн Ырымбурҙа властың атаман Дутовҡа күсеү көнө, ысынында иһә тәбәктә граждандар һуғышы башланған көн менән тап килгән&lt;ref name=&quot;Янгузин50&quot; /&gt;, когда в крае фактически началась гражданская война&lt;ref name=&quot;Кульшарипов118&quot; /&gt;.

== Автономлы Башҡортостан проектын тормошҡа ашырыу ==
{{Викитека-текст|ru|Временные, до окончательного применения к жизни основных законов, меры по осуществлению автономного управления Башкурдистана|Временные меры по осуществлению автономного управления Башкурдистана}}

Ырымбурҙа 1917 йылдың 8-20 декабрендә үткән III Башҡорт ҡоролтайының беренсе пленар ултырышы автономиялы Башҡортостан сиктәрен ҡарай һәм автономияны раҫлай&lt;ref name=&quot;Янгузин50&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Кульшарипов125&quot; /&gt;. Мәсьәләне ҡарау барышында башҡорт милли-азатлыҡ хәрәкәте лидеры Әхмәтзәки Вәлидов өс карта («Оло Башҡортостан», «Бәләкәй Башҡортостан», «Көнсығыш Рәсәйҙең ирекле мосолман өлкәләре федерацияһы») һәм ике вариантта проект әҙерләгән була&lt;ref name=&quot;Парламентаризм47-56&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Кульшарипов127&quot; /&gt;.

Беренсе вариант («Бәләкәй проект») Ырымбур һәм Өфө губерналарының башҡорттар йәшәгән төп территорияны, шулай уҡ Һамар һәм Пермь губерналарының бер өлөшөн үҙ эсенә ала. Икенсе вариантҡа («Оло проект», шулай уҡ «Бөйөк Башҡортостан») — башҡорттар йәшәгән Екатеринбург, Шадринск, Красноуфимск өйәҙҙәрен һәм, башҡорттарҙан тыш, сыуаштар, татарҙар һәм башҡа халыҡтар йәшәгән «Бәләкәй Башҡортостан» биләмәһе ингән&lt;ref name=&quot;Парламентаризм47-56&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Кульшарипов127&quot; /&gt;.

III Ойоштороу ҡоролтайы көнсығыш Башҡортостан сиктәрендә («Бәләкәй Башҡортостан») автономияны раҫларға, ә уның территорияһында өйәҙҙәр урынына 75 [[волость|улус]]ҡа бүленгән 9 кантон: [[Бөрйән-Түңгәүер кантоны|Бөрйән-Түңгәүер]], [[Ете ырыу кантоны|Ете ырыу]], Барын-Табын, [[Ялан кантоны|Ялан]], [[Ҡыпсаҡ кантоны|Ҡыпсаҡ]], [[Ҡыуаҡан кантоны|Ҡыуаҡан]], [[Тамъян-Ҡатай кантоны|Тамъян-Ҡатай]], [[Туҡ-Соран кантоны|Туҡ-Соран]], [[Үҫәргән кантоны|Үҫәргән]] кантондарын ойошторорға ҡарар иткән&lt;ref name=&quot;Парламентаризм47-56&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Кульшарипов127&quot; /&gt;.

{| class=&quot;wikitable collapsible&quot; style=&quot;font-size: 85%; margin: auto&quot;
! colspan=&quot;3&quot; style=&quot;background: #eaecf0&quot; | Автономлы Башҡортостандың кантондры һәм улустарының тәүге исемлеге&lt;ref name=&quot;Свод85-89&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Баш17Сборник495-522&quot; /&gt;
|-
! width=&quot;10%&quot; |Кантон атамаһы
!Улустар
!Бөтәһе
|-
|'''[[Арғаяш кантоны|Барынтабын]]'''
|Һыҙғы, Чирле, Мөхәмәтҡол, Мәтәле, Һолтай, Һары, Күлмәк, Ҡараболаҡ, Иккүл, Мяколш, Әмин, Башҡорт-Теча, Бүре, Түләк, Бәғәрәктамаҡ
|15
|-
|'''[[Бөрйән-Түңгәүер кантоны]]'''
|1—2 Түңгәүер, 1—5 Бөрйән, Кананикольск, Ҡарағай-Ҡыпсаҡ, Преображенск
|10
|-
|'''[[Ете ырыу кантоны]]'''
|Аллабирҙе, Иманғол, Таймаҫ, Мораптал, Бөрйән, Сәйет, Көйөргәҙе, Разномойкин
|8
|-
|'''[[Ялан кантоны|Ичкин-Ҡатай]]'''
|Ичкин, Ҡатай, Һарт-Ҡалмыҡ, Карасев
|4
|-
|'''[[Ҡыпсаҡ кантоны]]'''
|Бөрйән-Ҡыпсаҡ, Бошманһыуын-Ҡараҡыпсаҡ, Йомағужа, Ташлы, Ҡараҡыпсаҡ
|5
|-
| '''[[Ҡыуаҡан кантоны]]'''
|Типтәр-Учалы, Туңғатар, Муллаҡай, Байһаҡал, Покров, Елизаветин, Мейәс, Кирәбе
|8
|-
|'''[[Тамьян-Ҡатай кантоны]]'''
|Тамьян-Түңгәүер, Ҡатай, Уҫманғәле, Күбәләк-Тиләү, Белорет, Әүжән-Петровск, Үҙән, Ҡағы, Ломовский, Тирлән
|10
|-
|'''[[Туҡ-Соран кантоны]]'''
|Ҡыпсаҡ, Яңы Башҡорт, Йомран-Табын, Сәйет
|4
|-
|'''[[Үҫәргән кантоны]]'''
|1—6 Үҫәргән, Ново-Покров, Фёдоровский, Үҫәргән-Хәйбулла, Сәлих, Новониколаевский
|11
|-
| colspan=&quot;2&quot; align=&quot;right&quot; |'''Бөтәһе'''
|'''75'''
|}

Башҡортостан территорияһын кантондарға бүлеү менән бәйле, ҡоролтайҙа «Кантон идаралығы тураһында положение» ҡабул ителә. Кантон идаралығы кантон съезы тарафынан ойошторола. Ул кантон думаһынан һәм кантон башҡарма идаралығынан торған. Беренсе кантон думаһы айырым һайлау законы буйынса һайланғанға тиклем был кантондың өйәҙ земство гласныйҙарынан һәм район башҡорт советтары — төбәк шуранан — берәр вәкилдән торған. Улус һәм урындағы үҙидара һаҡланып ҡалған, ә өйәҙ земство учреждениелары бөтөрөлгән&lt;ref name=&quot;Еникеевы229&quot; /&gt;.

Әммә 1918 йылдың ғинуарында Минзәләлә өйәҙ мосолман съезы була, унда делегаттарҙың күбеһе Башҡортостан автономияһы яҡлы була, әммә Өфө Милли йыйылышы (Милли мәжлес) Минзәләгә «башҡорттарҙың штатҡа ҡушылыуы тураһында» телеграмма ебәрә, был иһә ысынбарлыҡҡа тап килмәй. Был сәйәси аҙым Урал-Волга штаты яҡлыларға Минзәлә өйәҙендә кәрәкле һанда тауыш йыйырға ярҙам итте. Һуңыраҡ II Бөтә Рәсәй мосолман хәрби съезы эшендә ҡатнашыу өсөн [[Имаҡов Таһир Ғилман улы]] етәкселегендәге башҡорт делегацияһы ебәрелә, унда башҡорт фракцияһы татарҙарҙы Башҡортостан автономияһына ярҙам итергә күндерә алмай, ә һуңыраҡ съезд Ҡазан эшсе һәм һалдат депутаттары советы тарафынан таратыла. Һөҙөмтәлә башҡорт милли хәрәкәте — үҙ аллы автономия, ә татар эшмәкәрҙәре Татар-Башҡорт республикаһы өсөн сығыш яһай, уның идеяһы артабан Татар-Башҡорт совет республикаһы рәүешендә үҫеш ала&lt;ref name=&quot;Кульшарипов135-136&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;КульшариповV:132-133&quot; /&gt;.

1918 йылдың 27 ғинуарынан 30-ына тиклем 16 улустың съезы уҙғарыла, унда [[Арғаяш кантоны]]н ойоштороу тураһында ҡарар ҡабул ителә&lt;ref name=&quot;Газизов56&quot; /&gt;.

Ырымбур губернаһы территорияһын автономиялы Башҡортостан составына индереү Ырымбур губерна земство башҡармаһының иғтибарынан ситтә ҡалманы, был башҡарма губерна территорияларын автономия составына индереү өсөн хөкүмәттән нигеҙ һораны. Яуап итеп хөкүмәттең эске эштәр бүлеге Башҡортостан картаһының өлкә съезы тарафынан 1917 йылдың 8-20 декабрендә раҫланған күсермәһен ебәрә. «Башҡортостанға автономиялы идара итеүҙе аҙағынаса тормошҡа ашырыу буйынса ваҡытлыса саралар» һәм [[Мутин Илдархан Ибраһим улы|Илдархан Ибраһим улы Мутиндың]] Ер программаһы буйынса доклады&lt;ref name=&quot;Газизов56&quot; /&gt;.

Мәсьәләне хәл итеү өсөн Ырымбур губерна земство башҡармаһы Ырымбур архив комиссияһының ултырышын йыйған, ул башҡорттпрҙыҡы түгел тип һанаған киләһе улустарҙы Башҡортостан составына индереүҙе шик аҫтына ҡуйған:

# [[Ете ырыу кантоны]] — Көйөргәҙе һәм Разномайкин улустары;
# [[Ҡыпсаҡ кантоны]] — Бөрйән-Ҡыпсаҡ, Ташлы һәм Ҡараҡыпсаҡ улустары;
# [[Үҫәргән кантоны]] — Ново-Покров, Фёдоровский һәм Ново-Никольский улустары;
# [[Бөрйән-Түңгәүер кантоны]] — Кананикольский һәм Преображенский улустары;
# [[Тамьян-Ҡатай кантоны]] — Белорет, Әүжән-Петровский, Ҡаға, Ломовский һәм Тирлән улустары;
# [[Ҡыуаҡан кантоны]] — Покровский, Елизаветин һәм Мейәс улустары;
# [[Арғаяш кантоны|Барынтабын кантоны]] — бөтә улустар&lt;ref name=&quot;Газизов57-58&quot; /&gt;.

== Башҡортостандың Ваҡытлы революцион Советы проекты ==
{{Викитека-текст|ru|Проект положения Автономии Советского Башкуртстана|Проект автономии Башкурдистана}}

[[Файл:Проект Временного революционного Совета Башкортостана.svg|thumb|Башҡортостан Ваҡытлы революцион Советы (ВРСБ) төҙөгән «Башҡортостан автономияһы проекты»]]

Һуңыраҡ, 1918 йылдың 16 февралендә, Мосолман хәрби-революцион комитеты (МВРК) ''«өлкә шураһы башында торған кешеләрҙе контрреволюцияла ҡатнашыусылар булараҡ ҡулға алыу тураһында»'' ҡарар ҡабул итә&lt;ref name=&quot;Янгузин52&quot; /&gt;, ә 1918 йылдың 17 февралендә Ырымбурҙа Башҡорт хөкүмәте ағзалары ҡулға алына&lt;ref name=&quot;Кульшарипов123&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Еникеевы231&quot; /&gt;. Шуның менән бәйле, «Тулҡын» йәштәр ойошмаһы инициативаһы буйынса шул уҡ көндө Ырымбурҙа [[Башҡортостандың Ваҡытлы революцион советы]] (ВРСБ) ойошторола&lt;ref name=&quot;Кульшарипов148&quot; /&gt;. [[Башҡортостандың Ваҡытлы революцион советы]] совет платформаһында торһа ла, автономия мәсьәләләрендә Башҡорт өлкә шураһы менән бәйләнешен таный, йәғни «Башҡортостан автономияһы тураһында»ғы положениеның нигеҙенә III Бөтә башҡорт ойоштороу ҡоролтайы (съезд) ҡарарҙары ята&lt;ref name=&quot;Самигуллин9-14&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Гильманова61-67&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Янгузин53&quot; /&gt;. Был положение автономиялы Башҡортостанды Рәсәй составына ингән федератив штат тип иғлан итә&lt;ref name=&quot;Кульшарипов150&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Еникеевы232&quot; /&gt;.

РСФСР Милләттәр эштәре Халыҡ Комиссариаты тәҡдим иткән проектта билдәләнеүенсә, автономиялы Башҡортостандың үҙәге булып көнсығыш өлөшө тора, уның составына Красноуфимск өйәҙенең көньяҡ, Екатеринбургтың көньяҡ-көнсығыш өлөшө, Силәбе өйәҙенең көньяҡ-көнбайыш өлөшө, Троицк өйәҙенең көнбайыш өлөшө, Верхнеурал өйәҙенең көнбайыш өлөшө Орск өйәҙенең төньяҡ-көнбайыш өлөшө һәм Ырымбур өйәҙенең төньяҡ өлөшө инә, шулай уҡ көнбайыш өйәҙҙәре: Уҫы районының көньяҡ, Бөрө өйәҙенең көньяҡ-көнбайыш, Минзәлә, Бөгөлмә, Боғорослан өйәҙҙәренең көнсығыш өлөштәре, Стәрлетамаҡ өйәҙенең төньяҡ-көнсығыш өлөшө ҡушылыуы тураһында һүҙ барҙы. Шул уҡ ваҡытта Башҡортостан Ваҡытлы революцион Советы автономияның сиктәре тураһында мәсьәлә ныҡлап хәл ителмәгән тип иҫәпләй&lt;ref name=&quot;Самигуллин9-14&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Гильманова61-67&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Янгузин53&quot; /&gt;.

Әммә РСФСР хөкүмәтендә Башҡортостан автономияһы тураһында мәсьәлә айырым ҡаралмаған, сөнки [[Шәфиев Бәхтегәрәй Әғзәм улы]] (БВРС рәйесе урынбаҫары) был ваҡытҡа Татар-Башҡорт Совет Республикаһын ойоштороу проекты менән килешә, ә Ырымбур губерна комитетының 1918 йылдың 30 мартындағы ҡарары менән Башҡортостандың Ваҡытлы революцион советы таратылған була.

Башҡортостандың артабанғы йәшәүе Татар-Башҡорт Совет Республикаһы составында ҡарала. Башҡорт революцион комитеты ағзалары Ырымбур губерна комитеты ҡарары менән ризалашмай һәм эшен дауам итеү өсөн Стәрлетамаҡ ҡалаһына күсеп килә, ләкин БВРС унда 1918 йылдың 3 майында рәсми рәүештә үҙенең эшмәкәрлеген туҡтатыу тураһында белдерә&lt;ref name=&quot;Самигуллин9-14&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Гильманова61-67&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Кульшарипов150&quot; /&gt;.

Шул уҡ ваҡытта Башҡортостан Ваҡытлы революцион Советы проекты башланғанға тиклем март башында автономиялы Башҡортостанға ҡушылыу маҡсатын ҡуйған [[Борай ихтилалы]] башлана. Шуның өсөн Борай башҡорт милли советы (шура) төҙөлә, ә улус территорияһы һәм уның эргәһендәге тағы ете биләмә «Борай кантоны» тип иғлан ителә. 27 мартта уҡ сығыш баҫтырыла, ә Борай кантоны бөтөрөлә&lt;ref name=&quot;Хамидуллин48-51&quot; /&gt;.

== Башҡортостан автономияһы проектын артабан тормошҡа ашырыу ==
1918 йылдың 4 апрелендә атаман Дутов отряды тарафынан [[Башҡорт Хөкүмәте|Башҡорт хөкүмәте]] ағзалары һаҡ аҫтынан азат ителә, ә майҙа Башҡортостан автономияһын таныуҙы ҡараған Ваҡытлы Себер хөкүмәте менән килешеү төҙөй. Аҡтар баҫып алғанда, Башҡортостан формаль рәүештә автономия һаналған һәм 13 кантондан торған. Ысынында иһә, территорияла Башҡорт хөкүмәте генә түгел, Себер хөкүмәте, Комуч һәм урыҫ чиновниктарынан торған элекке өйәҙ хакимиәттәре системаһы ярҙамында атаман Дутов идара иткән&lt;ref name=&quot;Самигуллин9-14&quot; /&gt;.

{| class=&quot;wikitable collapsible&quot; style=&quot;font-size: 85%; margin: auto&quot;
! colspan=&quot;4&quot; style=&quot;background: #eaecf0&quot; |1918 йылдың сентябренә ҡарата Автономиялы Башҡортостан кантондары һәм улустары исемлеге&lt;ref name=&quot;Ярмуллин215-216&quot; /&gt;
|-
! width=&quot;10%&quot; |Кантон атамаһы
!Волости
! width=&quot;7%&quot; |Административ үҙәк
!Всего
|-
|'''[[Арғаяш кантоны]]'''
|Һыҙғы, Мәүлит, Мөхәмәтҡол, Мәтәле, Черлинский, Һолтай, Әмин, Башҡорт-Теча, Ҡонашаҡ, Түләк, Бүое, Байбурасҡар, Бәғәрәктамаҡ, Ҡунаҡбай, Һары, Ҡарабол, Макрушинский
| [[Арғаяш]] ауылы
|17
|-
|'''[[Бөрйән-Түңгәүер кантоны]]'''
|1-се Бөрйән, 2-се Бөрйән, 3-сө Бөрйән, Бөрйән-Таналыҡ, 4-се Бөрйән, Ҡарағай-Ҡыпсаҡ, Байназар, 1-се Түңгәүер, 2-се Түңгәүер
| [[Баймаҡ]] ауылы
|9
|-
|'''[[Ете ырыу кантоны]]'''
|Иманғол, Аллабирҙе, Бөрйән, Мораптал, Таймаҫ
| [[Икенсе Иманғол]]
|5
|-
|'''[[Дыуан кантоны]]'''
|Нәсибаш, Ҡалмаҡҡол, 1-се Әйле, 2-се Әйле, Мырҙалар, Үрге Ҡыпсаҡ, Дыуан-Мәсетле, Яңыбай, Яңы Балаҡатай, Түбәнге Ҡыйғы, Яхъя, Ибрай
| [[Арҡауыл]] ауылы
|12
|-
|'''[[Ҡыпсаҡ кантоны]]'''
|Бөрйән-Ҡыпсаҡ, 1-се Ҡараҡыпсаҡ, 2-се Ҡараҡыпсаҡ, Йомағужа, Бошман-Һыуын-Ҡараҡыпсаҡ
| [[Мораҡ]] ауылы
|5
|-
|'''[[Көҙәй кантоны]]'''
|Урман-Көҙәй, Илек, Бүләкәй-Көҙәй, Иглин
| [[Таутөмән]] ауылы
|4
|-
|'''[[Ҡошсо кантоны]]'''
|Билән, Шәкүр, Теләш, Оло Аҡа, Яңы Златоуст, Сажин, Әжеғол, Манчар, Ювинский, Оло Ҡошсо
| [[Оло Аҡа]] ауылы
|10
|-
|'''[[Табын кантоны]]'''
|Бишауыл-Уңғар, Биштәкә, Кәлсер-Табын, Кесе-Табын, Бишҡайын, Дыуан-Табын, Ново-Андреевский, Өршәк-Мең, Гәрәй-Ҡыпсаҡ
| [[Еҙем-Ҡаран]] ауылы
|9
|-
|'''[[Тамьян-Ҡатай кантоны]]'''
|Тамьян-Түңгәүер, Күбәләк-Тиләү, Типтәр-Учалы, Ахун, Ҡатай, Уҫманғәле, Байһаҡал, Туңғатар, Мулдаҡай
| [[Верхнеурал]] ҡалаһы
|9
|-
|'''[[Туҡ-Соран кантоны]]'''
|Ҡыпсаҡ, Яңы Башҡорт, Йомран-Табын, Туҡ
| [[Иҫке Ғүмәр (Ырымбур өлкәһе)|Ғүмәр]] ауылы
|4
|-
|'''[[Үҫәргән кантоны]]'''
|Сәлих, 1-се Үҫәргән, 2-се Үҫәргән, 3-сө Үҫәргән, 4-се Үҫәргән, 5-се Үҫәргән, 6-сы Үҫәргән, Үҫәргән-Хәйбулла
| [[Ейәнсура]] ауылы
|8
|-
|'''[[Юрматы кантоны]]'''
|Ҡарамыш, Петровский, Маҡар, Илсек-Тимер, Аҙнай, Бошман-Ҡыпсаҡ, Мәләүез, Ҡурағош, Сытырман, Ҡалҡаш, Петровский, Татьяновский, Рязановский
| [[Ергән]] ауылы
|13
|-
|'''[[Ялан кантоны]]'''
|Ичкин, Ҡатай, Һарт-Ҡалмыҡ, Һарт-Әбдрәшит, Карасевский
| [[Тәңрекүл]] ауылы
|5
|-
| colspan=&quot;3&quot; align=&quot;right&quot; |'''Бөтәһе'''
|'''110'''
|}

== Совет власы яғына сығыу ==
{{Основная статья|Башҡорт Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы#Административ-территориаль бүленеше}}

{{Викитека-текст|ru|Соглашение центральной Советской власти с Башкирским правительством о Советской Автономной Башкирии}}

{{Врезка|Заголовок=&lt;small&gt;{{center|Башҡорт республикаһын административ бүлеү тураһында Вәкилдәр советының 27-се бойороғонан}}&lt;/small&gt;|Содержание=''§3. '''Кантон''' һүҙе әлегә тиклем Башҡорт Совет Республикаһында йәшәп килгән өйәҙҙәргә хас административ бүленеште генә аңлата.''|Ширина=23em|Выравнивание=right|Размер шрифта=85%|Фон=#eaeeff|Подпись=''от 16 июля 1919 года''}}

1918 йылдың 4 ноябрендә Ваҡытлы Бөтә Рәсәй хөкүмәте Башҡорт хөкүмәтенең, Комучтың һәм башҡа өлкә хөкүмәттәренең эшмәкәрлеген туҡтатыу тураһында ҡарар ҡабул итә&lt;ref name=&quot;Кульшарипов188&quot; /&gt;. Һуңынан Омск хөкүмәте лә 1918 йылдың 21 ноябрендә [[Башҡорт Хөкүмәте|Башҡорт хөкүмәте]]н һәм ҡаҙаҡ [[Алаш автономияһы]]н юҡ итеү тураһында бойороҡ сығара, был Башҡорт хөкүмәтен совет власы яғына сығырға мәжбүр итә&lt;ref name=&quot;Свод8-21&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Кульшарипов195&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Еникеевы240&quot; /&gt;. Һөҙөмтәлә 1919 йылдың 20 мартында Үҙәк Совет власының Башҡорт Хөкүмәте менән Башҡорт Совет автономияһы тураһында килешеүенә ҡул ҡуйыла, уның буйынса [[Башҡорт АССР-ы]] составына [[Ырымбур өйәҙе|Ырымбур]], [[Орск өйәҙе|Орск]], [[Ырымбур губернаһы]]ның [[Верхнеурал өйәҙе|Верхнеурал]], [[Троицк өйәҙе|Троицк]], [[Силәбе өйәҙе|Силәбе өйәҙҙәре]] инә; [[Өфө губернаһы]]ның [[Стәрлетамаҡ өйәҙе|Стәрлетамаҡ]], [[Өфө]] һәм [[Златоуст өйәҙе|Златоуст]] өйәҙҙәре; [[Пермь губернаһы]] [[Шадринск өйәҙе|Шадринск]], [[Екатеринбург өйәҙе|Екатеринбург]] һәм [[Красноуфимск өйәҙе|Красноуфимск]] өйәҙҙәре һәм [[Һамар губернаһы]]ның [[Быҙаулыҡ өйәҙе]] Урман-Табын улусы, ә баш ҡала итеп ваҡытлыса Темәс биҫтәһе билдәләнә&lt;ref name=&quot;Хисматуллин3-8&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Самигуллин15-18&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Янгузин59-60&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Кульшарипов216&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Еникеевы246&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Ясыбаева&quot; /&gt;.

Тимәк, республика көнсығыш Башҡортостан сиктәрендә генә булдырылған, ә көнбайыш тураһында мәсьәлә асыҡ ҡалған. Башҡорт АССР-ының анығыраҡ сиктәре республика составына ингән улустар һәм халыҡтан һорау алғанға тиклем ситтә ваҡытлыса ҡалдырылған улустар һаналған 2, 3 һәм 4 параграфтар менән билдәләнә&lt;ref name=&quot;Раимов256-263&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Самигуллин21&quot; /&gt;.

== Иҫкәрмәләр ==
 {{примечания|5|refs=
&lt;!-- Валиди. Книга 1 --&gt;
{{sfn|Валиди|1994|c=215|name=ВалидиКн1:215}}
&lt;!-- Раимов --&gt;
{{sfn|Раимов|1952|с=56|name=Раимов56}}
{{sfn|Раимов|1952|страницы=256—263|name=Раимов256-263}}
&lt;!-- Свод законов --&gt;
{{sfn|Свод законов. Том I|2005|страницы=8—21|name=Свод8-21}}
{{sfn|Свод законов. Том I|2005|страницы=85—89|name=Свод85-89}}
&lt;!-- Хисматуллин --&gt;
{{sfn|Хисматуллин|2003|страницы=3—8|name=Хисматуллин3-8}}
&lt;!-- Парламентаризм --&gt;
{{sfn|Парламентаризм в Башкортостане|2005|страницы=47—56|name=Парламентаризм47-56}}
&lt;!-- Самигуллин --&gt;
{{sfn|Самигуллин|1991|страницы=9—14|name=Самигуллин9-14}}
{{sfn|Самигуллин|1991|с=21|name=Самигуллин21}}
&lt;!-- Янгузин--&gt;
{{sfn|Янгузин|1997|с=50|name=Янгузин50}}
{{sfn|Янгузин|1997|с=52|name=Янгузин52}}
{{sfn|Янгузин|1997|с=53|name=Янгузин53}}
{{sfn|Янгузин|1997|с=59—60|name=Янгузин59-60}}
&lt;!-- Кульшарипов --&gt;
{{sfn|Кульшарипов|2000|с=118|name=Кульшарипов118}}
{{sfn|Кульшарипов|2000|с=123|name=Кульшарипов123}}
{{sfn|Кульшарипов|2000|с=125|name=Кульшарипов125}}
{{sfn|Кульшарипов|2000|с=127|name=Кульшарипов127}}
{{sfn|Кульшарипов|2000|страницы=135—136|name=Кульшарипов135-136}}
{{sfn|Кульшарипов|2000|с=148|name=Кульшарипов148}}
{{sfn|Кульшарипов|2000|с=150|name=Кульшарипов150}}
{{sfn|Кульшарипов|2000|с=188|name=Кульшарипов188}}
{{sfn|Кульшарипов|2000|с=195|name=Кульшарипов195}}
{{sfn|Кульшарипов|2000|с=216|name=Кульшарипов216}}
&lt;!-- Кульшарипов. Том 5 --&gt;
{{sfn|Кульшарипов|2010|страницы=132—133|name=КульшариповV:132-133}}
&lt;!-- Башкирия в 1917 году. Сборник документов --&gt;
{{sfn|Башкирия в 1917 году|2017|страницы=493—495|name=Баш17Сборник493-495}}
{{sfn|Башкирия в 1917 году|2017|страницы=493—495|name=Баш17Сборник495-522}}
&lt;!-- Еникеевы --&gt;
{{sfn|Еникеев и др.|2007|с=227|name=Еникеевы227}}
{{sfn|Еникеев и др.|2007|с=229|name=Еникеевы229}}
{{sfn|Еникеев и др.|2007|с=231|name=Еникеевы231}}
{{sfn|Еникеев и др.|2007|с=232|name=Еникеевы232}}
{{sfn|Еникеев и др.|2007|с=240|name=Еникеевы240}}
{{sfn|Еникеев и др.|2007|с=246|name=Еникеевы246}}
&lt;!-- Гильманова --&gt;
{{sfn|Гильманова|2013|страницы=61—67|name=Гильманова61-67}}
&lt;!-- Ярмуллин --&gt;
{{sfn|Ярмуллин|2017|страницы=215—216|name=Ярмуллин215-216}}
&lt;!-- Самигуллин --&gt;
{{sfn|Самигуллин|1991|страницы=15—18|name=Самигуллин15-18}}
&lt;!-- Ясыбаева --&gt;
{{sfn|Ясыбаева|2011|name=Ясыбаева}}
&lt;!-- Хамидуллин --&gt;
{{sfn|Хамидуллин|2015|name=Хамидуллин48-51}}
&lt;!-- Газизов --&gt;
{{sfn|Газизов|2008|с=56|name=Газизов56}}
{{sfn|Газизов|2008|страницы=57—58|name=Газизов57-58}}
}}

== Әҙәбиәт ==
* {{Книга|заглавие=Свод законов и нормативных правовых актов Башкортостана|часть=1917—1919 гг.|ответственный=пред. редколлегии {{nobr|[[Толкачёв Константин Борисович|Толкачёв К.Б.]]}}|место=Уфа|издательство=Секретариат Государственного Собрания — Курултая — Республики Башкортостан|год=2005|страниц=512|isbn=5-85051-370-1|том=I|ref=Свод законов. Том I}} — {{УДК|34(470.57)(094.4)}}
* {{Книга|заглавие=История административно-территориального деления Республики Башкортостан (1708—2001). Сборник документов и материалов|ответственный=отв.: {{nobr|Хисматуллин А. А.}}|место=Уфа|издательство=Китап|год=2003|страниц=536|isbn=5-295-03286-8|ref=Хисматуллин}} — {{УДК|94(470.57)}}
* {{Книга|автор={{nobr|Азнагулов В.Г.}}, {{nobr|Хамитова З.Г.}}|заглавие=Парламентаризм в Башкортостане: история и современность|часть=Книга первая|место=Уфа|издательство=ГРИ «Башкортостан»|год=2005|страниц=662|isbn=5-8258-0203-7|ссылка=http://gsrb.ru/ru/materials/izdatelskaya-deyatelnost/36434/|ref=Парламентаризм в Башкортостане}} — {{УДК|930}}
* {{Книга|автор={{nobr|[[Ярмуллин Азат Шакирйән улы|Ярмуллин А.Ш.]]}}|заглавие=У истоков Башкирской республики. Биографии деятелей Башкирского национального движения (1917—1920 гг.)|место=Уфа|издательство=Китап|год=2017|страниц=232|isbn=978-5-295-06659-7|ref=Ярмуллин}}
* {{Книга|автор={{nobr|[[Сәмиғуллин Венир Кәлимулла улы|Самигуллин В.К.]]}}|заглавие=Конституционное развитие Башкирии|место=Уфа|издательство=Башкирское книжное издательство|год=1991|страниц=174|isbn=5-295-00665-4|ref=Самигуллин}} — {{УДК|930}}
* {{Книга|заглавие=Башкирия в 1917 году. Сборник документов и материалов|ответственный=сост. {{nobr|[[Рәхимов Рәмил Нәсибулла улы|Рахимов Р.Н.]]}}|место=Уфа|издательство=Китап|год=2017|страниц=304|isbn=978-5-295-06789-1|ref=Башкирия в 1917 году}} — {{УДК|94(470.57)}}
* {{Книга|заглавие=История Башкортостана (1917—1990 гг.): Учебник|ответственный=под общ. ред. {{nobr|[[Янгузин, Рим Зайнигабитович|Янгузина Р.З.]]}}|место=Уфа|издательство=Издательство Башкирского университета|год=1997|страниц=276|isbn=5-7477-0179-7|ref=Янгузин}}
* {{Книга|автор={{nobr|[[Раимов, Риф Мухсинович|Раимов Р.М.]]}}|заглавие=Образование Башкирской Автономной Советской Социалистической Республики|место=М.|издательство=Издательство академии наук СССР|год=1952|страниц=525|ref=Раимов}}
* {{Книга|автор={{nobr|[[Еникеев, Зуфар Иргалиевич|Еникеев 3.И.]]}}, {{nobr|Еникеев А.3.}}|заглавие=История государства и права Башкортостана|место=Уфа|издательство=Китап|год=2007|страниц=432|isbn=978-5-295-04258-4|ref=Еникеев и др.}}
* {{Книга|автор={{nobr|[[Кульшарипов, Марат Махмутович|Кульшарипов М.М.]]}}|заглавие=Башкирское национальное движение (1917—1921 гг.)|место=Уфа|издательство=Китап|год=2000|страниц=368|isbn=5-295-02542-X|ref=Кульшарипов}}\
* {{Книга|заглавие = История башкирского народа: в 7 т.|ответственный=гл. ред.: {{nobr|Кульшарипов М.М.}}|место=Уфа|издательство=Гилем|год=2010|том=V|страниц=468|isbn=978-5-7501-1199-2|ref=Кульшарипов}} — {{УДК|94(470.57)}}
* {{Книга|заглавие=История башкирский родов. Ельдяк|ответственный=ред.:{{nobr|[[Хамидуллин, Салават Ишмухаметович|Хамидуллин С.И.]]}}|место=Уфа|издательство=ГУП РБ Уфимский полиграфкомбинат|год=2015|том=13|страниц=600|isbn=978-5-85051-650-5|ref=Хамидуллин}} — {{УДК|39(470.57)}}
* {{Книга|автор={{nobr|[[Заки Валиди Тоган]]}}|заглавие=Воспоминания: Борьба народов Туркестана и других восточных мусульман-тюрков за национальное бытие и сохранение культуры|место=Уфа|издательство=Китап|год=1994|страниц=383|isbn=5-295-01269-7|ref=Валиди}}
* {{Книга|автор={{nobr|Самигуллин В.К.}}|заглавие=Конституционное развитие Башкирии|место=Уфа|издательство=Башкирское книжное издательство|год=1991|страниц=174|isbn=5-295-00665-4|ref=Самигуллин}} — {{УДК|930}}
* {{Книга |автор={{nobr|Газизов Р.Р.}} |заглавие=Деятельность Временного революционного совета Башкортостана: дисс. к.и.н. |место=Уфа |издательство=БашГУ |год=2008 |страниц=198|ref=Газизов}}

== Һылтанмалар ==
* {{Статья|автор={{nobr|Гильманова В.Н.}}|заглавие=Территориальный вопрос в процессе национально-государственного строительства в Башкортостане в 1917 - 1934 гг.|издание=РГБ|тип=дисс.|год=2013|страниц=210|issn=1683-3554|место=Уфа|ref=Гильманова}}
* {{Статья|автор={{nobr|Ясыбаева Р.С.}}|заглавие=Формирование системы расселения Зауралья|издание=Наука и современность|издательство=Центр развития научного сотрудничества|номер=9—1|тип=науч. статья|год=2011|страницы=61—67|место=Новосибирск|ref=Ясыбаева}} — {{УДК|911.37}}

{{Тышҡы һылтанмалар}}

[[Категория:Башҡортостан автономияһы]]
[[Категория:Рәсәйҙең административ-территориаль бүленеше тарихы]]
[[Категория:Башҡортостандың административ-территориаль бүленеше]]</text>
      <sha1>itiaj2z50cumjiv0v9i5ud6x9junhbo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мәсүд I</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184214</id>
    <revision>
      <id>1146652</id>
      <parentid>1146640</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T13:42:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>/* Мануил Комнин */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="129078" xml:space="preserve">{{Государственный деятель
| имя = Мәсүд I
| оригинал имени = {{lang-ota|ركن الدين مسعود}} {{lang-tr|Rukn al-Dīn Mes'ūd}}
| должность = Рум солтаны (Конья солтанлығы)
| периодначало = [[1116]]
| периодконец = [[1156]]
| предшественник = Мәликшаһ I (Конья солтаны)
| преемник = [[Ҡылыс-Арыҫлан II]]
| дата смерти = 1156
| отец = [[Ҡылыс-Арыҫлан I]]
}}
'''Мәсүд I Рукнетдин''' ({{Lang-ar|ركن الدين مسعود}}, ''төр.'' Ebü'l-es Feth-Sultânü'l-d Muazzam ve’Izzüddünyâ-Mes’dîn b ûd. Kılıcarslan es-Selcûkī; Rukn al-Mas’Dīn ūd; {{Lang-el|Μασούτ}}) —1156 йылдан алып 1116 йылға тиклем [[Рум солтанлығы|Рум солтаны,]] Ҡылыс-Арыҫлан I солтандың улы

Ҡылыс-Арыҫлан үлгәндән һуң, власҡа өлкән улы Мәлик шаһ,килгән, ул Мәсүдте төрмәгә япҡан. Мәлик шаһ менән [[Византия империяһы|Византия]] императоры Алексей Комнин һөйләшеүҙәре мәлендә Мәсүд азат ителә һәм власҡа килә, ә Мәлик шаһ, ҡулға алынып, һуҡырайтыла һәм быуып үлтерелә. Үҙенең 39 йыл дауамындағы хакимлығы йылдарында византийҙарҙы ҡаты тота һәм күрше мосолман ерҙәре иҫәбенә биләмәләрен киңәйтә. Идара итеүенең тәүге йылдарында Мәсүд үҙенең ағай-энеләре идара иткән Мелитена һәм [[Анкара]]ны баҫып алған. 1142 йылда Мөхәммәт Данишмендид үлгәндән һуң, Мәсүд Данишмендидтар ерҙәрен баҫып ала башлаған. Мәсүд хакимлыҡ иткән йылдарҙа даими рәүештә һуғышҡан. 1147 йылдың 26 октябрендә Икенсе тәре походы барышында Мәсүд Дорилей эргәһендә Конрад III немец тәре йөрөтөүселәр армияһын еңгән, ә 1148 йылдың 7 ғинуарында Кадм тауҙары янында — Людовик VII француз тәре йөрөтөүселәр армияһын тар-мар иткән. Артабан Мәсүд Антиохия кенәзлеге һәм Эдесса графлығы ерҙәре өсөн тәре йөрөтөүселәр һәм Киликий әрмән дәүләте хакимдары менән һуғышҡан.

1155 йылда Мәсүд вафат булған мәлгә [[Рум солтанлығы|Рум сәлжүк дәүләте]] Үҙәк һәм Көнсығыш Анатолияның өҫтөнлөклө державаһы була. аталған Мәсүдкә тиклем Көнбайыш халҡы Анатолияны «Рум» (римлеләр ере), тип атаған, тик уның хакимлығы осоронда Кесе Азияны «Турчия» (Төркиә) тип атай башлаған.

== Сығанаҡтар ==
;Сүриә
1195 йылға тиклемге ваҡиғалар '''Михаил Сүриәле'''нең (1126—1200) «Хронография»һында Мәсүдтең биографияһы һәм хакимлығы тураһында бәйән ителә{{Sfn|Kesik|2003|s=XXIV}}. Мәсүд буйынса тикшеренеүсе М. Кешик 1285 йылға тиклемге ваҡиғаларҙы ''' Бар-Эбрей''' «Хронология»һынан тапҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=XXV}}. 1240 йылда билдәһеҙ рухани ҙған «'''Анонимная сирийская хроника'''»ла Эдессала тәре йөрөтөүселәрҙең идаралыҡ итеүен (1098—1144) һүрәтләй{{Sfn|Kesik|2003|s=XXV}}.

;Әрмән
Мәсүд хакимлығы осоронда булған ваҡиғалар V—XVIII быуаттар әрмән тарихнамәһендә бирелгән. '''Матвей Эдесский''' «Хронография»һы 1136 йылға тиклем яҙған{{Sfn|Kesik|2003|s=XXII}}. Бында Яҡын Көнсығышты сәлжүктәр яулауы һәм тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы көрәш тасуирланған. «Хронография»ны рухани '''Григор Ерец''' 1162 йылға тиклем дауам иткән. «Продолжение хронографии» сәлжүктәрҙең Византия, Данишмендидтар, тәре йөрөтөүселәр һәм әрмәндәр араһындағы мөнәсәбәттәрен еткерә {{Sfn|Kesik|2003|s=XXIII}}. '''Вардан Аревелци'''ҙың «Всеобщая история» хеҙмәте һуғыштарҙы һүрәтләй, әммә Мәсүдтең хакимлығы тураһында мәғлүмәт аҙ{{Sfn|Kesik|2003|s=XXIII}}. '''Смбат Спарапет''' «Йылъяҙма»һында 951-1274 йй. ваҡиғаларҙы яҙған. Бында Киликия әрмәндәре, сәлжүктәр, [[мәмлүктәр]] һәм [[ҡараманоғуллары]] тураһында мәғлүмәт бар{{Sfn|Kesik|2003|s=XXIV}}.

;Византий

Мәсүдтең тормошо һәм эшмәкәрлеге византий мәсьәләләре менән бәйле. Алексей  I Комниндың ҡыҙы '''[[Анна Комнина]]'''  атаһы тураһында «Алексиада» хеҙмәтендә яҙған. Был хеҙмәт Төркиә тарихын өйрәнеү буйынса әһәмиәтле сығанаҡ.  «Алексиада»ла Мәсүдтең ағаһы Мәликшаһ I менән көрәше ентекле бирелгән{{Sfn|Kesik|2003|s=XXI}}. '''Иоанн Киннам'''дың (1143—1185) «Тарих»ы икенсе тәре йөрөтөүселәр походын, Коньяны ҡамауҙы ентекле һүрәтләй{{Sfn|Kesik|2003|s=XXII}}. '''Никита Хониат''' «Тарих»ы Мәсүд һәм император Иоанн араһындағы мөнәсәбәттәргә бағышланған. Никита Хониат һәм Иоанн Киннам хеҙмәттәре бер-береһен тулыландыра{{Sfn|Kesik|2003|s=XXII}}.

;Ғәрәп һәм фарсы
&lt;!-- 
Арабские и персидские источники не предоставляют достаточный объём сведений о жизни Месуда. М. Кешик использовал их лишь для верификации информации из других источников. Небольшое количество оригинальных сведений дают лишь некоторые из мусульманских источников. К ним относится труд современника Месуда, жителя [[Дамаск]]а '''[[Ибн аль-Каланиси]]''' (1070—1160). Ещё одним современником султана был '''[[Ибн аль-Азрак аль-Фарики|Ибн аль-Азрак]]''' (1117—1181), живший в Анатолии. Однако он акцентировался на истории [[Артукогуллары|Артукидов]], и сведения о Месуде очень сжатые{{Sfn|Kesik|2003|s=XV}}. Ограниченную информацию можно почерпнуть в труде '''[[Ибн аль-Асир]]а''' (ум. 1233) «История атабеков сирийских»{{Sfn|Kesik|2003|s=XVI}}, но его «Полный свод всеобщей истории» обходит стороной события в Анатолии{{Sfn|Kesik|2003|s=XVIII}}. '''[[Аль-Фатх аль-Бундари|Аль-Бундари]]''' (1190—1245), сокративший труд '''[[Имадуддин аль-Исфахани|аль-Исфахани]]''' (1125—1201), упоминает Месуда только в одном предложении. Некоторые факты, полезные для освещения деятельности Месуда в связи с крестоносцами и византийцами, указаны младшим современником Месуда, историком из [[Алеппо]] '''{{Нп5|Ибн аль-Адим|Ибн аль-Адимом|4=Ibn al-Adim}}''' (ум. 1262). Труд '''[[Бахауддин ибн Шаддад|Ибн Шаддада]]''' (ум. 1285) упоминает детали, полезные при описании борьбы Месуда с армянами и крестоносцами{{Sfn|Kesik|2003|s=XVI}}.  '''«Анонимный Зангиме'''» описывает события от возникновения сельджуков до 1363 года и является важным источником по истории сельджуков Анатолии. В нём приводятся оригинальные сведения о восшествии Месуда на престол, его борьбе с [[Араб (сын Кылыч-Арслана I)|Арабом]], осаде Коньи Мануилом Комнином, борьбе Месуда с армянами и крестоносцами{{Sfn|Kesik|2003|s=XVI—XVII}}. Современник Месуда из Алеппо '''{{Нп5|Аль-Азими|аль-Азими|4=Al-Azimi}}''' (ум. после 1161) упоминает события жизни Месуда в одном предложении с хронологическими ошибками. Ещё один современник Месуда '''Ибн Хамдун''' (1101—1167) не интересовался анатолийскими событиями и информацию о Месуде даёт в нескольких фразах{{Sfn|Kesik|2003|s=XVII}}. Сведения '''[[Сибт ибн аль-Джаузи|Сибта Ибн аль-Джаузи]]''' (ум. 1257) не оригинальны и дублированы в трудах Ибн аль-Каланиси, Ибн аль-Азрака, Ибн аль-Асира и Имадеддина аль-Исфахани. Труд '''[[Абу Шама аль-Макдиси|Абу Шамы аль-Макдиси]]''' (1203—1268) дополняет информацию о крестоносцах. Труд '''[[Абу-ль-Фида|Абу-ль-Фиды]]''' — краткое изложение всеобщей истории Ибн аль-Асира{{Sfn|Kesik|2003|s=XVIII}}. '''[[Шихабуддин ан-Нувайри|Ан-Нувайри]]''' (ум. 1332) сведений о Месуде почти не даёт. У '''{{Нп5|Карим ад-Дин Аксарайи|Аксарайи|4=Karim al-Din Aqsarayi}}''' (ум. 1332/33) не так много сведений о султане, но, по сравнению с основными источниками, он приводит отличающиеся от них данные о начале деятельности Месуда. Писавшие в XIV веке '''Кади Ахмед Нигдели''' и '''[[Аз-Захаби]]''' (1274—1348) указывают лишь неоригинальную информацию, заимствованную в более ранних источниках{{Sfn|Kesik|2003|s=XIX}}. «Избранная история» '''[[Хамдаллах Казвини]]''' (1281/82—1350) повторяла сведения более ранних источников, некоторые полезные детали позаимствованы из его поэмы «Зафернаме» {{Sfn|Kesik|2003|s=XX}}. «Сборник народов» написан '''{{Нп5|Мюнеджимбаши Ахмед Деде|Мюнеджимбаши|4=Munejjim-bashi Ahmed Dede}}''' (ум. 1702), жившим намного позже описываемых событий. Однако автор использовал множество источников, не сохранившихся до наших дней. В этом труде упоминается имя дочери Месуда{{Sfn|Kesik|2003|s=XXI}}.
--&gt;
;Латин сығанаҡтары

М. Кешик фекеренсә, замандаштары яҙған әҫәрҙәрҙән Икенсе тәре походы тураһында иң мөһим сығанаҡ - Людовик VII армияһында капеллан булып хеҙмәт иткән '''Одон Дейльский''' хроникаһы. Ул француз тәре йөрөтөүселәре армияһының Кесе Азия аша Антиохияға сәйәхәтен һәм сәлжүктәр менән һуғышын ентекләп тасуирлай. Әммә уның хроникаһы ғәҙел түгел{{Sfn|Kesik|2003|s=XXV—XXVI}}{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Гийом Тирскийҙың (1130 - 1185) «История деяний в заморских землях» хеҙмәтендә сәлжүктәрҙең византиялар һәм тәре йөрөтөүселәр менән мөнәсәбәттәре тураһында мәғлүмәт тупланған{{Sfn|Kesik|2003|s=XXVI}}.

== Биографияһы ==

=== Иртә йәшлек йылдары ===
Мәсүд [[Рум]] солтаны Ҡылыс-Арыҫлан I-нең улы{{Sfn|Demirkent|2002}}. Мәсүд исеме сығанаҡтарҙа тәүге тапҡыр Ҡылыс-Арыҫландың Мосул кампанияһына бәйле барлыҡҡа килгән{{Sfn|Kesik|2003|s=9}}. 1107 йылда Ҡылыс-Арыҫлан Ираҡтағы Мөхәммәт I Тапар әмир Жәкәрмеш урынына Мосул һәм Бәдиәт-әл-Жәзирә атабәге итеп тәғәйенләгән сәлжүк солтаны Жәүәлигә (Чавли, ''фр.'' Jâwali Saqâwâ){{Нп5|Джавали (Чавли)||}} ҡаршы походҡа юллана. 1107 йылдың 22 мартында Ҡылыс-Арыҫлан I үҙенең ҡанһыҙлығы менән билдәле Жәүәлиҙе хаким итеп ҡабул итергә теләмәгән халыҡтың саҡырыуы буйынса Мосулға инә. Походта солтан менән бергә хандың ҡатыны Айша, улдары Тоғрул-Арыҫлан, солтандың улы Мәликшаһ һәм, моғайын, Мәсүд тә булғандыр{{Sfn|Kesik|2004}}.

Сығанаҡтарҙағы мәғлүмәт ҡапма-ҡаршы. Сибт ибн әл-Жаузи, Мәсүд атаһы менән Мосулда булды, тип яҙған{{Sfn|Kesik|2003|s=11}}. Ләкин күп кенә сығанаҡтар, Мәсүд Коньяла ҡалды, тип раҫлай. Аҡһарайҙа әйтелеүенсә, Ҡылыс-Арыҫлан уны походҡа тиклем үк үҙенең вариҫы тип иғлан итә һәм Коньяла ҡалдыра.

1107 йылдың 13 июлендә Ҡылыс-Арыҫлан Хабур йылғаһы буйындағы алышта еңелә һәм, йылға аша сығырға тырышып, аты менән бергә батып үлә{{Sfn|Demirkent|2002}}. Ҡылыс-Арыҫлан һәләк булған мәлгә солтандың улдарынан иң өлкәненә Мәликшаһҡа 11 йәш була{{Sfn|Demirkent|2002}}. Ул Сәлжүк солтаны Мөхәммәт Тапарға әсирлеккә эләгә{{Sfn|Cahen|2014|loc=Chapter two. Turkish activity in the West under Shāhānshāh}}. Сибт ибн әл-Жаузи әйтеүенсә, Жәүәли менән һуғышта атаһы менән Мәсүд булған. Йәнәһе лә ул яу яланында әсирлеккә алынған һәм Мөхәммәт Тапарға ебәрелгән{{sfn|Metin|2017|s=38}}. М. Кешик фекеренсә, Сибт ибн әл-Жаузи мәғлүмәтенең дөрөҫ булыуы ихтимал, һуғыш ваҡытында Мәсүд менән Ғәрәп атаһы янында булыуы ихтимал. Ҡылыс-Арыҫлан еңелгәндән һуң, әсирлектән ҡасыуҙары ихтимал ине. Мосулды һәм уның улдарының береһен Жәүәиләне баҫып алғандыр, моғайын, солтандың башҡа улдарына Анатолияға ҡайтырға рөхсәт итеп, ҡасаҡ туғандарын бер-береһе менән тәхет өсөн көрәшергә, ә Мәликшаһты уларҙы тотҡарлау маҡсатында файҙаланырға уйлағандыр{{Sfn|Kesik|2003|s=11}}.

Ливан тарихсыһы М. С. Такуш раҫлауынса, атаһы үлгәндән һуң Мәсүд Данишмендидтарҙа, ә Ғәрәп Коньяла йәшәгән{{Sfn|Такуш|2002|страницы=۱۱۲}}. Т. Райс та, Месуд Данишмендидтарҙа йәшәгән, тип уйлаған, ләкин, уның фекеренсә, Ғәрәп Анатолияла ([[Кесе Азия]]) түгел, ә Мөхәммәт Тапарҙа тотҡонлоҡта булған{{Sfn|Райс|2004|страницы=31}}.

=== Ағай-энеләренә ҡаршы көрәш ===

==== Мәликшаһ ====
Үҙәк Анатолийҙа килеп тыуған хаосты һәм сәлжүктәрҙең хакимы булмауынан файҙаланып, Византия императоры Алексей I Комнин тыныслыҡты боҙа. Мөхәммәт Тапар хәлдең етдилеген аңлап, Мәликшаһты Анатолияға ебәргән{{Sfn|Sümer|2009}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=202}}. Коньяға килгәс, Мәликшаһ үҙенең батшалығында власты баҫып алған ике туғанын (кузен) язалап үлтергән{{Sfn|Cahen|2014|loc=Chapter two. Turkish activity in the West under Shāhānshāh}}. Бынан тыш, ул Мәсүдте һәм тағы бер ҡустыһы, Ғәрәпте, төрмәгә ултырта. Шунан һуң Мәликшаһ Алексей Комнинға ҡаршы һуғыш башлай. 1116 йылда Афьонкарахисар янындағы лагерҙа һөйләшеүҙәрҙә император менән осрашып, Алексей менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм императорҙан ҙур сумма аҡса ала{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=202}}.

Мәликшаһ менән һөйләшеүҙәр барышында император үҙенә ҡаршы фетнә күтәрелгәнен белә{{Sfn|Sümer|2004}}. Михаил Сүриәле һүҙҙәренсә, хәрби начальник Мәликшаһ Мәсүдте төрмәнән сығарған һәм Данишмендид Мелик Ғәзи янына алып килгән. Бында Мәсүдте солтан тип иғлан иткәндәр{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Михаил Сириец|1982|страницы=36}}. Алексей Мәликшаһҡа лагерҙа ҡалырға йәки Византия һағы менән файҙаланырға кәңәш итә, ләкин теге баш тарта{{Sfn|Sümer|2004}}. Анна Комнина быға ошондай һүҙҙәр менән аңлатма бирҙе: «Үҙҙәрен болоттарҙан да юғарыраҡ тип һанаған вәхшиҙәрҙең тәкәббер холҡо шундай»{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}. Мәликшаһ разведка отрядтарын юлбаҫарҙар юҡмы икәнлеген тикшерергә ебәрә. Ләкин илселәрҙе юлда Мәсүд яғына сығалар. Солтанға әйләнеп ҡайтҡас, улар юлдың хәүефһеҙ булыуын хәбәр иткән. Һөҙөмтәлә Мәликшаһ Мәсүд һалдаттары менән бәрелешкән. Ул ҡасырға маташҡанда, Пухей исемле әмир уға Аҡшәһәр янындағы Тирагионда йәшенергә кәңәш иткән. Тиҙҙән ҡала ҡамауға алына, һәм Пухей халыҡты Мәсүдкә бирелергә һәм Мәликшаһты бирергә күндергән. Мәсүд туғанының күҙен соҡоп алырға һәм Конья төрмәһенә ултыртырға ҡушҡан (1116) {{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}{{Sfn|Chalandon|1960}}. Анна Комнина, Мәликшаһ тулыһынса һуҡыраймаған була, тип яҙған. Ошо хаҡта белгәс, Мәсүд туғанын йәйә кереше менән быуҙырып үлтерткән (1117){{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}{{Sfn|Chalandon|1960}}.

==== Тоғрул-Арыҫлан ====
1107 йылда атаһы Ҡылыс-Арыҫлан вафат булғандан һуң, кесе улы Тоғрул-Арыҫланды әсәһе Мелитеналағы тәхеткә ултырта, уны Артукид Балак бән Баһрам ярҙамында тотоп тора{{sfn|Metin|2017|s=39—42}}. Стратегик мөһим урында торған Мелитена, Анатолиянан Иранға илткән юлдарҙың береһендә урынлашҡанлыҡтан, төбәктең бөтә хакимдарын да ҡыҙыҡһындырған{{Sfn|Cahen|1968|pp=72—83}}, уға хужа булыу Үрге Месопотамияны контролдә тотоу мөмкинлеген биргән{{Sfn|Cahen|1986}}.

Байтаҡ йылдар дауамында ҡалаға эйә булыу яғынан Гөмүштекин Ғәзи менән Ҡылыс-Арыҫлан бәхәсләшкән. Беренсе тәре походы башланғас, солтан әрмән идарасыһы Гвриил етәкселек иткән Мелитенаны ҡамаған. Тәре йөрөтөүселәрҙең Кесе Азияға килеүен белгәс, Арыҫлан Мелитена ҡамауын өҙгән{{Sfn|Demirkent|2002}}. 1101 йылда тәре йөрөтөүселәр армияһы һөжүм иткәндә, Гөмүштекин Ғәзи менән Ҡылыс-Арыҫлан, ваҡытлыса союз төҙөп, дошманға ҡаршы һуғыша. Әммә һуңынан, 1102 йылдың 18 сентябрендә, Гөмүштекин Ғәзи Мелитенаны баҫып алғанлыҡтан, солтан Гөмүштекин Ғәзигә һөжүм итә һәм уны Мараш янында тар-мар итә. 1104 йылда Гөмүштекин Сиваста мәрхүм була, һәм Данишмендидтар кенәзлегендә Ғәзи улдарының тәхет өсөн көрәше осоро башлана. Шуның менән файҙаланып, 1105 йәки 1106 йылдың 2 сентябрендә Ҡылыс-Арыҫлан Данишмендидтарҙың Мелитенаһын баҫып алған. Ғөмүштекиндың улы Әмир Мәлик Ғәзи, бөтә туғандары үлгәндән һуң, кенәзлек хакимы булып киткән{{Sfn|Kesik|2003|s=36}}. Башта Мәлик Ғәзи Рум сәлжүктәрен сюзерендар тип таныһа ла, ул  Ҡылыс-Арыҫлан I вафатынан һуң, Анатолиялағы власть вакуумынан файҙаланған һәм төбәктә Данишмендидтар хөкөмдарлығын кире ҡайтарыу маҡсатында, Мәсүдте хуплаған{{Sfn|Kesik|2003|s=36}}. Мелик-шаһты юҡ иткәндән һуң, Мәсүд солтан тәхетенә эйә булған. Ул Мелик Ғәзиҙең ҡыҙына өйләнгән{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Chalandon|1960}} {{Ref+|В некоторых источниках тестем Месуда назван Гюмюштекин Гази, поскольку ранее правление Данышменда Гази указывалось до 1104 года, поэтому считалось, что с 1104 по 1134 год правил Гюмюштекин Гази{{Sfn|Босворт|1971}}.|group=comm}}. Мәсүд ҡайныһына ғүмере аҙағына тиклем тоғро булған {{Sfn|Sümer|2004}}.

Балак иҫән саҡта Мәсүд менән Ғәзи әмир Мелитенаға ҡарата бер ниндәй ҙә хәрәкәт яһамаған. 1124 йылдың 6 майында Манбижды ҡамағанда Балак вафат булғас, уның биләмәләрен бүлешкәндәр{{Sfn|Kesik|2003|s=36}}. Тоғрул-Арыҫлан, Балаҡтың аҫрауға алынған улы булғанлыҡтан һәм башҡа улдары булмау сәбәпле, үҙен уның мираҫына хоҡуҡлы тип һанаған. Ул Масараны (Миншар) һәм Гергерҙы баҫып алған. Быға Харпутты (Элязыг) алған Сөләймән Артукид (Балактың туғанының улы һәм Ил-Ғәзиҙең улы) ризаһыҙлыҡ белдергән{{sfn|Metin|2017|s=46}}. Тоғрул-Арыҫлан менән Сөләймән араһында дауам иткән көрәш менән файҙаланып, Мәсүд ярҙамына таянып, Мәлик Ғәзи 1124 йылдың 13 июнендә Мелитенаға ҙур армия менән һөжүм итә{{Sfn|Kesik|2003|s=37}}. Алты ай ҡамауҙан һуң 1124 йылдың 10 декабрендә Тоғрул-Арыҫлан һәм уның әсәһе бирешкән. Улар Данишмендидҡа ҡаланы тапшыра һәм Миңшар һарайына сигенгән{{Sfn|Sümer|2004}}.

==== Ғәрәп ====
Ғәрәп, Мәсүдтең икенсе бер туғаны, Анкараның һәм Кастамонуның хакимы булған{{Sfn|Sümer|2004}}. Сәлжүктарҙың элекке Мелитанаһы Данишмендид ҡулына күскәненә ул Мәсүдкә ныҡ асыулы булған{{Sfn|Sümer|2004}}. Ғәрәп быны ҙур тырышлыҡ һалып Мелитенаны алған атаһына ҡарата хыянат тип иҫәпләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=38}}. Шуға күрә ул Мәсүдкә 30 000 кешенән торған ғәскәр менән ҡаршы сыҡҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=38}}{{Sfn|Sümer|2004}}{{ref+|К. Ғәрәп беренсе алышта еңгән. Сығанаҡтарҙа мәғлүмәттәрҙең етмәүе арҡаһында ошо ваҡиғаның урыны һәм ваҡыты билдәһеҙ. Мәсүд, ярҙамына иҫәп тотоп, Константинополгә Византия императоры Иоанн II Комнинға килә. Император солтанды яҡшы ҡабул итә һәм уға алтын, ғәскәр биргән.

Ярҙам алғас, Мәсүд үҙенең ҡайныһына, Мелик Ғәзи әмиргә килгән. 1126 йылда улар, көстәрен берләштереп, Ғәрәпкә яу асҡан. Был юлы Ғәрәп еңелгән һәм Киликияның әрмән батшаһы I Торосҡа ҡасҡан{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=39}}. Ғәрәп Торостан алған ғәскәр менән Киликиянан Анатолийға әйләнеп ҡайта. Бер нисә алыштан һуң Ғәрәп еңелә. Византия императоры Иоаннда йәшенеп торорға мәжбүр булған. Был хәл 1127 йылда булды. Ошо датанан һуң Михаил Сүриәле уны башҡаса телгә алмай{{Sfn|Kesik|2003|s=40}}.

«Аноним Зангима» яҙыуынса, Ғәрәп ҡустыһы Мәсүдкә ҡаршы өс тапҡыр һуғышҡан. Ахыр сиктә, улар килешеү төҙөгән, һәм Мәсүд Ғәрәпкә бер нисә ҡәлғә биргән. Бер аҙҙан туғандар һүҙгә килешә, Ғәрәп византия императорынан ярҙам һорай, ләкин өлгөрмәй{{Sfn|Kesik|2003|s=40}}, сөнки 1128 (йәки 1129) йылда Византияла вафат була{{Sfn|Sümer|2004}}.

=== Данишмендидтар Ғәзи һәм Мөхәммәт менән мөнәсәбәттәре ===
Ҡылыс-Арыҫлан үлгәндән һуң, Мәлик Ғәзи Анатолияның иң ғәйрәтле хөкөмдары булған{{Sfn|Kesik|2003|s=41}}. 1129 йылда византий наместнигы Касианус Мәлик Ғәзигә Анкараны, Чанкырыны, Кастамонаны һәм Ҡара диңгеҙ ярын биргән{{Sfn|Kesik|2003|s=41}}. Шул территорияларҙы кире ҡайтарыу маҡсатында, император Иоанн Комнин Кастамону районына баҫып ингән. Әммә ул Анатолияға китеүе була, уның ҡустыһы Исаак Комнин (Алексей Комниндың улы) Константинополгә әйләнеп ҡайта һәм тәхеткә эйә булырға маташҡан. Артабан уны Мәсүд, аҙаҡ Мәлик Ғәзи үҙҙәрендә йәшертеп йәшәтә{{Sfn|Kesik|2003|s=41}}, шунан Исаакты Трапезундҡа, Константин Гаврға оҙатҡан. 1131 йылда Мәлик Ғәзи  Киликияға поход яһаған, һәм Киликий әрмән дәүләте хакимы Левон I йыл һайын яһаҡ түләргә ризалашҡан. Бынан һуң Мәлик Ғәзи Мелитенаға ҡайтҡан, уның янына Коньянан Мәсүд һәм Трапезундтан Исаак килгән{{Sfn|Kesik|2003|s=42}}. Исаак  Мелитенанан Левонға килгән, уның ҡыҙына өйләнгән һәм килешеү төҙөгән. Әммә бер аҙ ваҡыттан Исаак ҡайныһы менән һүҙгә килешә һәм Мәсүдкә ҡасып килгән{{Sfn|Kesik|2003|s=54}}

Мелитенала ҡыш сыҡҡандан һуң, Мәлик Ғәзи һәм, моғайын, Мәсүд 1132 йылда Кастамонуны яулаған{{Sfn|Kesik|2003|s=42}} (1131{{Sfn|Sümer|2004}}). Мәсүд уның янында булған булырға тейеш. Ғәзи һәм Мәсүд Ҡара диңгеҙ яры буйында тәре йөрөтөүселәрҙең ҡәлғәһе Зининды баҫып алған, әммә тәре йөрөтөүселәр 4000 динар түләп ҡотолалар{{Sfn|Kesik|2003|s=42}}. 1132 йылда император Иоанн Комнин Кастамонуны кире алған. 1133 йылда Мәлик Ғәзи Кастамонуны ҡамаған, һәм халыҡ уға ҡала ҡапҡаһын асҡан{{Sfn|Sümer|2004}}. 1134 йылда Мәлик Ғәзи үлгән. Ғүмеренең ахырына уның биләмәләре [[Евфрат]] йылғаһынан алып Сакарья (Сангариус) йылғаһына тиклем һуҙылған булған. Ярҙамы өсөн рәхмәт йөҙөнән Мәсүд уға Мелитена, Кайсери, Чанкиры, Анкара һәм Кастамонуҙы биргән. Мәсүд Конья, Нигде, Афьонкарахисар һәм Аҡһарайға эйә булған{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}{{Sfn|Kesik|2003|s=41—42}}.

Мәлик Ғәзиҙең дүрт: Мөхәммәт, Яғыбасан, Яған һәм Айнудәүләт исемле улы булған. Айнудәүләт һәм Яған риза булмаһа ла,  атаһының вариҫы булып Мөхәммәт ҡалған. 1135 йылда Мөхәммәт Яғанды үлтергән, Айнудәүләт Мелитенаға ҡасҡан&lt;!-- как зять султана Месуда --&gt;{{Sfn|Kesik|2003|s=43}}. Мәсүд менән Мөхәммәт Ғәзи мираҫы арҡаһында низағлашҡан {{Sfn|Sümer|2004}}. Иоанн Комнин Данишмендидтарҙың көсһөҙләнеүенән һәм Мәсүд менән Мөхәммәттең низағынан файҙаланып, Мәсүд менән Мөхәммәткә ҡаршы килешеү төҙөгән. Мәсүд императорға хәрби отряд ебәргән, һәм Чанкырыны ҡамаған{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}. Үҙенең дошмандарын айырыу маҡсатында, Мөхәммәт Мәсүдкә ташламалар яһау аша, хаттар яҙып, уның менән килешеү төҙөгән{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}{{Sfn|Kesik|2003|s=43}}. Мәсүд ғәскәре Чанкырынан киткән, император ҡамауҙан баш тартырға мәжбүр булған. Яҙ көнө Иоанн Кастамону һәм Чанкырыны ҡыҫҡа ваҡытҡа ғына яулай{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}.

=== Византия менән көрәш ===

==== Иоанн Комнин ====
1137 йылда Иоанн Киликияға һәм Сүриәгә походҡа башлаған. Юлда уның армияһы Мәсүдтең биләмәләрен туҙҙырған. Яҙ ул Киликий Әрмәнстаны хакимы Левон I территорияларын — Тарсты, Аданды, Мопсуестияны һәм Аназарбты баҫып ала. 20 августа Иоанн, әҙ генә ҡамауҙан һуң, Антиохияны яулаған. Шунан һуң император, йәнә Соҡор үҙәненә ҡайтҡан, Левон менән уның улдарын баҫып алған һәм Константинополгә оҙатҡан. 1138 йылдың башында, бер аҙналыҡ ҡамауҙан һуң, император Алеппо районындағы Бизаны ала. Алеппо атабәге Имадеддин Занги был ваҡытта Химста булған. Ул үҙенең командиры Саварҙы 5000 кешелек отряды менән Алеппоға ярҙамға ебәргән. Иоанн Алеппоны яулай алмай, яҡындағы Асариб менән Кафартаб ҡәлғәләрен баҫып алған. Иоанн Шейзарҙы ҡулға ала алмаған, һәм Антиохияға ҡайтҡан. Михаил Сүриәле һүҙҙәренсә, был ваҡытта Мәсүд Аданды баҫып алған, руханиҙар менән ҡалала йәшәүселәрҙе Мелитенға алып киткән, унда әсирҙәрҙең бер өлөшөн һатҡан. Адананан һуң Мәсүд Кесун менән Мараш кенәзлектәренә һөжүм иткән һәм уларҙың тирә-яғын талаған. Иоанн Киликияға ҡайтҡас, ғәскәренең бер өлөшөн Мәсүдкә ҡаршы ебәргән{{Sfn|Kesik|2003|s=56}}. Михаил Сүриәле һүҙҙәренсә, 1138 йылда император, Мәсүд менән килешеү төҙөп, Константинополгә ҡайтҡан. Никита Хониат килешеү тураһында яҙмаған һәм былай тип яҙған: «Сәлжүктәр тар-мар ителгән, күптәре әсирлеккә алынған, уларҙан йөк аттарын һәм йөк аттарын тартып алғандар»{{Sfn|Kesik|2003|s=57}}. Яхъя Киннам да килешеү тураһында телгә алмаған{{Sfn|Kesik|2003|s=57}}. Император яулап алған ерҙәрҙе тиҙҙән мосолмандар баҫып ала{{Sfn|Kesik|2003|s=57}}.

1139 йылдың яҙ аҙағында император армия менән Улубаттан Данишмендидҡа ҡаршы сыға. Һалҡын ҡыш эҙемтәләре императорҙы һәм уның армияһын ауыр хәлгә ҡуя. Уларҙың аҙыҡ запасы бөткән, һәм аттарының бер өлөшө үлгән. Мәсүд отрядтары, византийҙарҙың ауыр хәлен күреп, һөжүм итә һәм талай. Император хәйлә уйлап сығара, йәйәүле ғәскәр, һанын күп күрһәтеү маҡсатында, кавалерия артынан хәрби вымпелдар күтәрә. Сәлжүктәр сигенә, ә император 1140 йылдың башында Данишмендидтарҙың боронғо ҡалаһы Никсарҙы ҡамай. Михаил Сүриәле Иоанн император менән асыуланышыа һәм Мәсүд яғына сыға. Ул Мәсүдтең ҡыҙына өйләнә, мосолман диненә күсә һәм Коньяла ҡала{{Sfn|Kesik|2003|s=57—59}}.

Император Константинополь янынан 1141 йылдың 13 ғинуарында ҡуҙғала, сәлжүктәр уларҙы эҙәрлекләп килә. Мәсүд Улуборлуны ҡамай{{Sfn|Kesik|2003|s=59}}. 1142 йылдың яҙы Иоанн Комнин Антиохияны тағы яулап алырға маташа. Ул үҙенең ниәттәрен йәшерергә тырышып, Киликияға беренсе походта яулап алған ерҙәрен һаҡлап ҡалыу маҡсаты менән экспедиция ойошторҙоҡ ти. Дөрөҫө — Иоанндың маҡсаттарының береһе сәлжүктәр булған. Ләкин Мәсүд улар килгәнгә тиклем Олуборлонан сигенгән. Император өлкән улы Алексей һәләк булған Анталияға барып еткән. Императорҙың башҡа улдары, Андроник менән Исаак, ҡустыһының кәүҙәһен диңгеҙ буйлап Константинополгә алып ҡайтырға тырыша, ҡайтып барышлай Андроник вафат булған{{Sfn|Kesik|2003|s=59—60}}. 1142 йылда Мәсүд Анталия төбәгенә һөжүм итә һәм бик күп табыш һәм әсирҙәр ала{{Sfn|Sümer|2004}}. Иоанн Мануилдың кесе улы менән сәфәрен дауам иткән. Ул Киликияны аша сыҡҡан һәм Сүриәгә йүнәлгән. 1142 йылдың 25 сентябрендә Иоганн Баграс ҡәлғәһе янында була, унан, килешеүгә ярашлы, эске ҡәлғәһе менән, ҡаланы тапшырыуҙы талап итеп, Антиохия Раймундына хәбәр ебәрә. Раймунд ҡаланы биреүҙән баш тартҡан, һәм Иоанндың армияһы Антиохияның тирә - яғын талаған. Шунан Иоганн, киләһе яҙға килеренә иҫәп тотоп, ҡайтып китте. Әммә 1143 йылдың 8 апрелендә ул донъя ҡуйҙы{{Sfn|Kesik|2003|s=61}}. Император тәхет вариҫы тип Мануилды күрһәтә{{Sfn|Kesik|2003|s=61}}.

==== Мануил Комнин ====
Константинополдә власть алмашыныуы менән файҙаланып, Мәсүд Византия ерҙәренә һөжүм итә. Мануил яуап итеп Мелангия ҡалаһы янындағы Сәлжүк ерҙәрен баҫҡан. 1145 йылда Константинополдең Сүриә биләмәләре менән бәйләнештәре хәүеф аҫтында ҡала. Мануилдың асыуы ҡабарған һәм ставкаһын Риндакос йылғаһы тигеҙлегендә урынлаштырған{{Sfn|Kesik|2003|s=62}}. 1146 йылдың йәйендә Мануил Фригияға килә. Ул ебәргән отрядтар сәлжүктәрҙе туҙҙыра һәм күп табышҡа эйә булаг. Әммә Үҙәк Анатолийҙың көнбайышында Мәсүд ғәскәрҙәре Кесе Мендерес үҙәненә юл тота һәм ҙур табыш менән ҡайта. Император Конья янына сығыш яһап, Мәсүдкә хат ебәрә{{Sfn|Kesik|2003|s=63}}. Согласно Иоанну Киннаму, он писал султану: «Мы хотим дать тебе знать, что наш против тебя поход возбуждён твоими поступками. Ты взял непринадлежащую тебе Прокану и, сверх того, недавно сделал набег на римскую землю. Ты не перестаёшь также беспокоить войною римского союзника Ягунпасана и других тамошних племенных правителей. Как человек умный, ты должен был помыслить, что римляне не будут смотреть на это равнодушно и что за это придётся тебе принять от Бога многоразличное наказание. Итак, либо удержись от своих несправедливостей, либо тотчас же будь готов противустать римлянам»{{Sfn|Иоанн Киннам|1859|страницы=42}}. На это Месуд ответил императору, что разобьёт лагерь в [[Акшехир|Филомелионе]]{{Sfn|Kesik|2003|s=64}}.

Один отряд Месуд отправил для нападения на византийскую армию в месте, называемом холмом Калограйя, близ города Афион. Этот отряд потерпел поражение. Узнав об этом, султан покинул лагерь в Филомелионе. Мануил послал султану ещё одно письмо, обвиняя в трусости и насмехаясь. Однако султан не отреагировал и разбил лагерь в месте с названием Андрахман{{Ref+|Название, скорее всего, является искажённой формой турецкого названия; местонахождение его неизвестно, оно должно быть на дороге Акшехир — Конья{{Sfn|Kesik|2003|s=65}}.|group=comm}}. Император атаковал Филомелион, Мануил был ранен стрелой в пятку, но византийская армия заняла город и сожгла его. Мануил освободил византийцев, которые находились там в плену, и конфисковал товары, принадлежавшие сельджукам{{Sfn|Kesik|2003|s=65}}{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=212}}. Узнав, где находится лагерь Месуда, император расположился лагерем в Гаите{{Ref+|Нынешний Учхююк на дороге Акшехир — Конья{{Sfn|Kesik|2003|s=66}}.|group=comm}}, а на следующий день направился в сторону противника. Когда армии встретились, вспыхнул бой. Сельджуки стали отступать. Византийская армия убила многих и многих взяла в плен. После этого Мануил двинулся на Конью (1146){{Sfn|Kesik|2003|s=66}}.

Месуд подготовил Конью к обороне, но подумал, что оставаться в окружении в закрытом месте будет опасно и для города, и для армии. Поэтому он разместил часть армии на склоне холма за городом, а сам с отрядом расположился между Коньей и замком Каббала на горе. Защиту города Месуд доверил жене{{Ref+|Никита Хониат полагал, что за оборону стен отвечала одна из дочерей Месуда, которая была замужем за Иоанном Комнином{{Sfn|Kesik|2003|s=66}}.|group=comm}}. Когда Мануил пришёл к Каббале, он недолго выжидал, поскольку он не знал, где султан. Поняв, что Месуд находится во главе войск справа от города, он приготовился атаковать его. Однако офицеры императора были не согласны с этим, потому что считали, что султан не будет рисковать собой и что видимые солдаты лишь авангард. Мануил увидел колебания своих людей и посмеялся над ними: «Римляне! Уловка варвара не должна превратить вашу стойкость в страх»{{Sfn|Kesik|2003|s=66}}. Византийцы приободрились и отбросили теснивших их сельджуков. С наступлением темноты битва прекратилась. С рассветом следующего дня византийцы расположились перед Коньей и окружили город. Однако вскоре Мануил понял, что город неприступен. Кроме того, он получил известия о прибытии к Месуду помощи{{Sfn|Kesik|2003|s=67}}. По словам Михаила Сирийца, к Месуду пришли эмиры Хорасана, Багдада и другие{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=213}}. Мануил испугался, что сельджуки перекроют обратный путь его армии{{Sfn|Kesik|2003|s=67}}. Кроме того, пришли новости о новом крестовом походе{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=213}}. Император отказался от осады и решил уйти. При этом он приказал своим людям разграбить окрестности города. Кладбища были разорены, тела выброшены из могил. Никита Хониат утверждал, что император запретил своим воинам прикасаться к гробницам, но Иоанн Киннам сообщил, что Мануил лишь запретил трогать гробницу матери султана{{Sfn|Kesik|2003|s=67}}.

При отступлении византийской армии её преследовали сельджуки. У перевала, который, по словам Иоанна Киннама, сельджуки называли Цибрелицемани, Месуд планировал при помощи Данышмендида разбить византийскую армию. Император же спрятал в глубоких скалах по обе стороны от своего лагеря воинов{{Sfn|Kesik|2003|s=68}}. Они спрятали оружие и ждали, но сельджуков не было видно, тогда император вызвал служившего ему тюрка Пупакеса и отправил его на разведку. Пупакес вскоре вернулся и сообщил, что видел малое число «персов». Мануил с братьями и Пупакесом направились в ту сторону. Встретив небольшой отряд противника, они хотели заманить его, но вышло наоборот. Когда те, кто был с Мануилом, поняли, что они далеко отошли от лагеря во время этой погони, они сочли для него опасным сражаться с турками и решительно воспротивились этому. Когда они достигли холма, то столкнулись с отрядом противника численностью около пятисот человек. За ними шёл Месуд со всем своим войском. Император почему-то не отступил и с небольшими силами атаковал сельджуков. Может быть, он не хотел убегать после всего, что писал султану, а, возможно, он полагал, что его армия уже спешит на помощь. Или же его толкало на безрассудство желание проявить героизм. Сельджуки окружили его. Когда прибыло византийское войско, султан попытался предотвратить соединение отряда императора с теми, кто пришёл на помощь. Император поручил Пупакесу следить за обстановкой. Император подверг и себя, и свою армию большой опасности, за что его критиковали приближённые{{Sfn|Kesik|2003|s=69}}. На обратном пути войска Месуда атаковали византийское войско с двух сторон и нанесли ему большие потери. Из-за страха войска смешались и были окружены армией сельджуков{{Sfn|Kesik|2003|s=70}}. Византийская армия понесла большие потери: за это время было убито около 20 000 греков{{Sfn|Sümer|2004}}. Мануилу удалось вырваться из окружения. Затем, несмотря на желание императора атаковать, его приближённые решили разбить лагерь и отдохнуть{{Sfn|Kesik|2003|s=70}}. Император взял императорское знамя и вместе со своими сторонниками напал на сельджуков. Они отступили. Мануил преследовал их до темноты, а затем вернулся в свой лагерь{{Sfn|Kesik|2003|s=71}}. На следующий день после стычки армия двинулась в обратный путь. Император отправил Месуду послание с угрозой вернуться в следующем году. Месуд через посланников предложил заключить мир. Мануил задержал этих посланников под разными предлогами, потому что появились слухи о новой волне крестоносцев, и император хотел удостовериться в них, прежде чем принять решение о мире. В этот период было несколько стычек византийцев и сельджуков{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=72—73}}. Согласно «Анонимному Зангиме», Месуд захватил семь византийских замков и убил солдат в них. По словам Киннама, когда император достиг реки Риндакос со своей армией, прибыли послы султана Месуда и сообщили Мануилу о просьбе султана о мире. По окончании переговоров между обеими сторонами был заключён мир при условии, что сельджуки вернут замок Пракана и несколько замков, ранее взятых ими у Византии{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=74}}. После этого, вплоть до смерти Месуда в 1155 году, Мануил больше не предпринимал попыток походов против него{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=213}}{{Sfn|Kesik|2003|s=75}}.

В связи с набегами армян на земли сельджуков султан предлагал императору организовать поход против них{{Sfn|Kesik|2003|s=75}}.
--&gt;

=== Данишмендидтар менән мөнәсәбәттәре. Мәхәммәттең улдары ===
&lt;!-- После смерти Мухаммеда Данышмендида в 1142 или 1143 году{{Sfn|Özaydin|1993}} началась борьба между его наследниками, и земли Данышмендидов были разделены на три части: Кайсери, Сивас и Мелитена. Ягы-Басан получил Сивас. Месуд помог своему зятю, Зюннуну, получить Кайсери{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=46}}. Правителем Мелитены стал Айнуддевле{{Sfn|Kesik|2003|s=46}}. С разделением территорий Данышмендидов на три части Месуд стал самым могущественным правителем Анатолии{{Sfn|Kesik|2003|s=44}}. Айнуддевле отправился в Сивас к своему брату Ягы-Басану и заключил с ним союз против Месуда. Затем он захватил [[Эльбистан]] и [[Джейхан]]{{Sfn|Kesik|2003|s=46}}. Месуд победил правителя Сиваса Ягы-Басана, а своего маленького сына Шахин-шаха сделал правителем Анкары, Чанкиры и Кастамону{{Sfn|Sümer|2004}}.

Византийский император Иоанн умер в апреле 1143 года, и ему наследовал его сын [[Мануил I Комнин]]{{Sfn|Sümer|2004}}.

В первый раз Месуд сделал попытку вернуть Мелитену в 1143 году. Он предложил Айнуддевле сдать город взамен на большую [[Икта|икту]], но тот отправил к Месуду на переговоры свою жену, племянницу Месуда. Она попыталась убедить дядю отговорить его. Не прислушавшись к просьбам племянницы, Месуд осадил Мелитену 17 июня, но 14 сентября 1143 года снял осаду, не добившись успеха{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=47}}. В 1144 году Месуд захватил принадлежавшие Айнуддевле области Джейхан и Эльбистан. Правителем Эльбистана он назначил своего сына [[Кылыч-Арслан II|Кылыч-Арслана]]{{Sfn|Kesik|2003|s=47}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Затем Месул осадил Мелитену второй раз. Эта осада тоже продлилась три месяца. Султан снял осаду 15 августа 1144 года, поскольку ему сообщили, что византийский император Мануил Комнин с армией продвигается к землям сельджуков{{Sfn|Kesik|2003|s=47}}. Айнуддевле умер 12 июня 1152 года, ему наследовал его сын Зюлкарнейн. Ягы-Басан посоветовал племяннику и его матери не подчиняться Месуду. Мать и сын отправили в Сивас к Ягы-Басану свои стада, чтобы они не погибли во время осады и не попали в его руки. Узнав об этом, Месуд решил наказать Ягы-Басана и выступил против него. Правитель Сиваса испугался и подчинился султану{{Sfn|Kesik|2003|s=48}}. 24 июля 1152 султан осадил Мелитену в третий раз. Его армия разоряла окрестности города. Мать Зулкарнейна, вдова Айнуддевле и племянница Месуда, пришла к султану и упала к его ногам, прося прощения. Султан ответил, что если Зюлкарнейн лично придёт приветствовать его и подчинится ему, то он снимет осаду и оставит его править в городе. 15 августа 1152 года тот явился с мечом и саваном в руках и принёс клятву верности. Султан сдержав своё слово и оставил его править в Мелитене{{Sfn|Kesik|2003|s=48—49}}. Ягы-Басана он женил на своей дочери, и их отношения {{Нп5|Карим ад-Дин Аксарайи|Аксарайи|4=Karim al-Din Aqsarayi}} описал так: «Ягы-Басан и Месуд стали дружить»{{Sfn|Kesik|2003|s=49}}.

=== Зәнгә һәм Нуретдин менән мөнәсәбәттәре ===
Отношения Месуда и Занги были дружественными. На востоке они действовали как союзники против крестоносцев. Был лишь один инцидент между ними, когда оба вмешались в борьбу за трон Артукидов, возникшую со смертью {{Нп5|Рюкнуддевле Давуд|Рюкнуддевле Давуда|4=Rukn al-Dawla Da'ud}}, правителя [[Хасанкейф|Хисн-Кейфы]], 23 июля 1144 года{{Sfn|Kesik|2003|s=99}}. Сыновья Давуда начали борьбу за наследство. [[Фахреддин Кара-Арслан]] был наследником, но его брат Арслан Догмуш оспорил его право и получил поддержку [[Имад ад-Дин Занги|Имадеддина Занги]]. Тогда Кара-Арслан обратился за помощью к султану Месуду. Месуд дал Кара-Арслану 20 000 всадников, с которыми тот победил брата{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=101, 104, 105}}, поскольку Занги, не желавший сталкиваться с султаном Месудом, вывел свои войска с земель Артукидов{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}. Других конфликтов между Занги и Месудом источники не зафиксировали{{Sfn|Kesik|2003|s=99}}.

В 1146 году Занги умер, его земли были разделены между его сыновьями Нуреддином Махмудом (Сирия, Алеппо) и [[Сайф ад-Дин Гази I|Сейфеддином Гази]] (Джезире, Мосул). Крестоносцы рассчитывали на раскол между братьями, но просчитались. Кроме того, Нуреддин действовал в союзе с Месудом и Артукидами. В 1146 году [[Жослен II (граф Эдессы)|Жослен II]] безуспешно попытался вернуть [[Эдесское графство|Эдессу]], которая была завоёвана Занги в 1144 году{{Sfn|Kesik|2003|s=102}}.

Между Занги и Месудом было установлено родство посредством брака{{Sfn|Kesik|2003|s=99}} сына Имадеддина Занги [[Нур ад-Дин Махмуд|Махмуда Нуреддина]] и дочери Месуда{{Sfn|Sümer|2004}}. Этот брак укрепил отношения между двумя государствами{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}. Время заключения брака точно неизвестно. Источники дают разные сведения. Согласно Ибн аль-Асиру, во время войны между графом Эдессы Жосленом II и Нуреддином в 1149 году Жослен победил Нуреддина и отправил оружие Нуреддина Месуду со словами: «Это оружие вашего зятя …». Таким образом, Ибн аль-Асир относит брак ко времени не позднее 1149 года. Однако Бар-Эбрей писал, что султан Месуд выдал дочь замуж за Нуреддина в 1150 году, когда прибыл в [[Турбессель|Тель-Башир]]{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}. С. Рансимен утверждал, что Месуд оставил Тель-Башир Нуреддину в качестве приданого своей дочери, и в 1151 году город был взят войсками обоих правителей{{Sfn|Kesik|2003|s=102}}.
--&gt;
=== Тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы көрәш ===
&lt;!-- 
==== Дорилей янындағы алыш ====
[[Файл:Passages_faiz_oultre_mer_SEBASTIEN_MAMEROT_140_(cropped).png|мини|Битва Конрада с сельджуками в начале второго крестового похода. Миниатюра [[Коломб, Жан|Жана Коломба]] из книги [[Мамро, Себастьен|Себастьена Мамро]] «[[Походы французов в Утремер]]» (1474)]]
[[Осада Эдессы|Захват]] [[Эдесское графство|Эдессы]] Имадеддином Занги в 1144 году вызвал обеспокоенность в Европе, поскольку поставил под угрозу существование других государств крестоносцев. Был организован [[второй крестовый поход]]. Немецкий король [[Конрад III]] и французский король [[Людовик VII]] прибыли в Константинополь со своими войсками{{Sfn|Sümer|2004}}. При вести о начале крестового похода император [[Мануил I Комнин]] и Месуд прекратили конфликтовать и заключили мир. Оба опасались крестоносцев. Месуд сообщил всем мусульманским правителям и на Востоке и запросил помощь. Также он укрепил свои города{{Sfn|Kesik|2003|s=81}}. Немецкая армия крестоносцев, перейдя [[Босфор]], разбила лагерь в Кадыкёй (Халкедон). Конрад устроил ставку в Никее и не обратил внимания на предупреждение Мануила, потому что был уверен в своих силах{{Sfn|Kesik|2003|s=82}}. Конрад отправился по пути, которым шёл [[первый крестовый поход]]{{Sfn|Sümer|2004}}. Армия Конрада двинулась на восток от Никеи 15 октября; кроме Конрада, войсками руководил византийский полководец Стефанос. В первую неделю они двигались по византийским территориям, но когда они добрались до сельджукских, византийские проводники сообщили Конраду, что самый короткий путь займёт несколько дней и что необходимо запастись на это время провизией. Крестоносцы нагрузили обоз продовольствием. Однако когда через указанное время войско так и не добралось до нужного места, проводники скрылись. Не обнаружив их поутру, Конрад созвал совещание. Мнения разделились. Часть командиров считала, что лучше идти вперёд, но часть призывала повернуть назад. Наконец, было принято решение двигаться дальше. Однако у крестоносцев не было никакого плана действий; кроме того, на окрестных холмах они стали замечать сельджукских воинов{{Sfn|Kesik|2003|s=83}}.

26 октября 1147 года армия Конрада дошла до реки Сарысу (Батис) в окрестности [[Эскишехир|Дорилея]]. Всадники спешились, а пешие готовились отдыхать. По словам Бар-Эбрея, из-за жажды в пути погибли тысячи крестоносцев и лошадей{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}. Передовые силы сельджукской армии внезапно атаковали крестоносцев{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}. Киннам писал, что на крестоносцев напал лишь авангард сельджуков под командованием некоего Мамплана{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}{{ref+|«До Мелангий и города Дорилеи не встретилось с алеманами ничего неприятного. Однако когда они находились здесь, перс, по имени Мамплан, решился с небольшим войском напасть на передовые их отряды с намерением попробовать их силу и изучить образ их битвы»{{Sfn|Иоанн Киннам|1859|страницы=88}}.|group=comm}}. Гийом Тирский утверждал, что Месуд не участвовал в битве, послав эмира по имени Парамус{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}{{ref+|«Султан Иконии не участвовал в этом великом приключении. Поскольку это было позволено Богом, знатный и могущественный турецкий сатрап по имени Парамус, командовавший войсками султана, совершил этот почти неожиданный подвиг»{{Sfn|William of Tyre|1943|p=172}}.|group=comm}}. Однако в «Анонимной сирийской хронике» написано, что Месуд лично победил крестоносцев{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}{{ref+|«Пришёл принц Масуд со своим войском, нашёл их в пустыне измученными голодом и жаждой, напал и разгромил»{{Sfn|Anonymous Syriac Chronicle|1933|p=298}}.|group=comm}}. Его воины дождём осыпали крестоносцев стрелами. Легковооружённые всадники Месуда на быстрых лошадях с криками атаковали крестоносцев, которые не могли понять, что происходит. Хотя они были в броне и хорошо вооружены, крестоносцы не могли оказать сопротивление, несмотря на свою многочисленность. Сельджуки стреляли, не приближаясь, и таким образом убили большое число крестоносцев. Когда они пробовали последовать за сельджуками, они быстро скрывались{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}. Сельджуки избегали рукопашной схватки, потому что их было меньше{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}.

Конрад [[Битва при Дорилее (1147)|потерпел тяжёлое поражение]]{{Sfn|Sümer|2004}}. Из 70 000 рыцарей и большого числа пеших воинов не осталось и десятой части. Многие либо погибли от голода, либо от стрел, некоторые попали в плен. Конрад потерял своего коня, подаренного ему императором, и с трудом спас свою жизнь. Он бежал в Никею с остатками армии{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}. Добыча сельджуков была огромна. Золото, серебро, лошади и оружие были проданы на восточных рынках. Стоимость серебра в Мелитене упала до уровня стоимости свинца{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}.

Этой победой Месуд отомстил за [[Битва при Дорилее (1097)|поражение своего отца]] [[Кылыч-Арслан I|Кылыч-Арслана]] у Дорилея 1 июля 1097 года{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}.

==== Кадм тауы янында алыш ====
{{Основная статья|Битва на горе Кадмус}}[[Файл:Passages faiz oultre mer SEBASTIEN MAMEROT 143r.png|мини|Битва Людовика с сельджуками, Миниатюра [[Коломб, Жан|Жана Коломба]] из книги [[Мамро, Себастьен|Себастьена Мамро]] «[[Походы французов в Утремер]]» (1474)]]
Источники приводят различные данные о численности армии Людовика: Михаил Сириец — 5000 человек; Бар-Эбрей — 50 000 всадников и бесчисленное множество пеших. Ибн аль-Каланиси называл 1 000 000, но, вероятно, в это число он включал и армию Конрада. Невозможно точно оценить размер армии Людовика, но, вероятно, она была меньше армии Конрада{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}. Получив в Никее известие о поражении Конрада, Людовик предпочёл выбрать более безопасную дорогу{{Sfn|Sümer|2004}}. Он направился к южному побережью Анатолии более западным путём, следуя прибрежной дорогой, контролируемой Византией{{Sfn|Altan|2020}}. Однако близ Эфеса крестоносцы подверглись нападению сельджуков{{Sfn|Altan|2020}}. В пути французы натыкались на разлагающиеся тела немецких крестоносцев. [[Одон Дейльский]] отмечал, что французская армия пострадала из-за запаха и заразы{{Sfn|Kesik|2003|s=86}}.

У перевала Казыкбели на горе [[Хоназ (гора)|Кадм]] 7 января 1148 года крестоносцы попали в засаду{{Sfn|Altan|2020}} Месуда. На горных дорогах французская армия крестоносцев столкнулась с большими трудностями. Продвигаться по дорогам на лошадях и повозках было невозможно. Они соскальзывали с тропы. Две части армии были оторваны друг от друга из-за расстояния{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. О происшедшем недостаточно подробностей, поскольку есть только отчёт [[Одон Дейльский|Одона Дейльского]]. Согласно ему, крестоносцы не могли найти место для удобного лагеря в ущельях. Авангард и основная армия оказались на двух равнинах и потеряли друг друга{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Сельджукские лазутчики следовали за армией крестоносцев. Когда армия Людовика разделилась на части при преодолении перевала, сельджуки напали. Они прятались за скалами и деревьями и осыпали христиан своими стрелами{{Sfn|Phillips|2007|страницы=199—202}}{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Они захватили вершину горы, чтобы помешать авангарду прийти на помощь основной армии. В итоге у крестоносцев не было связи между частями армии. Большинство было озабочено лишь спасением своих жизней. Сельджуки продолжали атаковать до наступления темноты. Затем они удалились, захватив много добычи. Месуд разгромил французских крестоносцев, даже король едва спас жизнь. Согласно свидетельству Одона Дейльского, Людовик спасся, взобравшись на скалу. От летящих стрел его защищал нагрудник. Король потерял в этой битве всю свою свиту из сорока человек. Авангард же, расположившийся лагерем в удобном месте, не подозревал о битве, но отсутствие вестей вселяло тревогу. Когда предводители авангарда узнали о случившемся, было уже поздно. По словам Гийома Тирского, свою жизнь спасли те, кто сумел в ту ночь спрятаться в скалах, кустах или дуплах деревьев. Все выжившие из армии крестоносцев не спали до утра{{Sfn|Kesik|2003|s=94}}. Французы потерпели крупное поражение{{Sfn|Altan|2020}}. Едва спасшийся король обвинил императора в сотрудничестве с мусульманами. Однако дело было в том, что к началу похода Месуд отодвинул границы сельджукского государства до Мендереса{{Sfn|Altan|2020}}. Франки смогли достичь Анталии, хотя и с большими потерями. Отсюда они на кораблях отправились в Сирию{{Sfn|Sümer|2004}}.
--&gt;
==== Сүриәлә тәре йөрөтөүселәр менән көрәше ====
&lt;!-- В Антиохию Людовик прибыл в марте 1148 года. [[Раймунд де Пуатье]], [[Антиохийское княжество|принц Антиохийский]], просил его помочь с нападением на атабека Алеппо, [[Нур ад-Дин Махмуд|Нуреддина Махмуда]], сына скончавшегося в 1146 году Имадеддина Занги. Это могло помочь вернуть Эдессу и обезопасить северные границы государств крестоносцев. Однако Людовик проигнорировал его просьбу и решил направиться к Иерусалиму{{Sfn|Madden|2004|pp=62—63}}{{Sfn|Nicolle|2009|p=54}}. Раймунд был вынужден вступить в союз с Али ибн-Вафой, лидером [[Ассасины|ассасинов]] и врагом Нуреддина Махмуда. Месуд решил участвовать в разделе графства Эдесса, чтобы закрепиться в регионе. В 1148 году Месуд прибыл в Эдессу и решил захватить Мараш. Он попросил Нуреддина Махмуда напасть на Раймунда с другой стороны{{Sfn|Mallett|2013}}. 29 июня 1149 года в [[Битва при Инабе|битве при Инабе]] Нуреддин победил Раймунда и Али бин Вафа, которые погибли, их армия была разбита{{Sfn|Mallett|2013}}.

[[Жослен II (граф Эдессы)|Жослен II]], правитель [[Турбессель|Тель-Башира]], воспользовался смертью владельца [[Кахраманмараш|Мараша]] Раймунда, своего зятя, для захвата города{{Sfn|Sümer|2004}}. В 1149 году Месуд вместе с Артукидами и Занги отправился в поход против Жослена и других крестоносцев в Северной Сирии. Султана сопровождал его сын [[Кылыч-Арслан II|Кылыч-Арслан]]. После короткой осады Месуд занял Мараш 11 сентября. Захватив город, султан отпустил крестоносцев и священников в Антиохию. В то же время Артукид Кара Арслан отбил у крестоносцев замок Бабула (Бабхула) и оттуда напал на Гергер, а Нуреддин сражался с крестоносцами у Антиохии{{Sfn|Kesik|2003|s=107}}.

Месуд преследовал Жослена до Тель-Башира, где осадил его{{Sfn|Kesik|2003|s=108}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Жослен вернул захваченных им сельджукских пленников и признал господство султана, после чего Месуд снял осаду{{Sfn|Kesik|2003|s=108}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Обосновавшись в Тель-Башире, Жослен продолжал претендовать на Эдессу. Поэтому в 1149 году Нуреддин выступил против него, но потерпел поражение. Многие погибли или попали в плен. Среди пленных был военачальник Нуреддина. Жослен отправил оружие Нуреддина Месуду с издевательским сообщением: «Это оружие вашего зятя; я скоро пришлю вам побольше оружия». Нуреддин был оскорблён и пообещал большую награду, если ему доставят Жослена живым или мёртвым. В итоге 4 мая 1150 года Жослен попал в засаду и был доставлен к Нуреддину{{Sfn|Kesik|2003|s=103}}. Нуреддин приказал заключить его в Цитадели Алеппо, где Жослен и пробыл 9 лет до своей смерти. Месуд воспользовался исчезновением Жослена II с политической сцены, двинулся на Кесун, и жители без боя передали ему город{{Sfn|Sümer|2004}}. [[Михаил Сириец]] писал: «султан Месуд вновь отправился и осадил Кишум, где находился /раньше/ франк Ринальд. В Телл-Башире обосновался малолетний сын Жослина, которого также звали Жослином. Увидев неисчислимые силы, жители Кишума повернули спины, отправили епископа Иоанна и получили от султана клятву, что те франки, кто пожелает, могут уйти в Айнтаб. Султан утвердился в Кишуме, Бет-Хесне, Ра’бане, Фарзмане и осадил Телл-Башир»{{Sfn|Михаил Сириец|1982|страницы=29}}.

Весной 1150 года Месуд с Кылыч-Арсланом отправился в поход против замков и городов крестоносцев. В праздник [[День Святой Троицы|Пятидесятницы]] 22 мая султан внезапно появился перед Кейсуном с огромной армией. Жители города отправили к Месуду посланника, который получил обещание султана, что крестоносцы будут отпущены в Айнтаб. 30 мая 1150 года Месуд захватил замок [[Бесни|Бесни (Бехисни)]]{{Sfn|Kesik|2003|s=109}}, 3 июня 1150 года он ушёл из него{{Sfn|Kesik|2003|s=109}}. Оттуда он двинулся на Тель-Башир и при поддержке Нуреддина Махмуда осадил крепость{{Sfn|Sümer|2004}}. Согласно священнику Григору (продолжателю Бар-Эбрея), султан Месуд осадил Тель-Башир в июне. Ибн аль-Каланиси назвал май 1150 года датой осады. Поскольку Жослен был захвачен Нуреддином, замок защищали его жена Беатрис и сын [[Жослен III (граф Эдессы)|Жослен III]]. Хотя турки настойчиво атаковали, гарнизон и жители города продолжали сопротивляться. Когда [[Иерусалимское королевство|иерусалимский король]] [[Балдуин III Иерусалимский|Балдуин III]] узнал о пленении Жослена, он быстро прибыл в Антиохию, чтобы предотвратить захват христианских земель сельджуками. Узнав о его прибытии, Месуд снял осаду Тель-Башира. Нуреддин Махмуд прибыл в Тель-Башир, вероятно, чтобы помочь Месуду. После встречи с Нуреддином Месуд покинул Тель-Башир. Он передал управление захваченными у крестоносцев местами Кылыч-Арслану и вернулся в Конью{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=110}}.

После гибели Раймунда Антиохийского и пленения Жослена II защитить регион от нападений Месуда и Нуреддина стало практически невозможно. Связь между Тель-Баширом и Антиохией была полностью прервана. В это время византийский император Мануил сделал предложение жене Жослена II (и матери Жослена III) купить у неё оставшиеся земли{{Sfn|Kesik|2003|s=110}}. Она приняла предложение императора и в обмен на золото, доставленное ей византийским наместником Киликии, Беатрис передала ему замки Тель-Башир, [[Самосата|Самосату]], [[Биреджик]], Айнтаб, {{Нп5|Дулук|4=Dülük}} и Равендан и отправилась в Иерусалим с детьми{{Sfn|Kesik|2003|s=110}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Однако вскоре Мануил понял, что владеть этими крепостями — тяжёлое бремя, поскольку требовалось множество усилий для их сохранения, учитывая их удалённость от центра империи и расположение посреди мусульманских земель{{Sfn|Kesik|2003|s=104, 110}}. Переход этого региона под контроль Византии не остановил сельджуков. Мусульмане, воспользовавшись ситуацией, начали наступление на проданные крепости. В 1151 году султан Месуд, его зять Нуреддин Махмуд и артукидский правитель [[Мардин]]а Тимурташ вместе напали на этот регион. Месуд получил Мараш, [[Арабан|Рабан]], Дулук, Байт аль-Хосн; Нуреддин — Равендан, Курус, Бурджур-Расас; Тимурташ захватил Самосату и Биреджик. Артукид Кара Арслан также увеличил свои территории. Графство Эдесса прекратило своё существование, а сельджуки Рума заняли территории к западу от Евфрата. В следующем 1151 году Нуреддин Махмуд захватил Тель-Башир, а Месуд присоединил Айнтаб{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=104, 110}}.

=== Данишмендидтар менән үҙ-ара мөнәсәбәттәре. Яги-Басан ===
В 1152 году данышмендидский правитель Мелитены Айнуддевле умер, и его место занял его сын Зулькарнайн. Брат Айнуддевле, правитель Сиваса, Никсара, Токата и Амасьи Данышмендид Ягы-Басан велел своему племяннику не подчиняться султану Месуду. Узнав об этом, султан рассердился и выступил против Ягы-Басана. Понимая, что он не сможет противостоять правителю сельджуков, Ягы-Басан покорился и пообещал Месуду, что не будет помогать своему племяннику. Месуд намеревался осадить Мелитену и 24 июля 1152 года разграбил и разорил окрестности города. После этого Зулькарнайн со своей матерью явился к султану, прося прощения, и султан простил их{{Sfn|Sümer|2004}}.
--&gt;
=== Мәсүдтең Киликий походтары ===
&lt;!-- После похода в Киликию в 1137—1138 годах византийский император Иоанн увёз взятого в плен Левона I и его семью в Константинополь. В 1145 году сын Левона [[Торос II]] бежал и тайно вернулся в Киликию. Он собрал вокруг себя верных его семье армян и сумел захватить замки долины Чукурова. После победы с помощью крестоносцев над византийским полководцем [[Андроник I Комнин|Андроником]] в 1152 году он захватил [[Мопсуестия|Мопсуестию]] и [[Тарсус|Тарс]]. Это подтолкнуло Мануила к заключению договора с Месудом против Тороса{{Sfn|Kesik|2003|s=111}}. Месуд тоже хотел наказать Тороса за нарушение сельджукских границ. Как писал Бар-Эбрей, Торос стал причиной гибели 3000 тюрков во время своих нападений{{Sfn|Kesik|2003|s=112}}. Весной 1153 года султан взял с собой Данышмендида Ягы-Басана и двинулся на Киликию. Однако, поскольку армяне защищали перевалы Тавра, султан не смог попасть в Киликию и был вынужден вернуться. Византийская армия, которая напала на Киликию вскоре после этого, также потерпела поражение у Тарса от армии Тороса{{Sfn|Sümer|2004}}.

В 1154 году византийский император снова отправил посланника с золотом и серебром к Месуду, призывая к походу против Тороса{{Sfn|Kesik|2003|s=112}}. Поскольку это было и в интересах Месуда, он выступил весной 1154 года с большой армией и двинулся к Мопсуестии и [[Аназарб]]у. Однако захватить эти крепости он не смог. 27 мая 1154 года он напал на [[Топраккале|Тель-Хамдун]]{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=113}}. В это время разразилась свирепая буря. Месуд поручил одному из эмиров своего сына Кылыч-Арслана, Якуп-бею, совершить набег с отрядом в 3000 человек в регион Антиохии. Однако в узком проходе между хребтом [[Нур (хребет)|Аманос]] и берегом Якуб-бей и его солдаты попали в засаду, большинство из них были убиты рыцарями-тамплиерами и армянами под командованием Стефана, брата Тороса{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=113}}. Известие об этом произвело деморализующее действие на сельджуков. Кроме того, в Киликии и Конье распространялась чума, большая часть лошадей и мулов погибла. Армия Месуда была вынуждена отступать, бросив обоз, армяне спустились с гор и изматывали отступавшую армию сельджуков нападениями. В результате Месуду пришлось заключить с Торосом мирный договор. Таким образом, киликийские экспедиции Месуда оказались безуспешными{{Sfn|Kesik|2003|s=113}}.

== Вафаты ==
[[Файл:Türbe Kilij Arslan II - tombs.jpg|мини|left|Захоронение Месуда в [[тюрбе]] при мечети Алаэддина]]
После возвращения из Киликии Месуд заболел{{Sfn|Sümer|2004}}. По утверждению Никиты Хониата, Месуд в конце жизни разделил между сыновьями принадлежавшие ему земли. Каппадокию он оставил зятю Ягы-Басану{{Sfn|Никита Хониат|1860|страницы=147—148}}. Перед смертью он успел вызвать в Конью из Эльбистана своего сына Кылыч-Арслана. Султан посадил его на трон, надел на его голову корону и потребовал от приближённых присягнуть ему{{Sfn|Sümer|2004}}. Султан скончался в конце апреля или начале мая 1155 года{{Sfn|Sümer|2004}} после 10 месяцев болезни{{Sfn|Kesik|2003|s=114}}. Утверждалось, что гробница Месуда находится в построенном им городе Симре{{Sfn|Kesik|2003|s=134}}. Однако это ошибка, выяснить которую помогли записи более позднего периода. Султана похоронили в [[тюрбе]] во дворе мечети Алаэддина{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=134—135}}.

Наследники Месуда «немного жили в мире и как прилично родственникам, но большей частью ссорились и враждовали между собой»{{Sfn|Никита Хониат|1860|страницы=147—148}}.
--&gt;

== Идара итеү һәм армия ==
&lt;!-- Сельджуки Рума имели визирей, однако имена визирей Месуда в источниках не сохранились. У сельджуков Анатолии члены династии управляли городами или территориями с титулом [[мелик]]. Таким образом сыновья получали опыт управления. Месуд назначил одного из своих сыновей, Шахиншаха, меликом Кастамону, Анкары и Чанкиры, другой его сын, Кылыч-Арслан, был меликом Эльбистана{{Sfn|Kesik|2003|s=123}}.

При Месуде в сельджукской армии были как пешие, так и конные отряды. В походе армия состояла из легковооружённых воинов, оружием которых были лук со стрелами, меч и копьё. При осаде городов и крепостей сельджуки использовали осадные орудия, например, катапульты{{Sfn|Kesik|2003|s=124}}. О мастерстве лучников Месуда писали Иоанн Киннам и Никита Хониат. Даже в самых сложных условиях сельджукские воины могли поразить цель. Они использовали быстрых лошадей и были легко вооружены, чтобы маневрировать в битве и скрываться от преследования. В сельджукской армии были строгие порядок и дисциплина. Одним из тактических приёмов было изматывание сил противника внезапными набегами. Они прятались в высоких холмах и осыпали превосходящие силы крестоносцев и византийцев дождём стрел{{Sfn|Kesik|2003|s=125}}. Ещё одним тактическим приёмом туркменов и особенно сельджуков, используемым наиболее часто, было ложное отступление. Небольшой отряд атаковал врага и, создав видимость своего поражения, отступал, заманивая преследующую вражескую армию в ловушку{{Sfn|Kesik|2003|s=126}}. Управлять армией в бою помогали звуки барабанов и труб{{Sfn|Kesik|2003|s=127}}.

Жена султана также время от времени принимала участие в государственном управлении{{Sfn|Kesik|2003|s=124}}. Во время осады Коньи Мануилом Комнином Месуд оставил защиту городского замка и стен своей жене{{Sfn|Kesik|2003|s=123}}.
--&gt;
== Иҡтисад, төҙөлөш һәм ижтимағи тормош ==
[[Файл:Alaedin Camii.JPG|мини|Алаитдин мәсете]]
[[Файл:Aksaray Ulu Cami 3101.jpg|мини|Аҡһарайҙағы Минбар мәсете]]
&lt;!-- Поскольку Месуд очень мало жил в Конье, он практически не оставил никаких памятников, сохранившихся до наших дней. Во время своего тридцатидевятилетнего правления он построил в Конье лишь внутренний замок, дворец и мечеть. Мечеть была возведена в стиле анатолийских мечетей того периода — без купола, с плоским потолком и множеством колонн. Строительство [[Мечеть Ала ад-Дина (Конья)|другой мечети]] (переделка византийской церкви) было начато во время правления Месуда I, но завершено во время правления [[Кей-Кубад I|Алаэддина Кейкубада I]], поэтому она была названа в его честь{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}. На плите над сводом у дверей [[минбар]]а мечети выгравирована надпись «Слава веры и мира, отец завоеваний и заместитель халифа Масуд ибн Кылыч-Арслан». Рядом с этой мечетью находилось [[медресе]], построенное Месудом{{Sfn|Kesik|2003|s=132}}. Месуд также построил мечеть в Аксарае{{Sfn|Sümer|2004}} на месте современной Улу-джами (Большой мечети). Минбар этой мечети находится в Улу-джами и является старейшим из минбаров в Центральной Анатолии{{Sfn|Kesik|2003|s=133—134}}.

При Месуде продолжался переход кочевых тюрок к оседлой жизни. По мнению М. Кешика, Месуд, как и другие сельджукские правители Анатолии, долгое время не мог активно заниматься строительством из-за постоянных войн. Жители Западной и Центральной Анатолии не могли чувствовать себя в полной безопасности, поэтому продолжали жить как кочевники{{Sfn|Kesik|2003|s=128}}. В результате успешной борьбы Месуда с крестоносцами, византийцами и Данышмендидами последние годы его правления были благополучными, стабильными и мирными. В эти годы тюрки всё активнее селились в Анатолии{{Sfn|Kesik|2003|s=128}}. Историки XV, XVI и XVII веков утверждали, что Месуд основал город под названием Симре недалеко от Амасьи{{Sfn|Sümer|2004}}. Там были сооружены мечеть, медресе, дома для бедных. Впоследствии город был разрушен{{Sfn|Kesik|2003|s=134}}. Однако это ошибка, Месуд не имел отношения к основанию города, его деятельность не была связана с Амасьей{{Sfn|Kesik|2003|s=134—135}}.

При Месуде была отчеканена самая старая (из обнаруженных) сельджукская монета в Анатолии{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}.

Экономика государства во многом основывалась на военных трофеях и на скотоводстве. Сельджуки не занимались сельским хозяйством, пока не стали оседлыми, они продолжали заниматься животноводством. Земледелием занималось христианское население, которому государство оказывало помощь. Вероятно, к концу правления султана Месуда земледелием начали заниматься и осевшие сельджуки{{Sfn|Kesik|2003|s=129}}. Доход государства складывался из налога [[джизья]] и дани от других государств. Согласно Гийому Тирскому, при Месуде сельджуки собирали налоги даже с византийского порта Анталии{{Sfn|Kesik|2003|s=130}}. Несправедливость налоговой политики Византии во второй половине XII века и обещание султана освободить от налогов тех, кто попал под его власть, привели к массовому переселению на сельджукские земли жителей приграничных византийских территорий{{Sfn|Kesik|2003|s=130—131}}.

В XII веке действовал торговый путь, связывавший Константинополь с Коньей и Тебризом. Конья была важным торговым центром. Прекращение войн привело к оживлению торговли и распространению [[Караван-сарай|караван-сараев]]. Из записей Никиты Хониата следует, что во времена правления Месуда между сельджуками и христианами островов в окрестностях и на озере Бейшехир существовала оживлённая торговля. В Малатье существовал большой рынок, в том числе и невольничий{{Sfn|Kesik|2003|s=129—130}}.

Сельджуки использовали в Анатолии медные, железные, серебряные, квасцовые, [[лазурит]]овые и соляные рудники. Однако нет сведений о том, какие рудники разрабатывались при Месуде. Известно лишь, что лазурит добывали около Коньи{{Sfn|Kesik|2003|s=131}}.
--&gt;
== Шәхесенең әһәмиәте ==
&lt;!-- По оценке М. Кешика, Месуд был умным, справедливым, осторожным, дальновидным и религиозным правителем. В 570 [[Год хиджры|году Хиджры]] он использовал [[лакаб]] Рукнеддин ({{Lang-tr|Rukn al-Din, Rukn ad-Din, Rukn ud-Din}}, {{lang-ar|ركن الدين||Pillar of the Faith}} — «Столп веры»){{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=121}}.

Политика византийских императоров в отношении Малой Азии состояла в том, чтобы в борьбе правителей между собой оказывать помощь более слабому из них. Византия была заинтересована в поддержании вражды между малоазийскими эмирами, чтобы те ослабляли друг друга. По словам М. Кешика, «особенно здесь достойна восхищения умная и дальновидная политика султана Месуда против Византийской империи. Потому что он разгадывал политику Византии в отношении турок и не попадался в приготовленные ими ловушки»{{Sfn|Kesik|2003|s=75}}.

В описаниях «Анонимного Зангиме» и в «Истории» Аксарайи Месуд — первый сельджукский анатолийский правитель, которому авторы приписывают традиционные черты персидско-исламского правителя. Автор «Анонимного Зангиме» подчёркивал, что Месуд выполнял религиозные обязанности правителя и проводил политику исламизации недавно завоёванных земель. Аксарайи утверждал, что Месуд был справедливым монархом, чьё правление было узаконено [[халиф]]ом. Однако слова Аксарайи о том, что халиф признал Месуда султаном, приславшим ему знаки правления, не подтверждаются другими источниками. Ибн ал-Асир назвал Месуда царём (меликом) Коньи и Аксарая один раз, но в других местах — лишь князем, который правил в Конье. Иоанн Киннам, как и Анна Комнина, называл сельджукских правителей Анатолии султанами, но он при этом не указывал, был ли этот титул Месуда официально признан халифом. Слова Киннама «вождь Икониона [Коньи], которого турки, почитая его превыше всего, называют султаном» означают лишь, что сельджуки в Анатолии признавали Месуда своим повелителем. Бар-Эбрей называл Месуда султаном Коньи, но тоже не указывал, был ли ему официально присвоен этот титул. При этом тот же автор подробно описывал, как халиф «провозгласил» Мелика Гази меликом и прислал ему «золотой обруч на шею и золотой посох, и четыре чёрных знамени, и барабаны». По мнению С. Меджит, «тот факт, что тот же автор умалчивает об [[Инвеститура|инвеституре]] Месуда, указывает на то, что в то время он не был признан халифом»{{Sfn|Mecit|2013|pp=42—44}}.

[[Хамдаллах Казвини|Казвини]] утверждал, что сельджукский султан Рума Месуд подчинялся [[Государство Сельджукидов|великому сельджукскому султану]] [[Ахмад Санджар|Санджару]] и каждый год платил ему дань. Известно, что Санджар передал своему племяннику [[Махмуд ибн Мухаммад|Махмуду]], сельджукскому султану Ирака, маншур (распоряжение, приказ) на управление некоторыми территориями. [[Ибн аль-Асир]] утверждал, что лично видел маншур, в котором Махмуду передавались земли в Анатолии. То есть сельджуки Рума подчинялись сельджукам Ирака, которые, в свою очередь подчинялись великим сельджукам. Однако не зафиксировано ни одного факта, показывающего, что султан Месуд признавал эту зависимость{{Sfn|Kesik|2003|s=106}}. На чеканенных Месудом монетах он указан с титулом «эс-Султануль-муаззам» (великий султан), таким же, который использовал Махмуд. Турецкие историки [[Туран, Осман|О. Туран]] и М. А. Кёймен отмечали, что эта зависимость была лишь «на бумаге» (в маншуре){{Sfn|Kesik|2003|s=107}}.

Во время правления Месуда сельджуки прочно обосновались в Анатолии{{Sfn|Sümer|2009}}. До него Анатолию называли «Рум» (земля римлян), и лишь во время его правления жители Запада стали называть Анатолию «Турчией» (Турция). Армяне при нём называли большую часть Анатолии, находившейся под властью турок-сельджуков, «Туркестаном»{{Sfn|Sümer|2004}}. По словам {{Нп5|Райс, Тамара Тэлбот|Т. Райс||Tamara Talbot Rice}}, к моменту смерти Месуда в 1155 году государство Сельджуков было «значительно более сильным, чем когда он пришёл к власти. Теперь это была процветающая и влиятельная держава»{{Sfn|Райс|2004|страницы=31—32}}. По мнению {{Нп5|Вудс, Джон (историк)|Дж. Вудса||John E. Woods (historian)}}, благодаря деятельности Месуда Государство сельджуков Рума стало доминирующей державой в Центральной и Восточной Анатолии{{Sfn|Woods}}. Турецкий историк С. Меджит писал: «можно с уверенностью предположить, что Месуд в конце своего правления заложил основы, которые превратили сельджукское княжество в Анатолии в сельджукский султанат Коньи»{{Sfn|Mecit|2013|p=46}}.
--&gt;
== Ғаиләһе ==
Жена: дочь Мелика Гази. Брак заключён до 1116 года{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}.

Сыновья{{Sfn|Sümer|2004}}:
* [[Кылыч-Арслан II|Кылыч-Арслан]];
* Шахин-шах, правитель [[Анкара|Анкары]];
* Долат (Девлет).

Дочери:
* Дочь. Муж — Данышмендид Зюннун{{Sfn|Sümer|2004}};
* Дочь. Муж — Данышмендид Ягы-Басан{{Sfn|Sümer|2004}};
* Дочь. Муж — [[Иоанн Комнин (сын Исаака Комнина)|Иоанн Комнин]]{{Sfn|Sümer|2004}};
* Дочь. Муж — сын [[Имад ад-Дин Занги|Имадеддина Занги]] [[Нур ад-Дин Махмуд|Махмуд Нуреддин]]{{Sfn|Sümer|2004}}. Мюнеджимбаши писал, что её имя было Сельчук-хатун{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}. М. Кешик писал, что, по словам Михаила Сирийца, за Нуреддина была выдана та дочь Месуда, которая была ранее женой Иоанна Комнина. М. Кешик утверждал, что не смог найти в других источниках подтверждения этой информации{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}{{ref+|У Михаила Сирийца не названо имя, и речь не о браке с племянником императора, а только о помолвке: «Хотя она была просватана за племянника византийского императора, женился на ней Hyp ад-Дин»{{sfn|Михаил Сириец|1982|с=29}}{{sfn|Michel le Syrien|1905|p=297}}. |group=comm}}.

== Комментарийҙар ==
{{Иҫкәрмәләр|group=comm}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|20em}}

== Әҙәбиәт һәм сығанаҡтар ==

=== Сығанаҡтар ===
* {{Книга|ref=Анна Комнина|автор=Анна Комнина|заглавие=[[Алексиада]]|ответственный=пер. [[Любарский, Яков Николаевич|Я. Н. Любарского]]|год=1996|место=СПб.|издательство=[[Алетейя (издательство)|Алетейя]]}}
* {{Книга|ref=Иоанн Киннам|ссылка=https://www.vostlit.info/Texts/rus17/Ioann_Kinnam_3/frametext1.htm|автор=Иоанн Киннам|заглавие=Краткое обозрение царствования Иоанна и Мануила Комнина (1118-1180)|ответственный=пер. под ред. [[Карпов, Василий Николаевич|В. Н. Карпова]]|год=1859|место=СПб.}}
* {{Статья|ссылка=https://www.vostlit.info/Texts/rus4/Mychel_Syr/frametext3.htm|ref=Михаил Сириец|автор=[[Михаил Сириец]], Гусейнов Р. А.|заглавие=Из «Хроники» Михаила Сирийца (часть 3)|год=1982|место=М.|издание=Письменные памятники Востока, 1975|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]], [[ГРВЛ]]|тип=Ежегодник|страницы=16—31|issn=}}
* {{Книга|ref=Никита Хониат|ссылка=http://www.vostlit.info/Texts/rus3/Honiat_2/text3.phtml?id=12432|автор=Никита Хониат|заглавие=Никиты Хониата история, начинающаяся с царствования Иоанна Комнина|ответственный=пер. под ред. [[Долоцкий, Василий Иванович|В. И. Долоцкого]]|год=1860|место=СПб.|том=1. (1118——1185)}}
* {{Книга|ref=Matthieu (D'Edesse)|ссылка=http://archive.org/details/bub_gb_YlkuAAAAQAAJ|автор=Matthieu (D'Edesse)|заглавие=Chronique de Matthieu d'Edesse 962—1136 avec la continuation de Grégoire le Prêtre jusqu'en 1162, d'après trois manuscrits de la Bibliothèque impériale de Paris|год=1858|место=P.|издательство=A. Durand|allpages=591|isbn=}}
* {{Книга|ref=Michel le Syrien|ссылка=http://archive.org/details/MichelLeSyrien3|автор=Michel le Syrien|заглавие=Chronique de Michel le Syrien|ответственный=[[Шабо, Жан-Батист|J.-B.Chabot]]|год=1905|язык=fr|место=Paris|издательство=Roger Pearse|volume=3}}
* {{Книга|ref=Sibṭ bin al-Jawzī|ссылка=http://archive.org/details/recueildeshistor03acad|автор=Ibn el-Djeuzi|заглавие=Recueil des historiens des croisades : Historiens orientaux|ответственный=Académie des inscriptions &amp; belles-lettres (France)|год=1872|часть=Mirât ez-Zèmân|место=P.|издательство=Imprimerie nationale|pages=517—570|allpages=792|volume=3}}

* {{Книга|ref=William of Tyre|ссылка=https://archive.org/details/william-of-tyre-deeds-done-beyond-the-sea-volume-ii|автор=William of Tyre|заглавие=A History of Deeds Done Beyond the Sea|ответственный=Translated and Annotated by Emily Atwater Babcock and A. C. Krey|год=1943|место=New York|издательство=[[Издательство Колумбийского университета|Columbia University Press]]|volume=2}}
* {{Статья|ссылка=https://www.jstor.org/stable/25194766|ref=Anonymous Syriac Chronicle|заглавие=The First and Second Crusades from an Anonymous Syriac Chronicle|год=1933|издание=Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland|место=L.|volume=2|pages=273—305|issn=0035-869X|ответственный=Tritton A. S., [[Гибб, Гамильтон Александр Росскин|Gibb H. A. R.]]}}

===  Әҙәбиәт ===
* {{книга|ref=Босворт|автор=[[Босуорт, Клиффорд Эдмунд|Босворт К. Э.]]|заглавие=Мусульманские династии. Справочник по хронологии и генеалогии|ответственный=Пер. с англ. [[П. А. Грязневич]]а, отв. редактор [[И. П. Петрушевский]]|год=1971|оригинал=The Islamic Dynasties. A Cronological and Genealogical Handbook|место=М.|издательство=Наука, ГРВЛ|страницы=181—182}}

* {{книга|автор=Райс Т. Т.|часть=|заглавие=Сельджуки. Кочевники — завоеватели Малой Азии|ref=Райс|ссылка=|место=М.|издательство=[[Центрполиграф]]|год=2004|страниц=238|isbn=5-9524-0949-0}}
* {{книга|автор=[[Успенский, Фёдор Иванович|Успенский Ф. И.]]|заглавие=История Византийской империи. В 5 т|том=5|ссылка часть=http://rikonti-khalsivar.narod.ru/Usp4.10.htm|часть=История Византийской Империи. Отдел VI. Комнины. Глава X. Восточные дела.|место=М.|издательство=[[АСТ (издательство)|АСТ, Астрель]]|год=2005|страниц=558|isbn=5-271-03856-4|ref=Успенский}}
* {{Статья|ссылка=https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1213666|ref=Altan|автор=Altan E.|заглавие=Haçlı Seferleri ve Anadolu (1097—1190): Türkiye Selçukluları Tarihinde Haçlı Seferlerinin Yeri ve Önemi|год=2020|язык=tr|издание=USAD|том=12|страницы=35—50}}
* {{Книга|ref=Atçeken, Yaşar|ссылка=https://books.google.ru/books?id=QvSiDwAAQBAJ|автор=Atçeken Z., Yaşar B.|заглавие=Malazgirt'ten Vatana Anadolu Selçuklu Devleti Tarihi|год=2016|издательство=Eğitim Yayınevi|isbn=978-975-8890-15-6}}
* {{Книга|ref=Cahen|ссылка=https://books.google.com/books?id=29ZpAAAAMAAJ|автор=[[Каэн, Клод|Cahen Cl.]]|заглавие=Pre-Ottoman Turkey: A General Survey of the Material and Spiritual Culture and History C. 1071-1330|год=1968|место=N. Y.|издательство={{нп5|Sidgwick &amp; Jackson}}|allpages=492|isbn=978-0-283-35254-6}}
* {{Книга:Энциклопедия ислама. 2-е издание|Cahen Cl.|Balak|volume=1|p=983|ref=Cahen}}
* {{Книга|ref=Chalandon|ссылка=http://archive.org/details/jeaniicomneneet01chalgoog|автор=[[Шаландон, Фердинанд|Chalandon F.]]|заглавие=Jean II Comnène, 1118—1143, et Manuel I Comnène, 1143—1180|год=1960|место=N. Y.|издательство=B. Franklin|pages=42—44}}
* {{Книга|ref=Cahen|ссылка=https://books.google.ru/books?id=Jl_JAwAAQBAJ|автор=[[Каэн, Клод|Cahen Cl.]]|заглавие=The Formation of Turkey: The Seljukid Sultanate of Rum: Eleventh to Fourteenth Century|год=2014|место=Milton Paek, Abingdon, Oxfordshire|издательство=[[Routledge]]|allpages=287|isbn=978-1-317-87625-0}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/kilicarslan-i|ref=Demirkent|автор={{нп5|Демиркент, Исин|Demirkent I|tr|Işın Demirkent}}|заглавие=Kilicarslan I|год=2002|язык=tr|издание=[[Islam Ansiklopedisi]]|том=25|страницы=396—399}}
* {{книга|ref=Kesik|автор=Kesik M.|заглавие=Türkiye Selçuklu Devleti Tarihi: Sultan I. Mesud Dönemi (1116—1155)|год=2003|место=An.|издательство=[[Türk Tarih Kurumu]]}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/meliksah--anadolu-selcuklu|ref=Kesik|автор=Kesik M.|заглавие=Melikşah|год=2004|язык=tr|место=Ankara|издание=[[Исламская энциклопедия|TDV İslâm Ansiklopedisi]]|том=29|выпуск=|страницы=58—59}}
* {{Книга|ref=Madden|ссылка=https://books.google.ru/books/about/Crusades.html?id=HkOAAAAACAAJ|автор=[[Мэдден, Томас|Madden Th. F.]]|заглавие=Crusades: The Illustrated History|год=2004|издательство=Duncan Baird|allpages=224|isbn=978-1-84483-040-4}}
* {{Статья|ref=Mallett|автор=Mallett A.|заглавие=The battle of Inab|год=2013|язык=en|издание=Journal of Medieval History|том=39|номер=1|страницы=48—60|issn=0304-4181|место=Amsterdam|издательство=[[Elsevier]]|doi=10.1080/03044181.2012.744699}}
* {{Книга|ref=Mecit|ссылка=|автор=Mecit S.|заглавие=The Rum Seljuqs: Evolution of a Dynasty|год=2013|место=London|издательство=[[Routledge]], [[Taylor &amp; Francis Group]]|allpages=249|isbn=978-1-134-50899-0}}
* {{статья|ссылка=|ref=Metin|автор=Metin|заглавие=Sultanlığı Meşruiyet Kazanmamış Bir Selçuklu Şehzadesi: Tuğrul Arslan|год=2017|язык=tr|место=Konya|издание=Selçuklu Araştırmaları Dergisi|том=|выпуск=6|страницы=35—52|issn=2548-0154}}
* {{Книга|ref=Nicolle|ссылка=https://books.google.ru/books?id=xKo7vgAACAAJ|автор=Nicolle D.|заглавие=The Second Crusade 1148: Disaster outside Damascus|год=2009|место=Oxf.|издательство=[[Osprey Publishing]]|allpages=96|isbn=978-1-84603-354-4}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/danismendliler|ref=Özaydin|автор=Özaydin A.|заглавие=DÂNİŞMENDLİLER|год=1993|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|страницы=469—474|volume=|том=8}}
* {{Книга|ref=Phillips|ссылка=https://books.google.ru/books?id=P5FheHjG34kC|автор=Phillips J. P.|заглавие=The Second Crusade: Extending the Frontiers of Christendom|год=2007|место=New Haven|издательство=[[Yale University Press]]|allpages=410|isbn=978-0-300-11274-0}}
* {{Книга|ref=Phillips|ссылка=https://books.google.ru/books/about/The_Crusades_1095_1197.html?id=8L0GFPBPPIoC|автор=Phillips J. P.|заглавие=The Crusades, 1095—1197|год=2002|место=L.|издательство=[[Longman]]|allpages=254|isbn=978-0-582-32822-8}}
* {{Книга|ref=Roche|ссылка=https://books.google.ru/books?id=x9XaOwAACAAJ|автор=Roche J. T.|заглавие=Conrad III and the Second Crusade in the Byzantine Empire and Anatolia, 1147|год=2008|место=St. Andrews, Scotland|издательство=[[University of St Andrews]]|allpages=574}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/selcuklular#anadolu-selcuklulari|ref=Sümer|автор=Sümer F.|заглавие=III. Anadolu Selçukluları (1075—1308)|год=2009|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|страницы=380—384|том=36}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/mesud-i|ref=Sümer|автор=Sümer F.|заглавие=Mesud I|год=2004|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|том=29|страницы=339—342}}
* {{Книга|ref=Такуш|ссылка=https://books.google.ru/books?id=GQYXAQAAIAAJ|автор=طقوش، محمد سهيل ({{iw|Такуш, Мухаммад Сохаил||ar|محمد سهيل طقوش}})|заглавие=تاريخ سلاجقة الروم في آسيا الصغرى، ٠٧٤-٤٠٧ ھ/٧٧٠١-٤٠٣١ م: مدخل إلى تاريخ العثمانين (История сельджуков Рума в Малой Азии, 774–407 гг. хиджры / 1077-1304 гг. н.э.: введение в историю османов)|год=2002|издательство=دار النفائس|isbn=978-9953-18-047-2}}

== Һылтанмалар ==
* {{Cite web|lang=en|url=https://www.britannica.com/place/Anatolia/Seljuq-expansion|title=Anatolia — Seljuq expansion|author=Woods J. E.|website=[[Британская энциклопедия|Britannica]]|access-date=2022-04-18|ref=Woods}}
{{Султаны Рума}}
{{Избранная статья|Госдеятели}}
{{Тышҡы һылтанмалар}}

[[Категория:Азияның XII быуат хакимдары]]
[[Категория:Алфавит буйынса ғәскәр башлыҡтары]]
[[Категория:Урта быуаттар ғәскәр башлыҡтары]]
[[Категория:Сәлжүкиҙәр]]</text>
      <sha1>oukukt30cd2j3mtot5p1a314pcxtgy3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146659</id>
      <parentid>1146652</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T15:31:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>/* Мануил Комнин */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="125994" xml:space="preserve">{{Государственный деятель
| имя = Мәсүд I
| оригинал имени = {{lang-ota|ركن الدين مسعود}} {{lang-tr|Rukn al-Dīn Mes'ūd}}
| должность = Рум солтаны (Конья солтанлығы)
| периодначало = [[1116]]
| периодконец = [[1156]]
| предшественник = Мәликшаһ I (Конья солтаны)
| преемник = [[Ҡылыс-Арыҫлан II]]
| дата смерти = 1156
| отец = [[Ҡылыс-Арыҫлан I]]
}}
'''Мәсүд I Рукнетдин''' ({{Lang-ar|ركن الدين مسعود}}, ''төр.'' Ebü'l-es Feth-Sultânü'l-d Muazzam ve’Izzüddünyâ-Mes’dîn b ûd. Kılıcarslan es-Selcûkī; Rukn al-Mas’Dīn ūd; {{Lang-el|Μασούτ}}) —1156 йылдан алып 1116 йылға тиклем [[Рум солтанлығы|Рум солтаны,]] Ҡылыс-Арыҫлан I солтандың улы

Ҡылыс-Арыҫлан үлгәндән һуң, власҡа өлкән улы Мәлик шаһ,килгән, ул Мәсүдте төрмәгә япҡан. Мәлик шаһ менән [[Византия империяһы|Византия]] императоры Алексей Комнин һөйләшеүҙәре мәлендә Мәсүд азат ителә һәм власҡа килә, ә Мәлик шаһ, ҡулға алынып, һуҡырайтыла һәм быуып үлтерелә. Үҙенең 39 йыл дауамындағы хакимлығы йылдарында византийҙарҙы ҡаты тота һәм күрше мосолман ерҙәре иҫәбенә биләмәләрен киңәйтә. Идара итеүенең тәүге йылдарында Мәсүд үҙенең ағай-энеләре идара иткән Мелитена һәм [[Анкара]]ны баҫып алған. 1142 йылда Мөхәммәт Данишмендид үлгәндән һуң, Мәсүд Данишмендидтар ерҙәрен баҫып ала башлаған. Мәсүд хакимлыҡ иткән йылдарҙа даими рәүештә һуғышҡан. 1147 йылдың 26 октябрендә Икенсе тәре походы барышында Мәсүд Дорилей эргәһендә Конрад III немец тәре йөрөтөүселәр армияһын еңгән, ә 1148 йылдың 7 ғинуарында Кадм тауҙары янында — Людовик VII француз тәре йөрөтөүселәр армияһын тар-мар иткән. Артабан Мәсүд Антиохия кенәзлеге һәм Эдесса графлығы ерҙәре өсөн тәре йөрөтөүселәр һәм Киликий әрмән дәүләте хакимдары менән һуғышҡан.

1155 йылда Мәсүд вафат булған мәлгә [[Рум солтанлығы|Рум сәлжүк дәүләте]] Үҙәк һәм Көнсығыш Анатолияның өҫтөнлөклө державаһы була. аталған Мәсүдкә тиклем Көнбайыш халҡы Анатолияны «Рум» (римлеләр ере), тип атаған, тик уның хакимлығы осоронда Кесе Азияны «Турчия» (Төркиә) тип атай башлаған.

== Сығанаҡтар ==
;Сүриә
1195 йылға тиклемге ваҡиғалар '''Михаил Сүриәле'''нең (1126—1200) «Хронография»һында Мәсүдтең биографияһы һәм хакимлығы тураһында бәйән ителә{{Sfn|Kesik|2003|s=XXIV}}. Мәсүд буйынса тикшеренеүсе М. Кешик 1285 йылға тиклемге ваҡиғаларҙы ''' Бар-Эбрей''' «Хронология»һынан тапҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=XXV}}. 1240 йылда билдәһеҙ рухани ҙған «'''Анонимная сирийская хроника'''»ла Эдессала тәре йөрөтөүселәрҙең идаралыҡ итеүен (1098—1144) һүрәтләй{{Sfn|Kesik|2003|s=XXV}}.

;Әрмән
Мәсүд хакимлығы осоронда булған ваҡиғалар V—XVIII быуаттар әрмән тарихнамәһендә бирелгән. '''Матвей Эдесский''' «Хронография»һы 1136 йылға тиклем яҙған{{Sfn|Kesik|2003|s=XXII}}. Бында Яҡын Көнсығышты сәлжүктәр яулауы һәм тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы көрәш тасуирланған. «Хронография»ны рухани '''Григор Ерец''' 1162 йылға тиклем дауам иткән. «Продолжение хронографии» сәлжүктәрҙең Византия, Данишмендидтар, тәре йөрөтөүселәр һәм әрмәндәр араһындағы мөнәсәбәттәрен еткерә {{Sfn|Kesik|2003|s=XXIII}}. '''Вардан Аревелци'''ҙың «Всеобщая история» хеҙмәте һуғыштарҙы һүрәтләй, әммә Мәсүдтең хакимлығы тураһында мәғлүмәт аҙ{{Sfn|Kesik|2003|s=XXIII}}. '''Смбат Спарапет''' «Йылъяҙма»һында 951-1274 йй. ваҡиғаларҙы яҙған. Бында Киликия әрмәндәре, сәлжүктәр, [[мәмлүктәр]] һәм [[ҡараманоғуллары]] тураһында мәғлүмәт бар{{Sfn|Kesik|2003|s=XXIV}}.

;Византий

Мәсүдтең тормошо һәм эшмәкәрлеге византий мәсьәләләре менән бәйле. Алексей  I Комниндың ҡыҙы '''[[Анна Комнина]]'''  атаһы тураһында «Алексиада» хеҙмәтендә яҙған. Был хеҙмәт Төркиә тарихын өйрәнеү буйынса әһәмиәтле сығанаҡ.  «Алексиада»ла Мәсүдтең ағаһы Мәликшаһ I менән көрәше ентекле бирелгән{{Sfn|Kesik|2003|s=XXI}}. '''Иоанн Киннам'''дың (1143—1185) «Тарих»ы икенсе тәре йөрөтөүселәр походын, Коньяны ҡамауҙы ентекле һүрәтләй{{Sfn|Kesik|2003|s=XXII}}. '''Никита Хониат''' «Тарих»ы Мәсүд һәм император Иоанн араһындағы мөнәсәбәттәргә бағышланған. Никита Хониат һәм Иоанн Киннам хеҙмәттәре бер-береһен тулыландыра{{Sfn|Kesik|2003|s=XXII}}.

;Ғәрәп һәм фарсы
&lt;!-- 
Арабские и персидские источники не предоставляют достаточный объём сведений о жизни Месуда. М. Кешик использовал их лишь для верификации информации из других источников. Небольшое количество оригинальных сведений дают лишь некоторые из мусульманских источников. К ним относится труд современника Месуда, жителя [[Дамаск]]а '''[[Ибн аль-Каланиси]]''' (1070—1160). Ещё одним современником султана был '''[[Ибн аль-Азрак аль-Фарики|Ибн аль-Азрак]]''' (1117—1181), живший в Анатолии. Однако он акцентировался на истории [[Артукогуллары|Артукидов]], и сведения о Месуде очень сжатые{{Sfn|Kesik|2003|s=XV}}. Ограниченную информацию можно почерпнуть в труде '''[[Ибн аль-Асир]]а''' (ум. 1233) «История атабеков сирийских»{{Sfn|Kesik|2003|s=XVI}}, но его «Полный свод всеобщей истории» обходит стороной события в Анатолии{{Sfn|Kesik|2003|s=XVIII}}. '''[[Аль-Фатх аль-Бундари|Аль-Бундари]]''' (1190—1245), сокративший труд '''[[Имадуддин аль-Исфахани|аль-Исфахани]]''' (1125—1201), упоминает Месуда только в одном предложении. Некоторые факты, полезные для освещения деятельности Месуда в связи с крестоносцами и византийцами, указаны младшим современником Месуда, историком из [[Алеппо]] '''{{Нп5|Ибн аль-Адим|Ибн аль-Адимом|4=Ibn al-Adim}}''' (ум. 1262). Труд '''[[Бахауддин ибн Шаддад|Ибн Шаддада]]''' (ум. 1285) упоминает детали, полезные при описании борьбы Месуда с армянами и крестоносцами{{Sfn|Kesik|2003|s=XVI}}.  '''«Анонимный Зангиме'''» описывает события от возникновения сельджуков до 1363 года и является важным источником по истории сельджуков Анатолии. В нём приводятся оригинальные сведения о восшествии Месуда на престол, его борьбе с [[Араб (сын Кылыч-Арслана I)|Арабом]], осаде Коньи Мануилом Комнином, борьбе Месуда с армянами и крестоносцами{{Sfn|Kesik|2003|s=XVI—XVII}}. Современник Месуда из Алеппо '''{{Нп5|Аль-Азими|аль-Азими|4=Al-Azimi}}''' (ум. после 1161) упоминает события жизни Месуда в одном предложении с хронологическими ошибками. Ещё один современник Месуда '''Ибн Хамдун''' (1101—1167) не интересовался анатолийскими событиями и информацию о Месуде даёт в нескольких фразах{{Sfn|Kesik|2003|s=XVII}}. Сведения '''[[Сибт ибн аль-Джаузи|Сибта Ибн аль-Джаузи]]''' (ум. 1257) не оригинальны и дублированы в трудах Ибн аль-Каланиси, Ибн аль-Азрака, Ибн аль-Асира и Имадеддина аль-Исфахани. Труд '''[[Абу Шама аль-Макдиси|Абу Шамы аль-Макдиси]]''' (1203—1268) дополняет информацию о крестоносцах. Труд '''[[Абу-ль-Фида|Абу-ль-Фиды]]''' — краткое изложение всеобщей истории Ибн аль-Асира{{Sfn|Kesik|2003|s=XVIII}}. '''[[Шихабуддин ан-Нувайри|Ан-Нувайри]]''' (ум. 1332) сведений о Месуде почти не даёт. У '''{{Нп5|Карим ад-Дин Аксарайи|Аксарайи|4=Karim al-Din Aqsarayi}}''' (ум. 1332/33) не так много сведений о султане, но, по сравнению с основными источниками, он приводит отличающиеся от них данные о начале деятельности Месуда. Писавшие в XIV веке '''Кади Ахмед Нигдели''' и '''[[Аз-Захаби]]''' (1274—1348) указывают лишь неоригинальную информацию, заимствованную в более ранних источниках{{Sfn|Kesik|2003|s=XIX}}. «Избранная история» '''[[Хамдаллах Казвини]]''' (1281/82—1350) повторяла сведения более ранних источников, некоторые полезные детали позаимствованы из его поэмы «Зафернаме» {{Sfn|Kesik|2003|s=XX}}. «Сборник народов» написан '''{{Нп5|Мюнеджимбаши Ахмед Деде|Мюнеджимбаши|4=Munejjim-bashi Ahmed Dede}}''' (ум. 1702), жившим намного позже описываемых событий. Однако автор использовал множество источников, не сохранившихся до наших дней. В этом труде упоминается имя дочери Месуда{{Sfn|Kesik|2003|s=XXI}}.
--&gt;
;Латин сығанаҡтары

М. Кешик фекеренсә, замандаштары яҙған әҫәрҙәрҙән Икенсе тәре походы тураһында иң мөһим сығанаҡ - Людовик VII армияһында капеллан булып хеҙмәт иткән '''Одон Дейльский''' хроникаһы. Ул француз тәре йөрөтөүселәре армияһының Кесе Азия аша Антиохияға сәйәхәтен һәм сәлжүктәр менән һуғышын ентекләп тасуирлай. Әммә уның хроникаһы ғәҙел түгел{{Sfn|Kesik|2003|s=XXV—XXVI}}{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Гийом Тирскийҙың (1130 - 1185) «История деяний в заморских землях» хеҙмәтендә сәлжүктәрҙең византиялар һәм тәре йөрөтөүселәр менән мөнәсәбәттәре тураһында мәғлүмәт тупланған{{Sfn|Kesik|2003|s=XXVI}}.

== Биографияһы ==

=== Иртә йәшлек йылдары ===
Мәсүд [[Рум]] солтаны Ҡылыс-Арыҫлан I-нең улы{{Sfn|Demirkent|2002}}. Мәсүд исеме сығанаҡтарҙа тәүге тапҡыр Ҡылыс-Арыҫландың Мосул кампанияһына бәйле барлыҡҡа килгән{{Sfn|Kesik|2003|s=9}}. 1107 йылда Ҡылыс-Арыҫлан Ираҡтағы Мөхәммәт I Тапар әмир Жәкәрмеш урынына Мосул һәм Бәдиәт-әл-Жәзирә атабәге итеп тәғәйенләгән сәлжүк солтаны Жәүәлигә (Чавли, ''фр.'' Jâwali Saqâwâ){{Нп5|Джавали (Чавли)||}} ҡаршы походҡа юллана. 1107 йылдың 22 мартында Ҡылыс-Арыҫлан I үҙенең ҡанһыҙлығы менән билдәле Жәүәлиҙе хаким итеп ҡабул итергә теләмәгән халыҡтың саҡырыуы буйынса Мосулға инә. Походта солтан менән бергә хандың ҡатыны Айша, улдары Тоғрул-Арыҫлан, солтандың улы Мәликшаһ һәм, моғайын, Мәсүд тә булғандыр{{Sfn|Kesik|2004}}.

Сығанаҡтарҙағы мәғлүмәт ҡапма-ҡаршы. Сибт ибн әл-Жаузи, Мәсүд атаһы менән Мосулда булды, тип яҙған{{Sfn|Kesik|2003|s=11}}. Ләкин күп кенә сығанаҡтар, Мәсүд Коньяла ҡалды, тип раҫлай. Аҡһарайҙа әйтелеүенсә, Ҡылыс-Арыҫлан уны походҡа тиклем үк үҙенең вариҫы тип иғлан итә һәм Коньяла ҡалдыра.

1107 йылдың 13 июлендә Ҡылыс-Арыҫлан Хабур йылғаһы буйындағы алышта еңелә һәм, йылға аша сығырға тырышып, аты менән бергә батып үлә{{Sfn|Demirkent|2002}}. Ҡылыс-Арыҫлан һәләк булған мәлгә солтандың улдарынан иң өлкәненә Мәликшаһҡа 11 йәш була{{Sfn|Demirkent|2002}}. Ул Сәлжүк солтаны Мөхәммәт Тапарға әсирлеккә эләгә{{Sfn|Cahen|2014|loc=Chapter two. Turkish activity in the West under Shāhānshāh}}. Сибт ибн әл-Жаузи әйтеүенсә, Жәүәли менән һуғышта атаһы менән Мәсүд булған. Йәнәһе лә ул яу яланында әсирлеккә алынған һәм Мөхәммәт Тапарға ебәрелгән{{sfn|Metin|2017|s=38}}. М. Кешик фекеренсә, Сибт ибн әл-Жаузи мәғлүмәтенең дөрөҫ булыуы ихтимал, һуғыш ваҡытында Мәсүд менән Ғәрәп атаһы янында булыуы ихтимал. Ҡылыс-Арыҫлан еңелгәндән һуң, әсирлектән ҡасыуҙары ихтимал ине. Мосулды һәм уның улдарының береһен Жәүәиләне баҫып алғандыр, моғайын, солтандың башҡа улдарына Анатолияға ҡайтырға рөхсәт итеп, ҡасаҡ туғандарын бер-береһе менән тәхет өсөн көрәшергә, ә Мәликшаһты уларҙы тотҡарлау маҡсатында файҙаланырға уйлағандыр{{Sfn|Kesik|2003|s=11}}.

Ливан тарихсыһы М. С. Такуш раҫлауынса, атаһы үлгәндән һуң Мәсүд Данишмендидтарҙа, ә Ғәрәп Коньяла йәшәгән{{Sfn|Такуш|2002|страницы=۱۱۲}}. Т. Райс та, Месуд Данишмендидтарҙа йәшәгән, тип уйлаған, ләкин, уның фекеренсә, Ғәрәп Анатолияла ([[Кесе Азия]]) түгел, ә Мөхәммәт Тапарҙа тотҡонлоҡта булған{{Sfn|Райс|2004|страницы=31}}.

=== Ағай-энеләренә ҡаршы көрәш ===

==== Мәликшаһ ====
Үҙәк Анатолийҙа килеп тыуған хаосты һәм сәлжүктәрҙең хакимы булмауынан файҙаланып, Византия императоры Алексей I Комнин тыныслыҡты боҙа. Мөхәммәт Тапар хәлдең етдилеген аңлап, Мәликшаһты Анатолияға ебәргән{{Sfn|Sümer|2009}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=202}}. Коньяға килгәс, Мәликшаһ үҙенең батшалығында власты баҫып алған ике туғанын (кузен) язалап үлтергән{{Sfn|Cahen|2014|loc=Chapter two. Turkish activity in the West under Shāhānshāh}}. Бынан тыш, ул Мәсүдте һәм тағы бер ҡустыһы, Ғәрәпте, төрмәгә ултырта. Шунан һуң Мәликшаһ Алексей Комнинға ҡаршы һуғыш башлай. 1116 йылда Афьонкарахисар янындағы лагерҙа һөйләшеүҙәрҙә император менән осрашып, Алексей менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм императорҙан ҙур сумма аҡса ала{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=202}}.

Мәликшаһ менән һөйләшеүҙәр барышында император үҙенә ҡаршы фетнә күтәрелгәнен белә{{Sfn|Sümer|2004}}. Михаил Сүриәле һүҙҙәренсә, хәрби начальник Мәликшаһ Мәсүдте төрмәнән сығарған һәм Данишмендид Мелик Ғәзи янына алып килгән. Бында Мәсүдте солтан тип иғлан иткәндәр{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Михаил Сириец|1982|страницы=36}}. Алексей Мәликшаһҡа лагерҙа ҡалырға йәки Византия һағы менән файҙаланырға кәңәш итә, ләкин теге баш тарта{{Sfn|Sümer|2004}}. Анна Комнина быға ошондай һүҙҙәр менән аңлатма бирҙе: «Үҙҙәрен болоттарҙан да юғарыраҡ тип һанаған вәхшиҙәрҙең тәкәббер холҡо шундай»{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}. Мәликшаһ разведка отрядтарын юлбаҫарҙар юҡмы икәнлеген тикшерергә ебәрә. Ләкин илселәрҙе юлда Мәсүд яғына сығалар. Солтанға әйләнеп ҡайтҡас, улар юлдың хәүефһеҙ булыуын хәбәр иткән. Һөҙөмтәлә Мәликшаһ Мәсүд һалдаттары менән бәрелешкән. Ул ҡасырға маташҡанда, Пухей исемле әмир уға Аҡшәһәр янындағы Тирагионда йәшенергә кәңәш иткән. Тиҙҙән ҡала ҡамауға алына, һәм Пухей халыҡты Мәсүдкә бирелергә һәм Мәликшаһты бирергә күндергән. Мәсүд туғанының күҙен соҡоп алырға һәм Конья төрмәһенә ултыртырға ҡушҡан (1116) {{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}{{Sfn|Chalandon|1960}}. Анна Комнина, Мәликшаһ тулыһынса һуҡыраймаған була, тип яҙған. Ошо хаҡта белгәс, Мәсүд туғанын йәйә кереше менән быуҙырып үлтерткән (1117){{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}{{Sfn|Chalandon|1960}}.

==== Тоғрул-Арыҫлан ====
1107 йылда атаһы Ҡылыс-Арыҫлан вафат булғандан һуң, кесе улы Тоғрул-Арыҫланды әсәһе Мелитеналағы тәхеткә ултырта, уны Артукид Балак бән Баһрам ярҙамында тотоп тора{{sfn|Metin|2017|s=39—42}}. Стратегик мөһим урында торған Мелитена, Анатолиянан Иранға илткән юлдарҙың береһендә урынлашҡанлыҡтан, төбәктең бөтә хакимдарын да ҡыҙыҡһындырған{{Sfn|Cahen|1968|pp=72—83}}, уға хужа булыу Үрге Месопотамияны контролдә тотоу мөмкинлеген биргән{{Sfn|Cahen|1986}}.

Байтаҡ йылдар дауамында ҡалаға эйә булыу яғынан Гөмүштекин Ғәзи менән Ҡылыс-Арыҫлан бәхәсләшкән. Беренсе тәре походы башланғас, солтан әрмән идарасыһы Гвриил етәкселек иткән Мелитенаны ҡамаған. Тәре йөрөтөүселәрҙең Кесе Азияға килеүен белгәс, Арыҫлан Мелитена ҡамауын өҙгән{{Sfn|Demirkent|2002}}. 1101 йылда тәре йөрөтөүселәр армияһы һөжүм иткәндә, Гөмүштекин Ғәзи менән Ҡылыс-Арыҫлан, ваҡытлыса союз төҙөп, дошманға ҡаршы һуғыша. Әммә һуңынан, 1102 йылдың 18 сентябрендә, Гөмүштекин Ғәзи Мелитенаны баҫып алғанлыҡтан, солтан Гөмүштекин Ғәзигә һөжүм итә һәм уны Мараш янында тар-мар итә. 1104 йылда Гөмүштекин Сиваста мәрхүм була, һәм Данишмендидтар кенәзлегендә Ғәзи улдарының тәхет өсөн көрәше осоро башлана. Шуның менән файҙаланып, 1105 йәки 1106 йылдың 2 сентябрендә Ҡылыс-Арыҫлан Данишмендидтарҙың Мелитенаһын баҫып алған. Ғөмүштекиндың улы Әмир Мәлик Ғәзи, бөтә туғандары үлгәндән һуң, кенәзлек хакимы булып киткән{{Sfn|Kesik|2003|s=36}}. Башта Мәлик Ғәзи Рум сәлжүктәрен сюзерендар тип таныһа ла, ул  Ҡылыс-Арыҫлан I вафатынан һуң, Анатолиялағы власть вакуумынан файҙаланған һәм төбәктә Данишмендидтар хөкөмдарлығын кире ҡайтарыу маҡсатында, Мәсүдте хуплаған{{Sfn|Kesik|2003|s=36}}. Мелик-шаһты юҡ иткәндән һуң, Мәсүд солтан тәхетенә эйә булған. Ул Мелик Ғәзиҙең ҡыҙына өйләнгән{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Chalandon|1960}} {{Ref+|В некоторых источниках тестем Месуда назван Гюмюштекин Гази, поскольку ранее правление Данышменда Гази указывалось до 1104 года, поэтому считалось, что с 1104 по 1134 год правил Гюмюштекин Гази{{Sfn|Босворт|1971}}.|group=comm}}. Мәсүд ҡайныһына ғүмере аҙағына тиклем тоғро булған {{Sfn|Sümer|2004}}.

Балак иҫән саҡта Мәсүд менән Ғәзи әмир Мелитенаға ҡарата бер ниндәй ҙә хәрәкәт яһамаған. 1124 йылдың 6 майында Манбижды ҡамағанда Балак вафат булғас, уның биләмәләрен бүлешкәндәр{{Sfn|Kesik|2003|s=36}}. Тоғрул-Арыҫлан, Балаҡтың аҫрауға алынған улы булғанлыҡтан һәм башҡа улдары булмау сәбәпле, үҙен уның мираҫына хоҡуҡлы тип һанаған. Ул Масараны (Миншар) һәм Гергерҙы баҫып алған. Быға Харпутты (Элязыг) алған Сөләймән Артукид (Балактың туғанының улы һәм Ил-Ғәзиҙең улы) ризаһыҙлыҡ белдергән{{sfn|Metin|2017|s=46}}. Тоғрул-Арыҫлан менән Сөләймән араһында дауам иткән көрәш менән файҙаланып, Мәсүд ярҙамына таянып, Мәлик Ғәзи 1124 йылдың 13 июнендә Мелитенаға ҙур армия менән һөжүм итә{{Sfn|Kesik|2003|s=37}}. Алты ай ҡамауҙан һуң 1124 йылдың 10 декабрендә Тоғрул-Арыҫлан һәм уның әсәһе бирешкән. Улар Данишмендидҡа ҡаланы тапшыра һәм Миңшар һарайына сигенгән{{Sfn|Sümer|2004}}.

==== Ғәрәп ====
Ғәрәп, Мәсүдтең икенсе бер туғаны, Анкараның һәм Кастамонуның хакимы булған{{Sfn|Sümer|2004}}. Сәлжүктарҙың элекке Мелитанаһы Данишмендид ҡулына күскәненә ул Мәсүдкә ныҡ асыулы булған{{Sfn|Sümer|2004}}. Ғәрәп быны ҙур тырышлыҡ һалып Мелитенаны алған атаһына ҡарата хыянат тип иҫәпләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=38}}. Шуға күрә ул Мәсүдкә 30 000 кешенән торған ғәскәр менән ҡаршы сыҡҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=38}}{{Sfn|Sümer|2004}}{{ref+|К. Ғәрәп беренсе алышта еңгән. Сығанаҡтарҙа мәғлүмәттәрҙең етмәүе арҡаһында ошо ваҡиғаның урыны һәм ваҡыты билдәһеҙ. Мәсүд, ярҙамына иҫәп тотоп, Константинополгә Византия императоры Иоанн II Комнинға килә. Император солтанды яҡшы ҡабул итә һәм уға алтын, ғәскәр биргән.

Ярҙам алғас, Мәсүд үҙенең ҡайныһына, Мелик Ғәзи әмиргә килгән. 1126 йылда улар, көстәрен берләштереп, Ғәрәпкә яу асҡан. Был юлы Ғәрәп еңелгән һәм Киликияның әрмән батшаһы I Торосҡа ҡасҡан{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=39}}. Ғәрәп Торостан алған ғәскәр менән Киликиянан Анатолийға әйләнеп ҡайта. Бер нисә алыштан һуң Ғәрәп еңелә. Византия императоры Иоаннда йәшенеп торорға мәжбүр булған. Был хәл 1127 йылда булды. Ошо датанан һуң Михаил Сүриәле уны башҡаса телгә алмай{{Sfn|Kesik|2003|s=40}}.

«Аноним Зангима» яҙыуынса, Ғәрәп ҡустыһы Мәсүдкә ҡаршы өс тапҡыр һуғышҡан. Ахыр сиктә, улар килешеү төҙөгән, һәм Мәсүд Ғәрәпкә бер нисә ҡәлғә биргән. Бер аҙҙан туғандар һүҙгә килешә, Ғәрәп византия императорынан ярҙам һорай, ләкин өлгөрмәй{{Sfn|Kesik|2003|s=40}}, сөнки 1128 (йәки 1129) йылда Византияла вафат була{{Sfn|Sümer|2004}}.

=== Данишмендидтар Ғәзи һәм Мөхәммәт менән мөнәсәбәттәре ===
Ҡылыс-Арыҫлан үлгәндән һуң, Мәлик Ғәзи Анатолияның иң ғәйрәтле хөкөмдары булған{{Sfn|Kesik|2003|s=41}}. 1129 йылда византий наместнигы Касианус Мәлик Ғәзигә Анкараны, Чанкырыны, Кастамонаны һәм Ҡара диңгеҙ ярын биргән{{Sfn|Kesik|2003|s=41}}. Шул территорияларҙы кире ҡайтарыу маҡсатында, император Иоанн Комнин Кастамону районына баҫып ингән. Әммә ул Анатолияға китеүе була, уның ҡустыһы Исаак Комнин (Алексей Комниндың улы) Константинополгә әйләнеп ҡайта һәм тәхеткә эйә булырға маташҡан. Артабан уны Мәсүд, аҙаҡ Мәлик Ғәзи үҙҙәрендә йәшертеп йәшәтә{{Sfn|Kesik|2003|s=41}}, шунан Исаакты Трапезундҡа, Константин Гаврға оҙатҡан. 1131 йылда Мәлик Ғәзи  Киликияға поход яһаған, һәм Киликий әрмән дәүләте хакимы Левон I йыл һайын яһаҡ түләргә ризалашҡан. Бынан һуң Мәлик Ғәзи Мелитенаға ҡайтҡан, уның янына Коньянан Мәсүд һәм Трапезундтан Исаак килгән{{Sfn|Kesik|2003|s=42}}. Исаак  Мелитенанан Левонға килгән, уның ҡыҙына өйләнгән һәм килешеү төҙөгән. Әммә бер аҙ ваҡыттан Исаак ҡайныһы менән һүҙгә килешә һәм Мәсүдкә ҡасып килгән{{Sfn|Kesik|2003|s=54}}

Мелитенала ҡыш сыҡҡандан һуң, Мәлик Ғәзи һәм, моғайын, Мәсүд 1132 йылда Кастамонуны яулаған{{Sfn|Kesik|2003|s=42}} (1131{{Sfn|Sümer|2004}}). Мәсүд уның янында булған булырға тейеш. Ғәзи һәм Мәсүд Ҡара диңгеҙ яры буйында тәре йөрөтөүселәрҙең ҡәлғәһе Зининды баҫып алған, әммә тәре йөрөтөүселәр 4000 динар түләп ҡотолалар{{Sfn|Kesik|2003|s=42}}. 1132 йылда император Иоанн Комнин Кастамонуны кире алған. 1133 йылда Мәлик Ғәзи Кастамонуны ҡамаған, һәм халыҡ уға ҡала ҡапҡаһын асҡан{{Sfn|Sümer|2004}}. 1134 йылда Мәлик Ғәзи үлгән. Ғүмеренең ахырына уның биләмәләре [[Евфрат]] йылғаһынан алып Сакарья (Сангариус) йылғаһына тиклем һуҙылған булған. Ярҙамы өсөн рәхмәт йөҙөнән Мәсүд уға Мелитена, Кайсери, Чанкиры, Анкара һәм Кастамонуҙы биргән. Мәсүд Конья, Нигде, Афьонкарахисар һәм Аҡһарайға эйә булған{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}{{Sfn|Kesik|2003|s=41—42}}.

Мәлик Ғәзиҙең дүрт: Мөхәммәт, Яғыбасан, Яған һәм Айнудәүләт исемле улы булған. Айнудәүләт һәм Яған риза булмаһа ла,  атаһының вариҫы булып Мөхәммәт ҡалған. 1135 йылда Мөхәммәт Яғанды үлтергән, Айнудәүләт Мелитенаға ҡасҡан&lt;!-- как зять султана Месуда --&gt;{{Sfn|Kesik|2003|s=43}}. Мәсүд менән Мөхәммәт Ғәзи мираҫы арҡаһында низағлашҡан {{Sfn|Sümer|2004}}. Иоанн Комнин Данишмендидтарҙың көсһөҙләнеүенән һәм Мәсүд менән Мөхәммәттең низағынан файҙаланып, Мәсүд менән Мөхәммәткә ҡаршы килешеү төҙөгән. Мәсүд императорға хәрби отряд ебәргән, һәм Чанкырыны ҡамаған{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}. Үҙенең дошмандарын айырыу маҡсатында, Мөхәммәт Мәсүдкә ташламалар яһау аша, хаттар яҙып, уның менән килешеү төҙөгән{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}{{Sfn|Kesik|2003|s=43}}. Мәсүд ғәскәре Чанкырынан киткән, император ҡамауҙан баш тартырға мәжбүр булған. Яҙ көнө Иоанн Кастамону һәм Чанкырыны ҡыҫҡа ваҡытҡа ғына яулай{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}.

=== Византия менән көрәш ===

==== Иоанн Комнин ====
1137 йылда Иоанн Киликияға һәм Сүриәгә походҡа башлаған. Юлда уның армияһы Мәсүдтең биләмәләрен туҙҙырған. Яҙ ул Киликий Әрмәнстаны хакимы Левон I территорияларын — Тарсты, Аданды, Мопсуестияны һәм Аназарбты баҫып ала. 20 августа Иоанн, әҙ генә ҡамауҙан һуң, Антиохияны яулаған. Шунан һуң император, йәнә Соҡор үҙәненә ҡайтҡан, Левон менән уның улдарын баҫып алған һәм Константинополгә оҙатҡан. 1138 йылдың башында, бер аҙналыҡ ҡамауҙан һуң, император Алеппо районындағы Бизаны ала. Алеппо атабәге Имадеддин Занги был ваҡытта Химста булған. Ул үҙенең командиры Саварҙы 5000 кешелек отряды менән Алеппоға ярҙамға ебәргән. Иоанн Алеппоны яулай алмай, яҡындағы Асариб менән Кафартаб ҡәлғәләрен баҫып алған. Иоанн Шейзарҙы ҡулға ала алмаған, һәм Антиохияға ҡайтҡан. Михаил Сүриәле һүҙҙәренсә, был ваҡытта Мәсүд Аданды баҫып алған, руханиҙар менән ҡалала йәшәүселәрҙе Мелитенға алып киткән, унда әсирҙәрҙең бер өлөшөн һатҡан. Адананан һуң Мәсүд Кесун менән Мараш кенәзлектәренә һөжүм иткән һәм уларҙың тирә-яғын талаған. Иоанн Киликияға ҡайтҡас, ғәскәренең бер өлөшөн Мәсүдкә ҡаршы ебәргән{{Sfn|Kesik|2003|s=56}}. Михаил Сүриәле һүҙҙәренсә, 1138 йылда император, Мәсүд менән килешеү төҙөп, Константинополгә ҡайтҡан. Никита Хониат килешеү тураһында яҙмаған һәм былай тип яҙған: «Сәлжүктәр тар-мар ителгән, күптәре әсирлеккә алынған, уларҙан йөк аттарын һәм йөк аттарын тартып алғандар»{{Sfn|Kesik|2003|s=57}}. Яхъя Киннам да килешеү тураһында телгә алмаған{{Sfn|Kesik|2003|s=57}}. Император яулап алған ерҙәрҙе тиҙҙән мосолмандар баҫып ала{{Sfn|Kesik|2003|s=57}}.

1139 йылдың яҙ аҙағында император армия менән Улубаттан Данишмендидҡа ҡаршы сыға. Һалҡын ҡыш эҙемтәләре императорҙы һәм уның армияһын ауыр хәлгә ҡуя. Уларҙың аҙыҡ запасы бөткән, һәм аттарының бер өлөшө үлгән. Мәсүд отрядтары, византийҙарҙың ауыр хәлен күреп, һөжүм итә һәм талай. Император хәйлә уйлап сығара, йәйәүле ғәскәр, һанын күп күрһәтеү маҡсатында, кавалерия артынан хәрби вымпелдар күтәрә. Сәлжүктәр сигенә, ә император 1140 йылдың башында Данишмендидтарҙың боронғо ҡалаһы Никсарҙы ҡамай. Михаил Сүриәле Иоанн император менән асыуланышыа һәм Мәсүд яғына сыға. Ул Мәсүдтең ҡыҙына өйләнә, мосолман диненә күсә һәм Коньяла ҡала{{Sfn|Kesik|2003|s=57—59}}.

Император Константинополь янынан 1141 йылдың 13 ғинуарында ҡуҙғала, сәлжүктәр уларҙы эҙәрлекләп килә. Мәсүд Улуборлуны ҡамай{{Sfn|Kesik|2003|s=59}}. 1142 йылдың яҙы Иоанн Комнин Антиохияны тағы яулап алырға маташа. Ул үҙенең ниәттәрен йәшерергә тырышып, Киликияға беренсе походта яулап алған ерҙәрен һаҡлап ҡалыу маҡсаты менән экспедиция ойошторҙоҡ ти. Дөрөҫө — Иоанндың маҡсаттарының береһе сәлжүктәр булған. Ләкин Мәсүд улар килгәнгә тиклем Олуборлонан сигенгән. Император өлкән улы Алексей һәләк булған Анталияға барып еткән. Императорҙың башҡа улдары, Андроник менән Исаак, ҡустыһының кәүҙәһен диңгеҙ буйлап Константинополгә алып ҡайтырға тырыша, ҡайтып барышлай Андроник вафат булған{{Sfn|Kesik|2003|s=59—60}}. 1142 йылда Мәсүд Анталия төбәгенә һөжүм итә һәм бик күп табыш һәм әсирҙәр ала{{Sfn|Sümer|2004}}. Иоанн Мануилдың кесе улы менән сәфәрен дауам иткән. Ул Киликияны аша сыҡҡан һәм Сүриәгә йүнәлгән. 1142 йылдың 25 сентябрендә Иоганн Баграс ҡәлғәһе янында була, унан, килешеүгә ярашлы, эске ҡәлғәһе менән, ҡаланы тапшырыуҙы талап итеп, Антиохия Раймундына хәбәр ебәрә. Раймунд ҡаланы биреүҙән баш тартҡан, һәм Иоанндың армияһы Антиохияның тирә - яғын талаған. Шунан Иоганн, киләһе яҙға килеренә иҫәп тотоп, ҡайтып китте. Әммә 1143 йылдың 8 апрелендә ул донъя ҡуйҙы{{Sfn|Kesik|2003|s=61}}. Император тәхет вариҫы тип Мануилды күрһәтә{{Sfn|Kesik|2003|s=61}}.

==== Мануил Комнин ====
Константинополдә власть алмашыныуы менән файҙаланып, Мәсүд Византия ерҙәренә һөжүм итә. Мануил яуап итеп Мелангия ҡалаһы янындағы Сәлжүк ерҙәрен баҫҡан. 1145 йылда Константинополдең Сүриә биләмәләре менән бәйләнештәре хәүеф аҫтында ҡала. Мануилдың асыуы ҡабарған һәм ставкаһын Риндакос йылғаһы тигеҙлегендә урынлаштырған{{Sfn|Kesik|2003|s=62}}. 1146 йылдың йәйендә Мануил Фригияға килә. Ул ебәргән отрядтар сәлжүктәрҙе туҙҙыра һәм күп табышҡа эйә була. Әммә Үҙәк Анатолийҙың көнбайышында Мәсүд ғәскәрҙәре Кесе Мендерес үҙәненә юл тота һәм ҙур табыш менән ҡайта. Император Конья янына сығыш яһап, Мәсүдкә хат ебәрә{{Sfn|Kesik|2003|s=63}}. Иоанн Киннам яҙғанса, ул солтанға былай тип яҙған: «Походыбыҙға һинең ҡылығың этәргес бирҙе. Прокананы алдың һәм күптән түгел Рим еренә һөжүм иттең. Шулай уҡ Римдең союздашы Ягунпасанды һәм башҡа ҡәбилә идарасыларын һуғыш менән борсойһоң. Аҡыллы кеше булһаң, Алла язаһын алырға тура киләсәк, тип уйларға тейеш инең. Йә яуызлыҡтан тыйыл, йә ҡаршы торорға әҙер бул»{{Sfn|Иоанн Киннам|1859|страницы=42}}. Быға Мәсүд Аҡшәһәрҙә (Филомелион) лагерь ҡорасаҡмын, тип яуап бирә {{Sfn|Kesik|2003|s=64}}.

Мәсүд Калограй ҡалҡыулығына Византия армияһына һөжүм итергә бер отряд ебәрә. Был отряд еңелә. Был турала белгәс, солтан Филомелиондағы лагерҙы ташлап сығып киткән. Мануил солтанға мыҫҡыллы хат ебәрә. Ләкин солтан уға ҡолаҡ һалмаған һәм Андрахман янында лагерь ҡорған. Император Филомелионға һөжүм итә, Мануилдың уҡтан үксәһе яралана, әммә Византия армияһы ҡаланы ала һәм уны яндыра. Мануил әсирҙәрҙе азат иткән һәм сәлжүктәрҙең тауарын тартып алған{{Sfn|Kesik|2003|s=65}}{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=212}}. Император Мәсүд лагерына яҡн урынлашҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=66}}.|group=comm}}. Икенсе көндө  һуғыш башлана. Сәлжүктәр сигенә башланы. Византия армияһы күптәрҙе үлтерә һәм әсирлеккә ала. Мануил Коньяға юлланған (1146){{Sfn|Kesik|2003|s=66}}.

Мәсүд Коньяны оборонаға әҙерләгән, ләкин, ябыҡ урында ҡамауҙа ҡалыу ҡала өсөн дә, армия өсөн дә хәүефле булырын белгән. Шуға күрә ул ғәскәрҙең бер өлөшөн ҡаланан ситтәге ҡалҡыулыҡ битенә урынлаштырған, ә үҙенең отряды менән Конья менән Каббала һарайы араһындағы тауҙа урынлашҡан. Мәсүд ҡаланы һаҡлауҙы ҡатынына ышанып тапшырған{{Ref+|Никита Хониат полагал, что за оборону стен отвечала одна из дочерей Месуда, которая была замужем за Иоанном Комнином{{Sfn|Kesik|2003|s=66}}.|group=comm}}. Мануил Мәсүдтең ҡаланың уң яғында икәнен аңлап, уға һөжүм итергә йыйына. Ләкин император офицерҙары ризалашмаған, сөнки солтан үҙен ҡурҡыныс аҫтына ҡуймаҫын аңлағандар, күренгән һалдаттар авангард ҡына, тип иҫәпләгән. Мануил икеләнеүселәрҙән көлгән{{Sfn|Kesik|2003|s=66}}. Византийҙар Конья ны уратып ала. Мануил ҡала көслө нығытылған икәнен аңлай һәм Мәсүдкә ярҙам килгәнен белгән{{Sfn|Kesik|2003|s=67}}. Михаил Сүриәле Мәсүдкә ярҙамға Хөрәсән, Бағдад әмирҙәре һ. б. килгән{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=213}}. Мануил армияһының кире сыға торған юлы ябылыуы мөмкинлегенән ҡурҡҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=67}}. Яңы тәре походы тураһында лә хәбәрҙәр килгән{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=213}}. Император ҡамауҙан баш тарта, ҡалдырыр алдынан ҡала тирә-йүнен ҡыйратырға бойора. Зыяраттарҙа мәйеттәрҙе ҡәберҙәренән алып ташлағандар. Иоанн Киннам, Мануил солтан әсәһенең ҡәберлегенә генә тейергә ҡушмаған{{Sfn|Kesik|2003|s=67}}.

Византия армияһы сигенгәндә уны сәлжүктәр эҙәрлекләй. Сәлжүктәр Цибрелицемани тип атаған артылышта Мәсүд Данишмендид ярҙамында Византия армияһын тар-мар итергә ниәтләгән. Император иһә үҙенең лагерынан ике яҡтағы тәрән ҡаяларҙа һуғышсыларын йәшереп ҡалдырған булған{{Sfn|Kesik|2003|s=68}}. Улар ҡорал да йәшергән булған. Сәлжүктәр күренмәгәс, император үҙенә хеҙмәт иткән төрөк Пупакесты разведкаға ебәрә. Пупакес тиҙ арала әйләнеп ҡайтҡан һәм «фарсы»лар аҙ  булыуын хәбәр иткән. Мануил ҡустылары һәм Пупакес менән шул яҡҡа юл тотҡан. Дошмандың бәләкәй отрядын осратып, улар уны үҙҙәренә әүрәтергә маташҡан, ләкин киреһенсә килеп сыҡҡан. Мануил һәм уның эргәһендәгеләр лагерҙан йыраҡҡа киткәндәрен аңлап, төрөктәргә ҡаршы көрәшеүҙе уның өсөн ҡурҡыныс тип һанаған. Утрауға еткәс, дошмандың биш йөҙләгән кешенән торған отряды менән бәрелешкән.

Улар артынан бөтә ғәскәре менән Мәсүд ҡыуған. Император сигенмәгән, аҙ һанлы ғәскәре менән сәлжүктәргә һөжүм иткән. Ул, армиям ярҙамға ашыға, тип уйлағандыр. Йәки уны аҡылһыҙлыҡҡа батырлыҡ күрһәтеү теләге этәргәндер. Сәлжүктәр уны уратып алған. Солтан император отрядының ярҙамға килеүселәр менән ҡушылыуына юл ҡуймаҫҡа тырышҡан. Император үҙен дә, армияһын да ҡурҡыныс аҫтына ҡуйған өсөн уны яҡындары тәнҡитләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=69}}. Мәсүд ғәскәрҙәре ике яҡтан һөжүм иткәнлектән, Византия ғәскәре ҙур юғалтыуҙар кисергән. Ҡурҡыштан ғәскәрҙәр ҡушылған һәм сәлжүктәр уларҙы уратып алған{{Sfn|Kesik|2003|s=70}}. Византия армияһы 20 000 самаһы грек һалдатын юғалтҡан{{Sfn|Sümer|2004}}. Мануил ҡамауҙан ҡотола алған. Император һөжүм итергә теләһә лә, яҡындары ял итергә булған{{Sfn|Kesik|2003|s=70}}. Император батша байрағын алып, үҙ яҡлылар менән бергә сәлжүктәрҙе сигендергән. Мануил уларҙы ҡараңғы төшкәнсе эҙәрлекләгән, ә һуңынан үҙенең лагерына ҡайтҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=71}}. Император Мәсүдкә киләһе йылда тағы киләм, тип хат ебәргән. Мәсүд илселәре аша килешеү тәҡдимен еткергән. Яңы тәре йөрөтөүселәр тулҡыны тураһында төрлө имеш-мимештәр таралғанлыҡтан, Мануил илселәрҙе, төрлө һылтау табып, тотҡарлаған, сөнки тыныслыҡ тураһында ҡарар ҡабул итер алдынан, бик ныҡ уйлап эшләргә кәрәк булған. Был осорҙа ла бер нисә бәрелеш булған{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=72—73}}. «Аноним Зангима» яҙыуынса, Мәсүд ете Византия ҡәлғәһендә һалдаттарҙы үлтергән. Киннам яҙғанса, батша үҙ ғәскәре менән Риндакос йылғаһына еткәс, солтан Мәсүдтең илселәре солтандың килешеү буйынса  үтенесен еткергән. Һөйләшеүҙәр тамамланғас, ике яҡ араһында, Праканды һәм тағы бер нисә ҡәлғәне кире биреү шарты менән, килешеү төҙөлгән{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=74}}. Шунан һуң, 1155 йылда Мәсүд үлгәнгә тиклем, Мануил бүтән ҡаршы һөжүм яһамаған{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=213}}{{Sfn|Kesik|2003|s=75}}.

Әрмәндәр сәлжүктәрҙең еренә һөжүм иткәнлектән, солтан императорға уларға ҡаршы поход ойошторорға тәҡдим итә{{Sfn|Kesik|2003|s=75}}.

=== Данишмендидтар менән мөнәсәбәттәре. Мәхәммәттең улдары ===
&lt;!-- После смерти Мухаммеда Данышмендида в 1142 или 1143 году{{Sfn|Özaydin|1993}} началась борьба между его наследниками, и земли Данышмендидов были разделены на три части: Кайсери, Сивас и Мелитена. Ягы-Басан получил Сивас. Месуд помог своему зятю, Зюннуну, получить Кайсери{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=46}}. Правителем Мелитены стал Айнуддевле{{Sfn|Kesik|2003|s=46}}. С разделением территорий Данышмендидов на три части Месуд стал самым могущественным правителем Анатолии{{Sfn|Kesik|2003|s=44}}. Айнуддевле отправился в Сивас к своему брату Ягы-Басану и заключил с ним союз против Месуда. Затем он захватил [[Эльбистан]] и [[Джейхан]]{{Sfn|Kesik|2003|s=46}}. Месуд победил правителя Сиваса Ягы-Басана, а своего маленького сына Шахин-шаха сделал правителем Анкары, Чанкиры и Кастамону{{Sfn|Sümer|2004}}.

Византийский император Иоанн умер в апреле 1143 года, и ему наследовал его сын [[Мануил I Комнин]]{{Sfn|Sümer|2004}}.

В первый раз Месуд сделал попытку вернуть Мелитену в 1143 году. Он предложил Айнуддевле сдать город взамен на большую [[Икта|икту]], но тот отправил к Месуду на переговоры свою жену, племянницу Месуда. Она попыталась убедить дядю отговорить его. Не прислушавшись к просьбам племянницы, Месуд осадил Мелитену 17 июня, но 14 сентября 1143 года снял осаду, не добившись успеха{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=47}}. В 1144 году Месуд захватил принадлежавшие Айнуддевле области Джейхан и Эльбистан. Правителем Эльбистана он назначил своего сына [[Кылыч-Арслан II|Кылыч-Арслана]]{{Sfn|Kesik|2003|s=47}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Затем Месул осадил Мелитену второй раз. Эта осада тоже продлилась три месяца. Султан снял осаду 15 августа 1144 года, поскольку ему сообщили, что византийский император Мануил Комнин с армией продвигается к землям сельджуков{{Sfn|Kesik|2003|s=47}}. Айнуддевле умер 12 июня 1152 года, ему наследовал его сын Зюлкарнейн. Ягы-Басан посоветовал племяннику и его матери не подчиняться Месуду. Мать и сын отправили в Сивас к Ягы-Басану свои стада, чтобы они не погибли во время осады и не попали в его руки. Узнав об этом, Месуд решил наказать Ягы-Басана и выступил против него. Правитель Сиваса испугался и подчинился султану{{Sfn|Kesik|2003|s=48}}. 24 июля 1152 султан осадил Мелитену в третий раз. Его армия разоряла окрестности города. Мать Зулкарнейна, вдова Айнуддевле и племянница Месуда, пришла к султану и упала к его ногам, прося прощения. Султан ответил, что если Зюлкарнейн лично придёт приветствовать его и подчинится ему, то он снимет осаду и оставит его править в городе. 15 августа 1152 года тот явился с мечом и саваном в руках и принёс клятву верности. Султан сдержав своё слово и оставил его править в Мелитене{{Sfn|Kesik|2003|s=48—49}}. Ягы-Басана он женил на своей дочери, и их отношения {{Нп5|Карим ад-Дин Аксарайи|Аксарайи|4=Karim al-Din Aqsarayi}} описал так: «Ягы-Басан и Месуд стали дружить»{{Sfn|Kesik|2003|s=49}}.

=== Зәнгә һәм Нуретдин менән мөнәсәбәттәре ===
Отношения Месуда и Занги были дружественными. На востоке они действовали как союзники против крестоносцев. Был лишь один инцидент между ними, когда оба вмешались в борьбу за трон Артукидов, возникшую со смертью {{Нп5|Рюкнуддевле Давуд|Рюкнуддевле Давуда|4=Rukn al-Dawla Da'ud}}, правителя [[Хасанкейф|Хисн-Кейфы]], 23 июля 1144 года{{Sfn|Kesik|2003|s=99}}. Сыновья Давуда начали борьбу за наследство. [[Фахреддин Кара-Арслан]] был наследником, но его брат Арслан Догмуш оспорил его право и получил поддержку [[Имад ад-Дин Занги|Имадеддина Занги]]. Тогда Кара-Арслан обратился за помощью к султану Месуду. Месуд дал Кара-Арслану 20 000 всадников, с которыми тот победил брата{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=101, 104, 105}}, поскольку Занги, не желавший сталкиваться с султаном Месудом, вывел свои войска с земель Артукидов{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}. Других конфликтов между Занги и Месудом источники не зафиксировали{{Sfn|Kesik|2003|s=99}}.

В 1146 году Занги умер, его земли были разделены между его сыновьями Нуреддином Махмудом (Сирия, Алеппо) и [[Сайф ад-Дин Гази I|Сейфеддином Гази]] (Джезире, Мосул). Крестоносцы рассчитывали на раскол между братьями, но просчитались. Кроме того, Нуреддин действовал в союзе с Месудом и Артукидами. В 1146 году [[Жослен II (граф Эдессы)|Жослен II]] безуспешно попытался вернуть [[Эдесское графство|Эдессу]], которая была завоёвана Занги в 1144 году{{Sfn|Kesik|2003|s=102}}.

Между Занги и Месудом было установлено родство посредством брака{{Sfn|Kesik|2003|s=99}} сына Имадеддина Занги [[Нур ад-Дин Махмуд|Махмуда Нуреддина]] и дочери Месуда{{Sfn|Sümer|2004}}. Этот брак укрепил отношения между двумя государствами{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}. Время заключения брака точно неизвестно. Источники дают разные сведения. Согласно Ибн аль-Асиру, во время войны между графом Эдессы Жосленом II и Нуреддином в 1149 году Жослен победил Нуреддина и отправил оружие Нуреддина Месуду со словами: «Это оружие вашего зятя …». Таким образом, Ибн аль-Асир относит брак ко времени не позднее 1149 года. Однако Бар-Эбрей писал, что султан Месуд выдал дочь замуж за Нуреддина в 1150 году, когда прибыл в [[Турбессель|Тель-Башир]]{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}. С. Рансимен утверждал, что Месуд оставил Тель-Башир Нуреддину в качестве приданого своей дочери, и в 1151 году город был взят войсками обоих правителей{{Sfn|Kesik|2003|s=102}}.
--&gt;
=== Тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы көрәш ===
&lt;!-- 
==== Дорилей янындағы алыш ====
[[Файл:Passages_faiz_oultre_mer_SEBASTIEN_MAMEROT_140_(cropped).png|мини|Битва Конрада с сельджуками в начале второго крестового похода. Миниатюра [[Коломб, Жан|Жана Коломба]] из книги [[Мамро, Себастьен|Себастьена Мамро]] «[[Походы французов в Утремер]]» (1474)]]
[[Осада Эдессы|Захват]] [[Эдесское графство|Эдессы]] Имадеддином Занги в 1144 году вызвал обеспокоенность в Европе, поскольку поставил под угрозу существование других государств крестоносцев. Был организован [[второй крестовый поход]]. Немецкий король [[Конрад III]] и французский король [[Людовик VII]] прибыли в Константинополь со своими войсками{{Sfn|Sümer|2004}}. При вести о начале крестового похода император [[Мануил I Комнин]] и Месуд прекратили конфликтовать и заключили мир. Оба опасались крестоносцев. Месуд сообщил всем мусульманским правителям и на Востоке и запросил помощь. Также он укрепил свои города{{Sfn|Kesik|2003|s=81}}. Немецкая армия крестоносцев, перейдя [[Босфор]], разбила лагерь в Кадыкёй (Халкедон). Конрад устроил ставку в Никее и не обратил внимания на предупреждение Мануила, потому что был уверен в своих силах{{Sfn|Kesik|2003|s=82}}. Конрад отправился по пути, которым шёл [[первый крестовый поход]]{{Sfn|Sümer|2004}}. Армия Конрада двинулась на восток от Никеи 15 октября; кроме Конрада, войсками руководил византийский полководец Стефанос. В первую неделю они двигались по византийским территориям, но когда они добрались до сельджукских, византийские проводники сообщили Конраду, что самый короткий путь займёт несколько дней и что необходимо запастись на это время провизией. Крестоносцы нагрузили обоз продовольствием. Однако когда через указанное время войско так и не добралось до нужного места, проводники скрылись. Не обнаружив их поутру, Конрад созвал совещание. Мнения разделились. Часть командиров считала, что лучше идти вперёд, но часть призывала повернуть назад. Наконец, было принято решение двигаться дальше. Однако у крестоносцев не было никакого плана действий; кроме того, на окрестных холмах они стали замечать сельджукских воинов{{Sfn|Kesik|2003|s=83}}.

26 октября 1147 года армия Конрада дошла до реки Сарысу (Батис) в окрестности [[Эскишехир|Дорилея]]. Всадники спешились, а пешие готовились отдыхать. По словам Бар-Эбрея, из-за жажды в пути погибли тысячи крестоносцев и лошадей{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}. Передовые силы сельджукской армии внезапно атаковали крестоносцев{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}. Киннам писал, что на крестоносцев напал лишь авангард сельджуков под командованием некоего Мамплана{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}{{ref+|«До Мелангий и города Дорилеи не встретилось с алеманами ничего неприятного. Однако когда они находились здесь, перс, по имени Мамплан, решился с небольшим войском напасть на передовые их отряды с намерением попробовать их силу и изучить образ их битвы»{{Sfn|Иоанн Киннам|1859|страницы=88}}.|group=comm}}. Гийом Тирский утверждал, что Месуд не участвовал в битве, послав эмира по имени Парамус{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}{{ref+|«Султан Иконии не участвовал в этом великом приключении. Поскольку это было позволено Богом, знатный и могущественный турецкий сатрап по имени Парамус, командовавший войсками султана, совершил этот почти неожиданный подвиг»{{Sfn|William of Tyre|1943|p=172}}.|group=comm}}. Однако в «Анонимной сирийской хронике» написано, что Месуд лично победил крестоносцев{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}{{ref+|«Пришёл принц Масуд со своим войском, нашёл их в пустыне измученными голодом и жаждой, напал и разгромил»{{Sfn|Anonymous Syriac Chronicle|1933|p=298}}.|group=comm}}. Его воины дождём осыпали крестоносцев стрелами. Легковооружённые всадники Месуда на быстрых лошадях с криками атаковали крестоносцев, которые не могли понять, что происходит. Хотя они были в броне и хорошо вооружены, крестоносцы не могли оказать сопротивление, несмотря на свою многочисленность. Сельджуки стреляли, не приближаясь, и таким образом убили большое число крестоносцев. Когда они пробовали последовать за сельджуками, они быстро скрывались{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}. Сельджуки избегали рукопашной схватки, потому что их было меньше{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}.

Конрад [[Битва при Дорилее (1147)|потерпел тяжёлое поражение]]{{Sfn|Sümer|2004}}. Из 70 000 рыцарей и большого числа пеших воинов не осталось и десятой части. Многие либо погибли от голода, либо от стрел, некоторые попали в плен. Конрад потерял своего коня, подаренного ему императором, и с трудом спас свою жизнь. Он бежал в Никею с остатками армии{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}. Добыча сельджуков была огромна. Золото, серебро, лошади и оружие были проданы на восточных рынках. Стоимость серебра в Мелитене упала до уровня стоимости свинца{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}.

Этой победой Месуд отомстил за [[Битва при Дорилее (1097)|поражение своего отца]] [[Кылыч-Арслан I|Кылыч-Арслана]] у Дорилея 1 июля 1097 года{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}.

==== Кадм тауы янында алыш ====
{{Основная статья|Битва на горе Кадмус}}[[Файл:Passages faiz oultre mer SEBASTIEN MAMEROT 143r.png|мини|Битва Людовика с сельджуками, Миниатюра [[Коломб, Жан|Жана Коломба]] из книги [[Мамро, Себастьен|Себастьена Мамро]] «[[Походы французов в Утремер]]» (1474)]]
Источники приводят различные данные о численности армии Людовика: Михаил Сириец — 5000 человек; Бар-Эбрей — 50 000 всадников и бесчисленное множество пеших. Ибн аль-Каланиси называл 1 000 000, но, вероятно, в это число он включал и армию Конрада. Невозможно точно оценить размер армии Людовика, но, вероятно, она была меньше армии Конрада{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}. Получив в Никее известие о поражении Конрада, Людовик предпочёл выбрать более безопасную дорогу{{Sfn|Sümer|2004}}. Он направился к южному побережью Анатолии более западным путём, следуя прибрежной дорогой, контролируемой Византией{{Sfn|Altan|2020}}. Однако близ Эфеса крестоносцы подверглись нападению сельджуков{{Sfn|Altan|2020}}. В пути французы натыкались на разлагающиеся тела немецких крестоносцев. [[Одон Дейльский]] отмечал, что французская армия пострадала из-за запаха и заразы{{Sfn|Kesik|2003|s=86}}.

У перевала Казыкбели на горе [[Хоназ (гора)|Кадм]] 7 января 1148 года крестоносцы попали в засаду{{Sfn|Altan|2020}} Месуда. На горных дорогах французская армия крестоносцев столкнулась с большими трудностями. Продвигаться по дорогам на лошадях и повозках было невозможно. Они соскальзывали с тропы. Две части армии были оторваны друг от друга из-за расстояния{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. О происшедшем недостаточно подробностей, поскольку есть только отчёт [[Одон Дейльский|Одона Дейльского]]. Согласно ему, крестоносцы не могли найти место для удобного лагеря в ущельях. Авангард и основная армия оказались на двух равнинах и потеряли друг друга{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Сельджукские лазутчики следовали за армией крестоносцев. Когда армия Людовика разделилась на части при преодолении перевала, сельджуки напали. Они прятались за скалами и деревьями и осыпали христиан своими стрелами{{Sfn|Phillips|2007|страницы=199—202}}{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Они захватили вершину горы, чтобы помешать авангарду прийти на помощь основной армии. В итоге у крестоносцев не было связи между частями армии. Большинство было озабочено лишь спасением своих жизней. Сельджуки продолжали атаковать до наступления темноты. Затем они удалились, захватив много добычи. Месуд разгромил французских крестоносцев, даже король едва спас жизнь. Согласно свидетельству Одона Дейльского, Людовик спасся, взобравшись на скалу. От летящих стрел его защищал нагрудник. Король потерял в этой битве всю свою свиту из сорока человек. Авангард же, расположившийся лагерем в удобном месте, не подозревал о битве, но отсутствие вестей вселяло тревогу. Когда предводители авангарда узнали о случившемся, было уже поздно. По словам Гийома Тирского, свою жизнь спасли те, кто сумел в ту ночь спрятаться в скалах, кустах или дуплах деревьев. Все выжившие из армии крестоносцев не спали до утра{{Sfn|Kesik|2003|s=94}}. Французы потерпели крупное поражение{{Sfn|Altan|2020}}. Едва спасшийся король обвинил императора в сотрудничестве с мусульманами. Однако дело было в том, что к началу похода Месуд отодвинул границы сельджукского государства до Мендереса{{Sfn|Altan|2020}}. Франки смогли достичь Анталии, хотя и с большими потерями. Отсюда они на кораблях отправились в Сирию{{Sfn|Sümer|2004}}.
--&gt;
==== Сүриәлә тәре йөрөтөүселәр менән көрәше ====
&lt;!-- В Антиохию Людовик прибыл в марте 1148 года. [[Раймунд де Пуатье]], [[Антиохийское княжество|принц Антиохийский]], просил его помочь с нападением на атабека Алеппо, [[Нур ад-Дин Махмуд|Нуреддина Махмуда]], сына скончавшегося в 1146 году Имадеддина Занги. Это могло помочь вернуть Эдессу и обезопасить северные границы государств крестоносцев. Однако Людовик проигнорировал его просьбу и решил направиться к Иерусалиму{{Sfn|Madden|2004|pp=62—63}}{{Sfn|Nicolle|2009|p=54}}. Раймунд был вынужден вступить в союз с Али ибн-Вафой, лидером [[Ассасины|ассасинов]] и врагом Нуреддина Махмуда. Месуд решил участвовать в разделе графства Эдесса, чтобы закрепиться в регионе. В 1148 году Месуд прибыл в Эдессу и решил захватить Мараш. Он попросил Нуреддина Махмуда напасть на Раймунда с другой стороны{{Sfn|Mallett|2013}}. 29 июня 1149 года в [[Битва при Инабе|битве при Инабе]] Нуреддин победил Раймунда и Али бин Вафа, которые погибли, их армия была разбита{{Sfn|Mallett|2013}}.

[[Жослен II (граф Эдессы)|Жослен II]], правитель [[Турбессель|Тель-Башира]], воспользовался смертью владельца [[Кахраманмараш|Мараша]] Раймунда, своего зятя, для захвата города{{Sfn|Sümer|2004}}. В 1149 году Месуд вместе с Артукидами и Занги отправился в поход против Жослена и других крестоносцев в Северной Сирии. Султана сопровождал его сын [[Кылыч-Арслан II|Кылыч-Арслан]]. После короткой осады Месуд занял Мараш 11 сентября. Захватив город, султан отпустил крестоносцев и священников в Антиохию. В то же время Артукид Кара Арслан отбил у крестоносцев замок Бабула (Бабхула) и оттуда напал на Гергер, а Нуреддин сражался с крестоносцами у Антиохии{{Sfn|Kesik|2003|s=107}}.

Месуд преследовал Жослена до Тель-Башира, где осадил его{{Sfn|Kesik|2003|s=108}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Жослен вернул захваченных им сельджукских пленников и признал господство султана, после чего Месуд снял осаду{{Sfn|Kesik|2003|s=108}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Обосновавшись в Тель-Башире, Жослен продолжал претендовать на Эдессу. Поэтому в 1149 году Нуреддин выступил против него, но потерпел поражение. Многие погибли или попали в плен. Среди пленных был военачальник Нуреддина. Жослен отправил оружие Нуреддина Месуду с издевательским сообщением: «Это оружие вашего зятя; я скоро пришлю вам побольше оружия». Нуреддин был оскорблён и пообещал большую награду, если ему доставят Жослена живым или мёртвым. В итоге 4 мая 1150 года Жослен попал в засаду и был доставлен к Нуреддину{{Sfn|Kesik|2003|s=103}}. Нуреддин приказал заключить его в Цитадели Алеппо, где Жослен и пробыл 9 лет до своей смерти. Месуд воспользовался исчезновением Жослена II с политической сцены, двинулся на Кесун, и жители без боя передали ему город{{Sfn|Sümer|2004}}. [[Михаил Сириец]] писал: «султан Месуд вновь отправился и осадил Кишум, где находился /раньше/ франк Ринальд. В Телл-Башире обосновался малолетний сын Жослина, которого также звали Жослином. Увидев неисчислимые силы, жители Кишума повернули спины, отправили епископа Иоанна и получили от султана клятву, что те франки, кто пожелает, могут уйти в Айнтаб. Султан утвердился в Кишуме, Бет-Хесне, Ра’бане, Фарзмане и осадил Телл-Башир»{{Sfn|Михаил Сириец|1982|страницы=29}}.

Весной 1150 года Месуд с Кылыч-Арсланом отправился в поход против замков и городов крестоносцев. В праздник [[День Святой Троицы|Пятидесятницы]] 22 мая султан внезапно появился перед Кейсуном с огромной армией. Жители города отправили к Месуду посланника, который получил обещание султана, что крестоносцы будут отпущены в Айнтаб. 30 мая 1150 года Месуд захватил замок [[Бесни|Бесни (Бехисни)]]{{Sfn|Kesik|2003|s=109}}, 3 июня 1150 года он ушёл из него{{Sfn|Kesik|2003|s=109}}. Оттуда он двинулся на Тель-Башир и при поддержке Нуреддина Махмуда осадил крепость{{Sfn|Sümer|2004}}. Согласно священнику Григору (продолжателю Бар-Эбрея), султан Месуд осадил Тель-Башир в июне. Ибн аль-Каланиси назвал май 1150 года датой осады. Поскольку Жослен был захвачен Нуреддином, замок защищали его жена Беатрис и сын [[Жослен III (граф Эдессы)|Жослен III]]. Хотя турки настойчиво атаковали, гарнизон и жители города продолжали сопротивляться. Когда [[Иерусалимское королевство|иерусалимский король]] [[Балдуин III Иерусалимский|Балдуин III]] узнал о пленении Жослена, он быстро прибыл в Антиохию, чтобы предотвратить захват христианских земель сельджуками. Узнав о его прибытии, Месуд снял осаду Тель-Башира. Нуреддин Махмуд прибыл в Тель-Башир, вероятно, чтобы помочь Месуду. После встречи с Нуреддином Месуд покинул Тель-Башир. Он передал управление захваченными у крестоносцев местами Кылыч-Арслану и вернулся в Конью{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=110}}.

После гибели Раймунда Антиохийского и пленения Жослена II защитить регион от нападений Месуда и Нуреддина стало практически невозможно. Связь между Тель-Баширом и Антиохией была полностью прервана. В это время византийский император Мануил сделал предложение жене Жослена II (и матери Жослена III) купить у неё оставшиеся земли{{Sfn|Kesik|2003|s=110}}. Она приняла предложение императора и в обмен на золото, доставленное ей византийским наместником Киликии, Беатрис передала ему замки Тель-Башир, [[Самосата|Самосату]], [[Биреджик]], Айнтаб, {{Нп5|Дулук|4=Dülük}} и Равендан и отправилась в Иерусалим с детьми{{Sfn|Kesik|2003|s=110}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Однако вскоре Мануил понял, что владеть этими крепостями — тяжёлое бремя, поскольку требовалось множество усилий для их сохранения, учитывая их удалённость от центра империи и расположение посреди мусульманских земель{{Sfn|Kesik|2003|s=104, 110}}. Переход этого региона под контроль Византии не остановил сельджуков. Мусульмане, воспользовавшись ситуацией, начали наступление на проданные крепости. В 1151 году султан Месуд, его зять Нуреддин Махмуд и артукидский правитель [[Мардин]]а Тимурташ вместе напали на этот регион. Месуд получил Мараш, [[Арабан|Рабан]], Дулук, Байт аль-Хосн; Нуреддин — Равендан, Курус, Бурджур-Расас; Тимурташ захватил Самосату и Биреджик. Артукид Кара Арслан также увеличил свои территории. Графство Эдесса прекратило своё существование, а сельджуки Рума заняли территории к западу от Евфрата. В следующем 1151 году Нуреддин Махмуд захватил Тель-Башир, а Месуд присоединил Айнтаб{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=104, 110}}.

=== Данишмендидтар менән үҙ-ара мөнәсәбәттәре. Яги-Басан ===
В 1152 году данышмендидский правитель Мелитены Айнуддевле умер, и его место занял его сын Зулькарнайн. Брат Айнуддевле, правитель Сиваса, Никсара, Токата и Амасьи Данышмендид Ягы-Басан велел своему племяннику не подчиняться султану Месуду. Узнав об этом, султан рассердился и выступил против Ягы-Басана. Понимая, что он не сможет противостоять правителю сельджуков, Ягы-Басан покорился и пообещал Месуду, что не будет помогать своему племяннику. Месуд намеревался осадить Мелитену и 24 июля 1152 года разграбил и разорил окрестности города. После этого Зулькарнайн со своей матерью явился к султану, прося прощения, и султан простил их{{Sfn|Sümer|2004}}.
--&gt;
=== Мәсүдтең Киликий походтары ===
&lt;!-- После похода в Киликию в 1137—1138 годах византийский император Иоанн увёз взятого в плен Левона I и его семью в Константинополь. В 1145 году сын Левона [[Торос II]] бежал и тайно вернулся в Киликию. Он собрал вокруг себя верных его семье армян и сумел захватить замки долины Чукурова. После победы с помощью крестоносцев над византийским полководцем [[Андроник I Комнин|Андроником]] в 1152 году он захватил [[Мопсуестия|Мопсуестию]] и [[Тарсус|Тарс]]. Это подтолкнуло Мануила к заключению договора с Месудом против Тороса{{Sfn|Kesik|2003|s=111}}. Месуд тоже хотел наказать Тороса за нарушение сельджукских границ. Как писал Бар-Эбрей, Торос стал причиной гибели 3000 тюрков во время своих нападений{{Sfn|Kesik|2003|s=112}}. Весной 1153 года султан взял с собой Данышмендида Ягы-Басана и двинулся на Киликию. Однако, поскольку армяне защищали перевалы Тавра, султан не смог попасть в Киликию и был вынужден вернуться. Византийская армия, которая напала на Киликию вскоре после этого, также потерпела поражение у Тарса от армии Тороса{{Sfn|Sümer|2004}}.

В 1154 году византийский император снова отправил посланника с золотом и серебром к Месуду, призывая к походу против Тороса{{Sfn|Kesik|2003|s=112}}. Поскольку это было и в интересах Месуда, он выступил весной 1154 года с большой армией и двинулся к Мопсуестии и [[Аназарб]]у. Однако захватить эти крепости он не смог. 27 мая 1154 года он напал на [[Топраккале|Тель-Хамдун]]{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=113}}. В это время разразилась свирепая буря. Месуд поручил одному из эмиров своего сына Кылыч-Арслана, Якуп-бею, совершить набег с отрядом в 3000 человек в регион Антиохии. Однако в узком проходе между хребтом [[Нур (хребет)|Аманос]] и берегом Якуб-бей и его солдаты попали в засаду, большинство из них были убиты рыцарями-тамплиерами и армянами под командованием Стефана, брата Тороса{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=113}}. Известие об этом произвело деморализующее действие на сельджуков. Кроме того, в Киликии и Конье распространялась чума, большая часть лошадей и мулов погибла. Армия Месуда была вынуждена отступать, бросив обоз, армяне спустились с гор и изматывали отступавшую армию сельджуков нападениями. В результате Месуду пришлось заключить с Торосом мирный договор. Таким образом, киликийские экспедиции Месуда оказались безуспешными{{Sfn|Kesik|2003|s=113}}.

== Вафаты ==
[[Файл:Türbe Kilij Arslan II - tombs.jpg|мини|left|Захоронение Месуда в [[тюрбе]] при мечети Алаэддина]]
После возвращения из Киликии Месуд заболел{{Sfn|Sümer|2004}}. По утверждению Никиты Хониата, Месуд в конце жизни разделил между сыновьями принадлежавшие ему земли. Каппадокию он оставил зятю Ягы-Басану{{Sfn|Никита Хониат|1860|страницы=147—148}}. Перед смертью он успел вызвать в Конью из Эльбистана своего сына Кылыч-Арслана. Султан посадил его на трон, надел на его голову корону и потребовал от приближённых присягнуть ему{{Sfn|Sümer|2004}}. Султан скончался в конце апреля или начале мая 1155 года{{Sfn|Sümer|2004}} после 10 месяцев болезни{{Sfn|Kesik|2003|s=114}}. Утверждалось, что гробница Месуда находится в построенном им городе Симре{{Sfn|Kesik|2003|s=134}}. Однако это ошибка, выяснить которую помогли записи более позднего периода. Султана похоронили в [[тюрбе]] во дворе мечети Алаэддина{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=134—135}}.

Наследники Месуда «немного жили в мире и как прилично родственникам, но большей частью ссорились и враждовали между собой»{{Sfn|Никита Хониат|1860|страницы=147—148}}.
--&gt;

== Идара итеү һәм армия ==
&lt;!-- Сельджуки Рума имели визирей, однако имена визирей Месуда в источниках не сохранились. У сельджуков Анатолии члены династии управляли городами или территориями с титулом [[мелик]]. Таким образом сыновья получали опыт управления. Месуд назначил одного из своих сыновей, Шахиншаха, меликом Кастамону, Анкары и Чанкиры, другой его сын, Кылыч-Арслан, был меликом Эльбистана{{Sfn|Kesik|2003|s=123}}.

При Месуде в сельджукской армии были как пешие, так и конные отряды. В походе армия состояла из легковооружённых воинов, оружием которых были лук со стрелами, меч и копьё. При осаде городов и крепостей сельджуки использовали осадные орудия, например, катапульты{{Sfn|Kesik|2003|s=124}}. О мастерстве лучников Месуда писали Иоанн Киннам и Никита Хониат. Даже в самых сложных условиях сельджукские воины могли поразить цель. Они использовали быстрых лошадей и были легко вооружены, чтобы маневрировать в битве и скрываться от преследования. В сельджукской армии были строгие порядок и дисциплина. Одним из тактических приёмов было изматывание сил противника внезапными набегами. Они прятались в высоких холмах и осыпали превосходящие силы крестоносцев и византийцев дождём стрел{{Sfn|Kesik|2003|s=125}}. Ещё одним тактическим приёмом туркменов и особенно сельджуков, используемым наиболее часто, было ложное отступление. Небольшой отряд атаковал врага и, создав видимость своего поражения, отступал, заманивая преследующую вражескую армию в ловушку{{Sfn|Kesik|2003|s=126}}. Управлять армией в бою помогали звуки барабанов и труб{{Sfn|Kesik|2003|s=127}}.

Жена султана также время от времени принимала участие в государственном управлении{{Sfn|Kesik|2003|s=124}}. Во время осады Коньи Мануилом Комнином Месуд оставил защиту городского замка и стен своей жене{{Sfn|Kesik|2003|s=123}}.
--&gt;
== Иҡтисад, төҙөлөш һәм ижтимағи тормош ==
[[Файл:Alaedin Camii.JPG|мини|Алаитдин мәсете]]
[[Файл:Aksaray Ulu Cami 3101.jpg|мини|Аҡһарайҙағы Минбар мәсете]]
&lt;!-- Поскольку Месуд очень мало жил в Конье, он практически не оставил никаких памятников, сохранившихся до наших дней. Во время своего тридцатидевятилетнего правления он построил в Конье лишь внутренний замок, дворец и мечеть. Мечеть была возведена в стиле анатолийских мечетей того периода — без купола, с плоским потолком и множеством колонн. Строительство [[Мечеть Ала ад-Дина (Конья)|другой мечети]] (переделка византийской церкви) было начато во время правления Месуда I, но завершено во время правления [[Кей-Кубад I|Алаэддина Кейкубада I]], поэтому она была названа в его честь{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}. На плите над сводом у дверей [[минбар]]а мечети выгравирована надпись «Слава веры и мира, отец завоеваний и заместитель халифа Масуд ибн Кылыч-Арслан». Рядом с этой мечетью находилось [[медресе]], построенное Месудом{{Sfn|Kesik|2003|s=132}}. Месуд также построил мечеть в Аксарае{{Sfn|Sümer|2004}} на месте современной Улу-джами (Большой мечети). Минбар этой мечети находится в Улу-джами и является старейшим из минбаров в Центральной Анатолии{{Sfn|Kesik|2003|s=133—134}}.

При Месуде продолжался переход кочевых тюрок к оседлой жизни. По мнению М. Кешика, Месуд, как и другие сельджукские правители Анатолии, долгое время не мог активно заниматься строительством из-за постоянных войн. Жители Западной и Центральной Анатолии не могли чувствовать себя в полной безопасности, поэтому продолжали жить как кочевники{{Sfn|Kesik|2003|s=128}}. В результате успешной борьбы Месуда с крестоносцами, византийцами и Данышмендидами последние годы его правления были благополучными, стабильными и мирными. В эти годы тюрки всё активнее селились в Анатолии{{Sfn|Kesik|2003|s=128}}. Историки XV, XVI и XVII веков утверждали, что Месуд основал город под названием Симре недалеко от Амасьи{{Sfn|Sümer|2004}}. Там были сооружены мечеть, медресе, дома для бедных. Впоследствии город был разрушен{{Sfn|Kesik|2003|s=134}}. Однако это ошибка, Месуд не имел отношения к основанию города, его деятельность не была связана с Амасьей{{Sfn|Kesik|2003|s=134—135}}.

При Месуде была отчеканена самая старая (из обнаруженных) сельджукская монета в Анатолии{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}.

Экономика государства во многом основывалась на военных трофеях и на скотоводстве. Сельджуки не занимались сельским хозяйством, пока не стали оседлыми, они продолжали заниматься животноводством. Земледелием занималось христианское население, которому государство оказывало помощь. Вероятно, к концу правления султана Месуда земледелием начали заниматься и осевшие сельджуки{{Sfn|Kesik|2003|s=129}}. Доход государства складывался из налога [[джизья]] и дани от других государств. Согласно Гийому Тирскому, при Месуде сельджуки собирали налоги даже с византийского порта Анталии{{Sfn|Kesik|2003|s=130}}. Несправедливость налоговой политики Византии во второй половине XII века и обещание султана освободить от налогов тех, кто попал под его власть, привели к массовому переселению на сельджукские земли жителей приграничных византийских территорий{{Sfn|Kesik|2003|s=130—131}}.

В XII веке действовал торговый путь, связывавший Константинополь с Коньей и Тебризом. Конья была важным торговым центром. Прекращение войн привело к оживлению торговли и распространению [[Караван-сарай|караван-сараев]]. Из записей Никиты Хониата следует, что во времена правления Месуда между сельджуками и христианами островов в окрестностях и на озере Бейшехир существовала оживлённая торговля. В Малатье существовал большой рынок, в том числе и невольничий{{Sfn|Kesik|2003|s=129—130}}.

Сельджуки использовали в Анатолии медные, железные, серебряные, квасцовые, [[лазурит]]овые и соляные рудники. Однако нет сведений о том, какие рудники разрабатывались при Месуде. Известно лишь, что лазурит добывали около Коньи{{Sfn|Kesik|2003|s=131}}.
--&gt;
== Шәхесенең әһәмиәте ==
&lt;!-- По оценке М. Кешика, Месуд был умным, справедливым, осторожным, дальновидным и религиозным правителем. В 570 [[Год хиджры|году Хиджры]] он использовал [[лакаб]] Рукнеддин ({{Lang-tr|Rukn al-Din, Rukn ad-Din, Rukn ud-Din}}, {{lang-ar|ركن الدين||Pillar of the Faith}} — «Столп веры»){{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=121}}.

Политика византийских императоров в отношении Малой Азии состояла в том, чтобы в борьбе правителей между собой оказывать помощь более слабому из них. Византия была заинтересована в поддержании вражды между малоазийскими эмирами, чтобы те ослабляли друг друга. По словам М. Кешика, «особенно здесь достойна восхищения умная и дальновидная политика султана Месуда против Византийской империи. Потому что он разгадывал политику Византии в отношении турок и не попадался в приготовленные ими ловушки»{{Sfn|Kesik|2003|s=75}}.

В описаниях «Анонимного Зангиме» и в «Истории» Аксарайи Месуд — первый сельджукский анатолийский правитель, которому авторы приписывают традиционные черты персидско-исламского правителя. Автор «Анонимного Зангиме» подчёркивал, что Месуд выполнял религиозные обязанности правителя и проводил политику исламизации недавно завоёванных земель. Аксарайи утверждал, что Месуд был справедливым монархом, чьё правление было узаконено [[халиф]]ом. Однако слова Аксарайи о том, что халиф признал Месуда султаном, приславшим ему знаки правления, не подтверждаются другими источниками. Ибн ал-Асир назвал Месуда царём (меликом) Коньи и Аксарая один раз, но в других местах — лишь князем, который правил в Конье. Иоанн Киннам, как и Анна Комнина, называл сельджукских правителей Анатолии султанами, но он при этом не указывал, был ли этот титул Месуда официально признан халифом. Слова Киннама «вождь Икониона [Коньи], которого турки, почитая его превыше всего, называют султаном» означают лишь, что сельджуки в Анатолии признавали Месуда своим повелителем. Бар-Эбрей называл Месуда султаном Коньи, но тоже не указывал, был ли ему официально присвоен этот титул. При этом тот же автор подробно описывал, как халиф «провозгласил» Мелика Гази меликом и прислал ему «золотой обруч на шею и золотой посох, и четыре чёрных знамени, и барабаны». По мнению С. Меджит, «тот факт, что тот же автор умалчивает об [[Инвеститура|инвеституре]] Месуда, указывает на то, что в то время он не был признан халифом»{{Sfn|Mecit|2013|pp=42—44}}.

[[Хамдаллах Казвини|Казвини]] утверждал, что сельджукский султан Рума Месуд подчинялся [[Государство Сельджукидов|великому сельджукскому султану]] [[Ахмад Санджар|Санджару]] и каждый год платил ему дань. Известно, что Санджар передал своему племяннику [[Махмуд ибн Мухаммад|Махмуду]], сельджукскому султану Ирака, маншур (распоряжение, приказ) на управление некоторыми территориями. [[Ибн аль-Асир]] утверждал, что лично видел маншур, в котором Махмуду передавались земли в Анатолии. То есть сельджуки Рума подчинялись сельджукам Ирака, которые, в свою очередь подчинялись великим сельджукам. Однако не зафиксировано ни одного факта, показывающего, что султан Месуд признавал эту зависимость{{Sfn|Kesik|2003|s=106}}. На чеканенных Месудом монетах он указан с титулом «эс-Султануль-муаззам» (великий султан), таким же, который использовал Махмуд. Турецкие историки [[Туран, Осман|О. Туран]] и М. А. Кёймен отмечали, что эта зависимость была лишь «на бумаге» (в маншуре){{Sfn|Kesik|2003|s=107}}.

Во время правления Месуда сельджуки прочно обосновались в Анатолии{{Sfn|Sümer|2009}}. До него Анатолию называли «Рум» (земля римлян), и лишь во время его правления жители Запада стали называть Анатолию «Турчией» (Турция). Армяне при нём называли большую часть Анатолии, находившейся под властью турок-сельджуков, «Туркестаном»{{Sfn|Sümer|2004}}. По словам {{Нп5|Райс, Тамара Тэлбот|Т. Райс||Tamara Talbot Rice}}, к моменту смерти Месуда в 1155 году государство Сельджуков было «значительно более сильным, чем когда он пришёл к власти. Теперь это была процветающая и влиятельная держава»{{Sfn|Райс|2004|страницы=31—32}}. По мнению {{Нп5|Вудс, Джон (историк)|Дж. Вудса||John E. Woods (historian)}}, благодаря деятельности Месуда Государство сельджуков Рума стало доминирующей державой в Центральной и Восточной Анатолии{{Sfn|Woods}}. Турецкий историк С. Меджит писал: «можно с уверенностью предположить, что Месуд в конце своего правления заложил основы, которые превратили сельджукское княжество в Анатолии в сельджукский султанат Коньи»{{Sfn|Mecit|2013|p=46}}.
--&gt;
== Ғаиләһе ==
Жена: дочь Мелика Гази. Брак заключён до 1116 года{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}.

Сыновья{{Sfn|Sümer|2004}}:
* [[Кылыч-Арслан II|Кылыч-Арслан]];
* Шахин-шах, правитель [[Анкара|Анкары]];
* Долат (Девлет).

Дочери:
* Дочь. Муж — Данышмендид Зюннун{{Sfn|Sümer|2004}};
* Дочь. Муж — Данышмендид Ягы-Басан{{Sfn|Sümer|2004}};
* Дочь. Муж — [[Иоанн Комнин (сын Исаака Комнина)|Иоанн Комнин]]{{Sfn|Sümer|2004}};
* Дочь. Муж — сын [[Имад ад-Дин Занги|Имадеддина Занги]] [[Нур ад-Дин Махмуд|Махмуд Нуреддин]]{{Sfn|Sümer|2004}}. Мюнеджимбаши писал, что её имя было Сельчук-хатун{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}. М. Кешик писал, что, по словам Михаила Сирийца, за Нуреддина была выдана та дочь Месуда, которая была ранее женой Иоанна Комнина. М. Кешик утверждал, что не смог найти в других источниках подтверждения этой информации{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}{{ref+|У Михаила Сирийца не названо имя, и речь не о браке с племянником императора, а только о помолвке: «Хотя она была просватана за племянника византийского императора, женился на ней Hyp ад-Дин»{{sfn|Михаил Сириец|1982|с=29}}{{sfn|Michel le Syrien|1905|p=297}}. |group=comm}}.

== Комментарийҙар ==
{{Иҫкәрмәләр|group=comm}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|20em}}

== Әҙәбиәт һәм сығанаҡтар ==

=== Сығанаҡтар ===
* {{Книга|ref=Анна Комнина|автор=Анна Комнина|заглавие=[[Алексиада]]|ответственный=пер. [[Любарский, Яков Николаевич|Я. Н. Любарского]]|год=1996|место=СПб.|издательство=[[Алетейя (издательство)|Алетейя]]}}
* {{Книга|ref=Иоанн Киннам|ссылка=https://www.vostlit.info/Texts/rus17/Ioann_Kinnam_3/frametext1.htm|автор=Иоанн Киннам|заглавие=Краткое обозрение царствования Иоанна и Мануила Комнина (1118-1180)|ответственный=пер. под ред. [[Карпов, Василий Николаевич|В. Н. Карпова]]|год=1859|место=СПб.}}
* {{Статья|ссылка=https://www.vostlit.info/Texts/rus4/Mychel_Syr/frametext3.htm|ref=Михаил Сириец|автор=[[Михаил Сириец]], Гусейнов Р. А.|заглавие=Из «Хроники» Михаила Сирийца (часть 3)|год=1982|место=М.|издание=Письменные памятники Востока, 1975|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]], [[ГРВЛ]]|тип=Ежегодник|страницы=16—31|issn=}}
* {{Книга|ref=Никита Хониат|ссылка=http://www.vostlit.info/Texts/rus3/Honiat_2/text3.phtml?id=12432|автор=Никита Хониат|заглавие=Никиты Хониата история, начинающаяся с царствования Иоанна Комнина|ответственный=пер. под ред. [[Долоцкий, Василий Иванович|В. И. Долоцкого]]|год=1860|место=СПб.|том=1. (1118——1185)}}
* {{Книга|ref=Matthieu (D'Edesse)|ссылка=http://archive.org/details/bub_gb_YlkuAAAAQAAJ|автор=Matthieu (D'Edesse)|заглавие=Chronique de Matthieu d'Edesse 962—1136 avec la continuation de Grégoire le Prêtre jusqu'en 1162, d'après trois manuscrits de la Bibliothèque impériale de Paris|год=1858|место=P.|издательство=A. Durand|allpages=591|isbn=}}
* {{Книга|ref=Michel le Syrien|ссылка=http://archive.org/details/MichelLeSyrien3|автор=Michel le Syrien|заглавие=Chronique de Michel le Syrien|ответственный=[[Шабо, Жан-Батист|J.-B.Chabot]]|год=1905|язык=fr|место=Paris|издательство=Roger Pearse|volume=3}}
* {{Книга|ref=Sibṭ bin al-Jawzī|ссылка=http://archive.org/details/recueildeshistor03acad|автор=Ibn el-Djeuzi|заглавие=Recueil des historiens des croisades : Historiens orientaux|ответственный=Académie des inscriptions &amp; belles-lettres (France)|год=1872|часть=Mirât ez-Zèmân|место=P.|издательство=Imprimerie nationale|pages=517—570|allpages=792|volume=3}}

* {{Книга|ref=William of Tyre|ссылка=https://archive.org/details/william-of-tyre-deeds-done-beyond-the-sea-volume-ii|автор=William of Tyre|заглавие=A History of Deeds Done Beyond the Sea|ответственный=Translated and Annotated by Emily Atwater Babcock and A. C. Krey|год=1943|место=New York|издательство=[[Издательство Колумбийского университета|Columbia University Press]]|volume=2}}
* {{Статья|ссылка=https://www.jstor.org/stable/25194766|ref=Anonymous Syriac Chronicle|заглавие=The First and Second Crusades from an Anonymous Syriac Chronicle|год=1933|издание=Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland|место=L.|volume=2|pages=273—305|issn=0035-869X|ответственный=Tritton A. S., [[Гибб, Гамильтон Александр Росскин|Gibb H. A. R.]]}}

===  Әҙәбиәт ===
* {{книга|ref=Босворт|автор=[[Босуорт, Клиффорд Эдмунд|Босворт К. Э.]]|заглавие=Мусульманские династии. Справочник по хронологии и генеалогии|ответственный=Пер. с англ. [[П. А. Грязневич]]а, отв. редактор [[И. П. Петрушевский]]|год=1971|оригинал=The Islamic Dynasties. A Cronological and Genealogical Handbook|место=М.|издательство=Наука, ГРВЛ|страницы=181—182}}

* {{книга|автор=Райс Т. Т.|часть=|заглавие=Сельджуки. Кочевники — завоеватели Малой Азии|ref=Райс|ссылка=|место=М.|издательство=[[Центрполиграф]]|год=2004|страниц=238|isbn=5-9524-0949-0}}
* {{книга|автор=[[Успенский, Фёдор Иванович|Успенский Ф. И.]]|заглавие=История Византийской империи. В 5 т|том=5|ссылка часть=http://rikonti-khalsivar.narod.ru/Usp4.10.htm|часть=История Византийской Империи. Отдел VI. Комнины. Глава X. Восточные дела.|место=М.|издательство=[[АСТ (издательство)|АСТ, Астрель]]|год=2005|страниц=558|isbn=5-271-03856-4|ref=Успенский}}
* {{Статья|ссылка=https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1213666|ref=Altan|автор=Altan E.|заглавие=Haçlı Seferleri ve Anadolu (1097—1190): Türkiye Selçukluları Tarihinde Haçlı Seferlerinin Yeri ve Önemi|год=2020|язык=tr|издание=USAD|том=12|страницы=35—50}}
* {{Книга|ref=Atçeken, Yaşar|ссылка=https://books.google.ru/books?id=QvSiDwAAQBAJ|автор=Atçeken Z., Yaşar B.|заглавие=Malazgirt'ten Vatana Anadolu Selçuklu Devleti Tarihi|год=2016|издательство=Eğitim Yayınevi|isbn=978-975-8890-15-6}}
* {{Книга|ref=Cahen|ссылка=https://books.google.com/books?id=29ZpAAAAMAAJ|автор=[[Каэн, Клод|Cahen Cl.]]|заглавие=Pre-Ottoman Turkey: A General Survey of the Material and Spiritual Culture and History C. 1071-1330|год=1968|место=N. Y.|издательство={{нп5|Sidgwick &amp; Jackson}}|allpages=492|isbn=978-0-283-35254-6}}
* {{Книга:Энциклопедия ислама. 2-е издание|Cahen Cl.|Balak|volume=1|p=983|ref=Cahen}}
* {{Книга|ref=Chalandon|ссылка=http://archive.org/details/jeaniicomneneet01chalgoog|автор=[[Шаландон, Фердинанд|Chalandon F.]]|заглавие=Jean II Comnène, 1118—1143, et Manuel I Comnène, 1143—1180|год=1960|место=N. Y.|издательство=B. Franklin|pages=42—44}}
* {{Книга|ref=Cahen|ссылка=https://books.google.ru/books?id=Jl_JAwAAQBAJ|автор=[[Каэн, Клод|Cahen Cl.]]|заглавие=The Formation of Turkey: The Seljukid Sultanate of Rum: Eleventh to Fourteenth Century|год=2014|место=Milton Paek, Abingdon, Oxfordshire|издательство=[[Routledge]]|allpages=287|isbn=978-1-317-87625-0}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/kilicarslan-i|ref=Demirkent|автор={{нп5|Демиркент, Исин|Demirkent I|tr|Işın Demirkent}}|заглавие=Kilicarslan I|год=2002|язык=tr|издание=[[Islam Ansiklopedisi]]|том=25|страницы=396—399}}
* {{книга|ref=Kesik|автор=Kesik M.|заглавие=Türkiye Selçuklu Devleti Tarihi: Sultan I. Mesud Dönemi (1116—1155)|год=2003|место=An.|издательство=[[Türk Tarih Kurumu]]}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/meliksah--anadolu-selcuklu|ref=Kesik|автор=Kesik M.|заглавие=Melikşah|год=2004|язык=tr|место=Ankara|издание=[[Исламская энциклопедия|TDV İslâm Ansiklopedisi]]|том=29|выпуск=|страницы=58—59}}
* {{Книга|ref=Madden|ссылка=https://books.google.ru/books/about/Crusades.html?id=HkOAAAAACAAJ|автор=[[Мэдден, Томас|Madden Th. F.]]|заглавие=Crusades: The Illustrated History|год=2004|издательство=Duncan Baird|allpages=224|isbn=978-1-84483-040-4}}
* {{Статья|ref=Mallett|автор=Mallett A.|заглавие=The battle of Inab|год=2013|язык=en|издание=Journal of Medieval History|том=39|номер=1|страницы=48—60|issn=0304-4181|место=Amsterdam|издательство=[[Elsevier]]|doi=10.1080/03044181.2012.744699}}
* {{Книга|ref=Mecit|ссылка=|автор=Mecit S.|заглавие=The Rum Seljuqs: Evolution of a Dynasty|год=2013|место=London|издательство=[[Routledge]], [[Taylor &amp; Francis Group]]|allpages=249|isbn=978-1-134-50899-0}}
* {{статья|ссылка=|ref=Metin|автор=Metin|заглавие=Sultanlığı Meşruiyet Kazanmamış Bir Selçuklu Şehzadesi: Tuğrul Arslan|год=2017|язык=tr|место=Konya|издание=Selçuklu Araştırmaları Dergisi|том=|выпуск=6|страницы=35—52|issn=2548-0154}}
* {{Книга|ref=Nicolle|ссылка=https://books.google.ru/books?id=xKo7vgAACAAJ|автор=Nicolle D.|заглавие=The Second Crusade 1148: Disaster outside Damascus|год=2009|место=Oxf.|издательство=[[Osprey Publishing]]|allpages=96|isbn=978-1-84603-354-4}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/danismendliler|ref=Özaydin|автор=Özaydin A.|заглавие=DÂNİŞMENDLİLER|год=1993|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|страницы=469—474|volume=|том=8}}
* {{Книга|ref=Phillips|ссылка=https://books.google.ru/books?id=P5FheHjG34kC|автор=Phillips J. P.|заглавие=The Second Crusade: Extending the Frontiers of Christendom|год=2007|место=New Haven|издательство=[[Yale University Press]]|allpages=410|isbn=978-0-300-11274-0}}
* {{Книга|ref=Phillips|ссылка=https://books.google.ru/books/about/The_Crusades_1095_1197.html?id=8L0GFPBPPIoC|автор=Phillips J. P.|заглавие=The Crusades, 1095—1197|год=2002|место=L.|издательство=[[Longman]]|allpages=254|isbn=978-0-582-32822-8}}
* {{Книга|ref=Roche|ссылка=https://books.google.ru/books?id=x9XaOwAACAAJ|автор=Roche J. T.|заглавие=Conrad III and the Second Crusade in the Byzantine Empire and Anatolia, 1147|год=2008|место=St. Andrews, Scotland|издательство=[[University of St Andrews]]|allpages=574}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/selcuklular#anadolu-selcuklulari|ref=Sümer|автор=Sümer F.|заглавие=III. Anadolu Selçukluları (1075—1308)|год=2009|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|страницы=380—384|том=36}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/mesud-i|ref=Sümer|автор=Sümer F.|заглавие=Mesud I|год=2004|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|том=29|страницы=339—342}}
* {{Книга|ref=Такуш|ссылка=https://books.google.ru/books?id=GQYXAQAAIAAJ|автор=طقوش، محمد سهيل ({{iw|Такуш, Мухаммад Сохаил||ar|محمد سهيل طقوش}})|заглавие=تاريخ سلاجقة الروم في آسيا الصغرى، ٠٧٤-٤٠٧ ھ/٧٧٠١-٤٠٣١ م: مدخل إلى تاريخ العثمانين (История сельджуков Рума в Малой Азии, 774–407 гг. хиджры / 1077-1304 гг. н.э.: введение в историю османов)|год=2002|издательство=دار النفائس|isbn=978-9953-18-047-2}}

== Һылтанмалар ==
* {{Cite web|lang=en|url=https://www.britannica.com/place/Anatolia/Seljuq-expansion|title=Anatolia — Seljuq expansion|author=Woods J. E.|website=[[Британская энциклопедия|Britannica]]|access-date=2022-04-18|ref=Woods}}
{{Султаны Рума}}
{{Избранная статья|Госдеятели}}
{{Тышҡы һылтанмалар}}

[[Категория:Азияның XII быуат хакимдары]]
[[Категория:Алфавит буйынса ғәскәр башлыҡтары]]
[[Категория:Урта быуаттар ғәскәр башлыҡтары]]
[[Категория:Сәлжүкиҙәр]]</text>
      <sha1>fj0gsqiwag0fbpnzqpduv4k22wy1cyy</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146661</id>
      <parentid>1146659</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T16:12:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="125733" xml:space="preserve">{{Государственный деятель
| имя = Мәсүд I
| оригинал имени = {{lang-ota|ركن الدين مسعود}} {{lang-tr|Rukn al-Dīn Mes'ūd}}
| должность = Рум солтаны (Конья солтанлығы)
| периодначало = [[1116]]
| периодконец = [[1156]]
| предшественник = Мәликшаһ I (Конья солтаны)
| преемник = [[Ҡылыс-Арыҫлан II]]
| дата смерти = 1156
| отец = [[Ҡылыс-Арыҫлан I]]
}}
'''Мәсүд I Рукнетдин''' ({{Lang-ar|ركن الدين مسعود}}, ''төр.'' Ebü'l-es Feth-Sultânü'l-d Muazzam ve’Izzüddünyâ-Mes’dîn b ûd. Kılıcarslan es-Selcûkī; Rukn al-Mas’Dīn ūd; {{Lang-el|Μασούτ}}) —1156 йылдан алып 1116 йылға тиклем [[Рум солтанлығы|Рум солтаны,]] Ҡылыс-Арыҫлан I солтандың улы

Ҡылыс-Арыҫлан үлгәндән һуң, власҡа өлкән улы Мәлик шаһ,килгән, ул Мәсүдте төрмәгә япҡан. Мәлик шаһ менән [[Византия империяһы|Византия]] императоры Алексей Комнин һөйләшеүҙәре мәлендә Мәсүд азат ителә һәм власҡа килә, ә Мәлик шаһ, ҡулға алынып, һуҡырайтыла һәм быуып үлтерелә. Үҙенең 39 йыл дауамындағы хакимлығы йылдарында византийҙарҙы ҡаты тота һәм күрше мосолман ерҙәре иҫәбенә биләмәләрен киңәйтә. Идара итеүенең тәүге йылдарында Мәсүд үҙенең ағай-энеләре идара иткән Мелитена һәм [[Анкара]]ны баҫып алған. 1142 йылда Мөхәммәт Данишмендид үлгәндән һуң, Мәсүд Данишмендидтар ерҙәрен баҫып ала башлаған. Мәсүд хакимлыҡ иткән йылдарҙа даими рәүештә һуғышҡан. 1147 йылдың 26 октябрендә Икенсе тәре походы барышында Мәсүд Дорилей эргәһендә Конрад III немец тәре йөрөтөүселәр армияһын еңгән, ә 1148 йылдың 7 ғинуарында Кадм тауҙары янында — Людовик VII француз тәре йөрөтөүселәр армияһын тар-мар иткән. Артабан Мәсүд Антиохия кенәзлеге һәм Эдесса графлығы ерҙәре өсөн тәре йөрөтөүселәр һәм Киликий әрмән дәүләте хакимдары менән һуғышҡан.

1155 йылда Мәсүд вафат булған мәлгә [[Рум солтанлығы|Рум сәлжүк дәүләте]] Үҙәк һәм Көнсығыш Анатолияның өҫтөнлөклө державаһы була. аталған Мәсүдкә тиклем Көнбайыш халҡы Анатолияны «Рум» (римлеләр ере), тип атаған, тик уның хакимлығы осоронда Кесе Азияны «Турчия» (Төркиә) тип атай башлаған.

== Сығанаҡтар ==
;Сүриә
1195 йылға тиклемге ваҡиғалар '''Михаил Сүриәле'''нең (1126—1200) «Хронография»һында Мәсүдтең биографияһы һәм хакимлығы тураһында бәйән ителә{{Sfn|Kesik|2003|s=XXIV}}. Мәсүд буйынса тикшеренеүсе М. Кешик 1285 йылға тиклемге ваҡиғаларҙы ''' Бар-Эбрей''' «Хронология»һынан тапҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=XXV}}. 1240 йылда билдәһеҙ рухани ҙған &quot;'''Анонимная сирийская хроника'''&quot;ла Эдессала тәре йөрөтөүселәрҙең идаралыҡ итеүен (1098—1144) һүрәтләй{{Sfn|Kesik|2003|s=XXV}}.

;Әрмән
Мәсүд хакимлығы осоронда булған ваҡиғалар V—XVIII быуаттар әрмән тарихнамәһендә бирелгән. '''Матвей Эдесский''' «Хронография»һы 1136 йылға тиклем яҙған{{Sfn|Kesik|2003|s=XXII}}. Бында Яҡын Көнсығышты сәлжүктәр яулауы һәм тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы көрәш тасуирланған. &quot;Хронография&quot;ны рухани '''Григор Ерец''' 1162 йылға тиклем дауам иткән. «Продолжение хронографии» сәлжүктәрҙең Византия, Данишмендидтар, тәре йөрөтөүселәр һәм әрмәндәр араһындағы мөнәсәбәттәрен еткерә {{Sfn|Kesik|2003|s=XXIII}}. '''Вардан Аревелци'''ҙың «Всеобщая история» хеҙмәте һуғыштарҙы һүрәтләй, әммә Мәсүдтең хакимлығы тураһында мәғлүмәт аҙ{{Sfn|Kesik|2003|s=XXIII}}. '''Смбат Спарапет''' «Йылъяҙма»һында 951—1274 йй. ваҡиғаларҙы яҙған. Бында Киликия әрмәндәре, сәлжүктәр, [[мәмлүктәр]] һәм [[ҡараманоғуллары]] тураһында мәғлүмәт бар{{Sfn|Kesik|2003|s=XXIV}}.

;Византий

Мәсүдтең тормошо һәм эшмәкәрлеге византий мәсьәләләре менән бәйле. Алексей I Комниндың ҡыҙы '''[[Анна Комнина]]''' атаһы тураһында «Алексиада» хеҙмәтендә яҙған. Был хеҙмәт Төркиә тарихын өйрәнеү буйынса әһәмиәтле сығанаҡ. &quot;Алексиада&quot;ла Мәсүдтең ағаһы Мәликшаһ I менән көрәше ентекле бирелгән{{Sfn|Kesik|2003|s=XXI}}. '''Иоанн Киннам'''дың (1143—1185) &quot;Тарих&quot;ы икенсе тәре йөрөтөүселәр походын, Коньяны ҡамауҙы ентекле һүрәтләй{{Sfn|Kesik|2003|s=XXII}}. '''Никита Хониат''' &quot;Тарих&quot;ы Мәсүд һәм император Иоанн араһындағы мөнәсәбәттәргә бағышланған. Никита Хониат һәм Иоанн Киннам хеҙмәттәре бер-береһен тулыландыра{{Sfn|Kesik|2003|s=XXII}}.

;Ғәрәп һәм фарсы
&lt;!--
Арабские и персидские источники не предоставляют достаточный объём сведений о жизни Месуда. М. Кешик использовал их лишь для верификации информации из других источников. Небольшое количество оригинальных сведений дают лишь некоторые из мусульманских источников. К ним относится труд современника Месуда, жителя [[Дамаск]]а '''[[Ибн аль-Каланиси]]''' (1070—1160). Ещё одним современником султана был '''[[Ибн аль-Азрак аль-Фарики|Ибн аль-Азрак]]''' (1117—1181), живший в Анатолии. Однако он акцентировался на истории [[Артукогуллары|Артукидов]], и сведения о Месуде очень сжатые{{Sfn|Kesik|2003|s=XV}}. Ограниченную информацию можно почерпнуть в труде '''[[Ибн аль-Асир]]а''' (ум. 1233) «История атабеков сирийских»{{Sfn|Kesik|2003|s=XVI}}, но его «Полный свод всеобщей истории» обходит стороной события в Анатолии{{Sfn|Kesik|2003|s=XVIII}}. '''[[Аль-Фатх аль-Бундари|Аль-Бундари]]''' (1190—1245), сокративший труд '''[[Имадуддин аль-Исфахани|аль-Исфахани]]''' (1125—1201), упоминает Месуда только в одном предложении. Некоторые факты, полезные для освещения деятельности Месуда в связи с крестоносцами и византийцами, указаны младшим современником Месуда, историком из [[Алеппо]] '''{{Нп5|Ибн аль-Адим|Ибн аль-Адимом|4=Ibn al-Adim}}''' (ум. 1262). Труд '''[[Бахауддин ибн Шаддад|Ибн Шаддада]]''' (ум. 1285) упоминает детали, полезные при описании борьбы Месуда с армянами и крестоносцами{{Sfn|Kesik|2003|s=XVI}}. '''«Анонимный Зангиме'''» описывает события от возникновения сельджуков до 1363 года и является важным источником по истории сельджуков Анатолии. В нём приводятся оригинальные сведения о восшествии Месуда на престол, его борьбе с [[Араб (сын Кылыч-Арслана I)|Арабом]], осаде Коньи Мануилом Комнином, борьбе Месуда с армянами и крестоносцами{{Sfn|Kesik|2003|s=XVI—XVII}}. Современник Месуда из Алеппо '''{{Нп5|Аль-Азими|аль-Азими|4=Al-Azimi}}''' (ум. после 1161) упоминает события жизни Месуда в одном предложении с хронологическими ошибками. Ещё один современник Месуда '''Ибн Хамдун''' (1101—1167) не интересовался анатолийскими событиями и информацию о Месуде даёт в нескольких фразах{{Sfn|Kesik|2003|s=XVII}}. Сведения '''[[Сибт ибн аль-Джаузи|Сибта Ибн аль-Джаузи]]''' (ум. 1257) не оригинальны и дублированы в трудах Ибн аль-Каланиси, Ибн аль-Азрака, Ибн аль-Асира и Имадеддина аль-Исфахани. Труд '''[[Абу Шама аль-Макдиси|Абу Шамы аль-Макдиси]]''' (1203—1268) дополняет информацию о крестоносцах. Труд '''[[Абу-ль-Фида|Абу-ль-Фиды]]''' — краткое изложение всеобщей истории Ибн аль-Асира{{Sfn|Kesik|2003|s=XVIII}}. '''[[Шихабуддин ан-Нувайри|Ан-Нувайри]]''' (ум. 1332) сведений о Месуде почти не даёт. У '''{{Нп5|Карим ад-Дин Аксарайи|Аксарайи|4=Karim al-Din Aqsarayi}}''' (ум. 1332/33) не так много сведений о султане, но, по сравнению с основными источниками, он приводит отличающиеся от них данные о начале деятельности Месуда. Писавшие в XIV веке '''Кади Ахмед Нигдели''' и '''[[Аз-Захаби]]''' (1274—1348) указывают лишь неоригинальную информацию, заимствованную в более ранних источниках{{Sfn|Kesik|2003|s=XIX}}. «Избранная история» '''[[Хамдаллах Казвини]]''' (1281/82—1350) повторяла сведения более ранних источников, некоторые полезные детали позаимствованы из его поэмы «Зафернаме» {{Sfn|Kesik|2003|s=XX}}. «Сборник народов» написан '''{{Нп5|Мюнеджимбаши Ахмед Деде|Мюнеджимбаши|4=Munejjim-bashi Ahmed Dede}}''' (ум. 1702), жившим намного позже описываемых событий. Однако автор использовал множество источников, не сохранившихся до наших дней. В этом труде упоминается имя дочери Месуда{{Sfn|Kesik|2003|s=XXI}}.
--&gt;
;Латин сығанаҡтары

М. Кешик фекеренсә, замандаштары яҙған әҫәрҙәрҙән Икенсе тәре походы тураһында иң мөһим сығанаҡ — Людовик VII армияһында капеллан булып хеҙмәт иткән '''Одон Дейльский''' хроникаһы. Ул француз тәре йөрөтөүселәре армияһының Кесе Азия аша Антиохияға сәйәхәтен һәм сәлжүктәр менән һуғышын ентекләп тасуирлай. Әммә уның хроникаһы ғәҙел түгел{{Sfn|Kesik|2003|s=XXV—XXVI}}{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Гийом Тирскийҙың (1130—1185) «История деяний в заморских землях» хеҙмәтендә сәлжүктәрҙең византиялар һәм тәре йөрөтөүселәр менән мөнәсәбәттәре тураһында мәғлүмәт тупланған{{Sfn|Kesik|2003|s=XXVI}}.

== Биографияһы ==

=== Иртә йәшлек йылдары ===
Мәсүд [[Рум]] солтаны Ҡылыс-Арыҫлан I-нең улы{{Sfn|Demirkent|2002}}. Мәсүд исеме сығанаҡтарҙа тәүге тапҡыр Ҡылыс-Арыҫландың Мосул кампанияһына бәйле барлыҡҡа килгән{{Sfn|Kesik|2003|s=9}}. 1107 йылда Ҡылыс-Арыҫлан Ираҡтағы Мөхәммәт I Тапар әмир Жәкәрмеш урынына Мосул һәм Бәдиәт-әл-Жәзирә атабәге итеп тәғәйенләгән сәлжүк солтаны Жәүәлигә (Чавли, ''фр.'' Jâwali Saqâwâ){{Нп5|Джавали (Чавли)||}} ҡаршы походҡа юллана. 1107 йылдың 22 мартында Ҡылыс-Арыҫлан I үҙенең ҡанһыҙлығы менән билдәле Жәүәлиҙе хаким итеп ҡабул итергә теләмәгән халыҡтың саҡырыуы буйынса Мосулға инә. Походта солтан менән бергә хандың ҡатыны Айша, улдары Тоғрул-Арыҫлан, солтандың улы Мәликшаһ һәм, моғайын, Мәсүд тә булғандыр{{Sfn|Kesik|2004}}.

Сығанаҡтарҙағы мәғлүмәт ҡапма-ҡаршы. Сибт ибн әл-Жаузи, Мәсүд атаһы менән Мосулда булды, тип яҙған{{Sfn|Kesik|2003|s=11}}. Ләкин күп кенә сығанаҡтар, Мәсүд Коньяла ҡалды, тип раҫлай. Аҡһарайҙа әйтелеүенсә, Ҡылыс-Арыҫлан уны походҡа тиклем үк үҙенең вариҫы тип иғлан итә һәм Коньяла ҡалдыра.

1107 йылдың 13 июлендә Ҡылыс-Арыҫлан Хабур йылғаһы буйындағы алышта еңелә һәм, йылға аша сығырға тырышып, аты менән бергә батып үлә{{Sfn|Demirkent|2002}}. Ҡылыс-Арыҫлан һәләк булған мәлгә солтандың улдарынан иң өлкәненә Мәликшаһҡа 11 йәш була{{Sfn|Demirkent|2002}}. Ул Сәлжүк солтаны Мөхәммәт Тапарға әсирлеккә эләгә{{Sfn|Cahen|2014|loc=Chapter two. Turkish activity in the West under Shāhānshāh}}. Сибт ибн әл-Жаузи әйтеүенсә, Жәүәли менән һуғышта атаһы менән Мәсүд булған. Йәнәһе лә ул яу яланында әсирлеккә алынған һәм Мөхәммәт Тапарға ебәрелгән{{sfn|Metin|2017|s=38}}. М. Кешик фекеренсә, Сибт ибн әл-Жаузи мәғлүмәтенең дөрөҫ булыуы ихтимал, һуғыш ваҡытында Мәсүд менән Ғәрәп атаһы янында булыуы ихтимал. Ҡылыс-Арыҫлан еңелгәндән һуң, әсирлектән ҡасыуҙары ихтимал ине. Мосулды һәм уның улдарының береһен Жәүәиләне баҫып алғандыр, моғайын, солтандың башҡа улдарына Анатолияға ҡайтырға рөхсәт итеп, ҡасаҡ туғандарын бер-береһе менән тәхет өсөн көрәшергә, ә Мәликшаһты уларҙы тотҡарлау маҡсатында файҙаланырға уйлағандыр{{Sfn|Kesik|2003|s=11}}.

Ливан тарихсыһы М. С. Такуш раҫлауынса, атаһы үлгәндән һуң Мәсүд Данишмендидтарҙа, ә Ғәрәп Коньяла йәшәгән{{Sfn|Такуш|2002|страницы=۱۱۲}}. Т. Райс та, Месуд Данишмендидтарҙа йәшәгән, тип уйлаған, ләкин, уның фекеренсә, Ғәрәп Анатолияла ([[Кесе Азия]]) түгел, ә Мөхәммәт Тапарҙа тотҡонлоҡта булған{{Sfn|Райс|2004|страницы=31}}.

=== Ағай-энеләренә ҡаршы көрәш ===

==== Мәликшаһ ====
Үҙәк Анатолийҙа килеп тыуған хаосты һәм сәлжүктәрҙең хакимы булмауынан файҙаланып, Византия императоры Алексей I Комнин тыныслыҡты боҙа. Мөхәммәт Тапар хәлдең етдилеген аңлап, Мәликшаһты Анатолияға ебәргән{{Sfn|Sümer|2009}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=202}}. Коньяға килгәс, Мәликшаһ үҙенең батшалығында власты баҫып алған ике туғанын (кузен) язалап үлтергән{{Sfn|Cahen|2014|loc=Chapter two. Turkish activity in the West under Shāhānshāh}}. Бынан тыш, ул Мәсүдте һәм тағы бер ҡустыһы, Ғәрәпте, төрмәгә ултырта. Шунан һуң Мәликшаһ Алексей Комнинға ҡаршы һуғыш башлай. 1116 йылда Афьонкарахисар янындағы лагерҙа һөйләшеүҙәрҙә император менән осрашып, Алексей менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм императорҙан ҙур сумма аҡса ала{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=202}}.

Мәликшаһ менән һөйләшеүҙәр барышында император үҙенә ҡаршы фетнә күтәрелгәнен белә{{Sfn|Sümer|2004}}. Михаил Сүриәле һүҙҙәренсә, хәрби начальник Мәликшаһ Мәсүдте төрмәнән сығарған һәм Данишмендид Мелик Ғәзи янына алып килгән. Бында Мәсүдте солтан тип иғлан иткәндәр{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Михаил Сириец|1982|страницы=36}}. Алексей Мәликшаһҡа лагерҙа ҡалырға йәки Византия һағы менән файҙаланырға кәңәш итә, ләкин теге баш тарта{{Sfn|Sümer|2004}}. Анна Комнина быға ошондай һүҙҙәр менән аңлатма бирҙе: «Үҙҙәрен болоттарҙан да юғарыраҡ тип һанаған вәхшиҙәрҙең тәкәббер холҡо шундай»{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}. Мәликшаһ разведка отрядтарын юлбаҫарҙар юҡмы икәнлеген тикшерергә ебәрә. Ләкин илселәрҙе юлда Мәсүд яғына сығалар. Солтанға әйләнеп ҡайтҡас, улар юлдың хәүефһеҙ булыуын хәбәр иткән. Һөҙөмтәлә Мәликшаһ Мәсүд һалдаттары менән бәрелешкән. Ул ҡасырға маташҡанда, Пухей исемле әмир уға Аҡшәһәр янындағы Тирагионда йәшенергә кәңәш иткән. Тиҙҙән ҡала ҡамауға алына, һәм Пухей халыҡты Мәсүдкә бирелергә һәм Мәликшаһты бирергә күндергән. Мәсүд туғанының күҙен соҡоп алырға һәм Конья төрмәһенә ултыртырға ҡушҡан (1116) {{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}{{Sfn|Chalandon|1960}}. Анна Комнина, Мәликшаһ тулыһынса һуҡыраймаған була, тип яҙған. Ошо хаҡта белгәс, Мәсүд туғанын йәйә кереше менән быуҙырып үлтерткән (1117){{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}{{Sfn|Chalandon|1960}}.

==== Тоғрул-Арыҫлан ====
1107 йылда атаһы Ҡылыс-Арыҫлан вафат булғандан һуң, кесе улы Тоғрул-Арыҫланды әсәһе Мелитеналағы тәхеткә ултырта, уны Артукид Балак бән Баһрам ярҙамында тотоп тора{{sfn|Metin|2017|s=39—42}}. Стратегик мөһим урында торған Мелитена, Анатолиянан Иранға илткән юлдарҙың береһендә урынлашҡанлыҡтан, төбәктең бөтә хакимдарын да ҡыҙыҡһындырған{{Sfn|Cahen|1968|pp=72—83}}, уға хужа булыу Үрге Месопотамияны контролдә тотоу мөмкинлеген биргән{{Sfn|Cahen|1986}}.

Байтаҡ йылдар дауамында ҡалаға эйә булыу яғынан Гөмүштекин Ғәзи менән Ҡылыс-Арыҫлан бәхәсләшкән. Беренсе тәре походы башланғас, солтан әрмән идарасыһы Гвриил етәкселек иткән Мелитенаны ҡамаған. Тәре йөрөтөүселәрҙең Кесе Азияға килеүен белгәс, Арыҫлан Мелитена ҡамауын өҙгән{{Sfn|Demirkent|2002}}. 1101 йылда тәре йөрөтөүселәр армияһы һөжүм иткәндә, Гөмүштекин Ғәзи менән Ҡылыс-Арыҫлан, ваҡытлыса союз төҙөп, дошманға ҡаршы һуғыша. Әммә һуңынан, 1102 йылдың 18 сентябрендә, Гөмүштекин Ғәзи Мелитенаны баҫып алғанлыҡтан, солтан Гөмүштекин Ғәзигә һөжүм итә һәм уны Мараш янында тар-мар итә. 1104 йылда Гөмүштекин Сиваста мәрхүм була, һәм Данишмендидтар кенәзлегендә Ғәзи улдарының тәхет өсөн көрәше осоро башлана. Шуның менән файҙаланып, 1105 йәки 1106 йылдың 2 сентябрендә Ҡылыс-Арыҫлан Данишмендидтарҙың Мелитенаһын баҫып алған. Ғөмүштекиндың улы Әмир Мәлик Ғәзи, бөтә туғандары үлгәндән һуң, кенәзлек хакимы булып киткән{{Sfn|Kesik|2003|s=36}}. Башта Мәлик Ғәзи Рум сәлжүктәрен сюзерендар тип таныһа ла, ул Ҡылыс-Арыҫлан I вафатынан һуң, Анатолиялағы власть вакуумынан файҙаланған һәм төбәктә Данишмендидтар хөкөмдарлығын кире ҡайтарыу маҡсатында, Мәсүдте хуплаған{{Sfn|Kesik|2003|s=36}}. Мелик-шаһты юҡ иткәндән һуң, Мәсүд солтан тәхетенә эйә булған. Ул Мелик Ғәзиҙең ҡыҙына өйләнгән{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Chalandon|1960}} {{Ref+|В некоторых источниках тестем Месуда назван Гюмюштекин Гази, поскольку ранее правление Данышменда Гази указывалось до 1104 года, поэтому считалось, что с 1104 по 1134 год правил Гюмюштекин Гази{{Sfn|Босворт|1971}}.|group=comm}}. Мәсүд ҡайныһына ғүмере аҙағына тиклем тоғро булған {{Sfn|Sümer|2004}}.

Балак иҫән саҡта Мәсүд менән Ғәзи әмир Мелитенаға ҡарата бер ниндәй ҙә хәрәкәт яһамаған. 1124 йылдың 6 майында Манбижды ҡамағанда Балак вафат булғас, уның биләмәләрен бүлешкәндәр{{Sfn|Kesik|2003|s=36}}. Тоғрул-Арыҫлан, Балаҡтың аҫрауға алынған улы булғанлыҡтан һәм башҡа улдары булмау сәбәпле, үҙен уның мираҫына хоҡуҡлы тип һанаған. Ул Масараны (Миншар) һәм Гергерҙы баҫып алған. Быға Харпутты (Элязыг) алған Сөләймән Артукид (Балактың туғанының улы һәм Ил-Ғәзиҙең улы) ризаһыҙлыҡ белдергән{{sfn|Metin|2017|s=46}}. Тоғрул-Арыҫлан менән Сөләймән араһында дауам иткән көрәш менән файҙаланып, Мәсүд ярҙамына таянып, Мәлик Ғәзи 1124 йылдың 13 июнендә Мелитенаға ҙур армия менән һөжүм итә{{Sfn|Kesik|2003|s=37}}. Алты ай ҡамауҙан һуң 1124 йылдың 10 декабрендә Тоғрул-Арыҫлан һәм уның әсәһе бирешкән. Улар Данишмендидҡа ҡаланы тапшыра һәм Миңшар һарайына сигенгән{{Sfn|Sümer|2004}}.

==== Ғәрәп ====
Ғәрәп, Мәсүдтең икенсе бер туғаны, Анкараның һәм Кастамонуның хакимы булған{{Sfn|Sümer|2004}}. Сәлжүктарҙың элекке Мелитанаһы Данишмендид ҡулына күскәненә ул Мәсүдкә ныҡ асыулы булған{{Sfn|Sümer|2004}}. Ғәрәп быны ҙур тырышлыҡ һалып Мелитенаны алған атаһына ҡарата хыянат тип иҫәпләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=38}}. Шуға күрә ул Мәсүдкә 30 000 кешенән торған ғәскәр менән ҡаршы сыҡҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=38}}{{Sfn|Sümer|2004}}{{ref+|К. Ғәрәп беренсе алышта еңгән. Сығанаҡтарҙа мәғлүмәттәрҙең етмәүе арҡаһында ошо ваҡиғаның урыны һәм ваҡыты билдәһеҙ. Мәсүд, ярҙамына иҫәп тотоп, Константинополгә Византия императоры Иоанн II Комнинға килә. Император солтанды яҡшы ҡабул итә һәм уға алтын, ғәскәр биргән.

Ярҙам алғас, Мәсүд үҙенең ҡайныһына, Мелик Ғәзи әмиргә килгән. 1126 йылда улар, көстәрен берләштереп, Ғәрәпкә яу асҡан. Был юлы Ғәрәп еңелгән һәм Киликияның әрмән батшаһы I Торосҡа ҡасҡан{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=39}}. Ғәрәп Торостан алған ғәскәр менән Киликиянан Анатолийға әйләнеп ҡайта. Бер нисә алыштан һуң Ғәрәп еңелә. Византия императоры Иоаннда йәшенеп торорға мәжбүр булған. Был хәл 1127 йылда булды. Ошо датанан һуң Михаил Сүриәле уны башҡаса телгә алмай{{Sfn|Kesik|2003|s=40}}.

«Аноним Зангима» яҙыуынса, Ғәрәп ҡустыһы Мәсүдкә ҡаршы өс тапҡыр һуғышҡан. Ахыр сиктә, улар килешеү төҙөгән, һәм Мәсүд Ғәрәпкә бер нисә ҡәлғә биргән. Бер аҙҙан туғандар һүҙгә килешә, Ғәрәп византия императорынан ярҙам һорай, ләкин өлгөрмәй{{Sfn|Kesik|2003|s=40}}, сөнки 1128 (йәки 1129) йылда Византияла вафат була{{Sfn|Sümer|2004}}.

=== Данишмендидтар Ғәзи һәм Мөхәммәт менән мөнәсәбәттәре ===
Ҡылыс-Арыҫлан үлгәндән һуң, Мәлик Ғәзи Анатолияның иң ғәйрәтле хөкөмдары булған{{Sfn|Kesik|2003|s=41}}. 1129 йылда византий наместнигы Касианус Мәлик Ғәзигә Анкараны, Чанкырыны, Кастамонаны һәм Ҡара диңгеҙ ярын биргән{{Sfn|Kesik|2003|s=41}}. Шул территорияларҙы кире ҡайтарыу маҡсатында, император Иоанн Комнин Кастамону районына баҫып ингән. Әммә ул Анатолияға китеүе була, уның ҡустыһы Исаак Комнин (Алексей Комниндың улы) Константинополгә әйләнеп ҡайта һәм тәхеткә эйә булырға маташҡан. Артабан уны Мәсүд, аҙаҡ Мәлик Ғәзи үҙҙәрендә йәшертеп йәшәтә{{Sfn|Kesik|2003|s=41}}, шунан Исаакты Трапезундҡа, Константин Гаврға оҙатҡан. 1131 йылда Мәлик Ғәзи  Киликияға поход яһаған, һәм Киликий әрмән дәүләте хакимы Левон I йыл һайын яһаҡ түләргә ризалашҡан. Бынан һуң Мәлик Ғәзи Мелитенаға ҡайтҡан, уның янына Коньянан Мәсүд һәм Трапезундтан Исаак килгән{{Sfn|Kesik|2003|s=42}}. Исаак  Мелитенанан Левонға килгән, уның ҡыҙына өйләнгән һәм килешеү төҙөгән. Әммә бер аҙ ваҡыттан Исаак ҡайныһы менән һүҙгә килешә һәм Мәсүдкә ҡасып килгән{{Sfn|Kesik|2003|s=54}}

Мелитенала ҡыш сыҡҡандан һуң, Мәлик Ғәзи һәм, моғайын, Мәсүд 1132 йылда Кастамонуны яулаған{{Sfn|Kesik|2003|s=42}} (1131{{Sfn|Sümer|2004}}). Мәсүд уның янында булған булырға тейеш. Ғәзи һәм Мәсүд Ҡара диңгеҙ яры буйында тәре йөрөтөүселәрҙең ҡәлғәһе Зининды баҫып алған, әммә тәре йөрөтөүселәр 4000 динар түләп ҡотолалар{{Sfn|Kesik|2003|s=42}}. 1132 йылда император Иоанн Комнин Кастамонуны кире алған. 1133 йылда Мәлик Ғәзи Кастамонуны ҡамаған, һәм халыҡ уға ҡала ҡапҡаһын асҡан{{Sfn|Sümer|2004}}. 1134 йылда Мәлик Ғәзи үлгән. Ғүмеренең ахырына уның биләмәләре [[Евфрат]] йылғаһынан алып Сакарья (Сангариус) йылғаһына тиклем һуҙылған булған. Ярҙамы өсөн рәхмәт йөҙөнән Мәсүд уға Мелитена, Кайсери, Чанкиры, Анкара һәм Кастамонуҙы биргән. Мәсүд Конья, Нигде, Афьонкарахисар һәм Аҡһарайға эйә булған{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}{{Sfn|Kesik|2003|s=41—42}}.

Мәлик Ғәзиҙең дүрт: Мөхәммәт, Яғыбасан, Яған һәм Айнудәүләт исемле улы булған. Айнудәүләт һәм Яған риза булмаһа ла,  атаһының вариҫы булып Мөхәммәт ҡалған. 1135 йылда Мөхәммәт Яғанды үлтергән, Айнудәүләт Мелитенаға ҡасҡан&lt;!-- как зять султана Месуда --&gt;{{Sfn|Kesik|2003|s=43}}. Мәсүд менән Мөхәммәт Ғәзи мираҫы арҡаһында низағлашҡан {{Sfn|Sümer|2004}}. Иоанн Комнин Данишмендидтарҙың көсһөҙләнеүенән һәм Мәсүд менән Мөхәммәттең низағынан файҙаланып, Мәсүд менән Мөхәммәткә ҡаршы килешеү төҙөгән. Мәсүд императорға хәрби отряд ебәргән, һәм Чанкырыны ҡамаған{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}. Үҙенең дошмандарын айырыу маҡсатында, Мөхәммәт Мәсүдкә ташламалар яһау аша, хаттар яҙып, уның менән килешеү төҙөгән{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}{{Sfn|Kesik|2003|s=43}}. Мәсүд ғәскәре Чанкырынан киткән, император ҡамауҙан баш тартырға мәжбүр булған. Яҙ көнө Иоанн Кастамону һәм Чанкырыны ҡыҫҡа ваҡытҡа ғына яулай{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}.

=== Византия менән көрәш ===

==== Иоанн Комнин ====
1137 йылда Иоанн Киликияға һәм Сүриәгә походҡа башлаған. Юлда уның армияһы Мәсүдтең биләмәләрен туҙҙырған. Яҙ ул Киликий Әрмәнстаны хакимы Левон I территорияларын — Тарсты, Аданды, Мопсуестияны һәм Аназарбты баҫып ала. 20 августа Иоанн, әҙ генә ҡамауҙан һуң, Антиохияны яулаған. Шунан һуң император, йәнә Соҡор үҙәненә ҡайтҡан, Левон менән уның улдарын баҫып алған һәм Константинополгә оҙатҡан. 1138 йылдың башында, бер аҙналыҡ ҡамауҙан һуң, император Алеппо районындағы Бизаны ала. Алеппо атабәге Имадеддин Занги был ваҡытта Химста булған. Ул үҙенең командиры Саварҙы 5000 кешелек отряды менән Алеппоға ярҙамға ебәргән. Иоанн Алеппоны яулай алмай, яҡындағы Асариб менән Кафартаб ҡәлғәләрен баҫып алған. Иоанн Шейзарҙы ҡулға ала алмаған, һәм Антиохияға ҡайтҡан. Михаил Сүриәле һүҙҙәренсә, был ваҡытта Мәсүд Аданды баҫып алған, руханиҙар менән ҡалала йәшәүселәрҙе Мелитенға алып киткән, унда әсирҙәрҙең бер өлөшөн һатҡан. Адананан һуң Мәсүд Кесун менән Мараш кенәзлектәренә һөжүм иткән һәм уларҙың тирә-яғын талаған. Иоанн Киликияға ҡайтҡас, ғәскәренең бер өлөшөн Мәсүдкә ҡаршы ебәргән{{Sfn|Kesik|2003|s=56}}. Михаил Сүриәле һүҙҙәренсә, 1138 йылда император, Мәсүд менән килешеү төҙөп, Константинополгә ҡайтҡан. Никита Хониат килешеү тураһында яҙмаған һәм былай тип яҙған: «Сәлжүктәр тар-мар ителгән, күптәре әсирлеккә алынған, уларҙан йөк аттарын һәм йөк аттарын тартып алғандар»{{Sfn|Kesik|2003|s=57}}. Яхъя Киннам да килешеү тураһында телгә алмаған{{Sfn|Kesik|2003|s=57}}. Император яулап алған ерҙәрҙе тиҙҙән мосолмандар баҫып ала{{Sfn|Kesik|2003|s=57}}.

1139 йылдың яҙ аҙағында император армия менән Улубаттан Данишмендидҡа ҡаршы сыға. Һалҡын ҡыш эҙемтәләре императорҙы һәм уның армияһын ауыр хәлгә ҡуя. Уларҙың аҙыҡ запасы бөткән, һәм аттарының бер өлөшө үлгән. Мәсүд отрядтары, византийҙарҙың ауыр хәлен күреп, һөжүм итә һәм талай. Император хәйлә уйлап сығара, йәйәүле ғәскәр, һанын күп күрһәтеү маҡсатында, кавалерия артынан хәрби вымпелдар күтәрә. Сәлжүктәр сигенә, ә император 1140 йылдың башында Данишмендидтарҙың боронғо ҡалаһы Никсарҙы ҡамай. Михаил Сүриәле Иоанн император менән асыуланышыа һәм Мәсүд яғына сыға. Ул Мәсүдтең ҡыҙына өйләнә, мосолман диненә күсә һәм Коньяла ҡала{{Sfn|Kesik|2003|s=57—59}}.

Император Константинополь янынан 1141 йылдың 13 ғинуарында ҡуҙғала, сәлжүктәр уларҙы эҙәрлекләп килә. Мәсүд Улуборлуны ҡамай{{Sfn|Kesik|2003|s=59}}. 1142 йылдың яҙы Иоанн Комнин Антиохияны тағы яулап алырға маташа. Ул үҙенең ниәттәрен йәшерергә тырышып, Киликияға беренсе походта яулап алған ерҙәрен һаҡлап ҡалыу маҡсаты менән экспедиция ойошторҙоҡ ти. Дөрөҫө — Иоанндың маҡсаттарының береһе сәлжүктәр булған. Ләкин Мәсүд улар килгәнгә тиклем Олуборлонан сигенгән. Император өлкән улы Алексей һәләк булған Анталияға барып еткән. Императорҙың башҡа улдары, Андроник менән Исаак, ҡустыһының кәүҙәһен диңгеҙ буйлап Константинополгә алып ҡайтырға тырыша, ҡайтып барышлай Андроник вафат булған{{Sfn|Kesik|2003|s=59—60}}. 1142 йылда Мәсүд Анталия төбәгенә һөжүм итә һәм бик күп табыш һәм әсирҙәр ала{{Sfn|Sümer|2004}}. Иоанн Мануилдың кесе улы менән сәфәрен дауам иткән. Ул Киликияны аша сыҡҡан һәм Сүриәгә йүнәлгән. 1142 йылдың 25 сентябрендә Иоганн Баграс ҡәлғәһе янында була, унан, килешеүгә ярашлы, эске ҡәлғәһе менән, ҡаланы тапшырыуҙы талап итеп, Антиохия Раймундына хәбәр ебәрә. Раймунд ҡаланы биреүҙән баш тартҡан, һәм Иоанндың армияһы Антиохияның тирә - яғын талаған. Шунан Иоганн, киләһе яҙға килеренә иҫәп тотоп, ҡайтып китте. Әммә 1143 йылдың 8 апрелендә ул донъя ҡуйҙы{{Sfn|Kesik|2003|s=61}}. Император тәхет вариҫы тип Мануилды күрһәтә{{Sfn|Kesik|2003|s=61}}.

==== Мануил Комнин ====
Константинополдә власть алмашыныуы менән файҙаланып, Мәсүд Византия ерҙәренә һөжүм итә. Мануил яуап итеп Мелангия ҡалаһы янындағы Сәлжүк ерҙәрен баҫҡан. 1145 йылда Константинополдең Сүриә биләмәләре менән бәйләнештәре хәүеф аҫтында ҡала. Мануилдың асыуы ҡабарған һәм ставкаһын Риндакос йылғаһы тигеҙлегендә урынлаштырған{{Sfn|Kesik|2003|s=62}}. 1146 йылдың йәйендә Мануил Фригияға килә. Ул ебәргән отрядтар сәлжүктәрҙе туҙҙыра һәм күп табышҡа эйә була. Әммә Үҙәк Анатолийҙың көнбайышында Мәсүд ғәскәрҙәре Кесе Мендерес үҙәненә юл тота һәм ҙур табыш менән ҡайта. Император Конья янына сығыш яһап, Мәсүдкә хат ебәрә{{Sfn|Kesik|2003|s=63}}. Иоанн Киннам яҙғанса, ул солтанға былай тип яҙған: «Походыбыҙға һинең ҡылығың этәргес бирҙе. Прокананы алдың һәм күптән түгел Рим еренә һөжүм иттең. Шулай уҡ Римдең союздашы Ягунпасанды һәм башҡа ҡәбилә идарасыларын һуғыш менән борсойһоң. Аҡыллы кеше булһаң, Алла язаһын алырға тура киләсәк, тип уйларға тейеш инең. Йә яуызлыҡтан тыйыл, йә ҡаршы торорға әҙер бул»{{Sfn|Иоанн Киннам|1859|страницы=42}}. Быға Мәсүд Аҡшәһәрҙә (Филомелион) лагерь ҡорасаҡмын, тип яуап бирә {{Sfn|Kesik|2003|s=64}}.

Мәсүд Калограй ҡалҡыулығына Византия армияһына һөжүм итергә бер отряд ебәрә. Был отряд еңелә. Был турала белгәс, солтан Филомелиондағы лагерҙы ташлап сығып киткән. Мануил солтанға мыҫҡыллы хат ебәрә. Ләкин солтан уға ҡолаҡ һалмаған һәм Андрахман янында лагерь ҡорған. Император Филомелионға һөжүм итә, Мануилдың уҡтан үксәһе яралана, әммә Византия армияһы ҡаланы ала һәм уны яндыра. Мануил әсирҙәрҙе азат иткән һәм сәлжүктәрҙең тауарын тартып алған{{Sfn|Kesik|2003|s=65}}{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=212}}. Император Мәсүд лагерына яҡн урынлашҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=66}}.|group=comm}}. Икенсе көндө һуғыш башлана. Сәлжүктәр сигенә башланы. Византия армияһы күптәрҙе үлтерә һәм әсирлеккә ала. Мануил Коньяға юлланған (1146){{Sfn|Kesik|2003|s=66}}.

Мәсүд Коньяны оборонаға әҙерләгән, ләкин, ябыҡ урында ҡамауҙа ҡалыу ҡала өсөн дә, армия өсөн дә хәүефле булырын белгән. Шуға күрә ул ғәскәрҙең бер өлөшөн ҡаланан ситтәге ҡалҡыулыҡ битенә урынлаштырған, ә үҙенең отряды менән Конья менән Каббала һарайы араһындағы тауҙа урынлашҡан. Мәсүд ҡаланы һаҡлауҙы ҡатынына ышанып тапшырған{{Ref+|Никита Хониат полагал, что за оборону стен отвечала одна из дочерей Месуда, которая была замужем за Иоанном Комнином{{Sfn|Kesik|2003|s=66}}.|group=comm}}. Мануил Мәсүдтең ҡаланың уң яғында икәнен аңлап, уға һөжүм итергә йыйына. Ләкин император офицерҙары ризалашмаған, сөнки солтан үҙен ҡурҡыныс аҫтына ҡуймаҫын аңлағандар, күренгән һалдаттар авангард ҡына, тип иҫәпләгән. Мануил икеләнеүселәрҙән көлгән{{Sfn|Kesik|2003|s=66}}. Византийҙар Конья ны уратып ала. Мануил ҡала көслө нығытылған икәнен аңлай һәм Мәсүдкә ярҙам килгәнен белгән{{Sfn|Kesik|2003|s=67}}. Михаил Сүриәле Мәсүдкә ярҙамға Хөрәсән, Бағдад әмирҙәре һ. б. килгән{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=213}}. Мануил армияһының кире сыға торған юлы ябылыуы мөмкинлегенән ҡурҡҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=67}}. Яңы тәре походы тураһында лә хәбәрҙәр килгән{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=213}}. Император ҡамауҙан баш тарта, ҡалдырыр алдынан ҡала тирә-йүнен ҡыйратырға бойора. Зыяраттарҙа мәйеттәрҙе ҡәберҙәренән алып ташлағандар. Иоанн Киннам, Мануил солтан әсәһенең ҡәберлегенә генә тейергә ҡушмаған{{Sfn|Kesik|2003|s=67}}.

Византия армияһы сигенгәндә уны сәлжүктәр эҙәрлекләй. Сәлжүктәр Цибрелицемани тип атаған артылышта Мәсүд Данишмендид ярҙамында Византия армияһын тар-мар итергә ниәтләгән. Император иһә үҙенең лагерынан ике яҡтағы тәрән ҡаяларҙа һуғышсыларын йәшереп ҡалдырған булған{{Sfn|Kesik|2003|s=68}}. Улар ҡорал да йәшергән булған. Сәлжүктәр күренмәгәс, император үҙенә хеҙмәт иткән төрөк Пупакесты разведкаға ебәрә. Пупакес тиҙ арала әйләнеп ҡайтҡан һәм &quot;фарсы&quot;лар аҙ булыуын хәбәр иткән. Мануил ҡустылары һәм Пупакес менән шул яҡҡа юл тотҡан. Дошмандың бәләкәй отрядын осратып, улар уны үҙҙәренә әүрәтергә маташҡан, ләкин киреһенсә килеп сыҡҡан. Мануил һәм уның эргәһендәгеләр лагерҙан йыраҡҡа киткәндәрен аңлап, төрөктәргә ҡаршы көрәшеүҙе уның өсөн ҡурҡыныс тип һанаған. Утрауға еткәс, дошмандың биш йөҙләгән кешенән торған отряды менән бәрелешкән.

Улар артынан бөтә ғәскәре менән Мәсүд ҡыуған. Император сигенмәгән, аҙ һанлы ғәскәре менән сәлжүктәргә һөжүм иткән. Ул, армиям ярҙамға ашыға, тип уйлағандыр. Йәки уны аҡылһыҙлыҡҡа батырлыҡ күрһәтеү теләге этәргәндер. Сәлжүктәр уны уратып алған. Солтан император отрядының ярҙамға килеүселәр менән ҡушылыуына юл ҡуймаҫҡа тырышҡан. Император үҙен дә, армияһын да ҡурҡыныс аҫтына ҡуйған өсөн уны яҡындары тәнҡитләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=69}}. Мәсүд ғәскәрҙәре ике яҡтан һөжүм иткәнлектән, Византия ғәскәре ҙур юғалтыуҙар кисергән. Ҡурҡыштан ғәскәрҙәр ҡушылған һәм сәлжүктәр уларҙы уратып алған{{Sfn|Kesik|2003|s=70}}. Византия армияһы 20 000 самаһы грек һалдатын юғалтҡан{{Sfn|Sümer|2004}}. Мануил ҡамауҙан ҡотола алған. Император һөжүм итергә теләһә лә, яҡындары ял итергә булған{{Sfn|Kesik|2003|s=70}}. Император батша байрағын алып, үҙ яҡлылар менән бергә сәлжүктәрҙе сигендергән. Мануил уларҙы ҡараңғы төшкәнсе эҙәрлекләгән, ә һуңынан үҙенең лагерына ҡайтҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=71}}. Император Мәсүдкә киләһе йылда тағы киләм, тип хат ебәргән. Мәсүд илселәре аша килешеү тәҡдимен еткергән. Яңы тәре йөрөтөүселәр тулҡыны тураһында төрлө имеш-мимештәр таралғанлыҡтан, Мануил илселәрҙе, төрлө һылтау табып, тотҡарлаған, сөнки тыныслыҡ тураһында ҡарар ҡабул итер алдынан, бик ныҡ уйлап эшләргә кәрәк булған. Был осорҙа ла бер нисә бәрелеш булған{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=72—73}}. «Аноним Зангима» яҙыуынса, Мәсүд ете Византия ҡәлғәһендә һалдаттарҙы үлтергән. Киннам яҙғанса, батша үҙ ғәскәре менән Риндакос йылғаһына еткәс, солтан Мәсүдтең илселәре солтандың килешеү буйынса үтенесен еткергән. Һөйләшеүҙәр тамамланғас, ике яҡ араһында, Праканды һәм тағы бер нисә ҡәлғәне кире биреү шарты менән, килешеү төҙөлгән{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=74}}. Шунан һуң, 1155 йылда Мәсүд үлгәнгә тиклем, Мануил бүтән ҡаршы һөжүм яһамаған{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=213}}{{Sfn|Kesik|2003|s=75}}.

Әрмәндәр сәлжүктәрҙең еренә һөжүм иткәнлектән, солтан императорға уларға ҡаршы поход ойошторорға тәҡдим итә{{Sfn|Kesik|2003|s=75}}.

=== Данишмендидтар менән мөнәсәбәттәре. Мәхәммәттең улдары ===
Мөхәммәт Данишмендид 1142 йәки 1143 йылда үлгәндән һуң{{Sfn|Özaydin|1993}}, уның ваприҫтары араһында мираҫ өсөн көрәш башланған, Данишмендид ерҙәре өс өлөшкә: Кайсери, Сивас һәм Мелитенаға бүленгән. Яғы-Басан Сивасты алған. Мәсүд кейәүе Зюннунға Кайсериҙы алырға ярҙам иткән{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=46}}. Айнудәүлә Мелитена хакимы{{Sfn|Kesik|2003|s=46}}. Данишмендидтар территорияларын өс өлөшкә бүлгәндән һуң, Мәсүд Анатолияның иң ғәйрәтле хөкөмдары булып киткән{{Sfn|Kesik|2003|s=44}}. Айнудәүлә Сивасҡа туғаны Яғы-Басанға барған һәм уның менән Мәсүдкә ҡаршы тыныслыҡ килешеүе төҙөгән. Һуңынан ул Эльбистан һәм Жәйханды баҫып алған{{Sfn|Kesik|2003|s=46}}. Мәсүд Сивас хакимы Яғы-Басанды еңгән, ә үҙенең бәләкәй улын Шаһиншаһты Анкара, Чанкира һәм Кастамонуҙың хакимы итеп билдәләй{{Sfn|Sümer|2004}}.

Византия императоры Иоанн 1143 йылдың апрелендә вафат булғас, улы Мануил I Комнин уның вариҫы тип иғлан ителә{{Sfn|Sümer|2004}}.

1143 йылда Мелитенаны тәүге тапҡыр ҡайтарырға маташа. Ул Айнуддәүләгә ҡаланы ҙур иктаға алмаштырырға тәҡдим итә, әммә тегеһе һөйләшеүҙәр өсөн ҡатынын, Мәсүдтең бер туғанының ҡыҙын ебәрә. Мәсүд ҡыҙҙың үтенесенә ҡолаҡ һалмаған, 17 июндә 1143 йылдың 14 сентябрендә Мелитенаны уңышһыҙ ҡамаған{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=47}}. 1144 йылда Месуд Айнуддәүлә эйә булған Жәйхан менән Эльбистан өлкәләрен баҫып ала. Эльбистандың хакимы итеп улы Ҡылыс-Арыҫлан II тәғәйенләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=47}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Шунан Мәсүд Мелитенанеы икенсе тапҡыр өс дауамында ҡамауҙа тотҡан. Византия императоры Мануил Комнин Сәлжүк ерҙәренә яҡынлашыуы хаҡында хәбәр килгәнлектән, 1144 йылдың 15 авгусында солтан ҡамауҙы алған{{Sfn|Kesik|2003|s=47}}. Айнуддәүлә 1152 йылдың 12 июнендә вафат булған, вариҫы — улы Зөлҡәрнәй. Яғы-Басан туғанының улына һәм уның әсәһенә Мәсүдкә буйһонмаҫҡа кәңәш бирә. Ғауға ваҡытында һәләк булмаһындар һәм уның ҡулына эләкмәһендәр өсөн, әсәһе менән улы Сивасҡа үҙҙәренең көтөүҙәрен ебәргән. Ошо хаҡта белгәс, Мәсүд Яғы Басанға яза бирергә булды һәм уға ҡаршы сыҡты. Сивас батшаһы солтанға буйһонған{{Sfn|Kesik|2003|s=48}}. 1152 йылдың 24 июлендә солтан өсөнсө тапҡыр Мелитенаны ҡамаған, армияһы ҡаланың тирә-яғын туҙҙырған. Зөлҡәрнәйҙең әсәһе, Айнуддәүләнең тол ҡатыны һәм Мәсүдтең бер туғанының ҡыҙы, солтан янына килеп, уның аяғына йығылып, ғәфү үтенгән. Солтан, Зөлҡәрнәй килеп буйһонһа, ҡамауҙы алып, уны ҡала менән идара итергә ҡалдырасаҡ, тип яуаплаған. 1152 йылдың 15 авгусында Саван ҡулына ҡылыс һәм саван тотоп килә һәм тоғролоҡ анты бирә. Солтан, һүҙендә тороп, уны Мелитенала идара итергә ҡалдырған{{Sfn|Kesik|2003|s=48—49}}. Яғы Басанды ҡыҙына  өйләндергән{{Нп5|Карим ад-Дин Аксарайи|Аксарайи|4=Karim al-Din Aqsarayi}} {{Sfn|Kesik|2003|s=49}}.

=== Зәнгә һәм Нуретдин менән мөнәсәбәттәре ===
Отношения Месуда и Занги были дружественными. На востоке они действовали как союзники против крестоносцев. Был лишь один инцидент между ними, когда оба вмешались в борьбу за трон Артукидов, возникшую со смертью {{Нп5|Рюкнуддевле Давуд|Рюкнуддевле Давуда|4=Rukn al-Dawla Da'ud}}, правителя [[Хасанкейф|Хисн-Кейфы]], 23 июля 1144 года{{Sfn|Kesik|2003|s=99}}. Сыновья Давуда начали борьбу за наследство. [[Фахреддин Кара-Арслан]] был наследником, но его брат Арслан Догмуш оспорил его право и получил поддержку [[Имад ад-Дин Занги|Имадеддина Занги]]. Тогда Кара-Арслан обратился за помощью к султану Месуду. Месуд дал Кара-Арслану 20 000 всадников, с которыми тот победил брата{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=101, 104, 105}}, поскольку Занги, не желавший сталкиваться с султаном Месудом, вывел свои войска с земель Артукидов{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}. Других конфликтов между Занги и Месудом источники не зафиксировали{{Sfn|Kesik|2003|s=99}}.

В 1146 году Занги умер, его земли были разделены между его сыновьями Нуреддином Махмудом (Сирия, Алеппо) и [[Сайф ад-Дин Гази I|Сейфеддином Гази]] (Джезире, Мосул). Крестоносцы рассчитывали на раскол между братьями, но просчитались. Кроме того, Нуреддин действовал в союзе с Месудом и Артукидами. В 1146 году [[Жослен II (граф Эдессы)|Жослен II]] безуспешно попытался вернуть [[Эдесское графство|Эдессу]], которая была завоёвана Занги в 1144 году{{Sfn|Kesik|2003|s=102}}.

Между Занги и Месудом было установлено родство посредством брака{{Sfn|Kesik|2003|s=99}} сына Имадеддина Занги [[Нур ад-Дин Махмуд|Махмуда Нуреддина]] и дочери Месуда{{Sfn|Sümer|2004}}. Этот брак укрепил отношения между двумя государствами{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}. Время заключения брака точно неизвестно. Источники дают разные сведения. Согласно Ибн аль-Асиру, во время войны между графом Эдессы Жосленом II и Нуреддином в 1149 году Жослен победил Нуреддина и отправил оружие Нуреддина Месуду со словами: «Это оружие вашего зятя …». Таким образом, Ибн аль-Асир относит брак ко времени не позднее 1149 года. Однако Бар-Эбрей писал, что султан Месуд выдал дочь замуж за Нуреддина в 1150 году, когда прибыл в [[Турбессель|Тель-Башир]]{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}. С. Рансимен утверждал, что Месуд оставил Тель-Башир Нуреддину в качестве приданого своей дочери, и в 1151 году город был взят войсками обоих правителей{{Sfn|Kesik|2003|s=102}}.
--&gt;

=== Тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы көрәш ===
&lt;!--

==== Дорилей янындағы алыш ====
[[Файл:Passages_faiz_oultre_mer_SEBASTIEN_MAMEROT_140_(cropped).png|мини|Битва Конрада с сельджуками в начале второго крестового похода. Миниатюра [[Коломб, Жан|Жана Коломба]] из книги [[Мамро, Себастьен|Себастьена Мамро]] «[[Походы французов в Утремер]]» (1474)]]
[[Осада Эдессы|Захват]] [[Эдесское графство|Эдессы]] Имадеддином Занги в 1144 году вызвал обеспокоенность в Европе, поскольку поставил под угрозу существование других государств крестоносцев. Был организован [[второй крестовый поход]]. Немецкий король [[Конрад III]] и французский король [[Людовик VII]] прибыли в Константинополь со своими войсками{{Sfn|Sümer|2004}}. При вести о начале крестового похода император [[Мануил I Комнин]] и Месуд прекратили конфликтовать и заключили мир. Оба опасались крестоносцев. Месуд сообщил всем мусульманским правителям и на Востоке и запросил помощь. Также он укрепил свои города{{Sfn|Kesik|2003|s=81}}. Немецкая армия крестоносцев, перейдя [[Босфор]], разбила лагерь в Кадыкёй (Халкедон). Конрад устроил ставку в Никее и не обратил внимания на предупреждение Мануила, потому что был уверен в своих силах{{Sfn|Kesik|2003|s=82}}. Конрад отправился по пути, которым шёл [[первый крестовый поход]]{{Sfn|Sümer|2004}}. Армия Конрада двинулась на восток от Никеи 15 октября; кроме Конрада, войсками руководил византийский полководец Стефанос. В первую неделю они двигались по византийским территориям, но когда они добрались до сельджукских, византийские проводники сообщили Конраду, что самый короткий путь займёт несколько дней и что необходимо запастись на это время провизией. Крестоносцы нагрузили обоз продовольствием. Однако когда через указанное время войско так и не добралось до нужного места, проводники скрылись. Не обнаружив их поутру, Конрад созвал совещание. Мнения разделились. Часть командиров считала, что лучше идти вперёд, но часть призывала повернуть назад. Наконец, было принято решение двигаться дальше. Однако у крестоносцев не было никакого плана действий; кроме того, на окрестных холмах они стали замечать сельджукских воинов{{Sfn|Kesik|2003|s=83}}.

26 октября 1147 года армия Конрада дошла до реки Сарысу (Батис) в окрестности [[Эскишехир|Дорилея]]. Всадники спешились, а пешие готовились отдыхать. По словам Бар-Эбрея, из-за жажды в пути погибли тысячи крестоносцев и лошадей{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}. Передовые силы сельджукской армии внезапно атаковали крестоносцев{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}. Киннам писал, что на крестоносцев напал лишь авангард сельджуков под командованием некоего Мамплана{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}{{ref+|«До Мелангий и города Дорилеи не встретилось с алеманами ничего неприятного. Однако когда они находились здесь, перс, по имени Мамплан, решился с небольшим войском напасть на передовые их отряды с намерением попробовать их силу и изучить образ их битвы»{{Sfn|Иоанн Киннам|1859|страницы=88}}.|group=comm}}. Гийом Тирский утверждал, что Месуд не участвовал в битве, послав эмира по имени Парамус{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}{{ref+|«Султан Иконии не участвовал в этом великом приключении. Поскольку это было позволено Богом, знатный и могущественный турецкий сатрап по имени Парамус, командовавший войсками султана, совершил этот почти неожиданный подвиг»{{Sfn|William of Tyre|1943|p=172}}.|group=comm}}. Однако в «Анонимной сирийской хронике» написано, что Месуд лично победил крестоносцев{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}{{ref+|«Пришёл принц Масуд со своим войском, нашёл их в пустыне измученными голодом и жаждой, напал и разгромил»{{Sfn|Anonymous Syriac Chronicle|1933|p=298}}.|group=comm}}. Его воины дождём осыпали крестоносцев стрелами. Легковооружённые всадники Месуда на быстрых лошадях с криками атаковали крестоносцев, которые не могли понять, что происходит. Хотя они были в броне и хорошо вооружены, крестоносцы не могли оказать сопротивление, несмотря на свою многочисленность. Сельджуки стреляли, не приближаясь, и таким образом убили большое число крестоносцев. Когда они пробовали последовать за сельджуками, они быстро скрывались{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}. Сельджуки избегали рукопашной схватки, потому что их было меньше{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}.

Конрад [[Битва при Дорилее (1147)|потерпел тяжёлое поражение]]{{Sfn|Sümer|2004}}. Из 70 000 рыцарей и большого числа пеших воинов не осталось и десятой части. Многие либо погибли от голода, либо от стрел, некоторые попали в плен. Конрад потерял своего коня, подаренного ему императором, и с трудом спас свою жизнь. Он бежал в Никею с остатками армии{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}. Добыча сельджуков была огромна. Золото, серебро, лошади и оружие были проданы на восточных рынках. Стоимость серебра в Мелитене упала до уровня стоимости свинца{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}.

Этой победой Месуд отомстил за [[Битва при Дорилее (1097)|поражение своего отца]] [[Кылыч-Арслан I|Кылыч-Арслана]] у Дорилея 1 июля 1097 года{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}.

==== Кадм тауы янында алыш ====
{{Основная статья|Битва на горе Кадмус}}[[Файл:Passages faiz oultre mer SEBASTIEN MAMEROT 143r.png|мини|Битва Людовика с сельджуками, Миниатюра [[Коломб, Жан|Жана Коломба]] из книги [[Мамро, Себастьен|Себастьена Мамро]] «[[Походы французов в Утремер]]» (1474)]]
Источники приводят различные данные о численности армии Людовика: Михаил Сириец — 5000 человек; Бар-Эбрей — 50 000 всадников и бесчисленное множество пеших. Ибн аль-Каланиси называл 1 000 000, но, вероятно, в это число он включал и армию Конрада. Невозможно точно оценить размер армии Людовика, но, вероятно, она была меньше армии Конрада{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}. Получив в Никее известие о поражении Конрада, Людовик предпочёл выбрать более безопасную дорогу{{Sfn|Sümer|2004}}. Он направился к южному побережью Анатолии более западным путём, следуя прибрежной дорогой, контролируемой Византией{{Sfn|Altan|2020}}. Однако близ Эфеса крестоносцы подверглись нападению сельджуков{{Sfn|Altan|2020}}. В пути французы натыкались на разлагающиеся тела немецких крестоносцев. [[Одон Дейльский]] отмечал, что французская армия пострадала из-за запаха и заразы{{Sfn|Kesik|2003|s=86}}.

У перевала Казыкбели на горе [[Хоназ (гора)|Кадм]] 7 января 1148 года крестоносцы попали в засаду{{Sfn|Altan|2020}} Месуда. На горных дорогах французская армия крестоносцев столкнулась с большими трудностями. Продвигаться по дорогам на лошадях и повозках было невозможно. Они соскальзывали с тропы. Две части армии были оторваны друг от друга из-за расстояния{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. О происшедшем недостаточно подробностей, поскольку есть только отчёт [[Одон Дейльский|Одона Дейльского]]. Согласно ему, крестоносцы не могли найти место для удобного лагеря в ущельях. Авангард и основная армия оказались на двух равнинах и потеряли друг друга{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Сельджукские лазутчики следовали за армией крестоносцев. Когда армия Людовика разделилась на части при преодолении перевала, сельджуки напали. Они прятались за скалами и деревьями и осыпали христиан своими стрелами{{Sfn|Phillips|2007|страницы=199—202}}{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Они захватили вершину горы, чтобы помешать авангарду прийти на помощь основной армии. В итоге у крестоносцев не было связи между частями армии. Большинство было озабочено лишь спасением своих жизней. Сельджуки продолжали атаковать до наступления темноты. Затем они удалились, захватив много добычи. Месуд разгромил французских крестоносцев, даже король едва спас жизнь. Согласно свидетельству Одона Дейльского, Людовик спасся, взобравшись на скалу. От летящих стрел его защищал нагрудник. Король потерял в этой битве всю свою свиту из сорока человек. Авангард же, расположившийся лагерем в удобном месте, не подозревал о битве, но отсутствие вестей вселяло тревогу. Когда предводители авангарда узнали о случившемся, было уже поздно. По словам Гийома Тирского, свою жизнь спасли те, кто сумел в ту ночь спрятаться в скалах, кустах или дуплах деревьев. Все выжившие из армии крестоносцев не спали до утра{{Sfn|Kesik|2003|s=94}}. Французы потерпели крупное поражение{{Sfn|Altan|2020}}. Едва спасшийся король обвинил императора в сотрудничестве с мусульманами. Однако дело было в том, что к началу похода Месуд отодвинул границы сельджукского государства до Мендереса{{Sfn|Altan|2020}}. Франки смогли достичь Анталии, хотя и с большими потерями. Отсюда они на кораблях отправились в Сирию{{Sfn|Sümer|2004}}.
--&gt;

==== Сүриәлә тәре йөрөтөүселәр менән көрәше ====
&lt;!-- В Антиохию Людовик прибыл в марте 1148 года. [[Раймунд де Пуатье]], [[Антиохийское княжество|принц Антиохийский]], просил его помочь с нападением на атабека Алеппо, [[Нур ад-Дин Махмуд|Нуреддина Махмуда]], сына скончавшегося в 1146 году Имадеддина Занги. Это могло помочь вернуть Эдессу и обезопасить северные границы государств крестоносцев. Однако Людовик проигнорировал его просьбу и решил направиться к Иерусалиму{{Sfn|Madden|2004|pp=62—63}}{{Sfn|Nicolle|2009|p=54}}. Раймунд был вынужден вступить в союз с Али ибн-Вафой, лидером [[Ассасины|ассасинов]] и врагом Нуреддина Махмуда. Месуд решил участвовать в разделе графства Эдесса, чтобы закрепиться в регионе. В 1148 году Месуд прибыл в Эдессу и решил захватить Мараш. Он попросил Нуреддина Махмуда напасть на Раймунда с другой стороны{{Sfn|Mallett|2013}}. 29 июня 1149 года в [[Битва при Инабе|битве при Инабе]] Нуреддин победил Раймунда и Али бин Вафа, которые погибли, их армия была разбита{{Sfn|Mallett|2013}}.

[[Жослен II (граф Эдессы)|Жослен II]], правитель [[Турбессель|Тель-Башира]], воспользовался смертью владельца [[Кахраманмараш|Мараша]] Раймунда, своего зятя, для захвата города{{Sfn|Sümer|2004}}. В 1149 году Месуд вместе с Артукидами и Занги отправился в поход против Жослена и других крестоносцев в Северной Сирии. Султана сопровождал его сын [[Кылыч-Арслан II|Кылыч-Арслан]]. После короткой осады Месуд занял Мараш 11 сентября. Захватив город, султан отпустил крестоносцев и священников в Антиохию. В то же время Артукид Кара Арслан отбил у крестоносцев замок Бабула (Бабхула) и оттуда напал на Гергер, а Нуреддин сражался с крестоносцами у Антиохии{{Sfn|Kesik|2003|s=107}}.

Месуд преследовал Жослена до Тель-Башира, где осадил его{{Sfn|Kesik|2003|s=108}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Жослен вернул захваченных им сельджукских пленников и признал господство султана, после чего Месуд снял осаду{{Sfn|Kesik|2003|s=108}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Обосновавшись в Тель-Башире, Жослен продолжал претендовать на Эдессу. Поэтому в 1149 году Нуреддин выступил против него, но потерпел поражение. Многие погибли или попали в плен. Среди пленных был военачальник Нуреддина. Жослен отправил оружие Нуреддина Месуду с издевательским сообщением: «Это оружие вашего зятя; я скоро пришлю вам побольше оружия». Нуреддин был оскорблён и пообещал большую награду, если ему доставят Жослена живым или мёртвым. В итоге 4 мая 1150 года Жослен попал в засаду и был доставлен к Нуреддину{{Sfn|Kesik|2003|s=103}}. Нуреддин приказал заключить его в Цитадели Алеппо, где Жослен и пробыл 9 лет до своей смерти. Месуд воспользовался исчезновением Жослена II с политической сцены, двинулся на Кесун, и жители без боя передали ему город{{Sfn|Sümer|2004}}. [[Михаил Сириец]] писал: «султан Месуд вновь отправился и осадил Кишум, где находился /раньше/ франк Ринальд. В Телл-Башире обосновался малолетний сын Жослина, которого также звали Жослином. Увидев неисчислимые силы, жители Кишума повернули спины, отправили епископа Иоанна и получили от султана клятву, что те франки, кто пожелает, могут уйти в Айнтаб. Султан утвердился в Кишуме, Бет-Хесне, Ра’бане, Фарзмане и осадил Телл-Башир»{{Sfn|Михаил Сириец|1982|страницы=29}}.

Весной 1150 года Месуд с Кылыч-Арсланом отправился в поход против замков и городов крестоносцев. В праздник [[День Святой Троицы|Пятидесятницы]] 22 мая султан внезапно появился перед Кейсуном с огромной армией. Жители города отправили к Месуду посланника, который получил обещание султана, что крестоносцы будут отпущены в Айнтаб. 30 мая 1150 года Месуд захватил замок [[Бесни|Бесни (Бехисни)]]{{Sfn|Kesik|2003|s=109}}, 3 июня 1150 года он ушёл из него{{Sfn|Kesik|2003|s=109}}. Оттуда он двинулся на Тель-Башир и при поддержке Нуреддина Махмуда осадил крепость{{Sfn|Sümer|2004}}. Согласно священнику Григору (продолжателю Бар-Эбрея), султан Месуд осадил Тель-Башир в июне. Ибн аль-Каланиси назвал май 1150 года датой осады. Поскольку Жослен был захвачен Нуреддином, замок защищали его жена Беатрис и сын [[Жослен III (граф Эдессы)|Жослен III]]. Хотя турки настойчиво атаковали, гарнизон и жители города продолжали сопротивляться. Когда [[Иерусалимское королевство|иерусалимский король]] [[Балдуин III Иерусалимский|Балдуин III]] узнал о пленении Жослена, он быстро прибыл в Антиохию, чтобы предотвратить захват христианских земель сельджуками. Узнав о его прибытии, Месуд снял осаду Тель-Башира. Нуреддин Махмуд прибыл в Тель-Башир, вероятно, чтобы помочь Месуду. После встречи с Нуреддином Месуд покинул Тель-Башир. Он передал управление захваченными у крестоносцев местами Кылыч-Арслану и вернулся в Конью{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=110}}.

После гибели Раймунда Антиохийского и пленения Жослена II защитить регион от нападений Месуда и Нуреддина стало практически невозможно. Связь между Тель-Баширом и Антиохией была полностью прервана. В это время византийский император Мануил сделал предложение жене Жослена II (и матери Жослена III) купить у неё оставшиеся земли{{Sfn|Kesik|2003|s=110}}. Она приняла предложение императора и в обмен на золото, доставленное ей византийским наместником Киликии, Беатрис передала ему замки Тель-Башир, [[Самосата|Самосату]], [[Биреджик]], Айнтаб, {{Нп5|Дулук|4=Dülük}} и Равендан и отправилась в Иерусалим с детьми{{Sfn|Kesik|2003|s=110}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Однако вскоре Мануил понял, что владеть этими крепостями — тяжёлое бремя, поскольку требовалось множество усилий для их сохранения, учитывая их удалённость от центра империи и расположение посреди мусульманских земель{{Sfn|Kesik|2003|s=104, 110}}. Переход этого региона под контроль Византии не остановил сельджуков. Мусульмане, воспользовавшись ситуацией, начали наступление на проданные крепости. В 1151 году султан Месуд, его зять Нуреддин Махмуд и артукидский правитель [[Мардин]]а Тимурташ вместе напали на этот регион. Месуд получил Мараш, [[Арабан|Рабан]], Дулук, Байт аль-Хосн; Нуреддин — Равендан, Курус, Бурджур-Расас; Тимурташ захватил Самосату и Биреджик. Артукид Кара Арслан также увеличил свои территории. Графство Эдесса прекратило своё существование, а сельджуки Рума заняли территории к западу от Евфрата. В следующем 1151 году Нуреддин Махмуд захватил Тель-Башир, а Месуд присоединил Айнтаб{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=104, 110}}.

=== Данишмендидтар менән үҙ-ара мөнәсәбәттәре. Яги-Басан ===
В 1152 году данышмендидский правитель Мелитены Айнуддевле умер, и его место занял его сын Зулькарнайн. Брат Айнуддевле, правитель Сиваса, Никсара, Токата и Амасьи Данышмендид Ягы-Басан велел своему племяннику не подчиняться султану Месуду. Узнав об этом, султан рассердился и выступил против Ягы-Басана. Понимая, что он не сможет противостоять правителю сельджуков, Ягы-Басан покорился и пообещал Месуду, что не будет помогать своему племяннику. Месуд намеревался осадить Мелитену и 24 июля 1152 года разграбил и разорил окрестности города. После этого Зулькарнайн со своей матерью явился к султану, прося прощения, и султан простил их{{Sfn|Sümer|2004}}.
--&gt;

=== Мәсүдтең Киликий походтары ===
&lt;!-- После похода в Киликию в 1137—1138 годах византийский император Иоанн увёз взятого в плен Левона I и его семью в Константинополь. В 1145 году сын Левона [[Торос II]] бежал и тайно вернулся в Киликию. Он собрал вокруг себя верных его семье армян и сумел захватить замки долины Чукурова. После победы с помощью крестоносцев над византийским полководцем [[Андроник I Комнин|Андроником]] в 1152 году он захватил [[Мопсуестия|Мопсуестию]] и [[Тарсус|Тарс]]. Это подтолкнуло Мануила к заключению договора с Месудом против Тороса{{Sfn|Kesik|2003|s=111}}. Месуд тоже хотел наказать Тороса за нарушение сельджукских границ. Как писал Бар-Эбрей, Торос стал причиной гибели 3000 тюрков во время своих нападений{{Sfn|Kesik|2003|s=112}}. Весной 1153 года султан взял с собой Данышмендида Ягы-Басана и двинулся на Киликию. Однако, поскольку армяне защищали перевалы Тавра, султан не смог попасть в Киликию и был вынужден вернуться. Византийская армия, которая напала на Киликию вскоре после этого, также потерпела поражение у Тарса от армии Тороса{{Sfn|Sümer|2004}}.

В 1154 году византийский император снова отправил посланника с золотом и серебром к Месуду, призывая к походу против Тороса{{Sfn|Kesik|2003|s=112}}. Поскольку это было и в интересах Месуда, он выступил весной 1154 года с большой армией и двинулся к Мопсуестии и [[Аназарб]]у. Однако захватить эти крепости он не смог. 27 мая 1154 года он напал на [[Топраккале|Тель-Хамдун]]{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=113}}. В это время разразилась свирепая буря. Месуд поручил одному из эмиров своего сына Кылыч-Арслана, Якуп-бею, совершить набег с отрядом в 3000 человек в регион Антиохии. Однако в узком проходе между хребтом [[Нур (хребет)|Аманос]] и берегом Якуб-бей и его солдаты попали в засаду, большинство из них были убиты рыцарями-тамплиерами и армянами под командованием Стефана, брата Тороса{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=113}}. Известие об этом произвело деморализующее действие на сельджуков. Кроме того, в Киликии и Конье распространялась чума, большая часть лошадей и мулов погибла. Армия Месуда была вынуждена отступать, бросив обоз, армяне спустились с гор и изматывали отступавшую армию сельджуков нападениями. В результате Месуду пришлось заключить с Торосом мирный договор. Таким образом, киликийские экспедиции Месуда оказались безуспешными{{Sfn|Kesik|2003|s=113}}.

== Вафаты ==
[[Файл:Türbe Kilij Arslan II - tombs.jpg|мини|left|Захоронение Месуда в [[тюрбе]] при мечети Алаэддина]]
После возвращения из Киликии Месуд заболел{{Sfn|Sümer|2004}}. По утверждению Никиты Хониата, Месуд в конце жизни разделил между сыновьями принадлежавшие ему земли. Каппадокию он оставил зятю Ягы-Басану{{Sfn|Никита Хониат|1860|страницы=147—148}}. Перед смертью он успел вызвать в Конью из Эльбистана своего сына Кылыч-Арслана. Султан посадил его на трон, надел на его голову корону и потребовал от приближённых присягнуть ему{{Sfn|Sümer|2004}}. Султан скончался в конце апреля или начале мая 1155 года{{Sfn|Sümer|2004}} после 10 месяцев болезни{{Sfn|Kesik|2003|s=114}}. Утверждалось, что гробница Месуда находится в построенном им городе Симре{{Sfn|Kesik|2003|s=134}}. Однако это ошибка, выяснить которую помогли записи более позднего периода. Султана похоронили в [[тюрбе]] во дворе мечети Алаэддина{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=134—135}}.

Наследники Месуда «немного жили в мире и как прилично родственникам, но большей частью ссорились и враждовали между собой»{{Sfn|Никита Хониат|1860|страницы=147—148}}.
--&gt;

== Идара итеү һәм армия ==
&lt;!-- Сельджуки Рума имели визирей, однако имена визирей Месуда в источниках не сохранились. У сельджуков Анатолии члены династии управляли городами или территориями с титулом [[мелик]]. Таким образом сыновья получали опыт управления. Месуд назначил одного из своих сыновей, Шахиншаха, меликом Кастамону, Анкары и Чанкиры, другой его сын, Кылыч-Арслан, был меликом Эльбистана{{Sfn|Kesik|2003|s=123}}.

При Месуде в сельджукской армии были как пешие, так и конные отряды. В походе армия состояла из легковооружённых воинов, оружием которых были лук со стрелами, меч и копьё. При осаде городов и крепостей сельджуки использовали осадные орудия, например, катапульты{{Sfn|Kesik|2003|s=124}}. О мастерстве лучников Месуда писали Иоанн Киннам и Никита Хониат. Даже в самых сложных условиях сельджукские воины могли поразить цель. Они использовали быстрых лошадей и были легко вооружены, чтобы маневрировать в битве и скрываться от преследования. В сельджукской армии были строгие порядок и дисциплина. Одним из тактических приёмов было изматывание сил противника внезапными набегами. Они прятались в высоких холмах и осыпали превосходящие силы крестоносцев и византийцев дождём стрел{{Sfn|Kesik|2003|s=125}}. Ещё одним тактическим приёмом туркменов и особенно сельджуков, используемым наиболее часто, было ложное отступление. Небольшой отряд атаковал врага и, создав видимость своего поражения, отступал, заманивая преследующую вражескую армию в ловушку{{Sfn|Kesik|2003|s=126}}. Управлять армией в бою помогали звуки барабанов и труб{{Sfn|Kesik|2003|s=127}}.

Жена султана также время от времени принимала участие в государственном управлении{{Sfn|Kesik|2003|s=124}}. Во время осады Коньи Мануилом Комнином Месуд оставил защиту городского замка и стен своей жене{{Sfn|Kesik|2003|s=123}}.
--&gt;

== Иҡтисад, төҙөлөш һәм ижтимағи тормош ==
[[Файл:Alaedin Camii.JPG|мини|Алаитдин мәсете]]
[[Файл:Aksaray Ulu Cami 3101.jpg|мини|Аҡһарайҙағы Минбар мәсете]]
&lt;!-- Поскольку Месуд очень мало жил в Конье, он практически не оставил никаких памятников, сохранившихся до наших дней. Во время своего тридцатидевятилетнего правления он построил в Конье лишь внутренний замок, дворец и мечеть. Мечеть была возведена в стиле анатолийских мечетей того периода — без купола, с плоским потолком и множеством колонн. Строительство [[Мечеть Ала ад-Дина (Конья)|другой мечети]] (переделка византийской церкви) было начато во время правления Месуда I, но завершено во время правления [[Кей-Кубад I|Алаэддина Кейкубада I]], поэтому она была названа в его честь{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}. На плите над сводом у дверей [[минбар]]а мечети выгравирована надпись «Слава веры и мира, отец завоеваний и заместитель халифа Масуд ибн Кылыч-Арслан». Рядом с этой мечетью находилось [[медресе]], построенное Месудом{{Sfn|Kesik|2003|s=132}}. Месуд также построил мечеть в Аксарае{{Sfn|Sümer|2004}} на месте современной Улу-джами (Большой мечети). Минбар этой мечети находится в Улу-джами и является старейшим из минбаров в Центральной Анатолии{{Sfn|Kesik|2003|s=133—134}}.

При Месуде продолжался переход кочевых тюрок к оседлой жизни. По мнению М. Кешика, Месуд, как и другие сельджукские правители Анатолии, долгое время не мог активно заниматься строительством из-за постоянных войн. Жители Западной и Центральной Анатолии не могли чувствовать себя в полной безопасности, поэтому продолжали жить как кочевники{{Sfn|Kesik|2003|s=128}}. В результате успешной борьбы Месуда с крестоносцами, византийцами и Данышмендидами последние годы его правления были благополучными, стабильными и мирными. В эти годы тюрки всё активнее селились в Анатолии{{Sfn|Kesik|2003|s=128}}. Историки XV, XVI и XVII веков утверждали, что Месуд основал город под названием Симре недалеко от Амасьи{{Sfn|Sümer|2004}}. Там были сооружены мечеть, медресе, дома для бедных. Впоследствии город был разрушен{{Sfn|Kesik|2003|s=134}}. Однако это ошибка, Месуд не имел отношения к основанию города, его деятельность не была связана с Амасьей{{Sfn|Kesik|2003|s=134—135}}.

При Месуде была отчеканена самая старая (из обнаруженных) сельджукская монета в Анатолии{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}.

Экономика государства во многом основывалась на военных трофеях и на скотоводстве. Сельджуки не занимались сельским хозяйством, пока не стали оседлыми, они продолжали заниматься животноводством. Земледелием занималось христианское население, которому государство оказывало помощь. Вероятно, к концу правления султана Месуда земледелием начали заниматься и осевшие сельджуки{{Sfn|Kesik|2003|s=129}}. Доход государства складывался из налога [[джизья]] и дани от других государств. Согласно Гийому Тирскому, при Месуде сельджуки собирали налоги даже с византийского порта Анталии{{Sfn|Kesik|2003|s=130}}. Несправедливость налоговой политики Византии во второй половине XII века и обещание султана освободить от налогов тех, кто попал под его власть, привели к массовому переселению на сельджукские земли жителей приграничных византийских территорий{{Sfn|Kesik|2003|s=130—131}}.

В XII веке действовал торговый путь, связывавший Константинополь с Коньей и Тебризом. Конья была важным торговым центром. Прекращение войн привело к оживлению торговли и распространению [[Караван-сарай|караван-сараев]]. Из записей Никиты Хониата следует, что во времена правления Месуда между сельджуками и христианами островов в окрестностях и на озере Бейшехир существовала оживлённая торговля. В Малатье существовал большой рынок, в том числе и невольничий{{Sfn|Kesik|2003|s=129—130}}.

Сельджуки использовали в Анатолии медные, железные, серебряные, квасцовые, [[лазурит]]овые и соляные рудники. Однако нет сведений о том, какие рудники разрабатывались при Месуде. Известно лишь, что лазурит добывали около Коньи{{Sfn|Kesik|2003|s=131}}.
--&gt;

== Шәхесенең әһәмиәте ==
&lt;!-- По оценке М. Кешика, Месуд был умным, справедливым, осторожным, дальновидным и религиозным правителем. В 570 [[Год хиджры|году Хиджры]] он использовал [[лакаб]] Рукнеддин ({{Lang-tr|Rukn al-Din, Rukn ad-Din, Rukn ud-Din}}, {{lang-ar|ركن الدين||Pillar of the Faith}} — «Столп веры»){{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=121}}.

Политика византийских императоров в отношении Малой Азии состояла в том, чтобы в борьбе правителей между собой оказывать помощь более слабому из них. Византия была заинтересована в поддержании вражды между малоазийскими эмирами, чтобы те ослабляли друг друга. По словам М. Кешика, «особенно здесь достойна восхищения умная и дальновидная политика султана Месуда против Византийской империи. Потому что он разгадывал политику Византии в отношении турок и не попадался в приготовленные ими ловушки»{{Sfn|Kesik|2003|s=75}}.

В описаниях «Анонимного Зангиме» и в «Истории» Аксарайи Месуд — первый сельджукский анатолийский правитель, которому авторы приписывают традиционные черты персидско-исламского правителя. Автор «Анонимного Зангиме» подчёркивал, что Месуд выполнял религиозные обязанности правителя и проводил политику исламизации недавно завоёванных земель. Аксарайи утверждал, что Месуд был справедливым монархом, чьё правление было узаконено [[халиф]]ом. Однако слова Аксарайи о том, что халиф признал Месуда султаном, приславшим ему знаки правления, не подтверждаются другими источниками. Ибн ал-Асир назвал Месуда царём (меликом) Коньи и Аксарая один раз, но в других местах — лишь князем, который правил в Конье. Иоанн Киннам, как и Анна Комнина, называл сельджукских правителей Анатолии султанами, но он при этом не указывал, был ли этот титул Месуда официально признан халифом. Слова Киннама «вождь Икониона [Коньи], которого турки, почитая его превыше всего, называют султаном» означают лишь, что сельджуки в Анатолии признавали Месуда своим повелителем. Бар-Эбрей называл Месуда султаном Коньи, но тоже не указывал, был ли ему официально присвоен этот титул. При этом тот же автор подробно описывал, как халиф «провозгласил» Мелика Гази меликом и прислал ему «золотой обруч на шею и золотой посох, и четыре чёрных знамени, и барабаны». По мнению С. Меджит, «тот факт, что тот же автор умалчивает об [[Инвеститура|инвеституре]] Месуда, указывает на то, что в то время он не был признан халифом»{{Sfn|Mecit|2013|pp=42—44}}.

[[Хамдаллах Казвини|Казвини]] утверждал, что сельджукский султан Рума Месуд подчинялся [[Государство Сельджукидов|великому сельджукскому султану]] [[Ахмад Санджар|Санджару]] и каждый год платил ему дань. Известно, что Санджар передал своему племяннику [[Махмуд ибн Мухаммад|Махмуду]], сельджукскому султану Ирака, маншур (распоряжение, приказ) на управление некоторыми территориями. [[Ибн аль-Асир]] утверждал, что лично видел маншур, в котором Махмуду передавались земли в Анатолии. То есть сельджуки Рума подчинялись сельджукам Ирака, которые, в свою очередь подчинялись великим сельджукам. Однако не зафиксировано ни одного факта, показывающего, что султан Месуд признавал эту зависимость{{Sfn|Kesik|2003|s=106}}. На чеканенных Месудом монетах он указан с титулом «эс-Султануль-муаззам» (великий султан), таким же, который использовал Махмуд. Турецкие историки [[Туран, Осман|О. Туран]] и М. А. Кёймен отмечали, что эта зависимость была лишь «на бумаге» (в маншуре){{Sfn|Kesik|2003|s=107}}.

Во время правления Месуда сельджуки прочно обосновались в Анатолии{{Sfn|Sümer|2009}}. До него Анатолию называли «Рум» (земля римлян), и лишь во время его правления жители Запада стали называть Анатолию «Турчией» (Турция). Армяне при нём называли большую часть Анатолии, находившейся под властью турок-сельджуков, «Туркестаном»{{Sfn|Sümer|2004}}. По словам {{Нп5|Райс, Тамара Тэлбот|Т. Райс||Tamara Talbot Rice}}, к моменту смерти Месуда в 1155 году государство Сельджуков было «значительно более сильным, чем когда он пришёл к власти. Теперь это была процветающая и влиятельная держава»{{Sfn|Райс|2004|страницы=31—32}}. По мнению {{Нп5|Вудс, Джон (историк)|Дж. Вудса||John E. Woods (historian)}}, благодаря деятельности Месуда Государство сельджуков Рума стало доминирующей державой в Центральной и Восточной Анатолии{{Sfn|Woods}}. Турецкий историк С. Меджит писал: «можно с уверенностью предположить, что Месуд в конце своего правления заложил основы, которые превратили сельджукское княжество в Анатолии в сельджукский султанат Коньи»{{Sfn|Mecit|2013|p=46}}.
--&gt;

== Ғаиләһе ==
Жена: дочь Мелика Гази. Брак заключён до 1116 года{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}.

Сыновья{{Sfn|Sümer|2004}}:
* [[Кылыч-Арслан II|Кылыч-Арслан]];
* Шахин-шах, правитель [[Анкара|Анкары]];
* Долат (Девлет).

Дочери:
* Дочь. Муж — Данышмендид Зюннун{{Sfn|Sümer|2004}};
* Дочь. Муж — Данышмендид Ягы-Басан{{Sfn|Sümer|2004}};
* Дочь. Муж — [[Иоанн Комнин (сын Исаака Комнина)|Иоанн Комнин]]{{Sfn|Sümer|2004}};
* Дочь. Муж — сын [[Имад ад-Дин Занги|Имадеддина Занги]] [[Нур ад-Дин Махмуд|Махмуд Нуреддин]]{{Sfn|Sümer|2004}}. Мюнеджимбаши писал, что её имя было Сельчук-хатун{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}. М. Кешик писал, что, по словам Михаила Сирийца, за Нуреддина была выдана та дочь Месуда, которая была ранее женой Иоанна Комнина. М. Кешик утверждал, что не смог найти в других источниках подтверждения этой информации{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}{{ref+|У Михаила Сирийца не названо имя, и речь не о браке с племянником императора, а только о помолвке: «Хотя она была просватана за племянника византийского императора, женился на ней Hyp ад-Дин»{{sfn|Михаил Сириец|1982|с=29}}{{sfn|Michel le Syrien|1905|p=297}}. |group=comm}}.

== Комментарийҙар ==
{{Иҫкәрмәләр|group=comm}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|20em}}

== Әҙәбиәт һәм сығанаҡтар ==

=== Сығанаҡтар ===
* {{Книга|ref=Анна Комнина|автор=Анна Комнина|заглавие=[[Алексиада]]|ответственный=пер. [[Любарский, Яков Николаевич|Я. Н. Любарского]]|год=1996|место=СПб.|издательство=[[Алетейя (издательство)|Алетейя]]}}
* {{Книга|ref=Иоанн Киннам|ссылка=https://www.vostlit.info/Texts/rus17/Ioann_Kinnam_3/frametext1.htm|автор=Иоанн Киннам|заглавие=Краткое обозрение царствования Иоанна и Мануила Комнина (1118-1180)|ответственный=пер. под ред. [[Карпов, Василий Николаевич|В. Н. Карпова]]|год=1859|место=СПб.}}
* {{Статья|ссылка=https://www.vostlit.info/Texts/rus4/Mychel_Syr/frametext3.htm|ref=Михаил Сириец|автор=[[Михаил Сириец]], Гусейнов Р. А.|заглавие=Из «Хроники» Михаила Сирийца (часть 3)|год=1982|место=М.|издание=Письменные памятники Востока, 1975|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]], [[ГРВЛ]]|тип=Ежегодник|страницы=16—31|issn=}}
* {{Книга|ref=Никита Хониат|ссылка=http://www.vostlit.info/Texts/rus3/Honiat_2/text3.phtml?id=12432|автор=Никита Хониат|заглавие=Никиты Хониата история, начинающаяся с царствования Иоанна Комнина|ответственный=пер. под ред. [[Долоцкий, Василий Иванович|В. И. Долоцкого]]|год=1860|место=СПб.|том=1. (1118——1185)}}
* {{Книга|ref=Matthieu (D'Edesse)|ссылка=http://archive.org/details/bub_gb_YlkuAAAAQAAJ|автор=Matthieu (D'Edesse)|заглавие=Chronique de Matthieu d'Edesse 962—1136 avec la continuation de Grégoire le Prêtre jusqu'en 1162, d'après trois manuscrits de la Bibliothèque impériale de Paris|год=1858|место=P.|издательство=A. Durand|allpages=591|isbn=}}
* {{Книга|ref=Michel le Syrien|ссылка=http://archive.org/details/MichelLeSyrien3|автор=Michel le Syrien|заглавие=Chronique de Michel le Syrien|ответственный=[[Шабо, Жан-Батист|J.-B.Chabot]]|год=1905|язык=fr|место=Paris|издательство=Roger Pearse|volume=3}}
* {{Книга|ref=Sibṭ bin al-Jawzī|ссылка=http://archive.org/details/recueildeshistor03acad|автор=Ibn el-Djeuzi|заглавие=Recueil des historiens des croisades : Historiens orientaux|ответственный=Académie des inscriptions &amp; belles-lettres (France)|год=1872|часть=Mirât ez-Zèmân|место=P.|издательство=Imprimerie nationale|pages=517—570|allpages=792|volume=3}}

* {{Книга|ref=William of Tyre|ссылка=https://archive.org/details/william-of-tyre-deeds-done-beyond-the-sea-volume-ii|автор=William of Tyre|заглавие=A History of Deeds Done Beyond the Sea|ответственный=Translated and Annotated by Emily Atwater Babcock and A. C. Krey|год=1943|место=New York|издательство=[[Издательство Колумбийского университета|Columbia University Press]]|volume=2}}
* {{Статья|ссылка=https://www.jstor.org/stable/25194766|ref=Anonymous Syriac Chronicle|заглавие=The First and Second Crusades from an Anonymous Syriac Chronicle|год=1933|издание=Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland|место=L.|volume=2|pages=273—305|issn=0035-869X|ответственный=Tritton A. S., [[Гибб, Гамильтон Александр Росскин|Gibb H. A. R.]]}}

=== Әҙәбиәт ===
* {{книга|ref=Босворт|автор=[[Босуорт, Клиффорд Эдмунд|Босворт К. Э.]]|заглавие=Мусульманские династии. Справочник по хронологии и генеалогии|ответственный=Пер. с англ. [[П. А. Грязневич]]а, отв. редактор [[И. П. Петрушевский]]|год=1971|оригинал=The Islamic Dynasties. A Cronological and Genealogical Handbook|место=М.|издательство=Наука, ГРВЛ|страницы=181—182}}

* {{книга|автор=Райс Т. Т.|часть=|заглавие=Сельджуки. Кочевники — завоеватели Малой Азии|ref=Райс|ссылка=|место=М.|издательство=[[Центрполиграф]]|год=2004|страниц=238|isbn=5-9524-0949-0}}
* {{книга|автор=[[Успенский, Фёдор Иванович|Успенский Ф. И.]]|заглавие=История Византийской империи. В 5 т|том=5|ссылка часть=http://rikonti-khalsivar.narod.ru/Usp4.10.htm|часть=История Византийской Империи. Отдел VI. Комнины. Глава X. Восточные дела.|место=М.|издательство=[[АСТ (издательство)|АСТ, Астрель]]|год=2005|страниц=558|isbn=5-271-03856-4|ref=Успенский}}
* {{Статья|ссылка=https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1213666|ref=Altan|автор=Altan E.|заглавие=Haçlı Seferleri ve Anadolu (1097—1190): Türkiye Selçukluları Tarihinde Haçlı Seferlerinin Yeri ve Önemi|год=2020|язык=tr|издание=USAD|том=12|страницы=35—50}}
* {{Книга|ref=Atçeken, Yaşar|ссылка=https://books.google.ru/books?id=QvSiDwAAQBAJ|автор=Atçeken Z., Yaşar B.|заглавие=Malazgirt'ten Vatana Anadolu Selçuklu Devleti Tarihi|год=2016|издательство=Eğitim Yayınevi|isbn=978-975-8890-15-6}}
* {{Книга|ref=Cahen|ссылка=https://books.google.com/books?id=29ZpAAAAMAAJ|автор=[[Каэн, Клод|Cahen Cl.]]|заглавие=Pre-Ottoman Turkey: A General Survey of the Material and Spiritual Culture and History C. 1071-1330|год=1968|место=N. Y.|издательство={{нп5|Sidgwick &amp; Jackson}}|allpages=492|isbn=978-0-283-35254-6}}
* {{Книга:Энциклопедия ислама. 2-е издание|Cahen Cl.|Balak|volume=1|p=983|ref=Cahen}}
* {{Книга|ref=Chalandon|ссылка=http://archive.org/details/jeaniicomneneet01chalgoog|автор=[[Шаландон, Фердинанд|Chalandon F.]]|заглавие=Jean II Comnène, 1118—1143, et Manuel I Comnène, 1143—1180|год=1960|место=N. Y.|издательство=B. Franklin|pages=42—44}}
* {{Книга|ref=Cahen|ссылка=https://books.google.ru/books?id=Jl_JAwAAQBAJ|автор=[[Каэн, Клод|Cahen Cl.]]|заглавие=The Formation of Turkey: The Seljukid Sultanate of Rum: Eleventh to Fourteenth Century|год=2014|место=Milton Paek, Abingdon, Oxfordshire|издательство=[[Routledge]]|allpages=287|isbn=978-1-317-87625-0}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/kilicarslan-i|ref=Demirkent|автор={{нп5|Демиркент, Исин|Demirkent I|tr|Işın Demirkent}}|заглавие=Kilicarslan I|год=2002|язык=tr|издание=[[Islam Ansiklopedisi]]|том=25|страницы=396—399}}
* {{книга|ref=Kesik|автор=Kesik M.|заглавие=Türkiye Selçuklu Devleti Tarihi: Sultan I. Mesud Dönemi (1116—1155)|год=2003|место=An.|издательство=[[Türk Tarih Kurumu]]}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/meliksah--anadolu-selcuklu|ref=Kesik|автор=Kesik M.|заглавие=Melikşah|год=2004|язык=tr|место=Ankara|издание=[[Исламская энциклопедия|TDV İslâm Ansiklopedisi]]|том=29|выпуск=|страницы=58—59}}
* {{Книга|ref=Madden|ссылка=https://books.google.ru/books/about/Crusades.html?id=HkOAAAAACAAJ|автор=[[Мэдден, Томас|Madden Th. F.]]|заглавие=Crusades: The Illustrated History|год=2004|издательство=Duncan Baird|allpages=224|isbn=978-1-84483-040-4}}
* {{Статья|ref=Mallett|автор=Mallett A.|заглавие=The battle of Inab|год=2013|язык=en|издание=Journal of Medieval History|том=39|номер=1|страницы=48—60|issn=0304-4181|место=Amsterdam|издательство=[[Elsevier]]|doi=10.1080/03044181.2012.744699}}
* {{Книга|ref=Mecit|ссылка=|автор=Mecit S.|заглавие=The Rum Seljuqs: Evolution of a Dynasty|год=2013|место=London|издательство=[[Routledge]], [[Taylor &amp; Francis Group]]|allpages=249|isbn=978-1-134-50899-0}}
* {{статья|ссылка=|ref=Metin|автор=Metin|заглавие=Sultanlığı Meşruiyet Kazanmamış Bir Selçuklu Şehzadesi: Tuğrul Arslan|год=2017|язык=tr|место=Konya|издание=Selçuklu Araştırmaları Dergisi|том=|выпуск=6|страницы=35—52|issn=2548-0154}}
* {{Книга|ref=Nicolle|ссылка=https://books.google.ru/books?id=xKo7vgAACAAJ|автор=Nicolle D.|заглавие=The Second Crusade 1148: Disaster outside Damascus|год=2009|место=Oxf.|издательство=[[Osprey Publishing]]|allpages=96|isbn=978-1-84603-354-4}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/danismendliler|ref=Özaydin|автор=Özaydin A.|заглавие=DÂNİŞMENDLİLER|год=1993|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|страницы=469—474|volume=|том=8}}
* {{Книга|ref=Phillips|ссылка=https://books.google.ru/books?id=P5FheHjG34kC|автор=Phillips J. P.|заглавие=The Second Crusade: Extending the Frontiers of Christendom|год=2007|место=New Haven|издательство=[[Yale University Press]]|allpages=410|isbn=978-0-300-11274-0}}
* {{Книга|ref=Phillips|ссылка=https://books.google.ru/books/about/The_Crusades_1095_1197.html?id=8L0GFPBPPIoC|автор=Phillips J. P.|заглавие=The Crusades, 1095—1197|год=2002|место=L.|издательство=[[Longman]]|allpages=254|isbn=978-0-582-32822-8}}
* {{Книга|ref=Roche|ссылка=https://books.google.ru/books?id=x9XaOwAACAAJ|автор=Roche J. T.|заглавие=Conrad III and the Second Crusade in the Byzantine Empire and Anatolia, 1147|год=2008|место=St. Andrews, Scotland|издательство=[[University of St Andrews]]|allpages=574}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/selcuklular#anadolu-selcuklulari|ref=Sümer|автор=Sümer F.|заглавие=III. Anadolu Selçukluları (1075—1308)|год=2009|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|страницы=380—384|том=36}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/mesud-i|ref=Sümer|автор=Sümer F.|заглавие=Mesud I|год=2004|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|том=29|страницы=339—342}}
* {{Книга|ref=Такуш|ссылка=https://books.google.ru/books?id=GQYXAQAAIAAJ|автор=طقوش، محمد سهيل ({{iw|Такуш, Мухаммад Сохаил||ar|محمد سهيل طقوش}})|заглавие=تاريخ سلاجقة الروم في آسيا الصغرى، ٠٧٤-٤٠٧ ھ/٧٧٠١-٤٠٣١ م: مدخل إلى تاريخ العثمانين (История сельджуков Рума в Малой Азии, 774–407 гг. хиджры / 1077-1304 гг. н.э.: введение в историю османов)|год=2002|издательство=دار النفائس|isbn=978-9953-18-047-2}}

== Һылтанмалар ==
* {{Cite web|lang=en|url=https://www.britannica.com/place/Anatolia/Seljuq-expansion|title=Anatolia — Seljuq expansion|author=Woods J. E.|website=[[Британская энциклопедия|Britannica]]|access-date=2022-04-18|ref=Woods}}
{{Султаны Рума}}
{{Избранная статья|Госдеятели}}
{{Тышҡы һылтанмалар}}

[[Категория:Азияның XII быуат хакимдары]]
[[Категория:Алфавит буйынса ғәскәр башлыҡтары]]
[[Категория:Урта быуаттар ғәскәр башлыҡтары]]
[[Категория:Сәлжүкиҙәр]]</text>
      <sha1>m7u7nwtfxwcl04r4379zeefn212lrie</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146680</id>
      <parentid>1146661</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T17:27:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="123722" xml:space="preserve">{{Государственный деятель
| имя = Мәсүд I
| оригинал имени = {{lang-ota|ركن الدين مسعود}} {{lang-tr|Rukn al-Dīn Mes'ūd}}
| должность = Рум солтаны (Конья солтанлығы)
| периодначало = [[1116]]
| периодконец = [[1156]]
| предшественник = Мәликшаһ I (Конья солтаны)
| преемник = [[Ҡылыс-Арыҫлан II]]
| дата смерти = 1156
| отец = [[Ҡылыс-Арыҫлан I]]
}}
'''Мәсүд I Рукнетдин''' ({{Lang-ar|ركن الدين مسعود}}, ''төр.'' Ebü'l-es Feth-Sultânü'l-d Muazzam ve’Izzüddünyâ-Mes’dîn b ûd. Kılıcarslan es-Selcûkī; Rukn al-Mas’Dīn ūd; {{Lang-el|Μασούτ}}) —1156 йылдан алып 1116 йылға тиклем [[Рум солтанлығы|Рум солтаны,]] Ҡылыс-Арыҫлан I солтандың улы

Ҡылыс-Арыҫлан үлгәндән һуң, власҡа өлкән улы Мәлик шаһ,килгән, ул Мәсүдте төрмәгә япҡан. Мәлик шаһ менән [[Византия империяһы|Византия]] императоры Алексей Комнин һөйләшеүҙәре мәлендә Мәсүд азат ителә һәм власҡа килә, ә Мәлик шаһ, ҡулға алынып, һуҡырайтыла һәм быуып үлтерелә. Үҙенең 39 йыл дауамындағы хакимлығы йылдарында византийҙарҙы ҡаты тота һәм күрше мосолман ерҙәре иҫәбенә биләмәләрен киңәйтә. Идара итеүенең тәүге йылдарында Мәсүд үҙенең ағай-энеләре идара иткән Мелитена һәм [[Анкара]]ны баҫып алған. 1142 йылда Мөхәммәт Данишмендид үлгәндән һуң, Мәсүд Данишмендидтар ерҙәрен баҫып ала башлаған. Мәсүд хакимлыҡ иткән йылдарҙа даими рәүештә һуғышҡан. 1147 йылдың 26 октябрендә Икенсе тәре походы барышында Мәсүд Дорилей эргәһендә Конрад III немец тәре йөрөтөүселәр армияһын еңгән, ә 1148 йылдың 7 ғинуарында Кадм тауҙары янында — Людовик VII француз тәре йөрөтөүселәр армияһын тар-мар иткән. Артабан Мәсүд Антиохия кенәзлеге һәм Эдесса графлығы ерҙәре өсөн тәре йөрөтөүселәр һәм Киликий әрмән дәүләте хакимдары менән һуғышҡан.

1155 йылда Мәсүд вафат булған мәлгә [[Рум солтанлығы|Рум сәлжүк дәүләте]] Үҙәк һәм Көнсығыш Анатолияның өҫтөнлөклө державаһы була. аталған Мәсүдкә тиклем Көнбайыш халҡы Анатолияны «Рум» (римлеләр ере), тип атаған, тик уның хакимлығы осоронда Кесе Азияны «Турчия» (Төркиә) тип атай башлаған.

== Сығанаҡтар ==
;Сүриә
1195 йылға тиклемге ваҡиғалар '''Михаил Сүриәле'''нең (1126—1200) «Хронография»һында Мәсүдтең биографияһы һәм хакимлығы тураһында бәйән ителә{{Sfn|Kesik|2003|s=XXIV}}. Мәсүд буйынса тикшеренеүсе М. Кешик 1285 йылға тиклемге ваҡиғаларҙы ''' Бар-Эбрей''' «Хронология»һынан тапҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=XXV}}. 1240 йылда билдәһеҙ рухани ҙған &quot;'''Анонимная сирийская хроника'''&quot;ла Эдессала тәре йөрөтөүселәрҙең идаралыҡ итеүен (1098—1144) һүрәтләй{{Sfn|Kesik|2003|s=XXV}}.

;Әрмән
Мәсүд хакимлығы осоронда булған ваҡиғалар V—XVIII быуаттар әрмән тарихнамәһендә бирелгән. '''Матвей Эдесский''' «Хронография»һы 1136 йылға тиклем яҙған{{Sfn|Kesik|2003|s=XXII}}. Бында Яҡын Көнсығышты сәлжүктәр яулауы һәм тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы көрәш тасуирланған. &quot;Хронография&quot;ны рухани '''Григор Ерец''' 1162 йылға тиклем дауам иткән. «Продолжение хронографии» сәлжүктәрҙең Византия, Данишмендидтар, тәре йөрөтөүселәр һәм әрмәндәр араһындағы мөнәсәбәттәрен еткерә {{Sfn|Kesik|2003|s=XXIII}}. '''Вардан Аревелци'''ҙың «Всеобщая история» хеҙмәте һуғыштарҙы һүрәтләй, әммә Мәсүдтең хакимлығы тураһында мәғлүмәт аҙ{{Sfn|Kesik|2003|s=XXIII}}. '''Смбат Спарапет''' «Йылъяҙма»һында 951—1274 йй. ваҡиғаларҙы яҙған. Бында Киликия әрмәндәре, сәлжүктәр, [[мәмлүктәр]] һәм [[ҡараманоғуллары]] тураһында мәғлүмәт бар{{Sfn|Kesik|2003|s=XXIV}}.

;Византий

Мәсүдтең тормошо һәм эшмәкәрлеге византий мәсьәләләре менән бәйле. Алексей I Комниндың ҡыҙы '''[[Анна Комнина]]''' атаһы тураһында «Алексиада» хеҙмәтендә яҙған. Был хеҙмәт Төркиә тарихын өйрәнеү буйынса әһәмиәтле сығанаҡ. &quot;Алексиада&quot;ла Мәсүдтең ағаһы Мәликшаһ I менән көрәше ентекле бирелгән{{Sfn|Kesik|2003|s=XXI}}. '''Иоанн Киннам'''дың (1143—1185) &quot;Тарих&quot;ы икенсе тәре йөрөтөүселәр походын, Коньяны ҡамауҙы ентекле һүрәтләй{{Sfn|Kesik|2003|s=XXII}}. '''Никита Хониат''' &quot;Тарих&quot;ы Мәсүд һәм император Иоанн араһындағы мөнәсәбәттәргә бағышланған. Никита Хониат һәм Иоанн Киннам хеҙмәттәре бер-береһен тулыландыра{{Sfn|Kesik|2003|s=XXII}}.

;Ғәрәп һәм фарсы
&lt;!--
Арабские и персидские источники не предоставляют достаточный объём сведений о жизни Месуда. М. Кешик использовал их лишь для верификации информации из других источников. Небольшое количество оригинальных сведений дают лишь некоторые из мусульманских источников. К ним относится труд современника Месуда, жителя [[Дамаск]]а '''[[Ибн аль-Каланиси]]''' (1070—1160). Ещё одним современником султана был '''[[Ибн аль-Азрак аль-Фарики|Ибн аль-Азрак]]''' (1117—1181), живший в Анатолии. Однако он акцентировался на истории [[Артукогуллары|Артукидов]], и сведения о Месуде очень сжатые{{Sfn|Kesik|2003|s=XV}}. Ограниченную информацию можно почерпнуть в труде '''[[Ибн аль-Асир]]а''' (ум. 1233) «История атабеков сирийских»{{Sfn|Kesik|2003|s=XVI}}, но его «Полный свод всеобщей истории» обходит стороной события в Анатолии{{Sfn|Kesik|2003|s=XVIII}}. '''[[Аль-Фатх аль-Бундари|Аль-Бундари]]''' (1190—1245), сокративший труд '''[[Имадуддин аль-Исфахани|аль-Исфахани]]''' (1125—1201), упоминает Месуда только в одном предложении. Некоторые факты, полезные для освещения деятельности Месуда в связи с крестоносцами и византийцами, указаны младшим современником Месуда, историком из [[Алеппо]] '''{{Нп5|Ибн аль-Адим|Ибн аль-Адимом|4=Ibn al-Adim}}''' (ум. 1262). Труд '''[[Бахауддин ибн Шаддад|Ибн Шаддада]]''' (ум. 1285) упоминает детали, полезные при описании борьбы Месуда с армянами и крестоносцами{{Sfn|Kesik|2003|s=XVI}}. '''«Анонимный Зангиме'''» описывает события от возникновения сельджуков до 1363 года и является важным источником по истории сельджуков Анатолии. В нём приводятся оригинальные сведения о восшествии Месуда на престол, его борьбе с [[Араб (сын Кылыч-Арслана I)|Арабом]], осаде Коньи Мануилом Комнином, борьбе Месуда с армянами и крестоносцами{{Sfn|Kesik|2003|s=XVI—XVII}}. Современник Месуда из Алеппо '''{{Нп5|Аль-Азими|аль-Азими|4=Al-Azimi}}''' (ум. после 1161) упоминает события жизни Месуда в одном предложении с хронологическими ошибками. Ещё один современник Месуда '''Ибн Хамдун''' (1101—1167) не интересовался анатолийскими событиями и информацию о Месуде даёт в нескольких фразах{{Sfn|Kesik|2003|s=XVII}}. Сведения '''[[Сибт ибн аль-Джаузи|Сибта Ибн аль-Джаузи]]''' (ум. 1257) не оригинальны и дублированы в трудах Ибн аль-Каланиси, Ибн аль-Азрака, Ибн аль-Асира и Имадеддина аль-Исфахани. Труд '''[[Абу Шама аль-Макдиси|Абу Шамы аль-Макдиси]]''' (1203—1268) дополняет информацию о крестоносцах. Труд '''[[Абу-ль-Фида|Абу-ль-Фиды]]''' — краткое изложение всеобщей истории Ибн аль-Асира{{Sfn|Kesik|2003|s=XVIII}}. '''[[Шихабуддин ан-Нувайри|Ан-Нувайри]]''' (ум. 1332) сведений о Месуде почти не даёт. У '''{{Нп5|Карим ад-Дин Аксарайи|Аксарайи|4=Karim al-Din Aqsarayi}}''' (ум. 1332/33) не так много сведений о султане, но, по сравнению с основными источниками, он приводит отличающиеся от них данные о начале деятельности Месуда. Писавшие в XIV веке '''Кади Ахмед Нигдели''' и '''[[Аз-Захаби]]''' (1274—1348) указывают лишь неоригинальную информацию, заимствованную в более ранних источниках{{Sfn|Kesik|2003|s=XIX}}. «Избранная история» '''[[Хамдаллах Казвини]]''' (1281/82—1350) повторяла сведения более ранних источников, некоторые полезные детали позаимствованы из его поэмы «Зафернаме» {{Sfn|Kesik|2003|s=XX}}. «Сборник народов» написан '''{{Нп5|Мюнеджимбаши Ахмед Деде|Мюнеджимбаши|4=Munejjim-bashi Ahmed Dede}}''' (ум. 1702), жившим намного позже описываемых событий. Однако автор использовал множество источников, не сохранившихся до наших дней. В этом труде упоминается имя дочери Месуда{{Sfn|Kesik|2003|s=XXI}}.
--&gt;
;Латин сығанаҡтары

М. Кешик фекеренсә, замандаштары яҙған әҫәрҙәрҙән Икенсе тәре походы тураһында иң мөһим сығанаҡ — Людовик VII армияһында капеллан булып хеҙмәт иткән '''Одон Дейльский''' хроникаһы. Ул француз тәре йөрөтөүселәре армияһының Кесе Азия аша Антиохияға сәйәхәтен һәм сәлжүктәр менән һуғышын ентекләп тасуирлай. Әммә уның хроникаһы ғәҙел түгел{{Sfn|Kesik|2003|s=XXV—XXVI}}{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Гийом Тирскийҙың (1130—1185) «История деяний в заморских землях» хеҙмәтендә сәлжүктәрҙең византиялар һәм тәре йөрөтөүселәр менән мөнәсәбәттәре тураһында мәғлүмәт тупланған{{Sfn|Kesik|2003|s=XXVI}}.

== Биографияһы ==

=== Иртә йәшлек йылдары ===
Мәсүд [[Рум]] солтаны Ҡылыс-Арыҫлан I-нең улы{{Sfn|Demirkent|2002}}. Мәсүд исеме сығанаҡтарҙа тәүге тапҡыр Ҡылыс-Арыҫландың Мосул кампанияһына бәйле барлыҡҡа килгән{{Sfn|Kesik|2003|s=9}}. 1107 йылда Ҡылыс-Арыҫлан Ираҡтағы Мөхәммәт I Тапар әмир Жәкәрмеш урынына Мосул һәм Бәдиәт-әл-Жәзирә атабәге итеп тәғәйенләгән сәлжүк солтаны Жәүәлигә (Чавли, ''фр.'' Jâwali Saqâwâ){{Нп5|Джавали (Чавли)||}} ҡаршы походҡа юллана. 1107 йылдың 22 мартында Ҡылыс-Арыҫлан I үҙенең ҡанһыҙлығы менән билдәле Жәүәлиҙе хаким итеп ҡабул итергә теләмәгән халыҡтың саҡырыуы буйынса Мосулға инә. Походта солтан менән бергә хандың ҡатыны Айша, улдары Тоғрул-Арыҫлан, солтандың улы Мәликшаһ һәм, моғайын, Мәсүд тә булғандыр{{Sfn|Kesik|2004}}.

Сығанаҡтарҙағы мәғлүмәт ҡапма-ҡаршы. Сибт ибн әл-Жаузи, Мәсүд атаһы менән Мосулда булды, тип яҙған{{Sfn|Kesik|2003|s=11}}. Ләкин күп кенә сығанаҡтар, Мәсүд Коньяла ҡалды, тип раҫлай. Аҡһарайҙа әйтелеүенсә, Ҡылыс-Арыҫлан уны походҡа тиклем үк үҙенең вариҫы тип иғлан итә һәм Коньяла ҡалдыра.

1107 йылдың 13 июлендә Ҡылыс-Арыҫлан Хабур йылғаһы буйындағы алышта еңелә һәм, йылға аша сығырға тырышып, аты менән бергә батып үлә{{Sfn|Demirkent|2002}}. Ҡылыс-Арыҫлан һәләк булған мәлгә солтандың улдарынан иң өлкәненә Мәликшаһҡа 11 йәш була{{Sfn|Demirkent|2002}}. Ул Сәлжүк солтаны Мөхәммәт Тапарға әсирлеккә эләгә{{Sfn|Cahen|2014|loc=Chapter two. Turkish activity in the West under Shāhānshāh}}. Сибт ибн әл-Жаузи әйтеүенсә, Жәүәли менән һуғышта атаһы менән Мәсүд булған. Йәнәһе лә ул яу яланында әсирлеккә алынған һәм Мөхәммәт Тапарға ебәрелгән{{sfn|Metin|2017|s=38}}. М. Кешик фекеренсә, Сибт ибн әл-Жаузи мәғлүмәтенең дөрөҫ булыуы ихтимал, һуғыш ваҡытында Мәсүд менән Ғәрәп атаһы янында булыуы ихтимал. Ҡылыс-Арыҫлан еңелгәндән һуң, әсирлектән ҡасыуҙары ихтимал ине. Мосулды һәм уның улдарының береһен Жәүәиләне баҫып алғандыр, моғайын, солтандың башҡа улдарына Анатолияға ҡайтырға рөхсәт итеп, ҡасаҡ туғандарын бер-береһе менән тәхет өсөн көрәшергә, ә Мәликшаһты уларҙы тотҡарлау маҡсатында файҙаланырға уйлағандыр{{Sfn|Kesik|2003|s=11}}.

Ливан тарихсыһы М. С. Такуш раҫлауынса, атаһы үлгәндән һуң Мәсүд Данишмендидтарҙа, ә Ғәрәп Коньяла йәшәгән{{Sfn|Такуш|2002|страницы=۱۱۲}}. Т. Райс та, Месуд Данишмендидтарҙа йәшәгән, тип уйлаған, ләкин, уның фекеренсә, Ғәрәп Анатолияла ([[Кесе Азия]]) түгел, ә Мөхәммәт Тапарҙа тотҡонлоҡта булған{{Sfn|Райс|2004|страницы=31}}.

=== Ағай-энеләренә ҡаршы көрәш ===

==== Мәликшаһ ====
Үҙәк Анатолийҙа килеп тыуған хаосты һәм сәлжүктәрҙең хакимы булмауынан файҙаланып, Византия императоры Алексей I Комнин тыныслыҡты боҙа. Мөхәммәт Тапар хәлдең етдилеген аңлап, Мәликшаһты Анатолияға ебәргән{{Sfn|Sümer|2009}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=202}}. Коньяға килгәс, Мәликшаһ үҙенең батшалығында власты баҫып алған ике туғанын (кузен) язалап үлтергән{{Sfn|Cahen|2014|loc=Chapter two. Turkish activity in the West under Shāhānshāh}}. Бынан тыш, ул Мәсүдте һәм тағы бер ҡустыһы, Ғәрәпте, төрмәгә ултырта. Шунан һуң Мәликшаһ Алексей Комнинға ҡаршы һуғыш башлай. 1116 йылда Афьонкарахисар янындағы лагерҙа һөйләшеүҙәрҙә император менән осрашып, Алексей менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм императорҙан ҙур сумма аҡса ала{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=202}}.

Мәликшаһ менән һөйләшеүҙәр барышында император үҙенә ҡаршы фетнә күтәрелгәнен белә{{Sfn|Sümer|2004}}. Михаил Сүриәле һүҙҙәренсә, хәрби начальник Мәликшаһ Мәсүдте төрмәнән сығарған һәм Данишмендид Мелик Ғәзи янына алып килгән. Бында Мәсүдте солтан тип иғлан иткәндәр{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Михаил Сириец|1982|страницы=36}}. Алексей Мәликшаһҡа лагерҙа ҡалырға йәки Византия һағы менән файҙаланырға кәңәш итә, ләкин теге баш тарта{{Sfn|Sümer|2004}}. Анна Комнина быға ошондай һүҙҙәр менән аңлатма бирҙе: «Үҙҙәрен болоттарҙан да юғарыраҡ тип һанаған вәхшиҙәрҙең тәкәббер холҡо шундай»{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}. Мәликшаһ разведка отрядтарын юлбаҫарҙар юҡмы икәнлеген тикшерергә ебәрә. Ләкин илселәрҙе юлда Мәсүд яғына сығалар. Солтанға әйләнеп ҡайтҡас, улар юлдың хәүефһеҙ булыуын хәбәр иткән. Һөҙөмтәлә Мәликшаһ Мәсүд һалдаттары менән бәрелешкән. Ул ҡасырға маташҡанда, Пухей исемле әмир уға Аҡшәһәр янындағы Тирагионда йәшенергә кәңәш иткән. Тиҙҙән ҡала ҡамауға алына, һәм Пухей халыҡты Мәсүдкә бирелергә һәм Мәликшаһты бирергә күндергән. Мәсүд туғанының күҙен соҡоп алырға һәм Конья төрмәһенә ултыртырға ҡушҡан (1116) {{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}{{Sfn|Chalandon|1960}}. Анна Комнина, Мәликшаһ тулыһынса һуҡыраймаған була, тип яҙған. Ошо хаҡта белгәс, Мәсүд туғанын йәйә кереше менән быуҙырып үлтерткән (1117){{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}{{Sfn|Chalandon|1960}}.

==== Тоғрул-Арыҫлан ====
1107 йылда атаһы Ҡылыс-Арыҫлан вафат булғандан һуң, кесе улы Тоғрул-Арыҫланды әсәһе Мелитеналағы тәхеткә ултырта, уны Артукид Балак бән Баһрам ярҙамында тотоп тора{{sfn|Metin|2017|s=39—42}}. Стратегик мөһим урында торған Мелитена, Анатолиянан Иранға илткән юлдарҙың береһендә урынлашҡанлыҡтан, төбәктең бөтә хакимдарын да ҡыҙыҡһындырған{{Sfn|Cahen|1968|pp=72—83}}, уға хужа булыу Үрге Месопотамияны контролдә тотоу мөмкинлеген биргән{{Sfn|Cahen|1986}}.

Байтаҡ йылдар дауамында ҡалаға эйә булыу яғынан Гөмүштекин Ғәзи менән Ҡылыс-Арыҫлан бәхәсләшкән. Беренсе тәре походы башланғас, солтан әрмән идарасыһы Гвриил етәкселек иткән Мелитенаны ҡамаған. Тәре йөрөтөүселәрҙең Кесе Азияға килеүен белгәс, Арыҫлан Мелитена ҡамауын өҙгән{{Sfn|Demirkent|2002}}. 1101 йылда тәре йөрөтөүселәр армияһы һөжүм иткәндә, Гөмүштекин Ғәзи менән Ҡылыс-Арыҫлан, ваҡытлыса союз төҙөп, дошманға ҡаршы һуғыша. Әммә һуңынан, 1102 йылдың 18 сентябрендә, Гөмүштекин Ғәзи Мелитенаны баҫып алғанлыҡтан, солтан Гөмүштекин Ғәзигә һөжүм итә һәм уны Мараш янында тар-мар итә. 1104 йылда Гөмүштекин Сиваста мәрхүм була, һәм Данишмендидтар кенәзлегендә Ғәзи улдарының тәхет өсөн көрәше осоро башлана. Шуның менән файҙаланып, 1105 йәки 1106 йылдың 2 сентябрендә Ҡылыс-Арыҫлан Данишмендидтарҙың Мелитенаһын баҫып алған. Ғөмүштекиндың улы Әмир Мәлик Ғәзи, бөтә туғандары үлгәндән һуң, кенәзлек хакимы булып киткән{{Sfn|Kesik|2003|s=36}}. Башта Мәлик Ғәзи Рум сәлжүктәрен сюзерендар тип таныһа ла, ул Ҡылыс-Арыҫлан I вафатынан һуң, Анатолиялағы власть вакуумынан файҙаланған һәм төбәктә Данишмендидтар хөкөмдарлығын кире ҡайтарыу маҡсатында, Мәсүдте хуплаған{{Sfn|Kesik|2003|s=36}}. Мелик-шаһты юҡ иткәндән һуң, Мәсүд солтан тәхетенә эйә булған. Ул Мелик Ғәзиҙең ҡыҙына өйләнгән{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Chalandon|1960}} {{Ref+|В некоторых источниках тестем Месуда назван Гюмюштекин Гази, поскольку ранее правление Данышменда Гази указывалось до 1104 года, поэтому считалось, что с 1104 по 1134 год правил Гюмюштекин Гази{{Sfn|Босворт|1971}}.|group=comm}}. Мәсүд ҡайныһына ғүмере аҙағына тиклем тоғро булған {{Sfn|Sümer|2004}}.

Балак иҫән саҡта Мәсүд менән Ғәзи әмир Мелитенаға ҡарата бер ниндәй ҙә хәрәкәт яһамаған. 1124 йылдың 6 майында Манбижды ҡамағанда Балак вафат булғас, уның биләмәләрен бүлешкәндәр{{Sfn|Kesik|2003|s=36}}. Тоғрул-Арыҫлан, Балаҡтың аҫрауға алынған улы булғанлыҡтан һәм башҡа улдары булмау сәбәпле, үҙен уның мираҫына хоҡуҡлы тип һанаған. Ул Масараны (Миншар) һәм Гергерҙы баҫып алған. Быға Харпутты (Элязыг) алған Сөләймән Артукид (Балактың туғанының улы һәм Ил-Ғәзиҙең улы) ризаһыҙлыҡ белдергән{{sfn|Metin|2017|s=46}}. Тоғрул-Арыҫлан менән Сөләймән араһында дауам иткән көрәш менән файҙаланып, Мәсүд ярҙамына таянып, Мәлик Ғәзи 1124 йылдың 13 июнендә Мелитенаға ҙур армия менән һөжүм итә{{Sfn|Kesik|2003|s=37}}. Алты ай ҡамауҙан һуң 1124 йылдың 10 декабрендә Тоғрул-Арыҫлан һәм уның әсәһе бирешкән. Улар Данишмендидҡа ҡаланы тапшыра һәм Миңшар һарайына сигенгән{{Sfn|Sümer|2004}}.

==== Ғәрәп ====
Ғәрәп, Мәсүдтең икенсе бер туғаны, Анкараның һәм Кастамонуның хакимы булған{{Sfn|Sümer|2004}}. Сәлжүктарҙың элекке Мелитанаһы Данишмендид ҡулына күскәненә ул Мәсүдкә ныҡ асыулы булған{{Sfn|Sümer|2004}}. Ғәрәп быны ҙур тырышлыҡ һалып Мелитенаны алған атаһына ҡарата хыянат тип иҫәпләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=38}}. Шуға күрә ул Мәсүдкә 30 000 кешенән торған ғәскәр менән ҡаршы сыҡҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=38}}{{Sfn|Sümer|2004}}{{ref+|К. Ғәрәп беренсе алышта еңгән. Сығанаҡтарҙа мәғлүмәттәрҙең етмәүе арҡаһында ошо ваҡиғаның урыны һәм ваҡыты билдәһеҙ. Мәсүд, ярҙамына иҫәп тотоп, Константинополгә Византия императоры Иоанн II Комнинға килә. Император солтанды яҡшы ҡабул итә һәм уға алтын, ғәскәр биргән.

Ярҙам алғас, Мәсүд үҙенең ҡайныһына, Мелик Ғәзи әмиргә килгән. 1126 йылда улар, көстәрен берләштереп, Ғәрәпкә яу асҡан. Был юлы Ғәрәп еңелгән һәм Киликияның әрмән батшаһы I Торосҡа ҡасҡан{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=39}}. Ғәрәп Торостан алған ғәскәр менән Киликиянан Анатолийға әйләнеп ҡайта. Бер нисә алыштан һуң Ғәрәп еңелә. Византия императоры Иоаннда йәшенеп торорға мәжбүр булған. Был хәл 1127 йылда булды. Ошо датанан һуң Михаил Сүриәле уны башҡаса телгә алмай{{Sfn|Kesik|2003|s=40}}.

«Аноним Зангима» яҙыуынса, Ғәрәп ҡустыһы Мәсүдкә ҡаршы өс тапҡыр һуғышҡан. Ахыр сиктә, улар килешеү төҙөгән, һәм Мәсүд Ғәрәпкә бер нисә ҡәлғә биргән. Бер аҙҙан туғандар һүҙгә килешә, Ғәрәп византия императорынан ярҙам һорай, ләкин өлгөрмәй{{Sfn|Kesik|2003|s=40}}, сөнки 1128 (йәки 1129) йылда Византияла вафат була{{Sfn|Sümer|2004}}.

=== Данишмендидтар Ғәзи һәм Мөхәммәт менән мөнәсәбәттәре ===
Ҡылыс-Арыҫлан үлгәндән һуң, Мәлик Ғәзи Анатолияның иң ғәйрәтле хөкөмдары булған{{Sfn|Kesik|2003|s=41}}. 1129 йылда византий наместнигы Касианус Мәлик Ғәзигә Анкараны, Чанкырыны, Кастамонаны һәм Ҡара диңгеҙ ярын биргән{{Sfn|Kesik|2003|s=41}}. Шул территорияларҙы кире ҡайтарыу маҡсатында, император Иоанн Комнин Кастамону районына баҫып ингән. Әммә ул Анатолияға китеүе була, уның ҡустыһы Исаак Комнин (Алексей Комниндың улы) Константинополгә әйләнеп ҡайта һәм тәхеткә эйә булырға маташҡан. Артабан уны Мәсүд, аҙаҡ Мәлик Ғәзи үҙҙәрендә йәшертеп йәшәтә{{Sfn|Kesik|2003|s=41}}, шунан Исаакты Трапезундҡа, Константин Гаврға оҙатҡан. 1131 йылда Мәлик Ғәзи  Киликияға поход яһаған, һәм Киликий әрмән дәүләте хакимы Левон I йыл һайын яһаҡ түләргә ризалашҡан. Бынан һуң Мәлик Ғәзи Мелитенаға ҡайтҡан, уның янына Коньянан Мәсүд һәм Трапезундтан Исаак килгән{{Sfn|Kesik|2003|s=42}}. Исаак  Мелитенанан Левонға килгән, уның ҡыҙына өйләнгән һәм килешеү төҙөгән. Әммә бер аҙ ваҡыттан Исаак ҡайныһы менән һүҙгә килешә һәм Мәсүдкә ҡасып килгән{{Sfn|Kesik|2003|s=54}}

Мелитенала ҡыш сыҡҡандан һуң, Мәлик Ғәзи һәм, моғайын, Мәсүд 1132 йылда Кастамонуны яулаған{{Sfn|Kesik|2003|s=42}} (1131{{Sfn|Sümer|2004}}). Мәсүд уның янында булған булырға тейеш. Ғәзи һәм Мәсүд Ҡара диңгеҙ яры буйында тәре йөрөтөүселәрҙең ҡәлғәһе Зининды баҫып алған, әммә тәре йөрөтөүселәр 4000 динар түләп ҡотолалар{{Sfn|Kesik|2003|s=42}}. 1132 йылда император Иоанн Комнин Кастамонуны кире алған. 1133 йылда Мәлик Ғәзи Кастамонуны ҡамаған, һәм халыҡ уға ҡала ҡапҡаһын асҡан{{Sfn|Sümer|2004}}. 1134 йылда Мәлик Ғәзи үлгән. Ғүмеренең ахырына уның биләмәләре [[Евфрат]] йылғаһынан алып Сакарья (Сангариус) йылғаһына тиклем һуҙылған булған. Ярҙамы өсөн рәхмәт йөҙөнән Мәсүд уға Мелитена, Кайсери, Чанкиры, Анкара һәм Кастамонуҙы биргән. Мәсүд Конья, Нигде, Афьонкарахисар һәм Аҡһарайға эйә булған{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}{{Sfn|Kesik|2003|s=41—42}}.

Мәлик Ғәзиҙең дүрт: Мөхәммәт, Яғыбасан, Яған һәм Айнудәүләт исемле улы булған. Айнудәүләт һәм Яған риза булмаһа ла,  атаһының вариҫы булып Мөхәммәт ҡалған. 1135 йылда Мөхәммәт Яғанды үлтергән, Айнудәүләт Мелитенаға ҡасҡан&lt;!-- как зять султана Месуда --&gt;{{Sfn|Kesik|2003|s=43}}. Мәсүд менән Мөхәммәт Ғәзи мираҫы арҡаһында низағлашҡан {{Sfn|Sümer|2004}}. Иоанн Комнин Данишмендидтарҙың көсһөҙләнеүенән һәм Мәсүд менән Мөхәммәттең низағынан файҙаланып, Мәсүд менән Мөхәммәткә ҡаршы килешеү төҙөгән. Мәсүд императорға хәрби отряд ебәргән, һәм Чанкырыны ҡамаған{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}. Үҙенең дошмандарын айырыу маҡсатында, Мөхәммәт Мәсүдкә ташламалар яһау аша, хаттар яҙып, уның менән килешеү төҙөгән{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}{{Sfn|Kesik|2003|s=43}}. Мәсүд ғәскәре Чанкырынан киткән, император ҡамауҙан баш тартырға мәжбүр булған. Яҙ көнө Иоанн Кастамону һәм Чанкырыны ҡыҫҡа ваҡытҡа ғына яулай{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}.

=== Византия менән көрәш ===

==== Иоанн Комнин ====
1137 йылда Иоанн Киликияға һәм Сүриәгә походҡа башлаған. Юлда уның армияһы Мәсүдтең биләмәләрен туҙҙырған. Яҙ ул Киликий Әрмәнстаны хакимы Левон I территорияларын — Тарсты, Аданды, Мопсуестияны һәм Аназарбты баҫып ала. 20 августа Иоанн, әҙ генә ҡамауҙан һуң, Антиохияны яулаған. Шунан һуң император, йәнә Соҡор үҙәненә ҡайтҡан, Левон менән уның улдарын баҫып алған һәм Константинополгә оҙатҡан. 1138 йылдың башында, бер аҙналыҡ ҡамауҙан һуң, император Алеппо районындағы Бизаны ала. Алеппо атабәге Имадеддин Занги был ваҡытта Химста булған. Ул үҙенең командиры Саварҙы 5000 кешелек отряды менән Алеппоға ярҙамға ебәргән. Иоанн Алеппоны яулай алмай, яҡындағы Асариб менән Кафартаб ҡәлғәләрен баҫып алған. Иоанн Шейзарҙы ҡулға ала алмаған, һәм Антиохияға ҡайтҡан. Михаил Сүриәле һүҙҙәренсә, был ваҡытта Мәсүд Аданды баҫып алған, руханиҙар менән ҡалала йәшәүселәрҙе Мелитенға алып киткән, унда әсирҙәрҙең бер өлөшөн һатҡан. Адананан һуң Мәсүд Кесун менән Мараш кенәзлектәренә һөжүм иткән һәм уларҙың тирә-яғын талаған. Иоанн Киликияға ҡайтҡас, ғәскәренең бер өлөшөн Мәсүдкә ҡаршы ебәргән{{Sfn|Kesik|2003|s=56}}. Михаил Сүриәле һүҙҙәренсә, 1138 йылда император, Мәсүд менән килешеү төҙөп, Константинополгә ҡайтҡан. Никита Хониат килешеү тураһында яҙмаған һәм былай тип яҙған: «Сәлжүктәр тар-мар ителгән, күптәре әсирлеккә алынған, уларҙан йөк аттарын һәм йөк аттарын тартып алғандар»{{Sfn|Kesik|2003|s=57}}. Яхъя Киннам да килешеү тураһында телгә алмаған{{Sfn|Kesik|2003|s=57}}. Император яулап алған ерҙәрҙе тиҙҙән мосолмандар баҫып ала{{Sfn|Kesik|2003|s=57}}.

1139 йылдың яҙ аҙағында император армия менән Улубаттан Данишмендидҡа ҡаршы сыға. Һалҡын ҡыш эҙемтәләре императорҙы һәм уның армияһын ауыр хәлгә ҡуя. Уларҙың аҙыҡ запасы бөткән, һәм аттарының бер өлөшө үлгән. Мәсүд отрядтары, византийҙарҙың ауыр хәлен күреп, һөжүм итә һәм талай. Император хәйлә уйлап сығара, йәйәүле ғәскәр, һанын күп күрһәтеү маҡсатында, кавалерия артынан хәрби вымпелдар күтәрә. Сәлжүктәр сигенә, ә император 1140 йылдың башында Данишмендидтарҙың боронғо ҡалаһы Никсарҙы ҡамай. Михаил Сүриәле Иоанн император менән асыуланышыа һәм Мәсүд яғына сыға. Ул Мәсүдтең ҡыҙына өйләнә, мосолман диненә күсә һәм Коньяла ҡала{{Sfn|Kesik|2003|s=57—59}}.

Император Константинополь янынан 1141 йылдың 13 ғинуарында ҡуҙғала, сәлжүктәр уларҙы эҙәрлекләп килә. Мәсүд Улуборлуны ҡамай{{Sfn|Kesik|2003|s=59}}. 1142 йылдың яҙы Иоанн Комнин Антиохияны тағы яулап алырға маташа. Ул үҙенең ниәттәрен йәшерергә тырышып, Киликияға беренсе походта яулап алған ерҙәрен һаҡлап ҡалыу маҡсаты менән экспедиция ойошторҙоҡ ти. Дөрөҫө — Иоанндың маҡсаттарының береһе сәлжүктәр булған. Ләкин Мәсүд улар килгәнгә тиклем Олуборлонан сигенгән. Император өлкән улы Алексей һәләк булған Анталияға барып еткән. Императорҙың башҡа улдары, Андроник менән Исаак, ҡустыһының кәүҙәһен диңгеҙ буйлап Константинополгә алып ҡайтырға тырыша, ҡайтып барышлай Андроник вафат булған{{Sfn|Kesik|2003|s=59—60}}. 1142 йылда Мәсүд Анталия төбәгенә һөжүм итә һәм бик күп табыш һәм әсирҙәр ала{{Sfn|Sümer|2004}}. Иоанн Мануилдың кесе улы менән сәфәрен дауам иткән. Ул Киликияны аша сыҡҡан һәм Сүриәгә йүнәлгән. 1142 йылдың 25 сентябрендә Иоганн Баграс ҡәлғәһе янында була, унан, килешеүгә ярашлы, эске ҡәлғәһе менән, ҡаланы тапшырыуҙы талап итеп, Антиохия Раймундына хәбәр ебәрә. Раймунд ҡаланы биреүҙән баш тартҡан, һәм Иоанндың армияһы Антиохияның тирә - яғын талаған. Шунан Иоганн, киләһе яҙға килеренә иҫәп тотоп, ҡайтып китте. Әммә 1143 йылдың 8 апрелендә ул донъя ҡуйҙы{{Sfn|Kesik|2003|s=61}}. Император тәхет вариҫы тип Мануилды күрһәтә{{Sfn|Kesik|2003|s=61}}.

==== Мануил Комнин ====
Константинополдә власть алмашыныуы менән файҙаланып, Мәсүд Византия ерҙәренә һөжүм итә. Мануил яуап итеп Мелангия ҡалаһы янындағы Сәлжүк ерҙәрен баҫҡан. 1145 йылда Константинополдең Сүриә биләмәләре менән бәйләнештәре хәүеф аҫтында ҡала. Мануилдың асыуы ҡабарған һәм ставкаһын Риндакос йылғаһы тигеҙлегендә урынлаштырған{{Sfn|Kesik|2003|s=62}}. 1146 йылдың йәйендә Мануил Фригияға килә. Ул ебәргән отрядтар сәлжүктәрҙе туҙҙыра һәм күп табышҡа эйә була. Әммә Үҙәк Анатолийҙың көнбайышында Мәсүд ғәскәрҙәре Кесе Мендерес үҙәненә юл тота һәм ҙур табыш менән ҡайта. Император Конья янына сығыш яһап, Мәсүдкә хат ебәрә{{Sfn|Kesik|2003|s=63}}. Иоанн Киннам яҙғанса, ул солтанға былай тип яҙған: «Походыбыҙға һинең ҡылығың этәргес бирҙе. Прокананы алдың һәм күптән түгел Рим еренә һөжүм иттең. Шулай уҡ Римдең союздашы Ягунпасанды һәм башҡа ҡәбилә идарасыларын һуғыш менән борсойһоң. Аҡыллы кеше булһаң, Алла язаһын алырға тура киләсәк, тип уйларға тейеш инең. Йә яуызлыҡтан тыйыл, йә ҡаршы торорға әҙер бул»{{Sfn|Иоанн Киннам|1859|страницы=42}}. Быға Мәсүд Аҡшәһәрҙә (Филомелион) лагерь ҡорасаҡмын, тип яуап бирә {{Sfn|Kesik|2003|s=64}}.

Мәсүд Калограй ҡалҡыулығына Византия армияһына һөжүм итергә бер отряд ебәрә. Был отряд еңелә. Был турала белгәс, солтан Филомелиондағы лагерҙы ташлап сығып киткән. Мануил солтанға мыҫҡыллы хат ебәрә. Ләкин солтан уға ҡолаҡ һалмаған һәм Андрахман янында лагерь ҡорған. Император Филомелионға һөжүм итә, Мануилдың уҡтан үксәһе яралана, әммә Византия армияһы ҡаланы ала һәм уны яндыра. Мануил әсирҙәрҙе азат иткән һәм сәлжүктәрҙең тауарын тартып алған{{Sfn|Kesik|2003|s=65}}{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=212}}. Император Мәсүд лагерына яҡн урынлашҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=66}}.|group=comm}}. Икенсе көндө һуғыш башлана. Сәлжүктәр сигенә башланы. Византия армияһы күптәрҙе үлтерә һәм әсирлеккә ала. Мануил Коньяға юлланған (1146){{Sfn|Kesik|2003|s=66}}.

Мәсүд Коньяны оборонаға әҙерләгән, ләкин, ябыҡ урында ҡамауҙа ҡалыу ҡала өсөн дә, армия өсөн дә хәүефле булырын белгән. Шуға күрә ул ғәскәрҙең бер өлөшөн ҡаланан ситтәге ҡалҡыулыҡ битенә урынлаштырған, ә үҙенең отряды менән Конья менән Каббала һарайы араһындағы тауҙа урынлашҡан. Мәсүд ҡаланы һаҡлауҙы ҡатынына ышанып тапшырған{{Ref+|Никита Хониат полагал, что за оборону стен отвечала одна из дочерей Месуда, которая была замужем за Иоанном Комнином{{Sfn|Kesik|2003|s=66}}.|group=comm}}. Мануил Мәсүдтең ҡаланың уң яғында икәнен аңлап, уға һөжүм итергә йыйына. Ләкин император офицерҙары ризалашмаған, сөнки солтан үҙен ҡурҡыныс аҫтына ҡуймаҫын аңлағандар, күренгән һалдаттар авангард ҡына, тип иҫәпләгән. Мануил икеләнеүселәрҙән көлгән{{Sfn|Kesik|2003|s=66}}. Византийҙар Конья ны уратып ала. Мануил ҡала көслө нығытылған икәнен аңлай һәм Мәсүдкә ярҙам килгәнен белгән{{Sfn|Kesik|2003|s=67}}. Михаил Сүриәле Мәсүдкә ярҙамға Хөрәсән, Бағдад әмирҙәре һ. б. килгән{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=213}}. Мануил армияһының кире сыға торған юлы ябылыуы мөмкинлегенән ҡурҡҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=67}}. Яңы тәре походы тураһында лә хәбәрҙәр килгән{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=213}}. Император ҡамауҙан баш тарта, ҡалдырыр алдынан ҡала тирә-йүнен ҡыйратырға бойора. Зыяраттарҙа мәйеттәрҙе ҡәберҙәренән алып ташлағандар. Иоанн Киннам, Мануил солтан әсәһенең ҡәберлегенә генә тейергә ҡушмаған{{Sfn|Kesik|2003|s=67}}.

Византия армияһы сигенгәндә уны сәлжүктәр эҙәрлекләй. Сәлжүктәр Цибрелицемани тип атаған артылышта Мәсүд Данишмендид ярҙамында Византия армияһын тар-мар итергә ниәтләгән. Император иһә үҙенең лагерынан ике яҡтағы тәрән ҡаяларҙа һуғышсыларын йәшереп ҡалдырған булған{{Sfn|Kesik|2003|s=68}}. Улар ҡорал да йәшергән булған. Сәлжүктәр күренмәгәс, император үҙенә хеҙмәт иткән төрөк Пупакесты разведкаға ебәрә. Пупакес тиҙ арала әйләнеп ҡайтҡан һәм &quot;фарсы&quot;лар аҙ булыуын хәбәр иткән. Мануил ҡустылары һәм Пупакес менән шул яҡҡа юл тотҡан. Дошмандың бәләкәй отрядын осратып, улар уны үҙҙәренә әүрәтергә маташҡан, ләкин киреһенсә килеп сыҡҡан. Мануил һәм уның эргәһендәгеләр лагерҙан йыраҡҡа киткәндәрен аңлап, төрөктәргә ҡаршы көрәшеүҙе уның өсөн ҡурҡыныс тип һанаған. Утрауға еткәс, дошмандың биш йөҙләгән кешенән торған отряды менән бәрелешкән.

Улар артынан бөтә ғәскәре менән Мәсүд ҡыуған. Император сигенмәгән, аҙ һанлы ғәскәре менән сәлжүктәргә һөжүм иткән. Ул, армиям ярҙамға ашыға, тип уйлағандыр. Йәки уны аҡылһыҙлыҡҡа батырлыҡ күрһәтеү теләге этәргәндер. Сәлжүктәр уны уратып алған. Солтан император отрядының ярҙамға килеүселәр менән ҡушылыуына юл ҡуймаҫҡа тырышҡан. Император үҙен дә, армияһын да ҡурҡыныс аҫтына ҡуйған өсөн уны яҡындары тәнҡитләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=69}}. Мәсүд ғәскәрҙәре ике яҡтан һөжүм иткәнлектән, Византия ғәскәре ҙур юғалтыуҙар кисергән. Ҡурҡыштан ғәскәрҙәр ҡушылған һәм сәлжүктәр уларҙы уратып алған{{Sfn|Kesik|2003|s=70}}. Византия армияһы 20 000 самаһы грек һалдатын юғалтҡан{{Sfn|Sümer|2004}}. Мануил ҡамауҙан ҡотола алған. Император һөжүм итергә теләһә лә, яҡындары ял итергә булған{{Sfn|Kesik|2003|s=70}}. Император батша байрағын алып, үҙ яҡлылар менән бергә сәлжүктәрҙе сигендергән. Мануил уларҙы ҡараңғы төшкәнсе эҙәрлекләгән, ә һуңынан үҙенең лагерына ҡайтҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=71}}. Император Мәсүдкә киләһе йылда тағы киләм, тип хат ебәргән. Мәсүд илселәре аша килешеү тәҡдимен еткергән. Яңы тәре йөрөтөүселәр тулҡыны тураһында төрлө имеш-мимештәр таралғанлыҡтан, Мануил илселәрҙе, төрлө һылтау табып, тотҡарлаған, сөнки тыныслыҡ тураһында ҡарар ҡабул итер алдынан, бик ныҡ уйлап эшләргә кәрәк булған. Был осорҙа ла бер нисә бәрелеш булған{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=72—73}}. «Аноним Зангима» яҙыуынса, Мәсүд ете Византия ҡәлғәһендә һалдаттарҙы үлтергән. Киннам яҙғанса, батша үҙ ғәскәре менән Риндакос йылғаһына еткәс, солтан Мәсүдтең илселәре солтандың килешеү буйынса үтенесен еткергән. Һөйләшеүҙәр тамамланғас, ике яҡ араһында, Праканды һәм тағы бер нисә ҡәлғәне кире биреү шарты менән, килешеү төҙөлгән{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=74}}. Шунан һуң, 1155 йылда Мәсүд үлгәнгә тиклем, Мануил бүтән ҡаршы һөжүм яһамаған{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=213}}{{Sfn|Kesik|2003|s=75}}.

Әрмәндәр сәлжүктәрҙең еренә һөжүм иткәнлектән, солтан императорға уларға ҡаршы поход ойошторорға тәҡдим итә{{Sfn|Kesik|2003|s=75}}.

=== Данишмендидтар менән мөнәсәбәттәре. Мәхәммәттең улдары ===
Мөхәммәт Данишмендид 1142 йәки 1143 йылда үлгәндән һуң{{Sfn|Özaydin|1993}}, уның ваприҫтары араһында мираҫ өсөн көрәш башланған, Данишмендид ерҙәре өс өлөшкә: Кайсери, Сивас һәм Мелитенаға бүленгән. Яғы-Басан Сивасты алған. Мәсүд кейәүе Зюннунға Кайсериҙы алырға ярҙам иткән{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=46}}. Айнудәүлә Мелитена хакимы{{Sfn|Kesik|2003|s=46}}. Данишмендидтар территорияларын өс өлөшкә бүлгәндән һуң, Мәсүд Анатолияның иң ғәйрәтле хөкөмдары булып киткән{{Sfn|Kesik|2003|s=44}}. Айнудәүлә Сивасҡа туғаны Яғы-Басанға барған һәм уның менән Мәсүдкә ҡаршы тыныслыҡ килешеүе төҙөгән. Һуңынан ул Эльбистан һәм Жәйханды баҫып алған{{Sfn|Kesik|2003|s=46}}. Мәсүд Сивас хакимы Яғы-Басанды еңгән, ә үҙенең бәләкәй улын Шаһиншаһты Анкара, Чанкира һәм Кастамонуҙың хакимы итеп билдәләй{{Sfn|Sümer|2004}}.

Византия императоры Иоанн 1143 йылдың апрелендә вафат булғас, улы Мануил I Комнин уның вариҫы тип иғлан ителә{{Sfn|Sümer|2004}}.

1143 йылда Мелитенаны тәүге тапҡыр ҡайтарырға маташа. Ул Айнуддәүләгә ҡаланы ҙур иктаға алмаштырырға тәҡдим итә, әммә тегеһе һөйләшеүҙәр өсөн ҡатынын, Мәсүдтең бер туғанының ҡыҙын ебәрә. Мәсүд ҡыҙҙың үтенесенә ҡолаҡ һалмаған, 17 июндә 1143 йылдың 14 сентябрендә Мелитенаны уңышһыҙ ҡамаған{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=47}}. 1144 йылда Месуд Айнуддәүлә эйә булған Жәйхан менән Эльбистан өлкәләрен баҫып ала. Эльбистандың хакимы итеп улы Ҡылыс-Арыҫлан II тәғәйенләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=47}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Шунан Мәсүд Мелитенанеы икенсе тапҡыр өс дауамында ҡамауҙа тотҡан. Византия императоры Мануил Комнин Сәлжүк ерҙәренә яҡынлашыуы хаҡында хәбәр килгәнлектән, 1144 йылдың 15 авгусында солтан ҡамауҙы алған{{Sfn|Kesik|2003|s=47}}. Айнуддәүлә 1152 йылдың 12 июнендә вафат булған, вариҫы — улы Зөлҡәрнәй. Яғы-Басан туғанының улына һәм уның әсәһенә Мәсүдкә буйһонмаҫҡа кәңәш бирә. Ғауға ваҡытында һәләк булмаһындар һәм уның ҡулына эләкмәһендәр өсөн, әсәһе менән улы Сивасҡа үҙҙәренең көтөүҙәрен ебәргән. Ошо хаҡта белгәс, Мәсүд Яғы Басанға яза бирергә булды һәм уға ҡаршы сыҡты. Сивас батшаһы солтанға буйһонған{{Sfn|Kesik|2003|s=48}}. 1152 йылдың 24 июлендә солтан өсөнсө тапҡыр Мелитенаны ҡамаған, армияһы ҡаланың тирә-яғын туҙҙырған. Зөлҡәрнәйҙең әсәһе, Айнуддәүләнең тол ҡатыны һәм Мәсүдтең бер туғанының ҡыҙы, солтан янына килеп, уның аяғына йығылып, ғәфү үтенгән. Солтан, Зөлҡәрнәй килеп буйһонһа, ҡамауҙы алып, уны ҡала менән идара итергә ҡалдырасаҡ, тип яуаплаған. 1152 йылдың 15 авгусында Саван ҡулына ҡылыс һәм саван тотоп килә һәм тоғролоҡ анты бирә. Солтан, һүҙендә тороп, уны Мелитенала идара итергә ҡалдырған{{Sfn|Kesik|2003|s=48—49}}. Яғы Басанды ҡыҙына өйләндергән{{Нп5|Карим ад-Дин Аксарайи|Аксарайи|4=Karim al-Din Aqsarayi}} {{Sfn|Kesik|2003|s=49}}.

=== Занга һәм Нуретдин менән мөнәсәбәттәре ===
Мәсүд менән Занганың мөнәсәбәттәре дуҫтарса булған. Көнсығышта улар тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы союздаштар булараҡ эш иткән. Дауыттың улдары мираҫ өсөн көрәш башлай. Ҡара-Арыҫлан ярҙам һорап солтан Мәсүдкә мөрәжәғәт итә һәм 20 мең һыбайлы алған{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=101, 104, 105}}. Занга Мәсүд ғәскәре менән осрашырға теләмәй, һәм Артукид биләмәләренән үҙ ғәскәрҙәрен сығарған{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}. Занги менән Месуд араһындағы башҡа бәхәстәр теркәлмәгән{{Sfn|Kesik|2003|s=99}}.

1146 йылда Занга вафат булған, ерҙәре улы Нуретдин Мәхмүт (Сүриә, Алеппо) менән Сәйфетдин әд-дин Ғәзи I (Жәзирә, Мосул) араһында бүленгән. Бынан тыш, Нуретдин Мәсүд һәм Артукидтар менән союзда һуғыша. 1146 йылда Жослен II Хокинс 1144 йылда Занги яулап алған Эдессаны кире ҡайтарырға маташа{{Sfn|Kesik|2003|s=102}}.

Занга менән Месуд араһында туғанлыҡ {{Sfn|Kesik|2003|s=99}} Имадетдин Занганың улы Мәхмүт Нуретдин менән Мәсүдтең ҡыҙының никахы нигеҙендә урынлаштырылған. Был никах ике дәүләт араһында мөнәсәбәттәрҙе нығытҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}. С. Рансимен әйткәнсә, Мәсүд Тель-Баширҙы Нуретдинды ҡыҙының бирнәһе итеп ҡалдырған, һәм 1151 йылда ҡаланы ике хакимдың да ғәскәре алған{{Sfn|Kesik|2003|s=102}}.

=== Тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы көрәш ===

==== Дорилей янындағы алыш ====
[[Файл:Passages_faiz_oultre_mer_SEBASTIEN_MAMEROT_140_(cropped).png|мини|Икенсе тәре походы башында Конрадтың сәлжүктәр менән һуғышы. Себастьен Мамроның «Походы французов в Утремер» китабындағы Жан Коломб миниатюраһы (1474)]]
[[Осада Эдессы|Захват]] [[Эдесское графство|Эдессы]] Имадеддином Занги в 1144 году вызвал обеспокоенность в Европе, поскольку поставил под угрозу существование других государств крестоносцев. Был организован [[второй крестовый поход]]. Немецкий король [[Конрад III]] и французский король [[Людовик VII]] прибыли в Константинополь со своими войсками{{Sfn|Sümer|2004}}. При вести о начале крестового похода император [[Мануил I Комнин]] и Месуд прекратили конфликтовать и заключили мир. Оба опасались крестоносцев. Месуд сообщил всем мусульманским правителям и на Востоке и запросил помощь. Также он укрепил свои города{{Sfn|Kesik|2003|s=81}}. Немецкая армия крестоносцев, перейдя [[Босфор]], разбила лагерь в Кадыкёй (Халкедон). Конрад устроил ставку в Никее и не обратил внимания на предупреждение Мануила, потому что был уверен в своих силах{{Sfn|Kesik|2003|s=82}}. Конрад отправился по пути, которым шёл [[первый крестовый поход]]{{Sfn|Sümer|2004}}. Армия Конрада двинулась на восток от Никеи 15 октября; кроме Конрада, войсками руководил византийский полководец Стефанос. В первую неделю они двигались по византийским территориям, но когда они добрались до сельджукских, византийские проводники сообщили Конраду, что самый короткий путь займёт несколько дней и что необходимо запастись на это время провизией. Крестоносцы нагрузили обоз продовольствием. Однако когда через указанное время войско так и не добралось до нужного места, проводники скрылись. Не обнаружив их поутру, Конрад созвал совещание. Мнения разделились. Часть командиров считала, что лучше идти вперёд, но часть призывала повернуть назад. Наконец, было принято решение двигаться дальше. Однако у крестоносцев не было никакого плана действий; кроме того, на окрестных холмах они стали замечать сельджукских воинов{{Sfn|Kesik|2003|s=83}}.

26 октября 1147 года армия Конрада дошла до реки Сарысу (Батис) в окрестности [[Эскишехир|Дорилея]]. Всадники спешились, а пешие готовились отдыхать. По словам Бар-Эбрея, из-за жажды в пути погибли тысячи крестоносцев и лошадей{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}. Передовые силы сельджукской армии внезапно атаковали крестоносцев{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}. Киннам писал, что на крестоносцев напал лишь авангард сельджуков под командованием некоего Мамплана{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}{{ref+|«До Мелангий и города Дорилеи не встретилось с алеманами ничего неприятного. Однако когда они находились здесь, перс, по имени Мамплан, решился с небольшим войском напасть на передовые их отряды с намерением попробовать их силу и изучить образ их битвы»{{Sfn|Иоанн Киннам|1859|страницы=88}}.|group=comm}}. Гийом Тирский утверждал, что Месуд не участвовал в битве, послав эмира по имени Парамус{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}{{ref+|«Султан Иконии не участвовал в этом великом приключении. Поскольку это было позволено Богом, знатный и могущественный турецкий сатрап по имени Парамус, командовавший войсками султана, совершил этот почти неожиданный подвиг»{{Sfn|William of Tyre|1943|p=172}}.|group=comm}}. Однако в «Анонимной сирийской хронике» написано, что Месуд лично победил крестоносцев{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}{{ref+|«Пришёл принц Масуд со своим войском, нашёл их в пустыне измученными голодом и жаждой, напал и разгромил»{{Sfn|Anonymous Syriac Chronicle|1933|p=298}}.|group=comm}}. Его воины дождём осыпали крестоносцев стрелами. Легковооружённые всадники Месуда на быстрых лошадях с криками атаковали крестоносцев, которые не могли понять, что происходит. Хотя они были в броне и хорошо вооружены, крестоносцы не могли оказать сопротивление, несмотря на свою многочисленность. Сельджуки стреляли, не приближаясь, и таким образом убили большое число крестоносцев. Когда они пробовали последовать за сельджуками, они быстро скрывались{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}. Сельджуки избегали рукопашной схватки, потому что их было меньше{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}.

Конрад [[Битва при Дорилее (1147)|потерпел тяжёлое поражение]]{{Sfn|Sümer|2004}}. Из 70 000 рыцарей и большого числа пеших воинов не осталось и десятой части. Многие либо погибли от голода, либо от стрел, некоторые попали в плен. Конрад потерял своего коня, подаренного ему императором, и с трудом спас свою жизнь. Он бежал в Никею с остатками армии{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}. Добыча сельджуков была огромна. Золото, серебро, лошади и оружие были проданы на восточных рынках. Стоимость серебра в Мелитене упала до уровня стоимости свинца{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}.

Этой победой Месуд отомстил за [[Битва при Дорилее (1097)|поражение своего отца]] [[Кылыч-Арслан I|Кылыч-Арслана]] у Дорилея 1 июля 1097 года{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}.

==== Кадм тауы янында алыш ====
{{Основная статья|Битва на горе Кадмус}}[[Файл:Passages faiz oultre mer SEBASTIEN MAMEROT 143r.png|мини|Битва Людовика с сельджуками, Миниатюра [[Коломб, Жан|Жана Коломба]] из книги [[Мамро, Себастьен|Себастьена Мамро]] «[[Походы французов в Утремер]]» (1474)]]
Источники приводят различные данные о численности армии Людовика: Михаил Сириец — 5000 человек; Бар-Эбрей — 50 000 всадников и бесчисленное множество пеших. Ибн аль-Каланиси называл 1 000 000, но, вероятно, в это число он включал и армию Конрада. Невозможно точно оценить размер армии Людовика, но, вероятно, она была меньше армии Конрада{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}. Получив в Никее известие о поражении Конрада, Людовик предпочёл выбрать более безопасную дорогу{{Sfn|Sümer|2004}}. Он направился к южному побережью Анатолии более западным путём, следуя прибрежной дорогой, контролируемой Византией{{Sfn|Altan|2020}}. Однако близ Эфеса крестоносцы подверглись нападению сельджуков{{Sfn|Altan|2020}}. В пути французы натыкались на разлагающиеся тела немецких крестоносцев. [[Одон Дейльский]] отмечал, что французская армия пострадала из-за запаха и заразы{{Sfn|Kesik|2003|s=86}}.

У перевала Казыкбели на горе [[Хоназ (гора)|Кадм]] 7 января 1148 года крестоносцы попали в засаду{{Sfn|Altan|2020}} Месуда. На горных дорогах французская армия крестоносцев столкнулась с большими трудностями. Продвигаться по дорогам на лошадях и повозках было невозможно. Они соскальзывали с тропы. Две части армии были оторваны друг от друга из-за расстояния{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. О происшедшем недостаточно подробностей, поскольку есть только отчёт [[Одон Дейльский|Одона Дейльского]]. Согласно ему, крестоносцы не могли найти место для удобного лагеря в ущельях. Авангард и основная армия оказались на двух равнинах и потеряли друг друга{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Сельджукские лазутчики следовали за армией крестоносцев. Когда армия Людовика разделилась на части при преодолении перевала, сельджуки напали. Они прятались за скалами и деревьями и осыпали христиан своими стрелами{{Sfn|Phillips|2007|страницы=199—202}}{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Они захватили вершину горы, чтобы помешать авангарду прийти на помощь основной армии. В итоге у крестоносцев не было связи между частями армии. Большинство было озабочено лишь спасением своих жизней. Сельджуки продолжали атаковать до наступления темноты. Затем они удалились, захватив много добычи. Месуд разгромил французских крестоносцев, даже король едва спас жизнь. Согласно свидетельству Одона Дейльского, Людовик спасся, взобравшись на скалу. От летящих стрел его защищал нагрудник. Король потерял в этой битве всю свою свиту из сорока человек. Авангард же, расположившийся лагерем в удобном месте, не подозревал о битве, но отсутствие вестей вселяло тревогу. Когда предводители авангарда узнали о случившемся, было уже поздно. По словам Гийома Тирского, свою жизнь спасли те, кто сумел в ту ночь спрятаться в скалах, кустах или дуплах деревьев. Все выжившие из армии крестоносцев не спали до утра{{Sfn|Kesik|2003|s=94}}. Французы потерпели крупное поражение{{Sfn|Altan|2020}}. Едва спасшийся король обвинил императора в сотрудничестве с мусульманами. Однако дело было в том, что к началу похода Месуд отодвинул границы сельджукского государства до Мендереса{{Sfn|Altan|2020}}. Франки смогли достичь Анталии, хотя и с большими потерями. Отсюда они на кораблях отправились в Сирию{{Sfn|Sümer|2004}}.
--&gt;

==== Сүриәлә тәре йөрөтөүселәр менән көрәше ====
&lt;!-- В Антиохию Людовик прибыл в марте 1148 года. [[Раймунд де Пуатье]], [[Антиохийское княжество|принц Антиохийский]], просил его помочь с нападением на атабека Алеппо, [[Нур ад-Дин Махмуд|Нуреддина Махмуда]], сына скончавшегося в 1146 году Имадеддина Занги. Это могло помочь вернуть Эдессу и обезопасить северные границы государств крестоносцев. Однако Людовик проигнорировал его просьбу и решил направиться к Иерусалиму{{Sfn|Madden|2004|pp=62—63}}{{Sfn|Nicolle|2009|p=54}}. Раймунд был вынужден вступить в союз с Али ибн-Вафой, лидером [[Ассасины|ассасинов]] и врагом Нуреддина Махмуда. Месуд решил участвовать в разделе графства Эдесса, чтобы закрепиться в регионе. В 1148 году Месуд прибыл в Эдессу и решил захватить Мараш. Он попросил Нуреддина Махмуда напасть на Раймунда с другой стороны{{Sfn|Mallett|2013}}. 29 июня 1149 года в [[Битва при Инабе|битве при Инабе]] Нуреддин победил Раймунда и Али бин Вафа, которые погибли, их армия была разбита{{Sfn|Mallett|2013}}.

[[Жослен II (граф Эдессы)|Жослен II]], правитель [[Турбессель|Тель-Башира]], воспользовался смертью владельца [[Кахраманмараш|Мараша]] Раймунда, своего зятя, для захвата города{{Sfn|Sümer|2004}}. В 1149 году Месуд вместе с Артукидами и Занги отправился в поход против Жослена и других крестоносцев в Северной Сирии. Султана сопровождал его сын [[Кылыч-Арслан II|Кылыч-Арслан]]. После короткой осады Месуд занял Мараш 11 сентября. Захватив город, султан отпустил крестоносцев и священников в Антиохию. В то же время Артукид Кара Арслан отбил у крестоносцев замок Бабула (Бабхула) и оттуда напал на Гергер, а Нуреддин сражался с крестоносцами у Антиохии{{Sfn|Kesik|2003|s=107}}.

Месуд преследовал Жослена до Тель-Башира, где осадил его{{Sfn|Kesik|2003|s=108}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Жослен вернул захваченных им сельджукских пленников и признал господство султана, после чего Месуд снял осаду{{Sfn|Kesik|2003|s=108}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Обосновавшись в Тель-Башире, Жослен продолжал претендовать на Эдессу. Поэтому в 1149 году Нуреддин выступил против него, но потерпел поражение. Многие погибли или попали в плен. Среди пленных был военачальник Нуреддина. Жослен отправил оружие Нуреддина Месуду с издевательским сообщением: «Это оружие вашего зятя; я скоро пришлю вам побольше оружия». Нуреддин был оскорблён и пообещал большую награду, если ему доставят Жослена живым или мёртвым. В итоге 4 мая 1150 года Жослен попал в засаду и был доставлен к Нуреддину{{Sfn|Kesik|2003|s=103}}. Нуреддин приказал заключить его в Цитадели Алеппо, где Жослен и пробыл 9 лет до своей смерти. Месуд воспользовался исчезновением Жослена II с политической сцены, двинулся на Кесун, и жители без боя передали ему город{{Sfn|Sümer|2004}}. [[Михаил Сириец]] писал: «султан Месуд вновь отправился и осадил Кишум, где находился /раньше/ франк Ринальд. В Телл-Башире обосновался малолетний сын Жослина, которого также звали Жослином. Увидев неисчислимые силы, жители Кишума повернули спины, отправили епископа Иоанна и получили от султана клятву, что те франки, кто пожелает, могут уйти в Айнтаб. Султан утвердился в Кишуме, Бет-Хесне, Ра’бане, Фарзмане и осадил Телл-Башир»{{Sfn|Михаил Сириец|1982|страницы=29}}.

Весной 1150 года Месуд с Кылыч-Арсланом отправился в поход против замков и городов крестоносцев. В праздник [[День Святой Троицы|Пятидесятницы]] 22 мая султан внезапно появился перед Кейсуном с огромной армией. Жители города отправили к Месуду посланника, который получил обещание султана, что крестоносцы будут отпущены в Айнтаб. 30 мая 1150 года Месуд захватил замок [[Бесни|Бесни (Бехисни)]]{{Sfn|Kesik|2003|s=109}}, 3 июня 1150 года он ушёл из него{{Sfn|Kesik|2003|s=109}}. Оттуда он двинулся на Тель-Башир и при поддержке Нуреддина Махмуда осадил крепость{{Sfn|Sümer|2004}}. Согласно священнику Григору (продолжателю Бар-Эбрея), султан Месуд осадил Тель-Башир в июне. Ибн аль-Каланиси назвал май 1150 года датой осады. Поскольку Жослен был захвачен Нуреддином, замок защищали его жена Беатрис и сын [[Жослен III (граф Эдессы)|Жослен III]]. Хотя турки настойчиво атаковали, гарнизон и жители города продолжали сопротивляться. Когда [[Иерусалимское королевство|иерусалимский король]] [[Балдуин III Иерусалимский|Балдуин III]] узнал о пленении Жослена, он быстро прибыл в Антиохию, чтобы предотвратить захват христианских земель сельджуками. Узнав о его прибытии, Месуд снял осаду Тель-Башира. Нуреддин Махмуд прибыл в Тель-Башир, вероятно, чтобы помочь Месуду. После встречи с Нуреддином Месуд покинул Тель-Башир. Он передал управление захваченными у крестоносцев местами Кылыч-Арслану и вернулся в Конью{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=110}}.

После гибели Раймунда Антиохийского и пленения Жослена II защитить регион от нападений Месуда и Нуреддина стало практически невозможно. Связь между Тель-Баширом и Антиохией была полностью прервана. В это время византийский император Мануил сделал предложение жене Жослена II (и матери Жослена III) купить у неё оставшиеся земли{{Sfn|Kesik|2003|s=110}}. Она приняла предложение императора и в обмен на золото, доставленное ей византийским наместником Киликии, Беатрис передала ему замки Тель-Башир, [[Самосата|Самосату]], [[Биреджик]], Айнтаб, {{Нп5|Дулук|4=Dülük}} и Равендан и отправилась в Иерусалим с детьми{{Sfn|Kesik|2003|s=110}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Однако вскоре Мануил понял, что владеть этими крепостями — тяжёлое бремя, поскольку требовалось множество усилий для их сохранения, учитывая их удалённость от центра империи и расположение посреди мусульманских земель{{Sfn|Kesik|2003|s=104, 110}}. Переход этого региона под контроль Византии не остановил сельджуков. Мусульмане, воспользовавшись ситуацией, начали наступление на проданные крепости. В 1151 году султан Месуд, его зять Нуреддин Махмуд и артукидский правитель [[Мардин]]а Тимурташ вместе напали на этот регион. Месуд получил Мараш, [[Арабан|Рабан]], Дулук, Байт аль-Хосн; Нуреддин — Равендан, Курус, Бурджур-Расас; Тимурташ захватил Самосату и Биреджик. Артукид Кара Арслан также увеличил свои территории. Графство Эдесса прекратило своё существование, а сельджуки Рума заняли территории к западу от Евфрата. В следующем 1151 году Нуреддин Махмуд захватил Тель-Башир, а Месуд присоединил Айнтаб{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=104, 110}}.

=== Данишмендидтар менән үҙ-ара мөнәсәбәттәре. Яги-Басан ===
В 1152 году данышмендидский правитель Мелитены Айнуддевле умер, и его место занял его сын Зулькарнайн. Брат Айнуддевле, правитель Сиваса, Никсара, Токата и Амасьи Данышмендид Ягы-Басан велел своему племяннику не подчиняться султану Месуду. Узнав об этом, султан рассердился и выступил против Ягы-Басана. Понимая, что он не сможет противостоять правителю сельджуков, Ягы-Басан покорился и пообещал Месуду, что не будет помогать своему племяннику. Месуд намеревался осадить Мелитену и 24 июля 1152 года разграбил и разорил окрестности города. После этого Зулькарнайн со своей матерью явился к султану, прося прощения, и султан простил их{{Sfn|Sümer|2004}}.
--&gt;

=== Мәсүдтең Киликий походтары ===
&lt;!-- После похода в Киликию в 1137—1138 годах византийский император Иоанн увёз взятого в плен Левона I и его семью в Константинополь. В 1145 году сын Левона [[Торос II]] бежал и тайно вернулся в Киликию. Он собрал вокруг себя верных его семье армян и сумел захватить замки долины Чукурова. После победы с помощью крестоносцев над византийским полководцем [[Андроник I Комнин|Андроником]] в 1152 году он захватил [[Мопсуестия|Мопсуестию]] и [[Тарсус|Тарс]]. Это подтолкнуло Мануила к заключению договора с Месудом против Тороса{{Sfn|Kesik|2003|s=111}}. Месуд тоже хотел наказать Тороса за нарушение сельджукских границ. Как писал Бар-Эбрей, Торос стал причиной гибели 3000 тюрков во время своих нападений{{Sfn|Kesik|2003|s=112}}. Весной 1153 года султан взял с собой Данышмендида Ягы-Басана и двинулся на Киликию. Однако, поскольку армяне защищали перевалы Тавра, султан не смог попасть в Киликию и был вынужден вернуться. Византийская армия, которая напала на Киликию вскоре после этого, также потерпела поражение у Тарса от армии Тороса{{Sfn|Sümer|2004}}.

В 1154 году византийский император снова отправил посланника с золотом и серебром к Месуду, призывая к походу против Тороса{{Sfn|Kesik|2003|s=112}}. Поскольку это было и в интересах Месуда, он выступил весной 1154 года с большой армией и двинулся к Мопсуестии и [[Аназарб]]у. Однако захватить эти крепости он не смог. 27 мая 1154 года он напал на [[Топраккале|Тель-Хамдун]]{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=113}}. В это время разразилась свирепая буря. Месуд поручил одному из эмиров своего сына Кылыч-Арслана, Якуп-бею, совершить набег с отрядом в 3000 человек в регион Антиохии. Однако в узком проходе между хребтом [[Нур (хребет)|Аманос]] и берегом Якуб-бей и его солдаты попали в засаду, большинство из них были убиты рыцарями-тамплиерами и армянами под командованием Стефана, брата Тороса{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=113}}. Известие об этом произвело деморализующее действие на сельджуков. Кроме того, в Киликии и Конье распространялась чума, большая часть лошадей и мулов погибла. Армия Месуда была вынуждена отступать, бросив обоз, армяне спустились с гор и изматывали отступавшую армию сельджуков нападениями. В результате Месуду пришлось заключить с Торосом мирный договор. Таким образом, киликийские экспедиции Месуда оказались безуспешными{{Sfn|Kesik|2003|s=113}}.

== Вафаты ==
[[Файл:Türbe Kilij Arslan II - tombs.jpg|мини|left|Захоронение Месуда в [[тюрбе]] при мечети Алаэддина]]
После возвращения из Киликии Месуд заболел{{Sfn|Sümer|2004}}. По утверждению Никиты Хониата, Месуд в конце жизни разделил между сыновьями принадлежавшие ему земли. Каппадокию он оставил зятю Ягы-Басану{{Sfn|Никита Хониат|1860|страницы=147—148}}. Перед смертью он успел вызвать в Конью из Эльбистана своего сына Кылыч-Арслана. Султан посадил его на трон, надел на его голову корону и потребовал от приближённых присягнуть ему{{Sfn|Sümer|2004}}. Султан скончался в конце апреля или начале мая 1155 года{{Sfn|Sümer|2004}} после 10 месяцев болезни{{Sfn|Kesik|2003|s=114}}. Утверждалось, что гробница Месуда находится в построенном им городе Симре{{Sfn|Kesik|2003|s=134}}. Однако это ошибка, выяснить которую помогли записи более позднего периода. Султана похоронили в [[тюрбе]] во дворе мечети Алаэддина{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=134—135}}.

Наследники Месуда «немного жили в мире и как прилично родственникам, но большей частью ссорились и враждовали между собой»{{Sfn|Никита Хониат|1860|страницы=147—148}}.
--&gt;

== Идара итеү һәм армия ==
&lt;!-- Сельджуки Рума имели визирей, однако имена визирей Месуда в источниках не сохранились. У сельджуков Анатолии члены династии управляли городами или территориями с титулом [[мелик]]. Таким образом сыновья получали опыт управления. Месуд назначил одного из своих сыновей, Шахиншаха, меликом Кастамону, Анкары и Чанкиры, другой его сын, Кылыч-Арслан, был меликом Эльбистана{{Sfn|Kesik|2003|s=123}}.

При Месуде в сельджукской армии были как пешие, так и конные отряды. В походе армия состояла из легковооружённых воинов, оружием которых были лук со стрелами, меч и копьё. При осаде городов и крепостей сельджуки использовали осадные орудия, например, катапульты{{Sfn|Kesik|2003|s=124}}. О мастерстве лучников Месуда писали Иоанн Киннам и Никита Хониат. Даже в самых сложных условиях сельджукские воины могли поразить цель. Они использовали быстрых лошадей и были легко вооружены, чтобы маневрировать в битве и скрываться от преследования. В сельджукской армии были строгие порядок и дисциплина. Одним из тактических приёмов было изматывание сил противника внезапными набегами. Они прятались в высоких холмах и осыпали превосходящие силы крестоносцев и византийцев дождём стрел{{Sfn|Kesik|2003|s=125}}. Ещё одним тактическим приёмом туркменов и особенно сельджуков, используемым наиболее часто, было ложное отступление. Небольшой отряд атаковал врага и, создав видимость своего поражения, отступал, заманивая преследующую вражескую армию в ловушку{{Sfn|Kesik|2003|s=126}}. Управлять армией в бою помогали звуки барабанов и труб{{Sfn|Kesik|2003|s=127}}.

Жена султана также время от времени принимала участие в государственном управлении{{Sfn|Kesik|2003|s=124}}. Во время осады Коньи Мануилом Комнином Месуд оставил защиту городского замка и стен своей жене{{Sfn|Kesik|2003|s=123}}.
--&gt;

== Иҡтисад, төҙөлөш һәм ижтимағи тормош ==
[[Файл:Alaedin Camii.JPG|мини|Алаитдин мәсете]]
[[Файл:Aksaray Ulu Cami 3101.jpg|мини|Аҡһарайҙағы Минбар мәсете]]
&lt;!-- Поскольку Месуд очень мало жил в Конье, он практически не оставил никаких памятников, сохранившихся до наших дней. Во время своего тридцатидевятилетнего правления он построил в Конье лишь внутренний замок, дворец и мечеть. Мечеть была возведена в стиле анатолийских мечетей того периода — без купола, с плоским потолком и множеством колонн. Строительство [[Мечеть Ала ад-Дина (Конья)|другой мечети]] (переделка византийской церкви) было начато во время правления Месуда I, но завершено во время правления [[Кей-Кубад I|Алаэддина Кейкубада I]], поэтому она была названа в его честь{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}. На плите над сводом у дверей [[минбар]]а мечети выгравирована надпись «Слава веры и мира, отец завоеваний и заместитель халифа Масуд ибн Кылыч-Арслан». Рядом с этой мечетью находилось [[медресе]], построенное Месудом{{Sfn|Kesik|2003|s=132}}. Месуд также построил мечеть в Аксарае{{Sfn|Sümer|2004}} на месте современной Улу-джами (Большой мечети). Минбар этой мечети находится в Улу-джами и является старейшим из минбаров в Центральной Анатолии{{Sfn|Kesik|2003|s=133—134}}.

При Месуде продолжался переход кочевых тюрок к оседлой жизни. По мнению М. Кешика, Месуд, как и другие сельджукские правители Анатолии, долгое время не мог активно заниматься строительством из-за постоянных войн. Жители Западной и Центральной Анатолии не могли чувствовать себя в полной безопасности, поэтому продолжали жить как кочевники{{Sfn|Kesik|2003|s=128}}. В результате успешной борьбы Месуда с крестоносцами, византийцами и Данышмендидами последние годы его правления были благополучными, стабильными и мирными. В эти годы тюрки всё активнее селились в Анатолии{{Sfn|Kesik|2003|s=128}}. Историки XV, XVI и XVII веков утверждали, что Месуд основал город под названием Симре недалеко от Амасьи{{Sfn|Sümer|2004}}. Там были сооружены мечеть, медресе, дома для бедных. Впоследствии город был разрушен{{Sfn|Kesik|2003|s=134}}. Однако это ошибка, Месуд не имел отношения к основанию города, его деятельность не была связана с Амасьей{{Sfn|Kesik|2003|s=134—135}}.

При Месуде была отчеканена самая старая (из обнаруженных) сельджукская монета в Анатолии{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}.

Экономика государства во многом основывалась на военных трофеях и на скотоводстве. Сельджуки не занимались сельским хозяйством, пока не стали оседлыми, они продолжали заниматься животноводством. Земледелием занималось христианское население, которому государство оказывало помощь. Вероятно, к концу правления султана Месуда земледелием начали заниматься и осевшие сельджуки{{Sfn|Kesik|2003|s=129}}. Доход государства складывался из налога [[джизья]] и дани от других государств. Согласно Гийому Тирскому, при Месуде сельджуки собирали налоги даже с византийского порта Анталии{{Sfn|Kesik|2003|s=130}}. Несправедливость налоговой политики Византии во второй половине XII века и обещание султана освободить от налогов тех, кто попал под его власть, привели к массовому переселению на сельджукские земли жителей приграничных византийских территорий{{Sfn|Kesik|2003|s=130—131}}.

В XII веке действовал торговый путь, связывавший Константинополь с Коньей и Тебризом. Конья была важным торговым центром. Прекращение войн привело к оживлению торговли и распространению [[Караван-сарай|караван-сараев]]. Из записей Никиты Хониата следует, что во времена правления Месуда между сельджуками и христианами островов в окрестностях и на озере Бейшехир существовала оживлённая торговля. В Малатье существовал большой рынок, в том числе и невольничий{{Sfn|Kesik|2003|s=129—130}}.

Сельджуки использовали в Анатолии медные, железные, серебряные, квасцовые, [[лазурит]]овые и соляные рудники. Однако нет сведений о том, какие рудники разрабатывались при Месуде. Известно лишь, что лазурит добывали около Коньи{{Sfn|Kesik|2003|s=131}}.
--&gt;

== Шәхесенең әһәмиәте ==
&lt;!-- По оценке М. Кешика, Месуд был умным, справедливым, осторожным, дальновидным и религиозным правителем. В 570 [[Год хиджры|году Хиджры]] он использовал [[лакаб]] Рукнеддин ({{Lang-tr|Rukn al-Din, Rukn ad-Din, Rukn ud-Din}}, {{lang-ar|ركن الدين||Pillar of the Faith}} — «Столп веры»){{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=121}}.

Политика византийских императоров в отношении Малой Азии состояла в том, чтобы в борьбе правителей между собой оказывать помощь более слабому из них. Византия была заинтересована в поддержании вражды между малоазийскими эмирами, чтобы те ослабляли друг друга. По словам М. Кешика, «особенно здесь достойна восхищения умная и дальновидная политика султана Месуда против Византийской империи. Потому что он разгадывал политику Византии в отношении турок и не попадался в приготовленные ими ловушки»{{Sfn|Kesik|2003|s=75}}.

В описаниях «Анонимного Зангиме» и в «Истории» Аксарайи Месуд — первый сельджукский анатолийский правитель, которому авторы приписывают традиционные черты персидско-исламского правителя. Автор «Анонимного Зангиме» подчёркивал, что Месуд выполнял религиозные обязанности правителя и проводил политику исламизации недавно завоёванных земель. Аксарайи утверждал, что Месуд был справедливым монархом, чьё правление было узаконено [[халиф]]ом. Однако слова Аксарайи о том, что халиф признал Месуда султаном, приславшим ему знаки правления, не подтверждаются другими источниками. Ибн ал-Асир назвал Месуда царём (меликом) Коньи и Аксарая один раз, но в других местах — лишь князем, который правил в Конье. Иоанн Киннам, как и Анна Комнина, называл сельджукских правителей Анатолии султанами, но он при этом не указывал, был ли этот титул Месуда официально признан халифом. Слова Киннама «вождь Икониона [Коньи], которого турки, почитая его превыше всего, называют султаном» означают лишь, что сельджуки в Анатолии признавали Месуда своим повелителем. Бар-Эбрей называл Месуда султаном Коньи, но тоже не указывал, был ли ему официально присвоен этот титул. При этом тот же автор подробно описывал, как халиф «провозгласил» Мелика Гази меликом и прислал ему «золотой обруч на шею и золотой посох, и четыре чёрных знамени, и барабаны». По мнению С. Меджит, «тот факт, что тот же автор умалчивает об [[Инвеститура|инвеституре]] Месуда, указывает на то, что в то время он не был признан халифом»{{Sfn|Mecit|2013|pp=42—44}}.

[[Хамдаллах Казвини|Казвини]] утверждал, что сельджукский султан Рума Месуд подчинялся [[Государство Сельджукидов|великому сельджукскому султану]] [[Ахмад Санджар|Санджару]] и каждый год платил ему дань. Известно, что Санджар передал своему племяннику [[Махмуд ибн Мухаммад|Махмуду]], сельджукскому султану Ирака, маншур (распоряжение, приказ) на управление некоторыми территориями. [[Ибн аль-Асир]] утверждал, что лично видел маншур, в котором Махмуду передавались земли в Анатолии. То есть сельджуки Рума подчинялись сельджукам Ирака, которые, в свою очередь подчинялись великим сельджукам. Однако не зафиксировано ни одного факта, показывающего, что султан Месуд признавал эту зависимость{{Sfn|Kesik|2003|s=106}}. На чеканенных Месудом монетах он указан с титулом «эс-Султануль-муаззам» (великий султан), таким же, который использовал Махмуд. Турецкие историки [[Туран, Осман|О. Туран]] и М. А. Кёймен отмечали, что эта зависимость была лишь «на бумаге» (в маншуре){{Sfn|Kesik|2003|s=107}}.

Во время правления Месуда сельджуки прочно обосновались в Анатолии{{Sfn|Sümer|2009}}. До него Анатолию называли «Рум» (земля римлян), и лишь во время его правления жители Запада стали называть Анатолию «Турчией» (Турция). Армяне при нём называли большую часть Анатолии, находившейся под властью турок-сельджуков, «Туркестаном»{{Sfn|Sümer|2004}}. По словам {{Нп5|Райс, Тамара Тэлбот|Т. Райс||Tamara Talbot Rice}}, к моменту смерти Месуда в 1155 году государство Сельджуков было «значительно более сильным, чем когда он пришёл к власти. Теперь это была процветающая и влиятельная держава»{{Sfn|Райс|2004|страницы=31—32}}. По мнению {{Нп5|Вудс, Джон (историк)|Дж. Вудса||John E. Woods (historian)}}, благодаря деятельности Месуда Государство сельджуков Рума стало доминирующей державой в Центральной и Восточной Анатолии{{Sfn|Woods}}. Турецкий историк С. Меджит писал: «можно с уверенностью предположить, что Месуд в конце своего правления заложил основы, которые превратили сельджукское княжество в Анатолии в сельджукский султанат Коньи»{{Sfn|Mecit|2013|p=46}}.
--&gt;

== Ғаиләһе ==
Жена: дочь Мелика Гази. Брак заключён до 1116 года{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}.

Сыновья{{Sfn|Sümer|2004}}:
* [[Кылыч-Арслан II|Кылыч-Арслан]];
* Шахин-шах, правитель [[Анкара|Анкары]];
* Долат (Девлет).

Дочери:
* Дочь. Муж — Данышмендид Зюннун{{Sfn|Sümer|2004}};
* Дочь. Муж — Данышмендид Ягы-Басан{{Sfn|Sümer|2004}};
* Дочь. Муж — [[Иоанн Комнин (сын Исаака Комнина)|Иоанн Комнин]]{{Sfn|Sümer|2004}};
* Дочь. Муж — сын [[Имад ад-Дин Занги|Имадеддина Занги]] [[Нур ад-Дин Махмуд|Махмуд Нуреддин]]{{Sfn|Sümer|2004}}. Мюнеджимбаши писал, что её имя было Сельчук-хатун{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}. М. Кешик писал, что, по словам Михаила Сирийца, за Нуреддина была выдана та дочь Месуда, которая была ранее женой Иоанна Комнина. М. Кешик утверждал, что не смог найти в других источниках подтверждения этой информации{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}{{ref+|У Михаила Сирийца не названо имя, и речь не о браке с племянником императора, а только о помолвке: «Хотя она была просватана за племянника византийского императора, женился на ней Hyp ад-Дин»{{sfn|Михаил Сириец|1982|с=29}}{{sfn|Michel le Syrien|1905|p=297}}. |group=comm}}.

== Комментарийҙар ==
{{Иҫкәрмәләр|group=comm}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|20em}}

== Әҙәбиәт һәм сығанаҡтар ==

=== Сығанаҡтар ===
* {{Книга|ref=Анна Комнина|автор=Анна Комнина|заглавие=[[Алексиада]]|ответственный=пер. [[Любарский, Яков Николаевич|Я. Н. Любарского]]|год=1996|место=СПб.|издательство=[[Алетейя (издательство)|Алетейя]]}}
* {{Книга|ref=Иоанн Киннам|ссылка=https://www.vostlit.info/Texts/rus17/Ioann_Kinnam_3/frametext1.htm|автор=Иоанн Киннам|заглавие=Краткое обозрение царствования Иоанна и Мануила Комнина (1118-1180)|ответственный=пер. под ред. [[Карпов, Василий Николаевич|В. Н. Карпова]]|год=1859|место=СПб.}}
* {{Статья|ссылка=https://www.vostlit.info/Texts/rus4/Mychel_Syr/frametext3.htm|ref=Михаил Сириец|автор=[[Михаил Сириец]], Гусейнов Р. А.|заглавие=Из «Хроники» Михаила Сирийца (часть 3)|год=1982|место=М.|издание=Письменные памятники Востока, 1975|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]], [[ГРВЛ]]|тип=Ежегодник|страницы=16—31|issn=}}
* {{Книга|ref=Никита Хониат|ссылка=http://www.vostlit.info/Texts/rus3/Honiat_2/text3.phtml?id=12432|автор=Никита Хониат|заглавие=Никиты Хониата история, начинающаяся с царствования Иоанна Комнина|ответственный=пер. под ред. [[Долоцкий, Василий Иванович|В. И. Долоцкого]]|год=1860|место=СПб.|том=1. (1118——1185)}}
* {{Книга|ref=Matthieu (D'Edesse)|ссылка=http://archive.org/details/bub_gb_YlkuAAAAQAAJ|автор=Matthieu (D'Edesse)|заглавие=Chronique de Matthieu d'Edesse 962—1136 avec la continuation de Grégoire le Prêtre jusqu'en 1162, d'après trois manuscrits de la Bibliothèque impériale de Paris|год=1858|место=P.|издательство=A. Durand|allpages=591|isbn=}}
* {{Книга|ref=Michel le Syrien|ссылка=http://archive.org/details/MichelLeSyrien3|автор=Michel le Syrien|заглавие=Chronique de Michel le Syrien|ответственный=[[Шабо, Жан-Батист|J.-B.Chabot]]|год=1905|язык=fr|место=Paris|издательство=Roger Pearse|volume=3}}
* {{Книга|ref=Sibṭ bin al-Jawzī|ссылка=http://archive.org/details/recueildeshistor03acad|автор=Ibn el-Djeuzi|заглавие=Recueil des historiens des croisades : Historiens orientaux|ответственный=Académie des inscriptions &amp; belles-lettres (France)|год=1872|часть=Mirât ez-Zèmân|место=P.|издательство=Imprimerie nationale|pages=517—570|allpages=792|volume=3}}

* {{Книга|ref=William of Tyre|ссылка=https://archive.org/details/william-of-tyre-deeds-done-beyond-the-sea-volume-ii|автор=William of Tyre|заглавие=A History of Deeds Done Beyond the Sea|ответственный=Translated and Annotated by Emily Atwater Babcock and A. C. Krey|год=1943|место=New York|издательство=[[Издательство Колумбийского университета|Columbia University Press]]|volume=2}}
* {{Статья|ссылка=https://www.jstor.org/stable/25194766|ref=Anonymous Syriac Chronicle|заглавие=The First and Second Crusades from an Anonymous Syriac Chronicle|год=1933|издание=Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland|место=L.|volume=2|pages=273—305|issn=0035-869X|ответственный=Tritton A. S., [[Гибб, Гамильтон Александр Росскин|Gibb H. A. R.]]}}

=== Әҙәбиәт ===
* {{книга|ref=Босворт|автор=[[Босуорт, Клиффорд Эдмунд|Босворт К. Э.]]|заглавие=Мусульманские династии. Справочник по хронологии и генеалогии|ответственный=Пер. с англ. [[П. А. Грязневич]]а, отв. редактор [[И. П. Петрушевский]]|год=1971|оригинал=The Islamic Dynasties. A Cronological and Genealogical Handbook|место=М.|издательство=Наука, ГРВЛ|страницы=181—182}}

* {{книга|автор=Райс Т. Т.|часть=|заглавие=Сельджуки. Кочевники — завоеватели Малой Азии|ref=Райс|ссылка=|место=М.|издательство=[[Центрполиграф]]|год=2004|страниц=238|isbn=5-9524-0949-0}}
* {{книга|автор=[[Успенский, Фёдор Иванович|Успенский Ф. И.]]|заглавие=История Византийской империи. В 5 т|том=5|ссылка часть=http://rikonti-khalsivar.narod.ru/Usp4.10.htm|часть=История Византийской Империи. Отдел VI. Комнины. Глава X. Восточные дела.|место=М.|издательство=[[АСТ (издательство)|АСТ, Астрель]]|год=2005|страниц=558|isbn=5-271-03856-4|ref=Успенский}}
* {{Статья|ссылка=https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1213666|ref=Altan|автор=Altan E.|заглавие=Haçlı Seferleri ve Anadolu (1097—1190): Türkiye Selçukluları Tarihinde Haçlı Seferlerinin Yeri ve Önemi|год=2020|язык=tr|издание=USAD|том=12|страницы=35—50}}
* {{Книга|ref=Atçeken, Yaşar|ссылка=https://books.google.ru/books?id=QvSiDwAAQBAJ|автор=Atçeken Z., Yaşar B.|заглавие=Malazgirt'ten Vatana Anadolu Selçuklu Devleti Tarihi|год=2016|издательство=Eğitim Yayınevi|isbn=978-975-8890-15-6}}
* {{Книга|ref=Cahen|ссылка=https://books.google.com/books?id=29ZpAAAAMAAJ|автор=[[Каэн, Клод|Cahen Cl.]]|заглавие=Pre-Ottoman Turkey: A General Survey of the Material and Spiritual Culture and History C. 1071-1330|год=1968|место=N. Y.|издательство={{нп5|Sidgwick &amp; Jackson}}|allpages=492|isbn=978-0-283-35254-6}}
* {{Книга:Энциклопедия ислама. 2-е издание|Cahen Cl.|Balak|volume=1|p=983|ref=Cahen}}
* {{Книга|ref=Chalandon|ссылка=http://archive.org/details/jeaniicomneneet01chalgoog|автор=[[Шаландон, Фердинанд|Chalandon F.]]|заглавие=Jean II Comnène, 1118—1143, et Manuel I Comnène, 1143—1180|год=1960|место=N. Y.|издательство=B. Franklin|pages=42—44}}
* {{Книга|ref=Cahen|ссылка=https://books.google.ru/books?id=Jl_JAwAAQBAJ|автор=[[Каэн, Клод|Cahen Cl.]]|заглавие=The Formation of Turkey: The Seljukid Sultanate of Rum: Eleventh to Fourteenth Century|год=2014|место=Milton Paek, Abingdon, Oxfordshire|издательство=[[Routledge]]|allpages=287|isbn=978-1-317-87625-0}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/kilicarslan-i|ref=Demirkent|автор={{нп5|Демиркент, Исин|Demirkent I|tr|Işın Demirkent}}|заглавие=Kilicarslan I|год=2002|язык=tr|издание=[[Islam Ansiklopedisi]]|том=25|страницы=396—399}}
* {{книга|ref=Kesik|автор=Kesik M.|заглавие=Türkiye Selçuklu Devleti Tarihi: Sultan I. Mesud Dönemi (1116—1155)|год=2003|место=An.|издательство=[[Türk Tarih Kurumu]]}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/meliksah--anadolu-selcuklu|ref=Kesik|автор=Kesik M.|заглавие=Melikşah|год=2004|язык=tr|место=Ankara|издание=[[Исламская энциклопедия|TDV İslâm Ansiklopedisi]]|том=29|выпуск=|страницы=58—59}}
* {{Книга|ref=Madden|ссылка=https://books.google.ru/books/about/Crusades.html?id=HkOAAAAACAAJ|автор=[[Мэдден, Томас|Madden Th. F.]]|заглавие=Crusades: The Illustrated History|год=2004|издательство=Duncan Baird|allpages=224|isbn=978-1-84483-040-4}}
* {{Статья|ref=Mallett|автор=Mallett A.|заглавие=The battle of Inab|год=2013|язык=en|издание=Journal of Medieval History|том=39|номер=1|страницы=48—60|issn=0304-4181|место=Amsterdam|издательство=[[Elsevier]]|doi=10.1080/03044181.2012.744699}}
* {{Книга|ref=Mecit|ссылка=|автор=Mecit S.|заглавие=The Rum Seljuqs: Evolution of a Dynasty|год=2013|место=London|издательство=[[Routledge]], [[Taylor &amp; Francis Group]]|allpages=249|isbn=978-1-134-50899-0}}
* {{статья|ссылка=|ref=Metin|автор=Metin|заглавие=Sultanlığı Meşruiyet Kazanmamış Bir Selçuklu Şehzadesi: Tuğrul Arslan|год=2017|язык=tr|место=Konya|издание=Selçuklu Araştırmaları Dergisi|том=|выпуск=6|страницы=35—52|issn=2548-0154}}
* {{Книга|ref=Nicolle|ссылка=https://books.google.ru/books?id=xKo7vgAACAAJ|автор=Nicolle D.|заглавие=The Second Crusade 1148: Disaster outside Damascus|год=2009|место=Oxf.|издательство=[[Osprey Publishing]]|allpages=96|isbn=978-1-84603-354-4}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/danismendliler|ref=Özaydin|автор=Özaydin A.|заглавие=DÂNİŞMENDLİLER|год=1993|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|страницы=469—474|volume=|том=8}}
* {{Книга|ref=Phillips|ссылка=https://books.google.ru/books?id=P5FheHjG34kC|автор=Phillips J. P.|заглавие=The Second Crusade: Extending the Frontiers of Christendom|год=2007|место=New Haven|издательство=[[Yale University Press]]|allpages=410|isbn=978-0-300-11274-0}}
* {{Книга|ref=Phillips|ссылка=https://books.google.ru/books/about/The_Crusades_1095_1197.html?id=8L0GFPBPPIoC|автор=Phillips J. P.|заглавие=The Crusades, 1095—1197|год=2002|место=L.|издательство=[[Longman]]|allpages=254|isbn=978-0-582-32822-8}}
* {{Книга|ref=Roche|ссылка=https://books.google.ru/books?id=x9XaOwAACAAJ|автор=Roche J. T.|заглавие=Conrad III and the Second Crusade in the Byzantine Empire and Anatolia, 1147|год=2008|место=St. Andrews, Scotland|издательство=[[University of St Andrews]]|allpages=574}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/selcuklular#anadolu-selcuklulari|ref=Sümer|автор=Sümer F.|заглавие=III. Anadolu Selçukluları (1075—1308)|год=2009|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|страницы=380—384|том=36}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/mesud-i|ref=Sümer|автор=Sümer F.|заглавие=Mesud I|год=2004|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|том=29|страницы=339—342}}
* {{Книга|ref=Такуш|ссылка=https://books.google.ru/books?id=GQYXAQAAIAAJ|автор=طقوش، محمد سهيل ({{iw|Такуш, Мухаммад Сохаил||ar|محمد سهيل طقوش}})|заглавие=تاريخ سلاجقة الروم في آسيا الصغرى، ٠٧٤-٤٠٧ ھ/٧٧٠١-٤٠٣١ م: مدخل إلى تاريخ العثمانين (История сельджуков Рума в Малой Азии, 774–407 гг. хиджры / 1077-1304 гг. н.э.: введение в историю османов)|год=2002|издательство=دار النفائس|isbn=978-9953-18-047-2}}

== Һылтанмалар ==
* {{Cite web|lang=en|url=https://www.britannica.com/place/Anatolia/Seljuq-expansion|title=Anatolia — Seljuq expansion|author=Woods J. E.|website=[[Британская энциклопедия|Britannica]]|access-date=2022-04-18|ref=Woods}}
{{Султаны Рума}}
{{Избранная статья|Госдеятели}}
{{Тышҡы һылтанмалар}}

[[Категория:Азияның XII быуат хакимдары]]
[[Категория:Алфавит буйынса ғәскәр башлыҡтары]]
[[Категория:Урта быуаттар ғәскәр башлыҡтары]]
[[Категория:Сәлжүкиҙәр]]</text>
      <sha1>ndo43f26opi7pjwdr2ogb12pi7a3xt7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146705</id>
      <parentid>1146680</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T01:36:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>/* Занга һәм Нуретдин менән мөнәсәбәттәре */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="123722" xml:space="preserve">{{Государственный деятель
| имя = Мәсүд I
| оригинал имени = {{lang-ota|ركن الدين مسعود}} {{lang-tr|Rukn al-Dīn Mes'ūd}}
| должность = Рум солтаны (Конья солтанлығы)
| периодначало = [[1116]]
| периодконец = [[1156]]
| предшественник = Мәликшаһ I (Конья солтаны)
| преемник = [[Ҡылыс-Арыҫлан II]]
| дата смерти = 1156
| отец = [[Ҡылыс-Арыҫлан I]]
}}
'''Мәсүд I Рукнетдин''' ({{Lang-ar|ركن الدين مسعود}}, ''төр.'' Ebü'l-es Feth-Sultânü'l-d Muazzam ve’Izzüddünyâ-Mes’dîn b ûd. Kılıcarslan es-Selcûkī; Rukn al-Mas’Dīn ūd; {{Lang-el|Μασούτ}}) —1156 йылдан алып 1116 йылға тиклем [[Рум солтанлығы|Рум солтаны,]] Ҡылыс-Арыҫлан I солтандың улы

Ҡылыс-Арыҫлан үлгәндән һуң, власҡа өлкән улы Мәлик шаһ,килгән, ул Мәсүдте төрмәгә япҡан. Мәлик шаһ менән [[Византия империяһы|Византия]] императоры Алексей Комнин һөйләшеүҙәре мәлендә Мәсүд азат ителә һәм власҡа килә, ә Мәлик шаһ, ҡулға алынып, һуҡырайтыла һәм быуып үлтерелә. Үҙенең 39 йыл дауамындағы хакимлығы йылдарында византийҙарҙы ҡаты тота һәм күрше мосолман ерҙәре иҫәбенә биләмәләрен киңәйтә. Идара итеүенең тәүге йылдарында Мәсүд үҙенең ағай-энеләре идара иткән Мелитена һәм [[Анкара]]ны баҫып алған. 1142 йылда Мөхәммәт Данишмендид үлгәндән һуң, Мәсүд Данишмендидтар ерҙәрен баҫып ала башлаған. Мәсүд хакимлыҡ иткән йылдарҙа даими рәүештә һуғышҡан. 1147 йылдың 26 октябрендә Икенсе тәре походы барышында Мәсүд Дорилей эргәһендә Конрад III немец тәре йөрөтөүселәр армияһын еңгән, ә 1148 йылдың 7 ғинуарында Кадм тауҙары янында — Людовик VII француз тәре йөрөтөүселәр армияһын тар-мар иткән. Артабан Мәсүд Антиохия кенәзлеге һәм Эдесса графлығы ерҙәре өсөн тәре йөрөтөүселәр һәм Киликий әрмән дәүләте хакимдары менән һуғышҡан.

1155 йылда Мәсүд вафат булған мәлгә [[Рум солтанлығы|Рум сәлжүк дәүләте]] Үҙәк һәм Көнсығыш Анатолияның өҫтөнлөклө державаһы була. аталған Мәсүдкә тиклем Көнбайыш халҡы Анатолияны «Рум» (римлеләр ере), тип атаған, тик уның хакимлығы осоронда Кесе Азияны «Турчия» (Төркиә) тип атай башлаған.

== Сығанаҡтар ==
;Сүриә
1195 йылға тиклемге ваҡиғалар '''Михаил Сүриәле'''нең (1126—1200) «Хронография»һында Мәсүдтең биографияһы һәм хакимлығы тураһында бәйән ителә{{Sfn|Kesik|2003|s=XXIV}}. Мәсүд буйынса тикшеренеүсе М. Кешик 1285 йылға тиклемге ваҡиғаларҙы ''' Бар-Эбрей''' «Хронология»һынан тапҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=XXV}}. 1240 йылда билдәһеҙ рухани ҙған &quot;'''Анонимная сирийская хроника'''&quot;ла Эдессала тәре йөрөтөүселәрҙең идаралыҡ итеүен (1098—1144) һүрәтләй{{Sfn|Kesik|2003|s=XXV}}.

;Әрмән
Мәсүд хакимлығы осоронда булған ваҡиғалар V—XVIII быуаттар әрмән тарихнамәһендә бирелгән. '''Матвей Эдесский''' «Хронография»һы 1136 йылға тиклем яҙған{{Sfn|Kesik|2003|s=XXII}}. Бында Яҡын Көнсығышты сәлжүктәр яулауы һәм тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы көрәш тасуирланған. &quot;Хронография&quot;ны рухани '''Григор Ерец''' 1162 йылға тиклем дауам иткән. «Продолжение хронографии» сәлжүктәрҙең Византия, Данишмендидтар, тәре йөрөтөүселәр һәм әрмәндәр араһындағы мөнәсәбәттәрен еткерә {{Sfn|Kesik|2003|s=XXIII}}. '''Вардан Аревелци'''ҙың «Всеобщая история» хеҙмәте һуғыштарҙы һүрәтләй, әммә Мәсүдтең хакимлығы тураһында мәғлүмәт аҙ{{Sfn|Kesik|2003|s=XXIII}}. '''Смбат Спарапет''' «Йылъяҙма»һында 951—1274 йй. ваҡиғаларҙы яҙған. Бында Киликия әрмәндәре, сәлжүктәр, [[мәмлүктәр]] һәм [[ҡараманоғуллары]] тураһында мәғлүмәт бар{{Sfn|Kesik|2003|s=XXIV}}.

;Византий

Мәсүдтең тормошо һәм эшмәкәрлеге византий мәсьәләләре менән бәйле. Алексей I Комниндың ҡыҙы '''[[Анна Комнина]]''' атаһы тураһында «Алексиада» хеҙмәтендә яҙған. Был хеҙмәт Төркиә тарихын өйрәнеү буйынса әһәмиәтле сығанаҡ. &quot;Алексиада&quot;ла Мәсүдтең ағаһы Мәликшаһ I менән көрәше ентекле бирелгән{{Sfn|Kesik|2003|s=XXI}}. '''Иоанн Киннам'''дың (1143—1185) &quot;Тарих&quot;ы икенсе тәре йөрөтөүселәр походын, Коньяны ҡамауҙы ентекле һүрәтләй{{Sfn|Kesik|2003|s=XXII}}. '''Никита Хониат''' &quot;Тарих&quot;ы Мәсүд һәм император Иоанн араһындағы мөнәсәбәттәргә бағышланған. Никита Хониат һәм Иоанн Киннам хеҙмәттәре бер-береһен тулыландыра{{Sfn|Kesik|2003|s=XXII}}.

;Ғәрәп һәм фарсы
&lt;!--
Арабские и персидские источники не предоставляют достаточный объём сведений о жизни Месуда. М. Кешик использовал их лишь для верификации информации из других источников. Небольшое количество оригинальных сведений дают лишь некоторые из мусульманских источников. К ним относится труд современника Месуда, жителя [[Дамаск]]а '''[[Ибн аль-Каланиси]]''' (1070—1160). Ещё одним современником султана был '''[[Ибн аль-Азрак аль-Фарики|Ибн аль-Азрак]]''' (1117—1181), живший в Анатолии. Однако он акцентировался на истории [[Артукогуллары|Артукидов]], и сведения о Месуде очень сжатые{{Sfn|Kesik|2003|s=XV}}. Ограниченную информацию можно почерпнуть в труде '''[[Ибн аль-Асир]]а''' (ум. 1233) «История атабеков сирийских»{{Sfn|Kesik|2003|s=XVI}}, но его «Полный свод всеобщей истории» обходит стороной события в Анатолии{{Sfn|Kesik|2003|s=XVIII}}. '''[[Аль-Фатх аль-Бундари|Аль-Бундари]]''' (1190—1245), сокративший труд '''[[Имадуддин аль-Исфахани|аль-Исфахани]]''' (1125—1201), упоминает Месуда только в одном предложении. Некоторые факты, полезные для освещения деятельности Месуда в связи с крестоносцами и византийцами, указаны младшим современником Месуда, историком из [[Алеппо]] '''{{Нп5|Ибн аль-Адим|Ибн аль-Адимом|4=Ibn al-Adim}}''' (ум. 1262). Труд '''[[Бахауддин ибн Шаддад|Ибн Шаддада]]''' (ум. 1285) упоминает детали, полезные при описании борьбы Месуда с армянами и крестоносцами{{Sfn|Kesik|2003|s=XVI}}. '''«Анонимный Зангиме'''» описывает события от возникновения сельджуков до 1363 года и является важным источником по истории сельджуков Анатолии. В нём приводятся оригинальные сведения о восшествии Месуда на престол, его борьбе с [[Араб (сын Кылыч-Арслана I)|Арабом]], осаде Коньи Мануилом Комнином, борьбе Месуда с армянами и крестоносцами{{Sfn|Kesik|2003|s=XVI—XVII}}. Современник Месуда из Алеппо '''{{Нп5|Аль-Азими|аль-Азими|4=Al-Azimi}}''' (ум. после 1161) упоминает события жизни Месуда в одном предложении с хронологическими ошибками. Ещё один современник Месуда '''Ибн Хамдун''' (1101—1167) не интересовался анатолийскими событиями и информацию о Месуде даёт в нескольких фразах{{Sfn|Kesik|2003|s=XVII}}. Сведения '''[[Сибт ибн аль-Джаузи|Сибта Ибн аль-Джаузи]]''' (ум. 1257) не оригинальны и дублированы в трудах Ибн аль-Каланиси, Ибн аль-Азрака, Ибн аль-Асира и Имадеддина аль-Исфахани. Труд '''[[Абу Шама аль-Макдиси|Абу Шамы аль-Макдиси]]''' (1203—1268) дополняет информацию о крестоносцах. Труд '''[[Абу-ль-Фида|Абу-ль-Фиды]]''' — краткое изложение всеобщей истории Ибн аль-Асира{{Sfn|Kesik|2003|s=XVIII}}. '''[[Шихабуддин ан-Нувайри|Ан-Нувайри]]''' (ум. 1332) сведений о Месуде почти не даёт. У '''{{Нп5|Карим ад-Дин Аксарайи|Аксарайи|4=Karim al-Din Aqsarayi}}''' (ум. 1332/33) не так много сведений о султане, но, по сравнению с основными источниками, он приводит отличающиеся от них данные о начале деятельности Месуда. Писавшие в XIV веке '''Кади Ахмед Нигдели''' и '''[[Аз-Захаби]]''' (1274—1348) указывают лишь неоригинальную информацию, заимствованную в более ранних источниках{{Sfn|Kesik|2003|s=XIX}}. «Избранная история» '''[[Хамдаллах Казвини]]''' (1281/82—1350) повторяла сведения более ранних источников, некоторые полезные детали позаимствованы из его поэмы «Зафернаме» {{Sfn|Kesik|2003|s=XX}}. «Сборник народов» написан '''{{Нп5|Мюнеджимбаши Ахмед Деде|Мюнеджимбаши|4=Munejjim-bashi Ahmed Dede}}''' (ум. 1702), жившим намного позже описываемых событий. Однако автор использовал множество источников, не сохранившихся до наших дней. В этом труде упоминается имя дочери Месуда{{Sfn|Kesik|2003|s=XXI}}.
--&gt;
;Латин сығанаҡтары

М. Кешик фекеренсә, замандаштары яҙған әҫәрҙәрҙән Икенсе тәре походы тураһында иң мөһим сығанаҡ — Людовик VII армияһында капеллан булып хеҙмәт иткән '''Одон Дейльский''' хроникаһы. Ул француз тәре йөрөтөүселәре армияһының Кесе Азия аша Антиохияға сәйәхәтен һәм сәлжүктәр менән һуғышын ентекләп тасуирлай. Әммә уның хроникаһы ғәҙел түгел{{Sfn|Kesik|2003|s=XXV—XXVI}}{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Гийом Тирскийҙың (1130—1185) «История деяний в заморских землях» хеҙмәтендә сәлжүктәрҙең византиялар һәм тәре йөрөтөүселәр менән мөнәсәбәттәре тураһында мәғлүмәт тупланған{{Sfn|Kesik|2003|s=XXVI}}.

== Биографияһы ==

=== Иртә йәшлек йылдары ===
Мәсүд [[Рум]] солтаны Ҡылыс-Арыҫлан I-нең улы{{Sfn|Demirkent|2002}}. Мәсүд исеме сығанаҡтарҙа тәүге тапҡыр Ҡылыс-Арыҫландың Мосул кампанияһына бәйле барлыҡҡа килгән{{Sfn|Kesik|2003|s=9}}. 1107 йылда Ҡылыс-Арыҫлан Ираҡтағы Мөхәммәт I Тапар әмир Жәкәрмеш урынына Мосул һәм Бәдиәт-әл-Жәзирә атабәге итеп тәғәйенләгән сәлжүк солтаны Жәүәлигә (Чавли, ''фр.'' Jâwali Saqâwâ){{Нп5|Джавали (Чавли)||}} ҡаршы походҡа юллана. 1107 йылдың 22 мартында Ҡылыс-Арыҫлан I үҙенең ҡанһыҙлығы менән билдәле Жәүәлиҙе хаким итеп ҡабул итергә теләмәгән халыҡтың саҡырыуы буйынса Мосулға инә. Походта солтан менән бергә хандың ҡатыны Айша, улдары Тоғрул-Арыҫлан, солтандың улы Мәликшаһ һәм, моғайын, Мәсүд тә булғандыр{{Sfn|Kesik|2004}}.

Сығанаҡтарҙағы мәғлүмәт ҡапма-ҡаршы. Сибт ибн әл-Жаузи, Мәсүд атаһы менән Мосулда булды, тип яҙған{{Sfn|Kesik|2003|s=11}}. Ләкин күп кенә сығанаҡтар, Мәсүд Коньяла ҡалды, тип раҫлай. Аҡһарайҙа әйтелеүенсә, Ҡылыс-Арыҫлан уны походҡа тиклем үк үҙенең вариҫы тип иғлан итә һәм Коньяла ҡалдыра.

1107 йылдың 13 июлендә Ҡылыс-Арыҫлан Хабур йылғаһы буйындағы алышта еңелә һәм, йылға аша сығырға тырышып, аты менән бергә батып үлә{{Sfn|Demirkent|2002}}. Ҡылыс-Арыҫлан һәләк булған мәлгә солтандың улдарынан иң өлкәненә Мәликшаһҡа 11 йәш була{{Sfn|Demirkent|2002}}. Ул Сәлжүк солтаны Мөхәммәт Тапарға әсирлеккә эләгә{{Sfn|Cahen|2014|loc=Chapter two. Turkish activity in the West under Shāhānshāh}}. Сибт ибн әл-Жаузи әйтеүенсә, Жәүәли менән һуғышта атаһы менән Мәсүд булған. Йәнәһе лә ул яу яланында әсирлеккә алынған һәм Мөхәммәт Тапарға ебәрелгән{{sfn|Metin|2017|s=38}}. М. Кешик фекеренсә, Сибт ибн әл-Жаузи мәғлүмәтенең дөрөҫ булыуы ихтимал, һуғыш ваҡытында Мәсүд менән Ғәрәп атаһы янында булыуы ихтимал. Ҡылыс-Арыҫлан еңелгәндән һуң, әсирлектән ҡасыуҙары ихтимал ине. Мосулды һәм уның улдарының береһен Жәүәиләне баҫып алғандыр, моғайын, солтандың башҡа улдарына Анатолияға ҡайтырға рөхсәт итеп, ҡасаҡ туғандарын бер-береһе менән тәхет өсөн көрәшергә, ә Мәликшаһты уларҙы тотҡарлау маҡсатында файҙаланырға уйлағандыр{{Sfn|Kesik|2003|s=11}}.

Ливан тарихсыһы М. С. Такуш раҫлауынса, атаһы үлгәндән һуң Мәсүд Данишмендидтарҙа, ә Ғәрәп Коньяла йәшәгән{{Sfn|Такуш|2002|страницы=۱۱۲}}. Т. Райс та, Месуд Данишмендидтарҙа йәшәгән, тип уйлаған, ләкин, уның фекеренсә, Ғәрәп Анатолияла ([[Кесе Азия]]) түгел, ә Мөхәммәт Тапарҙа тотҡонлоҡта булған{{Sfn|Райс|2004|страницы=31}}.

=== Ағай-энеләренә ҡаршы көрәш ===

==== Мәликшаһ ====
Үҙәк Анатолийҙа килеп тыуған хаосты һәм сәлжүктәрҙең хакимы булмауынан файҙаланып, Византия императоры Алексей I Комнин тыныслыҡты боҙа. Мөхәммәт Тапар хәлдең етдилеген аңлап, Мәликшаһты Анатолияға ебәргән{{Sfn|Sümer|2009}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=202}}. Коньяға килгәс, Мәликшаһ үҙенең батшалығында власты баҫып алған ике туғанын (кузен) язалап үлтергән{{Sfn|Cahen|2014|loc=Chapter two. Turkish activity in the West under Shāhānshāh}}. Бынан тыш, ул Мәсүдте һәм тағы бер ҡустыһы, Ғәрәпте, төрмәгә ултырта. Шунан һуң Мәликшаһ Алексей Комнинға ҡаршы һуғыш башлай. 1116 йылда Афьонкарахисар янындағы лагерҙа һөйләшеүҙәрҙә император менән осрашып, Алексей менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм императорҙан ҙур сумма аҡса ала{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=202}}.

Мәликшаһ менән һөйләшеүҙәр барышында император үҙенә ҡаршы фетнә күтәрелгәнен белә{{Sfn|Sümer|2004}}. Михаил Сүриәле һүҙҙәренсә, хәрби начальник Мәликшаһ Мәсүдте төрмәнән сығарған һәм Данишмендид Мелик Ғәзи янына алып килгән. Бында Мәсүдте солтан тип иғлан иткәндәр{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Михаил Сириец|1982|страницы=36}}. Алексей Мәликшаһҡа лагерҙа ҡалырға йәки Византия һағы менән файҙаланырға кәңәш итә, ләкин теге баш тарта{{Sfn|Sümer|2004}}. Анна Комнина быға ошондай һүҙҙәр менән аңлатма бирҙе: «Үҙҙәрен болоттарҙан да юғарыраҡ тип һанаған вәхшиҙәрҙең тәкәббер холҡо шундай»{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}. Мәликшаһ разведка отрядтарын юлбаҫарҙар юҡмы икәнлеген тикшерергә ебәрә. Ләкин илселәрҙе юлда Мәсүд яғына сығалар. Солтанға әйләнеп ҡайтҡас, улар юлдың хәүефһеҙ булыуын хәбәр иткән. Һөҙөмтәлә Мәликшаһ Мәсүд һалдаттары менән бәрелешкән. Ул ҡасырға маташҡанда, Пухей исемле әмир уға Аҡшәһәр янындағы Тирагионда йәшенергә кәңәш иткән. Тиҙҙән ҡала ҡамауға алына, һәм Пухей халыҡты Мәсүдкә бирелергә һәм Мәликшаһты бирергә күндергән. Мәсүд туғанының күҙен соҡоп алырға һәм Конья төрмәһенә ултыртырға ҡушҡан (1116) {{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}{{Sfn|Chalandon|1960}}. Анна Комнина, Мәликшаһ тулыһынса һуҡыраймаған була, тип яҙған. Ошо хаҡта белгәс, Мәсүд туғанын йәйә кереше менән быуҙырып үлтерткән (1117){{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}{{Sfn|Chalandon|1960}}.

==== Тоғрул-Арыҫлан ====
1107 йылда атаһы Ҡылыс-Арыҫлан вафат булғандан һуң, кесе улы Тоғрул-Арыҫланды әсәһе Мелитеналағы тәхеткә ултырта, уны Артукид Балак бән Баһрам ярҙамында тотоп тора{{sfn|Metin|2017|s=39—42}}. Стратегик мөһим урында торған Мелитена, Анатолиянан Иранға илткән юлдарҙың береһендә урынлашҡанлыҡтан, төбәктең бөтә хакимдарын да ҡыҙыҡһындырған{{Sfn|Cahen|1968|pp=72—83}}, уға хужа булыу Үрге Месопотамияны контролдә тотоу мөмкинлеген биргән{{Sfn|Cahen|1986}}.

Байтаҡ йылдар дауамында ҡалаға эйә булыу яғынан Гөмүштекин Ғәзи менән Ҡылыс-Арыҫлан бәхәсләшкән. Беренсе тәре походы башланғас, солтан әрмән идарасыһы Гвриил етәкселек иткән Мелитенаны ҡамаған. Тәре йөрөтөүселәрҙең Кесе Азияға килеүен белгәс, Арыҫлан Мелитена ҡамауын өҙгән{{Sfn|Demirkent|2002}}. 1101 йылда тәре йөрөтөүселәр армияһы һөжүм иткәндә, Гөмүштекин Ғәзи менән Ҡылыс-Арыҫлан, ваҡытлыса союз төҙөп, дошманға ҡаршы һуғыша. Әммә һуңынан, 1102 йылдың 18 сентябрендә, Гөмүштекин Ғәзи Мелитенаны баҫып алғанлыҡтан, солтан Гөмүштекин Ғәзигә һөжүм итә һәм уны Мараш янында тар-мар итә. 1104 йылда Гөмүштекин Сиваста мәрхүм була, һәм Данишмендидтар кенәзлегендә Ғәзи улдарының тәхет өсөн көрәше осоро башлана. Шуның менән файҙаланып, 1105 йәки 1106 йылдың 2 сентябрендә Ҡылыс-Арыҫлан Данишмендидтарҙың Мелитенаһын баҫып алған. Ғөмүштекиндың улы Әмир Мәлик Ғәзи, бөтә туғандары үлгәндән һуң, кенәзлек хакимы булып киткән{{Sfn|Kesik|2003|s=36}}. Башта Мәлик Ғәзи Рум сәлжүктәрен сюзерендар тип таныһа ла, ул Ҡылыс-Арыҫлан I вафатынан һуң, Анатолиялағы власть вакуумынан файҙаланған һәм төбәктә Данишмендидтар хөкөмдарлығын кире ҡайтарыу маҡсатында, Мәсүдте хуплаған{{Sfn|Kesik|2003|s=36}}. Мелик-шаһты юҡ иткәндән һуң, Мәсүд солтан тәхетенә эйә булған. Ул Мелик Ғәзиҙең ҡыҙына өйләнгән{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Chalandon|1960}} {{Ref+|В некоторых источниках тестем Месуда назван Гюмюштекин Гази, поскольку ранее правление Данышменда Гази указывалось до 1104 года, поэтому считалось, что с 1104 по 1134 год правил Гюмюштекин Гази{{Sfn|Босворт|1971}}.|group=comm}}. Мәсүд ҡайныһына ғүмере аҙағына тиклем тоғро булған {{Sfn|Sümer|2004}}.

Балак иҫән саҡта Мәсүд менән Ғәзи әмир Мелитенаға ҡарата бер ниндәй ҙә хәрәкәт яһамаған. 1124 йылдың 6 майында Манбижды ҡамағанда Балак вафат булғас, уның биләмәләрен бүлешкәндәр{{Sfn|Kesik|2003|s=36}}. Тоғрул-Арыҫлан, Балаҡтың аҫрауға алынған улы булғанлыҡтан һәм башҡа улдары булмау сәбәпле, үҙен уның мираҫына хоҡуҡлы тип һанаған. Ул Масараны (Миншар) һәм Гергерҙы баҫып алған. Быға Харпутты (Элязыг) алған Сөләймән Артукид (Балактың туғанының улы һәм Ил-Ғәзиҙең улы) ризаһыҙлыҡ белдергән{{sfn|Metin|2017|s=46}}. Тоғрул-Арыҫлан менән Сөләймән араһында дауам иткән көрәш менән файҙаланып, Мәсүд ярҙамына таянып, Мәлик Ғәзи 1124 йылдың 13 июнендә Мелитенаға ҙур армия менән һөжүм итә{{Sfn|Kesik|2003|s=37}}. Алты ай ҡамауҙан һуң 1124 йылдың 10 декабрендә Тоғрул-Арыҫлан һәм уның әсәһе бирешкән. Улар Данишмендидҡа ҡаланы тапшыра һәм Миңшар һарайына сигенгән{{Sfn|Sümer|2004}}.

==== Ғәрәп ====
Ғәрәп, Мәсүдтең икенсе бер туғаны, Анкараның һәм Кастамонуның хакимы булған{{Sfn|Sümer|2004}}. Сәлжүктарҙың элекке Мелитанаһы Данишмендид ҡулына күскәненә ул Мәсүдкә ныҡ асыулы булған{{Sfn|Sümer|2004}}. Ғәрәп быны ҙур тырышлыҡ һалып Мелитенаны алған атаһына ҡарата хыянат тип иҫәпләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=38}}. Шуға күрә ул Мәсүдкә 30 000 кешенән торған ғәскәр менән ҡаршы сыҡҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=38}}{{Sfn|Sümer|2004}}{{ref+|К. Ғәрәп беренсе алышта еңгән. Сығанаҡтарҙа мәғлүмәттәрҙең етмәүе арҡаһында ошо ваҡиғаның урыны һәм ваҡыты билдәһеҙ. Мәсүд, ярҙамына иҫәп тотоп, Константинополгә Византия императоры Иоанн II Комнинға килә. Император солтанды яҡшы ҡабул итә һәм уға алтын, ғәскәр биргән.

Ярҙам алғас, Мәсүд үҙенең ҡайныһына, Мелик Ғәзи әмиргә килгән. 1126 йылда улар, көстәрен берләштереп, Ғәрәпкә яу асҡан. Был юлы Ғәрәп еңелгән һәм Киликияның әрмән батшаһы I Торосҡа ҡасҡан{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=39}}. Ғәрәп Торостан алған ғәскәр менән Киликиянан Анатолийға әйләнеп ҡайта. Бер нисә алыштан һуң Ғәрәп еңелә. Византия императоры Иоаннда йәшенеп торорға мәжбүр булған. Был хәл 1127 йылда булды. Ошо датанан һуң Михаил Сүриәле уны башҡаса телгә алмай{{Sfn|Kesik|2003|s=40}}.

«Аноним Зангима» яҙыуынса, Ғәрәп ҡустыһы Мәсүдкә ҡаршы өс тапҡыр һуғышҡан. Ахыр сиктә, улар килешеү төҙөгән, һәм Мәсүд Ғәрәпкә бер нисә ҡәлғә биргән. Бер аҙҙан туғандар һүҙгә килешә, Ғәрәп византия императорынан ярҙам һорай, ләкин өлгөрмәй{{Sfn|Kesik|2003|s=40}}, сөнки 1128 (йәки 1129) йылда Византияла вафат була{{Sfn|Sümer|2004}}.

=== Данишмендидтар Ғәзи һәм Мөхәммәт менән мөнәсәбәттәре ===
Ҡылыс-Арыҫлан үлгәндән һуң, Мәлик Ғәзи Анатолияның иң ғәйрәтле хөкөмдары булған{{Sfn|Kesik|2003|s=41}}. 1129 йылда византий наместнигы Касианус Мәлик Ғәзигә Анкараны, Чанкырыны, Кастамонаны һәм Ҡара диңгеҙ ярын биргән{{Sfn|Kesik|2003|s=41}}. Шул территорияларҙы кире ҡайтарыу маҡсатында, император Иоанн Комнин Кастамону районына баҫып ингән. Әммә ул Анатолияға китеүе була, уның ҡустыһы Исаак Комнин (Алексей Комниндың улы) Константинополгә әйләнеп ҡайта һәм тәхеткә эйә булырға маташҡан. Артабан уны Мәсүд, аҙаҡ Мәлик Ғәзи үҙҙәрендә йәшертеп йәшәтә{{Sfn|Kesik|2003|s=41}}, шунан Исаакты Трапезундҡа, Константин Гаврға оҙатҡан. 1131 йылда Мәлик Ғәзи  Киликияға поход яһаған, һәм Киликий әрмән дәүләте хакимы Левон I йыл һайын яһаҡ түләргә ризалашҡан. Бынан һуң Мәлик Ғәзи Мелитенаға ҡайтҡан, уның янына Коньянан Мәсүд һәм Трапезундтан Исаак килгән{{Sfn|Kesik|2003|s=42}}. Исаак  Мелитенанан Левонға килгән, уның ҡыҙына өйләнгән һәм килешеү төҙөгән. Әммә бер аҙ ваҡыттан Исаак ҡайныһы менән һүҙгә килешә һәм Мәсүдкә ҡасып килгән{{Sfn|Kesik|2003|s=54}}

Мелитенала ҡыш сыҡҡандан һуң, Мәлик Ғәзи һәм, моғайын, Мәсүд 1132 йылда Кастамонуны яулаған{{Sfn|Kesik|2003|s=42}} (1131{{Sfn|Sümer|2004}}). Мәсүд уның янында булған булырға тейеш. Ғәзи һәм Мәсүд Ҡара диңгеҙ яры буйында тәре йөрөтөүселәрҙең ҡәлғәһе Зининды баҫып алған, әммә тәре йөрөтөүселәр 4000 динар түләп ҡотолалар{{Sfn|Kesik|2003|s=42}}. 1132 йылда император Иоанн Комнин Кастамонуны кире алған. 1133 йылда Мәлик Ғәзи Кастамонуны ҡамаған, һәм халыҡ уға ҡала ҡапҡаһын асҡан{{Sfn|Sümer|2004}}. 1134 йылда Мәлик Ғәзи үлгән. Ғүмеренең ахырына уның биләмәләре [[Евфрат]] йылғаһынан алып Сакарья (Сангариус) йылғаһына тиклем һуҙылған булған. Ярҙамы өсөн рәхмәт йөҙөнән Мәсүд уға Мелитена, Кайсери, Чанкиры, Анкара һәм Кастамонуҙы биргән. Мәсүд Конья, Нигде, Афьонкарахисар һәм Аҡһарайға эйә булған{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}{{Sfn|Kesik|2003|s=41—42}}.

Мәлик Ғәзиҙең дүрт: Мөхәммәт, Яғыбасан, Яған һәм Айнудәүләт исемле улы булған. Айнудәүләт һәм Яған риза булмаһа ла,  атаһының вариҫы булып Мөхәммәт ҡалған. 1135 йылда Мөхәммәт Яғанды үлтергән, Айнудәүләт Мелитенаға ҡасҡан&lt;!-- как зять султана Месуда --&gt;{{Sfn|Kesik|2003|s=43}}. Мәсүд менән Мөхәммәт Ғәзи мираҫы арҡаһында низағлашҡан {{Sfn|Sümer|2004}}. Иоанн Комнин Данишмендидтарҙың көсһөҙләнеүенән һәм Мәсүд менән Мөхәммәттең низағынан файҙаланып, Мәсүд менән Мөхәммәткә ҡаршы килешеү төҙөгән. Мәсүд императорға хәрби отряд ебәргән, һәм Чанкырыны ҡамаған{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}. Үҙенең дошмандарын айырыу маҡсатында, Мөхәммәт Мәсүдкә ташламалар яһау аша, хаттар яҙып, уның менән килешеү төҙөгән{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}{{Sfn|Kesik|2003|s=43}}. Мәсүд ғәскәре Чанкырынан киткән, император ҡамауҙан баш тартырға мәжбүр булған. Яҙ көнө Иоанн Кастамону һәм Чанкырыны ҡыҫҡа ваҡытҡа ғына яулай{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}.

=== Византия менән көрәш ===

==== Иоанн Комнин ====
1137 йылда Иоанн Киликияға һәм Сүриәгә походҡа башлаған. Юлда уның армияһы Мәсүдтең биләмәләрен туҙҙырған. Яҙ ул Киликий Әрмәнстаны хакимы Левон I территорияларын — Тарсты, Аданды, Мопсуестияны һәм Аназарбты баҫып ала. 20 августа Иоанн, әҙ генә ҡамауҙан һуң, Антиохияны яулаған. Шунан һуң император, йәнә Соҡор үҙәненә ҡайтҡан, Левон менән уның улдарын баҫып алған һәм Константинополгә оҙатҡан. 1138 йылдың башында, бер аҙналыҡ ҡамауҙан һуң, император Алеппо районындағы Бизаны ала. Алеппо атабәге Имадеддин Занги был ваҡытта Химста булған. Ул үҙенең командиры Саварҙы 5000 кешелек отряды менән Алеппоға ярҙамға ебәргән. Иоанн Алеппоны яулай алмай, яҡындағы Асариб менән Кафартаб ҡәлғәләрен баҫып алған. Иоанн Шейзарҙы ҡулға ала алмаған, һәм Антиохияға ҡайтҡан. Михаил Сүриәле һүҙҙәренсә, был ваҡытта Мәсүд Аданды баҫып алған, руханиҙар менән ҡалала йәшәүселәрҙе Мелитенға алып киткән, унда әсирҙәрҙең бер өлөшөн һатҡан. Адананан һуң Мәсүд Кесун менән Мараш кенәзлектәренә һөжүм иткән һәм уларҙың тирә-яғын талаған. Иоанн Киликияға ҡайтҡас, ғәскәренең бер өлөшөн Мәсүдкә ҡаршы ебәргән{{Sfn|Kesik|2003|s=56}}. Михаил Сүриәле һүҙҙәренсә, 1138 йылда император, Мәсүд менән килешеү төҙөп, Константинополгә ҡайтҡан. Никита Хониат килешеү тураһында яҙмаған һәм былай тип яҙған: «Сәлжүктәр тар-мар ителгән, күптәре әсирлеккә алынған, уларҙан йөк аттарын һәм йөк аттарын тартып алғандар»{{Sfn|Kesik|2003|s=57}}. Яхъя Киннам да килешеү тураһында телгә алмаған{{Sfn|Kesik|2003|s=57}}. Император яулап алған ерҙәрҙе тиҙҙән мосолмандар баҫып ала{{Sfn|Kesik|2003|s=57}}.

1139 йылдың яҙ аҙағында император армия менән Улубаттан Данишмендидҡа ҡаршы сыға. Һалҡын ҡыш эҙемтәләре императорҙы һәм уның армияһын ауыр хәлгә ҡуя. Уларҙың аҙыҡ запасы бөткән, һәм аттарының бер өлөшө үлгән. Мәсүд отрядтары, византийҙарҙың ауыр хәлен күреп, һөжүм итә һәм талай. Император хәйлә уйлап сығара, йәйәүле ғәскәр, һанын күп күрһәтеү маҡсатында, кавалерия артынан хәрби вымпелдар күтәрә. Сәлжүктәр сигенә, ә император 1140 йылдың башында Данишмендидтарҙың боронғо ҡалаһы Никсарҙы ҡамай. Михаил Сүриәле Иоанн император менән асыуланышыа һәм Мәсүд яғына сыға. Ул Мәсүдтең ҡыҙына өйләнә, мосолман диненә күсә һәм Коньяла ҡала{{Sfn|Kesik|2003|s=57—59}}.

Император Константинополь янынан 1141 йылдың 13 ғинуарында ҡуҙғала, сәлжүктәр уларҙы эҙәрлекләп килә. Мәсүд Улуборлуны ҡамай{{Sfn|Kesik|2003|s=59}}. 1142 йылдың яҙы Иоанн Комнин Антиохияны тағы яулап алырға маташа. Ул үҙенең ниәттәрен йәшерергә тырышып, Киликияға беренсе походта яулап алған ерҙәрен һаҡлап ҡалыу маҡсаты менән экспедиция ойошторҙоҡ ти. Дөрөҫө — Иоанндың маҡсаттарының береһе сәлжүктәр булған. Ләкин Мәсүд улар килгәнгә тиклем Олуборлонан сигенгән. Император өлкән улы Алексей һәләк булған Анталияға барып еткән. Императорҙың башҡа улдары, Андроник менән Исаак, ҡустыһының кәүҙәһен диңгеҙ буйлап Константинополгә алып ҡайтырға тырыша, ҡайтып барышлай Андроник вафат булған{{Sfn|Kesik|2003|s=59—60}}. 1142 йылда Мәсүд Анталия төбәгенә һөжүм итә һәм бик күп табыш һәм әсирҙәр ала{{Sfn|Sümer|2004}}. Иоанн Мануилдың кесе улы менән сәфәрен дауам иткән. Ул Киликияны аша сыҡҡан һәм Сүриәгә йүнәлгән. 1142 йылдың 25 сентябрендә Иоганн Баграс ҡәлғәһе янында була, унан, килешеүгә ярашлы, эске ҡәлғәһе менән, ҡаланы тапшырыуҙы талап итеп, Антиохия Раймундына хәбәр ебәрә. Раймунд ҡаланы биреүҙән баш тартҡан, һәм Иоанндың армияһы Антиохияның тирә - яғын талаған. Шунан Иоганн, киләһе яҙға килеренә иҫәп тотоп, ҡайтып китте. Әммә 1143 йылдың 8 апрелендә ул донъя ҡуйҙы{{Sfn|Kesik|2003|s=61}}. Император тәхет вариҫы тип Мануилды күрһәтә{{Sfn|Kesik|2003|s=61}}.

==== Мануил Комнин ====
Константинополдә власть алмашыныуы менән файҙаланып, Мәсүд Византия ерҙәренә һөжүм итә. Мануил яуап итеп Мелангия ҡалаһы янындағы Сәлжүк ерҙәрен баҫҡан. 1145 йылда Константинополдең Сүриә биләмәләре менән бәйләнештәре хәүеф аҫтында ҡала. Мануилдың асыуы ҡабарған һәм ставкаһын Риндакос йылғаһы тигеҙлегендә урынлаштырған{{Sfn|Kesik|2003|s=62}}. 1146 йылдың йәйендә Мануил Фригияға килә. Ул ебәргән отрядтар сәлжүктәрҙе туҙҙыра һәм күп табышҡа эйә була. Әммә Үҙәк Анатолийҙың көнбайышында Мәсүд ғәскәрҙәре Кесе Мендерес үҙәненә юл тота һәм ҙур табыш менән ҡайта. Император Конья янына сығыш яһап, Мәсүдкә хат ебәрә{{Sfn|Kesik|2003|s=63}}. Иоанн Киннам яҙғанса, ул солтанға былай тип яҙған: «Походыбыҙға һинең ҡылығың этәргес бирҙе. Прокананы алдың һәм күптән түгел Рим еренә һөжүм иттең. Шулай уҡ Римдең союздашы Ягунпасанды һәм башҡа ҡәбилә идарасыларын һуғыш менән борсойһоң. Аҡыллы кеше булһаң, Алла язаһын алырға тура киләсәк, тип уйларға тейеш инең. Йә яуызлыҡтан тыйыл, йә ҡаршы торорға әҙер бул»{{Sfn|Иоанн Киннам|1859|страницы=42}}. Быға Мәсүд Аҡшәһәрҙә (Филомелион) лагерь ҡорасаҡмын, тип яуап бирә {{Sfn|Kesik|2003|s=64}}.

Мәсүд Калограй ҡалҡыулығына Византия армияһына һөжүм итергә бер отряд ебәрә. Был отряд еңелә. Был турала белгәс, солтан Филомелиондағы лагерҙы ташлап сығып киткән. Мануил солтанға мыҫҡыллы хат ебәрә. Ләкин солтан уға ҡолаҡ һалмаған һәм Андрахман янында лагерь ҡорған. Император Филомелионға һөжүм итә, Мануилдың уҡтан үксәһе яралана, әммә Византия армияһы ҡаланы ала һәм уны яндыра. Мануил әсирҙәрҙе азат иткән һәм сәлжүктәрҙең тауарын тартып алған{{Sfn|Kesik|2003|s=65}}{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=212}}. Император Мәсүд лагерына яҡн урынлашҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=66}}.|group=comm}}. Икенсе көндө һуғыш башлана. Сәлжүктәр сигенә башланы. Византия армияһы күптәрҙе үлтерә һәм әсирлеккә ала. Мануил Коньяға юлланған (1146){{Sfn|Kesik|2003|s=66}}.

Мәсүд Коньяны оборонаға әҙерләгән, ләкин, ябыҡ урында ҡамауҙа ҡалыу ҡала өсөн дә, армия өсөн дә хәүефле булырын белгән. Шуға күрә ул ғәскәрҙең бер өлөшөн ҡаланан ситтәге ҡалҡыулыҡ битенә урынлаштырған, ә үҙенең отряды менән Конья менән Каббала һарайы араһындағы тауҙа урынлашҡан. Мәсүд ҡаланы һаҡлауҙы ҡатынына ышанып тапшырған{{Ref+|Никита Хониат полагал, что за оборону стен отвечала одна из дочерей Месуда, которая была замужем за Иоанном Комнином{{Sfn|Kesik|2003|s=66}}.|group=comm}}. Мануил Мәсүдтең ҡаланың уң яғында икәнен аңлап, уға һөжүм итергә йыйына. Ләкин император офицерҙары ризалашмаған, сөнки солтан үҙен ҡурҡыныс аҫтына ҡуймаҫын аңлағандар, күренгән һалдаттар авангард ҡына, тип иҫәпләгән. Мануил икеләнеүселәрҙән көлгән{{Sfn|Kesik|2003|s=66}}. Византийҙар Конья ны уратып ала. Мануил ҡала көслө нығытылған икәнен аңлай һәм Мәсүдкә ярҙам килгәнен белгән{{Sfn|Kesik|2003|s=67}}. Михаил Сүриәле Мәсүдкә ярҙамға Хөрәсән, Бағдад әмирҙәре һ. б. килгән{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=213}}. Мануил армияһының кире сыға торған юлы ябылыуы мөмкинлегенән ҡурҡҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=67}}. Яңы тәре походы тураһында лә хәбәрҙәр килгән{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=213}}. Император ҡамауҙан баш тарта, ҡалдырыр алдынан ҡала тирә-йүнен ҡыйратырға бойора. Зыяраттарҙа мәйеттәрҙе ҡәберҙәренән алып ташлағандар. Иоанн Киннам, Мануил солтан әсәһенең ҡәберлегенә генә тейергә ҡушмаған{{Sfn|Kesik|2003|s=67}}.

Византия армияһы сигенгәндә уны сәлжүктәр эҙәрлекләй. Сәлжүктәр Цибрелицемани тип атаған артылышта Мәсүд Данишмендид ярҙамында Византия армияһын тар-мар итергә ниәтләгән. Император иһә үҙенең лагерынан ике яҡтағы тәрән ҡаяларҙа һуғышсыларын йәшереп ҡалдырған булған{{Sfn|Kesik|2003|s=68}}. Улар ҡорал да йәшергән булған. Сәлжүктәр күренмәгәс, император үҙенә хеҙмәт иткән төрөк Пупакесты разведкаға ебәрә. Пупакес тиҙ арала әйләнеп ҡайтҡан һәм &quot;фарсы&quot;лар аҙ булыуын хәбәр иткән. Мануил ҡустылары һәм Пупакес менән шул яҡҡа юл тотҡан. Дошмандың бәләкәй отрядын осратып, улар уны үҙҙәренә әүрәтергә маташҡан, ләкин киреһенсә килеп сыҡҡан. Мануил һәм уның эргәһендәгеләр лагерҙан йыраҡҡа киткәндәрен аңлап, төрөктәргә ҡаршы көрәшеүҙе уның өсөн ҡурҡыныс тип һанаған. Утрауға еткәс, дошмандың биш йөҙләгән кешенән торған отряды менән бәрелешкән.

Улар артынан бөтә ғәскәре менән Мәсүд ҡыуған. Император сигенмәгән, аҙ һанлы ғәскәре менән сәлжүктәргә һөжүм иткән. Ул, армиям ярҙамға ашыға, тип уйлағандыр. Йәки уны аҡылһыҙлыҡҡа батырлыҡ күрһәтеү теләге этәргәндер. Сәлжүктәр уны уратып алған. Солтан император отрядының ярҙамға килеүселәр менән ҡушылыуына юл ҡуймаҫҡа тырышҡан. Император үҙен дә, армияһын да ҡурҡыныс аҫтына ҡуйған өсөн уны яҡындары тәнҡитләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=69}}. Мәсүд ғәскәрҙәре ике яҡтан һөжүм иткәнлектән, Византия ғәскәре ҙур юғалтыуҙар кисергән. Ҡурҡыштан ғәскәрҙәр ҡушылған һәм сәлжүктәр уларҙы уратып алған{{Sfn|Kesik|2003|s=70}}. Византия армияһы 20 000 самаһы грек һалдатын юғалтҡан{{Sfn|Sümer|2004}}. Мануил ҡамауҙан ҡотола алған. Император һөжүм итергә теләһә лә, яҡындары ял итергә булған{{Sfn|Kesik|2003|s=70}}. Император батша байрағын алып, үҙ яҡлылар менән бергә сәлжүктәрҙе сигендергән. Мануил уларҙы ҡараңғы төшкәнсе эҙәрлекләгән, ә һуңынан үҙенең лагерына ҡайтҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=71}}. Император Мәсүдкә киләһе йылда тағы киләм, тип хат ебәргән. Мәсүд илселәре аша килешеү тәҡдимен еткергән. Яңы тәре йөрөтөүселәр тулҡыны тураһында төрлө имеш-мимештәр таралғанлыҡтан, Мануил илселәрҙе, төрлө һылтау табып, тотҡарлаған, сөнки тыныслыҡ тураһында ҡарар ҡабул итер алдынан, бик ныҡ уйлап эшләргә кәрәк булған. Был осорҙа ла бер нисә бәрелеш булған{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=72—73}}. «Аноним Зангима» яҙыуынса, Мәсүд ете Византия ҡәлғәһендә һалдаттарҙы үлтергән. Киннам яҙғанса, батша үҙ ғәскәре менән Риндакос йылғаһына еткәс, солтан Мәсүдтең илселәре солтандың килешеү буйынса үтенесен еткергән. Һөйләшеүҙәр тамамланғас, ике яҡ араһында, Праканды һәм тағы бер нисә ҡәлғәне кире биреү шарты менән, килешеү төҙөлгән{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=74}}. Шунан һуң, 1155 йылда Мәсүд үлгәнгә тиклем, Мануил бүтән ҡаршы һөжүм яһамаған{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=213}}{{Sfn|Kesik|2003|s=75}}.

Әрмәндәр сәлжүктәрҙең еренә һөжүм иткәнлектән, солтан императорға уларға ҡаршы поход ойошторорға тәҡдим итә{{Sfn|Kesik|2003|s=75}}.

=== Данишмендидтар менән мөнәсәбәттәре. Мәхәммәттең улдары ===
Мөхәммәт Данишмендид 1142 йәки 1143 йылда үлгәндән һуң{{Sfn|Özaydin|1993}}, уның ваприҫтары араһында мираҫ өсөн көрәш башланған, Данишмендид ерҙәре өс өлөшкә: Кайсери, Сивас һәм Мелитенаға бүленгән. Яғы-Басан Сивасты алған. Мәсүд кейәүе Зюннунға Кайсериҙы алырға ярҙам иткән{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=46}}. Айнудәүлә Мелитена хакимы{{Sfn|Kesik|2003|s=46}}. Данишмендидтар территорияларын өс өлөшкә бүлгәндән һуң, Мәсүд Анатолияның иң ғәйрәтле хөкөмдары булып киткән{{Sfn|Kesik|2003|s=44}}. Айнудәүлә Сивасҡа туғаны Яғы-Басанға барған һәм уның менән Мәсүдкә ҡаршы тыныслыҡ килешеүе төҙөгән. Һуңынан ул Эльбистан һәм Жәйханды баҫып алған{{Sfn|Kesik|2003|s=46}}. Мәсүд Сивас хакимы Яғы-Басанды еңгән, ә үҙенең бәләкәй улын Шаһиншаһты Анкара, Чанкира һәм Кастамонуҙың хакимы итеп билдәләй{{Sfn|Sümer|2004}}.

Византия императоры Иоанн 1143 йылдың апрелендә вафат булғас, улы Мануил I Комнин уның вариҫы тип иғлан ителә{{Sfn|Sümer|2004}}.

1143 йылда Мелитенаны тәүге тапҡыр ҡайтарырға маташа. Ул Айнуддәүләгә ҡаланы ҙур иктаға алмаштырырға тәҡдим итә, әммә тегеһе һөйләшеүҙәр өсөн ҡатынын, Мәсүдтең бер туғанының ҡыҙын ебәрә. Мәсүд ҡыҙҙың үтенесенә ҡолаҡ һалмаған, 17 июндә 1143 йылдың 14 сентябрендә Мелитенаны уңышһыҙ ҡамаған{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=47}}. 1144 йылда Месуд Айнуддәүлә эйә булған Жәйхан менән Эльбистан өлкәләрен баҫып ала. Эльбистандың хакимы итеп улы Ҡылыс-Арыҫлан II тәғәйенләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=47}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Шунан Мәсүд Мелитенанеы икенсе тапҡыр өс дауамында ҡамауҙа тотҡан. Византия императоры Мануил Комнин Сәлжүк ерҙәренә яҡынлашыуы хаҡында хәбәр килгәнлектән, 1144 йылдың 15 авгусында солтан ҡамауҙы алған{{Sfn|Kesik|2003|s=47}}. Айнуддәүлә 1152 йылдың 12 июнендә вафат булған, вариҫы — улы Зөлҡәрнәй. Яғы-Басан туғанының улына һәм уның әсәһенә Мәсүдкә буйһонмаҫҡа кәңәш бирә. Ғауға ваҡытында һәләк булмаһындар һәм уның ҡулына эләкмәһендәр өсөн, әсәһе менән улы Сивасҡа үҙҙәренең көтөүҙәрен ебәргән. Ошо хаҡта белгәс, Мәсүд Яғы Басанға яза бирергә булды һәм уға ҡаршы сыҡты. Сивас батшаһы солтанға буйһонған{{Sfn|Kesik|2003|s=48}}. 1152 йылдың 24 июлендә солтан өсөнсө тапҡыр Мелитенаны ҡамаған, армияһы ҡаланың тирә-яғын туҙҙырған. Зөлҡәрнәйҙең әсәһе, Айнуддәүләнең тол ҡатыны һәм Мәсүдтең бер туғанының ҡыҙы, солтан янына килеп, уның аяғына йығылып, ғәфү үтенгән. Солтан, Зөлҡәрнәй килеп буйһонһа, ҡамауҙы алып, уны ҡала менән идара итергә ҡалдырасаҡ, тип яуаплаған. 1152 йылдың 15 авгусында Саван ҡулына ҡылыс һәм саван тотоп килә һәм тоғролоҡ анты бирә. Солтан, һүҙендә тороп, уны Мелитенала идара итергә ҡалдырған{{Sfn|Kesik|2003|s=48—49}}. Яғы Басанды ҡыҙына өйләндергән{{Нп5|Карим ад-Дин Аксарайи|Аксарайи|4=Karim al-Din Aqsarayi}} {{Sfn|Kesik|2003|s=49}}.

=== Занга һәм Нуретдин менән мөнәсәбәттәре ===
Мәсүд менән Занганың мөнәсәбәттәре дуҫтарса булған. Көнсығышта улар тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы союздаштар булараҡ эш иткән. Дауыттың улдары мираҫ өсөн көрәш башлай. Ҡара-Арыҫлан ярҙам һорап солтан Мәсүдкә мөрәжәғәт итә һәм 20 мең һыбайлы алған{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=101, 104, 105}}. Занга Мәсүд ғәскәре менән осрашырға теләмәй, һәм Артукид биләмәләренән үҙ ғәскәрҙәрен сығарған{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}. Занга менән Месуд араһындағы башҡа бәхәстәр теркәлмәгән{{Sfn|Kesik|2003|s=99}}.

1146 йылда Занга вафат булған, ерҙәре улы Нуретдин Мәхмүт (Сүриә, Алеппо) менән Сәйфетдин әд-дин Ғәзи I (Жәзирә, Мосул) араһында бүленгән. Бынан тыш, Нуретдин Мәсүд һәм Артукидтар менән союзда һуғыша. 1146 йылда Жослен II Хокинс 1144 йылда Занга яулап алған Эдессаны кире ҡайтарырға маташа{{Sfn|Kesik|2003|s=102}}.

Занга менән Месуд араһында туғанлыҡ {{Sfn|Kesik|2003|s=99}} Имадетдин Занганың улы Мәхмүт Нуретдин менән Мәсүдтең ҡыҙының никахы нигеҙендә урынлаштырылған. Был никах ике дәүләт араһында мөнәсәбәттәрҙе нығытҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}. С. Рансимен әйткәнсә, Мәсүд Тель-Баширҙы Нуретдинды ҡыҙының бирнәһе итеп ҡалдырған, һәм 1151 йылда ҡаланы ике хакимдың да ғәскәре алған{{Sfn|Kesik|2003|s=102}}.

=== Тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы көрәш ===

==== Дорилей янындағы алыш ====
[[Файл:Passages_faiz_oultre_mer_SEBASTIEN_MAMEROT_140_(cropped).png|мини|Икенсе тәре походы башында Конрадтың сәлжүктәр менән һуғышы. Себастьен Мамроның «Походы французов в Утремер» китабындағы Жан Коломб миниатюраһы (1474)]]
[[Осада Эдессы|Захват]] [[Эдесское графство|Эдессы]] Имадеддином Занги в 1144 году вызвал обеспокоенность в Европе, поскольку поставил под угрозу существование других государств крестоносцев. Был организован [[второй крестовый поход]]. Немецкий король [[Конрад III]] и французский король [[Людовик VII]] прибыли в Константинополь со своими войсками{{Sfn|Sümer|2004}}. При вести о начале крестового похода император [[Мануил I Комнин]] и Месуд прекратили конфликтовать и заключили мир. Оба опасались крестоносцев. Месуд сообщил всем мусульманским правителям и на Востоке и запросил помощь. Также он укрепил свои города{{Sfn|Kesik|2003|s=81}}. Немецкая армия крестоносцев, перейдя [[Босфор]], разбила лагерь в Кадыкёй (Халкедон). Конрад устроил ставку в Никее и не обратил внимания на предупреждение Мануила, потому что был уверен в своих силах{{Sfn|Kesik|2003|s=82}}. Конрад отправился по пути, которым шёл [[первый крестовый поход]]{{Sfn|Sümer|2004}}. Армия Конрада двинулась на восток от Никеи 15 октября; кроме Конрада, войсками руководил византийский полководец Стефанос. В первую неделю они двигались по византийским территориям, но когда они добрались до сельджукских, византийские проводники сообщили Конраду, что самый короткий путь займёт несколько дней и что необходимо запастись на это время провизией. Крестоносцы нагрузили обоз продовольствием. Однако когда через указанное время войско так и не добралось до нужного места, проводники скрылись. Не обнаружив их поутру, Конрад созвал совещание. Мнения разделились. Часть командиров считала, что лучше идти вперёд, но часть призывала повернуть назад. Наконец, было принято решение двигаться дальше. Однако у крестоносцев не было никакого плана действий; кроме того, на окрестных холмах они стали замечать сельджукских воинов{{Sfn|Kesik|2003|s=83}}.

26 октября 1147 года армия Конрада дошла до реки Сарысу (Батис) в окрестности [[Эскишехир|Дорилея]]. Всадники спешились, а пешие готовились отдыхать. По словам Бар-Эбрея, из-за жажды в пути погибли тысячи крестоносцев и лошадей{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}. Передовые силы сельджукской армии внезапно атаковали крестоносцев{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}. Киннам писал, что на крестоносцев напал лишь авангард сельджуков под командованием некоего Мамплана{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}{{ref+|«До Мелангий и города Дорилеи не встретилось с алеманами ничего неприятного. Однако когда они находились здесь, перс, по имени Мамплан, решился с небольшим войском напасть на передовые их отряды с намерением попробовать их силу и изучить образ их битвы»{{Sfn|Иоанн Киннам|1859|страницы=88}}.|group=comm}}. Гийом Тирский утверждал, что Месуд не участвовал в битве, послав эмира по имени Парамус{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}{{ref+|«Султан Иконии не участвовал в этом великом приключении. Поскольку это было позволено Богом, знатный и могущественный турецкий сатрап по имени Парамус, командовавший войсками султана, совершил этот почти неожиданный подвиг»{{Sfn|William of Tyre|1943|p=172}}.|group=comm}}. Однако в «Анонимной сирийской хронике» написано, что Месуд лично победил крестоносцев{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}{{ref+|«Пришёл принц Масуд со своим войском, нашёл их в пустыне измученными голодом и жаждой, напал и разгромил»{{Sfn|Anonymous Syriac Chronicle|1933|p=298}}.|group=comm}}. Его воины дождём осыпали крестоносцев стрелами. Легковооружённые всадники Месуда на быстрых лошадях с криками атаковали крестоносцев, которые не могли понять, что происходит. Хотя они были в броне и хорошо вооружены, крестоносцы не могли оказать сопротивление, несмотря на свою многочисленность. Сельджуки стреляли, не приближаясь, и таким образом убили большое число крестоносцев. Когда они пробовали последовать за сельджуками, они быстро скрывались{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}. Сельджуки избегали рукопашной схватки, потому что их было меньше{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}.

Конрад [[Битва при Дорилее (1147)|потерпел тяжёлое поражение]]{{Sfn|Sümer|2004}}. Из 70 000 рыцарей и большого числа пеших воинов не осталось и десятой части. Многие либо погибли от голода, либо от стрел, некоторые попали в плен. Конрад потерял своего коня, подаренного ему императором, и с трудом спас свою жизнь. Он бежал в Никею с остатками армии{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}. Добыча сельджуков была огромна. Золото, серебро, лошади и оружие были проданы на восточных рынках. Стоимость серебра в Мелитене упала до уровня стоимости свинца{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}.

Этой победой Месуд отомстил за [[Битва при Дорилее (1097)|поражение своего отца]] [[Кылыч-Арслан I|Кылыч-Арслана]] у Дорилея 1 июля 1097 года{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}.

==== Кадм тауы янында алыш ====
{{Основная статья|Битва на горе Кадмус}}[[Файл:Passages faiz oultre mer SEBASTIEN MAMEROT 143r.png|мини|Битва Людовика с сельджуками, Миниатюра [[Коломб, Жан|Жана Коломба]] из книги [[Мамро, Себастьен|Себастьена Мамро]] «[[Походы французов в Утремер]]» (1474)]]
Источники приводят различные данные о численности армии Людовика: Михаил Сириец — 5000 человек; Бар-Эбрей — 50 000 всадников и бесчисленное множество пеших. Ибн аль-Каланиси называл 1 000 000, но, вероятно, в это число он включал и армию Конрада. Невозможно точно оценить размер армии Людовика, но, вероятно, она была меньше армии Конрада{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}. Получив в Никее известие о поражении Конрада, Людовик предпочёл выбрать более безопасную дорогу{{Sfn|Sümer|2004}}. Он направился к южному побережью Анатолии более западным путём, следуя прибрежной дорогой, контролируемой Византией{{Sfn|Altan|2020}}. Однако близ Эфеса крестоносцы подверглись нападению сельджуков{{Sfn|Altan|2020}}. В пути французы натыкались на разлагающиеся тела немецких крестоносцев. [[Одон Дейльский]] отмечал, что французская армия пострадала из-за запаха и заразы{{Sfn|Kesik|2003|s=86}}.

У перевала Казыкбели на горе [[Хоназ (гора)|Кадм]] 7 января 1148 года крестоносцы попали в засаду{{Sfn|Altan|2020}} Месуда. На горных дорогах французская армия крестоносцев столкнулась с большими трудностями. Продвигаться по дорогам на лошадях и повозках было невозможно. Они соскальзывали с тропы. Две части армии были оторваны друг от друга из-за расстояния{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. О происшедшем недостаточно подробностей, поскольку есть только отчёт [[Одон Дейльский|Одона Дейльского]]. Согласно ему, крестоносцы не могли найти место для удобного лагеря в ущельях. Авангард и основная армия оказались на двух равнинах и потеряли друг друга{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Сельджукские лазутчики следовали за армией крестоносцев. Когда армия Людовика разделилась на части при преодолении перевала, сельджуки напали. Они прятались за скалами и деревьями и осыпали христиан своими стрелами{{Sfn|Phillips|2007|страницы=199—202}}{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Они захватили вершину горы, чтобы помешать авангарду прийти на помощь основной армии. В итоге у крестоносцев не было связи между частями армии. Большинство было озабочено лишь спасением своих жизней. Сельджуки продолжали атаковать до наступления темноты. Затем они удалились, захватив много добычи. Месуд разгромил французских крестоносцев, даже король едва спас жизнь. Согласно свидетельству Одона Дейльского, Людовик спасся, взобравшись на скалу. От летящих стрел его защищал нагрудник. Король потерял в этой битве всю свою свиту из сорока человек. Авангард же, расположившийся лагерем в удобном месте, не подозревал о битве, но отсутствие вестей вселяло тревогу. Когда предводители авангарда узнали о случившемся, было уже поздно. По словам Гийома Тирского, свою жизнь спасли те, кто сумел в ту ночь спрятаться в скалах, кустах или дуплах деревьев. Все выжившие из армии крестоносцев не спали до утра{{Sfn|Kesik|2003|s=94}}. Французы потерпели крупное поражение{{Sfn|Altan|2020}}. Едва спасшийся король обвинил императора в сотрудничестве с мусульманами. Однако дело было в том, что к началу похода Месуд отодвинул границы сельджукского государства до Мендереса{{Sfn|Altan|2020}}. Франки смогли достичь Анталии, хотя и с большими потерями. Отсюда они на кораблях отправились в Сирию{{Sfn|Sümer|2004}}.
--&gt;

==== Сүриәлә тәре йөрөтөүселәр менән көрәше ====
&lt;!-- В Антиохию Людовик прибыл в марте 1148 года. [[Раймунд де Пуатье]], [[Антиохийское княжество|принц Антиохийский]], просил его помочь с нападением на атабека Алеппо, [[Нур ад-Дин Махмуд|Нуреддина Махмуда]], сына скончавшегося в 1146 году Имадеддина Занги. Это могло помочь вернуть Эдессу и обезопасить северные границы государств крестоносцев. Однако Людовик проигнорировал его просьбу и решил направиться к Иерусалиму{{Sfn|Madden|2004|pp=62—63}}{{Sfn|Nicolle|2009|p=54}}. Раймунд был вынужден вступить в союз с Али ибн-Вафой, лидером [[Ассасины|ассасинов]] и врагом Нуреддина Махмуда. Месуд решил участвовать в разделе графства Эдесса, чтобы закрепиться в регионе. В 1148 году Месуд прибыл в Эдессу и решил захватить Мараш. Он попросил Нуреддина Махмуда напасть на Раймунда с другой стороны{{Sfn|Mallett|2013}}. 29 июня 1149 года в [[Битва при Инабе|битве при Инабе]] Нуреддин победил Раймунда и Али бин Вафа, которые погибли, их армия была разбита{{Sfn|Mallett|2013}}.

[[Жослен II (граф Эдессы)|Жослен II]], правитель [[Турбессель|Тель-Башира]], воспользовался смертью владельца [[Кахраманмараш|Мараша]] Раймунда, своего зятя, для захвата города{{Sfn|Sümer|2004}}. В 1149 году Месуд вместе с Артукидами и Занги отправился в поход против Жослена и других крестоносцев в Северной Сирии. Султана сопровождал его сын [[Кылыч-Арслан II|Кылыч-Арслан]]. После короткой осады Месуд занял Мараш 11 сентября. Захватив город, султан отпустил крестоносцев и священников в Антиохию. В то же время Артукид Кара Арслан отбил у крестоносцев замок Бабула (Бабхула) и оттуда напал на Гергер, а Нуреддин сражался с крестоносцами у Антиохии{{Sfn|Kesik|2003|s=107}}.

Месуд преследовал Жослена до Тель-Башира, где осадил его{{Sfn|Kesik|2003|s=108}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Жослен вернул захваченных им сельджукских пленников и признал господство султана, после чего Месуд снял осаду{{Sfn|Kesik|2003|s=108}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Обосновавшись в Тель-Башире, Жослен продолжал претендовать на Эдессу. Поэтому в 1149 году Нуреддин выступил против него, но потерпел поражение. Многие погибли или попали в плен. Среди пленных был военачальник Нуреддина. Жослен отправил оружие Нуреддина Месуду с издевательским сообщением: «Это оружие вашего зятя; я скоро пришлю вам побольше оружия». Нуреддин был оскорблён и пообещал большую награду, если ему доставят Жослена живым или мёртвым. В итоге 4 мая 1150 года Жослен попал в засаду и был доставлен к Нуреддину{{Sfn|Kesik|2003|s=103}}. Нуреддин приказал заключить его в Цитадели Алеппо, где Жослен и пробыл 9 лет до своей смерти. Месуд воспользовался исчезновением Жослена II с политической сцены, двинулся на Кесун, и жители без боя передали ему город{{Sfn|Sümer|2004}}. [[Михаил Сириец]] писал: «султан Месуд вновь отправился и осадил Кишум, где находился /раньше/ франк Ринальд. В Телл-Башире обосновался малолетний сын Жослина, которого также звали Жослином. Увидев неисчислимые силы, жители Кишума повернули спины, отправили епископа Иоанна и получили от султана клятву, что те франки, кто пожелает, могут уйти в Айнтаб. Султан утвердился в Кишуме, Бет-Хесне, Ра’бане, Фарзмане и осадил Телл-Башир»{{Sfn|Михаил Сириец|1982|страницы=29}}.

Весной 1150 года Месуд с Кылыч-Арсланом отправился в поход против замков и городов крестоносцев. В праздник [[День Святой Троицы|Пятидесятницы]] 22 мая султан внезапно появился перед Кейсуном с огромной армией. Жители города отправили к Месуду посланника, который получил обещание султана, что крестоносцы будут отпущены в Айнтаб. 30 мая 1150 года Месуд захватил замок [[Бесни|Бесни (Бехисни)]]{{Sfn|Kesik|2003|s=109}}, 3 июня 1150 года он ушёл из него{{Sfn|Kesik|2003|s=109}}. Оттуда он двинулся на Тель-Башир и при поддержке Нуреддина Махмуда осадил крепость{{Sfn|Sümer|2004}}. Согласно священнику Григору (продолжателю Бар-Эбрея), султан Месуд осадил Тель-Башир в июне. Ибн аль-Каланиси назвал май 1150 года датой осады. Поскольку Жослен был захвачен Нуреддином, замок защищали его жена Беатрис и сын [[Жослен III (граф Эдессы)|Жослен III]]. Хотя турки настойчиво атаковали, гарнизон и жители города продолжали сопротивляться. Когда [[Иерусалимское королевство|иерусалимский король]] [[Балдуин III Иерусалимский|Балдуин III]] узнал о пленении Жослена, он быстро прибыл в Антиохию, чтобы предотвратить захват христианских земель сельджуками. Узнав о его прибытии, Месуд снял осаду Тель-Башира. Нуреддин Махмуд прибыл в Тель-Башир, вероятно, чтобы помочь Месуду. После встречи с Нуреддином Месуд покинул Тель-Башир. Он передал управление захваченными у крестоносцев местами Кылыч-Арслану и вернулся в Конью{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=110}}.

После гибели Раймунда Антиохийского и пленения Жослена II защитить регион от нападений Месуда и Нуреддина стало практически невозможно. Связь между Тель-Баширом и Антиохией была полностью прервана. В это время византийский император Мануил сделал предложение жене Жослена II (и матери Жослена III) купить у неё оставшиеся земли{{Sfn|Kesik|2003|s=110}}. Она приняла предложение императора и в обмен на золото, доставленное ей византийским наместником Киликии, Беатрис передала ему замки Тель-Башир, [[Самосата|Самосату]], [[Биреджик]], Айнтаб, {{Нп5|Дулук|4=Dülük}} и Равендан и отправилась в Иерусалим с детьми{{Sfn|Kesik|2003|s=110}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Однако вскоре Мануил понял, что владеть этими крепостями — тяжёлое бремя, поскольку требовалось множество усилий для их сохранения, учитывая их удалённость от центра империи и расположение посреди мусульманских земель{{Sfn|Kesik|2003|s=104, 110}}. Переход этого региона под контроль Византии не остановил сельджуков. Мусульмане, воспользовавшись ситуацией, начали наступление на проданные крепости. В 1151 году султан Месуд, его зять Нуреддин Махмуд и артукидский правитель [[Мардин]]а Тимурташ вместе напали на этот регион. Месуд получил Мараш, [[Арабан|Рабан]], Дулук, Байт аль-Хосн; Нуреддин — Равендан, Курус, Бурджур-Расас; Тимурташ захватил Самосату и Биреджик. Артукид Кара Арслан также увеличил свои территории. Графство Эдесса прекратило своё существование, а сельджуки Рума заняли территории к западу от Евфрата. В следующем 1151 году Нуреддин Махмуд захватил Тель-Башир, а Месуд присоединил Айнтаб{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=104, 110}}.

=== Данишмендидтар менән үҙ-ара мөнәсәбәттәре. Яги-Басан ===
В 1152 году данышмендидский правитель Мелитены Айнуддевле умер, и его место занял его сын Зулькарнайн. Брат Айнуддевле, правитель Сиваса, Никсара, Токата и Амасьи Данышмендид Ягы-Басан велел своему племяннику не подчиняться султану Месуду. Узнав об этом, султан рассердился и выступил против Ягы-Басана. Понимая, что он не сможет противостоять правителю сельджуков, Ягы-Басан покорился и пообещал Месуду, что не будет помогать своему племяннику. Месуд намеревался осадить Мелитену и 24 июля 1152 года разграбил и разорил окрестности города. После этого Зулькарнайн со своей матерью явился к султану, прося прощения, и султан простил их{{Sfn|Sümer|2004}}.
--&gt;

=== Мәсүдтең Киликий походтары ===
&lt;!-- После похода в Киликию в 1137—1138 годах византийский император Иоанн увёз взятого в плен Левона I и его семью в Константинополь. В 1145 году сын Левона [[Торос II]] бежал и тайно вернулся в Киликию. Он собрал вокруг себя верных его семье армян и сумел захватить замки долины Чукурова. После победы с помощью крестоносцев над византийским полководцем [[Андроник I Комнин|Андроником]] в 1152 году он захватил [[Мопсуестия|Мопсуестию]] и [[Тарсус|Тарс]]. Это подтолкнуло Мануила к заключению договора с Месудом против Тороса{{Sfn|Kesik|2003|s=111}}. Месуд тоже хотел наказать Тороса за нарушение сельджукских границ. Как писал Бар-Эбрей, Торос стал причиной гибели 3000 тюрков во время своих нападений{{Sfn|Kesik|2003|s=112}}. Весной 1153 года султан взял с собой Данышмендида Ягы-Басана и двинулся на Киликию. Однако, поскольку армяне защищали перевалы Тавра, султан не смог попасть в Киликию и был вынужден вернуться. Византийская армия, которая напала на Киликию вскоре после этого, также потерпела поражение у Тарса от армии Тороса{{Sfn|Sümer|2004}}.

В 1154 году византийский император снова отправил посланника с золотом и серебром к Месуду, призывая к походу против Тороса{{Sfn|Kesik|2003|s=112}}. Поскольку это было и в интересах Месуда, он выступил весной 1154 года с большой армией и двинулся к Мопсуестии и [[Аназарб]]у. Однако захватить эти крепости он не смог. 27 мая 1154 года он напал на [[Топраккале|Тель-Хамдун]]{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=113}}. В это время разразилась свирепая буря. Месуд поручил одному из эмиров своего сына Кылыч-Арслана, Якуп-бею, совершить набег с отрядом в 3000 человек в регион Антиохии. Однако в узком проходе между хребтом [[Нур (хребет)|Аманос]] и берегом Якуб-бей и его солдаты попали в засаду, большинство из них были убиты рыцарями-тамплиерами и армянами под командованием Стефана, брата Тороса{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=113}}. Известие об этом произвело деморализующее действие на сельджуков. Кроме того, в Киликии и Конье распространялась чума, большая часть лошадей и мулов погибла. Армия Месуда была вынуждена отступать, бросив обоз, армяне спустились с гор и изматывали отступавшую армию сельджуков нападениями. В результате Месуду пришлось заключить с Торосом мирный договор. Таким образом, киликийские экспедиции Месуда оказались безуспешными{{Sfn|Kesik|2003|s=113}}.

== Вафаты ==
[[Файл:Türbe Kilij Arslan II - tombs.jpg|мини|left|Захоронение Месуда в [[тюрбе]] при мечети Алаэддина]]
После возвращения из Киликии Месуд заболел{{Sfn|Sümer|2004}}. По утверждению Никиты Хониата, Месуд в конце жизни разделил между сыновьями принадлежавшие ему земли. Каппадокию он оставил зятю Ягы-Басану{{Sfn|Никита Хониат|1860|страницы=147—148}}. Перед смертью он успел вызвать в Конью из Эльбистана своего сына Кылыч-Арслана. Султан посадил его на трон, надел на его голову корону и потребовал от приближённых присягнуть ему{{Sfn|Sümer|2004}}. Султан скончался в конце апреля или начале мая 1155 года{{Sfn|Sümer|2004}} после 10 месяцев болезни{{Sfn|Kesik|2003|s=114}}. Утверждалось, что гробница Месуда находится в построенном им городе Симре{{Sfn|Kesik|2003|s=134}}. Однако это ошибка, выяснить которую помогли записи более позднего периода. Султана похоронили в [[тюрбе]] во дворе мечети Алаэддина{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=134—135}}.

Наследники Месуда «немного жили в мире и как прилично родственникам, но большей частью ссорились и враждовали между собой»{{Sfn|Никита Хониат|1860|страницы=147—148}}.
--&gt;

== Идара итеү һәм армия ==
&lt;!-- Сельджуки Рума имели визирей, однако имена визирей Месуда в источниках не сохранились. У сельджуков Анатолии члены династии управляли городами или территориями с титулом [[мелик]]. Таким образом сыновья получали опыт управления. Месуд назначил одного из своих сыновей, Шахиншаха, меликом Кастамону, Анкары и Чанкиры, другой его сын, Кылыч-Арслан, был меликом Эльбистана{{Sfn|Kesik|2003|s=123}}.

При Месуде в сельджукской армии были как пешие, так и конные отряды. В походе армия состояла из легковооружённых воинов, оружием которых были лук со стрелами, меч и копьё. При осаде городов и крепостей сельджуки использовали осадные орудия, например, катапульты{{Sfn|Kesik|2003|s=124}}. О мастерстве лучников Месуда писали Иоанн Киннам и Никита Хониат. Даже в самых сложных условиях сельджукские воины могли поразить цель. Они использовали быстрых лошадей и были легко вооружены, чтобы маневрировать в битве и скрываться от преследования. В сельджукской армии были строгие порядок и дисциплина. Одним из тактических приёмов было изматывание сил противника внезапными набегами. Они прятались в высоких холмах и осыпали превосходящие силы крестоносцев и византийцев дождём стрел{{Sfn|Kesik|2003|s=125}}. Ещё одним тактическим приёмом туркменов и особенно сельджуков, используемым наиболее часто, было ложное отступление. Небольшой отряд атаковал врага и, создав видимость своего поражения, отступал, заманивая преследующую вражескую армию в ловушку{{Sfn|Kesik|2003|s=126}}. Управлять армией в бою помогали звуки барабанов и труб{{Sfn|Kesik|2003|s=127}}.

Жена султана также время от времени принимала участие в государственном управлении{{Sfn|Kesik|2003|s=124}}. Во время осады Коньи Мануилом Комнином Месуд оставил защиту городского замка и стен своей жене{{Sfn|Kesik|2003|s=123}}.
--&gt;

== Иҡтисад, төҙөлөш һәм ижтимағи тормош ==
[[Файл:Alaedin Camii.JPG|мини|Алаитдин мәсете]]
[[Файл:Aksaray Ulu Cami 3101.jpg|мини|Аҡһарайҙағы Минбар мәсете]]
&lt;!-- Поскольку Месуд очень мало жил в Конье, он практически не оставил никаких памятников, сохранившихся до наших дней. Во время своего тридцатидевятилетнего правления он построил в Конье лишь внутренний замок, дворец и мечеть. Мечеть была возведена в стиле анатолийских мечетей того периода — без купола, с плоским потолком и множеством колонн. Строительство [[Мечеть Ала ад-Дина (Конья)|другой мечети]] (переделка византийской церкви) было начато во время правления Месуда I, но завершено во время правления [[Кей-Кубад I|Алаэддина Кейкубада I]], поэтому она была названа в его честь{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}. На плите над сводом у дверей [[минбар]]а мечети выгравирована надпись «Слава веры и мира, отец завоеваний и заместитель халифа Масуд ибн Кылыч-Арслан». Рядом с этой мечетью находилось [[медресе]], построенное Месудом{{Sfn|Kesik|2003|s=132}}. Месуд также построил мечеть в Аксарае{{Sfn|Sümer|2004}} на месте современной Улу-джами (Большой мечети). Минбар этой мечети находится в Улу-джами и является старейшим из минбаров в Центральной Анатолии{{Sfn|Kesik|2003|s=133—134}}.

При Месуде продолжался переход кочевых тюрок к оседлой жизни. По мнению М. Кешика, Месуд, как и другие сельджукские правители Анатолии, долгое время не мог активно заниматься строительством из-за постоянных войн. Жители Западной и Центральной Анатолии не могли чувствовать себя в полной безопасности, поэтому продолжали жить как кочевники{{Sfn|Kesik|2003|s=128}}. В результате успешной борьбы Месуда с крестоносцами, византийцами и Данышмендидами последние годы его правления были благополучными, стабильными и мирными. В эти годы тюрки всё активнее селились в Анатолии{{Sfn|Kesik|2003|s=128}}. Историки XV, XVI и XVII веков утверждали, что Месуд основал город под названием Симре недалеко от Амасьи{{Sfn|Sümer|2004}}. Там были сооружены мечеть, медресе, дома для бедных. Впоследствии город был разрушен{{Sfn|Kesik|2003|s=134}}. Однако это ошибка, Месуд не имел отношения к основанию города, его деятельность не была связана с Амасьей{{Sfn|Kesik|2003|s=134—135}}.

При Месуде была отчеканена самая старая (из обнаруженных) сельджукская монета в Анатолии{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}.

Экономика государства во многом основывалась на военных трофеях и на скотоводстве. Сельджуки не занимались сельским хозяйством, пока не стали оседлыми, они продолжали заниматься животноводством. Земледелием занималось христианское население, которому государство оказывало помощь. Вероятно, к концу правления султана Месуда земледелием начали заниматься и осевшие сельджуки{{Sfn|Kesik|2003|s=129}}. Доход государства складывался из налога [[джизья]] и дани от других государств. Согласно Гийому Тирскому, при Месуде сельджуки собирали налоги даже с византийского порта Анталии{{Sfn|Kesik|2003|s=130}}. Несправедливость налоговой политики Византии во второй половине XII века и обещание султана освободить от налогов тех, кто попал под его власть, привели к массовому переселению на сельджукские земли жителей приграничных византийских территорий{{Sfn|Kesik|2003|s=130—131}}.

В XII веке действовал торговый путь, связывавший Константинополь с Коньей и Тебризом. Конья была важным торговым центром. Прекращение войн привело к оживлению торговли и распространению [[Караван-сарай|караван-сараев]]. Из записей Никиты Хониата следует, что во времена правления Месуда между сельджуками и христианами островов в окрестностях и на озере Бейшехир существовала оживлённая торговля. В Малатье существовал большой рынок, в том числе и невольничий{{Sfn|Kesik|2003|s=129—130}}.

Сельджуки использовали в Анатолии медные, железные, серебряные, квасцовые, [[лазурит]]овые и соляные рудники. Однако нет сведений о том, какие рудники разрабатывались при Месуде. Известно лишь, что лазурит добывали около Коньи{{Sfn|Kesik|2003|s=131}}.
--&gt;

== Шәхесенең әһәмиәте ==
&lt;!-- По оценке М. Кешика, Месуд был умным, справедливым, осторожным, дальновидным и религиозным правителем. В 570 [[Год хиджры|году Хиджры]] он использовал [[лакаб]] Рукнеддин ({{Lang-tr|Rukn al-Din, Rukn ad-Din, Rukn ud-Din}}, {{lang-ar|ركن الدين||Pillar of the Faith}} — «Столп веры»){{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=121}}.

Политика византийских императоров в отношении Малой Азии состояла в том, чтобы в борьбе правителей между собой оказывать помощь более слабому из них. Византия была заинтересована в поддержании вражды между малоазийскими эмирами, чтобы те ослабляли друг друга. По словам М. Кешика, «особенно здесь достойна восхищения умная и дальновидная политика султана Месуда против Византийской империи. Потому что он разгадывал политику Византии в отношении турок и не попадался в приготовленные ими ловушки»{{Sfn|Kesik|2003|s=75}}.

В описаниях «Анонимного Зангиме» и в «Истории» Аксарайи Месуд — первый сельджукский анатолийский правитель, которому авторы приписывают традиционные черты персидско-исламского правителя. Автор «Анонимного Зангиме» подчёркивал, что Месуд выполнял религиозные обязанности правителя и проводил политику исламизации недавно завоёванных земель. Аксарайи утверждал, что Месуд был справедливым монархом, чьё правление было узаконено [[халиф]]ом. Однако слова Аксарайи о том, что халиф признал Месуда султаном, приславшим ему знаки правления, не подтверждаются другими источниками. Ибн ал-Асир назвал Месуда царём (меликом) Коньи и Аксарая один раз, но в других местах — лишь князем, который правил в Конье. Иоанн Киннам, как и Анна Комнина, называл сельджукских правителей Анатолии султанами, но он при этом не указывал, был ли этот титул Месуда официально признан халифом. Слова Киннама «вождь Икониона [Коньи], которого турки, почитая его превыше всего, называют султаном» означают лишь, что сельджуки в Анатолии признавали Месуда своим повелителем. Бар-Эбрей называл Месуда султаном Коньи, но тоже не указывал, был ли ему официально присвоен этот титул. При этом тот же автор подробно описывал, как халиф «провозгласил» Мелика Гази меликом и прислал ему «золотой обруч на шею и золотой посох, и четыре чёрных знамени, и барабаны». По мнению С. Меджит, «тот факт, что тот же автор умалчивает об [[Инвеститура|инвеституре]] Месуда, указывает на то, что в то время он не был признан халифом»{{Sfn|Mecit|2013|pp=42—44}}.

[[Хамдаллах Казвини|Казвини]] утверждал, что сельджукский султан Рума Месуд подчинялся [[Государство Сельджукидов|великому сельджукскому султану]] [[Ахмад Санджар|Санджару]] и каждый год платил ему дань. Известно, что Санджар передал своему племяннику [[Махмуд ибн Мухаммад|Махмуду]], сельджукскому султану Ирака, маншур (распоряжение, приказ) на управление некоторыми территориями. [[Ибн аль-Асир]] утверждал, что лично видел маншур, в котором Махмуду передавались земли в Анатолии. То есть сельджуки Рума подчинялись сельджукам Ирака, которые, в свою очередь подчинялись великим сельджукам. Однако не зафиксировано ни одного факта, показывающего, что султан Месуд признавал эту зависимость{{Sfn|Kesik|2003|s=106}}. На чеканенных Месудом монетах он указан с титулом «эс-Султануль-муаззам» (великий султан), таким же, который использовал Махмуд. Турецкие историки [[Туран, Осман|О. Туран]] и М. А. Кёймен отмечали, что эта зависимость была лишь «на бумаге» (в маншуре){{Sfn|Kesik|2003|s=107}}.

Во время правления Месуда сельджуки прочно обосновались в Анатолии{{Sfn|Sümer|2009}}. До него Анатолию называли «Рум» (земля римлян), и лишь во время его правления жители Запада стали называть Анатолию «Турчией» (Турция). Армяне при нём называли большую часть Анатолии, находившейся под властью турок-сельджуков, «Туркестаном»{{Sfn|Sümer|2004}}. По словам {{Нп5|Райс, Тамара Тэлбот|Т. Райс||Tamara Talbot Rice}}, к моменту смерти Месуда в 1155 году государство Сельджуков было «значительно более сильным, чем когда он пришёл к власти. Теперь это была процветающая и влиятельная держава»{{Sfn|Райс|2004|страницы=31—32}}. По мнению {{Нп5|Вудс, Джон (историк)|Дж. Вудса||John E. Woods (historian)}}, благодаря деятельности Месуда Государство сельджуков Рума стало доминирующей державой в Центральной и Восточной Анатолии{{Sfn|Woods}}. Турецкий историк С. Меджит писал: «можно с уверенностью предположить, что Месуд в конце своего правления заложил основы, которые превратили сельджукское княжество в Анатолии в сельджукский султанат Коньи»{{Sfn|Mecit|2013|p=46}}.
--&gt;

== Ғаиләһе ==
Жена: дочь Мелика Гази. Брак заключён до 1116 года{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}.

Сыновья{{Sfn|Sümer|2004}}:
* [[Кылыч-Арслан II|Кылыч-Арслан]];
* Шахин-шах, правитель [[Анкара|Анкары]];
* Долат (Девлет).

Дочери:
* Дочь. Муж — Данышмендид Зюннун{{Sfn|Sümer|2004}};
* Дочь. Муж — Данышмендид Ягы-Басан{{Sfn|Sümer|2004}};
* Дочь. Муж — [[Иоанн Комнин (сын Исаака Комнина)|Иоанн Комнин]]{{Sfn|Sümer|2004}};
* Дочь. Муж — сын [[Имад ад-Дин Занги|Имадеддина Занги]] [[Нур ад-Дин Махмуд|Махмуд Нуреддин]]{{Sfn|Sümer|2004}}. Мюнеджимбаши писал, что её имя было Сельчук-хатун{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}. М. Кешик писал, что, по словам Михаила Сирийца, за Нуреддина была выдана та дочь Месуда, которая была ранее женой Иоанна Комнина. М. Кешик утверждал, что не смог найти в других источниках подтверждения этой информации{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}{{ref+|У Михаила Сирийца не названо имя, и речь не о браке с племянником императора, а только о помолвке: «Хотя она была просватана за племянника византийского императора, женился на ней Hyp ад-Дин»{{sfn|Михаил Сириец|1982|с=29}}{{sfn|Michel le Syrien|1905|p=297}}. |group=comm}}.

== Комментарийҙар ==
{{Иҫкәрмәләр|group=comm}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|20em}}

== Әҙәбиәт һәм сығанаҡтар ==

=== Сығанаҡтар ===
* {{Книга|ref=Анна Комнина|автор=Анна Комнина|заглавие=[[Алексиада]]|ответственный=пер. [[Любарский, Яков Николаевич|Я. Н. Любарского]]|год=1996|место=СПб.|издательство=[[Алетейя (издательство)|Алетейя]]}}
* {{Книга|ref=Иоанн Киннам|ссылка=https://www.vostlit.info/Texts/rus17/Ioann_Kinnam_3/frametext1.htm|автор=Иоанн Киннам|заглавие=Краткое обозрение царствования Иоанна и Мануила Комнина (1118-1180)|ответственный=пер. под ред. [[Карпов, Василий Николаевич|В. Н. Карпова]]|год=1859|место=СПб.}}
* {{Статья|ссылка=https://www.vostlit.info/Texts/rus4/Mychel_Syr/frametext3.htm|ref=Михаил Сириец|автор=[[Михаил Сириец]], Гусейнов Р. А.|заглавие=Из «Хроники» Михаила Сирийца (часть 3)|год=1982|место=М.|издание=Письменные памятники Востока, 1975|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]], [[ГРВЛ]]|тип=Ежегодник|страницы=16—31|issn=}}
* {{Книга|ref=Никита Хониат|ссылка=http://www.vostlit.info/Texts/rus3/Honiat_2/text3.phtml?id=12432|автор=Никита Хониат|заглавие=Никиты Хониата история, начинающаяся с царствования Иоанна Комнина|ответственный=пер. под ред. [[Долоцкий, Василий Иванович|В. И. Долоцкого]]|год=1860|место=СПб.|том=1. (1118——1185)}}
* {{Книга|ref=Matthieu (D'Edesse)|ссылка=http://archive.org/details/bub_gb_YlkuAAAAQAAJ|автор=Matthieu (D'Edesse)|заглавие=Chronique de Matthieu d'Edesse 962—1136 avec la continuation de Grégoire le Prêtre jusqu'en 1162, d'après trois manuscrits de la Bibliothèque impériale de Paris|год=1858|место=P.|издательство=A. Durand|allpages=591|isbn=}}
* {{Книга|ref=Michel le Syrien|ссылка=http://archive.org/details/MichelLeSyrien3|автор=Michel le Syrien|заглавие=Chronique de Michel le Syrien|ответственный=[[Шабо, Жан-Батист|J.-B.Chabot]]|год=1905|язык=fr|место=Paris|издательство=Roger Pearse|volume=3}}
* {{Книга|ref=Sibṭ bin al-Jawzī|ссылка=http://archive.org/details/recueildeshistor03acad|автор=Ibn el-Djeuzi|заглавие=Recueil des historiens des croisades : Historiens orientaux|ответственный=Académie des inscriptions &amp; belles-lettres (France)|год=1872|часть=Mirât ez-Zèmân|место=P.|издательство=Imprimerie nationale|pages=517—570|allpages=792|volume=3}}

* {{Книга|ref=William of Tyre|ссылка=https://archive.org/details/william-of-tyre-deeds-done-beyond-the-sea-volume-ii|автор=William of Tyre|заглавие=A History of Deeds Done Beyond the Sea|ответственный=Translated and Annotated by Emily Atwater Babcock and A. C. Krey|год=1943|место=New York|издательство=[[Издательство Колумбийского университета|Columbia University Press]]|volume=2}}
* {{Статья|ссылка=https://www.jstor.org/stable/25194766|ref=Anonymous Syriac Chronicle|заглавие=The First and Second Crusades from an Anonymous Syriac Chronicle|год=1933|издание=Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland|место=L.|volume=2|pages=273—305|issn=0035-869X|ответственный=Tritton A. S., [[Гибб, Гамильтон Александр Росскин|Gibb H. A. R.]]}}

=== Әҙәбиәт ===
* {{книга|ref=Босворт|автор=[[Босуорт, Клиффорд Эдмунд|Босворт К. Э.]]|заглавие=Мусульманские династии. Справочник по хронологии и генеалогии|ответственный=Пер. с англ. [[П. А. Грязневич]]а, отв. редактор [[И. П. Петрушевский]]|год=1971|оригинал=The Islamic Dynasties. A Cronological and Genealogical Handbook|место=М.|издательство=Наука, ГРВЛ|страницы=181—182}}

* {{книга|автор=Райс Т. Т.|часть=|заглавие=Сельджуки. Кочевники — завоеватели Малой Азии|ref=Райс|ссылка=|место=М.|издательство=[[Центрполиграф]]|год=2004|страниц=238|isbn=5-9524-0949-0}}
* {{книга|автор=[[Успенский, Фёдор Иванович|Успенский Ф. И.]]|заглавие=История Византийской империи. В 5 т|том=5|ссылка часть=http://rikonti-khalsivar.narod.ru/Usp4.10.htm|часть=История Византийской Империи. Отдел VI. Комнины. Глава X. Восточные дела.|место=М.|издательство=[[АСТ (издательство)|АСТ, Астрель]]|год=2005|страниц=558|isbn=5-271-03856-4|ref=Успенский}}
* {{Статья|ссылка=https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1213666|ref=Altan|автор=Altan E.|заглавие=Haçlı Seferleri ve Anadolu (1097—1190): Türkiye Selçukluları Tarihinde Haçlı Seferlerinin Yeri ve Önemi|год=2020|язык=tr|издание=USAD|том=12|страницы=35—50}}
* {{Книга|ref=Atçeken, Yaşar|ссылка=https://books.google.ru/books?id=QvSiDwAAQBAJ|автор=Atçeken Z., Yaşar B.|заглавие=Malazgirt'ten Vatana Anadolu Selçuklu Devleti Tarihi|год=2016|издательство=Eğitim Yayınevi|isbn=978-975-8890-15-6}}
* {{Книга|ref=Cahen|ссылка=https://books.google.com/books?id=29ZpAAAAMAAJ|автор=[[Каэн, Клод|Cahen Cl.]]|заглавие=Pre-Ottoman Turkey: A General Survey of the Material and Spiritual Culture and History C. 1071-1330|год=1968|место=N. Y.|издательство={{нп5|Sidgwick &amp; Jackson}}|allpages=492|isbn=978-0-283-35254-6}}
* {{Книга:Энциклопедия ислама. 2-е издание|Cahen Cl.|Balak|volume=1|p=983|ref=Cahen}}
* {{Книга|ref=Chalandon|ссылка=http://archive.org/details/jeaniicomneneet01chalgoog|автор=[[Шаландон, Фердинанд|Chalandon F.]]|заглавие=Jean II Comnène, 1118—1143, et Manuel I Comnène, 1143—1180|год=1960|место=N. Y.|издательство=B. Franklin|pages=42—44}}
* {{Книга|ref=Cahen|ссылка=https://books.google.ru/books?id=Jl_JAwAAQBAJ|автор=[[Каэн, Клод|Cahen Cl.]]|заглавие=The Formation of Turkey: The Seljukid Sultanate of Rum: Eleventh to Fourteenth Century|год=2014|место=Milton Paek, Abingdon, Oxfordshire|издательство=[[Routledge]]|allpages=287|isbn=978-1-317-87625-0}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/kilicarslan-i|ref=Demirkent|автор={{нп5|Демиркент, Исин|Demirkent I|tr|Işın Demirkent}}|заглавие=Kilicarslan I|год=2002|язык=tr|издание=[[Islam Ansiklopedisi]]|том=25|страницы=396—399}}
* {{книга|ref=Kesik|автор=Kesik M.|заглавие=Türkiye Selçuklu Devleti Tarihi: Sultan I. Mesud Dönemi (1116—1155)|год=2003|место=An.|издательство=[[Türk Tarih Kurumu]]}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/meliksah--anadolu-selcuklu|ref=Kesik|автор=Kesik M.|заглавие=Melikşah|год=2004|язык=tr|место=Ankara|издание=[[Исламская энциклопедия|TDV İslâm Ansiklopedisi]]|том=29|выпуск=|страницы=58—59}}
* {{Книга|ref=Madden|ссылка=https://books.google.ru/books/about/Crusades.html?id=HkOAAAAACAAJ|автор=[[Мэдден, Томас|Madden Th. F.]]|заглавие=Crusades: The Illustrated History|год=2004|издательство=Duncan Baird|allpages=224|isbn=978-1-84483-040-4}}
* {{Статья|ref=Mallett|автор=Mallett A.|заглавие=The battle of Inab|год=2013|язык=en|издание=Journal of Medieval History|том=39|номер=1|страницы=48—60|issn=0304-4181|место=Amsterdam|издательство=[[Elsevier]]|doi=10.1080/03044181.2012.744699}}
* {{Книга|ref=Mecit|ссылка=|автор=Mecit S.|заглавие=The Rum Seljuqs: Evolution of a Dynasty|год=2013|место=London|издательство=[[Routledge]], [[Taylor &amp; Francis Group]]|allpages=249|isbn=978-1-134-50899-0}}
* {{статья|ссылка=|ref=Metin|автор=Metin|заглавие=Sultanlığı Meşruiyet Kazanmamış Bir Selçuklu Şehzadesi: Tuğrul Arslan|год=2017|язык=tr|место=Konya|издание=Selçuklu Araştırmaları Dergisi|том=|выпуск=6|страницы=35—52|issn=2548-0154}}
* {{Книга|ref=Nicolle|ссылка=https://books.google.ru/books?id=xKo7vgAACAAJ|автор=Nicolle D.|заглавие=The Second Crusade 1148: Disaster outside Damascus|год=2009|место=Oxf.|издательство=[[Osprey Publishing]]|allpages=96|isbn=978-1-84603-354-4}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/danismendliler|ref=Özaydin|автор=Özaydin A.|заглавие=DÂNİŞMENDLİLER|год=1993|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|страницы=469—474|volume=|том=8}}
* {{Книга|ref=Phillips|ссылка=https://books.google.ru/books?id=P5FheHjG34kC|автор=Phillips J. P.|заглавие=The Second Crusade: Extending the Frontiers of Christendom|год=2007|место=New Haven|издательство=[[Yale University Press]]|allpages=410|isbn=978-0-300-11274-0}}
* {{Книга|ref=Phillips|ссылка=https://books.google.ru/books/about/The_Crusades_1095_1197.html?id=8L0GFPBPPIoC|автор=Phillips J. P.|заглавие=The Crusades, 1095—1197|год=2002|место=L.|издательство=[[Longman]]|allpages=254|isbn=978-0-582-32822-8}}
* {{Книга|ref=Roche|ссылка=https://books.google.ru/books?id=x9XaOwAACAAJ|автор=Roche J. T.|заглавие=Conrad III and the Second Crusade in the Byzantine Empire and Anatolia, 1147|год=2008|место=St. Andrews, Scotland|издательство=[[University of St Andrews]]|allpages=574}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/selcuklular#anadolu-selcuklulari|ref=Sümer|автор=Sümer F.|заглавие=III. Anadolu Selçukluları (1075—1308)|год=2009|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|страницы=380—384|том=36}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/mesud-i|ref=Sümer|автор=Sümer F.|заглавие=Mesud I|год=2004|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|том=29|страницы=339—342}}
* {{Книга|ref=Такуш|ссылка=https://books.google.ru/books?id=GQYXAQAAIAAJ|автор=طقوش، محمد سهيل ({{iw|Такуш, Мухаммад Сохаил||ar|محمد سهيل طقوش}})|заглавие=تاريخ سلاجقة الروم في آسيا الصغرى، ٠٧٤-٤٠٧ ھ/٧٧٠١-٤٠٣١ م: مدخل إلى تاريخ العثمانين (История сельджуков Рума в Малой Азии, 774–407 гг. хиджры / 1077-1304 гг. н.э.: введение в историю османов)|год=2002|издательство=دار النفائس|isbn=978-9953-18-047-2}}

== Һылтанмалар ==
* {{Cite web|lang=en|url=https://www.britannica.com/place/Anatolia/Seljuq-expansion|title=Anatolia — Seljuq expansion|author=Woods J. E.|website=[[Британская энциклопедия|Britannica]]|access-date=2022-04-18|ref=Woods}}
{{Султаны Рума}}
{{Избранная статья|Госдеятели}}
{{Тышҡы һылтанмалар}}

[[Категория:Азияның XII быуат хакимдары]]
[[Категория:Алфавит буйынса ғәскәр башлыҡтары]]
[[Категория:Урта быуаттар ғәскәр башлыҡтары]]
[[Категория:Сәлжүкиҙәр]]</text>
      <sha1>147j11p3zpwc4kpfo2rnda07gnrnz8p</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146708</id>
      <parentid>1146705</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T01:54:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="123378" xml:space="preserve">{{Государственный деятель
| имя = Мәсүд I
| оригинал имени = {{lang-ota|ركن الدين مسعود}} {{lang-tr|Rukn al-Dīn Mes'ūd}}
| должность = Рум солтаны (Конья солтанлығы)
| периодначало = [[1116]]
| периодконец = [[1156]]
| предшественник = Мәликшаһ I (Конья солтаны)
| преемник = [[Ҡылыс-Арыҫлан II]]
| дата смерти = 1156
| отец = [[Ҡылыс-Арыҫлан I]]
}}
'''Мәсүд I Рукнетдин''' ({{Lang-ar|ركن الدين مسعود}}, ''төр.'' Ebü'l-es Feth-Sultânü'l-d Muazzam ve’Izzüddünyâ-Mes’dîn b ûd. Kılıcarslan es-Selcûkī; Rukn al-Mas’Dīn ūd; {{Lang-el|Μασούτ}}) —1156 йылдан алып 1116 йылға тиклем [[Рум солтанлығы|Рум солтаны,]] Ҡылыс-Арыҫлан I солтандың улы

Ҡылыс-Арыҫлан үлгәндән һуң, власҡа өлкән улы Мәлик шаһ,килгән, ул Мәсүдте төрмәгә япҡан. Мәлик шаһ менән [[Византия империяһы|Византия]] императоры Алексей Комнин һөйләшеүҙәре мәлендә Мәсүд азат ителә һәм власҡа килә, ә Мәлик шаһ, ҡулға алынып, һуҡырайтыла һәм быуып үлтерелә. Үҙенең 39 йыл дауамындағы хакимлығы йылдарында византийҙарҙы ҡаты тота һәм күрше мосолман ерҙәре иҫәбенә биләмәләрен киңәйтә. Идара итеүенең тәүге йылдарында Мәсүд үҙенең ағай-энеләре идара иткән Мелитена һәм [[Анкара]]ны баҫып алған. 1142 йылда Мөхәммәт Данишмендид үлгәндән һуң, Мәсүд Данишмендидтар ерҙәрен баҫып ала башлаған. Мәсүд хакимлыҡ иткән йылдарҙа даими рәүештә һуғышҡан. 1147 йылдың 26 октябрендә Икенсе тәре походы барышында Мәсүд Дорилей эргәһендә Конрад III немец тәре йөрөтөүселәр армияһын еңгән, ә 1148 йылдың 7 ғинуарында Кадм тауҙары янында — Людовик VII француз тәре йөрөтөүселәр армияһын тар-мар иткән. Артабан Мәсүд Антиохия кенәзлеге һәм Эдесса графлығы ерҙәре өсөн тәре йөрөтөүселәр һәм Киликий әрмән дәүләте хакимдары менән һуғышҡан.

1155 йылда Мәсүд вафат булған мәлгә [[Рум солтанлығы|Рум сәлжүк дәүләте]] Үҙәк һәм Көнсығыш Анатолияның өҫтөнлөклө державаһы була. аталған Мәсүдкә тиклем Көнбайыш халҡы Анатолияны «Рум» (римлеләр ере), тип атаған, тик уның хакимлығы осоронда Кесе Азияны «Турчия» (Төркиә) тип атай башлаған.

== Сығанаҡтар ==
;Сүриә
1195 йылға тиклемге ваҡиғалар '''Михаил Сүриәле'''нең (1126—1200) «Хронография»һында Мәсүдтең биографияһы һәм хакимлығы тураһында бәйән ителә{{Sfn|Kesik|2003|s=XXIV}}. Мәсүд буйынса тикшеренеүсе М. Кешик 1285 йылға тиклемге ваҡиғаларҙы ''' Бар-Эбрей''' «Хронология»һынан тапҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=XXV}}. 1240 йылда билдәһеҙ рухани ҙған &quot;'''Анонимная сирийская хроника'''&quot;ла Эдессала тәре йөрөтөүселәрҙең идаралыҡ итеүен (1098—1144) һүрәтләй{{Sfn|Kesik|2003|s=XXV}}.

;Әрмән
Мәсүд хакимлығы осоронда булған ваҡиғалар V—XVIII быуаттар әрмән тарихнамәһендә бирелгән. '''Матвей Эдесский''' «Хронография»һы 1136 йылға тиклем яҙған{{Sfn|Kesik|2003|s=XXII}}. Бында Яҡын Көнсығышты сәлжүктәр яулауы һәм тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы көрәш тасуирланған. &quot;Хронография&quot;ны рухани '''Григор Ерец''' 1162 йылға тиклем дауам иткән. «Продолжение хронографии» сәлжүктәрҙең Византия, Данишмендидтар, тәре йөрөтөүселәр һәм әрмәндәр араһындағы мөнәсәбәттәрен еткерә {{Sfn|Kesik|2003|s=XXIII}}. '''Вардан Аревелци'''ҙың «Всеобщая история» хеҙмәте һуғыштарҙы һүрәтләй, әммә Мәсүдтең хакимлығы тураһында мәғлүмәт аҙ{{Sfn|Kesik|2003|s=XXIII}}. '''Смбат Спарапет''' «Йылъяҙма»һында 951—1274 йй. ваҡиғаларҙы яҙған. Бында Киликия әрмәндәре, сәлжүктәр, [[мәмлүктәр]] һәм [[ҡараманоғуллары]] тураһында мәғлүмәт бар{{Sfn|Kesik|2003|s=XXIV}}.

;Византий

Мәсүдтең тормошо һәм эшмәкәрлеге византий мәсьәләләре менән бәйле. Алексей I Комниндың ҡыҙы '''[[Анна Комнина]]''' атаһы тураһында «Алексиада» хеҙмәтендә яҙған. Был хеҙмәт Төркиә тарихын өйрәнеү буйынса әһәмиәтле сығанаҡ. &quot;Алексиада&quot;ла Мәсүдтең ағаһы Мәликшаһ I менән көрәше ентекле бирелгән{{Sfn|Kesik|2003|s=XXI}}. '''Иоанн Киннам'''дың (1143—1185) &quot;Тарих&quot;ы икенсе тәре йөрөтөүселәр походын, Коньяны ҡамауҙы ентекле һүрәтләй{{Sfn|Kesik|2003|s=XXII}}. '''Никита Хониат''' &quot;Тарих&quot;ы Мәсүд һәм император Иоанн араһындағы мөнәсәбәттәргә бағышланған. Никита Хониат һәм Иоанн Киннам хеҙмәттәре бер-береһен тулыландыра{{Sfn|Kesik|2003|s=XXII}}.

;Ғәрәп һәм фарсы
&lt;!--
Арабские и персидские источники не предоставляют достаточный объём сведений о жизни Месуда. М. Кешик использовал их лишь для верификации информации из других источников. Небольшое количество оригинальных сведений дают лишь некоторые из мусульманских источников. К ним относится труд современника Месуда, жителя [[Дамаск]]а '''[[Ибн аль-Каланиси]]''' (1070—1160). Ещё одним современником султана был '''[[Ибн аль-Азрак аль-Фарики|Ибн аль-Азрак]]''' (1117—1181), живший в Анатолии. Однако он акцентировался на истории [[Артукогуллары|Артукидов]], и сведения о Месуде очень сжатые{{Sfn|Kesik|2003|s=XV}}. Ограниченную информацию можно почерпнуть в труде '''[[Ибн аль-Асир]]а''' (ум. 1233) «История атабеков сирийских»{{Sfn|Kesik|2003|s=XVI}}, но его «Полный свод всеобщей истории» обходит стороной события в Анатолии{{Sfn|Kesik|2003|s=XVIII}}. '''[[Аль-Фатх аль-Бундари|Аль-Бундари]]''' (1190—1245), сокративший труд '''[[Имадуддин аль-Исфахани|аль-Исфахани]]''' (1125—1201), упоминает Месуда только в одном предложении. Некоторые факты, полезные для освещения деятельности Месуда в связи с крестоносцами и византийцами, указаны младшим современником Месуда, историком из [[Алеппо]] '''{{Нп5|Ибн аль-Адим|Ибн аль-Адимом|4=Ibn al-Adim}}''' (ум. 1262). Труд '''[[Бахауддин ибн Шаддад|Ибн Шаддада]]''' (ум. 1285) упоминает детали, полезные при описании борьбы Месуда с армянами и крестоносцами{{Sfn|Kesik|2003|s=XVI}}. '''«Анонимный Зангиме'''» описывает события от возникновения сельджуков до 1363 года и является важным источником по истории сельджуков Анатолии. В нём приводятся оригинальные сведения о восшествии Месуда на престол, его борьбе с [[Араб (сын Кылыч-Арслана I)|Арабом]], осаде Коньи Мануилом Комнином, борьбе Месуда с армянами и крестоносцами{{Sfn|Kesik|2003|s=XVI—XVII}}. Современник Месуда из Алеппо '''{{Нп5|Аль-Азими|аль-Азими|4=Al-Azimi}}''' (ум. после 1161) упоминает события жизни Месуда в одном предложении с хронологическими ошибками. Ещё один современник Месуда '''Ибн Хамдун''' (1101—1167) не интересовался анатолийскими событиями и информацию о Месуде даёт в нескольких фразах{{Sfn|Kesik|2003|s=XVII}}. Сведения '''[[Сибт ибн аль-Джаузи|Сибта Ибн аль-Джаузи]]''' (ум. 1257) не оригинальны и дублированы в трудах Ибн аль-Каланиси, Ибн аль-Азрака, Ибн аль-Асира и Имадеддина аль-Исфахани. Труд '''[[Абу Шама аль-Макдиси|Абу Шамы аль-Макдиси]]''' (1203—1268) дополняет информацию о крестоносцах. Труд '''[[Абу-ль-Фида|Абу-ль-Фиды]]''' — краткое изложение всеобщей истории Ибн аль-Асира{{Sfn|Kesik|2003|s=XVIII}}. '''[[Шихабуддин ан-Нувайри|Ан-Нувайри]]''' (ум. 1332) сведений о Месуде почти не даёт. У '''{{Нп5|Карим ад-Дин Аксарайи|Аксарайи|4=Karim al-Din Aqsarayi}}''' (ум. 1332/33) не так много сведений о султане, но, по сравнению с основными источниками, он приводит отличающиеся от них данные о начале деятельности Месуда. Писавшие в XIV веке '''Кади Ахмед Нигдели''' и '''[[Аз-Захаби]]''' (1274—1348) указывают лишь неоригинальную информацию, заимствованную в более ранних источниках{{Sfn|Kesik|2003|s=XIX}}. «Избранная история» '''[[Хамдаллах Казвини]]''' (1281/82—1350) повторяла сведения более ранних источников, некоторые полезные детали позаимствованы из его поэмы «Зафернаме» {{Sfn|Kesik|2003|s=XX}}. «Сборник народов» написан '''{{Нп5|Мюнеджимбаши Ахмед Деде|Мюнеджимбаши|4=Munejjim-bashi Ahmed Dede}}''' (ум. 1702), жившим намного позже описываемых событий. Однако автор использовал множество источников, не сохранившихся до наших дней. В этом труде упоминается имя дочери Месуда{{Sfn|Kesik|2003|s=XXI}}.
--&gt;
;Латин сығанаҡтары

М. Кешик фекеренсә, замандаштары яҙған әҫәрҙәрҙән Икенсе тәре походы тураһында иң мөһим сығанаҡ — Людовик VII армияһында капеллан булып хеҙмәт иткән '''Одон Дейльский''' хроникаһы. Ул француз тәре йөрөтөүселәре армияһының Кесе Азия аша Антиохияға сәйәхәтен һәм сәлжүктәр менән һуғышын ентекләп тасуирлай. Әммә уның хроникаһы ғәҙел түгел{{Sfn|Kesik|2003|s=XXV—XXVI}}{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Гийом Тирскийҙың (1130—1185) «История деяний в заморских землях» хеҙмәтендә сәлжүктәрҙең византиялар һәм тәре йөрөтөүселәр менән мөнәсәбәттәре тураһында мәғлүмәт тупланған{{Sfn|Kesik|2003|s=XXVI}}.

== Биографияһы ==

=== Иртә йәшлек йылдары ===
Мәсүд [[Рум]] солтаны Ҡылыс-Арыҫлан I-нең улы{{Sfn|Demirkent|2002}}. Мәсүд исеме сығанаҡтарҙа тәүге тапҡыр Ҡылыс-Арыҫландың Мосул кампанияһына бәйле барлыҡҡа килгән{{Sfn|Kesik|2003|s=9}}. 1107 йылда Ҡылыс-Арыҫлан Ираҡтағы Мөхәммәт I Тапар әмир Жәкәрмеш урынына Мосул һәм Бәдиәт-әл-Жәзирә атабәге итеп тәғәйенләгән сәлжүк солтаны Жәүәлигә (Чавли, ''фр.'' Jâwali Saqâwâ){{Нп5|Джавали (Чавли)||}} ҡаршы походҡа юллана. 1107 йылдың 22 мартында Ҡылыс-Арыҫлан I үҙенең ҡанһыҙлығы менән билдәле Жәүәлиҙе хаким итеп ҡабул итергә теләмәгән халыҡтың саҡырыуы буйынса Мосулға инә. Походта солтан менән бергә хандың ҡатыны Айша, улдары Тоғрул-Арыҫлан, солтандың улы Мәликшаһ һәм, моғайын, Мәсүд тә булғандыр{{Sfn|Kesik|2004}}.

Сығанаҡтарҙағы мәғлүмәт ҡапма-ҡаршы. Сибт ибн әл-Жаузи, Мәсүд атаһы менән Мосулда булды, тип яҙған{{Sfn|Kesik|2003|s=11}}. Ләкин күп кенә сығанаҡтар, Мәсүд Коньяла ҡалды, тип раҫлай. Аҡһарайҙа әйтелеүенсә, Ҡылыс-Арыҫлан уны походҡа тиклем үк үҙенең вариҫы тип иғлан итә һәм Коньяла ҡалдыра.

1107 йылдың 13 июлендә Ҡылыс-Арыҫлан Хабур йылғаһы буйындағы алышта еңелә һәм, йылға аша сығырға тырышып, аты менән бергә батып үлә{{Sfn|Demirkent|2002}}. Ҡылыс-Арыҫлан һәләк булған мәлгә солтандың улдарынан иң өлкәненә Мәликшаһҡа 11 йәш була{{Sfn|Demirkent|2002}}. Ул Сәлжүк солтаны Мөхәммәт Тапарға әсирлеккә эләгә{{Sfn|Cahen|2014|loc=Chapter two. Turkish activity in the West under Shāhānshāh}}. Сибт ибн әл-Жаузи әйтеүенсә, Жәүәли менән һуғышта атаһы менән Мәсүд булған. Йәнәһе лә ул яу яланында әсирлеккә алынған һәм Мөхәммәт Тапарға ебәрелгән{{sfn|Metin|2017|s=38}}. М. Кешик фекеренсә, Сибт ибн әл-Жаузи мәғлүмәтенең дөрөҫ булыуы ихтимал, һуғыш ваҡытында Мәсүд менән Ғәрәп атаһы янында булыуы ихтимал. Ҡылыс-Арыҫлан еңелгәндән һуң, әсирлектән ҡасыуҙары ихтимал ине. Мосулды һәм уның улдарының береһен Жәүәиләне баҫып алғандыр, моғайын, солтандың башҡа улдарына Анатолияға ҡайтырға рөхсәт итеп, ҡасаҡ туғандарын бер-береһе менән тәхет өсөн көрәшергә, ә Мәликшаһты уларҙы тотҡарлау маҡсатында файҙаланырға уйлағандыр{{Sfn|Kesik|2003|s=11}}.

Ливан тарихсыһы М. С. Такуш раҫлауынса, атаһы үлгәндән һуң Мәсүд Данишмендидтарҙа, ә Ғәрәп Коньяла йәшәгән{{Sfn|Такуш|2002|страницы=۱۱۲}}. Т. Райс та, Месуд Данишмендидтарҙа йәшәгән, тип уйлаған, ләкин, уның фекеренсә, Ғәрәп Анатолияла ([[Кесе Азия]]) түгел, ә Мөхәммәт Тапарҙа тотҡонлоҡта булған{{Sfn|Райс|2004|страницы=31}}.

=== Ағай-энеләренә ҡаршы көрәш ===

==== Мәликшаһ ====
Үҙәк Анатолийҙа килеп тыуған хаосты һәм сәлжүктәрҙең хакимы булмауынан файҙаланып, Византия императоры Алексей I Комнин тыныслыҡты боҙа. Мөхәммәт Тапар хәлдең етдилеген аңлап, Мәликшаһты Анатолияға ебәргән{{Sfn|Sümer|2009}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=202}}. Коньяға килгәс, Мәликшаһ үҙенең батшалығында власты баҫып алған ике туғанын (кузен) язалап үлтергән{{Sfn|Cahen|2014|loc=Chapter two. Turkish activity in the West under Shāhānshāh}}. Бынан тыш, ул Мәсүдте һәм тағы бер ҡустыһы, Ғәрәпте, төрмәгә ултырта. Шунан һуң Мәликшаһ Алексей Комнинға ҡаршы һуғыш башлай. 1116 йылда Афьонкарахисар янындағы лагерҙа һөйләшеүҙәрҙә император менән осрашып, Алексей менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм императорҙан ҙур сумма аҡса ала{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=202}}.

Мәликшаһ менән һөйләшеүҙәр барышында император үҙенә ҡаршы фетнә күтәрелгәнен белә{{Sfn|Sümer|2004}}. Михаил Сүриәле һүҙҙәренсә, хәрби начальник Мәликшаһ Мәсүдте төрмәнән сығарған һәм Данишмендид Мелик Ғәзи янына алып килгән. Бында Мәсүдте солтан тип иғлан иткәндәр{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Михаил Сириец|1982|страницы=36}}. Алексей Мәликшаһҡа лагерҙа ҡалырға йәки Византия һағы менән файҙаланырға кәңәш итә, ләкин теге баш тарта{{Sfn|Sümer|2004}}. Анна Комнина быға ошондай һүҙҙәр менән аңлатма бирҙе: «Үҙҙәрен болоттарҙан да юғарыраҡ тип һанаған вәхшиҙәрҙең тәкәббер холҡо шундай»{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}. Мәликшаһ разведка отрядтарын юлбаҫарҙар юҡмы икәнлеген тикшерергә ебәрә. Ләкин илселәрҙе юлда Мәсүд яғына сығалар. Солтанға әйләнеп ҡайтҡас, улар юлдың хәүефһеҙ булыуын хәбәр иткән. Һөҙөмтәлә Мәликшаһ Мәсүд һалдаттары менән бәрелешкән. Ул ҡасырға маташҡанда, Пухей исемле әмир уға Аҡшәһәр янындағы Тирагионда йәшенергә кәңәш иткән. Тиҙҙән ҡала ҡамауға алына, һәм Пухей халыҡты Мәсүдкә бирелергә һәм Мәликшаһты бирергә күндергән. Мәсүд туғанының күҙен соҡоп алырға һәм Конья төрмәһенә ултыртырға ҡушҡан (1116) {{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}{{Sfn|Chalandon|1960}}. Анна Комнина, Мәликшаһ тулыһынса һуҡыраймаған була, тип яҙған. Ошо хаҡта белгәс, Мәсүд туғанын йәйә кереше менән быуҙырып үлтерткән (1117){{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}{{Sfn|Chalandon|1960}}.

==== Тоғрул-Арыҫлан ====
1107 йылда атаһы Ҡылыс-Арыҫлан вафат булғандан һуң, кесе улы Тоғрул-Арыҫланды әсәһе Мелитеналағы тәхеткә ултырта, уны Артукид Балак бән Баһрам ярҙамында тотоп тора{{sfn|Metin|2017|s=39—42}}. Стратегик мөһим урында торған Мелитена, Анатолиянан Иранға илткән юлдарҙың береһендә урынлашҡанлыҡтан, төбәктең бөтә хакимдарын да ҡыҙыҡһындырған{{Sfn|Cahen|1968|pp=72—83}}, уға хужа булыу Үрге Месопотамияны контролдә тотоу мөмкинлеген биргән{{Sfn|Cahen|1986}}.

Байтаҡ йылдар дауамында ҡалаға эйә булыу яғынан Гөмүштекин Ғәзи менән Ҡылыс-Арыҫлан бәхәсләшкән. Беренсе тәре походы башланғас, солтан әрмән идарасыһы Гвриил етәкселек иткән Мелитенаны ҡамаған. Тәре йөрөтөүселәрҙең Кесе Азияға килеүен белгәс, Арыҫлан Мелитена ҡамауын өҙгән{{Sfn|Demirkent|2002}}. 1101 йылда тәре йөрөтөүселәр армияһы һөжүм иткәндә, Гөмүштекин Ғәзи менән Ҡылыс-Арыҫлан, ваҡытлыса союз төҙөп, дошманға ҡаршы һуғыша. Әммә һуңынан, 1102 йылдың 18 сентябрендә, Гөмүштекин Ғәзи Мелитенаны баҫып алғанлыҡтан, солтан Гөмүштекин Ғәзигә һөжүм итә һәм уны Мараш янында тар-мар итә. 1104 йылда Гөмүштекин Сиваста мәрхүм була, һәм Данишмендидтар кенәзлегендә Ғәзи улдарының тәхет өсөн көрәше осоро башлана. Шуның менән файҙаланып, 1105 йәки 1106 йылдың 2 сентябрендә Ҡылыс-Арыҫлан Данишмендидтарҙың Мелитенаһын баҫып алған. Ғөмүштекиндың улы Әмир Мәлик Ғәзи, бөтә туғандары үлгәндән һуң, кенәзлек хакимы булып киткән{{Sfn|Kesik|2003|s=36}}. Башта Мәлик Ғәзи Рум сәлжүктәрен сюзерендар тип таныһа ла, ул Ҡылыс-Арыҫлан I вафатынан һуң, Анатолиялағы власть вакуумынан файҙаланған һәм төбәктә Данишмендидтар хөкөмдарлығын кире ҡайтарыу маҡсатында, Мәсүдте хуплаған{{Sfn|Kesik|2003|s=36}}. Мелик-шаһты юҡ иткәндән һуң, Мәсүд солтан тәхетенә эйә булған. Ул Мелик Ғәзиҙең ҡыҙына өйләнгән{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Chalandon|1960}} {{Ref+|В некоторых источниках тестем Месуда назван Гюмюштекин Гази, поскольку ранее правление Данышменда Гази указывалось до 1104 года, поэтому считалось, что с 1104 по 1134 год правил Гюмюштекин Гази{{Sfn|Босворт|1971}}.|group=comm}}. Мәсүд ҡайныһына ғүмере аҙағына тиклем тоғро булған {{Sfn|Sümer|2004}}.

Балак иҫән саҡта Мәсүд менән Ғәзи әмир Мелитенаға ҡарата бер ниндәй ҙә хәрәкәт яһамаған. 1124 йылдың 6 майында Манбижды ҡамағанда Балак вафат булғас, уның биләмәләрен бүлешкәндәр{{Sfn|Kesik|2003|s=36}}. Тоғрул-Арыҫлан, Балаҡтың аҫрауға алынған улы булғанлыҡтан һәм башҡа улдары булмау сәбәпле, үҙен уның мираҫына хоҡуҡлы тип һанаған. Ул Масараны (Миншар) һәм Гергерҙы баҫып алған. Быға Харпутты (Элязыг) алған Сөләймән Артукид (Балактың туғанының улы һәм Ил-Ғәзиҙең улы) ризаһыҙлыҡ белдергән{{sfn|Metin|2017|s=46}}. Тоғрул-Арыҫлан менән Сөләймән араһында дауам иткән көрәш менән файҙаланып, Мәсүд ярҙамына таянып, Мәлик Ғәзи 1124 йылдың 13 июнендә Мелитенаға ҙур армия менән һөжүм итә{{Sfn|Kesik|2003|s=37}}. Алты ай ҡамауҙан һуң 1124 йылдың 10 декабрендә Тоғрул-Арыҫлан һәм уның әсәһе бирешкән. Улар Данишмендидҡа ҡаланы тапшыра һәм Миңшар һарайына сигенгән{{Sfn|Sümer|2004}}.

==== Ғәрәп ====
Ғәрәп, Мәсүдтең икенсе бер туғаны, Анкараның һәм Кастамонуның хакимы булған{{Sfn|Sümer|2004}}. Сәлжүктарҙың элекке Мелитанаһы Данишмендид ҡулына күскәненә ул Мәсүдкә ныҡ асыулы булған{{Sfn|Sümer|2004}}. Ғәрәп быны ҙур тырышлыҡ һалып Мелитенаны алған атаһына ҡарата хыянат тип иҫәпләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=38}}. Шуға күрә ул Мәсүдкә 30 000 кешенән торған ғәскәр менән ҡаршы сыҡҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=38}}{{Sfn|Sümer|2004}}{{ref+|К. Ғәрәп беренсе алышта еңгән. Сығанаҡтарҙа мәғлүмәттәрҙең етмәүе арҡаһында ошо ваҡиғаның урыны һәм ваҡыты билдәһеҙ. Мәсүд, ярҙамына иҫәп тотоп, Константинополгә Византия императоры Иоанн II Комнинға килә. Император солтанды яҡшы ҡабул итә һәм уға алтын, ғәскәр биргән.

Ярҙам алғас, Мәсүд үҙенең ҡайныһына, Мелик Ғәзи әмиргә килгән. 1126 йылда улар, көстәрен берләштереп, Ғәрәпкә яу асҡан. Был юлы Ғәрәп еңелгән һәм Киликияның әрмән батшаһы I Торосҡа ҡасҡан{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=39}}. Ғәрәп Торостан алған ғәскәр менән Киликиянан Анатолийға әйләнеп ҡайта. Бер нисә алыштан һуң Ғәрәп еңелә. Византия императоры Иоаннда йәшенеп торорға мәжбүр булған. Был хәл 1127 йылда булды. Ошо датанан һуң Михаил Сүриәле уны башҡаса телгә алмай{{Sfn|Kesik|2003|s=40}}.

«Аноним Зангима» яҙыуынса, Ғәрәп ҡустыһы Мәсүдкә ҡаршы өс тапҡыр һуғышҡан. Ахыр сиктә, улар килешеү төҙөгән, һәм Мәсүд Ғәрәпкә бер нисә ҡәлғә биргән. Бер аҙҙан туғандар һүҙгә килешә, Ғәрәп византия императорынан ярҙам һорай, ләкин өлгөрмәй{{Sfn|Kesik|2003|s=40}}, сөнки 1128 (йәки 1129) йылда Византияла вафат була{{Sfn|Sümer|2004}}.

=== Данишмендидтар Ғәзи һәм Мөхәммәт менән мөнәсәбәттәре ===
Ҡылыс-Арыҫлан үлгәндән һуң, Мәлик Ғәзи Анатолияның иң ғәйрәтле хөкөмдары булған{{Sfn|Kesik|2003|s=41}}. 1129 йылда византий наместнигы Касианус Мәлик Ғәзигә Анкараны, Чанкырыны, Кастамонаны һәм Ҡара диңгеҙ ярын биргән{{Sfn|Kesik|2003|s=41}}. Шул территорияларҙы кире ҡайтарыу маҡсатында, император Иоанн Комнин Кастамону районына баҫып ингән. Әммә ул Анатолияға китеүе була, уның ҡустыһы Исаак Комнин (Алексей Комниндың улы) Константинополгә әйләнеп ҡайта һәм тәхеткә эйә булырға маташҡан. Артабан уны Мәсүд, аҙаҡ Мәлик Ғәзи үҙҙәрендә йәшертеп йәшәтә{{Sfn|Kesik|2003|s=41}}, шунан Исаакты Трапезундҡа, Константин Гаврға оҙатҡан. 1131 йылда Мәлик Ғәзи  Киликияға поход яһаған, һәм Киликий әрмән дәүләте хакимы Левон I йыл һайын яһаҡ түләргә ризалашҡан. Бынан һуң Мәлик Ғәзи Мелитенаға ҡайтҡан, уның янына Коньянан Мәсүд һәм Трапезундтан Исаак килгән{{Sfn|Kesik|2003|s=42}}. Исаак  Мелитенанан Левонға килгән, уның ҡыҙына өйләнгән һәм килешеү төҙөгән. Әммә бер аҙ ваҡыттан Исаак ҡайныһы менән һүҙгә килешә һәм Мәсүдкә ҡасып килгән{{Sfn|Kesik|2003|s=54}}

Мелитенала ҡыш сыҡҡандан һуң, Мәлик Ғәзи һәм, моғайын, Мәсүд 1132 йылда Кастамонуны яулаған{{Sfn|Kesik|2003|s=42}} (1131{{Sfn|Sümer|2004}}). Мәсүд уның янында булған булырға тейеш. Ғәзи һәм Мәсүд Ҡара диңгеҙ яры буйында тәре йөрөтөүселәрҙең ҡәлғәһе Зининды баҫып алған, әммә тәре йөрөтөүселәр 4000 динар түләп ҡотолалар{{Sfn|Kesik|2003|s=42}}. 1132 йылда император Иоанн Комнин Кастамонуны кире алған. 1133 йылда Мәлик Ғәзи Кастамонуны ҡамаған, һәм халыҡ уға ҡала ҡапҡаһын асҡан{{Sfn|Sümer|2004}}. 1134 йылда Мәлик Ғәзи үлгән. Ғүмеренең ахырына уның биләмәләре [[Евфрат]] йылғаһынан алып Сакарья (Сангариус) йылғаһына тиклем һуҙылған булған. Ярҙамы өсөн рәхмәт йөҙөнән Мәсүд уға Мелитена, Кайсери, Чанкиры, Анкара һәм Кастамонуҙы биргән. Мәсүд Конья, Нигде, Афьонкарахисар һәм Аҡһарайға эйә булған{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}{{Sfn|Kesik|2003|s=41—42}}.

Мәлик Ғәзиҙең дүрт: Мөхәммәт, Яғыбасан, Яған һәм Айнудәүләт исемле улы булған. Айнудәүләт һәм Яған риза булмаһа ла,  атаһының вариҫы булып Мөхәммәт ҡалған. 1135 йылда Мөхәммәт Яғанды үлтергән, Айнудәүләт Мелитенаға ҡасҡан&lt;!-- как зять султана Месуда --&gt;{{Sfn|Kesik|2003|s=43}}. Мәсүд менән Мөхәммәт Ғәзи мираҫы арҡаһында низағлашҡан {{Sfn|Sümer|2004}}. Иоанн Комнин Данишмендидтарҙың көсһөҙләнеүенән һәм Мәсүд менән Мөхәммәттең низағынан файҙаланып, Мәсүд менән Мөхәммәткә ҡаршы килешеү төҙөгән. Мәсүд императорға хәрби отряд ебәргән, һәм Чанкырыны ҡамаған{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}. Үҙенең дошмандарын айырыу маҡсатында, Мөхәммәт Мәсүдкә ташламалар яһау аша, хаттар яҙып, уның менән килешеү төҙөгән{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}{{Sfn|Kesik|2003|s=43}}. Мәсүд ғәскәре Чанкырынан киткән, император ҡамауҙан баш тартырға мәжбүр булған. Яҙ көнө Иоанн Кастамону һәм Чанкырыны ҡыҫҡа ваҡытҡа ғына яулай{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}.

=== Византия менән көрәш ===

==== Иоанн Комнин ====
1137 йылда Иоанн Киликияға һәм Сүриәгә походҡа башлаған. Юлда уның армияһы Мәсүдтең биләмәләрен туҙҙырған. Яҙ ул Киликий Әрмәнстаны хакимы Левон I территорияларын — Тарсты, Аданды, Мопсуестияны һәм Аназарбты баҫып ала. 20 августа Иоанн, әҙ генә ҡамауҙан һуң, Антиохияны яулаған. Шунан һуң император, йәнә Соҡор үҙәненә ҡайтҡан, Левон менән уның улдарын баҫып алған һәм Константинополгә оҙатҡан. 1138 йылдың башында, бер аҙналыҡ ҡамауҙан һуң, император Алеппо районындағы Бизаны ала. Алеппо атабәге Имадеддин Занги был ваҡытта Химста булған. Ул үҙенең командиры Саварҙы 5000 кешелек отряды менән Алеппоға ярҙамға ебәргән. Иоанн Алеппоны яулай алмай, яҡындағы Асариб менән Кафартаб ҡәлғәләрен баҫып алған. Иоанн Шейзарҙы ҡулға ала алмаған, һәм Антиохияға ҡайтҡан. Михаил Сүриәле һүҙҙәренсә, был ваҡытта Мәсүд Аданды баҫып алған, руханиҙар менән ҡалала йәшәүселәрҙе Мелитенға алып киткән, унда әсирҙәрҙең бер өлөшөн һатҡан. Адананан һуң Мәсүд Кесун менән Мараш кенәзлектәренә һөжүм иткән һәм уларҙың тирә-яғын талаған. Иоанн Киликияға ҡайтҡас, ғәскәренең бер өлөшөн Мәсүдкә ҡаршы ебәргән{{Sfn|Kesik|2003|s=56}}. Михаил Сүриәле һүҙҙәренсә, 1138 йылда император, Мәсүд менән килешеү төҙөп, Константинополгә ҡайтҡан. Никита Хониат килешеү тураһында яҙмаған һәм былай тип яҙған: «Сәлжүктәр тар-мар ителгән, күптәре әсирлеккә алынған, уларҙан йөк аттарын һәм йөк аттарын тартып алғандар»{{Sfn|Kesik|2003|s=57}}. Яхъя Киннам да килешеү тураһында телгә алмаған{{Sfn|Kesik|2003|s=57}}. Император яулап алған ерҙәрҙе тиҙҙән мосолмандар баҫып ала{{Sfn|Kesik|2003|s=57}}.

1139 йылдың яҙ аҙағында император армия менән Улубаттан Данишмендидҡа ҡаршы сыға. Һалҡын ҡыш эҙемтәләре императорҙы һәм уның армияһын ауыр хәлгә ҡуя. Уларҙың аҙыҡ запасы бөткән, һәм аттарының бер өлөшө үлгән. Мәсүд отрядтары, византийҙарҙың ауыр хәлен күреп, һөжүм итә һәм талай. Император хәйлә уйлап сығара, йәйәүле ғәскәр, һанын күп күрһәтеү маҡсатында, кавалерия артынан хәрби вымпелдар күтәрә. Сәлжүктәр сигенә, ә император 1140 йылдың башында Данишмендидтарҙың боронғо ҡалаһы Никсарҙы ҡамай. Михаил Сүриәле Иоанн император менән асыуланышыа һәм Мәсүд яғына сыға. Ул Мәсүдтең ҡыҙына өйләнә, мосолман диненә күсә һәм Коньяла ҡала{{Sfn|Kesik|2003|s=57—59}}.

Император Константинополь янынан 1141 йылдың 13 ғинуарында ҡуҙғала, сәлжүктәр уларҙы эҙәрлекләп килә. Мәсүд Улуборлуны ҡамай{{Sfn|Kesik|2003|s=59}}. 1142 йылдың яҙы Иоанн Комнин Антиохияны тағы яулап алырға маташа. Ул үҙенең ниәттәрен йәшерергә тырышып, Киликияға беренсе походта яулап алған ерҙәрен һаҡлап ҡалыу маҡсаты менән экспедиция ойошторҙоҡ ти. Дөрөҫө — Иоанндың маҡсаттарының береһе сәлжүктәр булған. Ләкин Мәсүд улар килгәнгә тиклем Олуборлонан сигенгән. Император өлкән улы Алексей һәләк булған Анталияға барып еткән. Императорҙың башҡа улдары, Андроник менән Исаак, ҡустыһының кәүҙәһен диңгеҙ буйлап Константинополгә алып ҡайтырға тырыша, ҡайтып барышлай Андроник вафат булған{{Sfn|Kesik|2003|s=59—60}}. 1142 йылда Мәсүд Анталия төбәгенә һөжүм итә һәм бик күп табыш һәм әсирҙәр ала{{Sfn|Sümer|2004}}. Иоанн Мануилдың кесе улы менән сәфәрен дауам иткән. Ул Киликияны аша сыҡҡан һәм Сүриәгә йүнәлгән. 1142 йылдың 25 сентябрендә Иоганн Баграс ҡәлғәһе янында була, унан, килешеүгә ярашлы, эске ҡәлғәһе менән, ҡаланы тапшырыуҙы талап итеп, Антиохия Раймундына хәбәр ебәрә. Раймунд ҡаланы биреүҙән баш тартҡан, һәм Иоанндың армияһы Антиохияның тирә - яғын талаған. Шунан Иоганн, киләһе яҙға килеренә иҫәп тотоп, ҡайтып китте. Әммә 1143 йылдың 8 апрелендә ул донъя ҡуйҙы{{Sfn|Kesik|2003|s=61}}. Император тәхет вариҫы тип Мануилды күрһәтә{{Sfn|Kesik|2003|s=61}}.

==== Мануил Комнин ====
Константинополдә власть алмашыныуы менән файҙаланып, Мәсүд Византия ерҙәренә һөжүм итә. Мануил яуап итеп Мелангия ҡалаһы янындағы Сәлжүк ерҙәрен баҫҡан. 1145 йылда Константинополдең Сүриә биләмәләре менән бәйләнештәре хәүеф аҫтында ҡала. Мануилдың асыуы ҡабарған һәм ставкаһын Риндакос йылғаһы тигеҙлегендә урынлаштырған{{Sfn|Kesik|2003|s=62}}. 1146 йылдың йәйендә Мануил Фригияға килә. Ул ебәргән отрядтар сәлжүктәрҙе туҙҙыра һәм күп табышҡа эйә була. Әммә Үҙәк Анатолийҙың көнбайышында Мәсүд ғәскәрҙәре Кесе Мендерес үҙәненә юл тота һәм ҙур табыш менән ҡайта. Император Конья янына сығыш яһап, Мәсүдкә хат ебәрә{{Sfn|Kesik|2003|s=63}}. Иоанн Киннам яҙғанса, ул солтанға былай тип яҙған: «Походыбыҙға һинең ҡылығың этәргес бирҙе. Прокананы алдың һәм күптән түгел Рим еренә һөжүм иттең. Шулай уҡ Римдең союздашы Ягунпасанды һәм башҡа ҡәбилә идарасыларын һуғыш менән борсойһоң. Аҡыллы кеше булһаң, Алла язаһын алырға тура киләсәк, тип уйларға тейеш инең. Йә яуызлыҡтан тыйыл, йә ҡаршы торорға әҙер бул»{{Sfn|Иоанн Киннам|1859|страницы=42}}. Быға Мәсүд Аҡшәһәрҙә (Филомелион) лагерь ҡорасаҡмын, тип яуап бирә {{Sfn|Kesik|2003|s=64}}.

Мәсүд Калограй ҡалҡыулығына Византия армияһына һөжүм итергә бер отряд ебәрә. Был отряд еңелә. Был турала белгәс, солтан Филомелиондағы лагерҙы ташлап сығып киткән. Мануил солтанға мыҫҡыллы хат ебәрә. Ләкин солтан уға ҡолаҡ һалмаған һәм Андрахман янында лагерь ҡорған. Император Филомелионға һөжүм итә, Мануилдың уҡтан үксәһе яралана, әммә Византия армияһы ҡаланы ала һәм уны яндыра. Мануил әсирҙәрҙе азат иткән һәм сәлжүктәрҙең тауарын тартып алған{{Sfn|Kesik|2003|s=65}}{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=212}}. Император Мәсүд лагерына яҡн урынлашҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=66}}.|group=comm}}. Икенсе көндө һуғыш башлана. Сәлжүктәр сигенә башланы. Византия армияһы күптәрҙе үлтерә һәм әсирлеккә ала. Мануил Коньяға юлланған (1146){{Sfn|Kesik|2003|s=66}}.

Мәсүд Коньяны оборонаға әҙерләгән, ләкин, ябыҡ урында ҡамауҙа ҡалыу ҡала өсөн дә, армия өсөн дә хәүефле булырын белгән. Шуға күрә ул ғәскәрҙең бер өлөшөн ҡаланан ситтәге ҡалҡыулыҡ битенә урынлаштырған, ә үҙенең отряды менән Конья менән Каббала һарайы араһындағы тауҙа урынлашҡан. Мәсүд ҡаланы һаҡлауҙы ҡатынына ышанып тапшырған{{Ref+|Никита Хониат полагал, что за оборону стен отвечала одна из дочерей Месуда, которая была замужем за Иоанном Комнином{{Sfn|Kesik|2003|s=66}}.|group=comm}}. Мануил Мәсүдтең ҡаланың уң яғында икәнен аңлап, уға һөжүм итергә йыйына. Ләкин император офицерҙары ризалашмаған, сөнки солтан үҙен ҡурҡыныс аҫтына ҡуймаҫын аңлағандар, күренгән һалдаттар авангард ҡына, тип иҫәпләгән. Мануил икеләнеүселәрҙән көлгән{{Sfn|Kesik|2003|s=66}}. Византийҙар Конья ны уратып ала. Мануил ҡала көслө нығытылған икәнен аңлай һәм Мәсүдкә ярҙам килгәнен белгән{{Sfn|Kesik|2003|s=67}}. Михаил Сүриәле Мәсүдкә ярҙамға Хөрәсән, Бағдад әмирҙәре һ. б. килгән{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=213}}. Мануил армияһының кире сыға торған юлы ябылыуы мөмкинлегенән ҡурҡҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=67}}. Яңы тәре походы тураһында лә хәбәрҙәр килгән{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=213}}. Император ҡамауҙан баш тарта, ҡалдырыр алдынан ҡала тирә-йүнен ҡыйратырға бойора. Зыяраттарҙа мәйеттәрҙе ҡәберҙәренән алып ташлағандар. Иоанн Киннам, Мануил солтан әсәһенең ҡәберлегенә генә тейергә ҡушмаған{{Sfn|Kesik|2003|s=67}}.

Византия армияһы сигенгәндә уны сәлжүктәр эҙәрлекләй. Сәлжүктәр Цибрелицемани тип атаған артылышта Мәсүд Данишмендид ярҙамында Византия армияһын тар-мар итергә ниәтләгән. Император иһә үҙенең лагерынан ике яҡтағы тәрән ҡаяларҙа һуғышсыларын йәшереп ҡалдырған булған{{Sfn|Kesik|2003|s=68}}. Улар ҡорал да йәшергән булған. Сәлжүктәр күренмәгәс, император үҙенә хеҙмәт иткән төрөк Пупакесты разведкаға ебәрә. Пупакес тиҙ арала әйләнеп ҡайтҡан һәм &quot;фарсы&quot;лар аҙ булыуын хәбәр иткән. Мануил ҡустылары һәм Пупакес менән шул яҡҡа юл тотҡан. Дошмандың бәләкәй отрядын осратып, улар уны үҙҙәренә әүрәтергә маташҡан, ләкин киреһенсә килеп сыҡҡан. Мануил һәм уның эргәһендәгеләр лагерҙан йыраҡҡа киткәндәрен аңлап, төрөктәргә ҡаршы көрәшеүҙе уның өсөн ҡурҡыныс тип һанаған. Утрауға еткәс, дошмандың биш йөҙләгән кешенән торған отряды менән бәрелешкән.

Улар артынан бөтә ғәскәре менән Мәсүд ҡыуған. Император сигенмәгән, аҙ һанлы ғәскәре менән сәлжүктәргә һөжүм иткән. Ул, армиям ярҙамға ашыға, тип уйлағандыр. Йәки уны аҡылһыҙлыҡҡа батырлыҡ күрһәтеү теләге этәргәндер. Сәлжүктәр уны уратып алған. Солтан император отрядының ярҙамға килеүселәр менән ҡушылыуына юл ҡуймаҫҡа тырышҡан. Император үҙен дә, армияһын да ҡурҡыныс аҫтына ҡуйған өсөн уны яҡындары тәнҡитләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=69}}. Мәсүд ғәскәрҙәре ике яҡтан һөжүм иткәнлектән, Византия ғәскәре ҙур юғалтыуҙар кисергән. Ҡурҡыштан ғәскәрҙәр ҡушылған һәм сәлжүктәр уларҙы уратып алған{{Sfn|Kesik|2003|s=70}}. Византия армияһы 20 000 самаһы грек һалдатын юғалтҡан{{Sfn|Sümer|2004}}. Мануил ҡамауҙан ҡотола алған. Император һөжүм итергә теләһә лә, яҡындары ял итергә булған{{Sfn|Kesik|2003|s=70}}. Император батша байрағын алып, үҙ яҡлылар менән бергә сәлжүктәрҙе сигендергән. Мануил уларҙы ҡараңғы төшкәнсе эҙәрлекләгән, ә һуңынан үҙенең лагерына ҡайтҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=71}}. Император Мәсүдкә киләһе йылда тағы киләм, тип хат ебәргән. Мәсүд илселәре аша килешеү тәҡдимен еткергән. Яңы тәре йөрөтөүселәр тулҡыны тураһында төрлө имеш-мимештәр таралғанлыҡтан, Мануил илселәрҙе, төрлө һылтау табып, тотҡарлаған, сөнки тыныслыҡ тураһында ҡарар ҡабул итер алдынан, бик ныҡ уйлап эшләргә кәрәк булған. Был осорҙа ла бер нисә бәрелеш булған{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=72—73}}. «Аноним Зангима» яҙыуынса, Мәсүд ете Византия ҡәлғәһендә һалдаттарҙы үлтергән. Киннам яҙғанса, батша үҙ ғәскәре менән Риндакос йылғаһына еткәс, солтан Мәсүдтең илселәре солтандың килешеү буйынса үтенесен еткергән. Һөйләшеүҙәр тамамланғас, ике яҡ араһында, Праканды һәм тағы бер нисә ҡәлғәне кире биреү шарты менән, килешеү төҙөлгән{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=74}}. Шунан һуң, 1155 йылда Мәсүд үлгәнгә тиклем, Мануил бүтән ҡаршы һөжүм яһамаған{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=213}}{{Sfn|Kesik|2003|s=75}}.

Әрмәндәр сәлжүктәрҙең еренә һөжүм иткәнлектән, солтан императорға уларға ҡаршы поход ойошторорға тәҡдим итә{{Sfn|Kesik|2003|s=75}}.

=== Данишмендидтар менән мөнәсәбәттәре. Мәхәммәттең улдары ===
Мөхәммәт Данишмендид 1142 йәки 1143 йылда үлгәндән һуң{{Sfn|Özaydin|1993}}, уның ваприҫтары араһында мираҫ өсөн көрәш башланған, Данишмендид ерҙәре өс өлөшкә: Кайсери, Сивас һәм Мелитенаға бүленгән. Яғы-Басан Сивасты алған. Мәсүд кейәүе Зюннунға Кайсериҙы алырға ярҙам иткән{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=46}}. Айнудәүлә Мелитена хакимы{{Sfn|Kesik|2003|s=46}}. Данишмендидтар территорияларын өс өлөшкә бүлгәндән һуң, Мәсүд Анатолияның иң ғәйрәтле хөкөмдары булып киткән{{Sfn|Kesik|2003|s=44}}. Айнудәүлә Сивасҡа туғаны Яғы-Басанға барған һәм уның менән Мәсүдкә ҡаршы тыныслыҡ килешеүе төҙөгән. Һуңынан ул Эльбистан һәм Жәйханды баҫып алған{{Sfn|Kesik|2003|s=46}}. Мәсүд Сивас хакимы Яғы-Басанды еңгән, ә үҙенең бәләкәй улын Шаһиншаһты Анкара, Чанкира һәм Кастамонуҙың хакимы итеп билдәләй{{Sfn|Sümer|2004}}.

Византия императоры Иоанн 1143 йылдың апрелендә вафат булғас, улы Мануил I Комнин уның вариҫы тип иғлан ителә{{Sfn|Sümer|2004}}.

1143 йылда Мелитенаны тәүге тапҡыр ҡайтарырға маташа. Ул Айнуддәүләгә ҡаланы ҙур иктаға алмаштырырға тәҡдим итә, әммә тегеһе һөйләшеүҙәр өсөн ҡатынын, Мәсүдтең бер туғанының ҡыҙын ебәрә. Мәсүд ҡыҙҙың үтенесенә ҡолаҡ һалмаған, 17 июндә 1143 йылдың 14 сентябрендә Мелитенаны уңышһыҙ ҡамаған{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=47}}. 1144 йылда Месуд Айнуддәүлә эйә булған Жәйхан менән Эльбистан өлкәләрен баҫып ала. Эльбистандың хакимы итеп улы Ҡылыс-Арыҫлан II тәғәйенләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=47}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Шунан Мәсүд Мелитенанеы икенсе тапҡыр өс дауамында ҡамауҙа тотҡан. Византия императоры Мануил Комнин Сәлжүк ерҙәренә яҡынлашыуы хаҡында хәбәр килгәнлектән, 1144 йылдың 15 авгусында солтан ҡамауҙы алған{{Sfn|Kesik|2003|s=47}}. Айнуддәүлә 1152 йылдың 12 июнендә вафат булған, вариҫы — улы Зөлҡәрнәй. Яғы-Басан туғанының улына һәм уның әсәһенә Мәсүдкә буйһонмаҫҡа кәңәш бирә. Ғауға ваҡытында һәләк булмаһындар һәм уның ҡулына эләкмәһендәр өсөн, әсәһе менән улы Сивасҡа үҙҙәренең көтөүҙәрен ебәргән. Ошо хаҡта белгәс, Мәсүд Яғы Басанға яза бирергә булды һәм уға ҡаршы сыҡты. Сивас батшаһы солтанға буйһонған{{Sfn|Kesik|2003|s=48}}. 1152 йылдың 24 июлендә солтан өсөнсө тапҡыр Мелитенаны ҡамаған, армияһы ҡаланың тирә-яғын туҙҙырған. Зөлҡәрнәйҙең әсәһе, Айнуддәүләнең тол ҡатыны һәм Мәсүдтең бер туғанының ҡыҙы, солтан янына килеп, уның аяғына йығылып, ғәфү үтенгән. Солтан, Зөлҡәрнәй килеп буйһонһа, ҡамауҙы алып, уны ҡала менән идара итергә ҡалдырасаҡ, тип яуаплаған. 1152 йылдың 15 авгусында Саван ҡулына ҡылыс һәм саван тотоп килә һәм тоғролоҡ анты бирә. Солтан, һүҙендә тороп, уны Мелитенала идара итергә ҡалдырған{{Sfn|Kesik|2003|s=48—49}}. Яғы Басанды ҡыҙына өйләндергән{{Нп5|Карим ад-Дин Аксарайи|Аксарайи|4=Karim al-Din Aqsarayi}} {{Sfn|Kesik|2003|s=49}}.

=== Занга һәм Нуретдин менән мөнәсәбәттәре ===
Мәсүд менән Занганың мөнәсәбәттәре дуҫтарса булған. Көнсығышта улар тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы союздаштар булараҡ эш иткән. Дауыттың улдары мираҫ өсөн көрәш башлай. Ҡара-Арыҫлан ярҙам һорап солтан Мәсүдкә мөрәжәғәт итә һәм 20 мең һыбайлы алған{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=101, 104, 105}}. Занга Мәсүд ғәскәре менән осрашырға теләмәй, һәм Артукид биләмәләренән үҙ ғәскәрҙәрен сығарған{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}. Занга менән Месуд араһындағы башҡа бәхәстәр теркәлмәгән{{Sfn|Kesik|2003|s=99}}.

1146 йылда Занга вафат булған, ерҙәре улы Нуретдин Мәхмүт (Сүриә, Алеппо) менән Сәйфетдин әд-дин Ғәзи I (Жәзирә, Мосул) араһында бүленгән. Бынан тыш, Нуретдин Мәсүд һәм Артукидтар менән союзда һуғыша. 1146 йылда Жослен II Хокинс 1144 йылда Занга яулап алған Эдессаны кире ҡайтарырға маташа{{Sfn|Kesik|2003|s=102}}.

Занга менән Месуд араһында туғанлыҡ {{Sfn|Kesik|2003|s=99}} Имадетдин Занганың улы Мәхмүт Нуретдин менән Мәсүдтең ҡыҙының никахы нигеҙендә урынлаштырылған. Был никах ике дәүләт араһында мөнәсәбәттәрҙе нығытҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}. С. Рансимен әйткәнсә, Мәсүд Тель-Баширҙы Нуретдинды ҡыҙының бирнәһе итеп ҡалдырған, һәм 1151 йылда ҡаланы ике хакимдың да ғәскәре алған{{Sfn|Kesik|2003|s=102}}.

=== Тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы көрәш ===

==== Дорилей янындағы алыш ====
[[Файл:Passages_faiz_oultre_mer_SEBASTIEN_MAMEROT_140_(cropped).png|мини|Икенсе тәре походы башында Конрадтың сәлжүктәр менән һуғышы. Себастьен Мамроның «Походы французов в Утремер» китабындағы Жан Коломб миниатюраһы (1474)]]
1144 йылда Имадетдин Занганың Эдессаны баҫып алыуы Европала борсолоу тыуҙыра, сөнки тәре йөрөтөүселәрҙең башҡа дәүләттәрен ҡурҡыныс аҫтына ҡуя. Икенсе тәре походы ойошторола. Немец короле Конрад  III һәм француз короле Людовик VII Константинополгә үҙ ғәскәрҙәре менән килгән{{Sfn|Sümer|2004}}. Император Мануил I Комнин менән Мәсүд тәре походы башланыуы тураһындағы хәбәрҙе ишеткәс, низағты туҡтата һәм тыныслыҡ урынлаштыра. Мәсүд бөтә мосолман хакимдарынан  ярҙам һораған һәм ҡалаларын нығытҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=81}}. Тәре йөрөтөүселәрҙең немец армияһы Босфорҙы үтеп,  Кадыкёйҙа (Халкедон) лагерь ойоштора. Конрад Мануилдың киҫәтеүенә иғтибар итмәй, үҙ көсөнә ышанып, ставкаһын Никеяла урынлаштырған{{Sfn|Kesik|2003|s=82}}. Конрад беренсе тәре походы юлынан киткән{{Sfn|Sümer|2004}}. Конрад армияһы 15 октябрҙә көнсығышҡа йүнәлә; Конрадтан тыш, ғәскәрҙәргә Византия полководецы Стефанос етәкселек иткән. Тәүге аҙнала улар Византия биләмәләренән барған, сәлжүк биләмәләренә килеп еткәс, византий оҙатыусылары Конрадҡа, иң ҡыҫҡа юл бер нисә көнгә һуҙыласаҡ һәм был ваҡытҡа аҙыҡ-түлек запасы әҙерләргә кәрәклеген еткергән. Тәре йөрөтөүселәр ылауҙарына аҙыҡ-түлек тейәгән. Әммә күрһәтелгән ваҡыттан һуң ғәскәр кәрәкле урынға барып етмәгән, оҙатыусылар юҡҡа сыҡҡан. Уларҙы иртәнсәк абайламағас, Конрад кәңәшмә йыя. Командирҙарҙың бер өлөшө алға барыу яҡшыраҡ тип иҫәпләй, әммә бер өлөшө артҡа боролорға саҡыра. Ниһайәт, артабан барырға ҡарар ителә. Әммә тәре йөрөтөүселәрҙең бер ниндәй ҙә эш планы булмаған; бынан тыш, эргә-тирәләге ҡалҡыулыҡтарҙа сәлжүк яугирҙары күренә башлаған{{Sfn|Kesik|2003|s=83}}.

26 октября 1147 года армия Конрада дошла до реки Сарысу (Батис) в окрестности [[Эскишехир|Дорилея]]. Всадники спешились, а пешие готовились отдыхать. По словам Бар-Эбрея, из-за жажды в пути погибли тысячи крестоносцев и лошадей{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}. Передовые силы сельджукской армии внезапно атаковали крестоносцев{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}. Киннам писал, что на крестоносцев напал лишь авангард сельджуков под командованием некоего Мамплана{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}{{ref+|«До Мелангий и города Дорилеи не встретилось с алеманами ничего неприятного. Однако когда они находились здесь, перс, по имени Мамплан, решился с небольшим войском напасть на передовые их отряды с намерением попробовать их силу и изучить образ их битвы»{{Sfn|Иоанн Киннам|1859|страницы=88}}.|group=comm}}. Гийом Тирский утверждал, что Месуд не участвовал в битве, послав эмира по имени Парамус{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}{{ref+|«Султан Иконии не участвовал в этом великом приключении. Поскольку это было позволено Богом, знатный и могущественный турецкий сатрап по имени Парамус, командовавший войсками султана, совершил этот почти неожиданный подвиг»{{Sfn|William of Tyre|1943|p=172}}.|group=comm}}. Однако в «Анонимной сирийской хронике» написано, что Месуд лично победил крестоносцев{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}{{ref+|«Пришёл принц Масуд со своим войском, нашёл их в пустыне измученными голодом и жаждой, напал и разгромил»{{Sfn|Anonymous Syriac Chronicle|1933|p=298}}.|group=comm}}. Его воины дождём осыпали крестоносцев стрелами. Легковооружённые всадники Месуда на быстрых лошадях с криками атаковали крестоносцев, которые не могли понять, что происходит. Хотя они были в броне и хорошо вооружены, крестоносцы не могли оказать сопротивление, несмотря на свою многочисленность. Сельджуки стреляли, не приближаясь, и таким образом убили большое число крестоносцев. Когда они пробовали последовать за сельджуками, они быстро скрывались{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}. Сельджуки избегали рукопашной схватки, потому что их было меньше{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}.

Конрад [[Битва при Дорилее (1147)|потерпел тяжёлое поражение]]{{Sfn|Sümer|2004}}. Из 70 000 рыцарей и большого числа пеших воинов не осталось и десятой части. Многие либо погибли от голода, либо от стрел, некоторые попали в плен. Конрад потерял своего коня, подаренного ему императором, и с трудом спас свою жизнь. Он бежал в Никею с остатками армии{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}. Добыча сельджуков была огромна. Золото, серебро, лошади и оружие были проданы на восточных рынках. Стоимость серебра в Мелитене упала до уровня стоимости свинца{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}.

Этой победой Месуд отомстил за [[Битва при Дорилее (1097)|поражение своего отца]] [[Кылыч-Арслан I|Кылыч-Арслана]] у Дорилея 1 июля 1097 года{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}.

==== Кадм тауы янында алыш ====
{{Основная статья|Битва на горе Кадмус}}[[Файл:Passages faiz oultre mer SEBASTIEN MAMEROT 143r.png|мини|Битва Людовика с сельджуками, Миниатюра [[Коломб, Жан|Жана Коломба]] из книги [[Мамро, Себастьен|Себастьена Мамро]] «[[Походы французов в Утремер]]» (1474)]]
Источники приводят различные данные о численности армии Людовика: Михаил Сириец — 5000 человек; Бар-Эбрей — 50 000 всадников и бесчисленное множество пеших. Ибн аль-Каланиси называл 1 000 000, но, вероятно, в это число он включал и армию Конрада. Невозможно точно оценить размер армии Людовика, но, вероятно, она была меньше армии Конрада{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}. Получив в Никее известие о поражении Конрада, Людовик предпочёл выбрать более безопасную дорогу{{Sfn|Sümer|2004}}. Он направился к южному побережью Анатолии более западным путём, следуя прибрежной дорогой, контролируемой Византией{{Sfn|Altan|2020}}. Однако близ Эфеса крестоносцы подверглись нападению сельджуков{{Sfn|Altan|2020}}. В пути французы натыкались на разлагающиеся тела немецких крестоносцев. [[Одон Дейльский]] отмечал, что французская армия пострадала из-за запаха и заразы{{Sfn|Kesik|2003|s=86}}.

У перевала Казыкбели на горе [[Хоназ (гора)|Кадм]] 7 января 1148 года крестоносцы попали в засаду{{Sfn|Altan|2020}} Месуда. На горных дорогах французская армия крестоносцев столкнулась с большими трудностями. Продвигаться по дорогам на лошадях и повозках было невозможно. Они соскальзывали с тропы. Две части армии были оторваны друг от друга из-за расстояния{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. О происшедшем недостаточно подробностей, поскольку есть только отчёт [[Одон Дейльский|Одона Дейльского]]. Согласно ему, крестоносцы не могли найти место для удобного лагеря в ущельях. Авангард и основная армия оказались на двух равнинах и потеряли друг друга{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Сельджукские лазутчики следовали за армией крестоносцев. Когда армия Людовика разделилась на части при преодолении перевала, сельджуки напали. Они прятались за скалами и деревьями и осыпали христиан своими стрелами{{Sfn|Phillips|2007|страницы=199—202}}{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Они захватили вершину горы, чтобы помешать авангарду прийти на помощь основной армии. В итоге у крестоносцев не было связи между частями армии. Большинство было озабочено лишь спасением своих жизней. Сельджуки продолжали атаковать до наступления темноты. Затем они удалились, захватив много добычи. Месуд разгромил французских крестоносцев, даже король едва спас жизнь. Согласно свидетельству Одона Дейльского, Людовик спасся, взобравшись на скалу. От летящих стрел его защищал нагрудник. Король потерял в этой битве всю свою свиту из сорока человек. Авангард же, расположившийся лагерем в удобном месте, не подозревал о битве, но отсутствие вестей вселяло тревогу. Когда предводители авангарда узнали о случившемся, было уже поздно. По словам Гийома Тирского, свою жизнь спасли те, кто сумел в ту ночь спрятаться в скалах, кустах или дуплах деревьев. Все выжившие из армии крестоносцев не спали до утра{{Sfn|Kesik|2003|s=94}}. Французы потерпели крупное поражение{{Sfn|Altan|2020}}. Едва спасшийся король обвинил императора в сотрудничестве с мусульманами. Однако дело было в том, что к началу похода Месуд отодвинул границы сельджукского государства до Мендереса{{Sfn|Altan|2020}}. Франки смогли достичь Анталии, хотя и с большими потерями. Отсюда они на кораблях отправились в Сирию{{Sfn|Sümer|2004}}.
--&gt;

==== Сүриәлә тәре йөрөтөүселәр менән көрәше ====
&lt;!-- В Антиохию Людовик прибыл в марте 1148 года. [[Раймунд де Пуатье]], [[Антиохийское княжество|принц Антиохийский]], просил его помочь с нападением на атабека Алеппо, [[Нур ад-Дин Махмуд|Нуреддина Махмуда]], сына скончавшегося в 1146 году Имадеддина Занги. Это могло помочь вернуть Эдессу и обезопасить северные границы государств крестоносцев. Однако Людовик проигнорировал его просьбу и решил направиться к Иерусалиму{{Sfn|Madden|2004|pp=62—63}}{{Sfn|Nicolle|2009|p=54}}. Раймунд был вынужден вступить в союз с Али ибн-Вафой, лидером [[Ассасины|ассасинов]] и врагом Нуреддина Махмуда. Месуд решил участвовать в разделе графства Эдесса, чтобы закрепиться в регионе. В 1148 году Месуд прибыл в Эдессу и решил захватить Мараш. Он попросил Нуреддина Махмуда напасть на Раймунда с другой стороны{{Sfn|Mallett|2013}}. 29 июня 1149 года в [[Битва при Инабе|битве при Инабе]] Нуреддин победил Раймунда и Али бин Вафа, которые погибли, их армия была разбита{{Sfn|Mallett|2013}}.

[[Жослен II (граф Эдессы)|Жослен II]], правитель [[Турбессель|Тель-Башира]], воспользовался смертью владельца [[Кахраманмараш|Мараша]] Раймунда, своего зятя, для захвата города{{Sfn|Sümer|2004}}. В 1149 году Месуд вместе с Артукидами и Занги отправился в поход против Жослена и других крестоносцев в Северной Сирии. Султана сопровождал его сын [[Кылыч-Арслан II|Кылыч-Арслан]]. После короткой осады Месуд занял Мараш 11 сентября. Захватив город, султан отпустил крестоносцев и священников в Антиохию. В то же время Артукид Кара Арслан отбил у крестоносцев замок Бабула (Бабхула) и оттуда напал на Гергер, а Нуреддин сражался с крестоносцами у Антиохии{{Sfn|Kesik|2003|s=107}}.

Месуд преследовал Жослена до Тель-Башира, где осадил его{{Sfn|Kesik|2003|s=108}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Жослен вернул захваченных им сельджукских пленников и признал господство султана, после чего Месуд снял осаду{{Sfn|Kesik|2003|s=108}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Обосновавшись в Тель-Башире, Жослен продолжал претендовать на Эдессу. Поэтому в 1149 году Нуреддин выступил против него, но потерпел поражение. Многие погибли или попали в плен. Среди пленных был военачальник Нуреддина. Жослен отправил оружие Нуреддина Месуду с издевательским сообщением: «Это оружие вашего зятя; я скоро пришлю вам побольше оружия». Нуреддин был оскорблён и пообещал большую награду, если ему доставят Жослена живым или мёртвым. В итоге 4 мая 1150 года Жослен попал в засаду и был доставлен к Нуреддину{{Sfn|Kesik|2003|s=103}}. Нуреддин приказал заключить его в Цитадели Алеппо, где Жослен и пробыл 9 лет до своей смерти. Месуд воспользовался исчезновением Жослена II с политической сцены, двинулся на Кесун, и жители без боя передали ему город{{Sfn|Sümer|2004}}. [[Михаил Сириец]] писал: «султан Месуд вновь отправился и осадил Кишум, где находился /раньше/ франк Ринальд. В Телл-Башире обосновался малолетний сын Жослина, которого также звали Жослином. Увидев неисчислимые силы, жители Кишума повернули спины, отправили епископа Иоанна и получили от султана клятву, что те франки, кто пожелает, могут уйти в Айнтаб. Султан утвердился в Кишуме, Бет-Хесне, Ра’бане, Фарзмане и осадил Телл-Башир»{{Sfn|Михаил Сириец|1982|страницы=29}}.

Весной 1150 года Месуд с Кылыч-Арсланом отправился в поход против замков и городов крестоносцев. В праздник [[День Святой Троицы|Пятидесятницы]] 22 мая султан внезапно появился перед Кейсуном с огромной армией. Жители города отправили к Месуду посланника, который получил обещание султана, что крестоносцы будут отпущены в Айнтаб. 30 мая 1150 года Месуд захватил замок [[Бесни|Бесни (Бехисни)]]{{Sfn|Kesik|2003|s=109}}, 3 июня 1150 года он ушёл из него{{Sfn|Kesik|2003|s=109}}. Оттуда он двинулся на Тель-Башир и при поддержке Нуреддина Махмуда осадил крепость{{Sfn|Sümer|2004}}. Согласно священнику Григору (продолжателю Бар-Эбрея), султан Месуд осадил Тель-Башир в июне. Ибн аль-Каланиси назвал май 1150 года датой осады. Поскольку Жослен был захвачен Нуреддином, замок защищали его жена Беатрис и сын [[Жослен III (граф Эдессы)|Жослен III]]. Хотя турки настойчиво атаковали, гарнизон и жители города продолжали сопротивляться. Когда [[Иерусалимское королевство|иерусалимский король]] [[Балдуин III Иерусалимский|Балдуин III]] узнал о пленении Жослена, он быстро прибыл в Антиохию, чтобы предотвратить захват христианских земель сельджуками. Узнав о его прибытии, Месуд снял осаду Тель-Башира. Нуреддин Махмуд прибыл в Тель-Башир, вероятно, чтобы помочь Месуду. После встречи с Нуреддином Месуд покинул Тель-Башир. Он передал управление захваченными у крестоносцев местами Кылыч-Арслану и вернулся в Конью{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=110}}.

После гибели Раймунда Антиохийского и пленения Жослена II защитить регион от нападений Месуда и Нуреддина стало практически невозможно. Связь между Тель-Баширом и Антиохией была полностью прервана. В это время византийский император Мануил сделал предложение жене Жослена II (и матери Жослена III) купить у неё оставшиеся земли{{Sfn|Kesik|2003|s=110}}. Она приняла предложение императора и в обмен на золото, доставленное ей византийским наместником Киликии, Беатрис передала ему замки Тель-Башир, [[Самосата|Самосату]], [[Биреджик]], Айнтаб, {{Нп5|Дулук|4=Dülük}} и Равендан и отправилась в Иерусалим с детьми{{Sfn|Kesik|2003|s=110}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Однако вскоре Мануил понял, что владеть этими крепостями — тяжёлое бремя, поскольку требовалось множество усилий для их сохранения, учитывая их удалённость от центра империи и расположение посреди мусульманских земель{{Sfn|Kesik|2003|s=104, 110}}. Переход этого региона под контроль Византии не остановил сельджуков. Мусульмане, воспользовавшись ситуацией, начали наступление на проданные крепости. В 1151 году султан Месуд, его зять Нуреддин Махмуд и артукидский правитель [[Мардин]]а Тимурташ вместе напали на этот регион. Месуд получил Мараш, [[Арабан|Рабан]], Дулук, Байт аль-Хосн; Нуреддин — Равендан, Курус, Бурджур-Расас; Тимурташ захватил Самосату и Биреджик. Артукид Кара Арслан также увеличил свои территории. Графство Эдесса прекратило своё существование, а сельджуки Рума заняли территории к западу от Евфрата. В следующем 1151 году Нуреддин Махмуд захватил Тель-Башир, а Месуд присоединил Айнтаб{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=104, 110}}.

=== Данишмендидтар менән үҙ-ара мөнәсәбәттәре. Яги-Басан ===
В 1152 году данышмендидский правитель Мелитены Айнуддевле умер, и его место занял его сын Зулькарнайн. Брат Айнуддевле, правитель Сиваса, Никсара, Токата и Амасьи Данышмендид Ягы-Басан велел своему племяннику не подчиняться султану Месуду. Узнав об этом, султан рассердился и выступил против Ягы-Басана. Понимая, что он не сможет противостоять правителю сельджуков, Ягы-Басан покорился и пообещал Месуду, что не будет помогать своему племяннику. Месуд намеревался осадить Мелитену и 24 июля 1152 года разграбил и разорил окрестности города. После этого Зулькарнайн со своей матерью явился к султану, прося прощения, и султан простил их{{Sfn|Sümer|2004}}.
--&gt;

=== Мәсүдтең Киликий походтары ===
&lt;!-- После похода в Киликию в 1137—1138 годах византийский император Иоанн увёз взятого в плен Левона I и его семью в Константинополь. В 1145 году сын Левона [[Торос II]] бежал и тайно вернулся в Киликию. Он собрал вокруг себя верных его семье армян и сумел захватить замки долины Чукурова. После победы с помощью крестоносцев над византийским полководцем [[Андроник I Комнин|Андроником]] в 1152 году он захватил [[Мопсуестия|Мопсуестию]] и [[Тарсус|Тарс]]. Это подтолкнуло Мануила к заключению договора с Месудом против Тороса{{Sfn|Kesik|2003|s=111}}. Месуд тоже хотел наказать Тороса за нарушение сельджукских границ. Как писал Бар-Эбрей, Торос стал причиной гибели 3000 тюрков во время своих нападений{{Sfn|Kesik|2003|s=112}}. Весной 1153 года султан взял с собой Данышмендида Ягы-Басана и двинулся на Киликию. Однако, поскольку армяне защищали перевалы Тавра, султан не смог попасть в Киликию и был вынужден вернуться. Византийская армия, которая напала на Киликию вскоре после этого, также потерпела поражение у Тарса от армии Тороса{{Sfn|Sümer|2004}}.

В 1154 году византийский император снова отправил посланника с золотом и серебром к Месуду, призывая к походу против Тороса{{Sfn|Kesik|2003|s=112}}. Поскольку это было и в интересах Месуда, он выступил весной 1154 года с большой армией и двинулся к Мопсуестии и [[Аназарб]]у. Однако захватить эти крепости он не смог. 27 мая 1154 года он напал на [[Топраккале|Тель-Хамдун]]{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=113}}. В это время разразилась свирепая буря. Месуд поручил одному из эмиров своего сына Кылыч-Арслана, Якуп-бею, совершить набег с отрядом в 3000 человек в регион Антиохии. Однако в узком проходе между хребтом [[Нур (хребет)|Аманос]] и берегом Якуб-бей и его солдаты попали в засаду, большинство из них были убиты рыцарями-тамплиерами и армянами под командованием Стефана, брата Тороса{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=113}}. Известие об этом произвело деморализующее действие на сельджуков. Кроме того, в Киликии и Конье распространялась чума, большая часть лошадей и мулов погибла. Армия Месуда была вынуждена отступать, бросив обоз, армяне спустились с гор и изматывали отступавшую армию сельджуков нападениями. В результате Месуду пришлось заключить с Торосом мирный договор. Таким образом, киликийские экспедиции Месуда оказались безуспешными{{Sfn|Kesik|2003|s=113}}.

== Вафаты ==
[[Файл:Türbe Kilij Arslan II - tombs.jpg|мини|left|Захоронение Месуда в [[тюрбе]] при мечети Алаэддина]]
После возвращения из Киликии Месуд заболел{{Sfn|Sümer|2004}}. По утверждению Никиты Хониата, Месуд в конце жизни разделил между сыновьями принадлежавшие ему земли. Каппадокию он оставил зятю Ягы-Басану{{Sfn|Никита Хониат|1860|страницы=147—148}}. Перед смертью он успел вызвать в Конью из Эльбистана своего сына Кылыч-Арслана. Султан посадил его на трон, надел на его голову корону и потребовал от приближённых присягнуть ему{{Sfn|Sümer|2004}}. Султан скончался в конце апреля или начале мая 1155 года{{Sfn|Sümer|2004}} после 10 месяцев болезни{{Sfn|Kesik|2003|s=114}}. Утверждалось, что гробница Месуда находится в построенном им городе Симре{{Sfn|Kesik|2003|s=134}}. Однако это ошибка, выяснить которую помогли записи более позднего периода. Султана похоронили в [[тюрбе]] во дворе мечети Алаэддина{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=134—135}}.

Наследники Месуда «немного жили в мире и как прилично родственникам, но большей частью ссорились и враждовали между собой»{{Sfn|Никита Хониат|1860|страницы=147—148}}.
--&gt;

== Идара итеү һәм армия ==
&lt;!-- Сельджуки Рума имели визирей, однако имена визирей Месуда в источниках не сохранились. У сельджуков Анатолии члены династии управляли городами или территориями с титулом [[мелик]]. Таким образом сыновья получали опыт управления. Месуд назначил одного из своих сыновей, Шахиншаха, меликом Кастамону, Анкары и Чанкиры, другой его сын, Кылыч-Арслан, был меликом Эльбистана{{Sfn|Kesik|2003|s=123}}.

При Месуде в сельджукской армии были как пешие, так и конные отряды. В походе армия состояла из легковооружённых воинов, оружием которых были лук со стрелами, меч и копьё. При осаде городов и крепостей сельджуки использовали осадные орудия, например, катапульты{{Sfn|Kesik|2003|s=124}}. О мастерстве лучников Месуда писали Иоанн Киннам и Никита Хониат. Даже в самых сложных условиях сельджукские воины могли поразить цель. Они использовали быстрых лошадей и были легко вооружены, чтобы маневрировать в битве и скрываться от преследования. В сельджукской армии были строгие порядок и дисциплина. Одним из тактических приёмов было изматывание сил противника внезапными набегами. Они прятались в высоких холмах и осыпали превосходящие силы крестоносцев и византийцев дождём стрел{{Sfn|Kesik|2003|s=125}}. Ещё одним тактическим приёмом туркменов и особенно сельджуков, используемым наиболее часто, было ложное отступление. Небольшой отряд атаковал врага и, создав видимость своего поражения, отступал, заманивая преследующую вражескую армию в ловушку{{Sfn|Kesik|2003|s=126}}. Управлять армией в бою помогали звуки барабанов и труб{{Sfn|Kesik|2003|s=127}}.

Жена султана также время от времени принимала участие в государственном управлении{{Sfn|Kesik|2003|s=124}}. Во время осады Коньи Мануилом Комнином Месуд оставил защиту городского замка и стен своей жене{{Sfn|Kesik|2003|s=123}}.
--&gt;

== Иҡтисад, төҙөлөш һәм ижтимағи тормош ==
[[Файл:Alaedin Camii.JPG|мини|Алаитдин мәсете]]
[[Файл:Aksaray Ulu Cami 3101.jpg|мини|Аҡһарайҙағы Минбар мәсете]]
&lt;!-- Поскольку Месуд очень мало жил в Конье, он практически не оставил никаких памятников, сохранившихся до наших дней. Во время своего тридцатидевятилетнего правления он построил в Конье лишь внутренний замок, дворец и мечеть. Мечеть была возведена в стиле анатолийских мечетей того периода — без купола, с плоским потолком и множеством колонн. Строительство [[Мечеть Ала ад-Дина (Конья)|другой мечети]] (переделка византийской церкви) было начато во время правления Месуда I, но завершено во время правления [[Кей-Кубад I|Алаэддина Кейкубада I]], поэтому она была названа в его честь{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}. На плите над сводом у дверей [[минбар]]а мечети выгравирована надпись «Слава веры и мира, отец завоеваний и заместитель халифа Масуд ибн Кылыч-Арслан». Рядом с этой мечетью находилось [[медресе]], построенное Месудом{{Sfn|Kesik|2003|s=132}}. Месуд также построил мечеть в Аксарае{{Sfn|Sümer|2004}} на месте современной Улу-джами (Большой мечети). Минбар этой мечети находится в Улу-джами и является старейшим из минбаров в Центральной Анатолии{{Sfn|Kesik|2003|s=133—134}}.

При Месуде продолжался переход кочевых тюрок к оседлой жизни. По мнению М. Кешика, Месуд, как и другие сельджукские правители Анатолии, долгое время не мог активно заниматься строительством из-за постоянных войн. Жители Западной и Центральной Анатолии не могли чувствовать себя в полной безопасности, поэтому продолжали жить как кочевники{{Sfn|Kesik|2003|s=128}}. В результате успешной борьбы Месуда с крестоносцами, византийцами и Данышмендидами последние годы его правления были благополучными, стабильными и мирными. В эти годы тюрки всё активнее селились в Анатолии{{Sfn|Kesik|2003|s=128}}. Историки XV, XVI и XVII веков утверждали, что Месуд основал город под названием Симре недалеко от Амасьи{{Sfn|Sümer|2004}}. Там были сооружены мечеть, медресе, дома для бедных. Впоследствии город был разрушен{{Sfn|Kesik|2003|s=134}}. Однако это ошибка, Месуд не имел отношения к основанию города, его деятельность не была связана с Амасьей{{Sfn|Kesik|2003|s=134—135}}.

При Месуде была отчеканена самая старая (из обнаруженных) сельджукская монета в Анатолии{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}.

Экономика государства во многом основывалась на военных трофеях и на скотоводстве. Сельджуки не занимались сельским хозяйством, пока не стали оседлыми, они продолжали заниматься животноводством. Земледелием занималось христианское население, которому государство оказывало помощь. Вероятно, к концу правления султана Месуда земледелием начали заниматься и осевшие сельджуки{{Sfn|Kesik|2003|s=129}}. Доход государства складывался из налога [[джизья]] и дани от других государств. Согласно Гийому Тирскому, при Месуде сельджуки собирали налоги даже с византийского порта Анталии{{Sfn|Kesik|2003|s=130}}. Несправедливость налоговой политики Византии во второй половине XII века и обещание султана освободить от налогов тех, кто попал под его власть, привели к массовому переселению на сельджукские земли жителей приграничных византийских территорий{{Sfn|Kesik|2003|s=130—131}}.

В XII веке действовал торговый путь, связывавший Константинополь с Коньей и Тебризом. Конья была важным торговым центром. Прекращение войн привело к оживлению торговли и распространению [[Караван-сарай|караван-сараев]]. Из записей Никиты Хониата следует, что во времена правления Месуда между сельджуками и христианами островов в окрестностях и на озере Бейшехир существовала оживлённая торговля. В Малатье существовал большой рынок, в том числе и невольничий{{Sfn|Kesik|2003|s=129—130}}.

Сельджуки использовали в Анатолии медные, железные, серебряные, квасцовые, [[лазурит]]овые и соляные рудники. Однако нет сведений о том, какие рудники разрабатывались при Месуде. Известно лишь, что лазурит добывали около Коньи{{Sfn|Kesik|2003|s=131}}.
--&gt;

== Шәхесенең әһәмиәте ==
&lt;!-- По оценке М. Кешика, Месуд был умным, справедливым, осторожным, дальновидным и религиозным правителем. В 570 [[Год хиджры|году Хиджры]] он использовал [[лакаб]] Рукнеддин ({{Lang-tr|Rukn al-Din, Rukn ad-Din, Rukn ud-Din}}, {{lang-ar|ركن الدين||Pillar of the Faith}} — «Столп веры»){{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=121}}.

Политика византийских императоров в отношении Малой Азии состояла в том, чтобы в борьбе правителей между собой оказывать помощь более слабому из них. Византия была заинтересована в поддержании вражды между малоазийскими эмирами, чтобы те ослабляли друг друга. По словам М. Кешика, «особенно здесь достойна восхищения умная и дальновидная политика султана Месуда против Византийской империи. Потому что он разгадывал политику Византии в отношении турок и не попадался в приготовленные ими ловушки»{{Sfn|Kesik|2003|s=75}}.

В описаниях «Анонимного Зангиме» и в «Истории» Аксарайи Месуд — первый сельджукский анатолийский правитель, которому авторы приписывают традиционные черты персидско-исламского правителя. Автор «Анонимного Зангиме» подчёркивал, что Месуд выполнял религиозные обязанности правителя и проводил политику исламизации недавно завоёванных земель. Аксарайи утверждал, что Месуд был справедливым монархом, чьё правление было узаконено [[халиф]]ом. Однако слова Аксарайи о том, что халиф признал Месуда султаном, приславшим ему знаки правления, не подтверждаются другими источниками. Ибн ал-Асир назвал Месуда царём (меликом) Коньи и Аксарая один раз, но в других местах — лишь князем, который правил в Конье. Иоанн Киннам, как и Анна Комнина, называл сельджукских правителей Анатолии султанами, но он при этом не указывал, был ли этот титул Месуда официально признан халифом. Слова Киннама «вождь Икониона [Коньи], которого турки, почитая его превыше всего, называют султаном» означают лишь, что сельджуки в Анатолии признавали Месуда своим повелителем. Бар-Эбрей называл Месуда султаном Коньи, но тоже не указывал, был ли ему официально присвоен этот титул. При этом тот же автор подробно описывал, как халиф «провозгласил» Мелика Гази меликом и прислал ему «золотой обруч на шею и золотой посох, и четыре чёрных знамени, и барабаны». По мнению С. Меджит, «тот факт, что тот же автор умалчивает об [[Инвеститура|инвеституре]] Месуда, указывает на то, что в то время он не был признан халифом»{{Sfn|Mecit|2013|pp=42—44}}.

[[Хамдаллах Казвини|Казвини]] утверждал, что сельджукский султан Рума Месуд подчинялся [[Государство Сельджукидов|великому сельджукскому султану]] [[Ахмад Санджар|Санджару]] и каждый год платил ему дань. Известно, что Санджар передал своему племяннику [[Махмуд ибн Мухаммад|Махмуду]], сельджукскому султану Ирака, маншур (распоряжение, приказ) на управление некоторыми территориями. [[Ибн аль-Асир]] утверждал, что лично видел маншур, в котором Махмуду передавались земли в Анатолии. То есть сельджуки Рума подчинялись сельджукам Ирака, которые, в свою очередь подчинялись великим сельджукам. Однако не зафиксировано ни одного факта, показывающего, что султан Месуд признавал эту зависимость{{Sfn|Kesik|2003|s=106}}. На чеканенных Месудом монетах он указан с титулом «эс-Султануль-муаззам» (великий султан), таким же, который использовал Махмуд. Турецкие историки [[Туран, Осман|О. Туран]] и М. А. Кёймен отмечали, что эта зависимость была лишь «на бумаге» (в маншуре){{Sfn|Kesik|2003|s=107}}.

Во время правления Месуда сельджуки прочно обосновались в Анатолии{{Sfn|Sümer|2009}}. До него Анатолию называли «Рум» (земля римлян), и лишь во время его правления жители Запада стали называть Анатолию «Турчией» (Турция). Армяне при нём называли большую часть Анатолии, находившейся под властью турок-сельджуков, «Туркестаном»{{Sfn|Sümer|2004}}. По словам {{Нп5|Райс, Тамара Тэлбот|Т. Райс||Tamara Talbot Rice}}, к моменту смерти Месуда в 1155 году государство Сельджуков было «значительно более сильным, чем когда он пришёл к власти. Теперь это была процветающая и влиятельная держава»{{Sfn|Райс|2004|страницы=31—32}}. По мнению {{Нп5|Вудс, Джон (историк)|Дж. Вудса||John E. Woods (historian)}}, благодаря деятельности Месуда Государство сельджуков Рума стало доминирующей державой в Центральной и Восточной Анатолии{{Sfn|Woods}}. Турецкий историк С. Меджит писал: «можно с уверенностью предположить, что Месуд в конце своего правления заложил основы, которые превратили сельджукское княжество в Анатолии в сельджукский султанат Коньи»{{Sfn|Mecit|2013|p=46}}.
--&gt;

== Ғаиләһе ==
Жена: дочь Мелика Гази. Брак заключён до 1116 года{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}.

Сыновья{{Sfn|Sümer|2004}}:
* [[Кылыч-Арслан II|Кылыч-Арслан]];
* Шахин-шах, правитель [[Анкара|Анкары]];
* Долат (Девлет).

Дочери:
* Дочь. Муж — Данышмендид Зюннун{{Sfn|Sümer|2004}};
* Дочь. Муж — Данышмендид Ягы-Басан{{Sfn|Sümer|2004}};
* Дочь. Муж — [[Иоанн Комнин (сын Исаака Комнина)|Иоанн Комнин]]{{Sfn|Sümer|2004}};
* Дочь. Муж — сын [[Имад ад-Дин Занги|Имадеддина Занги]] [[Нур ад-Дин Махмуд|Махмуд Нуреддин]]{{Sfn|Sümer|2004}}. Мюнеджимбаши писал, что её имя было Сельчук-хатун{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}. М. Кешик писал, что, по словам Михаила Сирийца, за Нуреддина была выдана та дочь Месуда, которая была ранее женой Иоанна Комнина. М. Кешик утверждал, что не смог найти в других источниках подтверждения этой информации{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}{{ref+|У Михаила Сирийца не названо имя, и речь не о браке с племянником императора, а только о помолвке: «Хотя она была просватана за племянника византийского императора, женился на ней Hyp ад-Дин»{{sfn|Михаил Сириец|1982|с=29}}{{sfn|Michel le Syrien|1905|p=297}}. |group=comm}}.

== Комментарийҙар ==
{{Иҫкәрмәләр|group=comm}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|20em}}

== Әҙәбиәт һәм сығанаҡтар ==

=== Сығанаҡтар ===
* {{Книга|ref=Анна Комнина|автор=Анна Комнина|заглавие=[[Алексиада]]|ответственный=пер. [[Любарский, Яков Николаевич|Я. Н. Любарского]]|год=1996|место=СПб.|издательство=[[Алетейя (издательство)|Алетейя]]}}
* {{Книга|ref=Иоанн Киннам|ссылка=https://www.vostlit.info/Texts/rus17/Ioann_Kinnam_3/frametext1.htm|автор=Иоанн Киннам|заглавие=Краткое обозрение царствования Иоанна и Мануила Комнина (1118-1180)|ответственный=пер. под ред. [[Карпов, Василий Николаевич|В. Н. Карпова]]|год=1859|место=СПб.}}
* {{Статья|ссылка=https://www.vostlit.info/Texts/rus4/Mychel_Syr/frametext3.htm|ref=Михаил Сириец|автор=[[Михаил Сириец]], Гусейнов Р. А.|заглавие=Из «Хроники» Михаила Сирийца (часть 3)|год=1982|место=М.|издание=Письменные памятники Востока, 1975|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]], [[ГРВЛ]]|тип=Ежегодник|страницы=16—31|issn=}}
* {{Книга|ref=Никита Хониат|ссылка=http://www.vostlit.info/Texts/rus3/Honiat_2/text3.phtml?id=12432|автор=Никита Хониат|заглавие=Никиты Хониата история, начинающаяся с царствования Иоанна Комнина|ответственный=пер. под ред. [[Долоцкий, Василий Иванович|В. И. Долоцкого]]|год=1860|место=СПб.|том=1. (1118——1185)}}
* {{Книга|ref=Matthieu (D'Edesse)|ссылка=http://archive.org/details/bub_gb_YlkuAAAAQAAJ|автор=Matthieu (D'Edesse)|заглавие=Chronique de Matthieu d'Edesse 962—1136 avec la continuation de Grégoire le Prêtre jusqu'en 1162, d'après trois manuscrits de la Bibliothèque impériale de Paris|год=1858|место=P.|издательство=A. Durand|allpages=591|isbn=}}
* {{Книга|ref=Michel le Syrien|ссылка=http://archive.org/details/MichelLeSyrien3|автор=Michel le Syrien|заглавие=Chronique de Michel le Syrien|ответственный=[[Шабо, Жан-Батист|J.-B.Chabot]]|год=1905|язык=fr|место=Paris|издательство=Roger Pearse|volume=3}}
* {{Книга|ref=Sibṭ bin al-Jawzī|ссылка=http://archive.org/details/recueildeshistor03acad|автор=Ibn el-Djeuzi|заглавие=Recueil des historiens des croisades : Historiens orientaux|ответственный=Académie des inscriptions &amp; belles-lettres (France)|год=1872|часть=Mirât ez-Zèmân|место=P.|издательство=Imprimerie nationale|pages=517—570|allpages=792|volume=3}}

* {{Книга|ref=William of Tyre|ссылка=https://archive.org/details/william-of-tyre-deeds-done-beyond-the-sea-volume-ii|автор=William of Tyre|заглавие=A History of Deeds Done Beyond the Sea|ответственный=Translated and Annotated by Emily Atwater Babcock and A. C. Krey|год=1943|место=New York|издательство=[[Издательство Колумбийского университета|Columbia University Press]]|volume=2}}
* {{Статья|ссылка=https://www.jstor.org/stable/25194766|ref=Anonymous Syriac Chronicle|заглавие=The First and Second Crusades from an Anonymous Syriac Chronicle|год=1933|издание=Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland|место=L.|volume=2|pages=273—305|issn=0035-869X|ответственный=Tritton A. S., [[Гибб, Гамильтон Александр Росскин|Gibb H. A. R.]]}}

=== Әҙәбиәт ===
* {{книга|ref=Босворт|автор=[[Босуорт, Клиффорд Эдмунд|Босворт К. Э.]]|заглавие=Мусульманские династии. Справочник по хронологии и генеалогии|ответственный=Пер. с англ. [[П. А. Грязневич]]а, отв. редактор [[И. П. Петрушевский]]|год=1971|оригинал=The Islamic Dynasties. A Cronological and Genealogical Handbook|место=М.|издательство=Наука, ГРВЛ|страницы=181—182}}

* {{книга|автор=Райс Т. Т.|часть=|заглавие=Сельджуки. Кочевники — завоеватели Малой Азии|ref=Райс|ссылка=|место=М.|издательство=[[Центрполиграф]]|год=2004|страниц=238|isbn=5-9524-0949-0}}
* {{книга|автор=[[Успенский, Фёдор Иванович|Успенский Ф. И.]]|заглавие=История Византийской империи. В 5 т|том=5|ссылка часть=http://rikonti-khalsivar.narod.ru/Usp4.10.htm|часть=История Византийской Империи. Отдел VI. Комнины. Глава X. Восточные дела.|место=М.|издательство=[[АСТ (издательство)|АСТ, Астрель]]|год=2005|страниц=558|isbn=5-271-03856-4|ref=Успенский}}
* {{Статья|ссылка=https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1213666|ref=Altan|автор=Altan E.|заглавие=Haçlı Seferleri ve Anadolu (1097—1190): Türkiye Selçukluları Tarihinde Haçlı Seferlerinin Yeri ve Önemi|год=2020|язык=tr|издание=USAD|том=12|страницы=35—50}}
* {{Книга|ref=Atçeken, Yaşar|ссылка=https://books.google.ru/books?id=QvSiDwAAQBAJ|автор=Atçeken Z., Yaşar B.|заглавие=Malazgirt'ten Vatana Anadolu Selçuklu Devleti Tarihi|год=2016|издательство=Eğitim Yayınevi|isbn=978-975-8890-15-6}}
* {{Книга|ref=Cahen|ссылка=https://books.google.com/books?id=29ZpAAAAMAAJ|автор=[[Каэн, Клод|Cahen Cl.]]|заглавие=Pre-Ottoman Turkey: A General Survey of the Material and Spiritual Culture and History C. 1071-1330|год=1968|место=N. Y.|издательство={{нп5|Sidgwick &amp; Jackson}}|allpages=492|isbn=978-0-283-35254-6}}
* {{Книга:Энциклопедия ислама. 2-е издание|Cahen Cl.|Balak|volume=1|p=983|ref=Cahen}}
* {{Книга|ref=Chalandon|ссылка=http://archive.org/details/jeaniicomneneet01chalgoog|автор=[[Шаландон, Фердинанд|Chalandon F.]]|заглавие=Jean II Comnène, 1118—1143, et Manuel I Comnène, 1143—1180|год=1960|место=N. Y.|издательство=B. Franklin|pages=42—44}}
* {{Книга|ref=Cahen|ссылка=https://books.google.ru/books?id=Jl_JAwAAQBAJ|автор=[[Каэн, Клод|Cahen Cl.]]|заглавие=The Formation of Turkey: The Seljukid Sultanate of Rum: Eleventh to Fourteenth Century|год=2014|место=Milton Paek, Abingdon, Oxfordshire|издательство=[[Routledge]]|allpages=287|isbn=978-1-317-87625-0}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/kilicarslan-i|ref=Demirkent|автор={{нп5|Демиркент, Исин|Demirkent I|tr|Işın Demirkent}}|заглавие=Kilicarslan I|год=2002|язык=tr|издание=[[Islam Ansiklopedisi]]|том=25|страницы=396—399}}
* {{книга|ref=Kesik|автор=Kesik M.|заглавие=Türkiye Selçuklu Devleti Tarihi: Sultan I. Mesud Dönemi (1116—1155)|год=2003|место=An.|издательство=[[Türk Tarih Kurumu]]}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/meliksah--anadolu-selcuklu|ref=Kesik|автор=Kesik M.|заглавие=Melikşah|год=2004|язык=tr|место=Ankara|издание=[[Исламская энциклопедия|TDV İslâm Ansiklopedisi]]|том=29|выпуск=|страницы=58—59}}
* {{Книга|ref=Madden|ссылка=https://books.google.ru/books/about/Crusades.html?id=HkOAAAAACAAJ|автор=[[Мэдден, Томас|Madden Th. F.]]|заглавие=Crusades: The Illustrated History|год=2004|издательство=Duncan Baird|allpages=224|isbn=978-1-84483-040-4}}
* {{Статья|ref=Mallett|автор=Mallett A.|заглавие=The battle of Inab|год=2013|язык=en|издание=Journal of Medieval History|том=39|номер=1|страницы=48—60|issn=0304-4181|место=Amsterdam|издательство=[[Elsevier]]|doi=10.1080/03044181.2012.744699}}
* {{Книга|ref=Mecit|ссылка=|автор=Mecit S.|заглавие=The Rum Seljuqs: Evolution of a Dynasty|год=2013|место=London|издательство=[[Routledge]], [[Taylor &amp; Francis Group]]|allpages=249|isbn=978-1-134-50899-0}}
* {{статья|ссылка=|ref=Metin|автор=Metin|заглавие=Sultanlığı Meşruiyet Kazanmamış Bir Selçuklu Şehzadesi: Tuğrul Arslan|год=2017|язык=tr|место=Konya|издание=Selçuklu Araştırmaları Dergisi|том=|выпуск=6|страницы=35—52|issn=2548-0154}}
* {{Книга|ref=Nicolle|ссылка=https://books.google.ru/books?id=xKo7vgAACAAJ|автор=Nicolle D.|заглавие=The Second Crusade 1148: Disaster outside Damascus|год=2009|место=Oxf.|издательство=[[Osprey Publishing]]|allpages=96|isbn=978-1-84603-354-4}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/danismendliler|ref=Özaydin|автор=Özaydin A.|заглавие=DÂNİŞMENDLİLER|год=1993|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|страницы=469—474|volume=|том=8}}
* {{Книга|ref=Phillips|ссылка=https://books.google.ru/books?id=P5FheHjG34kC|автор=Phillips J. P.|заглавие=The Second Crusade: Extending the Frontiers of Christendom|год=2007|место=New Haven|издательство=[[Yale University Press]]|allpages=410|isbn=978-0-300-11274-0}}
* {{Книга|ref=Phillips|ссылка=https://books.google.ru/books/about/The_Crusades_1095_1197.html?id=8L0GFPBPPIoC|автор=Phillips J. P.|заглавие=The Crusades, 1095—1197|год=2002|место=L.|издательство=[[Longman]]|allpages=254|isbn=978-0-582-32822-8}}
* {{Книга|ref=Roche|ссылка=https://books.google.ru/books?id=x9XaOwAACAAJ|автор=Roche J. T.|заглавие=Conrad III and the Second Crusade in the Byzantine Empire and Anatolia, 1147|год=2008|место=St. Andrews, Scotland|издательство=[[University of St Andrews]]|allpages=574}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/selcuklular#anadolu-selcuklulari|ref=Sümer|автор=Sümer F.|заглавие=III. Anadolu Selçukluları (1075—1308)|год=2009|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|страницы=380—384|том=36}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/mesud-i|ref=Sümer|автор=Sümer F.|заглавие=Mesud I|год=2004|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|том=29|страницы=339—342}}
* {{Книга|ref=Такуш|ссылка=https://books.google.ru/books?id=GQYXAQAAIAAJ|автор=طقوش، محمد سهيل ({{iw|Такуш, Мухаммад Сохаил||ar|محمد سهيل طقوش}})|заглавие=تاريخ سلاجقة الروم في آسيا الصغرى، ٠٧٤-٤٠٧ ھ/٧٧٠١-٤٠٣١ م: مدخل إلى تاريخ العثمانين (История сельджуков Рума в Малой Азии, 774–407 гг. хиджры / 1077-1304 гг. н.э.: введение в историю османов)|год=2002|издательство=دار النفائس|isbn=978-9953-18-047-2}}

== Һылтанмалар ==
* {{Cite web|lang=en|url=https://www.britannica.com/place/Anatolia/Seljuq-expansion|title=Anatolia — Seljuq expansion|author=Woods J. E.|website=[[Британская энциклопедия|Britannica]]|access-date=2022-04-18|ref=Woods}}
{{Султаны Рума}}
{{Избранная статья|Госдеятели}}
{{Тышҡы һылтанмалар}}

[[Категория:Азияның XII быуат хакимдары]]
[[Категория:Алфавит буйынса ғәскәр башлыҡтары]]
[[Категория:Урта быуаттар ғәскәр башлыҡтары]]
[[Категория:Сәлжүкиҙәр]]</text>
      <sha1>tve6kjke6bm4lhpac9qdyi1qewxhs99</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146709</id>
      <parentid>1146708</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T02:20:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>/* Дорилей янындағы алыш */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="122321" xml:space="preserve">{{Государственный деятель
| имя = Мәсүд I
| оригинал имени = {{lang-ota|ركن الدين مسعود}} {{lang-tr|Rukn al-Dīn Mes'ūd}}
| должность = Рум солтаны (Конья солтанлығы)
| периодначало = [[1116]]
| периодконец = [[1156]]
| предшественник = Мәликшаһ I (Конья солтаны)
| преемник = [[Ҡылыс-Арыҫлан II]]
| дата смерти = 1156
| отец = [[Ҡылыс-Арыҫлан I]]
}}
'''Мәсүд I Рукнетдин''' ({{Lang-ar|ركن الدين مسعود}}, ''төр.'' Ebü'l-es Feth-Sultânü'l-d Muazzam ve’Izzüddünyâ-Mes’dîn b ûd. Kılıcarslan es-Selcûkī; Rukn al-Mas’Dīn ūd; {{Lang-el|Μασούτ}}) —1156 йылдан алып 1116 йылға тиклем [[Рум солтанлығы|Рум солтаны,]] Ҡылыс-Арыҫлан I солтандың улы

Ҡылыс-Арыҫлан үлгәндән һуң, власҡа өлкән улы Мәлик шаһ,килгән, ул Мәсүдте төрмәгә япҡан. Мәлик шаһ менән [[Византия империяһы|Византия]] императоры Алексей Комнин һөйләшеүҙәре мәлендә Мәсүд азат ителә һәм власҡа килә, ә Мәлик шаһ, ҡулға алынып, һуҡырайтыла һәм быуып үлтерелә. Үҙенең 39 йыл дауамындағы хакимлығы йылдарында византийҙарҙы ҡаты тота һәм күрше мосолман ерҙәре иҫәбенә биләмәләрен киңәйтә. Идара итеүенең тәүге йылдарында Мәсүд үҙенең ағай-энеләре идара иткән Мелитена һәм [[Анкара]]ны баҫып алған. 1142 йылда Мөхәммәт Данишмендид үлгәндән һуң, Мәсүд Данишмендидтар ерҙәрен баҫып ала башлаған. Мәсүд хакимлыҡ иткән йылдарҙа даими рәүештә һуғышҡан. 1147 йылдың 26 октябрендә Икенсе тәре походы барышында Мәсүд Дорилей эргәһендә Конрад III немец тәре йөрөтөүселәр армияһын еңгән, ә 1148 йылдың 7 ғинуарында Кадм тауҙары янында — Людовик VII француз тәре йөрөтөүселәр армияһын тар-мар иткән. Артабан Мәсүд Антиохия кенәзлеге һәм Эдесса графлығы ерҙәре өсөн тәре йөрөтөүселәр һәм Киликий әрмән дәүләте хакимдары менән һуғышҡан.

1155 йылда Мәсүд вафат булған мәлгә [[Рум солтанлығы|Рум сәлжүк дәүләте]] Үҙәк һәм Көнсығыш Анатолияның өҫтөнлөклө державаһы була. аталған Мәсүдкә тиклем Көнбайыш халҡы Анатолияны «Рум» (римлеләр ере), тип атаған, тик уның хакимлығы осоронда Кесе Азияны «Турчия» (Төркиә) тип атай башлаған.

== Сығанаҡтар ==
;Сүриә
1195 йылға тиклемге ваҡиғалар '''Михаил Сүриәле'''нең (1126—1200) «Хронография»һында Мәсүдтең биографияһы һәм хакимлығы тураһында бәйән ителә{{Sfn|Kesik|2003|s=XXIV}}. Мәсүд буйынса тикшеренеүсе М. Кешик 1285 йылға тиклемге ваҡиғаларҙы ''' Бар-Эбрей''' «Хронология»һынан тапҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=XXV}}. 1240 йылда билдәһеҙ рухани ҙған &quot;'''Анонимная сирийская хроника'''&quot;ла Эдессала тәре йөрөтөүселәрҙең идаралыҡ итеүен (1098—1144) һүрәтләй{{Sfn|Kesik|2003|s=XXV}}.

;Әрмән
Мәсүд хакимлығы осоронда булған ваҡиғалар V—XVIII быуаттар әрмән тарихнамәһендә бирелгән. '''Матвей Эдесский''' «Хронография»һы 1136 йылға тиклем яҙған{{Sfn|Kesik|2003|s=XXII}}. Бында Яҡын Көнсығышты сәлжүктәр яулауы һәм тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы көрәш тасуирланған. &quot;Хронография&quot;ны рухани '''Григор Ерец''' 1162 йылға тиклем дауам иткән. «Продолжение хронографии» сәлжүктәрҙең Византия, Данишмендидтар, тәре йөрөтөүселәр һәм әрмәндәр араһындағы мөнәсәбәттәрен еткерә {{Sfn|Kesik|2003|s=XXIII}}. '''Вардан Аревелци'''ҙың «Всеобщая история» хеҙмәте һуғыштарҙы һүрәтләй, әммә Мәсүдтең хакимлығы тураһында мәғлүмәт аҙ{{Sfn|Kesik|2003|s=XXIII}}. '''Смбат Спарапет''' «Йылъяҙма»һында 951—1274 йй. ваҡиғаларҙы яҙған. Бында Киликия әрмәндәре, сәлжүктәр, [[мәмлүктәр]] һәм [[ҡараманоғуллары]] тураһында мәғлүмәт бар{{Sfn|Kesik|2003|s=XXIV}}.

;Византий

Мәсүдтең тормошо һәм эшмәкәрлеге византий мәсьәләләре менән бәйле. Алексей I Комниндың ҡыҙы '''[[Анна Комнина]]''' атаһы тураһында «Алексиада» хеҙмәтендә яҙған. Был хеҙмәт Төркиә тарихын өйрәнеү буйынса әһәмиәтле сығанаҡ. &quot;Алексиада&quot;ла Мәсүдтең ағаһы Мәликшаһ I менән көрәше ентекле бирелгән{{Sfn|Kesik|2003|s=XXI}}. '''Иоанн Киннам'''дың (1143—1185) &quot;Тарих&quot;ы икенсе тәре йөрөтөүселәр походын, Коньяны ҡамауҙы ентекле һүрәтләй{{Sfn|Kesik|2003|s=XXII}}. '''Никита Хониат''' &quot;Тарих&quot;ы Мәсүд һәм император Иоанн араһындағы мөнәсәбәттәргә бағышланған. Никита Хониат һәм Иоанн Киннам хеҙмәттәре бер-береһен тулыландыра{{Sfn|Kesik|2003|s=XXII}}.

;Ғәрәп һәм фарсы
&lt;!--
Арабские и персидские источники не предоставляют достаточный объём сведений о жизни Месуда. М. Кешик использовал их лишь для верификации информации из других источников. Небольшое количество оригинальных сведений дают лишь некоторые из мусульманских источников. К ним относится труд современника Месуда, жителя [[Дамаск]]а '''[[Ибн аль-Каланиси]]''' (1070—1160). Ещё одним современником султана был '''[[Ибн аль-Азрак аль-Фарики|Ибн аль-Азрак]]''' (1117—1181), живший в Анатолии. Однако он акцентировался на истории [[Артукогуллары|Артукидов]], и сведения о Месуде очень сжатые{{Sfn|Kesik|2003|s=XV}}. Ограниченную информацию можно почерпнуть в труде '''[[Ибн аль-Асир]]а''' (ум. 1233) «История атабеков сирийских»{{Sfn|Kesik|2003|s=XVI}}, но его «Полный свод всеобщей истории» обходит стороной события в Анатолии{{Sfn|Kesik|2003|s=XVIII}}. '''[[Аль-Фатх аль-Бундари|Аль-Бундари]]''' (1190—1245), сокративший труд '''[[Имадуддин аль-Исфахани|аль-Исфахани]]''' (1125—1201), упоминает Месуда только в одном предложении. Некоторые факты, полезные для освещения деятельности Месуда в связи с крестоносцами и византийцами, указаны младшим современником Месуда, историком из [[Алеппо]] '''{{Нп5|Ибн аль-Адим|Ибн аль-Адимом|4=Ibn al-Adim}}''' (ум. 1262). Труд '''[[Бахауддин ибн Шаддад|Ибн Шаддада]]''' (ум. 1285) упоминает детали, полезные при описании борьбы Месуда с армянами и крестоносцами{{Sfn|Kesik|2003|s=XVI}}. '''«Анонимный Зангиме'''» описывает события от возникновения сельджуков до 1363 года и является важным источником по истории сельджуков Анатолии. В нём приводятся оригинальные сведения о восшествии Месуда на престол, его борьбе с [[Араб (сын Кылыч-Арслана I)|Арабом]], осаде Коньи Мануилом Комнином, борьбе Месуда с армянами и крестоносцами{{Sfn|Kesik|2003|s=XVI—XVII}}. Современник Месуда из Алеппо '''{{Нп5|Аль-Азими|аль-Азими|4=Al-Azimi}}''' (ум. после 1161) упоминает события жизни Месуда в одном предложении с хронологическими ошибками. Ещё один современник Месуда '''Ибн Хамдун''' (1101—1167) не интересовался анатолийскими событиями и информацию о Месуде даёт в нескольких фразах{{Sfn|Kesik|2003|s=XVII}}. Сведения '''[[Сибт ибн аль-Джаузи|Сибта Ибн аль-Джаузи]]''' (ум. 1257) не оригинальны и дублированы в трудах Ибн аль-Каланиси, Ибн аль-Азрака, Ибн аль-Асира и Имадеддина аль-Исфахани. Труд '''[[Абу Шама аль-Макдиси|Абу Шамы аль-Макдиси]]''' (1203—1268) дополняет информацию о крестоносцах. Труд '''[[Абу-ль-Фида|Абу-ль-Фиды]]''' — краткое изложение всеобщей истории Ибн аль-Асира{{Sfn|Kesik|2003|s=XVIII}}. '''[[Шихабуддин ан-Нувайри|Ан-Нувайри]]''' (ум. 1332) сведений о Месуде почти не даёт. У '''{{Нп5|Карим ад-Дин Аксарайи|Аксарайи|4=Karim al-Din Aqsarayi}}''' (ум. 1332/33) не так много сведений о султане, но, по сравнению с основными источниками, он приводит отличающиеся от них данные о начале деятельности Месуда. Писавшие в XIV веке '''Кади Ахмед Нигдели''' и '''[[Аз-Захаби]]''' (1274—1348) указывают лишь неоригинальную информацию, заимствованную в более ранних источниках{{Sfn|Kesik|2003|s=XIX}}. «Избранная история» '''[[Хамдаллах Казвини]]''' (1281/82—1350) повторяла сведения более ранних источников, некоторые полезные детали позаимствованы из его поэмы «Зафернаме» {{Sfn|Kesik|2003|s=XX}}. «Сборник народов» написан '''{{Нп5|Мюнеджимбаши Ахмед Деде|Мюнеджимбаши|4=Munejjim-bashi Ahmed Dede}}''' (ум. 1702), жившим намного позже описываемых событий. Однако автор использовал множество источников, не сохранившихся до наших дней. В этом труде упоминается имя дочери Месуда{{Sfn|Kesik|2003|s=XXI}}.
--&gt;
;Латин сығанаҡтары

М. Кешик фекеренсә, замандаштары яҙған әҫәрҙәрҙән Икенсе тәре походы тураһында иң мөһим сығанаҡ — Людовик VII армияһында капеллан булып хеҙмәт иткән '''Одон Дейльский''' хроникаһы. Ул француз тәре йөрөтөүселәре армияһының Кесе Азия аша Антиохияға сәйәхәтен һәм сәлжүктәр менән һуғышын ентекләп тасуирлай. Әммә уның хроникаһы ғәҙел түгел{{Sfn|Kesik|2003|s=XXV—XXVI}}{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Гийом Тирскийҙың (1130—1185) «История деяний в заморских землях» хеҙмәтендә сәлжүктәрҙең византиялар һәм тәре йөрөтөүселәр менән мөнәсәбәттәре тураһында мәғлүмәт тупланған{{Sfn|Kesik|2003|s=XXVI}}.

== Биографияһы ==

=== Иртә йәшлек йылдары ===
Мәсүд [[Рум]] солтаны Ҡылыс-Арыҫлан I-нең улы{{Sfn|Demirkent|2002}}. Мәсүд исеме сығанаҡтарҙа тәүге тапҡыр Ҡылыс-Арыҫландың Мосул кампанияһына бәйле барлыҡҡа килгән{{Sfn|Kesik|2003|s=9}}. 1107 йылда Ҡылыс-Арыҫлан Ираҡтағы Мөхәммәт I Тапар әмир Жәкәрмеш урынына Мосул һәм Бәдиәт-әл-Жәзирә атабәге итеп тәғәйенләгән сәлжүк солтаны Жәүәлигә (Чавли, ''фр.'' Jâwali Saqâwâ){{Нп5|Джавали (Чавли)||}} ҡаршы походҡа юллана. 1107 йылдың 22 мартында Ҡылыс-Арыҫлан I үҙенең ҡанһыҙлығы менән билдәле Жәүәлиҙе хаким итеп ҡабул итергә теләмәгән халыҡтың саҡырыуы буйынса Мосулға инә. Походта солтан менән бергә хандың ҡатыны Айша, улдары Тоғрул-Арыҫлан, солтандың улы Мәликшаһ һәм, моғайын, Мәсүд тә булғандыр{{Sfn|Kesik|2004}}.

Сығанаҡтарҙағы мәғлүмәт ҡапма-ҡаршы. Сибт ибн әл-Жаузи, Мәсүд атаһы менән Мосулда булды, тип яҙған{{Sfn|Kesik|2003|s=11}}. Ләкин күп кенә сығанаҡтар, Мәсүд Коньяла ҡалды, тип раҫлай. Аҡһарайҙа әйтелеүенсә, Ҡылыс-Арыҫлан уны походҡа тиклем үк үҙенең вариҫы тип иғлан итә һәм Коньяла ҡалдыра.

1107 йылдың 13 июлендә Ҡылыс-Арыҫлан Хабур йылғаһы буйындағы алышта еңелә һәм, йылға аша сығырға тырышып, аты менән бергә батып үлә{{Sfn|Demirkent|2002}}. Ҡылыс-Арыҫлан һәләк булған мәлгә солтандың улдарынан иң өлкәненә Мәликшаһҡа 11 йәш була{{Sfn|Demirkent|2002}}. Ул Сәлжүк солтаны Мөхәммәт Тапарға әсирлеккә эләгә{{Sfn|Cahen|2014|loc=Chapter two. Turkish activity in the West under Shāhānshāh}}. Сибт ибн әл-Жаузи әйтеүенсә, Жәүәли менән һуғышта атаһы менән Мәсүд булған. Йәнәһе лә ул яу яланында әсирлеккә алынған һәм Мөхәммәт Тапарға ебәрелгән{{sfn|Metin|2017|s=38}}. М. Кешик фекеренсә, Сибт ибн әл-Жаузи мәғлүмәтенең дөрөҫ булыуы ихтимал, һуғыш ваҡытында Мәсүд менән Ғәрәп атаһы янында булыуы ихтимал. Ҡылыс-Арыҫлан еңелгәндән һуң, әсирлектән ҡасыуҙары ихтимал ине. Мосулды һәм уның улдарының береһен Жәүәиләне баҫып алғандыр, моғайын, солтандың башҡа улдарына Анатолияға ҡайтырға рөхсәт итеп, ҡасаҡ туғандарын бер-береһе менән тәхет өсөн көрәшергә, ә Мәликшаһты уларҙы тотҡарлау маҡсатында файҙаланырға уйлағандыр{{Sfn|Kesik|2003|s=11}}.

Ливан тарихсыһы М. С. Такуш раҫлауынса, атаһы үлгәндән һуң Мәсүд Данишмендидтарҙа, ә Ғәрәп Коньяла йәшәгән{{Sfn|Такуш|2002|страницы=۱۱۲}}. Т. Райс та, Месуд Данишмендидтарҙа йәшәгән, тип уйлаған, ләкин, уның фекеренсә, Ғәрәп Анатолияла ([[Кесе Азия]]) түгел, ә Мөхәммәт Тапарҙа тотҡонлоҡта булған{{Sfn|Райс|2004|страницы=31}}.

=== Ағай-энеләренә ҡаршы көрәш ===

==== Мәликшаһ ====
Үҙәк Анатолийҙа килеп тыуған хаосты һәм сәлжүктәрҙең хакимы булмауынан файҙаланып, Византия императоры Алексей I Комнин тыныслыҡты боҙа. Мөхәммәт Тапар хәлдең етдилеген аңлап, Мәликшаһты Анатолияға ебәргән{{Sfn|Sümer|2009}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=202}}. Коньяға килгәс, Мәликшаһ үҙенең батшалығында власты баҫып алған ике туғанын (кузен) язалап үлтергән{{Sfn|Cahen|2014|loc=Chapter two. Turkish activity in the West under Shāhānshāh}}. Бынан тыш, ул Мәсүдте һәм тағы бер ҡустыһы, Ғәрәпте, төрмәгә ултырта. Шунан һуң Мәликшаһ Алексей Комнинға ҡаршы һуғыш башлай. 1116 йылда Афьонкарахисар янындағы лагерҙа һөйләшеүҙәрҙә император менән осрашып, Алексей менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм императорҙан ҙур сумма аҡса ала{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=202}}.

Мәликшаһ менән һөйләшеүҙәр барышында император үҙенә ҡаршы фетнә күтәрелгәнен белә{{Sfn|Sümer|2004}}. Михаил Сүриәле һүҙҙәренсә, хәрби начальник Мәликшаһ Мәсүдте төрмәнән сығарған һәм Данишмендид Мелик Ғәзи янына алып килгән. Бында Мәсүдте солтан тип иғлан иткәндәр{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Михаил Сириец|1982|страницы=36}}. Алексей Мәликшаһҡа лагерҙа ҡалырға йәки Византия һағы менән файҙаланырға кәңәш итә, ләкин теге баш тарта{{Sfn|Sümer|2004}}. Анна Комнина быға ошондай һүҙҙәр менән аңлатма бирҙе: «Үҙҙәрен болоттарҙан да юғарыраҡ тип һанаған вәхшиҙәрҙең тәкәббер холҡо шундай»{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}. Мәликшаһ разведка отрядтарын юлбаҫарҙар юҡмы икәнлеген тикшерергә ебәрә. Ләкин илселәрҙе юлда Мәсүд яғына сығалар. Солтанға әйләнеп ҡайтҡас, улар юлдың хәүефһеҙ булыуын хәбәр иткән. Һөҙөмтәлә Мәликшаһ Мәсүд һалдаттары менән бәрелешкән. Ул ҡасырға маташҡанда, Пухей исемле әмир уға Аҡшәһәр янындағы Тирагионда йәшенергә кәңәш иткән. Тиҙҙән ҡала ҡамауға алына, һәм Пухей халыҡты Мәсүдкә бирелергә һәм Мәликшаһты бирергә күндергән. Мәсүд туғанының күҙен соҡоп алырға һәм Конья төрмәһенә ултыртырға ҡушҡан (1116) {{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}{{Sfn|Chalandon|1960}}. Анна Комнина, Мәликшаһ тулыһынса һуҡыраймаған була, тип яҙған. Ошо хаҡта белгәс, Мәсүд туғанын йәйә кереше менән быуҙырып үлтерткән (1117){{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}{{Sfn|Chalandon|1960}}.

==== Тоғрул-Арыҫлан ====
1107 йылда атаһы Ҡылыс-Арыҫлан вафат булғандан һуң, кесе улы Тоғрул-Арыҫланды әсәһе Мелитеналағы тәхеткә ултырта, уны Артукид Балак бән Баһрам ярҙамында тотоп тора{{sfn|Metin|2017|s=39—42}}. Стратегик мөһим урында торған Мелитена, Анатолиянан Иранға илткән юлдарҙың береһендә урынлашҡанлыҡтан, төбәктең бөтә хакимдарын да ҡыҙыҡһындырған{{Sfn|Cahen|1968|pp=72—83}}, уға хужа булыу Үрге Месопотамияны контролдә тотоу мөмкинлеген биргән{{Sfn|Cahen|1986}}.

Байтаҡ йылдар дауамында ҡалаға эйә булыу яғынан Гөмүштекин Ғәзи менән Ҡылыс-Арыҫлан бәхәсләшкән. Беренсе тәре походы башланғас, солтан әрмән идарасыһы Гвриил етәкселек иткән Мелитенаны ҡамаған. Тәре йөрөтөүселәрҙең Кесе Азияға килеүен белгәс, Арыҫлан Мелитена ҡамауын өҙгән{{Sfn|Demirkent|2002}}. 1101 йылда тәре йөрөтөүселәр армияһы һөжүм иткәндә, Гөмүштекин Ғәзи менән Ҡылыс-Арыҫлан, ваҡытлыса союз төҙөп, дошманға ҡаршы һуғыша. Әммә һуңынан, 1102 йылдың 18 сентябрендә, Гөмүштекин Ғәзи Мелитенаны баҫып алғанлыҡтан, солтан Гөмүштекин Ғәзигә һөжүм итә һәм уны Мараш янында тар-мар итә. 1104 йылда Гөмүштекин Сиваста мәрхүм була, һәм Данишмендидтар кенәзлегендә Ғәзи улдарының тәхет өсөн көрәше осоро башлана. Шуның менән файҙаланып, 1105 йәки 1106 йылдың 2 сентябрендә Ҡылыс-Арыҫлан Данишмендидтарҙың Мелитенаһын баҫып алған. Ғөмүштекиндың улы Әмир Мәлик Ғәзи, бөтә туғандары үлгәндән һуң, кенәзлек хакимы булып киткән{{Sfn|Kesik|2003|s=36}}. Башта Мәлик Ғәзи Рум сәлжүктәрен сюзерендар тип таныһа ла, ул Ҡылыс-Арыҫлан I вафатынан һуң, Анатолиялағы власть вакуумынан файҙаланған һәм төбәктә Данишмендидтар хөкөмдарлығын кире ҡайтарыу маҡсатында, Мәсүдте хуплаған{{Sfn|Kesik|2003|s=36}}. Мелик-шаһты юҡ иткәндән һуң, Мәсүд солтан тәхетенә эйә булған. Ул Мелик Ғәзиҙең ҡыҙына өйләнгән{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Chalandon|1960}} {{Ref+|В некоторых источниках тестем Месуда назван Гюмюштекин Гази, поскольку ранее правление Данышменда Гази указывалось до 1104 года, поэтому считалось, что с 1104 по 1134 год правил Гюмюштекин Гази{{Sfn|Босворт|1971}}.|group=comm}}. Мәсүд ҡайныһына ғүмере аҙағына тиклем тоғро булған {{Sfn|Sümer|2004}}.

Балак иҫән саҡта Мәсүд менән Ғәзи әмир Мелитенаға ҡарата бер ниндәй ҙә хәрәкәт яһамаған. 1124 йылдың 6 майында Манбижды ҡамағанда Балак вафат булғас, уның биләмәләрен бүлешкәндәр{{Sfn|Kesik|2003|s=36}}. Тоғрул-Арыҫлан, Балаҡтың аҫрауға алынған улы булғанлыҡтан һәм башҡа улдары булмау сәбәпле, үҙен уның мираҫына хоҡуҡлы тип һанаған. Ул Масараны (Миншар) һәм Гергерҙы баҫып алған. Быға Харпутты (Элязыг) алған Сөләймән Артукид (Балактың туғанының улы һәм Ил-Ғәзиҙең улы) ризаһыҙлыҡ белдергән{{sfn|Metin|2017|s=46}}. Тоғрул-Арыҫлан менән Сөләймән араһында дауам иткән көрәш менән файҙаланып, Мәсүд ярҙамына таянып, Мәлик Ғәзи 1124 йылдың 13 июнендә Мелитенаға ҙур армия менән һөжүм итә{{Sfn|Kesik|2003|s=37}}. Алты ай ҡамауҙан һуң 1124 йылдың 10 декабрендә Тоғрул-Арыҫлан һәм уның әсәһе бирешкән. Улар Данишмендидҡа ҡаланы тапшыра һәм Миңшар һарайына сигенгән{{Sfn|Sümer|2004}}.

==== Ғәрәп ====
Ғәрәп, Мәсүдтең икенсе бер туғаны, Анкараның һәм Кастамонуның хакимы булған{{Sfn|Sümer|2004}}. Сәлжүктарҙың элекке Мелитанаһы Данишмендид ҡулына күскәненә ул Мәсүдкә ныҡ асыулы булған{{Sfn|Sümer|2004}}. Ғәрәп быны ҙур тырышлыҡ һалып Мелитенаны алған атаһына ҡарата хыянат тип иҫәпләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=38}}. Шуға күрә ул Мәсүдкә 30 000 кешенән торған ғәскәр менән ҡаршы сыҡҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=38}}{{Sfn|Sümer|2004}}{{ref+|К. Ғәрәп беренсе алышта еңгән. Сығанаҡтарҙа мәғлүмәттәрҙең етмәүе арҡаһында ошо ваҡиғаның урыны һәм ваҡыты билдәһеҙ. Мәсүд, ярҙамына иҫәп тотоп, Константинополгә Византия императоры Иоанн II Комнинға килә. Император солтанды яҡшы ҡабул итә һәм уға алтын, ғәскәр биргән.

Ярҙам алғас, Мәсүд үҙенең ҡайныһына, Мелик Ғәзи әмиргә килгән. 1126 йылда улар, көстәрен берләштереп, Ғәрәпкә яу асҡан. Был юлы Ғәрәп еңелгән һәм Киликияның әрмән батшаһы I Торосҡа ҡасҡан{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=39}}. Ғәрәп Торостан алған ғәскәр менән Киликиянан Анатолийға әйләнеп ҡайта. Бер нисә алыштан һуң Ғәрәп еңелә. Византия императоры Иоаннда йәшенеп торорға мәжбүр булған. Был хәл 1127 йылда булды. Ошо датанан һуң Михаил Сүриәле уны башҡаса телгә алмай{{Sfn|Kesik|2003|s=40}}.

«Аноним Зангима» яҙыуынса, Ғәрәп ҡустыһы Мәсүдкә ҡаршы өс тапҡыр һуғышҡан. Ахыр сиктә, улар килешеү төҙөгән, һәм Мәсүд Ғәрәпкә бер нисә ҡәлғә биргән. Бер аҙҙан туғандар һүҙгә килешә, Ғәрәп византия императорынан ярҙам һорай, ләкин өлгөрмәй{{Sfn|Kesik|2003|s=40}}, сөнки 1128 (йәки 1129) йылда Византияла вафат була{{Sfn|Sümer|2004}}.

=== Данишмендидтар Ғәзи һәм Мөхәммәт менән мөнәсәбәттәре ===
Ҡылыс-Арыҫлан үлгәндән һуң, Мәлик Ғәзи Анатолияның иң ғәйрәтле хөкөмдары булған{{Sfn|Kesik|2003|s=41}}. 1129 йылда византий наместнигы Касианус Мәлик Ғәзигә Анкараны, Чанкырыны, Кастамонаны һәм Ҡара диңгеҙ ярын биргән{{Sfn|Kesik|2003|s=41}}. Шул территорияларҙы кире ҡайтарыу маҡсатында, император Иоанн Комнин Кастамону районына баҫып ингән. Әммә ул Анатолияға китеүе була, уның ҡустыһы Исаак Комнин (Алексей Комниндың улы) Константинополгә әйләнеп ҡайта һәм тәхеткә эйә булырға маташҡан. Артабан уны Мәсүд, аҙаҡ Мәлик Ғәзи үҙҙәрендә йәшертеп йәшәтә{{Sfn|Kesik|2003|s=41}}, шунан Исаакты Трапезундҡа, Константин Гаврға оҙатҡан. 1131 йылда Мәлик Ғәзи  Киликияға поход яһаған, һәм Киликий әрмән дәүләте хакимы Левон I йыл һайын яһаҡ түләргә ризалашҡан. Бынан һуң Мәлик Ғәзи Мелитенаға ҡайтҡан, уның янына Коньянан Мәсүд һәм Трапезундтан Исаак килгән{{Sfn|Kesik|2003|s=42}}. Исаак  Мелитенанан Левонға килгән, уның ҡыҙына өйләнгән һәм килешеү төҙөгән. Әммә бер аҙ ваҡыттан Исаак ҡайныһы менән һүҙгә килешә һәм Мәсүдкә ҡасып килгән{{Sfn|Kesik|2003|s=54}}

Мелитенала ҡыш сыҡҡандан һуң, Мәлик Ғәзи һәм, моғайын, Мәсүд 1132 йылда Кастамонуны яулаған{{Sfn|Kesik|2003|s=42}} (1131{{Sfn|Sümer|2004}}). Мәсүд уның янында булған булырға тейеш. Ғәзи һәм Мәсүд Ҡара диңгеҙ яры буйында тәре йөрөтөүселәрҙең ҡәлғәһе Зининды баҫып алған, әммә тәре йөрөтөүселәр 4000 динар түләп ҡотолалар{{Sfn|Kesik|2003|s=42}}. 1132 йылда император Иоанн Комнин Кастамонуны кире алған. 1133 йылда Мәлик Ғәзи Кастамонуны ҡамаған, һәм халыҡ уға ҡала ҡапҡаһын асҡан{{Sfn|Sümer|2004}}. 1134 йылда Мәлик Ғәзи үлгән. Ғүмеренең ахырына уның биләмәләре [[Евфрат]] йылғаһынан алып Сакарья (Сангариус) йылғаһына тиклем һуҙылған булған. Ярҙамы өсөн рәхмәт йөҙөнән Мәсүд уға Мелитена, Кайсери, Чанкиры, Анкара һәм Кастамонуҙы биргән. Мәсүд Конья, Нигде, Афьонкарахисар һәм Аҡһарайға эйә булған{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}{{Sfn|Kesik|2003|s=41—42}}.

Мәлик Ғәзиҙең дүрт: Мөхәммәт, Яғыбасан, Яған һәм Айнудәүләт исемле улы булған. Айнудәүләт һәм Яған риза булмаһа ла,  атаһының вариҫы булып Мөхәммәт ҡалған. 1135 йылда Мөхәммәт Яғанды үлтергән, Айнудәүләт Мелитенаға ҡасҡан&lt;!-- как зять султана Месуда --&gt;{{Sfn|Kesik|2003|s=43}}. Мәсүд менән Мөхәммәт Ғәзи мираҫы арҡаһында низағлашҡан {{Sfn|Sümer|2004}}. Иоанн Комнин Данишмендидтарҙың көсһөҙләнеүенән һәм Мәсүд менән Мөхәммәттең низағынан файҙаланып, Мәсүд менән Мөхәммәткә ҡаршы килешеү төҙөгән. Мәсүд императорға хәрби отряд ебәргән, һәм Чанкырыны ҡамаған{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}. Үҙенең дошмандарын айырыу маҡсатында, Мөхәммәт Мәсүдкә ташламалар яһау аша, хаттар яҙып, уның менән килешеү төҙөгән{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}{{Sfn|Kesik|2003|s=43}}. Мәсүд ғәскәре Чанкырынан киткән, император ҡамауҙан баш тартырға мәжбүр булған. Яҙ көнө Иоанн Кастамону һәм Чанкырыны ҡыҫҡа ваҡытҡа ғына яулай{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}.

=== Византия менән көрәш ===

==== Иоанн Комнин ====
1137 йылда Иоанн Киликияға һәм Сүриәгә походҡа башлаған. Юлда уның армияһы Мәсүдтең биләмәләрен туҙҙырған. Яҙ ул Киликий Әрмәнстаны хакимы Левон I территорияларын — Тарсты, Аданды, Мопсуестияны һәм Аназарбты баҫып ала. 20 августа Иоанн, әҙ генә ҡамауҙан һуң, Антиохияны яулаған. Шунан һуң император, йәнә Соҡор үҙәненә ҡайтҡан, Левон менән уның улдарын баҫып алған һәм Константинополгә оҙатҡан. 1138 йылдың башында, бер аҙналыҡ ҡамауҙан һуң, император Алеппо районындағы Бизаны ала. Алеппо атабәге Имадеддин Занги был ваҡытта Химста булған. Ул үҙенең командиры Саварҙы 5000 кешелек отряды менән Алеппоға ярҙамға ебәргән. Иоанн Алеппоны яулай алмай, яҡындағы Асариб менән Кафартаб ҡәлғәләрен баҫып алған. Иоанн Шейзарҙы ҡулға ала алмаған, һәм Антиохияға ҡайтҡан. Михаил Сүриәле һүҙҙәренсә, был ваҡытта Мәсүд Аданды баҫып алған, руханиҙар менән ҡалала йәшәүселәрҙе Мелитенға алып киткән, унда әсирҙәрҙең бер өлөшөн һатҡан. Адананан һуң Мәсүд Кесун менән Мараш кенәзлектәренә һөжүм иткән һәм уларҙың тирә-яғын талаған. Иоанн Киликияға ҡайтҡас, ғәскәренең бер өлөшөн Мәсүдкә ҡаршы ебәргән{{Sfn|Kesik|2003|s=56}}. Михаил Сүриәле һүҙҙәренсә, 1138 йылда император, Мәсүд менән килешеү төҙөп, Константинополгә ҡайтҡан. Никита Хониат килешеү тураһында яҙмаған һәм былай тип яҙған: «Сәлжүктәр тар-мар ителгән, күптәре әсирлеккә алынған, уларҙан йөк аттарын һәм йөк аттарын тартып алғандар»{{Sfn|Kesik|2003|s=57}}. Яхъя Киннам да килешеү тураһында телгә алмаған{{Sfn|Kesik|2003|s=57}}. Император яулап алған ерҙәрҙе тиҙҙән мосолмандар баҫып ала{{Sfn|Kesik|2003|s=57}}.

1139 йылдың яҙ аҙағында император армия менән Улубаттан Данишмендидҡа ҡаршы сыға. Һалҡын ҡыш эҙемтәләре императорҙы һәм уның армияһын ауыр хәлгә ҡуя. Уларҙың аҙыҡ запасы бөткән, һәм аттарының бер өлөшө үлгән. Мәсүд отрядтары, византийҙарҙың ауыр хәлен күреп, һөжүм итә һәм талай. Император хәйлә уйлап сығара, йәйәүле ғәскәр, һанын күп күрһәтеү маҡсатында, кавалерия артынан хәрби вымпелдар күтәрә. Сәлжүктәр сигенә, ә император 1140 йылдың башында Данишмендидтарҙың боронғо ҡалаһы Никсарҙы ҡамай. Михаил Сүриәле Иоанн император менән асыуланышыа һәм Мәсүд яғына сыға. Ул Мәсүдтең ҡыҙына өйләнә, мосолман диненә күсә һәм Коньяла ҡала{{Sfn|Kesik|2003|s=57—59}}.

Император Константинополь янынан 1141 йылдың 13 ғинуарында ҡуҙғала, сәлжүктәр уларҙы эҙәрлекләп килә. Мәсүд Улуборлуны ҡамай{{Sfn|Kesik|2003|s=59}}. 1142 йылдың яҙы Иоанн Комнин Антиохияны тағы яулап алырға маташа. Ул үҙенең ниәттәрен йәшерергә тырышып, Киликияға беренсе походта яулап алған ерҙәрен һаҡлап ҡалыу маҡсаты менән экспедиция ойошторҙоҡ ти. Дөрөҫө — Иоанндың маҡсаттарының береһе сәлжүктәр булған. Ләкин Мәсүд улар килгәнгә тиклем Олуборлонан сигенгән. Император өлкән улы Алексей һәләк булған Анталияға барып еткән. Императорҙың башҡа улдары, Андроник менән Исаак, ҡустыһының кәүҙәһен диңгеҙ буйлап Константинополгә алып ҡайтырға тырыша, ҡайтып барышлай Андроник вафат булған{{Sfn|Kesik|2003|s=59—60}}. 1142 йылда Мәсүд Анталия төбәгенә һөжүм итә һәм бик күп табыш һәм әсирҙәр ала{{Sfn|Sümer|2004}}. Иоанн Мануилдың кесе улы менән сәфәрен дауам иткән. Ул Киликияны аша сыҡҡан һәм Сүриәгә йүнәлгән. 1142 йылдың 25 сентябрендә Иоганн Баграс ҡәлғәһе янында була, унан, килешеүгә ярашлы, эске ҡәлғәһе менән, ҡаланы тапшырыуҙы талап итеп, Антиохия Раймундына хәбәр ебәрә. Раймунд ҡаланы биреүҙән баш тартҡан, һәм Иоанндың армияһы Антиохияның тирә - яғын талаған. Шунан Иоганн, киләһе яҙға килеренә иҫәп тотоп, ҡайтып китте. Әммә 1143 йылдың 8 апрелендә ул донъя ҡуйҙы{{Sfn|Kesik|2003|s=61}}. Император тәхет вариҫы тип Мануилды күрһәтә{{Sfn|Kesik|2003|s=61}}.

==== Мануил Комнин ====
Константинополдә власть алмашыныуы менән файҙаланып, Мәсүд Византия ерҙәренә һөжүм итә. Мануил яуап итеп Мелангия ҡалаһы янындағы Сәлжүк ерҙәрен баҫҡан. 1145 йылда Константинополдең Сүриә биләмәләре менән бәйләнештәре хәүеф аҫтында ҡала. Мануилдың асыуы ҡабарған һәм ставкаһын Риндакос йылғаһы тигеҙлегендә урынлаштырған{{Sfn|Kesik|2003|s=62}}. 1146 йылдың йәйендә Мануил Фригияға килә. Ул ебәргән отрядтар сәлжүктәрҙе туҙҙыра һәм күп табышҡа эйә була. Әммә Үҙәк Анатолийҙың көнбайышында Мәсүд ғәскәрҙәре Кесе Мендерес үҙәненә юл тота һәм ҙур табыш менән ҡайта. Император Конья янына сығыш яһап, Мәсүдкә хат ебәрә{{Sfn|Kesik|2003|s=63}}. Иоанн Киннам яҙғанса, ул солтанға былай тип яҙған: «Походыбыҙға һинең ҡылығың этәргес бирҙе. Прокананы алдың һәм күптән түгел Рим еренә һөжүм иттең. Шулай уҡ Римдең союздашы Ягунпасанды һәм башҡа ҡәбилә идарасыларын һуғыш менән борсойһоң. Аҡыллы кеше булһаң, Алла язаһын алырға тура киләсәк, тип уйларға тейеш инең. Йә яуызлыҡтан тыйыл, йә ҡаршы торорға әҙер бул»{{Sfn|Иоанн Киннам|1859|страницы=42}}. Быға Мәсүд Аҡшәһәрҙә (Филомелион) лагерь ҡорасаҡмын, тип яуап бирә {{Sfn|Kesik|2003|s=64}}.

Мәсүд Калограй ҡалҡыулығына Византия армияһына һөжүм итергә бер отряд ебәрә. Был отряд еңелә. Был турала белгәс, солтан Филомелиондағы лагерҙы ташлап сығып киткән. Мануил солтанға мыҫҡыллы хат ебәрә. Ләкин солтан уға ҡолаҡ һалмаған һәм Андрахман янында лагерь ҡорған. Император Филомелионға һөжүм итә, Мануилдың уҡтан үксәһе яралана, әммә Византия армияһы ҡаланы ала һәм уны яндыра. Мануил әсирҙәрҙе азат иткән һәм сәлжүктәрҙең тауарын тартып алған{{Sfn|Kesik|2003|s=65}}{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=212}}. Император Мәсүд лагерына яҡн урынлашҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=66}}.|group=comm}}. Икенсе көндө һуғыш башлана. Сәлжүктәр сигенә башланы. Византия армияһы күптәрҙе үлтерә һәм әсирлеккә ала. Мануил Коньяға юлланған (1146){{Sfn|Kesik|2003|s=66}}.

Мәсүд Коньяны оборонаға әҙерләгән, ләкин, ябыҡ урында ҡамауҙа ҡалыу ҡала өсөн дә, армия өсөн дә хәүефле булырын белгән. Шуға күрә ул ғәскәрҙең бер өлөшөн ҡаланан ситтәге ҡалҡыулыҡ битенә урынлаштырған, ә үҙенең отряды менән Конья менән Каббала һарайы араһындағы тауҙа урынлашҡан. Мәсүд ҡаланы һаҡлауҙы ҡатынына ышанып тапшырған{{Ref+|Никита Хониат полагал, что за оборону стен отвечала одна из дочерей Месуда, которая была замужем за Иоанном Комнином{{Sfn|Kesik|2003|s=66}}.|group=comm}}. Мануил Мәсүдтең ҡаланың уң яғында икәнен аңлап, уға һөжүм итергә йыйына. Ләкин император офицерҙары ризалашмаған, сөнки солтан үҙен ҡурҡыныс аҫтына ҡуймаҫын аңлағандар, күренгән һалдаттар авангард ҡына, тип иҫәпләгән. Мануил икеләнеүселәрҙән көлгән{{Sfn|Kesik|2003|s=66}}. Византийҙар Конья ны уратып ала. Мануил ҡала көслө нығытылған икәнен аңлай һәм Мәсүдкә ярҙам килгәнен белгән{{Sfn|Kesik|2003|s=67}}. Михаил Сүриәле Мәсүдкә ярҙамға Хөрәсән, Бағдад әмирҙәре һ. б. килгән{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=213}}. Мануил армияһының кире сыға торған юлы ябылыуы мөмкинлегенән ҡурҡҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=67}}. Яңы тәре походы тураһында лә хәбәрҙәр килгән{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=213}}. Император ҡамауҙан баш тарта, ҡалдырыр алдынан ҡала тирә-йүнен ҡыйратырға бойора. Зыяраттарҙа мәйеттәрҙе ҡәберҙәренән алып ташлағандар. Иоанн Киннам, Мануил солтан әсәһенең ҡәберлегенә генә тейергә ҡушмаған{{Sfn|Kesik|2003|s=67}}.

Византия армияһы сигенгәндә уны сәлжүктәр эҙәрлекләй. Сәлжүктәр Цибрелицемани тип атаған артылышта Мәсүд Данишмендид ярҙамында Византия армияһын тар-мар итергә ниәтләгән. Император иһә үҙенең лагерынан ике яҡтағы тәрән ҡаяларҙа һуғышсыларын йәшереп ҡалдырған булған{{Sfn|Kesik|2003|s=68}}. Улар ҡорал да йәшергән булған. Сәлжүктәр күренмәгәс, император үҙенә хеҙмәт иткән төрөк Пупакесты разведкаға ебәрә. Пупакес тиҙ арала әйләнеп ҡайтҡан һәм &quot;фарсы&quot;лар аҙ булыуын хәбәр иткән. Мануил ҡустылары һәм Пупакес менән шул яҡҡа юл тотҡан. Дошмандың бәләкәй отрядын осратып, улар уны үҙҙәренә әүрәтергә маташҡан, ләкин киреһенсә килеп сыҡҡан. Мануил һәм уның эргәһендәгеләр лагерҙан йыраҡҡа киткәндәрен аңлап, төрөктәргә ҡаршы көрәшеүҙе уның өсөн ҡурҡыныс тип һанаған. Утрауға еткәс, дошмандың биш йөҙләгән кешенән торған отряды менән бәрелешкән.

Улар артынан бөтә ғәскәре менән Мәсүд ҡыуған. Император сигенмәгән, аҙ һанлы ғәскәре менән сәлжүктәргә һөжүм иткән. Ул, армиям ярҙамға ашыға, тип уйлағандыр. Йәки уны аҡылһыҙлыҡҡа батырлыҡ күрһәтеү теләге этәргәндер. Сәлжүктәр уны уратып алған. Солтан император отрядының ярҙамға килеүселәр менән ҡушылыуына юл ҡуймаҫҡа тырышҡан. Император үҙен дә, армияһын да ҡурҡыныс аҫтына ҡуйған өсөн уны яҡындары тәнҡитләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=69}}. Мәсүд ғәскәрҙәре ике яҡтан һөжүм иткәнлектән, Византия ғәскәре ҙур юғалтыуҙар кисергән. Ҡурҡыштан ғәскәрҙәр ҡушылған һәм сәлжүктәр уларҙы уратып алған{{Sfn|Kesik|2003|s=70}}. Византия армияһы 20 000 самаһы грек һалдатын юғалтҡан{{Sfn|Sümer|2004}}. Мануил ҡамауҙан ҡотола алған. Император һөжүм итергә теләһә лә, яҡындары ял итергә булған{{Sfn|Kesik|2003|s=70}}. Император батша байрағын алып, үҙ яҡлылар менән бергә сәлжүктәрҙе сигендергән. Мануил уларҙы ҡараңғы төшкәнсе эҙәрлекләгән, ә һуңынан үҙенең лагерына ҡайтҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=71}}. Император Мәсүдкә киләһе йылда тағы киләм, тип хат ебәргән. Мәсүд илселәре аша килешеү тәҡдимен еткергән. Яңы тәре йөрөтөүселәр тулҡыны тураһында төрлө имеш-мимештәр таралғанлыҡтан, Мануил илселәрҙе, төрлө һылтау табып, тотҡарлаған, сөнки тыныслыҡ тураһында ҡарар ҡабул итер алдынан, бик ныҡ уйлап эшләргә кәрәк булған. Был осорҙа ла бер нисә бәрелеш булған{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=72—73}}. «Аноним Зангима» яҙыуынса, Мәсүд ете Византия ҡәлғәһендә һалдаттарҙы үлтергән. Киннам яҙғанса, батша үҙ ғәскәре менән Риндакос йылғаһына еткәс, солтан Мәсүдтең илселәре солтандың килешеү буйынса үтенесен еткергән. Һөйләшеүҙәр тамамланғас, ике яҡ араһында, Праканды һәм тағы бер нисә ҡәлғәне кире биреү шарты менән, килешеү төҙөлгән{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=74}}. Шунан һуң, 1155 йылда Мәсүд үлгәнгә тиклем, Мануил бүтән ҡаршы һөжүм яһамаған{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=213}}{{Sfn|Kesik|2003|s=75}}.

Әрмәндәр сәлжүктәрҙең еренә һөжүм иткәнлектән, солтан императорға уларға ҡаршы поход ойошторорға тәҡдим итә{{Sfn|Kesik|2003|s=75}}.

=== Данишмендидтар менән мөнәсәбәттәре. Мәхәммәттең улдары ===
Мөхәммәт Данишмендид 1142 йәки 1143 йылда үлгәндән һуң{{Sfn|Özaydin|1993}}, уның ваприҫтары араһында мираҫ өсөн көрәш башланған, Данишмендид ерҙәре өс өлөшкә: Кайсери, Сивас һәм Мелитенаға бүленгән. Яғы-Басан Сивасты алған. Мәсүд кейәүе Зюннунға Кайсериҙы алырға ярҙам иткән{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=46}}. Айнудәүлә Мелитена хакимы{{Sfn|Kesik|2003|s=46}}. Данишмендидтар территорияларын өс өлөшкә бүлгәндән һуң, Мәсүд Анатолияның иң ғәйрәтле хөкөмдары булып киткән{{Sfn|Kesik|2003|s=44}}. Айнудәүлә Сивасҡа туғаны Яғы-Басанға барған һәм уның менән Мәсүдкә ҡаршы тыныслыҡ килешеүе төҙөгән. Һуңынан ул Эльбистан һәм Жәйханды баҫып алған{{Sfn|Kesik|2003|s=46}}. Мәсүд Сивас хакимы Яғы-Басанды еңгән, ә үҙенең бәләкәй улын Шаһиншаһты Анкара, Чанкира һәм Кастамонуҙың хакимы итеп билдәләй{{Sfn|Sümer|2004}}.

Византия императоры Иоанн 1143 йылдың апрелендә вафат булғас, улы Мануил I Комнин уның вариҫы тип иғлан ителә{{Sfn|Sümer|2004}}.

1143 йылда Мелитенаны тәүге тапҡыр ҡайтарырға маташа. Ул Айнуддәүләгә ҡаланы ҙур иктаға алмаштырырға тәҡдим итә, әммә тегеһе һөйләшеүҙәр өсөн ҡатынын, Мәсүдтең бер туғанының ҡыҙын ебәрә. Мәсүд ҡыҙҙың үтенесенә ҡолаҡ һалмаған, 17 июндә 1143 йылдың 14 сентябрендә Мелитенаны уңышһыҙ ҡамаған{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=47}}. 1144 йылда Месуд Айнуддәүлә эйә булған Жәйхан менән Эльбистан өлкәләрен баҫып ала. Эльбистандың хакимы итеп улы Ҡылыс-Арыҫлан II тәғәйенләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=47}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Шунан Мәсүд Мелитенанеы икенсе тапҡыр өс дауамында ҡамауҙа тотҡан. Византия императоры Мануил Комнин Сәлжүк ерҙәренә яҡынлашыуы хаҡында хәбәр килгәнлектән, 1144 йылдың 15 авгусында солтан ҡамауҙы алған{{Sfn|Kesik|2003|s=47}}. Айнуддәүлә 1152 йылдың 12 июнендә вафат булған, вариҫы — улы Зөлҡәрнәй. Яғы-Басан туғанының улына һәм уның әсәһенә Мәсүдкә буйһонмаҫҡа кәңәш бирә. Ғауға ваҡытында һәләк булмаһындар һәм уның ҡулына эләкмәһендәр өсөн, әсәһе менән улы Сивасҡа үҙҙәренең көтөүҙәрен ебәргән. Ошо хаҡта белгәс, Мәсүд Яғы Басанға яза бирергә булды һәм уға ҡаршы сыҡты. Сивас батшаһы солтанға буйһонған{{Sfn|Kesik|2003|s=48}}. 1152 йылдың 24 июлендә солтан өсөнсө тапҡыр Мелитенаны ҡамаған, армияһы ҡаланың тирә-яғын туҙҙырған. Зөлҡәрнәйҙең әсәһе, Айнуддәүләнең тол ҡатыны һәм Мәсүдтең бер туғанының ҡыҙы, солтан янына килеп, уның аяғына йығылып, ғәфү үтенгән. Солтан, Зөлҡәрнәй килеп буйһонһа, ҡамауҙы алып, уны ҡала менән идара итергә ҡалдырасаҡ, тип яуаплаған. 1152 йылдың 15 авгусында Саван ҡулына ҡылыс һәм саван тотоп килә һәм тоғролоҡ анты бирә. Солтан, һүҙендә тороп, уны Мелитенала идара итергә ҡалдырған{{Sfn|Kesik|2003|s=48—49}}. Яғы Басанды ҡыҙына өйләндергән{{Нп5|Карим ад-Дин Аксарайи|Аксарайи|4=Karim al-Din Aqsarayi}} {{Sfn|Kesik|2003|s=49}}.

=== Занга һәм Нуретдин менән мөнәсәбәттәре ===
Мәсүд менән Занганың мөнәсәбәттәре дуҫтарса булған. Көнсығышта улар тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы союздаштар булараҡ эш иткән. Дауыттың улдары мираҫ өсөн көрәш башлай. Ҡара-Арыҫлан ярҙам һорап солтан Мәсүдкә мөрәжәғәт итә һәм 20 мең һыбайлы алған{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=101, 104, 105}}. Занга Мәсүд ғәскәре менән осрашырға теләмәй, һәм Артукид биләмәләренән үҙ ғәскәрҙәрен сығарған{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}. Занга менән Месуд араһындағы башҡа бәхәстәр теркәлмәгән{{Sfn|Kesik|2003|s=99}}.

1146 йылда Занга вафат булған, ерҙәре улы Нуретдин Мәхмүт (Сүриә, Алеппо) менән Сәйфетдин әд-дин Ғәзи I (Жәзирә, Мосул) араһында бүленгән. Бынан тыш, Нуретдин Мәсүд һәм Артукидтар менән союзда һуғыша. 1146 йылда Жослен II Хокинс 1144 йылда Занга яулап алған Эдессаны кире ҡайтарырға маташа{{Sfn|Kesik|2003|s=102}}.

Занга менән Месуд араһында туғанлыҡ {{Sfn|Kesik|2003|s=99}} Имадетдин Занганың улы Мәхмүт Нуретдин менән Мәсүдтең ҡыҙының никахы нигеҙендә урынлаштырылған. Был никах ике дәүләт араһында мөнәсәбәттәрҙе нығытҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}. С. Рансимен әйткәнсә, Мәсүд Тель-Баширҙы Нуретдинды ҡыҙының бирнәһе итеп ҡалдырған, һәм 1151 йылда ҡаланы ике хакимдың да ғәскәре алған{{Sfn|Kesik|2003|s=102}}.

=== Тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы көрәш ===

==== Дорилей янындағы алыш ====
[[Файл:Passages_faiz_oultre_mer_SEBASTIEN_MAMEROT_140_(cropped).png|мини|Икенсе тәре походы башында Конрадтың сәлжүктәр менән һуғышы. Себастьен Мамроның «Походы французов в Утремер» китабындағы Жан Коломб миниатюраһы (1474)]]
1144 йылда Имадетдин Занганың Эдессаны баҫып алыуы Европала борсолоу тыуҙыра, сөнки тәре йөрөтөүселәрҙең башҡа дәүләттәрен ҡурҡыныс аҫтына ҡуя. Икенсе тәре походы ойошторола. Немец короле Конрад  III һәм француз короле Людовик VII Константинополгә үҙ ғәскәрҙәре менән килгән{{Sfn|Sümer|2004}}. Император Мануил I Комнин менән Мәсүд тәре походы башланыуы тураһындағы хәбәрҙе ишеткәс, низағты туҡтата һәм тыныслыҡ урынлаштыра. Мәсүд бөтә мосолман хакимдарынан  ярҙам һораған һәм ҡалаларын нығытҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=81}}. Тәре йөрөтөүселәрҙең немец армияһы Босфорҙы үтеп,  Кадыкёйҙа (Халкедон) лагерь ойоштора. Конрад Мануилдың киҫәтеүенә иғтибар итмәй, үҙ көсөнә ышанып, ставкаһын Никеяла урынлаштырған{{Sfn|Kesik|2003|s=82}}. Конрад беренсе тәре походы юлынан киткән{{Sfn|Sümer|2004}}. Конрад армияһы 15 октябрҙә көнсығышҡа йүнәлә; Конрадтан тыш, ғәскәрҙәргә Византия полководецы Стефанос етәкселек иткән. Тәүге аҙнала улар Византия биләмәләренән барған, сәлжүк биләмәләренә килеп еткәс, византий оҙатыусылары Конрадҡа, иң ҡыҫҡа юл бер нисә көнгә һуҙыласаҡ һәм был ваҡытҡа аҙыҡ-түлек запасы әҙерләргә кәрәклеген еткергән. Тәре йөрөтөүселәр ылауҙарына аҙыҡ-түлек тейәгән. Әммә күрһәтелгән ваҡыттан һуң ғәскәр кәрәкле урынға барып етмәгән, оҙатыусылар юҡҡа сыҡҡан. Уларҙы иртәнсәк абайламағас, Конрад кәңәшмә йыя. Командирҙарҙың бер өлөшө алға барыу яҡшыраҡ тип иҫәпләй, әммә бер өлөшө артҡа боролорға саҡыра. Ниһайәт, артабан барырға ҡарар ителә. Әммә тәре йөрөтөүселәрҙең бер ниндәй ҙә эш планы булмаған; бынан тыш, эргә-тирәләге ҡалҡыулыҡтарҙа сәлжүк яугирҙары күренә башлаған{{Sfn|Kesik|2003|s=83}}.

1147 йылдың 26 октябрендә Конрад армияһы Дорилей эргәһендәге Һарыһыуға (Батис) барып етә. Һыбайлылар ҙа, йәйәүлеләр ҙә ял итергә әҙерләнгән. Бар-Әбрәй әйтеүенсә, һыуһын ҡандырмау арҡаһында юлда меңләгән тәре йөрөтөүселәр һәм аттар һәләк булған{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}. Сәлжүк армияһының алдынғы көстәре ҡапыл тәре йөрөтөүселәргә һөжүм итә{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}. Гийом Тирский әйткәнсә, Мәсүд, Парамус исемле әмирҙе ебәреп, һуғышта ҡатнашмаған{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}{{ref+|«Султан Иконии не участвовал в этом великом приключении. Поскольку это было позволено Богом, знатный и могущественный турецкий сатрап по имени Парамус, командовавший войсками султана, совершил этот почти неожиданный подвиг»{{Sfn|William of Tyre|1943|p=172}}.|group=comm}}. Әммә «Анонимная сирийская хроникаһы»нда, Мәсүд тәре йөрөтөүселәрҙе шәхсән еңде, тип яҙылған{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}{{ref+|«Пришёл принц Масуд со своим войском, нашёл их в пустыне измученными голодом и жаждой, напал и разгромил»{{Sfn|Anonymous Syriac Chronicle|1933|p=298}}.|group=comm}}. Мәсүдтең еңел ҡоралланған һыбайлылары бер ни аңламаған тәре йөрөтөүселәргә ҡысҡырып һөжүм иткән. Броняла һәм яҡшы ҡоралланған булһалар ҙа, тәре йөрөтөүселәр, күмәк булыуына ҡарамаҫтан, ҡаршылыҡ күрһәтә алмаған. Сәлжүктәр, алыҫтан атып, бик күп тәре йөрөтөүселәрҙе үлтергән һәм тиҙ арала юҡ та булған{{Sfn|Kesik|2003|s=84}} һәм ҡул һуғышынан һаҡланған{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}.

Конрад [[Битва при Дорилее (1147)|потерпел тяжёлое поражение]]{{Sfn|Sümer|2004}}. Из 70 000 рыцарей и большого числа пеших воинов не осталось и десятой части. Многие либо погибли от голода, либо от стрел, некоторые попали в плен. Конрад потерял своего коня, подаренного ему императором, и с трудом спас свою жизнь. Он бежал в Никею с остатками армии{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}. Добыча сельджуков была огромна. Золото, серебро, лошади и оружие были проданы на восточных рынках. Стоимость серебра в Мелитене упала до уровня стоимости свинца{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}.

Этой победой Месуд отомстил за [[Битва при Дорилее (1097)|поражение своего отца]] [[Кылыч-Арслан I|Кылыч-Арслана]] у Дорилея 1 июля 1097 года{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}.

==== Кадм тауы янында алыш ====
{{Основная статья|Битва на горе Кадмус}}[[Файл:Passages faiz oultre mer SEBASTIEN MAMEROT 143r.png|мини|Битва Людовика с сельджуками, Миниатюра [[Коломб, Жан|Жана Коломба]] из книги [[Мамро, Себастьен|Себастьена Мамро]] «[[Походы французов в Утремер]]» (1474)]]
Источники приводят различные данные о численности армии Людовика: Михаил Сириец — 5000 человек; Бар-Эбрей — 50 000 всадников и бесчисленное множество пеших. Ибн аль-Каланиси называл 1 000 000, но, вероятно, в это число он включал и армию Конрада. Невозможно точно оценить размер армии Людовика, но, вероятно, она была меньше армии Конрада{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}. Получив в Никее известие о поражении Конрада, Людовик предпочёл выбрать более безопасную дорогу{{Sfn|Sümer|2004}}. Он направился к южному побережью Анатолии более западным путём, следуя прибрежной дорогой, контролируемой Византией{{Sfn|Altan|2020}}. Однако близ Эфеса крестоносцы подверглись нападению сельджуков{{Sfn|Altan|2020}}. В пути французы натыкались на разлагающиеся тела немецких крестоносцев. [[Одон Дейльский]] отмечал, что французская армия пострадала из-за запаха и заразы{{Sfn|Kesik|2003|s=86}}.

У перевала Казыкбели на горе [[Хоназ (гора)|Кадм]] 7 января 1148 года крестоносцы попали в засаду{{Sfn|Altan|2020}} Месуда. На горных дорогах французская армия крестоносцев столкнулась с большими трудностями. Продвигаться по дорогам на лошадях и повозках было невозможно. Они соскальзывали с тропы. Две части армии были оторваны друг от друга из-за расстояния{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. О происшедшем недостаточно подробностей, поскольку есть только отчёт [[Одон Дейльский|Одона Дейльского]]. Согласно ему, крестоносцы не могли найти место для удобного лагеря в ущельях. Авангард и основная армия оказались на двух равнинах и потеряли друг друга{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Сельджукские лазутчики следовали за армией крестоносцев. Когда армия Людовика разделилась на части при преодолении перевала, сельджуки напали. Они прятались за скалами и деревьями и осыпали христиан своими стрелами{{Sfn|Phillips|2007|страницы=199—202}}{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Они захватили вершину горы, чтобы помешать авангарду прийти на помощь основной армии. В итоге у крестоносцев не было связи между частями армии. Большинство было озабочено лишь спасением своих жизней. Сельджуки продолжали атаковать до наступления темноты. Затем они удалились, захватив много добычи. Месуд разгромил французских крестоносцев, даже король едва спас жизнь. Согласно свидетельству Одона Дейльского, Людовик спасся, взобравшись на скалу. От летящих стрел его защищал нагрудник. Король потерял в этой битве всю свою свиту из сорока человек. Авангард же, расположившийся лагерем в удобном месте, не подозревал о битве, но отсутствие вестей вселяло тревогу. Когда предводители авангарда узнали о случившемся, было уже поздно. По словам Гийома Тирского, свою жизнь спасли те, кто сумел в ту ночь спрятаться в скалах, кустах или дуплах деревьев. Все выжившие из армии крестоносцев не спали до утра{{Sfn|Kesik|2003|s=94}}. Французы потерпели крупное поражение{{Sfn|Altan|2020}}. Едва спасшийся король обвинил императора в сотрудничестве с мусульманами. Однако дело было в том, что к началу похода Месуд отодвинул границы сельджукского государства до Мендереса{{Sfn|Altan|2020}}. Франки смогли достичь Анталии, хотя и с большими потерями. Отсюда они на кораблях отправились в Сирию{{Sfn|Sümer|2004}}.
--&gt;

==== Сүриәлә тәре йөрөтөүселәр менән көрәше ====
&lt;!-- В Антиохию Людовик прибыл в марте 1148 года. [[Раймунд де Пуатье]], [[Антиохийское княжество|принц Антиохийский]], просил его помочь с нападением на атабека Алеппо, [[Нур ад-Дин Махмуд|Нуреддина Махмуда]], сына скончавшегося в 1146 году Имадеддина Занги. Это могло помочь вернуть Эдессу и обезопасить северные границы государств крестоносцев. Однако Людовик проигнорировал его просьбу и решил направиться к Иерусалиму{{Sfn|Madden|2004|pp=62—63}}{{Sfn|Nicolle|2009|p=54}}. Раймунд был вынужден вступить в союз с Али ибн-Вафой, лидером [[Ассасины|ассасинов]] и врагом Нуреддина Махмуда. Месуд решил участвовать в разделе графства Эдесса, чтобы закрепиться в регионе. В 1148 году Месуд прибыл в Эдессу и решил захватить Мараш. Он попросил Нуреддина Махмуда напасть на Раймунда с другой стороны{{Sfn|Mallett|2013}}. 29 июня 1149 года в [[Битва при Инабе|битве при Инабе]] Нуреддин победил Раймунда и Али бин Вафа, которые погибли, их армия была разбита{{Sfn|Mallett|2013}}.

[[Жослен II (граф Эдессы)|Жослен II]], правитель [[Турбессель|Тель-Башира]], воспользовался смертью владельца [[Кахраманмараш|Мараша]] Раймунда, своего зятя, для захвата города{{Sfn|Sümer|2004}}. В 1149 году Месуд вместе с Артукидами и Занги отправился в поход против Жослена и других крестоносцев в Северной Сирии. Султана сопровождал его сын [[Кылыч-Арслан II|Кылыч-Арслан]]. После короткой осады Месуд занял Мараш 11 сентября. Захватив город, султан отпустил крестоносцев и священников в Антиохию. В то же время Артукид Кара Арслан отбил у крестоносцев замок Бабула (Бабхула) и оттуда напал на Гергер, а Нуреддин сражался с крестоносцами у Антиохии{{Sfn|Kesik|2003|s=107}}.

Месуд преследовал Жослена до Тель-Башира, где осадил его{{Sfn|Kesik|2003|s=108}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Жослен вернул захваченных им сельджукских пленников и признал господство султана, после чего Месуд снял осаду{{Sfn|Kesik|2003|s=108}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Обосновавшись в Тель-Башире, Жослен продолжал претендовать на Эдессу. Поэтому в 1149 году Нуреддин выступил против него, но потерпел поражение. Многие погибли или попали в плен. Среди пленных был военачальник Нуреддина. Жослен отправил оружие Нуреддина Месуду с издевательским сообщением: «Это оружие вашего зятя; я скоро пришлю вам побольше оружия». Нуреддин был оскорблён и пообещал большую награду, если ему доставят Жослена живым или мёртвым. В итоге 4 мая 1150 года Жослен попал в засаду и был доставлен к Нуреддину{{Sfn|Kesik|2003|s=103}}. Нуреддин приказал заключить его в Цитадели Алеппо, где Жослен и пробыл 9 лет до своей смерти. Месуд воспользовался исчезновением Жослена II с политической сцены, двинулся на Кесун, и жители без боя передали ему город{{Sfn|Sümer|2004}}. [[Михаил Сириец]] писал: «султан Месуд вновь отправился и осадил Кишум, где находился /раньше/ франк Ринальд. В Телл-Башире обосновался малолетний сын Жослина, которого также звали Жослином. Увидев неисчислимые силы, жители Кишума повернули спины, отправили епископа Иоанна и получили от султана клятву, что те франки, кто пожелает, могут уйти в Айнтаб. Султан утвердился в Кишуме, Бет-Хесне, Ра’бане, Фарзмане и осадил Телл-Башир»{{Sfn|Михаил Сириец|1982|страницы=29}}.

Весной 1150 года Месуд с Кылыч-Арсланом отправился в поход против замков и городов крестоносцев. В праздник [[День Святой Троицы|Пятидесятницы]] 22 мая султан внезапно появился перед Кейсуном с огромной армией. Жители города отправили к Месуду посланника, который получил обещание султана, что крестоносцы будут отпущены в Айнтаб. 30 мая 1150 года Месуд захватил замок [[Бесни|Бесни (Бехисни)]]{{Sfn|Kesik|2003|s=109}}, 3 июня 1150 года он ушёл из него{{Sfn|Kesik|2003|s=109}}. Оттуда он двинулся на Тель-Башир и при поддержке Нуреддина Махмуда осадил крепость{{Sfn|Sümer|2004}}. Согласно священнику Григору (продолжателю Бар-Эбрея), султан Месуд осадил Тель-Башир в июне. Ибн аль-Каланиси назвал май 1150 года датой осады. Поскольку Жослен был захвачен Нуреддином, замок защищали его жена Беатрис и сын [[Жослен III (граф Эдессы)|Жослен III]]. Хотя турки настойчиво атаковали, гарнизон и жители города продолжали сопротивляться. Когда [[Иерусалимское королевство|иерусалимский король]] [[Балдуин III Иерусалимский|Балдуин III]] узнал о пленении Жослена, он быстро прибыл в Антиохию, чтобы предотвратить захват христианских земель сельджуками. Узнав о его прибытии, Месуд снял осаду Тель-Башира. Нуреддин Махмуд прибыл в Тель-Башир, вероятно, чтобы помочь Месуду. После встречи с Нуреддином Месуд покинул Тель-Башир. Он передал управление захваченными у крестоносцев местами Кылыч-Арслану и вернулся в Конью{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=110}}.

После гибели Раймунда Антиохийского и пленения Жослена II защитить регион от нападений Месуда и Нуреддина стало практически невозможно. Связь между Тель-Баширом и Антиохией была полностью прервана. В это время византийский император Мануил сделал предложение жене Жослена II (и матери Жослена III) купить у неё оставшиеся земли{{Sfn|Kesik|2003|s=110}}. Она приняла предложение императора и в обмен на золото, доставленное ей византийским наместником Киликии, Беатрис передала ему замки Тель-Башир, [[Самосата|Самосату]], [[Биреджик]], Айнтаб, {{Нп5|Дулук|4=Dülük}} и Равендан и отправилась в Иерусалим с детьми{{Sfn|Kesik|2003|s=110}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Однако вскоре Мануил понял, что владеть этими крепостями — тяжёлое бремя, поскольку требовалось множество усилий для их сохранения, учитывая их удалённость от центра империи и расположение посреди мусульманских земель{{Sfn|Kesik|2003|s=104, 110}}. Переход этого региона под контроль Византии не остановил сельджуков. Мусульмане, воспользовавшись ситуацией, начали наступление на проданные крепости. В 1151 году султан Месуд, его зять Нуреддин Махмуд и артукидский правитель [[Мардин]]а Тимурташ вместе напали на этот регион. Месуд получил Мараш, [[Арабан|Рабан]], Дулук, Байт аль-Хосн; Нуреддин — Равендан, Курус, Бурджур-Расас; Тимурташ захватил Самосату и Биреджик. Артукид Кара Арслан также увеличил свои территории. Графство Эдесса прекратило своё существование, а сельджуки Рума заняли территории к западу от Евфрата. В следующем 1151 году Нуреддин Махмуд захватил Тель-Башир, а Месуд присоединил Айнтаб{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=104, 110}}.

=== Данишмендидтар менән үҙ-ара мөнәсәбәттәре. Яги-Басан ===
В 1152 году данышмендидский правитель Мелитены Айнуддевле умер, и его место занял его сын Зулькарнайн. Брат Айнуддевле, правитель Сиваса, Никсара, Токата и Амасьи Данышмендид Ягы-Басан велел своему племяннику не подчиняться султану Месуду. Узнав об этом, султан рассердился и выступил против Ягы-Басана. Понимая, что он не сможет противостоять правителю сельджуков, Ягы-Басан покорился и пообещал Месуду, что не будет помогать своему племяннику. Месуд намеревался осадить Мелитену и 24 июля 1152 года разграбил и разорил окрестности города. После этого Зулькарнайн со своей матерью явился к султану, прося прощения, и султан простил их{{Sfn|Sümer|2004}}.
--&gt;

=== Мәсүдтең Киликий походтары ===
&lt;!-- После похода в Киликию в 1137—1138 годах византийский император Иоанн увёз взятого в плен Левона I и его семью в Константинополь. В 1145 году сын Левона [[Торос II]] бежал и тайно вернулся в Киликию. Он собрал вокруг себя верных его семье армян и сумел захватить замки долины Чукурова. После победы с помощью крестоносцев над византийским полководцем [[Андроник I Комнин|Андроником]] в 1152 году он захватил [[Мопсуестия|Мопсуестию]] и [[Тарсус|Тарс]]. Это подтолкнуло Мануила к заключению договора с Месудом против Тороса{{Sfn|Kesik|2003|s=111}}. Месуд тоже хотел наказать Тороса за нарушение сельджукских границ. Как писал Бар-Эбрей, Торос стал причиной гибели 3000 тюрков во время своих нападений{{Sfn|Kesik|2003|s=112}}. Весной 1153 года султан взял с собой Данышмендида Ягы-Басана и двинулся на Киликию. Однако, поскольку армяне защищали перевалы Тавра, султан не смог попасть в Киликию и был вынужден вернуться. Византийская армия, которая напала на Киликию вскоре после этого, также потерпела поражение у Тарса от армии Тороса{{Sfn|Sümer|2004}}.

В 1154 году византийский император снова отправил посланника с золотом и серебром к Месуду, призывая к походу против Тороса{{Sfn|Kesik|2003|s=112}}. Поскольку это было и в интересах Месуда, он выступил весной 1154 года с большой армией и двинулся к Мопсуестии и [[Аназарб]]у. Однако захватить эти крепости он не смог. 27 мая 1154 года он напал на [[Топраккале|Тель-Хамдун]]{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=113}}. В это время разразилась свирепая буря. Месуд поручил одному из эмиров своего сына Кылыч-Арслана, Якуп-бею, совершить набег с отрядом в 3000 человек в регион Антиохии. Однако в узком проходе между хребтом [[Нур (хребет)|Аманос]] и берегом Якуб-бей и его солдаты попали в засаду, большинство из них были убиты рыцарями-тамплиерами и армянами под командованием Стефана, брата Тороса{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=113}}. Известие об этом произвело деморализующее действие на сельджуков. Кроме того, в Киликии и Конье распространялась чума, большая часть лошадей и мулов погибла. Армия Месуда была вынуждена отступать, бросив обоз, армяне спустились с гор и изматывали отступавшую армию сельджуков нападениями. В результате Месуду пришлось заключить с Торосом мирный договор. Таким образом, киликийские экспедиции Месуда оказались безуспешными{{Sfn|Kesik|2003|s=113}}.

== Вафаты ==
[[Файл:Türbe Kilij Arslan II - tombs.jpg|мини|left|Захоронение Месуда в [[тюрбе]] при мечети Алаэддина]]
После возвращения из Киликии Месуд заболел{{Sfn|Sümer|2004}}. По утверждению Никиты Хониата, Месуд в конце жизни разделил между сыновьями принадлежавшие ему земли. Каппадокию он оставил зятю Ягы-Басану{{Sfn|Никита Хониат|1860|страницы=147—148}}. Перед смертью он успел вызвать в Конью из Эльбистана своего сына Кылыч-Арслана. Султан посадил его на трон, надел на его голову корону и потребовал от приближённых присягнуть ему{{Sfn|Sümer|2004}}. Султан скончался в конце апреля или начале мая 1155 года{{Sfn|Sümer|2004}} после 10 месяцев болезни{{Sfn|Kesik|2003|s=114}}. Утверждалось, что гробница Месуда находится в построенном им городе Симре{{Sfn|Kesik|2003|s=134}}. Однако это ошибка, выяснить которую помогли записи более позднего периода. Султана похоронили в [[тюрбе]] во дворе мечети Алаэддина{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=134—135}}.

Наследники Месуда «немного жили в мире и как прилично родственникам, но большей частью ссорились и враждовали между собой»{{Sfn|Никита Хониат|1860|страницы=147—148}}.
--&gt;

== Идара итеү һәм армия ==
&lt;!-- Сельджуки Рума имели визирей, однако имена визирей Месуда в источниках не сохранились. У сельджуков Анатолии члены династии управляли городами или территориями с титулом [[мелик]]. Таким образом сыновья получали опыт управления. Месуд назначил одного из своих сыновей, Шахиншаха, меликом Кастамону, Анкары и Чанкиры, другой его сын, Кылыч-Арслан, был меликом Эльбистана{{Sfn|Kesik|2003|s=123}}.

При Месуде в сельджукской армии были как пешие, так и конные отряды. В походе армия состояла из легковооружённых воинов, оружием которых были лук со стрелами, меч и копьё. При осаде городов и крепостей сельджуки использовали осадные орудия, например, катапульты{{Sfn|Kesik|2003|s=124}}. О мастерстве лучников Месуда писали Иоанн Киннам и Никита Хониат. Даже в самых сложных условиях сельджукские воины могли поразить цель. Они использовали быстрых лошадей и были легко вооружены, чтобы маневрировать в битве и скрываться от преследования. В сельджукской армии были строгие порядок и дисциплина. Одним из тактических приёмов было изматывание сил противника внезапными набегами. Они прятались в высоких холмах и осыпали превосходящие силы крестоносцев и византийцев дождём стрел{{Sfn|Kesik|2003|s=125}}. Ещё одним тактическим приёмом туркменов и особенно сельджуков, используемым наиболее часто, было ложное отступление. Небольшой отряд атаковал врага и, создав видимость своего поражения, отступал, заманивая преследующую вражескую армию в ловушку{{Sfn|Kesik|2003|s=126}}. Управлять армией в бою помогали звуки барабанов и труб{{Sfn|Kesik|2003|s=127}}.

Жена султана также время от времени принимала участие в государственном управлении{{Sfn|Kesik|2003|s=124}}. Во время осады Коньи Мануилом Комнином Месуд оставил защиту городского замка и стен своей жене{{Sfn|Kesik|2003|s=123}}.
--&gt;

== Иҡтисад, төҙөлөш һәм ижтимағи тормош ==
[[Файл:Alaedin Camii.JPG|мини|Алаитдин мәсете]]
[[Файл:Aksaray Ulu Cami 3101.jpg|мини|Аҡһарайҙағы Минбар мәсете]]
&lt;!-- Поскольку Месуд очень мало жил в Конье, он практически не оставил никаких памятников, сохранившихся до наших дней. Во время своего тридцатидевятилетнего правления он построил в Конье лишь внутренний замок, дворец и мечеть. Мечеть была возведена в стиле анатолийских мечетей того периода — без купола, с плоским потолком и множеством колонн. Строительство [[Мечеть Ала ад-Дина (Конья)|другой мечети]] (переделка византийской церкви) было начато во время правления Месуда I, но завершено во время правления [[Кей-Кубад I|Алаэддина Кейкубада I]], поэтому она была названа в его честь{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}. На плите над сводом у дверей [[минбар]]а мечети выгравирована надпись «Слава веры и мира, отец завоеваний и заместитель халифа Масуд ибн Кылыч-Арслан». Рядом с этой мечетью находилось [[медресе]], построенное Месудом{{Sfn|Kesik|2003|s=132}}. Месуд также построил мечеть в Аксарае{{Sfn|Sümer|2004}} на месте современной Улу-джами (Большой мечети). Минбар этой мечети находится в Улу-джами и является старейшим из минбаров в Центральной Анатолии{{Sfn|Kesik|2003|s=133—134}}.

При Месуде продолжался переход кочевых тюрок к оседлой жизни. По мнению М. Кешика, Месуд, как и другие сельджукские правители Анатолии, долгое время не мог активно заниматься строительством из-за постоянных войн. Жители Западной и Центральной Анатолии не могли чувствовать себя в полной безопасности, поэтому продолжали жить как кочевники{{Sfn|Kesik|2003|s=128}}. В результате успешной борьбы Месуда с крестоносцами, византийцами и Данышмендидами последние годы его правления были благополучными, стабильными и мирными. В эти годы тюрки всё активнее селились в Анатолии{{Sfn|Kesik|2003|s=128}}. Историки XV, XVI и XVII веков утверждали, что Месуд основал город под названием Симре недалеко от Амасьи{{Sfn|Sümer|2004}}. Там были сооружены мечеть, медресе, дома для бедных. Впоследствии город был разрушен{{Sfn|Kesik|2003|s=134}}. Однако это ошибка, Месуд не имел отношения к основанию города, его деятельность не была связана с Амасьей{{Sfn|Kesik|2003|s=134—135}}.

При Месуде была отчеканена самая старая (из обнаруженных) сельджукская монета в Анатолии{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}.

Экономика государства во многом основывалась на военных трофеях и на скотоводстве. Сельджуки не занимались сельским хозяйством, пока не стали оседлыми, они продолжали заниматься животноводством. Земледелием занималось христианское население, которому государство оказывало помощь. Вероятно, к концу правления султана Месуда земледелием начали заниматься и осевшие сельджуки{{Sfn|Kesik|2003|s=129}}. Доход государства складывался из налога [[джизья]] и дани от других государств. Согласно Гийому Тирскому, при Месуде сельджуки собирали налоги даже с византийского порта Анталии{{Sfn|Kesik|2003|s=130}}. Несправедливость налоговой политики Византии во второй половине XII века и обещание султана освободить от налогов тех, кто попал под его власть, привели к массовому переселению на сельджукские земли жителей приграничных византийских территорий{{Sfn|Kesik|2003|s=130—131}}.

В XII веке действовал торговый путь, связывавший Константинополь с Коньей и Тебризом. Конья была важным торговым центром. Прекращение войн привело к оживлению торговли и распространению [[Караван-сарай|караван-сараев]]. Из записей Никиты Хониата следует, что во времена правления Месуда между сельджуками и христианами островов в окрестностях и на озере Бейшехир существовала оживлённая торговля. В Малатье существовал большой рынок, в том числе и невольничий{{Sfn|Kesik|2003|s=129—130}}.

Сельджуки использовали в Анатолии медные, железные, серебряные, квасцовые, [[лазурит]]овые и соляные рудники. Однако нет сведений о том, какие рудники разрабатывались при Месуде. Известно лишь, что лазурит добывали около Коньи{{Sfn|Kesik|2003|s=131}}.
--&gt;

== Шәхесенең әһәмиәте ==
&lt;!-- По оценке М. Кешика, Месуд был умным, справедливым, осторожным, дальновидным и религиозным правителем. В 570 [[Год хиджры|году Хиджры]] он использовал [[лакаб]] Рукнеддин ({{Lang-tr|Rukn al-Din, Rukn ad-Din, Rukn ud-Din}}, {{lang-ar|ركن الدين||Pillar of the Faith}} — «Столп веры»){{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=121}}.

Политика византийских императоров в отношении Малой Азии состояла в том, чтобы в борьбе правителей между собой оказывать помощь более слабому из них. Византия была заинтересована в поддержании вражды между малоазийскими эмирами, чтобы те ослабляли друг друга. По словам М. Кешика, «особенно здесь достойна восхищения умная и дальновидная политика султана Месуда против Византийской империи. Потому что он разгадывал политику Византии в отношении турок и не попадался в приготовленные ими ловушки»{{Sfn|Kesik|2003|s=75}}.

В описаниях «Анонимного Зангиме» и в «Истории» Аксарайи Месуд — первый сельджукский анатолийский правитель, которому авторы приписывают традиционные черты персидско-исламского правителя. Автор «Анонимного Зангиме» подчёркивал, что Месуд выполнял религиозные обязанности правителя и проводил политику исламизации недавно завоёванных земель. Аксарайи утверждал, что Месуд был справедливым монархом, чьё правление было узаконено [[халиф]]ом. Однако слова Аксарайи о том, что халиф признал Месуда султаном, приславшим ему знаки правления, не подтверждаются другими источниками. Ибн ал-Асир назвал Месуда царём (меликом) Коньи и Аксарая один раз, но в других местах — лишь князем, который правил в Конье. Иоанн Киннам, как и Анна Комнина, называл сельджукских правителей Анатолии султанами, но он при этом не указывал, был ли этот титул Месуда официально признан халифом. Слова Киннама «вождь Икониона [Коньи], которого турки, почитая его превыше всего, называют султаном» означают лишь, что сельджуки в Анатолии признавали Месуда своим повелителем. Бар-Эбрей называл Месуда султаном Коньи, но тоже не указывал, был ли ему официально присвоен этот титул. При этом тот же автор подробно описывал, как халиф «провозгласил» Мелика Гази меликом и прислал ему «золотой обруч на шею и золотой посох, и четыре чёрных знамени, и барабаны». По мнению С. Меджит, «тот факт, что тот же автор умалчивает об [[Инвеститура|инвеституре]] Месуда, указывает на то, что в то время он не был признан халифом»{{Sfn|Mecit|2013|pp=42—44}}.

[[Хамдаллах Казвини|Казвини]] утверждал, что сельджукский султан Рума Месуд подчинялся [[Государство Сельджукидов|великому сельджукскому султану]] [[Ахмад Санджар|Санджару]] и каждый год платил ему дань. Известно, что Санджар передал своему племяннику [[Махмуд ибн Мухаммад|Махмуду]], сельджукскому султану Ирака, маншур (распоряжение, приказ) на управление некоторыми территориями. [[Ибн аль-Асир]] утверждал, что лично видел маншур, в котором Махмуду передавались земли в Анатолии. То есть сельджуки Рума подчинялись сельджукам Ирака, которые, в свою очередь подчинялись великим сельджукам. Однако не зафиксировано ни одного факта, показывающего, что султан Месуд признавал эту зависимость{{Sfn|Kesik|2003|s=106}}. На чеканенных Месудом монетах он указан с титулом «эс-Султануль-муаззам» (великий султан), таким же, который использовал Махмуд. Турецкие историки [[Туран, Осман|О. Туран]] и М. А. Кёймен отмечали, что эта зависимость была лишь «на бумаге» (в маншуре){{Sfn|Kesik|2003|s=107}}.

Во время правления Месуда сельджуки прочно обосновались в Анатолии{{Sfn|Sümer|2009}}. До него Анатолию называли «Рум» (земля римлян), и лишь во время его правления жители Запада стали называть Анатолию «Турчией» (Турция). Армяне при нём называли большую часть Анатолии, находившейся под властью турок-сельджуков, «Туркестаном»{{Sfn|Sümer|2004}}. По словам {{Нп5|Райс, Тамара Тэлбот|Т. Райс||Tamara Talbot Rice}}, к моменту смерти Месуда в 1155 году государство Сельджуков было «значительно более сильным, чем когда он пришёл к власти. Теперь это была процветающая и влиятельная держава»{{Sfn|Райс|2004|страницы=31—32}}. По мнению {{Нп5|Вудс, Джон (историк)|Дж. Вудса||John E. Woods (historian)}}, благодаря деятельности Месуда Государство сельджуков Рума стало доминирующей державой в Центральной и Восточной Анатолии{{Sfn|Woods}}. Турецкий историк С. Меджит писал: «можно с уверенностью предположить, что Месуд в конце своего правления заложил основы, которые превратили сельджукское княжество в Анатолии в сельджукский султанат Коньи»{{Sfn|Mecit|2013|p=46}}.
--&gt;

== Ғаиләһе ==
Жена: дочь Мелика Гази. Брак заключён до 1116 года{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}.

Сыновья{{Sfn|Sümer|2004}}:
* [[Кылыч-Арслан II|Кылыч-Арслан]];
* Шахин-шах, правитель [[Анкара|Анкары]];
* Долат (Девлет).

Дочери:
* Дочь. Муж — Данышмендид Зюннун{{Sfn|Sümer|2004}};
* Дочь. Муж — Данышмендид Ягы-Басан{{Sfn|Sümer|2004}};
* Дочь. Муж — [[Иоанн Комнин (сын Исаака Комнина)|Иоанн Комнин]]{{Sfn|Sümer|2004}};
* Дочь. Муж — сын [[Имад ад-Дин Занги|Имадеддина Занги]] [[Нур ад-Дин Махмуд|Махмуд Нуреддин]]{{Sfn|Sümer|2004}}. Мюнеджимбаши писал, что её имя было Сельчук-хатун{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}. М. Кешик писал, что, по словам Михаила Сирийца, за Нуреддина была выдана та дочь Месуда, которая была ранее женой Иоанна Комнина. М. Кешик утверждал, что не смог найти в других источниках подтверждения этой информации{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}{{ref+|У Михаила Сирийца не названо имя, и речь не о браке с племянником императора, а только о помолвке: «Хотя она была просватана за племянника византийского императора, женился на ней Hyp ад-Дин»{{sfn|Михаил Сириец|1982|с=29}}{{sfn|Michel le Syrien|1905|p=297}}. |group=comm}}.

== Комментарийҙар ==
{{Иҫкәрмәләр|group=comm}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|20em}}

== Әҙәбиәт һәм сығанаҡтар ==

=== Сығанаҡтар ===
* {{Книга|ref=Анна Комнина|автор=Анна Комнина|заглавие=[[Алексиада]]|ответственный=пер. [[Любарский, Яков Николаевич|Я. Н. Любарского]]|год=1996|место=СПб.|издательство=[[Алетейя (издательство)|Алетейя]]}}
* {{Книга|ref=Иоанн Киннам|ссылка=https://www.vostlit.info/Texts/rus17/Ioann_Kinnam_3/frametext1.htm|автор=Иоанн Киннам|заглавие=Краткое обозрение царствования Иоанна и Мануила Комнина (1118-1180)|ответственный=пер. под ред. [[Карпов, Василий Николаевич|В. Н. Карпова]]|год=1859|место=СПб.}}
* {{Статья|ссылка=https://www.vostlit.info/Texts/rus4/Mychel_Syr/frametext3.htm|ref=Михаил Сириец|автор=[[Михаил Сириец]], Гусейнов Р. А.|заглавие=Из «Хроники» Михаила Сирийца (часть 3)|год=1982|место=М.|издание=Письменные памятники Востока, 1975|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]], [[ГРВЛ]]|тип=Ежегодник|страницы=16—31|issn=}}
* {{Книга|ref=Никита Хониат|ссылка=http://www.vostlit.info/Texts/rus3/Honiat_2/text3.phtml?id=12432|автор=Никита Хониат|заглавие=Никиты Хониата история, начинающаяся с царствования Иоанна Комнина|ответственный=пер. под ред. [[Долоцкий, Василий Иванович|В. И. Долоцкого]]|год=1860|место=СПб.|том=1. (1118——1185)}}
* {{Книга|ref=Matthieu (D'Edesse)|ссылка=http://archive.org/details/bub_gb_YlkuAAAAQAAJ|автор=Matthieu (D'Edesse)|заглавие=Chronique de Matthieu d'Edesse 962—1136 avec la continuation de Grégoire le Prêtre jusqu'en 1162, d'après trois manuscrits de la Bibliothèque impériale de Paris|год=1858|место=P.|издательство=A. Durand|allpages=591|isbn=}}
* {{Книга|ref=Michel le Syrien|ссылка=http://archive.org/details/MichelLeSyrien3|автор=Michel le Syrien|заглавие=Chronique de Michel le Syrien|ответственный=[[Шабо, Жан-Батист|J.-B.Chabot]]|год=1905|язык=fr|место=Paris|издательство=Roger Pearse|volume=3}}
* {{Книга|ref=Sibṭ bin al-Jawzī|ссылка=http://archive.org/details/recueildeshistor03acad|автор=Ibn el-Djeuzi|заглавие=Recueil des historiens des croisades : Historiens orientaux|ответственный=Académie des inscriptions &amp; belles-lettres (France)|год=1872|часть=Mirât ez-Zèmân|место=P.|издательство=Imprimerie nationale|pages=517—570|allpages=792|volume=3}}

* {{Книга|ref=William of Tyre|ссылка=https://archive.org/details/william-of-tyre-deeds-done-beyond-the-sea-volume-ii|автор=William of Tyre|заглавие=A History of Deeds Done Beyond the Sea|ответственный=Translated and Annotated by Emily Atwater Babcock and A. C. Krey|год=1943|место=New York|издательство=[[Издательство Колумбийского университета|Columbia University Press]]|volume=2}}
* {{Статья|ссылка=https://www.jstor.org/stable/25194766|ref=Anonymous Syriac Chronicle|заглавие=The First and Second Crusades from an Anonymous Syriac Chronicle|год=1933|издание=Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland|место=L.|volume=2|pages=273—305|issn=0035-869X|ответственный=Tritton A. S., [[Гибб, Гамильтон Александр Росскин|Gibb H. A. R.]]}}

=== Әҙәбиәт ===
* {{книга|ref=Босворт|автор=[[Босуорт, Клиффорд Эдмунд|Босворт К. Э.]]|заглавие=Мусульманские династии. Справочник по хронологии и генеалогии|ответственный=Пер. с англ. [[П. А. Грязневич]]а, отв. редактор [[И. П. Петрушевский]]|год=1971|оригинал=The Islamic Dynasties. A Cronological and Genealogical Handbook|место=М.|издательство=Наука, ГРВЛ|страницы=181—182}}

* {{книга|автор=Райс Т. Т.|часть=|заглавие=Сельджуки. Кочевники — завоеватели Малой Азии|ref=Райс|ссылка=|место=М.|издательство=[[Центрполиграф]]|год=2004|страниц=238|isbn=5-9524-0949-0}}
* {{книга|автор=[[Успенский, Фёдор Иванович|Успенский Ф. И.]]|заглавие=История Византийской империи. В 5 т|том=5|ссылка часть=http://rikonti-khalsivar.narod.ru/Usp4.10.htm|часть=История Византийской Империи. Отдел VI. Комнины. Глава X. Восточные дела.|место=М.|издательство=[[АСТ (издательство)|АСТ, Астрель]]|год=2005|страниц=558|isbn=5-271-03856-4|ref=Успенский}}
* {{Статья|ссылка=https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1213666|ref=Altan|автор=Altan E.|заглавие=Haçlı Seferleri ve Anadolu (1097—1190): Türkiye Selçukluları Tarihinde Haçlı Seferlerinin Yeri ve Önemi|год=2020|язык=tr|издание=USAD|том=12|страницы=35—50}}
* {{Книга|ref=Atçeken, Yaşar|ссылка=https://books.google.ru/books?id=QvSiDwAAQBAJ|автор=Atçeken Z., Yaşar B.|заглавие=Malazgirt'ten Vatana Anadolu Selçuklu Devleti Tarihi|год=2016|издательство=Eğitim Yayınevi|isbn=978-975-8890-15-6}}
* {{Книга|ref=Cahen|ссылка=https://books.google.com/books?id=29ZpAAAAMAAJ|автор=[[Каэн, Клод|Cahen Cl.]]|заглавие=Pre-Ottoman Turkey: A General Survey of the Material and Spiritual Culture and History C. 1071-1330|год=1968|место=N. Y.|издательство={{нп5|Sidgwick &amp; Jackson}}|allpages=492|isbn=978-0-283-35254-6}}
* {{Книга:Энциклопедия ислама. 2-е издание|Cahen Cl.|Balak|volume=1|p=983|ref=Cahen}}
* {{Книга|ref=Chalandon|ссылка=http://archive.org/details/jeaniicomneneet01chalgoog|автор=[[Шаландон, Фердинанд|Chalandon F.]]|заглавие=Jean II Comnène, 1118—1143, et Manuel I Comnène, 1143—1180|год=1960|место=N. Y.|издательство=B. Franklin|pages=42—44}}
* {{Книга|ref=Cahen|ссылка=https://books.google.ru/books?id=Jl_JAwAAQBAJ|автор=[[Каэн, Клод|Cahen Cl.]]|заглавие=The Formation of Turkey: The Seljukid Sultanate of Rum: Eleventh to Fourteenth Century|год=2014|место=Milton Paek, Abingdon, Oxfordshire|издательство=[[Routledge]]|allpages=287|isbn=978-1-317-87625-0}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/kilicarslan-i|ref=Demirkent|автор={{нп5|Демиркент, Исин|Demirkent I|tr|Işın Demirkent}}|заглавие=Kilicarslan I|год=2002|язык=tr|издание=[[Islam Ansiklopedisi]]|том=25|страницы=396—399}}
* {{книга|ref=Kesik|автор=Kesik M.|заглавие=Türkiye Selçuklu Devleti Tarihi: Sultan I. Mesud Dönemi (1116—1155)|год=2003|место=An.|издательство=[[Türk Tarih Kurumu]]}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/meliksah--anadolu-selcuklu|ref=Kesik|автор=Kesik M.|заглавие=Melikşah|год=2004|язык=tr|место=Ankara|издание=[[Исламская энциклопедия|TDV İslâm Ansiklopedisi]]|том=29|выпуск=|страницы=58—59}}
* {{Книга|ref=Madden|ссылка=https://books.google.ru/books/about/Crusades.html?id=HkOAAAAACAAJ|автор=[[Мэдден, Томас|Madden Th. F.]]|заглавие=Crusades: The Illustrated History|год=2004|издательство=Duncan Baird|allpages=224|isbn=978-1-84483-040-4}}
* {{Статья|ref=Mallett|автор=Mallett A.|заглавие=The battle of Inab|год=2013|язык=en|издание=Journal of Medieval History|том=39|номер=1|страницы=48—60|issn=0304-4181|место=Amsterdam|издательство=[[Elsevier]]|doi=10.1080/03044181.2012.744699}}
* {{Книга|ref=Mecit|ссылка=|автор=Mecit S.|заглавие=The Rum Seljuqs: Evolution of a Dynasty|год=2013|место=London|издательство=[[Routledge]], [[Taylor &amp; Francis Group]]|allpages=249|isbn=978-1-134-50899-0}}
* {{статья|ссылка=|ref=Metin|автор=Metin|заглавие=Sultanlığı Meşruiyet Kazanmamış Bir Selçuklu Şehzadesi: Tuğrul Arslan|год=2017|язык=tr|место=Konya|издание=Selçuklu Araştırmaları Dergisi|том=|выпуск=6|страницы=35—52|issn=2548-0154}}
* {{Книга|ref=Nicolle|ссылка=https://books.google.ru/books?id=xKo7vgAACAAJ|автор=Nicolle D.|заглавие=The Second Crusade 1148: Disaster outside Damascus|год=2009|место=Oxf.|издательство=[[Osprey Publishing]]|allpages=96|isbn=978-1-84603-354-4}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/danismendliler|ref=Özaydin|автор=Özaydin A.|заглавие=DÂNİŞMENDLİLER|год=1993|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|страницы=469—474|volume=|том=8}}
* {{Книга|ref=Phillips|ссылка=https://books.google.ru/books?id=P5FheHjG34kC|автор=Phillips J. P.|заглавие=The Second Crusade: Extending the Frontiers of Christendom|год=2007|место=New Haven|издательство=[[Yale University Press]]|allpages=410|isbn=978-0-300-11274-0}}
* {{Книга|ref=Phillips|ссылка=https://books.google.ru/books/about/The_Crusades_1095_1197.html?id=8L0GFPBPPIoC|автор=Phillips J. P.|заглавие=The Crusades, 1095—1197|год=2002|место=L.|издательство=[[Longman]]|allpages=254|isbn=978-0-582-32822-8}}
* {{Книга|ref=Roche|ссылка=https://books.google.ru/books?id=x9XaOwAACAAJ|автор=Roche J. T.|заглавие=Conrad III and the Second Crusade in the Byzantine Empire and Anatolia, 1147|год=2008|место=St. Andrews, Scotland|издательство=[[University of St Andrews]]|allpages=574}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/selcuklular#anadolu-selcuklulari|ref=Sümer|автор=Sümer F.|заглавие=III. Anadolu Selçukluları (1075—1308)|год=2009|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|страницы=380—384|том=36}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/mesud-i|ref=Sümer|автор=Sümer F.|заглавие=Mesud I|год=2004|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|том=29|страницы=339—342}}
* {{Книга|ref=Такуш|ссылка=https://books.google.ru/books?id=GQYXAQAAIAAJ|автор=طقوش، محمد سهيل ({{iw|Такуш, Мухаммад Сохаил||ar|محمد سهيل طقوش}})|заглавие=تاريخ سلاجقة الروم في آسيا الصغرى، ٠٧٤-٤٠٧ ھ/٧٧٠١-٤٠٣١ م: مدخل إلى تاريخ العثمانين (История сельджуков Рума в Малой Азии, 774–407 гг. хиджры / 1077-1304 гг. н.э.: введение в историю османов)|год=2002|издательство=دار النفائس|isbn=978-9953-18-047-2}}

== Һылтанмалар ==
* {{Cite web|lang=en|url=https://www.britannica.com/place/Anatolia/Seljuq-expansion|title=Anatolia — Seljuq expansion|author=Woods J. E.|website=[[Британская энциклопедия|Britannica]]|access-date=2022-04-18|ref=Woods}}
{{Султаны Рума}}
{{Избранная статья|Госдеятели}}
{{Тышҡы һылтанмалар}}

[[Категория:Азияның XII быуат хакимдары]]
[[Категория:Алфавит буйынса ғәскәр башлыҡтары]]
[[Категория:Урта быуаттар ғәскәр башлыҡтары]]
[[Категория:Сәлжүкиҙәр]]</text>
      <sha1>m5cz7t01un7fz770396lbb3yzw8797c</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146710</id>
      <parentid>1146709</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T02:21:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>/* Кадм тауы янында алыш */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="122326" xml:space="preserve">{{Государственный деятель
| имя = Мәсүд I
| оригинал имени = {{lang-ota|ركن الدين مسعود}} {{lang-tr|Rukn al-Dīn Mes'ūd}}
| должность = Рум солтаны (Конья солтанлығы)
| периодначало = [[1116]]
| периодконец = [[1156]]
| предшественник = Мәликшаһ I (Конья солтаны)
| преемник = [[Ҡылыс-Арыҫлан II]]
| дата смерти = 1156
| отец = [[Ҡылыс-Арыҫлан I]]
}}
'''Мәсүд I Рукнетдин''' ({{Lang-ar|ركن الدين مسعود}}, ''төр.'' Ebü'l-es Feth-Sultânü'l-d Muazzam ve’Izzüddünyâ-Mes’dîn b ûd. Kılıcarslan es-Selcûkī; Rukn al-Mas’Dīn ūd; {{Lang-el|Μασούτ}}) —1156 йылдан алып 1116 йылға тиклем [[Рум солтанлығы|Рум солтаны,]] Ҡылыс-Арыҫлан I солтандың улы

Ҡылыс-Арыҫлан үлгәндән һуң, власҡа өлкән улы Мәлик шаһ,килгән, ул Мәсүдте төрмәгә япҡан. Мәлик шаһ менән [[Византия империяһы|Византия]] императоры Алексей Комнин һөйләшеүҙәре мәлендә Мәсүд азат ителә һәм власҡа килә, ә Мәлик шаһ, ҡулға алынып, һуҡырайтыла һәм быуып үлтерелә. Үҙенең 39 йыл дауамындағы хакимлығы йылдарында византийҙарҙы ҡаты тота һәм күрше мосолман ерҙәре иҫәбенә биләмәләрен киңәйтә. Идара итеүенең тәүге йылдарында Мәсүд үҙенең ағай-энеләре идара иткән Мелитена һәм [[Анкара]]ны баҫып алған. 1142 йылда Мөхәммәт Данишмендид үлгәндән һуң, Мәсүд Данишмендидтар ерҙәрен баҫып ала башлаған. Мәсүд хакимлыҡ иткән йылдарҙа даими рәүештә һуғышҡан. 1147 йылдың 26 октябрендә Икенсе тәре походы барышында Мәсүд Дорилей эргәһендә Конрад III немец тәре йөрөтөүселәр армияһын еңгән, ә 1148 йылдың 7 ғинуарында Кадм тауҙары янында — Людовик VII француз тәре йөрөтөүселәр армияһын тар-мар иткән. Артабан Мәсүд Антиохия кенәзлеге һәм Эдесса графлығы ерҙәре өсөн тәре йөрөтөүселәр һәм Киликий әрмән дәүләте хакимдары менән һуғышҡан.

1155 йылда Мәсүд вафат булған мәлгә [[Рум солтанлығы|Рум сәлжүк дәүләте]] Үҙәк һәм Көнсығыш Анатолияның өҫтөнлөклө державаһы була. аталған Мәсүдкә тиклем Көнбайыш халҡы Анатолияны «Рум» (римлеләр ере), тип атаған, тик уның хакимлығы осоронда Кесе Азияны «Турчия» (Төркиә) тип атай башлаған.

== Сығанаҡтар ==
;Сүриә
1195 йылға тиклемге ваҡиғалар '''Михаил Сүриәле'''нең (1126—1200) «Хронография»һында Мәсүдтең биографияһы һәм хакимлығы тураһында бәйән ителә{{Sfn|Kesik|2003|s=XXIV}}. Мәсүд буйынса тикшеренеүсе М. Кешик 1285 йылға тиклемге ваҡиғаларҙы ''' Бар-Эбрей''' «Хронология»һынан тапҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=XXV}}. 1240 йылда билдәһеҙ рухани ҙған &quot;'''Анонимная сирийская хроника'''&quot;ла Эдессала тәре йөрөтөүселәрҙең идаралыҡ итеүен (1098—1144) һүрәтләй{{Sfn|Kesik|2003|s=XXV}}.

;Әрмән
Мәсүд хакимлығы осоронда булған ваҡиғалар V—XVIII быуаттар әрмән тарихнамәһендә бирелгән. '''Матвей Эдесский''' «Хронография»һы 1136 йылға тиклем яҙған{{Sfn|Kesik|2003|s=XXII}}. Бында Яҡын Көнсығышты сәлжүктәр яулауы һәм тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы көрәш тасуирланған. &quot;Хронография&quot;ны рухани '''Григор Ерец''' 1162 йылға тиклем дауам иткән. «Продолжение хронографии» сәлжүктәрҙең Византия, Данишмендидтар, тәре йөрөтөүселәр һәм әрмәндәр араһындағы мөнәсәбәттәрен еткерә {{Sfn|Kesik|2003|s=XXIII}}. '''Вардан Аревелци'''ҙың «Всеобщая история» хеҙмәте һуғыштарҙы һүрәтләй, әммә Мәсүдтең хакимлығы тураһында мәғлүмәт аҙ{{Sfn|Kesik|2003|s=XXIII}}. '''Смбат Спарапет''' «Йылъяҙма»һында 951—1274 йй. ваҡиғаларҙы яҙған. Бында Киликия әрмәндәре, сәлжүктәр, [[мәмлүктәр]] һәм [[ҡараманоғуллары]] тураһында мәғлүмәт бар{{Sfn|Kesik|2003|s=XXIV}}.

;Византий

Мәсүдтең тормошо һәм эшмәкәрлеге византий мәсьәләләре менән бәйле. Алексей I Комниндың ҡыҙы '''[[Анна Комнина]]''' атаһы тураһында «Алексиада» хеҙмәтендә яҙған. Был хеҙмәт Төркиә тарихын өйрәнеү буйынса әһәмиәтле сығанаҡ. &quot;Алексиада&quot;ла Мәсүдтең ағаһы Мәликшаһ I менән көрәше ентекле бирелгән{{Sfn|Kesik|2003|s=XXI}}. '''Иоанн Киннам'''дың (1143—1185) &quot;Тарих&quot;ы икенсе тәре йөрөтөүселәр походын, Коньяны ҡамауҙы ентекле һүрәтләй{{Sfn|Kesik|2003|s=XXII}}. '''Никита Хониат''' &quot;Тарих&quot;ы Мәсүд һәм император Иоанн араһындағы мөнәсәбәттәргә бағышланған. Никита Хониат һәм Иоанн Киннам хеҙмәттәре бер-береһен тулыландыра{{Sfn|Kesik|2003|s=XXII}}.

;Ғәрәп һәм фарсы
&lt;!--
Арабские и персидские источники не предоставляют достаточный объём сведений о жизни Месуда. М. Кешик использовал их лишь для верификации информации из других источников. Небольшое количество оригинальных сведений дают лишь некоторые из мусульманских источников. К ним относится труд современника Месуда, жителя [[Дамаск]]а '''[[Ибн аль-Каланиси]]''' (1070—1160). Ещё одним современником султана был '''[[Ибн аль-Азрак аль-Фарики|Ибн аль-Азрак]]''' (1117—1181), живший в Анатолии. Однако он акцентировался на истории [[Артукогуллары|Артукидов]], и сведения о Месуде очень сжатые{{Sfn|Kesik|2003|s=XV}}. Ограниченную информацию можно почерпнуть в труде '''[[Ибн аль-Асир]]а''' (ум. 1233) «История атабеков сирийских»{{Sfn|Kesik|2003|s=XVI}}, но его «Полный свод всеобщей истории» обходит стороной события в Анатолии{{Sfn|Kesik|2003|s=XVIII}}. '''[[Аль-Фатх аль-Бундари|Аль-Бундари]]''' (1190—1245), сокративший труд '''[[Имадуддин аль-Исфахани|аль-Исфахани]]''' (1125—1201), упоминает Месуда только в одном предложении. Некоторые факты, полезные для освещения деятельности Месуда в связи с крестоносцами и византийцами, указаны младшим современником Месуда, историком из [[Алеппо]] '''{{Нп5|Ибн аль-Адим|Ибн аль-Адимом|4=Ibn al-Adim}}''' (ум. 1262). Труд '''[[Бахауддин ибн Шаддад|Ибн Шаддада]]''' (ум. 1285) упоминает детали, полезные при описании борьбы Месуда с армянами и крестоносцами{{Sfn|Kesik|2003|s=XVI}}. '''«Анонимный Зангиме'''» описывает события от возникновения сельджуков до 1363 года и является важным источником по истории сельджуков Анатолии. В нём приводятся оригинальные сведения о восшествии Месуда на престол, его борьбе с [[Араб (сын Кылыч-Арслана I)|Арабом]], осаде Коньи Мануилом Комнином, борьбе Месуда с армянами и крестоносцами{{Sfn|Kesik|2003|s=XVI—XVII}}. Современник Месуда из Алеппо '''{{Нп5|Аль-Азими|аль-Азими|4=Al-Azimi}}''' (ум. после 1161) упоминает события жизни Месуда в одном предложении с хронологическими ошибками. Ещё один современник Месуда '''Ибн Хамдун''' (1101—1167) не интересовался анатолийскими событиями и информацию о Месуде даёт в нескольких фразах{{Sfn|Kesik|2003|s=XVII}}. Сведения '''[[Сибт ибн аль-Джаузи|Сибта Ибн аль-Джаузи]]''' (ум. 1257) не оригинальны и дублированы в трудах Ибн аль-Каланиси, Ибн аль-Азрака, Ибн аль-Асира и Имадеддина аль-Исфахани. Труд '''[[Абу Шама аль-Макдиси|Абу Шамы аль-Макдиси]]''' (1203—1268) дополняет информацию о крестоносцах. Труд '''[[Абу-ль-Фида|Абу-ль-Фиды]]''' — краткое изложение всеобщей истории Ибн аль-Асира{{Sfn|Kesik|2003|s=XVIII}}. '''[[Шихабуддин ан-Нувайри|Ан-Нувайри]]''' (ум. 1332) сведений о Месуде почти не даёт. У '''{{Нп5|Карим ад-Дин Аксарайи|Аксарайи|4=Karim al-Din Aqsarayi}}''' (ум. 1332/33) не так много сведений о султане, но, по сравнению с основными источниками, он приводит отличающиеся от них данные о начале деятельности Месуда. Писавшие в XIV веке '''Кади Ахмед Нигдели''' и '''[[Аз-Захаби]]''' (1274—1348) указывают лишь неоригинальную информацию, заимствованную в более ранних источниках{{Sfn|Kesik|2003|s=XIX}}. «Избранная история» '''[[Хамдаллах Казвини]]''' (1281/82—1350) повторяла сведения более ранних источников, некоторые полезные детали позаимствованы из его поэмы «Зафернаме» {{Sfn|Kesik|2003|s=XX}}. «Сборник народов» написан '''{{Нп5|Мюнеджимбаши Ахмед Деде|Мюнеджимбаши|4=Munejjim-bashi Ahmed Dede}}''' (ум. 1702), жившим намного позже описываемых событий. Однако автор использовал множество источников, не сохранившихся до наших дней. В этом труде упоминается имя дочери Месуда{{Sfn|Kesik|2003|s=XXI}}.
--&gt;
;Латин сығанаҡтары

М. Кешик фекеренсә, замандаштары яҙған әҫәрҙәрҙән Икенсе тәре походы тураһында иң мөһим сығанаҡ — Людовик VII армияһында капеллан булып хеҙмәт иткән '''Одон Дейльский''' хроникаһы. Ул француз тәре йөрөтөүселәре армияһының Кесе Азия аша Антиохияға сәйәхәтен һәм сәлжүктәр менән һуғышын ентекләп тасуирлай. Әммә уның хроникаһы ғәҙел түгел{{Sfn|Kesik|2003|s=XXV—XXVI}}{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Гийом Тирскийҙың (1130—1185) «История деяний в заморских землях» хеҙмәтендә сәлжүктәрҙең византиялар һәм тәре йөрөтөүселәр менән мөнәсәбәттәре тураһында мәғлүмәт тупланған{{Sfn|Kesik|2003|s=XXVI}}.

== Биографияһы ==

=== Иртә йәшлек йылдары ===
Мәсүд [[Рум]] солтаны Ҡылыс-Арыҫлан I-нең улы{{Sfn|Demirkent|2002}}. Мәсүд исеме сығанаҡтарҙа тәүге тапҡыр Ҡылыс-Арыҫландың Мосул кампанияһына бәйле барлыҡҡа килгән{{Sfn|Kesik|2003|s=9}}. 1107 йылда Ҡылыс-Арыҫлан Ираҡтағы Мөхәммәт I Тапар әмир Жәкәрмеш урынына Мосул һәм Бәдиәт-әл-Жәзирә атабәге итеп тәғәйенләгән сәлжүк солтаны Жәүәлигә (Чавли, ''фр.'' Jâwali Saqâwâ){{Нп5|Джавали (Чавли)||}} ҡаршы походҡа юллана. 1107 йылдың 22 мартында Ҡылыс-Арыҫлан I үҙенең ҡанһыҙлығы менән билдәле Жәүәлиҙе хаким итеп ҡабул итергә теләмәгән халыҡтың саҡырыуы буйынса Мосулға инә. Походта солтан менән бергә хандың ҡатыны Айша, улдары Тоғрул-Арыҫлан, солтандың улы Мәликшаһ һәм, моғайын, Мәсүд тә булғандыр{{Sfn|Kesik|2004}}.

Сығанаҡтарҙағы мәғлүмәт ҡапма-ҡаршы. Сибт ибн әл-Жаузи, Мәсүд атаһы менән Мосулда булды, тип яҙған{{Sfn|Kesik|2003|s=11}}. Ләкин күп кенә сығанаҡтар, Мәсүд Коньяла ҡалды, тип раҫлай. Аҡһарайҙа әйтелеүенсә, Ҡылыс-Арыҫлан уны походҡа тиклем үк үҙенең вариҫы тип иғлан итә һәм Коньяла ҡалдыра.

1107 йылдың 13 июлендә Ҡылыс-Арыҫлан Хабур йылғаһы буйындағы алышта еңелә һәм, йылға аша сығырға тырышып, аты менән бергә батып үлә{{Sfn|Demirkent|2002}}. Ҡылыс-Арыҫлан һәләк булған мәлгә солтандың улдарынан иң өлкәненә Мәликшаһҡа 11 йәш була{{Sfn|Demirkent|2002}}. Ул Сәлжүк солтаны Мөхәммәт Тапарға әсирлеккә эләгә{{Sfn|Cahen|2014|loc=Chapter two. Turkish activity in the West under Shāhānshāh}}. Сибт ибн әл-Жаузи әйтеүенсә, Жәүәли менән һуғышта атаһы менән Мәсүд булған. Йәнәһе лә ул яу яланында әсирлеккә алынған һәм Мөхәммәт Тапарға ебәрелгән{{sfn|Metin|2017|s=38}}. М. Кешик фекеренсә, Сибт ибн әл-Жаузи мәғлүмәтенең дөрөҫ булыуы ихтимал, һуғыш ваҡытында Мәсүд менән Ғәрәп атаһы янында булыуы ихтимал. Ҡылыс-Арыҫлан еңелгәндән һуң, әсирлектән ҡасыуҙары ихтимал ине. Мосулды һәм уның улдарының береһен Жәүәиләне баҫып алғандыр, моғайын, солтандың башҡа улдарына Анатолияға ҡайтырға рөхсәт итеп, ҡасаҡ туғандарын бер-береһе менән тәхет өсөн көрәшергә, ә Мәликшаһты уларҙы тотҡарлау маҡсатында файҙаланырға уйлағандыр{{Sfn|Kesik|2003|s=11}}.

Ливан тарихсыһы М. С. Такуш раҫлауынса, атаһы үлгәндән һуң Мәсүд Данишмендидтарҙа, ә Ғәрәп Коньяла йәшәгән{{Sfn|Такуш|2002|страницы=۱۱۲}}. Т. Райс та, Месуд Данишмендидтарҙа йәшәгән, тип уйлаған, ләкин, уның фекеренсә, Ғәрәп Анатолияла ([[Кесе Азия]]) түгел, ә Мөхәммәт Тапарҙа тотҡонлоҡта булған{{Sfn|Райс|2004|страницы=31}}.

=== Ағай-энеләренә ҡаршы көрәш ===

==== Мәликшаһ ====
Үҙәк Анатолийҙа килеп тыуған хаосты һәм сәлжүктәрҙең хакимы булмауынан файҙаланып, Византия императоры Алексей I Комнин тыныслыҡты боҙа. Мөхәммәт Тапар хәлдең етдилеген аңлап, Мәликшаһты Анатолияға ебәргән{{Sfn|Sümer|2009}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=202}}. Коньяға килгәс, Мәликшаһ үҙенең батшалығында власты баҫып алған ике туғанын (кузен) язалап үлтергән{{Sfn|Cahen|2014|loc=Chapter two. Turkish activity in the West under Shāhānshāh}}. Бынан тыш, ул Мәсүдте һәм тағы бер ҡустыһы, Ғәрәпте, төрмәгә ултырта. Шунан һуң Мәликшаһ Алексей Комнинға ҡаршы һуғыш башлай. 1116 йылда Афьонкарахисар янындағы лагерҙа һөйләшеүҙәрҙә император менән осрашып, Алексей менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм императорҙан ҙур сумма аҡса ала{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=202}}.

Мәликшаһ менән һөйләшеүҙәр барышында император үҙенә ҡаршы фетнә күтәрелгәнен белә{{Sfn|Sümer|2004}}. Михаил Сүриәле һүҙҙәренсә, хәрби начальник Мәликшаһ Мәсүдте төрмәнән сығарған һәм Данишмендид Мелик Ғәзи янына алып килгән. Бында Мәсүдте солтан тип иғлан иткәндәр{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Михаил Сириец|1982|страницы=36}}. Алексей Мәликшаһҡа лагерҙа ҡалырға йәки Византия һағы менән файҙаланырға кәңәш итә, ләкин теге баш тарта{{Sfn|Sümer|2004}}. Анна Комнина быға ошондай һүҙҙәр менән аңлатма бирҙе: «Үҙҙәрен болоттарҙан да юғарыраҡ тип һанаған вәхшиҙәрҙең тәкәббер холҡо шундай»{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}. Мәликшаһ разведка отрядтарын юлбаҫарҙар юҡмы икәнлеген тикшерергә ебәрә. Ләкин илселәрҙе юлда Мәсүд яғына сығалар. Солтанға әйләнеп ҡайтҡас, улар юлдың хәүефһеҙ булыуын хәбәр иткән. Һөҙөмтәлә Мәликшаһ Мәсүд һалдаттары менән бәрелешкән. Ул ҡасырға маташҡанда, Пухей исемле әмир уға Аҡшәһәр янындағы Тирагионда йәшенергә кәңәш иткән. Тиҙҙән ҡала ҡамауға алына, һәм Пухей халыҡты Мәсүдкә бирелергә һәм Мәликшаһты бирергә күндергән. Мәсүд туғанының күҙен соҡоп алырға һәм Конья төрмәһенә ултыртырға ҡушҡан (1116) {{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}{{Sfn|Chalandon|1960}}. Анна Комнина, Мәликшаһ тулыһынса һуҡыраймаған була, тип яҙған. Ошо хаҡта белгәс, Мәсүд туғанын йәйә кереше менән быуҙырып үлтерткән (1117){{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}{{Sfn|Chalandon|1960}}.

==== Тоғрул-Арыҫлан ====
1107 йылда атаһы Ҡылыс-Арыҫлан вафат булғандан һуң, кесе улы Тоғрул-Арыҫланды әсәһе Мелитеналағы тәхеткә ултырта, уны Артукид Балак бән Баһрам ярҙамында тотоп тора{{sfn|Metin|2017|s=39—42}}. Стратегик мөһим урында торған Мелитена, Анатолиянан Иранға илткән юлдарҙың береһендә урынлашҡанлыҡтан, төбәктең бөтә хакимдарын да ҡыҙыҡһындырған{{Sfn|Cahen|1968|pp=72—83}}, уға хужа булыу Үрге Месопотамияны контролдә тотоу мөмкинлеген биргән{{Sfn|Cahen|1986}}.

Байтаҡ йылдар дауамында ҡалаға эйә булыу яғынан Гөмүштекин Ғәзи менән Ҡылыс-Арыҫлан бәхәсләшкән. Беренсе тәре походы башланғас, солтан әрмән идарасыһы Гвриил етәкселек иткән Мелитенаны ҡамаған. Тәре йөрөтөүселәрҙең Кесе Азияға килеүен белгәс, Арыҫлан Мелитена ҡамауын өҙгән{{Sfn|Demirkent|2002}}. 1101 йылда тәре йөрөтөүселәр армияһы һөжүм иткәндә, Гөмүштекин Ғәзи менән Ҡылыс-Арыҫлан, ваҡытлыса союз төҙөп, дошманға ҡаршы һуғыша. Әммә һуңынан, 1102 йылдың 18 сентябрендә, Гөмүштекин Ғәзи Мелитенаны баҫып алғанлыҡтан, солтан Гөмүштекин Ғәзигә һөжүм итә һәм уны Мараш янында тар-мар итә. 1104 йылда Гөмүштекин Сиваста мәрхүм була, һәм Данишмендидтар кенәзлегендә Ғәзи улдарының тәхет өсөн көрәше осоро башлана. Шуның менән файҙаланып, 1105 йәки 1106 йылдың 2 сентябрендә Ҡылыс-Арыҫлан Данишмендидтарҙың Мелитенаһын баҫып алған. Ғөмүштекиндың улы Әмир Мәлик Ғәзи, бөтә туғандары үлгәндән һуң, кенәзлек хакимы булып киткән{{Sfn|Kesik|2003|s=36}}. Башта Мәлик Ғәзи Рум сәлжүктәрен сюзерендар тип таныһа ла, ул Ҡылыс-Арыҫлан I вафатынан һуң, Анатолиялағы власть вакуумынан файҙаланған һәм төбәктә Данишмендидтар хөкөмдарлығын кире ҡайтарыу маҡсатында, Мәсүдте хуплаған{{Sfn|Kesik|2003|s=36}}. Мелик-шаһты юҡ иткәндән һуң, Мәсүд солтан тәхетенә эйә булған. Ул Мелик Ғәзиҙең ҡыҙына өйләнгән{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Chalandon|1960}} {{Ref+|В некоторых источниках тестем Месуда назван Гюмюштекин Гази, поскольку ранее правление Данышменда Гази указывалось до 1104 года, поэтому считалось, что с 1104 по 1134 год правил Гюмюштекин Гази{{Sfn|Босворт|1971}}.|group=comm}}. Мәсүд ҡайныһына ғүмере аҙағына тиклем тоғро булған {{Sfn|Sümer|2004}}.

Балак иҫән саҡта Мәсүд менән Ғәзи әмир Мелитенаға ҡарата бер ниндәй ҙә хәрәкәт яһамаған. 1124 йылдың 6 майында Манбижды ҡамағанда Балак вафат булғас, уның биләмәләрен бүлешкәндәр{{Sfn|Kesik|2003|s=36}}. Тоғрул-Арыҫлан, Балаҡтың аҫрауға алынған улы булғанлыҡтан һәм башҡа улдары булмау сәбәпле, үҙен уның мираҫына хоҡуҡлы тип һанаған. Ул Масараны (Миншар) һәм Гергерҙы баҫып алған. Быға Харпутты (Элязыг) алған Сөләймән Артукид (Балактың туғанының улы һәм Ил-Ғәзиҙең улы) ризаһыҙлыҡ белдергән{{sfn|Metin|2017|s=46}}. Тоғрул-Арыҫлан менән Сөләймән араһында дауам иткән көрәш менән файҙаланып, Мәсүд ярҙамына таянып, Мәлик Ғәзи 1124 йылдың 13 июнендә Мелитенаға ҙур армия менән һөжүм итә{{Sfn|Kesik|2003|s=37}}. Алты ай ҡамауҙан һуң 1124 йылдың 10 декабрендә Тоғрул-Арыҫлан һәм уның әсәһе бирешкән. Улар Данишмендидҡа ҡаланы тапшыра һәм Миңшар һарайына сигенгән{{Sfn|Sümer|2004}}.

==== Ғәрәп ====
Ғәрәп, Мәсүдтең икенсе бер туғаны, Анкараның һәм Кастамонуның хакимы булған{{Sfn|Sümer|2004}}. Сәлжүктарҙың элекке Мелитанаһы Данишмендид ҡулына күскәненә ул Мәсүдкә ныҡ асыулы булған{{Sfn|Sümer|2004}}. Ғәрәп быны ҙур тырышлыҡ һалып Мелитенаны алған атаһына ҡарата хыянат тип иҫәпләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=38}}. Шуға күрә ул Мәсүдкә 30 000 кешенән торған ғәскәр менән ҡаршы сыҡҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=38}}{{Sfn|Sümer|2004}}{{ref+|К. Ғәрәп беренсе алышта еңгән. Сығанаҡтарҙа мәғлүмәттәрҙең етмәүе арҡаһында ошо ваҡиғаның урыны һәм ваҡыты билдәһеҙ. Мәсүд, ярҙамына иҫәп тотоп, Константинополгә Византия императоры Иоанн II Комнинға килә. Император солтанды яҡшы ҡабул итә һәм уға алтын, ғәскәр биргән.

Ярҙам алғас, Мәсүд үҙенең ҡайныһына, Мелик Ғәзи әмиргә килгән. 1126 йылда улар, көстәрен берләштереп, Ғәрәпкә яу асҡан. Был юлы Ғәрәп еңелгән һәм Киликияның әрмән батшаһы I Торосҡа ҡасҡан{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=39}}. Ғәрәп Торостан алған ғәскәр менән Киликиянан Анатолийға әйләнеп ҡайта. Бер нисә алыштан һуң Ғәрәп еңелә. Византия императоры Иоаннда йәшенеп торорға мәжбүр булған. Был хәл 1127 йылда булды. Ошо датанан һуң Михаил Сүриәле уны башҡаса телгә алмай{{Sfn|Kesik|2003|s=40}}.

«Аноним Зангима» яҙыуынса, Ғәрәп ҡустыһы Мәсүдкә ҡаршы өс тапҡыр һуғышҡан. Ахыр сиктә, улар килешеү төҙөгән, һәм Мәсүд Ғәрәпкә бер нисә ҡәлғә биргән. Бер аҙҙан туғандар һүҙгә килешә, Ғәрәп византия императорынан ярҙам һорай, ләкин өлгөрмәй{{Sfn|Kesik|2003|s=40}}, сөнки 1128 (йәки 1129) йылда Византияла вафат була{{Sfn|Sümer|2004}}.

=== Данишмендидтар Ғәзи һәм Мөхәммәт менән мөнәсәбәттәре ===
Ҡылыс-Арыҫлан үлгәндән һуң, Мәлик Ғәзи Анатолияның иң ғәйрәтле хөкөмдары булған{{Sfn|Kesik|2003|s=41}}. 1129 йылда византий наместнигы Касианус Мәлик Ғәзигә Анкараны, Чанкырыны, Кастамонаны һәм Ҡара диңгеҙ ярын биргән{{Sfn|Kesik|2003|s=41}}. Шул территорияларҙы кире ҡайтарыу маҡсатында, император Иоанн Комнин Кастамону районына баҫып ингән. Әммә ул Анатолияға китеүе була, уның ҡустыһы Исаак Комнин (Алексей Комниндың улы) Константинополгә әйләнеп ҡайта һәм тәхеткә эйә булырға маташҡан. Артабан уны Мәсүд, аҙаҡ Мәлик Ғәзи үҙҙәрендә йәшертеп йәшәтә{{Sfn|Kesik|2003|s=41}}, шунан Исаакты Трапезундҡа, Константин Гаврға оҙатҡан. 1131 йылда Мәлик Ғәзи  Киликияға поход яһаған, һәм Киликий әрмән дәүләте хакимы Левон I йыл һайын яһаҡ түләргә ризалашҡан. Бынан һуң Мәлик Ғәзи Мелитенаға ҡайтҡан, уның янына Коньянан Мәсүд һәм Трапезундтан Исаак килгән{{Sfn|Kesik|2003|s=42}}. Исаак  Мелитенанан Левонға килгән, уның ҡыҙына өйләнгән һәм килешеү төҙөгән. Әммә бер аҙ ваҡыттан Исаак ҡайныһы менән һүҙгә килешә һәм Мәсүдкә ҡасып килгән{{Sfn|Kesik|2003|s=54}}

Мелитенала ҡыш сыҡҡандан һуң, Мәлик Ғәзи һәм, моғайын, Мәсүд 1132 йылда Кастамонуны яулаған{{Sfn|Kesik|2003|s=42}} (1131{{Sfn|Sümer|2004}}). Мәсүд уның янында булған булырға тейеш. Ғәзи һәм Мәсүд Ҡара диңгеҙ яры буйында тәре йөрөтөүселәрҙең ҡәлғәһе Зининды баҫып алған, әммә тәре йөрөтөүселәр 4000 динар түләп ҡотолалар{{Sfn|Kesik|2003|s=42}}. 1132 йылда император Иоанн Комнин Кастамонуны кире алған. 1133 йылда Мәлик Ғәзи Кастамонуны ҡамаған, һәм халыҡ уға ҡала ҡапҡаһын асҡан{{Sfn|Sümer|2004}}. 1134 йылда Мәлик Ғәзи үлгән. Ғүмеренең ахырына уның биләмәләре [[Евфрат]] йылғаһынан алып Сакарья (Сангариус) йылғаһына тиклем һуҙылған булған. Ярҙамы өсөн рәхмәт йөҙөнән Мәсүд уға Мелитена, Кайсери, Чанкиры, Анкара һәм Кастамонуҙы биргән. Мәсүд Конья, Нигде, Афьонкарахисар һәм Аҡһарайға эйә булған{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}{{Sfn|Kesik|2003|s=41—42}}.

Мәлик Ғәзиҙең дүрт: Мөхәммәт, Яғыбасан, Яған һәм Айнудәүләт исемле улы булған. Айнудәүләт һәм Яған риза булмаһа ла,  атаһының вариҫы булып Мөхәммәт ҡалған. 1135 йылда Мөхәммәт Яғанды үлтергән, Айнудәүләт Мелитенаға ҡасҡан&lt;!-- как зять султана Месуда --&gt;{{Sfn|Kesik|2003|s=43}}. Мәсүд менән Мөхәммәт Ғәзи мираҫы арҡаһында низағлашҡан {{Sfn|Sümer|2004}}. Иоанн Комнин Данишмендидтарҙың көсһөҙләнеүенән һәм Мәсүд менән Мөхәммәттең низағынан файҙаланып, Мәсүд менән Мөхәммәткә ҡаршы килешеү төҙөгән. Мәсүд императорға хәрби отряд ебәргән, һәм Чанкырыны ҡамаған{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}. Үҙенең дошмандарын айырыу маҡсатында, Мөхәммәт Мәсүдкә ташламалар яһау аша, хаттар яҙып, уның менән килешеү төҙөгән{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}{{Sfn|Kesik|2003|s=43}}. Мәсүд ғәскәре Чанкырынан киткән, император ҡамауҙан баш тартырға мәжбүр булған. Яҙ көнө Иоанн Кастамону һәм Чанкырыны ҡыҫҡа ваҡытҡа ғына яулай{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}.

=== Византия менән көрәш ===

==== Иоанн Комнин ====
1137 йылда Иоанн Киликияға һәм Сүриәгә походҡа башлаған. Юлда уның армияһы Мәсүдтең биләмәләрен туҙҙырған. Яҙ ул Киликий Әрмәнстаны хакимы Левон I территорияларын — Тарсты, Аданды, Мопсуестияны һәм Аназарбты баҫып ала. 20 августа Иоанн, әҙ генә ҡамауҙан һуң, Антиохияны яулаған. Шунан һуң император, йәнә Соҡор үҙәненә ҡайтҡан, Левон менән уның улдарын баҫып алған һәм Константинополгә оҙатҡан. 1138 йылдың башында, бер аҙналыҡ ҡамауҙан һуң, император Алеппо районындағы Бизаны ала. Алеппо атабәге Имадеддин Занги был ваҡытта Химста булған. Ул үҙенең командиры Саварҙы 5000 кешелек отряды менән Алеппоға ярҙамға ебәргән. Иоанн Алеппоны яулай алмай, яҡындағы Асариб менән Кафартаб ҡәлғәләрен баҫып алған. Иоанн Шейзарҙы ҡулға ала алмаған, һәм Антиохияға ҡайтҡан. Михаил Сүриәле һүҙҙәренсә, был ваҡытта Мәсүд Аданды баҫып алған, руханиҙар менән ҡалала йәшәүселәрҙе Мелитенға алып киткән, унда әсирҙәрҙең бер өлөшөн һатҡан. Адананан һуң Мәсүд Кесун менән Мараш кенәзлектәренә һөжүм иткән һәм уларҙың тирә-яғын талаған. Иоанн Киликияға ҡайтҡас, ғәскәренең бер өлөшөн Мәсүдкә ҡаршы ебәргән{{Sfn|Kesik|2003|s=56}}. Михаил Сүриәле һүҙҙәренсә, 1138 йылда император, Мәсүд менән килешеү төҙөп, Константинополгә ҡайтҡан. Никита Хониат килешеү тураһында яҙмаған һәм былай тип яҙған: «Сәлжүктәр тар-мар ителгән, күптәре әсирлеккә алынған, уларҙан йөк аттарын һәм йөк аттарын тартып алғандар»{{Sfn|Kesik|2003|s=57}}. Яхъя Киннам да килешеү тураһында телгә алмаған{{Sfn|Kesik|2003|s=57}}. Император яулап алған ерҙәрҙе тиҙҙән мосолмандар баҫып ала{{Sfn|Kesik|2003|s=57}}.

1139 йылдың яҙ аҙағында император армия менән Улубаттан Данишмендидҡа ҡаршы сыға. Һалҡын ҡыш эҙемтәләре императорҙы һәм уның армияһын ауыр хәлгә ҡуя. Уларҙың аҙыҡ запасы бөткән, һәм аттарының бер өлөшө үлгән. Мәсүд отрядтары, византийҙарҙың ауыр хәлен күреп, һөжүм итә һәм талай. Император хәйлә уйлап сығара, йәйәүле ғәскәр, һанын күп күрһәтеү маҡсатында, кавалерия артынан хәрби вымпелдар күтәрә. Сәлжүктәр сигенә, ә император 1140 йылдың башында Данишмендидтарҙың боронғо ҡалаһы Никсарҙы ҡамай. Михаил Сүриәле Иоанн император менән асыуланышыа һәм Мәсүд яғына сыға. Ул Мәсүдтең ҡыҙына өйләнә, мосолман диненә күсә һәм Коньяла ҡала{{Sfn|Kesik|2003|s=57—59}}.

Император Константинополь янынан 1141 йылдың 13 ғинуарында ҡуҙғала, сәлжүктәр уларҙы эҙәрлекләп килә. Мәсүд Улуборлуны ҡамай{{Sfn|Kesik|2003|s=59}}. 1142 йылдың яҙы Иоанн Комнин Антиохияны тағы яулап алырға маташа. Ул үҙенең ниәттәрен йәшерергә тырышып, Киликияға беренсе походта яулап алған ерҙәрен һаҡлап ҡалыу маҡсаты менән экспедиция ойошторҙоҡ ти. Дөрөҫө — Иоанндың маҡсаттарының береһе сәлжүктәр булған. Ләкин Мәсүд улар килгәнгә тиклем Олуборлонан сигенгән. Император өлкән улы Алексей һәләк булған Анталияға барып еткән. Императорҙың башҡа улдары, Андроник менән Исаак, ҡустыһының кәүҙәһен диңгеҙ буйлап Константинополгә алып ҡайтырға тырыша, ҡайтып барышлай Андроник вафат булған{{Sfn|Kesik|2003|s=59—60}}. 1142 йылда Мәсүд Анталия төбәгенә һөжүм итә һәм бик күп табыш һәм әсирҙәр ала{{Sfn|Sümer|2004}}. Иоанн Мануилдың кесе улы менән сәфәрен дауам иткән. Ул Киликияны аша сыҡҡан һәм Сүриәгә йүнәлгән. 1142 йылдың 25 сентябрендә Иоганн Баграс ҡәлғәһе янында була, унан, килешеүгә ярашлы, эске ҡәлғәһе менән, ҡаланы тапшырыуҙы талап итеп, Антиохия Раймундына хәбәр ебәрә. Раймунд ҡаланы биреүҙән баш тартҡан, һәм Иоанндың армияһы Антиохияның тирә - яғын талаған. Шунан Иоганн, киләһе яҙға килеренә иҫәп тотоп, ҡайтып китте. Әммә 1143 йылдың 8 апрелендә ул донъя ҡуйҙы{{Sfn|Kesik|2003|s=61}}. Император тәхет вариҫы тип Мануилды күрһәтә{{Sfn|Kesik|2003|s=61}}.

==== Мануил Комнин ====
Константинополдә власть алмашыныуы менән файҙаланып, Мәсүд Византия ерҙәренә һөжүм итә. Мануил яуап итеп Мелангия ҡалаһы янындағы Сәлжүк ерҙәрен баҫҡан. 1145 йылда Константинополдең Сүриә биләмәләре менән бәйләнештәре хәүеф аҫтында ҡала. Мануилдың асыуы ҡабарған һәм ставкаһын Риндакос йылғаһы тигеҙлегендә урынлаштырған{{Sfn|Kesik|2003|s=62}}. 1146 йылдың йәйендә Мануил Фригияға килә. Ул ебәргән отрядтар сәлжүктәрҙе туҙҙыра һәм күп табышҡа эйә була. Әммә Үҙәк Анатолийҙың көнбайышында Мәсүд ғәскәрҙәре Кесе Мендерес үҙәненә юл тота һәм ҙур табыш менән ҡайта. Император Конья янына сығыш яһап, Мәсүдкә хат ебәрә{{Sfn|Kesik|2003|s=63}}. Иоанн Киннам яҙғанса, ул солтанға былай тип яҙған: «Походыбыҙға һинең ҡылығың этәргес бирҙе. Прокананы алдың һәм күптән түгел Рим еренә һөжүм иттең. Шулай уҡ Римдең союздашы Ягунпасанды һәм башҡа ҡәбилә идарасыларын һуғыш менән борсойһоң. Аҡыллы кеше булһаң, Алла язаһын алырға тура киләсәк, тип уйларға тейеш инең. Йә яуызлыҡтан тыйыл, йә ҡаршы торорға әҙер бул»{{Sfn|Иоанн Киннам|1859|страницы=42}}. Быға Мәсүд Аҡшәһәрҙә (Филомелион) лагерь ҡорасаҡмын, тип яуап бирә {{Sfn|Kesik|2003|s=64}}.

Мәсүд Калограй ҡалҡыулығына Византия армияһына һөжүм итергә бер отряд ебәрә. Был отряд еңелә. Был турала белгәс, солтан Филомелиондағы лагерҙы ташлап сығып киткән. Мануил солтанға мыҫҡыллы хат ебәрә. Ләкин солтан уға ҡолаҡ һалмаған һәм Андрахман янында лагерь ҡорған. Император Филомелионға һөжүм итә, Мануилдың уҡтан үксәһе яралана, әммә Византия армияһы ҡаланы ала һәм уны яндыра. Мануил әсирҙәрҙе азат иткән һәм сәлжүктәрҙең тауарын тартып алған{{Sfn|Kesik|2003|s=65}}{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=212}}. Император Мәсүд лагерына яҡн урынлашҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=66}}.|group=comm}}. Икенсе көндө һуғыш башлана. Сәлжүктәр сигенә башланы. Византия армияһы күптәрҙе үлтерә һәм әсирлеккә ала. Мануил Коньяға юлланған (1146){{Sfn|Kesik|2003|s=66}}.

Мәсүд Коньяны оборонаға әҙерләгән, ләкин, ябыҡ урында ҡамауҙа ҡалыу ҡала өсөн дә, армия өсөн дә хәүефле булырын белгән. Шуға күрә ул ғәскәрҙең бер өлөшөн ҡаланан ситтәге ҡалҡыулыҡ битенә урынлаштырған, ә үҙенең отряды менән Конья менән Каббала һарайы араһындағы тауҙа урынлашҡан. Мәсүд ҡаланы һаҡлауҙы ҡатынына ышанып тапшырған{{Ref+|Никита Хониат полагал, что за оборону стен отвечала одна из дочерей Месуда, которая была замужем за Иоанном Комнином{{Sfn|Kesik|2003|s=66}}.|group=comm}}. Мануил Мәсүдтең ҡаланың уң яғында икәнен аңлап, уға һөжүм итергә йыйына. Ләкин император офицерҙары ризалашмаған, сөнки солтан үҙен ҡурҡыныс аҫтына ҡуймаҫын аңлағандар, күренгән һалдаттар авангард ҡына, тип иҫәпләгән. Мануил икеләнеүселәрҙән көлгән{{Sfn|Kesik|2003|s=66}}. Византийҙар Конья ны уратып ала. Мануил ҡала көслө нығытылған икәнен аңлай һәм Мәсүдкә ярҙам килгәнен белгән{{Sfn|Kesik|2003|s=67}}. Михаил Сүриәле Мәсүдкә ярҙамға Хөрәсән, Бағдад әмирҙәре һ. б. килгән{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=213}}. Мануил армияһының кире сыға торған юлы ябылыуы мөмкинлегенән ҡурҡҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=67}}. Яңы тәре походы тураһында лә хәбәрҙәр килгән{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=213}}. Император ҡамауҙан баш тарта, ҡалдырыр алдынан ҡала тирә-йүнен ҡыйратырға бойора. Зыяраттарҙа мәйеттәрҙе ҡәберҙәренән алып ташлағандар. Иоанн Киннам, Мануил солтан әсәһенең ҡәберлегенә генә тейергә ҡушмаған{{Sfn|Kesik|2003|s=67}}.

Византия армияһы сигенгәндә уны сәлжүктәр эҙәрлекләй. Сәлжүктәр Цибрелицемани тип атаған артылышта Мәсүд Данишмендид ярҙамында Византия армияһын тар-мар итергә ниәтләгән. Император иһә үҙенең лагерынан ике яҡтағы тәрән ҡаяларҙа һуғышсыларын йәшереп ҡалдырған булған{{Sfn|Kesik|2003|s=68}}. Улар ҡорал да йәшергән булған. Сәлжүктәр күренмәгәс, император үҙенә хеҙмәт иткән төрөк Пупакесты разведкаға ебәрә. Пупакес тиҙ арала әйләнеп ҡайтҡан һәм &quot;фарсы&quot;лар аҙ булыуын хәбәр иткән. Мануил ҡустылары һәм Пупакес менән шул яҡҡа юл тотҡан. Дошмандың бәләкәй отрядын осратып, улар уны үҙҙәренә әүрәтергә маташҡан, ләкин киреһенсә килеп сыҡҡан. Мануил һәм уның эргәһендәгеләр лагерҙан йыраҡҡа киткәндәрен аңлап, төрөктәргә ҡаршы көрәшеүҙе уның өсөн ҡурҡыныс тип һанаған. Утрауға еткәс, дошмандың биш йөҙләгән кешенән торған отряды менән бәрелешкән.

Улар артынан бөтә ғәскәре менән Мәсүд ҡыуған. Император сигенмәгән, аҙ һанлы ғәскәре менән сәлжүктәргә һөжүм иткән. Ул, армиям ярҙамға ашыға, тип уйлағандыр. Йәки уны аҡылһыҙлыҡҡа батырлыҡ күрһәтеү теләге этәргәндер. Сәлжүктәр уны уратып алған. Солтан император отрядының ярҙамға килеүселәр менән ҡушылыуына юл ҡуймаҫҡа тырышҡан. Император үҙен дә, армияһын да ҡурҡыныс аҫтына ҡуйған өсөн уны яҡындары тәнҡитләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=69}}. Мәсүд ғәскәрҙәре ике яҡтан һөжүм иткәнлектән, Византия ғәскәре ҙур юғалтыуҙар кисергән. Ҡурҡыштан ғәскәрҙәр ҡушылған һәм сәлжүктәр уларҙы уратып алған{{Sfn|Kesik|2003|s=70}}. Византия армияһы 20 000 самаһы грек һалдатын юғалтҡан{{Sfn|Sümer|2004}}. Мануил ҡамауҙан ҡотола алған. Император һөжүм итергә теләһә лә, яҡындары ял итергә булған{{Sfn|Kesik|2003|s=70}}. Император батша байрағын алып, үҙ яҡлылар менән бергә сәлжүктәрҙе сигендергән. Мануил уларҙы ҡараңғы төшкәнсе эҙәрлекләгән, ә һуңынан үҙенең лагерына ҡайтҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=71}}. Император Мәсүдкә киләһе йылда тағы киләм, тип хат ебәргән. Мәсүд илселәре аша килешеү тәҡдимен еткергән. Яңы тәре йөрөтөүселәр тулҡыны тураһында төрлө имеш-мимештәр таралғанлыҡтан, Мануил илселәрҙе, төрлө һылтау табып, тотҡарлаған, сөнки тыныслыҡ тураһында ҡарар ҡабул итер алдынан, бик ныҡ уйлап эшләргә кәрәк булған. Был осорҙа ла бер нисә бәрелеш булған{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=72—73}}. «Аноним Зангима» яҙыуынса, Мәсүд ете Византия ҡәлғәһендә һалдаттарҙы үлтергән. Киннам яҙғанса, батша үҙ ғәскәре менән Риндакос йылғаһына еткәс, солтан Мәсүдтең илселәре солтандың килешеү буйынса үтенесен еткергән. Һөйләшеүҙәр тамамланғас, ике яҡ араһында, Праканды һәм тағы бер нисә ҡәлғәне кире биреү шарты менән, килешеү төҙөлгән{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=74}}. Шунан һуң, 1155 йылда Мәсүд үлгәнгә тиклем, Мануил бүтән ҡаршы һөжүм яһамаған{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=213}}{{Sfn|Kesik|2003|s=75}}.

Әрмәндәр сәлжүктәрҙең еренә һөжүм иткәнлектән, солтан императорға уларға ҡаршы поход ойошторорға тәҡдим итә{{Sfn|Kesik|2003|s=75}}.

=== Данишмендидтар менән мөнәсәбәттәре. Мәхәммәттең улдары ===
Мөхәммәт Данишмендид 1142 йәки 1143 йылда үлгәндән һуң{{Sfn|Özaydin|1993}}, уның ваприҫтары араһында мираҫ өсөн көрәш башланған, Данишмендид ерҙәре өс өлөшкә: Кайсери, Сивас һәм Мелитенаға бүленгән. Яғы-Басан Сивасты алған. Мәсүд кейәүе Зюннунға Кайсериҙы алырға ярҙам иткән{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=46}}. Айнудәүлә Мелитена хакимы{{Sfn|Kesik|2003|s=46}}. Данишмендидтар территорияларын өс өлөшкә бүлгәндән һуң, Мәсүд Анатолияның иң ғәйрәтле хөкөмдары булып киткән{{Sfn|Kesik|2003|s=44}}. Айнудәүлә Сивасҡа туғаны Яғы-Басанға барған һәм уның менән Мәсүдкә ҡаршы тыныслыҡ килешеүе төҙөгән. Һуңынан ул Эльбистан һәм Жәйханды баҫып алған{{Sfn|Kesik|2003|s=46}}. Мәсүд Сивас хакимы Яғы-Басанды еңгән, ә үҙенең бәләкәй улын Шаһиншаһты Анкара, Чанкира һәм Кастамонуҙың хакимы итеп билдәләй{{Sfn|Sümer|2004}}.

Византия императоры Иоанн 1143 йылдың апрелендә вафат булғас, улы Мануил I Комнин уның вариҫы тип иғлан ителә{{Sfn|Sümer|2004}}.

1143 йылда Мелитенаны тәүге тапҡыр ҡайтарырға маташа. Ул Айнуддәүләгә ҡаланы ҙур иктаға алмаштырырға тәҡдим итә, әммә тегеһе һөйләшеүҙәр өсөн ҡатынын, Мәсүдтең бер туғанының ҡыҙын ебәрә. Мәсүд ҡыҙҙың үтенесенә ҡолаҡ һалмаған, 17 июндә 1143 йылдың 14 сентябрендә Мелитенаны уңышһыҙ ҡамаған{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=47}}. 1144 йылда Месуд Айнуддәүлә эйә булған Жәйхан менән Эльбистан өлкәләрен баҫып ала. Эльбистандың хакимы итеп улы Ҡылыс-Арыҫлан II тәғәйенләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=47}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Шунан Мәсүд Мелитенанеы икенсе тапҡыр өс дауамында ҡамауҙа тотҡан. Византия императоры Мануил Комнин Сәлжүк ерҙәренә яҡынлашыуы хаҡында хәбәр килгәнлектән, 1144 йылдың 15 авгусында солтан ҡамауҙы алған{{Sfn|Kesik|2003|s=47}}. Айнуддәүлә 1152 йылдың 12 июнендә вафат булған, вариҫы — улы Зөлҡәрнәй. Яғы-Басан туғанының улына һәм уның әсәһенә Мәсүдкә буйһонмаҫҡа кәңәш бирә. Ғауға ваҡытында һәләк булмаһындар һәм уның ҡулына эләкмәһендәр өсөн, әсәһе менән улы Сивасҡа үҙҙәренең көтөүҙәрен ебәргән. Ошо хаҡта белгәс, Мәсүд Яғы Басанға яза бирергә булды һәм уға ҡаршы сыҡты. Сивас батшаһы солтанға буйһонған{{Sfn|Kesik|2003|s=48}}. 1152 йылдың 24 июлендә солтан өсөнсө тапҡыр Мелитенаны ҡамаған, армияһы ҡаланың тирә-яғын туҙҙырған. Зөлҡәрнәйҙең әсәһе, Айнуддәүләнең тол ҡатыны һәм Мәсүдтең бер туғанының ҡыҙы, солтан янына килеп, уның аяғына йығылып, ғәфү үтенгән. Солтан, Зөлҡәрнәй килеп буйһонһа, ҡамауҙы алып, уны ҡала менән идара итергә ҡалдырасаҡ, тип яуаплаған. 1152 йылдың 15 авгусында Саван ҡулына ҡылыс һәм саван тотоп килә һәм тоғролоҡ анты бирә. Солтан, һүҙендә тороп, уны Мелитенала идара итергә ҡалдырған{{Sfn|Kesik|2003|s=48—49}}. Яғы Басанды ҡыҙына өйләндергән{{Нп5|Карим ад-Дин Аксарайи|Аксарайи|4=Karim al-Din Aqsarayi}} {{Sfn|Kesik|2003|s=49}}.

=== Занга һәм Нуретдин менән мөнәсәбәттәре ===
Мәсүд менән Занганың мөнәсәбәттәре дуҫтарса булған. Көнсығышта улар тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы союздаштар булараҡ эш иткән. Дауыттың улдары мираҫ өсөн көрәш башлай. Ҡара-Арыҫлан ярҙам һорап солтан Мәсүдкә мөрәжәғәт итә һәм 20 мең һыбайлы алған{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=101, 104, 105}}. Занга Мәсүд ғәскәре менән осрашырға теләмәй, һәм Артукид биләмәләренән үҙ ғәскәрҙәрен сығарған{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}. Занга менән Месуд араһындағы башҡа бәхәстәр теркәлмәгән{{Sfn|Kesik|2003|s=99}}.

1146 йылда Занга вафат булған, ерҙәре улы Нуретдин Мәхмүт (Сүриә, Алеппо) менән Сәйфетдин әд-дин Ғәзи I (Жәзирә, Мосул) араһында бүленгән. Бынан тыш, Нуретдин Мәсүд һәм Артукидтар менән союзда һуғыша. 1146 йылда Жослен II Хокинс 1144 йылда Занга яулап алған Эдессаны кире ҡайтарырға маташа{{Sfn|Kesik|2003|s=102}}.

Занга менән Месуд араһында туғанлыҡ {{Sfn|Kesik|2003|s=99}} Имадетдин Занганың улы Мәхмүт Нуретдин менән Мәсүдтең ҡыҙының никахы нигеҙендә урынлаштырылған. Был никах ике дәүләт араһында мөнәсәбәттәрҙе нығытҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}. С. Рансимен әйткәнсә, Мәсүд Тель-Баширҙы Нуретдинды ҡыҙының бирнәһе итеп ҡалдырған, һәм 1151 йылда ҡаланы ике хакимдың да ғәскәре алған{{Sfn|Kesik|2003|s=102}}.

=== Тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы көрәш ===

==== Дорилей янындағы алыш ====
[[Файл:Passages_faiz_oultre_mer_SEBASTIEN_MAMEROT_140_(cropped).png|мини|Икенсе тәре походы башында Конрадтың сәлжүктәр менән һуғышы. Себастьен Мамроның «Походы французов в Утремер» китабындағы Жан Коломб миниатюраһы (1474)]]
1144 йылда Имадетдин Занганың Эдессаны баҫып алыуы Европала борсолоу тыуҙыра, сөнки тәре йөрөтөүселәрҙең башҡа дәүләттәрен ҡурҡыныс аҫтына ҡуя. Икенсе тәре походы ойошторола. Немец короле Конрад  III һәм француз короле Людовик VII Константинополгә үҙ ғәскәрҙәре менән килгән{{Sfn|Sümer|2004}}. Император Мануил I Комнин менән Мәсүд тәре походы башланыуы тураһындағы хәбәрҙе ишеткәс, низағты туҡтата һәм тыныслыҡ урынлаштыра. Мәсүд бөтә мосолман хакимдарынан  ярҙам һораған һәм ҡалаларын нығытҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=81}}. Тәре йөрөтөүселәрҙең немец армияһы Босфорҙы үтеп,  Кадыкёйҙа (Халкедон) лагерь ойоштора. Конрад Мануилдың киҫәтеүенә иғтибар итмәй, үҙ көсөнә ышанып, ставкаһын Никеяла урынлаштырған{{Sfn|Kesik|2003|s=82}}. Конрад беренсе тәре походы юлынан киткән{{Sfn|Sümer|2004}}. Конрад армияһы 15 октябрҙә көнсығышҡа йүнәлә; Конрадтан тыш, ғәскәрҙәргә Византия полководецы Стефанос етәкселек иткән. Тәүге аҙнала улар Византия биләмәләренән барған, сәлжүк биләмәләренә килеп еткәс, византий оҙатыусылары Конрадҡа, иң ҡыҫҡа юл бер нисә көнгә һуҙыласаҡ һәм был ваҡытҡа аҙыҡ-түлек запасы әҙерләргә кәрәклеген еткергән. Тәре йөрөтөүселәр ылауҙарына аҙыҡ-түлек тейәгән. Әммә күрһәтелгән ваҡыттан һуң ғәскәр кәрәкле урынға барып етмәгән, оҙатыусылар юҡҡа сыҡҡан. Уларҙы иртәнсәк абайламағас, Конрад кәңәшмә йыя. Командирҙарҙың бер өлөшө алға барыу яҡшыраҡ тип иҫәпләй, әммә бер өлөшө артҡа боролорға саҡыра. Ниһайәт, артабан барырға ҡарар ителә. Әммә тәре йөрөтөүселәрҙең бер ниндәй ҙә эш планы булмаған; бынан тыш, эргә-тирәләге ҡалҡыулыҡтарҙа сәлжүк яугирҙары күренә башлаған{{Sfn|Kesik|2003|s=83}}.

1147 йылдың 26 октябрендә Конрад армияһы Дорилей эргәһендәге Һарыһыуға (Батис) барып етә. Һыбайлылар ҙа, йәйәүлеләр ҙә ял итергә әҙерләнгән. Бар-Әбрәй әйтеүенсә, һыуһын ҡандырмау арҡаһында юлда меңләгән тәре йөрөтөүселәр һәм аттар һәләк булған{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}. Сәлжүк армияһының алдынғы көстәре ҡапыл тәре йөрөтөүселәргә һөжүм итә{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}. Гийом Тирский әйткәнсә, Мәсүд, Парамус исемле әмирҙе ебәреп, һуғышта ҡатнашмаған{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}{{ref+|«Султан Иконии не участвовал в этом великом приключении. Поскольку это было позволено Богом, знатный и могущественный турецкий сатрап по имени Парамус, командовавший войсками султана, совершил этот почти неожиданный подвиг»{{Sfn|William of Tyre|1943|p=172}}.|group=comm}}. Әммә «Анонимная сирийская хроникаһы»нда, Мәсүд тәре йөрөтөүселәрҙе шәхсән еңде, тип яҙылған{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}{{ref+|«Пришёл принц Масуд со своим войском, нашёл их в пустыне измученными голодом и жаждой, напал и разгромил»{{Sfn|Anonymous Syriac Chronicle|1933|p=298}}.|group=comm}}. Мәсүдтең еңел ҡоралланған һыбайлылары бер ни аңламаған тәре йөрөтөүселәргә ҡысҡырып һөжүм иткән. Броняла һәм яҡшы ҡоралланған булһалар ҙа, тәре йөрөтөүселәр, күмәк булыуына ҡарамаҫтан, ҡаршылыҡ күрһәтә алмаған. Сәлжүктәр, алыҫтан атып, бик күп тәре йөрөтөүселәрҙе үлтергән һәм тиҙ арала юҡ та булған{{Sfn|Kesik|2003|s=84}} һәм ҡул һуғышынан һаҡланған{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}.

Конрад [[Битва при Дорилее (1147)|потерпел тяжёлое поражение]]{{Sfn|Sümer|2004}}. Из 70 000 рыцарей и большого числа пеших воинов не осталось и десятой части. Многие либо погибли от голода, либо от стрел, некоторые попали в плен. Конрад потерял своего коня, подаренного ему императором, и с трудом спас свою жизнь. Он бежал в Никею с остатками армии{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}. Добыча сельджуков была огромна. Золото, серебро, лошади и оружие были проданы на восточных рынках. Стоимость серебра в Мелитене упала до уровня стоимости свинца{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}.

Этой победой Месуд отомстил за [[Битва при Дорилее (1097)|поражение своего отца]] [[Кылыч-Арслан I|Кылыч-Арслана]] у Дорилея 1 июля 1097 года{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}.

==== Кадм тауы янында алыш ====
{{Основная статья|Битва на горе Кадмус}}[[Файл:Passages faiz oultre mer SEBASTIEN MAMEROT 143r.png|мини|Битва Людовика с сельджуками, Миниатюра [[Коломб, Жан|Жана Коломба]] из книги [[Мамро, Себастьен|Себастьена Мамро]] «[[Походы французов в Утремер]]» (1474)]]
&lt;!-- Источники приводят различные данные о численности армии Людовика: Михаил Сириец — 5000 человек; Бар-Эбрей — 50 000 всадников и бесчисленное множество пеших. Ибн аль-Каланиси называл 1 000 000, но, вероятно, в это число он включал и армию Конрада. Невозможно точно оценить размер армии Людовика, но, вероятно, она была меньше армии Конрада{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}. Получив в Никее известие о поражении Конрада, Людовик предпочёл выбрать более безопасную дорогу{{Sfn|Sümer|2004}}. Он направился к южному побережью Анатолии более западным путём, следуя прибрежной дорогой, контролируемой Византией{{Sfn|Altan|2020}}. Однако близ Эфеса крестоносцы подверглись нападению сельджуков{{Sfn|Altan|2020}}. В пути французы натыкались на разлагающиеся тела немецких крестоносцев. [[Одон Дейльский]] отмечал, что французская армия пострадала из-за запаха и заразы{{Sfn|Kesik|2003|s=86}}.

У перевала Казыкбели на горе [[Хоназ (гора)|Кадм]] 7 января 1148 года крестоносцы попали в засаду{{Sfn|Altan|2020}} Месуда. На горных дорогах французская армия крестоносцев столкнулась с большими трудностями. Продвигаться по дорогам на лошадях и повозках было невозможно. Они соскальзывали с тропы. Две части армии были оторваны друг от друга из-за расстояния{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. О происшедшем недостаточно подробностей, поскольку есть только отчёт [[Одон Дейльский|Одона Дейльского]]. Согласно ему, крестоносцы не могли найти место для удобного лагеря в ущельях. Авангард и основная армия оказались на двух равнинах и потеряли друг друга{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Сельджукские лазутчики следовали за армией крестоносцев. Когда армия Людовика разделилась на части при преодолении перевала, сельджуки напали. Они прятались за скалами и деревьями и осыпали христиан своими стрелами{{Sfn|Phillips|2007|страницы=199—202}}{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Они захватили вершину горы, чтобы помешать авангарду прийти на помощь основной армии. В итоге у крестоносцев не было связи между частями армии. Большинство было озабочено лишь спасением своих жизней. Сельджуки продолжали атаковать до наступления темноты. Затем они удалились, захватив много добычи. Месуд разгромил французских крестоносцев, даже король едва спас жизнь. Согласно свидетельству Одона Дейльского, Людовик спасся, взобравшись на скалу. От летящих стрел его защищал нагрудник. Король потерял в этой битве всю свою свиту из сорока человек. Авангард же, расположившийся лагерем в удобном месте, не подозревал о битве, но отсутствие вестей вселяло тревогу. Когда предводители авангарда узнали о случившемся, было уже поздно. По словам Гийома Тирского, свою жизнь спасли те, кто сумел в ту ночь спрятаться в скалах, кустах или дуплах деревьев. Все выжившие из армии крестоносцев не спали до утра{{Sfn|Kesik|2003|s=94}}. Французы потерпели крупное поражение{{Sfn|Altan|2020}}. Едва спасшийся король обвинил императора в сотрудничестве с мусульманами. Однако дело было в том, что к началу похода Месуд отодвинул границы сельджукского государства до Мендереса{{Sfn|Altan|2020}}. Франки смогли достичь Анталии, хотя и с большими потерями. Отсюда они на кораблях отправились в Сирию{{Sfn|Sümer|2004}}.
--&gt;

==== Сүриәлә тәре йөрөтөүселәр менән көрәше ====
&lt;!-- В Антиохию Людовик прибыл в марте 1148 года. [[Раймунд де Пуатье]], [[Антиохийское княжество|принц Антиохийский]], просил его помочь с нападением на атабека Алеппо, [[Нур ад-Дин Махмуд|Нуреддина Махмуда]], сына скончавшегося в 1146 году Имадеддина Занги. Это могло помочь вернуть Эдессу и обезопасить северные границы государств крестоносцев. Однако Людовик проигнорировал его просьбу и решил направиться к Иерусалиму{{Sfn|Madden|2004|pp=62—63}}{{Sfn|Nicolle|2009|p=54}}. Раймунд был вынужден вступить в союз с Али ибн-Вафой, лидером [[Ассасины|ассасинов]] и врагом Нуреддина Махмуда. Месуд решил участвовать в разделе графства Эдесса, чтобы закрепиться в регионе. В 1148 году Месуд прибыл в Эдессу и решил захватить Мараш. Он попросил Нуреддина Махмуда напасть на Раймунда с другой стороны{{Sfn|Mallett|2013}}. 29 июня 1149 года в [[Битва при Инабе|битве при Инабе]] Нуреддин победил Раймунда и Али бин Вафа, которые погибли, их армия была разбита{{Sfn|Mallett|2013}}.

[[Жослен II (граф Эдессы)|Жослен II]], правитель [[Турбессель|Тель-Башира]], воспользовался смертью владельца [[Кахраманмараш|Мараша]] Раймунда, своего зятя, для захвата города{{Sfn|Sümer|2004}}. В 1149 году Месуд вместе с Артукидами и Занги отправился в поход против Жослена и других крестоносцев в Северной Сирии. Султана сопровождал его сын [[Кылыч-Арслан II|Кылыч-Арслан]]. После короткой осады Месуд занял Мараш 11 сентября. Захватив город, султан отпустил крестоносцев и священников в Антиохию. В то же время Артукид Кара Арслан отбил у крестоносцев замок Бабула (Бабхула) и оттуда напал на Гергер, а Нуреддин сражался с крестоносцами у Антиохии{{Sfn|Kesik|2003|s=107}}.

Месуд преследовал Жослена до Тель-Башира, где осадил его{{Sfn|Kesik|2003|s=108}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Жослен вернул захваченных им сельджукских пленников и признал господство султана, после чего Месуд снял осаду{{Sfn|Kesik|2003|s=108}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Обосновавшись в Тель-Башире, Жослен продолжал претендовать на Эдессу. Поэтому в 1149 году Нуреддин выступил против него, но потерпел поражение. Многие погибли или попали в плен. Среди пленных был военачальник Нуреддина. Жослен отправил оружие Нуреддина Месуду с издевательским сообщением: «Это оружие вашего зятя; я скоро пришлю вам побольше оружия». Нуреддин был оскорблён и пообещал большую награду, если ему доставят Жослена живым или мёртвым. В итоге 4 мая 1150 года Жослен попал в засаду и был доставлен к Нуреддину{{Sfn|Kesik|2003|s=103}}. Нуреддин приказал заключить его в Цитадели Алеппо, где Жослен и пробыл 9 лет до своей смерти. Месуд воспользовался исчезновением Жослена II с политической сцены, двинулся на Кесун, и жители без боя передали ему город{{Sfn|Sümer|2004}}. [[Михаил Сириец]] писал: «султан Месуд вновь отправился и осадил Кишум, где находился /раньше/ франк Ринальд. В Телл-Башире обосновался малолетний сын Жослина, которого также звали Жослином. Увидев неисчислимые силы, жители Кишума повернули спины, отправили епископа Иоанна и получили от султана клятву, что те франки, кто пожелает, могут уйти в Айнтаб. Султан утвердился в Кишуме, Бет-Хесне, Ра’бане, Фарзмане и осадил Телл-Башир»{{Sfn|Михаил Сириец|1982|страницы=29}}.

Весной 1150 года Месуд с Кылыч-Арсланом отправился в поход против замков и городов крестоносцев. В праздник [[День Святой Троицы|Пятидесятницы]] 22 мая султан внезапно появился перед Кейсуном с огромной армией. Жители города отправили к Месуду посланника, который получил обещание султана, что крестоносцы будут отпущены в Айнтаб. 30 мая 1150 года Месуд захватил замок [[Бесни|Бесни (Бехисни)]]{{Sfn|Kesik|2003|s=109}}, 3 июня 1150 года он ушёл из него{{Sfn|Kesik|2003|s=109}}. Оттуда он двинулся на Тель-Башир и при поддержке Нуреддина Махмуда осадил крепость{{Sfn|Sümer|2004}}. Согласно священнику Григору (продолжателю Бар-Эбрея), султан Месуд осадил Тель-Башир в июне. Ибн аль-Каланиси назвал май 1150 года датой осады. Поскольку Жослен был захвачен Нуреддином, замок защищали его жена Беатрис и сын [[Жослен III (граф Эдессы)|Жослен III]]. Хотя турки настойчиво атаковали, гарнизон и жители города продолжали сопротивляться. Когда [[Иерусалимское королевство|иерусалимский король]] [[Балдуин III Иерусалимский|Балдуин III]] узнал о пленении Жослена, он быстро прибыл в Антиохию, чтобы предотвратить захват христианских земель сельджуками. Узнав о его прибытии, Месуд снял осаду Тель-Башира. Нуреддин Махмуд прибыл в Тель-Башир, вероятно, чтобы помочь Месуду. После встречи с Нуреддином Месуд покинул Тель-Башир. Он передал управление захваченными у крестоносцев местами Кылыч-Арслану и вернулся в Конью{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=110}}.

После гибели Раймунда Антиохийского и пленения Жослена II защитить регион от нападений Месуда и Нуреддина стало практически невозможно. Связь между Тель-Баширом и Антиохией была полностью прервана. В это время византийский император Мануил сделал предложение жене Жослена II (и матери Жослена III) купить у неё оставшиеся земли{{Sfn|Kesik|2003|s=110}}. Она приняла предложение императора и в обмен на золото, доставленное ей византийским наместником Киликии, Беатрис передала ему замки Тель-Башир, [[Самосата|Самосату]], [[Биреджик]], Айнтаб, {{Нп5|Дулук|4=Dülük}} и Равендан и отправилась в Иерусалим с детьми{{Sfn|Kesik|2003|s=110}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Однако вскоре Мануил понял, что владеть этими крепостями — тяжёлое бремя, поскольку требовалось множество усилий для их сохранения, учитывая их удалённость от центра империи и расположение посреди мусульманских земель{{Sfn|Kesik|2003|s=104, 110}}. Переход этого региона под контроль Византии не остановил сельджуков. Мусульмане, воспользовавшись ситуацией, начали наступление на проданные крепости. В 1151 году султан Месуд, его зять Нуреддин Махмуд и артукидский правитель [[Мардин]]а Тимурташ вместе напали на этот регион. Месуд получил Мараш, [[Арабан|Рабан]], Дулук, Байт аль-Хосн; Нуреддин — Равендан, Курус, Бурджур-Расас; Тимурташ захватил Самосату и Биреджик. Артукид Кара Арслан также увеличил свои территории. Графство Эдесса прекратило своё существование, а сельджуки Рума заняли территории к западу от Евфрата. В следующем 1151 году Нуреддин Махмуд захватил Тель-Башир, а Месуд присоединил Айнтаб{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=104, 110}}.

=== Данишмендидтар менән үҙ-ара мөнәсәбәттәре. Яги-Басан ===
В 1152 году данышмендидский правитель Мелитены Айнуддевле умер, и его место занял его сын Зулькарнайн. Брат Айнуддевле, правитель Сиваса, Никсара, Токата и Амасьи Данышмендид Ягы-Басан велел своему племяннику не подчиняться султану Месуду. Узнав об этом, султан рассердился и выступил против Ягы-Басана. Понимая, что он не сможет противостоять правителю сельджуков, Ягы-Басан покорился и пообещал Месуду, что не будет помогать своему племяннику. Месуд намеревался осадить Мелитену и 24 июля 1152 года разграбил и разорил окрестности города. После этого Зулькарнайн со своей матерью явился к султану, прося прощения, и султан простил их{{Sfn|Sümer|2004}}.
--&gt;

=== Мәсүдтең Киликий походтары ===
&lt;!-- После похода в Киликию в 1137—1138 годах византийский император Иоанн увёз взятого в плен Левона I и его семью в Константинополь. В 1145 году сын Левона [[Торос II]] бежал и тайно вернулся в Киликию. Он собрал вокруг себя верных его семье армян и сумел захватить замки долины Чукурова. После победы с помощью крестоносцев над византийским полководцем [[Андроник I Комнин|Андроником]] в 1152 году он захватил [[Мопсуестия|Мопсуестию]] и [[Тарсус|Тарс]]. Это подтолкнуло Мануила к заключению договора с Месудом против Тороса{{Sfn|Kesik|2003|s=111}}. Месуд тоже хотел наказать Тороса за нарушение сельджукских границ. Как писал Бар-Эбрей, Торос стал причиной гибели 3000 тюрков во время своих нападений{{Sfn|Kesik|2003|s=112}}. Весной 1153 года султан взял с собой Данышмендида Ягы-Басана и двинулся на Киликию. Однако, поскольку армяне защищали перевалы Тавра, султан не смог попасть в Киликию и был вынужден вернуться. Византийская армия, которая напала на Киликию вскоре после этого, также потерпела поражение у Тарса от армии Тороса{{Sfn|Sümer|2004}}.

В 1154 году византийский император снова отправил посланника с золотом и серебром к Месуду, призывая к походу против Тороса{{Sfn|Kesik|2003|s=112}}. Поскольку это было и в интересах Месуда, он выступил весной 1154 года с большой армией и двинулся к Мопсуестии и [[Аназарб]]у. Однако захватить эти крепости он не смог. 27 мая 1154 года он напал на [[Топраккале|Тель-Хамдун]]{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=113}}. В это время разразилась свирепая буря. Месуд поручил одному из эмиров своего сына Кылыч-Арслана, Якуп-бею, совершить набег с отрядом в 3000 человек в регион Антиохии. Однако в узком проходе между хребтом [[Нур (хребет)|Аманос]] и берегом Якуб-бей и его солдаты попали в засаду, большинство из них были убиты рыцарями-тамплиерами и армянами под командованием Стефана, брата Тороса{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=113}}. Известие об этом произвело деморализующее действие на сельджуков. Кроме того, в Киликии и Конье распространялась чума, большая часть лошадей и мулов погибла. Армия Месуда была вынуждена отступать, бросив обоз, армяне спустились с гор и изматывали отступавшую армию сельджуков нападениями. В результате Месуду пришлось заключить с Торосом мирный договор. Таким образом, киликийские экспедиции Месуда оказались безуспешными{{Sfn|Kesik|2003|s=113}}.

== Вафаты ==
[[Файл:Türbe Kilij Arslan II - tombs.jpg|мини|left|Захоронение Месуда в [[тюрбе]] при мечети Алаэддина]]
После возвращения из Киликии Месуд заболел{{Sfn|Sümer|2004}}. По утверждению Никиты Хониата, Месуд в конце жизни разделил между сыновьями принадлежавшие ему земли. Каппадокию он оставил зятю Ягы-Басану{{Sfn|Никита Хониат|1860|страницы=147—148}}. Перед смертью он успел вызвать в Конью из Эльбистана своего сына Кылыч-Арслана. Султан посадил его на трон, надел на его голову корону и потребовал от приближённых присягнуть ему{{Sfn|Sümer|2004}}. Султан скончался в конце апреля или начале мая 1155 года{{Sfn|Sümer|2004}} после 10 месяцев болезни{{Sfn|Kesik|2003|s=114}}. Утверждалось, что гробница Месуда находится в построенном им городе Симре{{Sfn|Kesik|2003|s=134}}. Однако это ошибка, выяснить которую помогли записи более позднего периода. Султана похоронили в [[тюрбе]] во дворе мечети Алаэддина{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=134—135}}.

Наследники Месуда «немного жили в мире и как прилично родственникам, но большей частью ссорились и враждовали между собой»{{Sfn|Никита Хониат|1860|страницы=147—148}}.
--&gt;

== Идара итеү һәм армия ==
&lt;!-- Сельджуки Рума имели визирей, однако имена визирей Месуда в источниках не сохранились. У сельджуков Анатолии члены династии управляли городами или территориями с титулом [[мелик]]. Таким образом сыновья получали опыт управления. Месуд назначил одного из своих сыновей, Шахиншаха, меликом Кастамону, Анкары и Чанкиры, другой его сын, Кылыч-Арслан, был меликом Эльбистана{{Sfn|Kesik|2003|s=123}}.

При Месуде в сельджукской армии были как пешие, так и конные отряды. В походе армия состояла из легковооружённых воинов, оружием которых были лук со стрелами, меч и копьё. При осаде городов и крепостей сельджуки использовали осадные орудия, например, катапульты{{Sfn|Kesik|2003|s=124}}. О мастерстве лучников Месуда писали Иоанн Киннам и Никита Хониат. Даже в самых сложных условиях сельджукские воины могли поразить цель. Они использовали быстрых лошадей и были легко вооружены, чтобы маневрировать в битве и скрываться от преследования. В сельджукской армии были строгие порядок и дисциплина. Одним из тактических приёмов было изматывание сил противника внезапными набегами. Они прятались в высоких холмах и осыпали превосходящие силы крестоносцев и византийцев дождём стрел{{Sfn|Kesik|2003|s=125}}. Ещё одним тактическим приёмом туркменов и особенно сельджуков, используемым наиболее часто, было ложное отступление. Небольшой отряд атаковал врага и, создав видимость своего поражения, отступал, заманивая преследующую вражескую армию в ловушку{{Sfn|Kesik|2003|s=126}}. Управлять армией в бою помогали звуки барабанов и труб{{Sfn|Kesik|2003|s=127}}.

Жена султана также время от времени принимала участие в государственном управлении{{Sfn|Kesik|2003|s=124}}. Во время осады Коньи Мануилом Комнином Месуд оставил защиту городского замка и стен своей жене{{Sfn|Kesik|2003|s=123}}.
--&gt;

== Иҡтисад, төҙөлөш һәм ижтимағи тормош ==
[[Файл:Alaedin Camii.JPG|мини|Алаитдин мәсете]]
[[Файл:Aksaray Ulu Cami 3101.jpg|мини|Аҡһарайҙағы Минбар мәсете]]
&lt;!-- Поскольку Месуд очень мало жил в Конье, он практически не оставил никаких памятников, сохранившихся до наших дней. Во время своего тридцатидевятилетнего правления он построил в Конье лишь внутренний замок, дворец и мечеть. Мечеть была возведена в стиле анатолийских мечетей того периода — без купола, с плоским потолком и множеством колонн. Строительство [[Мечеть Ала ад-Дина (Конья)|другой мечети]] (переделка византийской церкви) было начато во время правления Месуда I, но завершено во время правления [[Кей-Кубад I|Алаэддина Кейкубада I]], поэтому она была названа в его честь{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}. На плите над сводом у дверей [[минбар]]а мечети выгравирована надпись «Слава веры и мира, отец завоеваний и заместитель халифа Масуд ибн Кылыч-Арслан». Рядом с этой мечетью находилось [[медресе]], построенное Месудом{{Sfn|Kesik|2003|s=132}}. Месуд также построил мечеть в Аксарае{{Sfn|Sümer|2004}} на месте современной Улу-джами (Большой мечети). Минбар этой мечети находится в Улу-джами и является старейшим из минбаров в Центральной Анатолии{{Sfn|Kesik|2003|s=133—134}}.

При Месуде продолжался переход кочевых тюрок к оседлой жизни. По мнению М. Кешика, Месуд, как и другие сельджукские правители Анатолии, долгое время не мог активно заниматься строительством из-за постоянных войн. Жители Западной и Центральной Анатолии не могли чувствовать себя в полной безопасности, поэтому продолжали жить как кочевники{{Sfn|Kesik|2003|s=128}}. В результате успешной борьбы Месуда с крестоносцами, византийцами и Данышмендидами последние годы его правления были благополучными, стабильными и мирными. В эти годы тюрки всё активнее селились в Анатолии{{Sfn|Kesik|2003|s=128}}. Историки XV, XVI и XVII веков утверждали, что Месуд основал город под названием Симре недалеко от Амасьи{{Sfn|Sümer|2004}}. Там были сооружены мечеть, медресе, дома для бедных. Впоследствии город был разрушен{{Sfn|Kesik|2003|s=134}}. Однако это ошибка, Месуд не имел отношения к основанию города, его деятельность не была связана с Амасьей{{Sfn|Kesik|2003|s=134—135}}.

При Месуде была отчеканена самая старая (из обнаруженных) сельджукская монета в Анатолии{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}.

Экономика государства во многом основывалась на военных трофеях и на скотоводстве. Сельджуки не занимались сельским хозяйством, пока не стали оседлыми, они продолжали заниматься животноводством. Земледелием занималось христианское население, которому государство оказывало помощь. Вероятно, к концу правления султана Месуда земледелием начали заниматься и осевшие сельджуки{{Sfn|Kesik|2003|s=129}}. Доход государства складывался из налога [[джизья]] и дани от других государств. Согласно Гийому Тирскому, при Месуде сельджуки собирали налоги даже с византийского порта Анталии{{Sfn|Kesik|2003|s=130}}. Несправедливость налоговой политики Византии во второй половине XII века и обещание султана освободить от налогов тех, кто попал под его власть, привели к массовому переселению на сельджукские земли жителей приграничных византийских территорий{{Sfn|Kesik|2003|s=130—131}}.

В XII веке действовал торговый путь, связывавший Константинополь с Коньей и Тебризом. Конья была важным торговым центром. Прекращение войн привело к оживлению торговли и распространению [[Караван-сарай|караван-сараев]]. Из записей Никиты Хониата следует, что во времена правления Месуда между сельджуками и христианами островов в окрестностях и на озере Бейшехир существовала оживлённая торговля. В Малатье существовал большой рынок, в том числе и невольничий{{Sfn|Kesik|2003|s=129—130}}.

Сельджуки использовали в Анатолии медные, железные, серебряные, квасцовые, [[лазурит]]овые и соляные рудники. Однако нет сведений о том, какие рудники разрабатывались при Месуде. Известно лишь, что лазурит добывали около Коньи{{Sfn|Kesik|2003|s=131}}.
--&gt;

== Шәхесенең әһәмиәте ==
&lt;!-- По оценке М. Кешика, Месуд был умным, справедливым, осторожным, дальновидным и религиозным правителем. В 570 [[Год хиджры|году Хиджры]] он использовал [[лакаб]] Рукнеддин ({{Lang-tr|Rukn al-Din, Rukn ad-Din, Rukn ud-Din}}, {{lang-ar|ركن الدين||Pillar of the Faith}} — «Столп веры»){{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=121}}.

Политика византийских императоров в отношении Малой Азии состояла в том, чтобы в борьбе правителей между собой оказывать помощь более слабому из них. Византия была заинтересована в поддержании вражды между малоазийскими эмирами, чтобы те ослабляли друг друга. По словам М. Кешика, «особенно здесь достойна восхищения умная и дальновидная политика султана Месуда против Византийской империи. Потому что он разгадывал политику Византии в отношении турок и не попадался в приготовленные ими ловушки»{{Sfn|Kesik|2003|s=75}}.

В описаниях «Анонимного Зангиме» и в «Истории» Аксарайи Месуд — первый сельджукский анатолийский правитель, которому авторы приписывают традиционные черты персидско-исламского правителя. Автор «Анонимного Зангиме» подчёркивал, что Месуд выполнял религиозные обязанности правителя и проводил политику исламизации недавно завоёванных земель. Аксарайи утверждал, что Месуд был справедливым монархом, чьё правление было узаконено [[халиф]]ом. Однако слова Аксарайи о том, что халиф признал Месуда султаном, приславшим ему знаки правления, не подтверждаются другими источниками. Ибн ал-Асир назвал Месуда царём (меликом) Коньи и Аксарая один раз, но в других местах — лишь князем, который правил в Конье. Иоанн Киннам, как и Анна Комнина, называл сельджукских правителей Анатолии султанами, но он при этом не указывал, был ли этот титул Месуда официально признан халифом. Слова Киннама «вождь Икониона [Коньи], которого турки, почитая его превыше всего, называют султаном» означают лишь, что сельджуки в Анатолии признавали Месуда своим повелителем. Бар-Эбрей называл Месуда султаном Коньи, но тоже не указывал, был ли ему официально присвоен этот титул. При этом тот же автор подробно описывал, как халиф «провозгласил» Мелика Гази меликом и прислал ему «золотой обруч на шею и золотой посох, и четыре чёрных знамени, и барабаны». По мнению С. Меджит, «тот факт, что тот же автор умалчивает об [[Инвеститура|инвеституре]] Месуда, указывает на то, что в то время он не был признан халифом»{{Sfn|Mecit|2013|pp=42—44}}.

[[Хамдаллах Казвини|Казвини]] утверждал, что сельджукский султан Рума Месуд подчинялся [[Государство Сельджукидов|великому сельджукскому султану]] [[Ахмад Санджар|Санджару]] и каждый год платил ему дань. Известно, что Санджар передал своему племяннику [[Махмуд ибн Мухаммад|Махмуду]], сельджукскому султану Ирака, маншур (распоряжение, приказ) на управление некоторыми территориями. [[Ибн аль-Асир]] утверждал, что лично видел маншур, в котором Махмуду передавались земли в Анатолии. То есть сельджуки Рума подчинялись сельджукам Ирака, которые, в свою очередь подчинялись великим сельджукам. Однако не зафиксировано ни одного факта, показывающего, что султан Месуд признавал эту зависимость{{Sfn|Kesik|2003|s=106}}. На чеканенных Месудом монетах он указан с титулом «эс-Султануль-муаззам» (великий султан), таким же, который использовал Махмуд. Турецкие историки [[Туран, Осман|О. Туран]] и М. А. Кёймен отмечали, что эта зависимость была лишь «на бумаге» (в маншуре){{Sfn|Kesik|2003|s=107}}.

Во время правления Месуда сельджуки прочно обосновались в Анатолии{{Sfn|Sümer|2009}}. До него Анатолию называли «Рум» (земля римлян), и лишь во время его правления жители Запада стали называть Анатолию «Турчией» (Турция). Армяне при нём называли большую часть Анатолии, находившейся под властью турок-сельджуков, «Туркестаном»{{Sfn|Sümer|2004}}. По словам {{Нп5|Райс, Тамара Тэлбот|Т. Райс||Tamara Talbot Rice}}, к моменту смерти Месуда в 1155 году государство Сельджуков было «значительно более сильным, чем когда он пришёл к власти. Теперь это была процветающая и влиятельная держава»{{Sfn|Райс|2004|страницы=31—32}}. По мнению {{Нп5|Вудс, Джон (историк)|Дж. Вудса||John E. Woods (historian)}}, благодаря деятельности Месуда Государство сельджуков Рума стало доминирующей державой в Центральной и Восточной Анатолии{{Sfn|Woods}}. Турецкий историк С. Меджит писал: «можно с уверенностью предположить, что Месуд в конце своего правления заложил основы, которые превратили сельджукское княжество в Анатолии в сельджукский султанат Коньи»{{Sfn|Mecit|2013|p=46}}.
--&gt;

== Ғаиләһе ==
Жена: дочь Мелика Гази. Брак заключён до 1116 года{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}.

Сыновья{{Sfn|Sümer|2004}}:
* [[Кылыч-Арслан II|Кылыч-Арслан]];
* Шахин-шах, правитель [[Анкара|Анкары]];
* Долат (Девлет).

Дочери:
* Дочь. Муж — Данышмендид Зюннун{{Sfn|Sümer|2004}};
* Дочь. Муж — Данышмендид Ягы-Басан{{Sfn|Sümer|2004}};
* Дочь. Муж — [[Иоанн Комнин (сын Исаака Комнина)|Иоанн Комнин]]{{Sfn|Sümer|2004}};
* Дочь. Муж — сын [[Имад ад-Дин Занги|Имадеддина Занги]] [[Нур ад-Дин Махмуд|Махмуд Нуреддин]]{{Sfn|Sümer|2004}}. Мюнеджимбаши писал, что её имя было Сельчук-хатун{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}. М. Кешик писал, что, по словам Михаила Сирийца, за Нуреддина была выдана та дочь Месуда, которая была ранее женой Иоанна Комнина. М. Кешик утверждал, что не смог найти в других источниках подтверждения этой информации{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}{{ref+|У Михаила Сирийца не названо имя, и речь не о браке с племянником императора, а только о помолвке: «Хотя она была просватана за племянника византийского императора, женился на ней Hyp ад-Дин»{{sfn|Михаил Сириец|1982|с=29}}{{sfn|Michel le Syrien|1905|p=297}}. |group=comm}}.

== Комментарийҙар ==
{{Иҫкәрмәләр|group=comm}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|20em}}

== Әҙәбиәт һәм сығанаҡтар ==

=== Сығанаҡтар ===
* {{Книга|ref=Анна Комнина|автор=Анна Комнина|заглавие=[[Алексиада]]|ответственный=пер. [[Любарский, Яков Николаевич|Я. Н. Любарского]]|год=1996|место=СПб.|издательство=[[Алетейя (издательство)|Алетейя]]}}
* {{Книга|ref=Иоанн Киннам|ссылка=https://www.vostlit.info/Texts/rus17/Ioann_Kinnam_3/frametext1.htm|автор=Иоанн Киннам|заглавие=Краткое обозрение царствования Иоанна и Мануила Комнина (1118-1180)|ответственный=пер. под ред. [[Карпов, Василий Николаевич|В. Н. Карпова]]|год=1859|место=СПб.}}
* {{Статья|ссылка=https://www.vostlit.info/Texts/rus4/Mychel_Syr/frametext3.htm|ref=Михаил Сириец|автор=[[Михаил Сириец]], Гусейнов Р. А.|заглавие=Из «Хроники» Михаила Сирийца (часть 3)|год=1982|место=М.|издание=Письменные памятники Востока, 1975|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]], [[ГРВЛ]]|тип=Ежегодник|страницы=16—31|issn=}}
* {{Книга|ref=Никита Хониат|ссылка=http://www.vostlit.info/Texts/rus3/Honiat_2/text3.phtml?id=12432|автор=Никита Хониат|заглавие=Никиты Хониата история, начинающаяся с царствования Иоанна Комнина|ответственный=пер. под ред. [[Долоцкий, Василий Иванович|В. И. Долоцкого]]|год=1860|место=СПб.|том=1. (1118——1185)}}
* {{Книга|ref=Matthieu (D'Edesse)|ссылка=http://archive.org/details/bub_gb_YlkuAAAAQAAJ|автор=Matthieu (D'Edesse)|заглавие=Chronique de Matthieu d'Edesse 962—1136 avec la continuation de Grégoire le Prêtre jusqu'en 1162, d'après trois manuscrits de la Bibliothèque impériale de Paris|год=1858|место=P.|издательство=A. Durand|allpages=591|isbn=}}
* {{Книга|ref=Michel le Syrien|ссылка=http://archive.org/details/MichelLeSyrien3|автор=Michel le Syrien|заглавие=Chronique de Michel le Syrien|ответственный=[[Шабо, Жан-Батист|J.-B.Chabot]]|год=1905|язык=fr|место=Paris|издательство=Roger Pearse|volume=3}}
* {{Книга|ref=Sibṭ bin al-Jawzī|ссылка=http://archive.org/details/recueildeshistor03acad|автор=Ibn el-Djeuzi|заглавие=Recueil des historiens des croisades : Historiens orientaux|ответственный=Académie des inscriptions &amp; belles-lettres (France)|год=1872|часть=Mirât ez-Zèmân|место=P.|издательство=Imprimerie nationale|pages=517—570|allpages=792|volume=3}}

* {{Книга|ref=William of Tyre|ссылка=https://archive.org/details/william-of-tyre-deeds-done-beyond-the-sea-volume-ii|автор=William of Tyre|заглавие=A History of Deeds Done Beyond the Sea|ответственный=Translated and Annotated by Emily Atwater Babcock and A. C. Krey|год=1943|место=New York|издательство=[[Издательство Колумбийского университета|Columbia University Press]]|volume=2}}
* {{Статья|ссылка=https://www.jstor.org/stable/25194766|ref=Anonymous Syriac Chronicle|заглавие=The First and Second Crusades from an Anonymous Syriac Chronicle|год=1933|издание=Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland|место=L.|volume=2|pages=273—305|issn=0035-869X|ответственный=Tritton A. S., [[Гибб, Гамильтон Александр Росскин|Gibb H. A. R.]]}}

=== Әҙәбиәт ===
* {{книга|ref=Босворт|автор=[[Босуорт, Клиффорд Эдмунд|Босворт К. Э.]]|заглавие=Мусульманские династии. Справочник по хронологии и генеалогии|ответственный=Пер. с англ. [[П. А. Грязневич]]а, отв. редактор [[И. П. Петрушевский]]|год=1971|оригинал=The Islamic Dynasties. A Cronological and Genealogical Handbook|место=М.|издательство=Наука, ГРВЛ|страницы=181—182}}

* {{книга|автор=Райс Т. Т.|часть=|заглавие=Сельджуки. Кочевники — завоеватели Малой Азии|ref=Райс|ссылка=|место=М.|издательство=[[Центрполиграф]]|год=2004|страниц=238|isbn=5-9524-0949-0}}
* {{книга|автор=[[Успенский, Фёдор Иванович|Успенский Ф. И.]]|заглавие=История Византийской империи. В 5 т|том=5|ссылка часть=http://rikonti-khalsivar.narod.ru/Usp4.10.htm|часть=История Византийской Империи. Отдел VI. Комнины. Глава X. Восточные дела.|место=М.|издательство=[[АСТ (издательство)|АСТ, Астрель]]|год=2005|страниц=558|isbn=5-271-03856-4|ref=Успенский}}
* {{Статья|ссылка=https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1213666|ref=Altan|автор=Altan E.|заглавие=Haçlı Seferleri ve Anadolu (1097—1190): Türkiye Selçukluları Tarihinde Haçlı Seferlerinin Yeri ve Önemi|год=2020|язык=tr|издание=USAD|том=12|страницы=35—50}}
* {{Книга|ref=Atçeken, Yaşar|ссылка=https://books.google.ru/books?id=QvSiDwAAQBAJ|автор=Atçeken Z., Yaşar B.|заглавие=Malazgirt'ten Vatana Anadolu Selçuklu Devleti Tarihi|год=2016|издательство=Eğitim Yayınevi|isbn=978-975-8890-15-6}}
* {{Книга|ref=Cahen|ссылка=https://books.google.com/books?id=29ZpAAAAMAAJ|автор=[[Каэн, Клод|Cahen Cl.]]|заглавие=Pre-Ottoman Turkey: A General Survey of the Material and Spiritual Culture and History C. 1071-1330|год=1968|место=N. Y.|издательство={{нп5|Sidgwick &amp; Jackson}}|allpages=492|isbn=978-0-283-35254-6}}
* {{Книга:Энциклопедия ислама. 2-е издание|Cahen Cl.|Balak|volume=1|p=983|ref=Cahen}}
* {{Книга|ref=Chalandon|ссылка=http://archive.org/details/jeaniicomneneet01chalgoog|автор=[[Шаландон, Фердинанд|Chalandon F.]]|заглавие=Jean II Comnène, 1118—1143, et Manuel I Comnène, 1143—1180|год=1960|место=N. Y.|издательство=B. Franklin|pages=42—44}}
* {{Книга|ref=Cahen|ссылка=https://books.google.ru/books?id=Jl_JAwAAQBAJ|автор=[[Каэн, Клод|Cahen Cl.]]|заглавие=The Formation of Turkey: The Seljukid Sultanate of Rum: Eleventh to Fourteenth Century|год=2014|место=Milton Paek, Abingdon, Oxfordshire|издательство=[[Routledge]]|allpages=287|isbn=978-1-317-87625-0}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/kilicarslan-i|ref=Demirkent|автор={{нп5|Демиркент, Исин|Demirkent I|tr|Işın Demirkent}}|заглавие=Kilicarslan I|год=2002|язык=tr|издание=[[Islam Ansiklopedisi]]|том=25|страницы=396—399}}
* {{книга|ref=Kesik|автор=Kesik M.|заглавие=Türkiye Selçuklu Devleti Tarihi: Sultan I. Mesud Dönemi (1116—1155)|год=2003|место=An.|издательство=[[Türk Tarih Kurumu]]}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/meliksah--anadolu-selcuklu|ref=Kesik|автор=Kesik M.|заглавие=Melikşah|год=2004|язык=tr|место=Ankara|издание=[[Исламская энциклопедия|TDV İslâm Ansiklopedisi]]|том=29|выпуск=|страницы=58—59}}
* {{Книга|ref=Madden|ссылка=https://books.google.ru/books/about/Crusades.html?id=HkOAAAAACAAJ|автор=[[Мэдден, Томас|Madden Th. F.]]|заглавие=Crusades: The Illustrated History|год=2004|издательство=Duncan Baird|allpages=224|isbn=978-1-84483-040-4}}
* {{Статья|ref=Mallett|автор=Mallett A.|заглавие=The battle of Inab|год=2013|язык=en|издание=Journal of Medieval History|том=39|номер=1|страницы=48—60|issn=0304-4181|место=Amsterdam|издательство=[[Elsevier]]|doi=10.1080/03044181.2012.744699}}
* {{Книга|ref=Mecit|ссылка=|автор=Mecit S.|заглавие=The Rum Seljuqs: Evolution of a Dynasty|год=2013|место=London|издательство=[[Routledge]], [[Taylor &amp; Francis Group]]|allpages=249|isbn=978-1-134-50899-0}}
* {{статья|ссылка=|ref=Metin|автор=Metin|заглавие=Sultanlığı Meşruiyet Kazanmamış Bir Selçuklu Şehzadesi: Tuğrul Arslan|год=2017|язык=tr|место=Konya|издание=Selçuklu Araştırmaları Dergisi|том=|выпуск=6|страницы=35—52|issn=2548-0154}}
* {{Книга|ref=Nicolle|ссылка=https://books.google.ru/books?id=xKo7vgAACAAJ|автор=Nicolle D.|заглавие=The Second Crusade 1148: Disaster outside Damascus|год=2009|место=Oxf.|издательство=[[Osprey Publishing]]|allpages=96|isbn=978-1-84603-354-4}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/danismendliler|ref=Özaydin|автор=Özaydin A.|заглавие=DÂNİŞMENDLİLER|год=1993|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|страницы=469—474|volume=|том=8}}
* {{Книга|ref=Phillips|ссылка=https://books.google.ru/books?id=P5FheHjG34kC|автор=Phillips J. P.|заглавие=The Second Crusade: Extending the Frontiers of Christendom|год=2007|место=New Haven|издательство=[[Yale University Press]]|allpages=410|isbn=978-0-300-11274-0}}
* {{Книга|ref=Phillips|ссылка=https://books.google.ru/books/about/The_Crusades_1095_1197.html?id=8L0GFPBPPIoC|автор=Phillips J. P.|заглавие=The Crusades, 1095—1197|год=2002|место=L.|издательство=[[Longman]]|allpages=254|isbn=978-0-582-32822-8}}
* {{Книга|ref=Roche|ссылка=https://books.google.ru/books?id=x9XaOwAACAAJ|автор=Roche J. T.|заглавие=Conrad III and the Second Crusade in the Byzantine Empire and Anatolia, 1147|год=2008|место=St. Andrews, Scotland|издательство=[[University of St Andrews]]|allpages=574}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/selcuklular#anadolu-selcuklulari|ref=Sümer|автор=Sümer F.|заглавие=III. Anadolu Selçukluları (1075—1308)|год=2009|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|страницы=380—384|том=36}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/mesud-i|ref=Sümer|автор=Sümer F.|заглавие=Mesud I|год=2004|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|том=29|страницы=339—342}}
* {{Книга|ref=Такуш|ссылка=https://books.google.ru/books?id=GQYXAQAAIAAJ|автор=طقوش، محمد سهيل ({{iw|Такуш, Мухаммад Сохаил||ar|محمد سهيل طقوش}})|заглавие=تاريخ سلاجقة الروم في آسيا الصغرى، ٠٧٤-٤٠٧ ھ/٧٧٠١-٤٠٣١ م: مدخل إلى تاريخ العثمانين (История сельджуков Рума в Малой Азии, 774–407 гг. хиджры / 1077-1304 гг. н.э.: введение в историю османов)|год=2002|издательство=دار النفائس|isbn=978-9953-18-047-2}}

== Һылтанмалар ==
* {{Cite web|lang=en|url=https://www.britannica.com/place/Anatolia/Seljuq-expansion|title=Anatolia — Seljuq expansion|author=Woods J. E.|website=[[Британская энциклопедия|Britannica]]|access-date=2022-04-18|ref=Woods}}
{{Султаны Рума}}
{{Избранная статья|Госдеятели}}
{{Тышҡы һылтанмалар}}

[[Категория:Азияның XII быуат хакимдары]]
[[Категория:Алфавит буйынса ғәскәр башлыҡтары]]
[[Категория:Урта быуаттар ғәскәр башлыҡтары]]
[[Категория:Сәлжүкиҙәр]]</text>
      <sha1>snoehjembfyc0tmb8jsubkcuatepck7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146711</id>
      <parentid>1146710</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T02:33:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>/* Дорилей янындағы алыш */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="122190" xml:space="preserve">{{Государственный деятель
| имя = Мәсүд I
| оригинал имени = {{lang-ota|ركن الدين مسعود}} {{lang-tr|Rukn al-Dīn Mes'ūd}}
| должность = Рум солтаны (Конья солтанлығы)
| периодначало = [[1116]]
| периодконец = [[1156]]
| предшественник = Мәликшаһ I (Конья солтаны)
| преемник = [[Ҡылыс-Арыҫлан II]]
| дата смерти = 1156
| отец = [[Ҡылыс-Арыҫлан I]]
}}
'''Мәсүд I Рукнетдин''' ({{Lang-ar|ركن الدين مسعود}}, ''төр.'' Ebü'l-es Feth-Sultânü'l-d Muazzam ve’Izzüddünyâ-Mes’dîn b ûd. Kılıcarslan es-Selcûkī; Rukn al-Mas’Dīn ūd; {{Lang-el|Μασούτ}}) —1156 йылдан алып 1116 йылға тиклем [[Рум солтанлығы|Рум солтаны,]] Ҡылыс-Арыҫлан I солтандың улы

Ҡылыс-Арыҫлан үлгәндән һуң, власҡа өлкән улы Мәлик шаһ,килгән, ул Мәсүдте төрмәгә япҡан. Мәлик шаһ менән [[Византия империяһы|Византия]] императоры Алексей Комнин һөйләшеүҙәре мәлендә Мәсүд азат ителә һәм власҡа килә, ә Мәлик шаһ, ҡулға алынып, һуҡырайтыла һәм быуып үлтерелә. Үҙенең 39 йыл дауамындағы хакимлығы йылдарында византийҙарҙы ҡаты тота һәм күрше мосолман ерҙәре иҫәбенә биләмәләрен киңәйтә. Идара итеүенең тәүге йылдарында Мәсүд үҙенең ағай-энеләре идара иткән Мелитена һәм [[Анкара]]ны баҫып алған. 1142 йылда Мөхәммәт Данишмендид үлгәндән һуң, Мәсүд Данишмендидтар ерҙәрен баҫып ала башлаған. Мәсүд хакимлыҡ иткән йылдарҙа даими рәүештә һуғышҡан. 1147 йылдың 26 октябрендә Икенсе тәре походы барышында Мәсүд Дорилей эргәһендә Конрад III немец тәре йөрөтөүселәр армияһын еңгән, ә 1148 йылдың 7 ғинуарында Кадм тауҙары янында — Людовик VII француз тәре йөрөтөүселәр армияһын тар-мар иткән. Артабан Мәсүд Антиохия кенәзлеге һәм Эдесса графлығы ерҙәре өсөн тәре йөрөтөүселәр һәм Киликий әрмән дәүләте хакимдары менән һуғышҡан.

1155 йылда Мәсүд вафат булған мәлгә [[Рум солтанлығы|Рум сәлжүк дәүләте]] Үҙәк һәм Көнсығыш Анатолияның өҫтөнлөклө державаһы була. аталған Мәсүдкә тиклем Көнбайыш халҡы Анатолияны «Рум» (римлеләр ере), тип атаған, тик уның хакимлығы осоронда Кесе Азияны «Турчия» (Төркиә) тип атай башлаған.

== Сығанаҡтар ==
;Сүриә
1195 йылға тиклемге ваҡиғалар '''Михаил Сүриәле'''нең (1126—1200) «Хронография»һында Мәсүдтең биографияһы һәм хакимлығы тураһында бәйән ителә{{Sfn|Kesik|2003|s=XXIV}}. Мәсүд буйынса тикшеренеүсе М. Кешик 1285 йылға тиклемге ваҡиғаларҙы ''' Бар-Эбрей''' «Хронология»һынан тапҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=XXV}}. 1240 йылда билдәһеҙ рухани ҙған &quot;'''Анонимная сирийская хроника'''&quot;ла Эдессала тәре йөрөтөүселәрҙең идаралыҡ итеүен (1098—1144) һүрәтләй{{Sfn|Kesik|2003|s=XXV}}.

;Әрмән
Мәсүд хакимлығы осоронда булған ваҡиғалар V—XVIII быуаттар әрмән тарихнамәһендә бирелгән. '''Матвей Эдесский''' «Хронография»һы 1136 йылға тиклем яҙған{{Sfn|Kesik|2003|s=XXII}}. Бында Яҡын Көнсығышты сәлжүктәр яулауы һәм тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы көрәш тасуирланған. &quot;Хронография&quot;ны рухани '''Григор Ерец''' 1162 йылға тиклем дауам иткән. «Продолжение хронографии» сәлжүктәрҙең Византия, Данишмендидтар, тәре йөрөтөүселәр һәм әрмәндәр араһындағы мөнәсәбәттәрен еткерә {{Sfn|Kesik|2003|s=XXIII}}. '''Вардан Аревелци'''ҙың «Всеобщая история» хеҙмәте һуғыштарҙы һүрәтләй, әммә Мәсүдтең хакимлығы тураһында мәғлүмәт аҙ{{Sfn|Kesik|2003|s=XXIII}}. '''Смбат Спарапет''' «Йылъяҙма»һында 951—1274 йй. ваҡиғаларҙы яҙған. Бында Киликия әрмәндәре, сәлжүктәр, [[мәмлүктәр]] һәм [[ҡараманоғуллары]] тураһында мәғлүмәт бар{{Sfn|Kesik|2003|s=XXIV}}.

;Византий

Мәсүдтең тормошо һәм эшмәкәрлеге византий мәсьәләләре менән бәйле. Алексей I Комниндың ҡыҙы '''[[Анна Комнина]]''' атаһы тураһында «Алексиада» хеҙмәтендә яҙған. Был хеҙмәт Төркиә тарихын өйрәнеү буйынса әһәмиәтле сығанаҡ. &quot;Алексиада&quot;ла Мәсүдтең ағаһы Мәликшаһ I менән көрәше ентекле бирелгән{{Sfn|Kesik|2003|s=XXI}}. '''Иоанн Киннам'''дың (1143—1185) &quot;Тарих&quot;ы икенсе тәре йөрөтөүселәр походын, Коньяны ҡамауҙы ентекле һүрәтләй{{Sfn|Kesik|2003|s=XXII}}. '''Никита Хониат''' &quot;Тарих&quot;ы Мәсүд һәм император Иоанн араһындағы мөнәсәбәттәргә бағышланған. Никита Хониат һәм Иоанн Киннам хеҙмәттәре бер-береһен тулыландыра{{Sfn|Kesik|2003|s=XXII}}.

;Ғәрәп һәм фарсы
&lt;!--
Арабские и персидские источники не предоставляют достаточный объём сведений о жизни Месуда. М. Кешик использовал их лишь для верификации информации из других источников. Небольшое количество оригинальных сведений дают лишь некоторые из мусульманских источников. К ним относится труд современника Месуда, жителя [[Дамаск]]а '''[[Ибн аль-Каланиси]]''' (1070—1160). Ещё одним современником султана был '''[[Ибн аль-Азрак аль-Фарики|Ибн аль-Азрак]]''' (1117—1181), живший в Анатолии. Однако он акцентировался на истории [[Артукогуллары|Артукидов]], и сведения о Месуде очень сжатые{{Sfn|Kesik|2003|s=XV}}. Ограниченную информацию можно почерпнуть в труде '''[[Ибн аль-Асир]]а''' (ум. 1233) «История атабеков сирийских»{{Sfn|Kesik|2003|s=XVI}}, но его «Полный свод всеобщей истории» обходит стороной события в Анатолии{{Sfn|Kesik|2003|s=XVIII}}. '''[[Аль-Фатх аль-Бундари|Аль-Бундари]]''' (1190—1245), сокративший труд '''[[Имадуддин аль-Исфахани|аль-Исфахани]]''' (1125—1201), упоминает Месуда только в одном предложении. Некоторые факты, полезные для освещения деятельности Месуда в связи с крестоносцами и византийцами, указаны младшим современником Месуда, историком из [[Алеппо]] '''{{Нп5|Ибн аль-Адим|Ибн аль-Адимом|4=Ibn al-Adim}}''' (ум. 1262). Труд '''[[Бахауддин ибн Шаддад|Ибн Шаддада]]''' (ум. 1285) упоминает детали, полезные при описании борьбы Месуда с армянами и крестоносцами{{Sfn|Kesik|2003|s=XVI}}. '''«Анонимный Зангиме'''» описывает события от возникновения сельджуков до 1363 года и является важным источником по истории сельджуков Анатолии. В нём приводятся оригинальные сведения о восшествии Месуда на престол, его борьбе с [[Араб (сын Кылыч-Арслана I)|Арабом]], осаде Коньи Мануилом Комнином, борьбе Месуда с армянами и крестоносцами{{Sfn|Kesik|2003|s=XVI—XVII}}. Современник Месуда из Алеппо '''{{Нп5|Аль-Азими|аль-Азими|4=Al-Azimi}}''' (ум. после 1161) упоминает события жизни Месуда в одном предложении с хронологическими ошибками. Ещё один современник Месуда '''Ибн Хамдун''' (1101—1167) не интересовался анатолийскими событиями и информацию о Месуде даёт в нескольких фразах{{Sfn|Kesik|2003|s=XVII}}. Сведения '''[[Сибт ибн аль-Джаузи|Сибта Ибн аль-Джаузи]]''' (ум. 1257) не оригинальны и дублированы в трудах Ибн аль-Каланиси, Ибн аль-Азрака, Ибн аль-Асира и Имадеддина аль-Исфахани. Труд '''[[Абу Шама аль-Макдиси|Абу Шамы аль-Макдиси]]''' (1203—1268) дополняет информацию о крестоносцах. Труд '''[[Абу-ль-Фида|Абу-ль-Фиды]]''' — краткое изложение всеобщей истории Ибн аль-Асира{{Sfn|Kesik|2003|s=XVIII}}. '''[[Шихабуддин ан-Нувайри|Ан-Нувайри]]''' (ум. 1332) сведений о Месуде почти не даёт. У '''{{Нп5|Карим ад-Дин Аксарайи|Аксарайи|4=Karim al-Din Aqsarayi}}''' (ум. 1332/33) не так много сведений о султане, но, по сравнению с основными источниками, он приводит отличающиеся от них данные о начале деятельности Месуда. Писавшие в XIV веке '''Кади Ахмед Нигдели''' и '''[[Аз-Захаби]]''' (1274—1348) указывают лишь неоригинальную информацию, заимствованную в более ранних источниках{{Sfn|Kesik|2003|s=XIX}}. «Избранная история» '''[[Хамдаллах Казвини]]''' (1281/82—1350) повторяла сведения более ранних источников, некоторые полезные детали позаимствованы из его поэмы «Зафернаме» {{Sfn|Kesik|2003|s=XX}}. «Сборник народов» написан '''{{Нп5|Мюнеджимбаши Ахмед Деде|Мюнеджимбаши|4=Munejjim-bashi Ahmed Dede}}''' (ум. 1702), жившим намного позже описываемых событий. Однако автор использовал множество источников, не сохранившихся до наших дней. В этом труде упоминается имя дочери Месуда{{Sfn|Kesik|2003|s=XXI}}.
--&gt;
;Латин сығанаҡтары

М. Кешик фекеренсә, замандаштары яҙған әҫәрҙәрҙән Икенсе тәре походы тураһында иң мөһим сығанаҡ — Людовик VII армияһында капеллан булып хеҙмәт иткән '''Одон Дейльский''' хроникаһы. Ул француз тәре йөрөтөүселәре армияһының Кесе Азия аша Антиохияға сәйәхәтен һәм сәлжүктәр менән һуғышын ентекләп тасуирлай. Әммә уның хроникаһы ғәҙел түгел{{Sfn|Kesik|2003|s=XXV—XXVI}}{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Гийом Тирскийҙың (1130—1185) «История деяний в заморских землях» хеҙмәтендә сәлжүктәрҙең византиялар һәм тәре йөрөтөүселәр менән мөнәсәбәттәре тураһында мәғлүмәт тупланған{{Sfn|Kesik|2003|s=XXVI}}.

== Биографияһы ==

=== Иртә йәшлек йылдары ===
Мәсүд [[Рум]] солтаны Ҡылыс-Арыҫлан I-нең улы{{Sfn|Demirkent|2002}}. Мәсүд исеме сығанаҡтарҙа тәүге тапҡыр Ҡылыс-Арыҫландың Мосул кампанияһына бәйле барлыҡҡа килгән{{Sfn|Kesik|2003|s=9}}. 1107 йылда Ҡылыс-Арыҫлан Ираҡтағы Мөхәммәт I Тапар әмир Жәкәрмеш урынына Мосул һәм Бәдиәт-әл-Жәзирә атабәге итеп тәғәйенләгән сәлжүк солтаны Жәүәлигә (Чавли, ''фр.'' Jâwali Saqâwâ){{Нп5|Джавали (Чавли)||}} ҡаршы походҡа юллана. 1107 йылдың 22 мартында Ҡылыс-Арыҫлан I үҙенең ҡанһыҙлығы менән билдәле Жәүәлиҙе хаким итеп ҡабул итергә теләмәгән халыҡтың саҡырыуы буйынса Мосулға инә. Походта солтан менән бергә хандың ҡатыны Айша, улдары Тоғрул-Арыҫлан, солтандың улы Мәликшаһ һәм, моғайын, Мәсүд тә булғандыр{{Sfn|Kesik|2004}}.

Сығанаҡтарҙағы мәғлүмәт ҡапма-ҡаршы. Сибт ибн әл-Жаузи, Мәсүд атаһы менән Мосулда булды, тип яҙған{{Sfn|Kesik|2003|s=11}}. Ләкин күп кенә сығанаҡтар, Мәсүд Коньяла ҡалды, тип раҫлай. Аҡһарайҙа әйтелеүенсә, Ҡылыс-Арыҫлан уны походҡа тиклем үк үҙенең вариҫы тип иғлан итә һәм Коньяла ҡалдыра.

1107 йылдың 13 июлендә Ҡылыс-Арыҫлан Хабур йылғаһы буйындағы алышта еңелә һәм, йылға аша сығырға тырышып, аты менән бергә батып үлә{{Sfn|Demirkent|2002}}. Ҡылыс-Арыҫлан һәләк булған мәлгә солтандың улдарынан иң өлкәненә Мәликшаһҡа 11 йәш була{{Sfn|Demirkent|2002}}. Ул Сәлжүк солтаны Мөхәммәт Тапарға әсирлеккә эләгә{{Sfn|Cahen|2014|loc=Chapter two. Turkish activity in the West under Shāhānshāh}}. Сибт ибн әл-Жаузи әйтеүенсә, Жәүәли менән һуғышта атаһы менән Мәсүд булған. Йәнәһе лә ул яу яланында әсирлеккә алынған һәм Мөхәммәт Тапарға ебәрелгән{{sfn|Metin|2017|s=38}}. М. Кешик фекеренсә, Сибт ибн әл-Жаузи мәғлүмәтенең дөрөҫ булыуы ихтимал, һуғыш ваҡытында Мәсүд менән Ғәрәп атаһы янында булыуы ихтимал. Ҡылыс-Арыҫлан еңелгәндән һуң, әсирлектән ҡасыуҙары ихтимал ине. Мосулды һәм уның улдарының береһен Жәүәиләне баҫып алғандыр, моғайын, солтандың башҡа улдарына Анатолияға ҡайтырға рөхсәт итеп, ҡасаҡ туғандарын бер-береһе менән тәхет өсөн көрәшергә, ә Мәликшаһты уларҙы тотҡарлау маҡсатында файҙаланырға уйлағандыр{{Sfn|Kesik|2003|s=11}}.

Ливан тарихсыһы М. С. Такуш раҫлауынса, атаһы үлгәндән һуң Мәсүд Данишмендидтарҙа, ә Ғәрәп Коньяла йәшәгән{{Sfn|Такуш|2002|страницы=۱۱۲}}. Т. Райс та, Месуд Данишмендидтарҙа йәшәгән, тип уйлаған, ләкин, уның фекеренсә, Ғәрәп Анатолияла ([[Кесе Азия]]) түгел, ә Мөхәммәт Тапарҙа тотҡонлоҡта булған{{Sfn|Райс|2004|страницы=31}}.

=== Ағай-энеләренә ҡаршы көрәш ===

==== Мәликшаһ ====
Үҙәк Анатолийҙа килеп тыуған хаосты һәм сәлжүктәрҙең хакимы булмауынан файҙаланып, Византия императоры Алексей I Комнин тыныслыҡты боҙа. Мөхәммәт Тапар хәлдең етдилеген аңлап, Мәликшаһты Анатолияға ебәргән{{Sfn|Sümer|2009}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=202}}. Коньяға килгәс, Мәликшаһ үҙенең батшалығында власты баҫып алған ике туғанын (кузен) язалап үлтергән{{Sfn|Cahen|2014|loc=Chapter two. Turkish activity in the West under Shāhānshāh}}. Бынан тыш, ул Мәсүдте һәм тағы бер ҡустыһы, Ғәрәпте, төрмәгә ултырта. Шунан һуң Мәликшаһ Алексей Комнинға ҡаршы һуғыш башлай. 1116 йылда Афьонкарахисар янындағы лагерҙа һөйләшеүҙәрҙә император менән осрашып, Алексей менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм императорҙан ҙур сумма аҡса ала{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=202}}.

Мәликшаһ менән һөйләшеүҙәр барышында император үҙенә ҡаршы фетнә күтәрелгәнен белә{{Sfn|Sümer|2004}}. Михаил Сүриәле һүҙҙәренсә, хәрби начальник Мәликшаһ Мәсүдте төрмәнән сығарған һәм Данишмендид Мелик Ғәзи янына алып килгән. Бында Мәсүдте солтан тип иғлан иткәндәр{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Михаил Сириец|1982|страницы=36}}. Алексей Мәликшаһҡа лагерҙа ҡалырға йәки Византия һағы менән файҙаланырға кәңәш итә, ләкин теге баш тарта{{Sfn|Sümer|2004}}. Анна Комнина быға ошондай һүҙҙәр менән аңлатма бирҙе: «Үҙҙәрен болоттарҙан да юғарыраҡ тип һанаған вәхшиҙәрҙең тәкәббер холҡо шундай»{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}. Мәликшаһ разведка отрядтарын юлбаҫарҙар юҡмы икәнлеген тикшерергә ебәрә. Ләкин илселәрҙе юлда Мәсүд яғына сығалар. Солтанға әйләнеп ҡайтҡас, улар юлдың хәүефһеҙ булыуын хәбәр иткән. Һөҙөмтәлә Мәликшаһ Мәсүд һалдаттары менән бәрелешкән. Ул ҡасырға маташҡанда, Пухей исемле әмир уға Аҡшәһәр янындағы Тирагионда йәшенергә кәңәш иткән. Тиҙҙән ҡала ҡамауға алына, һәм Пухей халыҡты Мәсүдкә бирелергә һәм Мәликшаһты бирергә күндергән. Мәсүд туғанының күҙен соҡоп алырға һәм Конья төрмәһенә ултыртырға ҡушҡан (1116) {{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}{{Sfn|Chalandon|1960}}. Анна Комнина, Мәликшаһ тулыһынса һуҡыраймаған була, тип яҙған. Ошо хаҡта белгәс, Мәсүд туғанын йәйә кереше менән быуҙырып үлтерткән (1117){{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}{{Sfn|Chalandon|1960}}.

==== Тоғрул-Арыҫлан ====
1107 йылда атаһы Ҡылыс-Арыҫлан вафат булғандан һуң, кесе улы Тоғрул-Арыҫланды әсәһе Мелитеналағы тәхеткә ултырта, уны Артукид Балак бән Баһрам ярҙамында тотоп тора{{sfn|Metin|2017|s=39—42}}. Стратегик мөһим урында торған Мелитена, Анатолиянан Иранға илткән юлдарҙың береһендә урынлашҡанлыҡтан, төбәктең бөтә хакимдарын да ҡыҙыҡһындырған{{Sfn|Cahen|1968|pp=72—83}}, уға хужа булыу Үрге Месопотамияны контролдә тотоу мөмкинлеген биргән{{Sfn|Cahen|1986}}.

Байтаҡ йылдар дауамында ҡалаға эйә булыу яғынан Гөмүштекин Ғәзи менән Ҡылыс-Арыҫлан бәхәсләшкән. Беренсе тәре походы башланғас, солтан әрмән идарасыһы Гвриил етәкселек иткән Мелитенаны ҡамаған. Тәре йөрөтөүселәрҙең Кесе Азияға килеүен белгәс, Арыҫлан Мелитена ҡамауын өҙгән{{Sfn|Demirkent|2002}}. 1101 йылда тәре йөрөтөүселәр армияһы һөжүм иткәндә, Гөмүштекин Ғәзи менән Ҡылыс-Арыҫлан, ваҡытлыса союз төҙөп, дошманға ҡаршы һуғыша. Әммә һуңынан, 1102 йылдың 18 сентябрендә, Гөмүштекин Ғәзи Мелитенаны баҫып алғанлыҡтан, солтан Гөмүштекин Ғәзигә һөжүм итә һәм уны Мараш янында тар-мар итә. 1104 йылда Гөмүштекин Сиваста мәрхүм була, һәм Данишмендидтар кенәзлегендә Ғәзи улдарының тәхет өсөн көрәше осоро башлана. Шуның менән файҙаланып, 1105 йәки 1106 йылдың 2 сентябрендә Ҡылыс-Арыҫлан Данишмендидтарҙың Мелитенаһын баҫып алған. Ғөмүштекиндың улы Әмир Мәлик Ғәзи, бөтә туғандары үлгәндән һуң, кенәзлек хакимы булып киткән{{Sfn|Kesik|2003|s=36}}. Башта Мәлик Ғәзи Рум сәлжүктәрен сюзерендар тип таныһа ла, ул Ҡылыс-Арыҫлан I вафатынан һуң, Анатолиялағы власть вакуумынан файҙаланған һәм төбәктә Данишмендидтар хөкөмдарлығын кире ҡайтарыу маҡсатында, Мәсүдте хуплаған{{Sfn|Kesik|2003|s=36}}. Мелик-шаһты юҡ иткәндән һуң, Мәсүд солтан тәхетенә эйә булған. Ул Мелик Ғәзиҙең ҡыҙына өйләнгән{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Chalandon|1960}} {{Ref+|В некоторых источниках тестем Месуда назван Гюмюштекин Гази, поскольку ранее правление Данышменда Гази указывалось до 1104 года, поэтому считалось, что с 1104 по 1134 год правил Гюмюштекин Гази{{Sfn|Босворт|1971}}.|group=comm}}. Мәсүд ҡайныһына ғүмере аҙағына тиклем тоғро булған {{Sfn|Sümer|2004}}.

Балак иҫән саҡта Мәсүд менән Ғәзи әмир Мелитенаға ҡарата бер ниндәй ҙә хәрәкәт яһамаған. 1124 йылдың 6 майында Манбижды ҡамағанда Балак вафат булғас, уның биләмәләрен бүлешкәндәр{{Sfn|Kesik|2003|s=36}}. Тоғрул-Арыҫлан, Балаҡтың аҫрауға алынған улы булғанлыҡтан һәм башҡа улдары булмау сәбәпле, үҙен уның мираҫына хоҡуҡлы тип һанаған. Ул Масараны (Миншар) һәм Гергерҙы баҫып алған. Быға Харпутты (Элязыг) алған Сөләймән Артукид (Балактың туғанының улы һәм Ил-Ғәзиҙең улы) ризаһыҙлыҡ белдергән{{sfn|Metin|2017|s=46}}. Тоғрул-Арыҫлан менән Сөләймән араһында дауам иткән көрәш менән файҙаланып, Мәсүд ярҙамына таянып, Мәлик Ғәзи 1124 йылдың 13 июнендә Мелитенаға ҙур армия менән һөжүм итә{{Sfn|Kesik|2003|s=37}}. Алты ай ҡамауҙан һуң 1124 йылдың 10 декабрендә Тоғрул-Арыҫлан һәм уның әсәһе бирешкән. Улар Данишмендидҡа ҡаланы тапшыра һәм Миңшар һарайына сигенгән{{Sfn|Sümer|2004}}.

==== Ғәрәп ====
Ғәрәп, Мәсүдтең икенсе бер туғаны, Анкараның һәм Кастамонуның хакимы булған{{Sfn|Sümer|2004}}. Сәлжүктарҙың элекке Мелитанаһы Данишмендид ҡулына күскәненә ул Мәсүдкә ныҡ асыулы булған{{Sfn|Sümer|2004}}. Ғәрәп быны ҙур тырышлыҡ һалып Мелитенаны алған атаһына ҡарата хыянат тип иҫәпләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=38}}. Шуға күрә ул Мәсүдкә 30 000 кешенән торған ғәскәр менән ҡаршы сыҡҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=38}}{{Sfn|Sümer|2004}}{{ref+|К. Ғәрәп беренсе алышта еңгән. Сығанаҡтарҙа мәғлүмәттәрҙең етмәүе арҡаһында ошо ваҡиғаның урыны һәм ваҡыты билдәһеҙ. Мәсүд, ярҙамына иҫәп тотоп, Константинополгә Византия императоры Иоанн II Комнинға килә. Император солтанды яҡшы ҡабул итә һәм уға алтын, ғәскәр биргән.

Ярҙам алғас, Мәсүд үҙенең ҡайныһына, Мелик Ғәзи әмиргә килгән. 1126 йылда улар, көстәрен берләштереп, Ғәрәпкә яу асҡан. Был юлы Ғәрәп еңелгән һәм Киликияның әрмән батшаһы I Торосҡа ҡасҡан{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=39}}. Ғәрәп Торостан алған ғәскәр менән Киликиянан Анатолийға әйләнеп ҡайта. Бер нисә алыштан һуң Ғәрәп еңелә. Византия императоры Иоаннда йәшенеп торорға мәжбүр булған. Был хәл 1127 йылда булды. Ошо датанан һуң Михаил Сүриәле уны башҡаса телгә алмай{{Sfn|Kesik|2003|s=40}}.

«Аноним Зангима» яҙыуынса, Ғәрәп ҡустыһы Мәсүдкә ҡаршы өс тапҡыр һуғышҡан. Ахыр сиктә, улар килешеү төҙөгән, һәм Мәсүд Ғәрәпкә бер нисә ҡәлғә биргән. Бер аҙҙан туғандар һүҙгә килешә, Ғәрәп византия императорынан ярҙам һорай, ләкин өлгөрмәй{{Sfn|Kesik|2003|s=40}}, сөнки 1128 (йәки 1129) йылда Византияла вафат була{{Sfn|Sümer|2004}}.

=== Данишмендидтар Ғәзи һәм Мөхәммәт менән мөнәсәбәттәре ===
Ҡылыс-Арыҫлан үлгәндән һуң, Мәлик Ғәзи Анатолияның иң ғәйрәтле хөкөмдары булған{{Sfn|Kesik|2003|s=41}}. 1129 йылда византий наместнигы Касианус Мәлик Ғәзигә Анкараны, Чанкырыны, Кастамонаны һәм Ҡара диңгеҙ ярын биргән{{Sfn|Kesik|2003|s=41}}. Шул территорияларҙы кире ҡайтарыу маҡсатында, император Иоанн Комнин Кастамону районына баҫып ингән. Әммә ул Анатолияға китеүе була, уның ҡустыһы Исаак Комнин (Алексей Комниндың улы) Константинополгә әйләнеп ҡайта һәм тәхеткә эйә булырға маташҡан. Артабан уны Мәсүд, аҙаҡ Мәлик Ғәзи үҙҙәрендә йәшертеп йәшәтә{{Sfn|Kesik|2003|s=41}}, шунан Исаакты Трапезундҡа, Константин Гаврға оҙатҡан. 1131 йылда Мәлик Ғәзи  Киликияға поход яһаған, һәм Киликий әрмән дәүләте хакимы Левон I йыл һайын яһаҡ түләргә ризалашҡан. Бынан һуң Мәлик Ғәзи Мелитенаға ҡайтҡан, уның янына Коньянан Мәсүд һәм Трапезундтан Исаак килгән{{Sfn|Kesik|2003|s=42}}. Исаак  Мелитенанан Левонға килгән, уның ҡыҙына өйләнгән һәм килешеү төҙөгән. Әммә бер аҙ ваҡыттан Исаак ҡайныһы менән һүҙгә килешә һәм Мәсүдкә ҡасып килгән{{Sfn|Kesik|2003|s=54}}

Мелитенала ҡыш сыҡҡандан һуң, Мәлик Ғәзи һәм, моғайын, Мәсүд 1132 йылда Кастамонуны яулаған{{Sfn|Kesik|2003|s=42}} (1131{{Sfn|Sümer|2004}}). Мәсүд уның янында булған булырға тейеш. Ғәзи һәм Мәсүд Ҡара диңгеҙ яры буйында тәре йөрөтөүселәрҙең ҡәлғәһе Зининды баҫып алған, әммә тәре йөрөтөүселәр 4000 динар түләп ҡотолалар{{Sfn|Kesik|2003|s=42}}. 1132 йылда император Иоанн Комнин Кастамонуны кире алған. 1133 йылда Мәлик Ғәзи Кастамонуны ҡамаған, һәм халыҡ уға ҡала ҡапҡаһын асҡан{{Sfn|Sümer|2004}}. 1134 йылда Мәлик Ғәзи үлгән. Ғүмеренең ахырына уның биләмәләре [[Евфрат]] йылғаһынан алып Сакарья (Сангариус) йылғаһына тиклем һуҙылған булған. Ярҙамы өсөн рәхмәт йөҙөнән Мәсүд уға Мелитена, Кайсери, Чанкиры, Анкара һәм Кастамонуҙы биргән. Мәсүд Конья, Нигде, Афьонкарахисар һәм Аҡһарайға эйә булған{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}{{Sfn|Kesik|2003|s=41—42}}.

Мәлик Ғәзиҙең дүрт: Мөхәммәт, Яғыбасан, Яған һәм Айнудәүләт исемле улы булған. Айнудәүләт һәм Яған риза булмаһа ла,  атаһының вариҫы булып Мөхәммәт ҡалған. 1135 йылда Мөхәммәт Яғанды үлтергән, Айнудәүләт Мелитенаға ҡасҡан&lt;!-- как зять султана Месуда --&gt;{{Sfn|Kesik|2003|s=43}}. Мәсүд менән Мөхәммәт Ғәзи мираҫы арҡаһында низағлашҡан {{Sfn|Sümer|2004}}. Иоанн Комнин Данишмендидтарҙың көсһөҙләнеүенән һәм Мәсүд менән Мөхәммәттең низағынан файҙаланып, Мәсүд менән Мөхәммәткә ҡаршы килешеү төҙөгән. Мәсүд императорға хәрби отряд ебәргән, һәм Чанкырыны ҡамаған{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}. Үҙенең дошмандарын айырыу маҡсатында, Мөхәммәт Мәсүдкә ташламалар яһау аша, хаттар яҙып, уның менән килешеү төҙөгән{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}{{Sfn|Kesik|2003|s=43}}. Мәсүд ғәскәре Чанкырынан киткән, император ҡамауҙан баш тартырға мәжбүр булған. Яҙ көнө Иоанн Кастамону һәм Чанкырыны ҡыҫҡа ваҡытҡа ғына яулай{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}.

=== Византия менән көрәш ===

==== Иоанн Комнин ====
1137 йылда Иоанн Киликияға һәм Сүриәгә походҡа башлаған. Юлда уның армияһы Мәсүдтең биләмәләрен туҙҙырған. Яҙ ул Киликий Әрмәнстаны хакимы Левон I территорияларын — Тарсты, Аданды, Мопсуестияны һәм Аназарбты баҫып ала. 20 августа Иоанн, әҙ генә ҡамауҙан һуң, Антиохияны яулаған. Шунан һуң император, йәнә Соҡор үҙәненә ҡайтҡан, Левон менән уның улдарын баҫып алған һәм Константинополгә оҙатҡан. 1138 йылдың башында, бер аҙналыҡ ҡамауҙан һуң, император Алеппо районындағы Бизаны ала. Алеппо атабәге Имадеддин Занги был ваҡытта Химста булған. Ул үҙенең командиры Саварҙы 5000 кешелек отряды менән Алеппоға ярҙамға ебәргән. Иоанн Алеппоны яулай алмай, яҡындағы Асариб менән Кафартаб ҡәлғәләрен баҫып алған. Иоанн Шейзарҙы ҡулға ала алмаған, һәм Антиохияға ҡайтҡан. Михаил Сүриәле һүҙҙәренсә, был ваҡытта Мәсүд Аданды баҫып алған, руханиҙар менән ҡалала йәшәүселәрҙе Мелитенға алып киткән, унда әсирҙәрҙең бер өлөшөн һатҡан. Адананан һуң Мәсүд Кесун менән Мараш кенәзлектәренә һөжүм иткән һәм уларҙың тирә-яғын талаған. Иоанн Киликияға ҡайтҡас, ғәскәренең бер өлөшөн Мәсүдкә ҡаршы ебәргән{{Sfn|Kesik|2003|s=56}}. Михаил Сүриәле һүҙҙәренсә, 1138 йылда император, Мәсүд менән килешеү төҙөп, Константинополгә ҡайтҡан. Никита Хониат килешеү тураһында яҙмаған һәм былай тип яҙған: «Сәлжүктәр тар-мар ителгән, күптәре әсирлеккә алынған, уларҙан йөк аттарын һәм йөк аттарын тартып алғандар»{{Sfn|Kesik|2003|s=57}}. Яхъя Киннам да килешеү тураһында телгә алмаған{{Sfn|Kesik|2003|s=57}}. Император яулап алған ерҙәрҙе тиҙҙән мосолмандар баҫып ала{{Sfn|Kesik|2003|s=57}}.

1139 йылдың яҙ аҙағында император армия менән Улубаттан Данишмендидҡа ҡаршы сыға. Һалҡын ҡыш эҙемтәләре императорҙы һәм уның армияһын ауыр хәлгә ҡуя. Уларҙың аҙыҡ запасы бөткән, һәм аттарының бер өлөшө үлгән. Мәсүд отрядтары, византийҙарҙың ауыр хәлен күреп, һөжүм итә һәм талай. Император хәйлә уйлап сығара, йәйәүле ғәскәр, һанын күп күрһәтеү маҡсатында, кавалерия артынан хәрби вымпелдар күтәрә. Сәлжүктәр сигенә, ә император 1140 йылдың башында Данишмендидтарҙың боронғо ҡалаһы Никсарҙы ҡамай. Михаил Сүриәле Иоанн император менән асыуланышыа һәм Мәсүд яғына сыға. Ул Мәсүдтең ҡыҙына өйләнә, мосолман диненә күсә һәм Коньяла ҡала{{Sfn|Kesik|2003|s=57—59}}.

Император Константинополь янынан 1141 йылдың 13 ғинуарында ҡуҙғала, сәлжүктәр уларҙы эҙәрлекләп килә. Мәсүд Улуборлуны ҡамай{{Sfn|Kesik|2003|s=59}}. 1142 йылдың яҙы Иоанн Комнин Антиохияны тағы яулап алырға маташа. Ул үҙенең ниәттәрен йәшерергә тырышып, Киликияға беренсе походта яулап алған ерҙәрен һаҡлап ҡалыу маҡсаты менән экспедиция ойошторҙоҡ ти. Дөрөҫө — Иоанндың маҡсаттарының береһе сәлжүктәр булған. Ләкин Мәсүд улар килгәнгә тиклем Олуборлонан сигенгән. Император өлкән улы Алексей һәләк булған Анталияға барып еткән. Императорҙың башҡа улдары, Андроник менән Исаак, ҡустыһының кәүҙәһен диңгеҙ буйлап Константинополгә алып ҡайтырға тырыша, ҡайтып барышлай Андроник вафат булған{{Sfn|Kesik|2003|s=59—60}}. 1142 йылда Мәсүд Анталия төбәгенә һөжүм итә һәм бик күп табыш һәм әсирҙәр ала{{Sfn|Sümer|2004}}. Иоанн Мануилдың кесе улы менән сәфәрен дауам иткән. Ул Киликияны аша сыҡҡан һәм Сүриәгә йүнәлгән. 1142 йылдың 25 сентябрендә Иоганн Баграс ҡәлғәһе янында була, унан, килешеүгә ярашлы, эске ҡәлғәһе менән, ҡаланы тапшырыуҙы талап итеп, Антиохия Раймундына хәбәр ебәрә. Раймунд ҡаланы биреүҙән баш тартҡан, һәм Иоанндың армияһы Антиохияның тирә - яғын талаған. Шунан Иоганн, киләһе яҙға килеренә иҫәп тотоп, ҡайтып китте. Әммә 1143 йылдың 8 апрелендә ул донъя ҡуйҙы{{Sfn|Kesik|2003|s=61}}. Император тәхет вариҫы тип Мануилды күрһәтә{{Sfn|Kesik|2003|s=61}}.

==== Мануил Комнин ====
Константинополдә власть алмашыныуы менән файҙаланып, Мәсүд Византия ерҙәренә һөжүм итә. Мануил яуап итеп Мелангия ҡалаһы янындағы Сәлжүк ерҙәрен баҫҡан. 1145 йылда Константинополдең Сүриә биләмәләре менән бәйләнештәре хәүеф аҫтында ҡала. Мануилдың асыуы ҡабарған һәм ставкаһын Риндакос йылғаһы тигеҙлегендә урынлаштырған{{Sfn|Kesik|2003|s=62}}. 1146 йылдың йәйендә Мануил Фригияға килә. Ул ебәргән отрядтар сәлжүктәрҙе туҙҙыра һәм күп табышҡа эйә була. Әммә Үҙәк Анатолийҙың көнбайышында Мәсүд ғәскәрҙәре Кесе Мендерес үҙәненә юл тота һәм ҙур табыш менән ҡайта. Император Конья янына сығыш яһап, Мәсүдкә хат ебәрә{{Sfn|Kesik|2003|s=63}}. Иоанн Киннам яҙғанса, ул солтанға былай тип яҙған: «Походыбыҙға һинең ҡылығың этәргес бирҙе. Прокананы алдың һәм күптән түгел Рим еренә һөжүм иттең. Шулай уҡ Римдең союздашы Ягунпасанды һәм башҡа ҡәбилә идарасыларын һуғыш менән борсойһоң. Аҡыллы кеше булһаң, Алла язаһын алырға тура киләсәк, тип уйларға тейеш инең. Йә яуызлыҡтан тыйыл, йә ҡаршы торорға әҙер бул»{{Sfn|Иоанн Киннам|1859|страницы=42}}. Быға Мәсүд Аҡшәһәрҙә (Филомелион) лагерь ҡорасаҡмын, тип яуап бирә {{Sfn|Kesik|2003|s=64}}.

Мәсүд Калограй ҡалҡыулығына Византия армияһына һөжүм итергә бер отряд ебәрә. Был отряд еңелә. Был турала белгәс, солтан Филомелиондағы лагерҙы ташлап сығып киткән. Мануил солтанға мыҫҡыллы хат ебәрә. Ләкин солтан уға ҡолаҡ һалмаған һәм Андрахман янында лагерь ҡорған. Император Филомелионға һөжүм итә, Мануилдың уҡтан үксәһе яралана, әммә Византия армияһы ҡаланы ала һәм уны яндыра. Мануил әсирҙәрҙе азат иткән һәм сәлжүктәрҙең тауарын тартып алған{{Sfn|Kesik|2003|s=65}}{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=212}}. Император Мәсүд лагерына яҡн урынлашҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=66}}.|group=comm}}. Икенсе көндө һуғыш башлана. Сәлжүктәр сигенә башланы. Византия армияһы күптәрҙе үлтерә һәм әсирлеккә ала. Мануил Коньяға юлланған (1146){{Sfn|Kesik|2003|s=66}}.

Мәсүд Коньяны оборонаға әҙерләгән, ләкин, ябыҡ урында ҡамауҙа ҡалыу ҡала өсөн дә, армия өсөн дә хәүефле булырын белгән. Шуға күрә ул ғәскәрҙең бер өлөшөн ҡаланан ситтәге ҡалҡыулыҡ битенә урынлаштырған, ә үҙенең отряды менән Конья менән Каббала һарайы араһындағы тауҙа урынлашҡан. Мәсүд ҡаланы һаҡлауҙы ҡатынына ышанып тапшырған{{Ref+|Никита Хониат полагал, что за оборону стен отвечала одна из дочерей Месуда, которая была замужем за Иоанном Комнином{{Sfn|Kesik|2003|s=66}}.|group=comm}}. Мануил Мәсүдтең ҡаланың уң яғында икәнен аңлап, уға һөжүм итергә йыйына. Ләкин император офицерҙары ризалашмаған, сөнки солтан үҙен ҡурҡыныс аҫтына ҡуймаҫын аңлағандар, күренгән һалдаттар авангард ҡына, тип иҫәпләгән. Мануил икеләнеүселәрҙән көлгән{{Sfn|Kesik|2003|s=66}}. Византийҙар Конья ны уратып ала. Мануил ҡала көслө нығытылған икәнен аңлай һәм Мәсүдкә ярҙам килгәнен белгән{{Sfn|Kesik|2003|s=67}}. Михаил Сүриәле Мәсүдкә ярҙамға Хөрәсән, Бағдад әмирҙәре һ. б. килгән{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=213}}. Мануил армияһының кире сыға торған юлы ябылыуы мөмкинлегенән ҡурҡҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=67}}. Яңы тәре походы тураһында лә хәбәрҙәр килгән{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=213}}. Император ҡамауҙан баш тарта, ҡалдырыр алдынан ҡала тирә-йүнен ҡыйратырға бойора. Зыяраттарҙа мәйеттәрҙе ҡәберҙәренән алып ташлағандар. Иоанн Киннам, Мануил солтан әсәһенең ҡәберлегенә генә тейергә ҡушмаған{{Sfn|Kesik|2003|s=67}}.

Византия армияһы сигенгәндә уны сәлжүктәр эҙәрлекләй. Сәлжүктәр Цибрелицемани тип атаған артылышта Мәсүд Данишмендид ярҙамында Византия армияһын тар-мар итергә ниәтләгән. Император иһә үҙенең лагерынан ике яҡтағы тәрән ҡаяларҙа һуғышсыларын йәшереп ҡалдырған булған{{Sfn|Kesik|2003|s=68}}. Улар ҡорал да йәшергән булған. Сәлжүктәр күренмәгәс, император үҙенә хеҙмәт иткән төрөк Пупакесты разведкаға ебәрә. Пупакес тиҙ арала әйләнеп ҡайтҡан һәм &quot;фарсы&quot;лар аҙ булыуын хәбәр иткән. Мануил ҡустылары һәм Пупакес менән шул яҡҡа юл тотҡан. Дошмандың бәләкәй отрядын осратып, улар уны үҙҙәренә әүрәтергә маташҡан, ләкин киреһенсә килеп сыҡҡан. Мануил һәм уның эргәһендәгеләр лагерҙан йыраҡҡа киткәндәрен аңлап, төрөктәргә ҡаршы көрәшеүҙе уның өсөн ҡурҡыныс тип һанаған. Утрауға еткәс, дошмандың биш йөҙләгән кешенән торған отряды менән бәрелешкән.

Улар артынан бөтә ғәскәре менән Мәсүд ҡыуған. Император сигенмәгән, аҙ һанлы ғәскәре менән сәлжүктәргә һөжүм иткән. Ул, армиям ярҙамға ашыға, тип уйлағандыр. Йәки уны аҡылһыҙлыҡҡа батырлыҡ күрһәтеү теләге этәргәндер. Сәлжүктәр уны уратып алған. Солтан император отрядының ярҙамға килеүселәр менән ҡушылыуына юл ҡуймаҫҡа тырышҡан. Император үҙен дә, армияһын да ҡурҡыныс аҫтына ҡуйған өсөн уны яҡындары тәнҡитләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=69}}. Мәсүд ғәскәрҙәре ике яҡтан һөжүм иткәнлектән, Византия ғәскәре ҙур юғалтыуҙар кисергән. Ҡурҡыштан ғәскәрҙәр ҡушылған һәм сәлжүктәр уларҙы уратып алған{{Sfn|Kesik|2003|s=70}}. Византия армияһы 20 000 самаһы грек һалдатын юғалтҡан{{Sfn|Sümer|2004}}. Мануил ҡамауҙан ҡотола алған. Император һөжүм итергә теләһә лә, яҡындары ял итергә булған{{Sfn|Kesik|2003|s=70}}. Император батша байрағын алып, үҙ яҡлылар менән бергә сәлжүктәрҙе сигендергән. Мануил уларҙы ҡараңғы төшкәнсе эҙәрлекләгән, ә һуңынан үҙенең лагерына ҡайтҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=71}}. Император Мәсүдкә киләһе йылда тағы киләм, тип хат ебәргән. Мәсүд илселәре аша килешеү тәҡдимен еткергән. Яңы тәре йөрөтөүселәр тулҡыны тураһында төрлө имеш-мимештәр таралғанлыҡтан, Мануил илселәрҙе, төрлө һылтау табып, тотҡарлаған, сөнки тыныслыҡ тураһында ҡарар ҡабул итер алдынан, бик ныҡ уйлап эшләргә кәрәк булған. Был осорҙа ла бер нисә бәрелеш булған{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=72—73}}. «Аноним Зангима» яҙыуынса, Мәсүд ете Византия ҡәлғәһендә һалдаттарҙы үлтергән. Киннам яҙғанса, батша үҙ ғәскәре менән Риндакос йылғаһына еткәс, солтан Мәсүдтең илселәре солтандың килешеү буйынса үтенесен еткергән. Һөйләшеүҙәр тамамланғас, ике яҡ араһында, Праканды һәм тағы бер нисә ҡәлғәне кире биреү шарты менән, килешеү төҙөлгән{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=74}}. Шунан һуң, 1155 йылда Мәсүд үлгәнгә тиклем, Мануил бүтән ҡаршы һөжүм яһамаған{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=213}}{{Sfn|Kesik|2003|s=75}}.

Әрмәндәр сәлжүктәрҙең еренә һөжүм иткәнлектән, солтан императорға уларға ҡаршы поход ойошторорға тәҡдим итә{{Sfn|Kesik|2003|s=75}}.

=== Данишмендидтар менән мөнәсәбәттәре. Мәхәммәттең улдары ===
Мөхәммәт Данишмендид 1142 йәки 1143 йылда үлгәндән һуң{{Sfn|Özaydin|1993}}, уның ваприҫтары араһында мираҫ өсөн көрәш башланған, Данишмендид ерҙәре өс өлөшкә: Кайсери, Сивас һәм Мелитенаға бүленгән. Яғы-Басан Сивасты алған. Мәсүд кейәүе Зюннунға Кайсериҙы алырға ярҙам иткән{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=46}}. Айнудәүлә Мелитена хакимы{{Sfn|Kesik|2003|s=46}}. Данишмендидтар территорияларын өс өлөшкә бүлгәндән һуң, Мәсүд Анатолияның иң ғәйрәтле хөкөмдары булып киткән{{Sfn|Kesik|2003|s=44}}. Айнудәүлә Сивасҡа туғаны Яғы-Басанға барған һәм уның менән Мәсүдкә ҡаршы тыныслыҡ килешеүе төҙөгән. Һуңынан ул Эльбистан һәм Жәйханды баҫып алған{{Sfn|Kesik|2003|s=46}}. Мәсүд Сивас хакимы Яғы-Басанды еңгән, ә үҙенең бәләкәй улын Шаһиншаһты Анкара, Чанкира һәм Кастамонуҙың хакимы итеп билдәләй{{Sfn|Sümer|2004}}.

Византия императоры Иоанн 1143 йылдың апрелендә вафат булғас, улы Мануил I Комнин уның вариҫы тип иғлан ителә{{Sfn|Sümer|2004}}.

1143 йылда Мелитенаны тәүге тапҡыр ҡайтарырға маташа. Ул Айнуддәүләгә ҡаланы ҙур иктаға алмаштырырға тәҡдим итә, әммә тегеһе һөйләшеүҙәр өсөн ҡатынын, Мәсүдтең бер туғанының ҡыҙын ебәрә. Мәсүд ҡыҙҙың үтенесенә ҡолаҡ һалмаған, 17 июндә 1143 йылдың 14 сентябрендә Мелитенаны уңышһыҙ ҡамаған{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=47}}. 1144 йылда Месуд Айнуддәүлә эйә булған Жәйхан менән Эльбистан өлкәләрен баҫып ала. Эльбистандың хакимы итеп улы Ҡылыс-Арыҫлан II тәғәйенләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=47}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Шунан Мәсүд Мелитенанеы икенсе тапҡыр өс дауамында ҡамауҙа тотҡан. Византия императоры Мануил Комнин Сәлжүк ерҙәренә яҡынлашыуы хаҡында хәбәр килгәнлектән, 1144 йылдың 15 авгусында солтан ҡамауҙы алған{{Sfn|Kesik|2003|s=47}}. Айнуддәүлә 1152 йылдың 12 июнендә вафат булған, вариҫы — улы Зөлҡәрнәй. Яғы-Басан туғанының улына һәм уның әсәһенә Мәсүдкә буйһонмаҫҡа кәңәш бирә. Ғауға ваҡытында һәләк булмаһындар һәм уның ҡулына эләкмәһендәр өсөн, әсәһе менән улы Сивасҡа үҙҙәренең көтөүҙәрен ебәргән. Ошо хаҡта белгәс, Мәсүд Яғы Басанға яза бирергә булды һәм уға ҡаршы сыҡты. Сивас батшаһы солтанға буйһонған{{Sfn|Kesik|2003|s=48}}. 1152 йылдың 24 июлендә солтан өсөнсө тапҡыр Мелитенаны ҡамаған, армияһы ҡаланың тирә-яғын туҙҙырған. Зөлҡәрнәйҙең әсәһе, Айнуддәүләнең тол ҡатыны һәм Мәсүдтең бер туғанының ҡыҙы, солтан янына килеп, уның аяғына йығылып, ғәфү үтенгән. Солтан, Зөлҡәрнәй килеп буйһонһа, ҡамауҙы алып, уны ҡала менән идара итергә ҡалдырасаҡ, тип яуаплаған. 1152 йылдың 15 авгусында Саван ҡулына ҡылыс һәм саван тотоп килә һәм тоғролоҡ анты бирә. Солтан, һүҙендә тороп, уны Мелитенала идара итергә ҡалдырған{{Sfn|Kesik|2003|s=48—49}}. Яғы Басанды ҡыҙына өйләндергән{{Нп5|Карим ад-Дин Аксарайи|Аксарайи|4=Karim al-Din Aqsarayi}} {{Sfn|Kesik|2003|s=49}}.

=== Занга һәм Нуретдин менән мөнәсәбәттәре ===
Мәсүд менән Занганың мөнәсәбәттәре дуҫтарса булған. Көнсығышта улар тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы союздаштар булараҡ эш иткән. Дауыттың улдары мираҫ өсөн көрәш башлай. Ҡара-Арыҫлан ярҙам һорап солтан Мәсүдкә мөрәжәғәт итә һәм 20 мең һыбайлы алған{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=101, 104, 105}}. Занга Мәсүд ғәскәре менән осрашырға теләмәй, һәм Артукид биләмәләренән үҙ ғәскәрҙәрен сығарған{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}. Занга менән Месуд араһындағы башҡа бәхәстәр теркәлмәгән{{Sfn|Kesik|2003|s=99}}.

1146 йылда Занга вафат булған, ерҙәре улы Нуретдин Мәхмүт (Сүриә, Алеппо) менән Сәйфетдин әд-дин Ғәзи I (Жәзирә, Мосул) араһында бүленгән. Бынан тыш, Нуретдин Мәсүд һәм Артукидтар менән союзда һуғыша. 1146 йылда Жослен II Хокинс 1144 йылда Занга яулап алған Эдессаны кире ҡайтарырға маташа{{Sfn|Kesik|2003|s=102}}.

Занга менән Месуд араһында туғанлыҡ {{Sfn|Kesik|2003|s=99}} Имадетдин Занганың улы Мәхмүт Нуретдин менән Мәсүдтең ҡыҙының никахы нигеҙендә урынлаштырылған. Был никах ике дәүләт араһында мөнәсәбәттәрҙе нығытҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}. С. Рансимен әйткәнсә, Мәсүд Тель-Баширҙы Нуретдинды ҡыҙының бирнәһе итеп ҡалдырған, һәм 1151 йылда ҡаланы ике хакимдың да ғәскәре алған{{Sfn|Kesik|2003|s=102}}.

=== Тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы көрәш ===

==== Дорилей янындағы алыш ====
[[Файл:Passages_faiz_oultre_mer_SEBASTIEN_MAMEROT_140_(cropped).png|мини|Икенсе тәре походы башында Конрадтың сәлжүктәр менән һуғышы. Себастьен Мамроның «Походы французов в Утремер» китабындағы Жан Коломб миниатюраһы (1474)]]
1144 йылда Имадетдин Занганың Эдессаны баҫып алыуы Европала борсолоу тыуҙыра, сөнки тәре йөрөтөүселәрҙең башҡа дәүләттәрен ҡурҡыныс аҫтына ҡуя. Икенсе тәре походы ойошторола. Немец короле Конрад  III һәм француз короле Людовик VII Константинополгә үҙ ғәскәрҙәре менән килгән{{Sfn|Sümer|2004}}. Император Мануил I Комнин менән Мәсүд тәре походы башланыуы тураһындағы хәбәрҙе ишеткәс, низағты туҡтата һәм тыныслыҡ урынлаштыра. Мәсүд бөтә мосолман хакимдарынан  ярҙам һораған һәм ҡалаларын нығытҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=81}}. Тәре йөрөтөүселәрҙең немец армияһы Босфорҙы үтеп,  Кадыкёйҙа (Халкедон) лагерь ойоштора. Конрад Мануилдың киҫәтеүенә иғтибар итмәй, үҙ көсөнә ышанып, ставкаһын Никеяла урынлаштырған{{Sfn|Kesik|2003|s=82}}. Конрад беренсе тәре походы юлынан киткән{{Sfn|Sümer|2004}}. Конрад армияһы 15 октябрҙә көнсығышҡа йүнәлә; Конрадтан тыш, ғәскәрҙәргә Византия полководецы Стефанос етәкселек иткән. Тәүге аҙнала улар Византия биләмәләренән барған, сәлжүк биләмәләренә килеп еткәс, византий оҙатыусылары Конрадҡа, иң ҡыҫҡа юл бер нисә көнгә һуҙыласаҡ һәм был ваҡытҡа аҙыҡ-түлек запасы әҙерләргә кәрәклеген еткергән. Тәре йөрөтөүселәр ылауҙарына аҙыҡ-түлек тейәгән. Әммә күрһәтелгән ваҡыттан һуң ғәскәр кәрәкле урынға барып етмәгән, оҙатыусылар юҡҡа сыҡҡан. Уларҙы иртәнсәк абайламағас, Конрад кәңәшмә йыя. Командирҙарҙың бер өлөшө алға барыу яҡшыраҡ тип иҫәпләй, әммә бер өлөшө артҡа боролорға саҡыра. Ниһайәт, артабан барырға ҡарар ителә. Әммә тәре йөрөтөүселәрҙең бер ниндәй ҙә эш планы булмаған; бынан тыш, эргә-тирәләге ҡалҡыулыҡтарҙа сәлжүк яугирҙары күренә башлаған{{Sfn|Kesik|2003|s=83}}.

1147 йылдың 26 октябрендә Конрад армияһы Дорилей эргәһендәге Һарыһыуға (Батис) барып етә. Һыбайлылар ҙа, йәйәүлеләр ҙә ял итергә әҙерләнгән. Бар-Әбрәй әйтеүенсә, һыуһын ҡандырмау арҡаһында юлда меңләгән тәре йөрөтөүселәр һәм аттар һәләк булған{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}. Сәлжүк армияһының алдынғы көстәре ҡапыл тәре йөрөтөүселәргә һөжүм итә{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}. Гийом Тирский әйткәнсә, Мәсүд, Парамус исемле әмирҙе ебәреп, һуғышта ҡатнашмаған{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}{{ref+|«Султан Иконии не участвовал в этом великом приключении. Поскольку это было позволено Богом, знатный и могущественный турецкий сатрап по имени Парамус, командовавший войсками султана, совершил этот почти неожиданный подвиг»{{Sfn|William of Tyre|1943|p=172}}.|group=comm}}. Әммә «Анонимная сирийская хроникаһы»нда, Мәсүд тәре йөрөтөүселәрҙе шәхсән еңде, тип яҙылған{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}{{ref+|«Пришёл принц Масуд со своим войском, нашёл их в пустыне измученными голодом и жаждой, напал и разгромил»{{Sfn|Anonymous Syriac Chronicle|1933|p=298}}.|group=comm}}. Мәсүдтең еңел ҡоралланған һыбайлылары бер ни аңламаған тәре йөрөтөүселәргә ҡысҡырып һөжүм иткән. Броняла һәм яҡшы ҡоралланған булһалар ҙа, тәре йөрөтөүселәр, күмәк булыуына ҡарамаҫтан, ҡаршылыҡ күрһәтә алмаған. Сәлжүктәр, алыҫтан атып, бик күп тәре йөрөтөүселәрҙе үлтергән һәм тиҙ арала юҡ та булған{{Sfn|Kesik|2003|s=84}} һәм ҡул һуғышынан һаҡланған{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}.

Конрадтың 70 000 рыцарының һәм күп һанлы йәйәүле яугирҙәренең ундан бер өлөшө лә ҡалмаған{{Sfn|Sümer|2004}}. Күптәр аслыҡтан йә һуғыш яланында һәләк булған, ҡайһы берәүҙәре әсирлеккә эләккән. Конрад, батша бүләк иткән атын юғалтып, саҡ ғүмерен ҡотҡарып ҡала. Ул, армия ҡалдыҡтары менән бергә, Никеяға ҡасҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}. Сәлжүктәр табышыты, алтын, көмөш, ат һәм ҡоралды көнсығыш баҙарҙарында һатҡан. Мелитенала көмөштөң хаҡы ҡурғаштың хаҡы кимәленә тиклем төшкән{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}.

Ошо еңеүе менән Мәсүд 1097 йылдың 1 июлендә атаһы Ҡылыс-Арыҫландың Дорилей янында тар-мар ителеүе өсөн үс алған{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}.

==== Кадм тауы янында алыш ====
{{Основная статья|Битва на горе Кадмус}}[[Файл:Passages faiz oultre mer SEBASTIEN MAMEROT 143r.png|мини|Битва Людовика с сельджуками, Миниатюра [[Коломб, Жан|Жана Коломба]] из книги [[Мамро, Себастьен|Себастьена Мамро]] «[[Походы французов в Утремер]]» (1474)]]
&lt;!-- Источники приводят различные данные о численности армии Людовика: Михаил Сириец — 5000 человек; Бар-Эбрей — 50 000 всадников и бесчисленное множество пеших. Ибн аль-Каланиси называл 1 000 000, но, вероятно, в это число он включал и армию Конрада. Невозможно точно оценить размер армии Людовика, но, вероятно, она была меньше армии Конрада{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}. Получив в Никее известие о поражении Конрада, Людовик предпочёл выбрать более безопасную дорогу{{Sfn|Sümer|2004}}. Он направился к южному побережью Анатолии более западным путём, следуя прибрежной дорогой, контролируемой Византией{{Sfn|Altan|2020}}. Однако близ Эфеса крестоносцы подверглись нападению сельджуков{{Sfn|Altan|2020}}. В пути французы натыкались на разлагающиеся тела немецких крестоносцев. [[Одон Дейльский]] отмечал, что французская армия пострадала из-за запаха и заразы{{Sfn|Kesik|2003|s=86}}.

У перевала Казыкбели на горе [[Хоназ (гора)|Кадм]] 7 января 1148 года крестоносцы попали в засаду{{Sfn|Altan|2020}} Месуда. На горных дорогах французская армия крестоносцев столкнулась с большими трудностями. Продвигаться по дорогам на лошадях и повозках было невозможно. Они соскальзывали с тропы. Две части армии были оторваны друг от друга из-за расстояния{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. О происшедшем недостаточно подробностей, поскольку есть только отчёт [[Одон Дейльский|Одона Дейльского]]. Согласно ему, крестоносцы не могли найти место для удобного лагеря в ущельях. Авангард и основная армия оказались на двух равнинах и потеряли друг друга{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Сельджукские лазутчики следовали за армией крестоносцев. Когда армия Людовика разделилась на части при преодолении перевала, сельджуки напали. Они прятались за скалами и деревьями и осыпали христиан своими стрелами{{Sfn|Phillips|2007|страницы=199—202}}{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Они захватили вершину горы, чтобы помешать авангарду прийти на помощь основной армии. В итоге у крестоносцев не было связи между частями армии. Большинство было озабочено лишь спасением своих жизней. Сельджуки продолжали атаковать до наступления темноты. Затем они удалились, захватив много добычи. Месуд разгромил французских крестоносцев, даже король едва спас жизнь. Согласно свидетельству Одона Дейльского, Людовик спасся, взобравшись на скалу. От летящих стрел его защищал нагрудник. Король потерял в этой битве всю свою свиту из сорока человек. Авангард же, расположившийся лагерем в удобном месте, не подозревал о битве, но отсутствие вестей вселяло тревогу. Когда предводители авангарда узнали о случившемся, было уже поздно. По словам Гийома Тирского, свою жизнь спасли те, кто сумел в ту ночь спрятаться в скалах, кустах или дуплах деревьев. Все выжившие из армии крестоносцев не спали до утра{{Sfn|Kesik|2003|s=94}}. Французы потерпели крупное поражение{{Sfn|Altan|2020}}. Едва спасшийся король обвинил императора в сотрудничестве с мусульманами. Однако дело было в том, что к началу похода Месуд отодвинул границы сельджукского государства до Мендереса{{Sfn|Altan|2020}}. Франки смогли достичь Анталии, хотя и с большими потерями. Отсюда они на кораблях отправились в Сирию{{Sfn|Sümer|2004}}.
--&gt;

==== Сүриәлә тәре йөрөтөүселәр менән көрәше ====
&lt;!-- В Антиохию Людовик прибыл в марте 1148 года. [[Раймунд де Пуатье]], [[Антиохийское княжество|принц Антиохийский]], просил его помочь с нападением на атабека Алеппо, [[Нур ад-Дин Махмуд|Нуреддина Махмуда]], сына скончавшегося в 1146 году Имадеддина Занги. Это могло помочь вернуть Эдессу и обезопасить северные границы государств крестоносцев. Однако Людовик проигнорировал его просьбу и решил направиться к Иерусалиму{{Sfn|Madden|2004|pp=62—63}}{{Sfn|Nicolle|2009|p=54}}. Раймунд был вынужден вступить в союз с Али ибн-Вафой, лидером [[Ассасины|ассасинов]] и врагом Нуреддина Махмуда. Месуд решил участвовать в разделе графства Эдесса, чтобы закрепиться в регионе. В 1148 году Месуд прибыл в Эдессу и решил захватить Мараш. Он попросил Нуреддина Махмуда напасть на Раймунда с другой стороны{{Sfn|Mallett|2013}}. 29 июня 1149 года в [[Битва при Инабе|битве при Инабе]] Нуреддин победил Раймунда и Али бин Вафа, которые погибли, их армия была разбита{{Sfn|Mallett|2013}}.

[[Жослен II (граф Эдессы)|Жослен II]], правитель [[Турбессель|Тель-Башира]], воспользовался смертью владельца [[Кахраманмараш|Мараша]] Раймунда, своего зятя, для захвата города{{Sfn|Sümer|2004}}. В 1149 году Месуд вместе с Артукидами и Занги отправился в поход против Жослена и других крестоносцев в Северной Сирии. Султана сопровождал его сын [[Кылыч-Арслан II|Кылыч-Арслан]]. После короткой осады Месуд занял Мараш 11 сентября. Захватив город, султан отпустил крестоносцев и священников в Антиохию. В то же время Артукид Кара Арслан отбил у крестоносцев замок Бабула (Бабхула) и оттуда напал на Гергер, а Нуреддин сражался с крестоносцами у Антиохии{{Sfn|Kesik|2003|s=107}}.

Месуд преследовал Жослена до Тель-Башира, где осадил его{{Sfn|Kesik|2003|s=108}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Жослен вернул захваченных им сельджукских пленников и признал господство султана, после чего Месуд снял осаду{{Sfn|Kesik|2003|s=108}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Обосновавшись в Тель-Башире, Жослен продолжал претендовать на Эдессу. Поэтому в 1149 году Нуреддин выступил против него, но потерпел поражение. Многие погибли или попали в плен. Среди пленных был военачальник Нуреддина. Жослен отправил оружие Нуреддина Месуду с издевательским сообщением: «Это оружие вашего зятя; я скоро пришлю вам побольше оружия». Нуреддин был оскорблён и пообещал большую награду, если ему доставят Жослена живым или мёртвым. В итоге 4 мая 1150 года Жослен попал в засаду и был доставлен к Нуреддину{{Sfn|Kesik|2003|s=103}}. Нуреддин приказал заключить его в Цитадели Алеппо, где Жослен и пробыл 9 лет до своей смерти. Месуд воспользовался исчезновением Жослена II с политической сцены, двинулся на Кесун, и жители без боя передали ему город{{Sfn|Sümer|2004}}. [[Михаил Сириец]] писал: «султан Месуд вновь отправился и осадил Кишум, где находился /раньше/ франк Ринальд. В Телл-Башире обосновался малолетний сын Жослина, которого также звали Жослином. Увидев неисчислимые силы, жители Кишума повернули спины, отправили епископа Иоанна и получили от султана клятву, что те франки, кто пожелает, могут уйти в Айнтаб. Султан утвердился в Кишуме, Бет-Хесне, Ра’бане, Фарзмане и осадил Телл-Башир»{{Sfn|Михаил Сириец|1982|страницы=29}}.

Весной 1150 года Месуд с Кылыч-Арсланом отправился в поход против замков и городов крестоносцев. В праздник [[День Святой Троицы|Пятидесятницы]] 22 мая султан внезапно появился перед Кейсуном с огромной армией. Жители города отправили к Месуду посланника, который получил обещание султана, что крестоносцы будут отпущены в Айнтаб. 30 мая 1150 года Месуд захватил замок [[Бесни|Бесни (Бехисни)]]{{Sfn|Kesik|2003|s=109}}, 3 июня 1150 года он ушёл из него{{Sfn|Kesik|2003|s=109}}. Оттуда он двинулся на Тель-Башир и при поддержке Нуреддина Махмуда осадил крепость{{Sfn|Sümer|2004}}. Согласно священнику Григору (продолжателю Бар-Эбрея), султан Месуд осадил Тель-Башир в июне. Ибн аль-Каланиси назвал май 1150 года датой осады. Поскольку Жослен был захвачен Нуреддином, замок защищали его жена Беатрис и сын [[Жослен III (граф Эдессы)|Жослен III]]. Хотя турки настойчиво атаковали, гарнизон и жители города продолжали сопротивляться. Когда [[Иерусалимское королевство|иерусалимский король]] [[Балдуин III Иерусалимский|Балдуин III]] узнал о пленении Жослена, он быстро прибыл в Антиохию, чтобы предотвратить захват христианских земель сельджуками. Узнав о его прибытии, Месуд снял осаду Тель-Башира. Нуреддин Махмуд прибыл в Тель-Башир, вероятно, чтобы помочь Месуду. После встречи с Нуреддином Месуд покинул Тель-Башир. Он передал управление захваченными у крестоносцев местами Кылыч-Арслану и вернулся в Конью{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=110}}.

После гибели Раймунда Антиохийского и пленения Жослена II защитить регион от нападений Месуда и Нуреддина стало практически невозможно. Связь между Тель-Баширом и Антиохией была полностью прервана. В это время византийский император Мануил сделал предложение жене Жослена II (и матери Жослена III) купить у неё оставшиеся земли{{Sfn|Kesik|2003|s=110}}. Она приняла предложение императора и в обмен на золото, доставленное ей византийским наместником Киликии, Беатрис передала ему замки Тель-Башир, [[Самосата|Самосату]], [[Биреджик]], Айнтаб, {{Нп5|Дулук|4=Dülük}} и Равендан и отправилась в Иерусалим с детьми{{Sfn|Kesik|2003|s=110}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Однако вскоре Мануил понял, что владеть этими крепостями — тяжёлое бремя, поскольку требовалось множество усилий для их сохранения, учитывая их удалённость от центра империи и расположение посреди мусульманских земель{{Sfn|Kesik|2003|s=104, 110}}. Переход этого региона под контроль Византии не остановил сельджуков. Мусульмане, воспользовавшись ситуацией, начали наступление на проданные крепости. В 1151 году султан Месуд, его зять Нуреддин Махмуд и артукидский правитель [[Мардин]]а Тимурташ вместе напали на этот регион. Месуд получил Мараш, [[Арабан|Рабан]], Дулук, Байт аль-Хосн; Нуреддин — Равендан, Курус, Бурджур-Расас; Тимурташ захватил Самосату и Биреджик. Артукид Кара Арслан также увеличил свои территории. Графство Эдесса прекратило своё существование, а сельджуки Рума заняли территории к западу от Евфрата. В следующем 1151 году Нуреддин Махмуд захватил Тель-Башир, а Месуд присоединил Айнтаб{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=104, 110}}.

=== Данишмендидтар менән үҙ-ара мөнәсәбәттәре. Яги-Басан ===
В 1152 году данышмендидский правитель Мелитены Айнуддевле умер, и его место занял его сын Зулькарнайн. Брат Айнуддевле, правитель Сиваса, Никсара, Токата и Амасьи Данышмендид Ягы-Басан велел своему племяннику не подчиняться султану Месуду. Узнав об этом, султан рассердился и выступил против Ягы-Басана. Понимая, что он не сможет противостоять правителю сельджуков, Ягы-Басан покорился и пообещал Месуду, что не будет помогать своему племяннику. Месуд намеревался осадить Мелитену и 24 июля 1152 года разграбил и разорил окрестности города. После этого Зулькарнайн со своей матерью явился к султану, прося прощения, и султан простил их{{Sfn|Sümer|2004}}.
--&gt;

=== Мәсүдтең Киликий походтары ===
&lt;!-- После похода в Киликию в 1137—1138 годах византийский император Иоанн увёз взятого в плен Левона I и его семью в Константинополь. В 1145 году сын Левона [[Торос II]] бежал и тайно вернулся в Киликию. Он собрал вокруг себя верных его семье армян и сумел захватить замки долины Чукурова. После победы с помощью крестоносцев над византийским полководцем [[Андроник I Комнин|Андроником]] в 1152 году он захватил [[Мопсуестия|Мопсуестию]] и [[Тарсус|Тарс]]. Это подтолкнуло Мануила к заключению договора с Месудом против Тороса{{Sfn|Kesik|2003|s=111}}. Месуд тоже хотел наказать Тороса за нарушение сельджукских границ. Как писал Бар-Эбрей, Торос стал причиной гибели 3000 тюрков во время своих нападений{{Sfn|Kesik|2003|s=112}}. Весной 1153 года султан взял с собой Данышмендида Ягы-Басана и двинулся на Киликию. Однако, поскольку армяне защищали перевалы Тавра, султан не смог попасть в Киликию и был вынужден вернуться. Византийская армия, которая напала на Киликию вскоре после этого, также потерпела поражение у Тарса от армии Тороса{{Sfn|Sümer|2004}}.

В 1154 году византийский император снова отправил посланника с золотом и серебром к Месуду, призывая к походу против Тороса{{Sfn|Kesik|2003|s=112}}. Поскольку это было и в интересах Месуда, он выступил весной 1154 года с большой армией и двинулся к Мопсуестии и [[Аназарб]]у. Однако захватить эти крепости он не смог. 27 мая 1154 года он напал на [[Топраккале|Тель-Хамдун]]{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=113}}. В это время разразилась свирепая буря. Месуд поручил одному из эмиров своего сына Кылыч-Арслана, Якуп-бею, совершить набег с отрядом в 3000 человек в регион Антиохии. Однако в узком проходе между хребтом [[Нур (хребет)|Аманос]] и берегом Якуб-бей и его солдаты попали в засаду, большинство из них были убиты рыцарями-тамплиерами и армянами под командованием Стефана, брата Тороса{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=113}}. Известие об этом произвело деморализующее действие на сельджуков. Кроме того, в Киликии и Конье распространялась чума, большая часть лошадей и мулов погибла. Армия Месуда была вынуждена отступать, бросив обоз, армяне спустились с гор и изматывали отступавшую армию сельджуков нападениями. В результате Месуду пришлось заключить с Торосом мирный договор. Таким образом, киликийские экспедиции Месуда оказались безуспешными{{Sfn|Kesik|2003|s=113}}.

== Вафаты ==
[[Файл:Türbe Kilij Arslan II - tombs.jpg|мини|left|Захоронение Месуда в [[тюрбе]] при мечети Алаэддина]]
После возвращения из Киликии Месуд заболел{{Sfn|Sümer|2004}}. По утверждению Никиты Хониата, Месуд в конце жизни разделил между сыновьями принадлежавшие ему земли. Каппадокию он оставил зятю Ягы-Басану{{Sfn|Никита Хониат|1860|страницы=147—148}}. Перед смертью он успел вызвать в Конью из Эльбистана своего сына Кылыч-Арслана. Султан посадил его на трон, надел на его голову корону и потребовал от приближённых присягнуть ему{{Sfn|Sümer|2004}}. Султан скончался в конце апреля или начале мая 1155 года{{Sfn|Sümer|2004}} после 10 месяцев болезни{{Sfn|Kesik|2003|s=114}}. Утверждалось, что гробница Месуда находится в построенном им городе Симре{{Sfn|Kesik|2003|s=134}}. Однако это ошибка, выяснить которую помогли записи более позднего периода. Султана похоронили в [[тюрбе]] во дворе мечети Алаэддина{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=134—135}}.

Наследники Месуда «немного жили в мире и как прилично родственникам, но большей частью ссорились и враждовали между собой»{{Sfn|Никита Хониат|1860|страницы=147—148}}.
--&gt;

== Идара итеү һәм армия ==
&lt;!-- Сельджуки Рума имели визирей, однако имена визирей Месуда в источниках не сохранились. У сельджуков Анатолии члены династии управляли городами или территориями с титулом [[мелик]]. Таким образом сыновья получали опыт управления. Месуд назначил одного из своих сыновей, Шахиншаха, меликом Кастамону, Анкары и Чанкиры, другой его сын, Кылыч-Арслан, был меликом Эльбистана{{Sfn|Kesik|2003|s=123}}.

При Месуде в сельджукской армии были как пешие, так и конные отряды. В походе армия состояла из легковооружённых воинов, оружием которых были лук со стрелами, меч и копьё. При осаде городов и крепостей сельджуки использовали осадные орудия, например, катапульты{{Sfn|Kesik|2003|s=124}}. О мастерстве лучников Месуда писали Иоанн Киннам и Никита Хониат. Даже в самых сложных условиях сельджукские воины могли поразить цель. Они использовали быстрых лошадей и были легко вооружены, чтобы маневрировать в битве и скрываться от преследования. В сельджукской армии были строгие порядок и дисциплина. Одним из тактических приёмов было изматывание сил противника внезапными набегами. Они прятались в высоких холмах и осыпали превосходящие силы крестоносцев и византийцев дождём стрел{{Sfn|Kesik|2003|s=125}}. Ещё одним тактическим приёмом туркменов и особенно сельджуков, используемым наиболее часто, было ложное отступление. Небольшой отряд атаковал врага и, создав видимость своего поражения, отступал, заманивая преследующую вражескую армию в ловушку{{Sfn|Kesik|2003|s=126}}. Управлять армией в бою помогали звуки барабанов и труб{{Sfn|Kesik|2003|s=127}}.

Жена султана также время от времени принимала участие в государственном управлении{{Sfn|Kesik|2003|s=124}}. Во время осады Коньи Мануилом Комнином Месуд оставил защиту городского замка и стен своей жене{{Sfn|Kesik|2003|s=123}}.
--&gt;

== Иҡтисад, төҙөлөш һәм ижтимағи тормош ==
[[Файл:Alaedin Camii.JPG|мини|Алаитдин мәсете]]
[[Файл:Aksaray Ulu Cami 3101.jpg|мини|Аҡһарайҙағы Минбар мәсете]]
&lt;!-- Поскольку Месуд очень мало жил в Конье, он практически не оставил никаких памятников, сохранившихся до наших дней. Во время своего тридцатидевятилетнего правления он построил в Конье лишь внутренний замок, дворец и мечеть. Мечеть была возведена в стиле анатолийских мечетей того периода — без купола, с плоским потолком и множеством колонн. Строительство [[Мечеть Ала ад-Дина (Конья)|другой мечети]] (переделка византийской церкви) было начато во время правления Месуда I, но завершено во время правления [[Кей-Кубад I|Алаэддина Кейкубада I]], поэтому она была названа в его честь{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}. На плите над сводом у дверей [[минбар]]а мечети выгравирована надпись «Слава веры и мира, отец завоеваний и заместитель халифа Масуд ибн Кылыч-Арслан». Рядом с этой мечетью находилось [[медресе]], построенное Месудом{{Sfn|Kesik|2003|s=132}}. Месуд также построил мечеть в Аксарае{{Sfn|Sümer|2004}} на месте современной Улу-джами (Большой мечети). Минбар этой мечети находится в Улу-джами и является старейшим из минбаров в Центральной Анатолии{{Sfn|Kesik|2003|s=133—134}}.

При Месуде продолжался переход кочевых тюрок к оседлой жизни. По мнению М. Кешика, Месуд, как и другие сельджукские правители Анатолии, долгое время не мог активно заниматься строительством из-за постоянных войн. Жители Западной и Центральной Анатолии не могли чувствовать себя в полной безопасности, поэтому продолжали жить как кочевники{{Sfn|Kesik|2003|s=128}}. В результате успешной борьбы Месуда с крестоносцами, византийцами и Данышмендидами последние годы его правления были благополучными, стабильными и мирными. В эти годы тюрки всё активнее селились в Анатолии{{Sfn|Kesik|2003|s=128}}. Историки XV, XVI и XVII веков утверждали, что Месуд основал город под названием Симре недалеко от Амасьи{{Sfn|Sümer|2004}}. Там были сооружены мечеть, медресе, дома для бедных. Впоследствии город был разрушен{{Sfn|Kesik|2003|s=134}}. Однако это ошибка, Месуд не имел отношения к основанию города, его деятельность не была связана с Амасьей{{Sfn|Kesik|2003|s=134—135}}.

При Месуде была отчеканена самая старая (из обнаруженных) сельджукская монета в Анатолии{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}.

Экономика государства во многом основывалась на военных трофеях и на скотоводстве. Сельджуки не занимались сельским хозяйством, пока не стали оседлыми, они продолжали заниматься животноводством. Земледелием занималось христианское население, которому государство оказывало помощь. Вероятно, к концу правления султана Месуда земледелием начали заниматься и осевшие сельджуки{{Sfn|Kesik|2003|s=129}}. Доход государства складывался из налога [[джизья]] и дани от других государств. Согласно Гийому Тирскому, при Месуде сельджуки собирали налоги даже с византийского порта Анталии{{Sfn|Kesik|2003|s=130}}. Несправедливость налоговой политики Византии во второй половине XII века и обещание султана освободить от налогов тех, кто попал под его власть, привели к массовому переселению на сельджукские земли жителей приграничных византийских территорий{{Sfn|Kesik|2003|s=130—131}}.

В XII веке действовал торговый путь, связывавший Константинополь с Коньей и Тебризом. Конья была важным торговым центром. Прекращение войн привело к оживлению торговли и распространению [[Караван-сарай|караван-сараев]]. Из записей Никиты Хониата следует, что во времена правления Месуда между сельджуками и христианами островов в окрестностях и на озере Бейшехир существовала оживлённая торговля. В Малатье существовал большой рынок, в том числе и невольничий{{Sfn|Kesik|2003|s=129—130}}.

Сельджуки использовали в Анатолии медные, железные, серебряные, квасцовые, [[лазурит]]овые и соляные рудники. Однако нет сведений о том, какие рудники разрабатывались при Месуде. Известно лишь, что лазурит добывали около Коньи{{Sfn|Kesik|2003|s=131}}.
--&gt;

== Шәхесенең әһәмиәте ==
&lt;!-- По оценке М. Кешика, Месуд был умным, справедливым, осторожным, дальновидным и религиозным правителем. В 570 [[Год хиджры|году Хиджры]] он использовал [[лакаб]] Рукнеддин ({{Lang-tr|Rukn al-Din, Rukn ad-Din, Rukn ud-Din}}, {{lang-ar|ركن الدين||Pillar of the Faith}} — «Столп веры»){{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=121}}.

Политика византийских императоров в отношении Малой Азии состояла в том, чтобы в борьбе правителей между собой оказывать помощь более слабому из них. Византия была заинтересована в поддержании вражды между малоазийскими эмирами, чтобы те ослабляли друг друга. По словам М. Кешика, «особенно здесь достойна восхищения умная и дальновидная политика султана Месуда против Византийской империи. Потому что он разгадывал политику Византии в отношении турок и не попадался в приготовленные ими ловушки»{{Sfn|Kesik|2003|s=75}}.

В описаниях «Анонимного Зангиме» и в «Истории» Аксарайи Месуд — первый сельджукский анатолийский правитель, которому авторы приписывают традиционные черты персидско-исламского правителя. Автор «Анонимного Зангиме» подчёркивал, что Месуд выполнял религиозные обязанности правителя и проводил политику исламизации недавно завоёванных земель. Аксарайи утверждал, что Месуд был справедливым монархом, чьё правление было узаконено [[халиф]]ом. Однако слова Аксарайи о том, что халиф признал Месуда султаном, приславшим ему знаки правления, не подтверждаются другими источниками. Ибн ал-Асир назвал Месуда царём (меликом) Коньи и Аксарая один раз, но в других местах — лишь князем, который правил в Конье. Иоанн Киннам, как и Анна Комнина, называл сельджукских правителей Анатолии султанами, но он при этом не указывал, был ли этот титул Месуда официально признан халифом. Слова Киннама «вождь Икониона [Коньи], которого турки, почитая его превыше всего, называют султаном» означают лишь, что сельджуки в Анатолии признавали Месуда своим повелителем. Бар-Эбрей называл Месуда султаном Коньи, но тоже не указывал, был ли ему официально присвоен этот титул. При этом тот же автор подробно описывал, как халиф «провозгласил» Мелика Гази меликом и прислал ему «золотой обруч на шею и золотой посох, и четыре чёрных знамени, и барабаны». По мнению С. Меджит, «тот факт, что тот же автор умалчивает об [[Инвеститура|инвеституре]] Месуда, указывает на то, что в то время он не был признан халифом»{{Sfn|Mecit|2013|pp=42—44}}.

[[Хамдаллах Казвини|Казвини]] утверждал, что сельджукский султан Рума Месуд подчинялся [[Государство Сельджукидов|великому сельджукскому султану]] [[Ахмад Санджар|Санджару]] и каждый год платил ему дань. Известно, что Санджар передал своему племяннику [[Махмуд ибн Мухаммад|Махмуду]], сельджукскому султану Ирака, маншур (распоряжение, приказ) на управление некоторыми территориями. [[Ибн аль-Асир]] утверждал, что лично видел маншур, в котором Махмуду передавались земли в Анатолии. То есть сельджуки Рума подчинялись сельджукам Ирака, которые, в свою очередь подчинялись великим сельджукам. Однако не зафиксировано ни одного факта, показывающего, что султан Месуд признавал эту зависимость{{Sfn|Kesik|2003|s=106}}. На чеканенных Месудом монетах он указан с титулом «эс-Султануль-муаззам» (великий султан), таким же, который использовал Махмуд. Турецкие историки [[Туран, Осман|О. Туран]] и М. А. Кёймен отмечали, что эта зависимость была лишь «на бумаге» (в маншуре){{Sfn|Kesik|2003|s=107}}.

Во время правления Месуда сельджуки прочно обосновались в Анатолии{{Sfn|Sümer|2009}}. До него Анатолию называли «Рум» (земля римлян), и лишь во время его правления жители Запада стали называть Анатолию «Турчией» (Турция). Армяне при нём называли большую часть Анатолии, находившейся под властью турок-сельджуков, «Туркестаном»{{Sfn|Sümer|2004}}. По словам {{Нп5|Райс, Тамара Тэлбот|Т. Райс||Tamara Talbot Rice}}, к моменту смерти Месуда в 1155 году государство Сельджуков было «значительно более сильным, чем когда он пришёл к власти. Теперь это была процветающая и влиятельная держава»{{Sfn|Райс|2004|страницы=31—32}}. По мнению {{Нп5|Вудс, Джон (историк)|Дж. Вудса||John E. Woods (historian)}}, благодаря деятельности Месуда Государство сельджуков Рума стало доминирующей державой в Центральной и Восточной Анатолии{{Sfn|Woods}}. Турецкий историк С. Меджит писал: «можно с уверенностью предположить, что Месуд в конце своего правления заложил основы, которые превратили сельджукское княжество в Анатолии в сельджукский султанат Коньи»{{Sfn|Mecit|2013|p=46}}.
--&gt;

== Ғаиләһе ==
Жена: дочь Мелика Гази. Брак заключён до 1116 года{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}.

Сыновья{{Sfn|Sümer|2004}}:
* [[Кылыч-Арслан II|Кылыч-Арслан]];
* Шахин-шах, правитель [[Анкара|Анкары]];
* Долат (Девлет).

Дочери:
* Дочь. Муж — Данышмендид Зюннун{{Sfn|Sümer|2004}};
* Дочь. Муж — Данышмендид Ягы-Басан{{Sfn|Sümer|2004}};
* Дочь. Муж — [[Иоанн Комнин (сын Исаака Комнина)|Иоанн Комнин]]{{Sfn|Sümer|2004}};
* Дочь. Муж — сын [[Имад ад-Дин Занги|Имадеддина Занги]] [[Нур ад-Дин Махмуд|Махмуд Нуреддин]]{{Sfn|Sümer|2004}}. Мюнеджимбаши писал, что её имя было Сельчук-хатун{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}. М. Кешик писал, что, по словам Михаила Сирийца, за Нуреддина была выдана та дочь Месуда, которая была ранее женой Иоанна Комнина. М. Кешик утверждал, что не смог найти в других источниках подтверждения этой информации{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}{{ref+|У Михаила Сирийца не названо имя, и речь не о браке с племянником императора, а только о помолвке: «Хотя она была просватана за племянника византийского императора, женился на ней Hyp ад-Дин»{{sfn|Михаил Сириец|1982|с=29}}{{sfn|Michel le Syrien|1905|p=297}}. |group=comm}}.

== Комментарийҙар ==
{{Иҫкәрмәләр|group=comm}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|20em}}

== Әҙәбиәт һәм сығанаҡтар ==

=== Сығанаҡтар ===
* {{Книга|ref=Анна Комнина|автор=Анна Комнина|заглавие=[[Алексиада]]|ответственный=пер. [[Любарский, Яков Николаевич|Я. Н. Любарского]]|год=1996|место=СПб.|издательство=[[Алетейя (издательство)|Алетейя]]}}
* {{Книга|ref=Иоанн Киннам|ссылка=https://www.vostlit.info/Texts/rus17/Ioann_Kinnam_3/frametext1.htm|автор=Иоанн Киннам|заглавие=Краткое обозрение царствования Иоанна и Мануила Комнина (1118-1180)|ответственный=пер. под ред. [[Карпов, Василий Николаевич|В. Н. Карпова]]|год=1859|место=СПб.}}
* {{Статья|ссылка=https://www.vostlit.info/Texts/rus4/Mychel_Syr/frametext3.htm|ref=Михаил Сириец|автор=[[Михаил Сириец]], Гусейнов Р. А.|заглавие=Из «Хроники» Михаила Сирийца (часть 3)|год=1982|место=М.|издание=Письменные памятники Востока, 1975|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]], [[ГРВЛ]]|тип=Ежегодник|страницы=16—31|issn=}}
* {{Книга|ref=Никита Хониат|ссылка=http://www.vostlit.info/Texts/rus3/Honiat_2/text3.phtml?id=12432|автор=Никита Хониат|заглавие=Никиты Хониата история, начинающаяся с царствования Иоанна Комнина|ответственный=пер. под ред. [[Долоцкий, Василий Иванович|В. И. Долоцкого]]|год=1860|место=СПб.|том=1. (1118——1185)}}
* {{Книга|ref=Matthieu (D'Edesse)|ссылка=http://archive.org/details/bub_gb_YlkuAAAAQAAJ|автор=Matthieu (D'Edesse)|заглавие=Chronique de Matthieu d'Edesse 962—1136 avec la continuation de Grégoire le Prêtre jusqu'en 1162, d'après trois manuscrits de la Bibliothèque impériale de Paris|год=1858|место=P.|издательство=A. Durand|allpages=591|isbn=}}
* {{Книга|ref=Michel le Syrien|ссылка=http://archive.org/details/MichelLeSyrien3|автор=Michel le Syrien|заглавие=Chronique de Michel le Syrien|ответственный=[[Шабо, Жан-Батист|J.-B.Chabot]]|год=1905|язык=fr|место=Paris|издательство=Roger Pearse|volume=3}}
* {{Книга|ref=Sibṭ bin al-Jawzī|ссылка=http://archive.org/details/recueildeshistor03acad|автор=Ibn el-Djeuzi|заглавие=Recueil des historiens des croisades : Historiens orientaux|ответственный=Académie des inscriptions &amp; belles-lettres (France)|год=1872|часть=Mirât ez-Zèmân|место=P.|издательство=Imprimerie nationale|pages=517—570|allpages=792|volume=3}}

* {{Книга|ref=William of Tyre|ссылка=https://archive.org/details/william-of-tyre-deeds-done-beyond-the-sea-volume-ii|автор=William of Tyre|заглавие=A History of Deeds Done Beyond the Sea|ответственный=Translated and Annotated by Emily Atwater Babcock and A. C. Krey|год=1943|место=New York|издательство=[[Издательство Колумбийского университета|Columbia University Press]]|volume=2}}
* {{Статья|ссылка=https://www.jstor.org/stable/25194766|ref=Anonymous Syriac Chronicle|заглавие=The First and Second Crusades from an Anonymous Syriac Chronicle|год=1933|издание=Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland|место=L.|volume=2|pages=273—305|issn=0035-869X|ответственный=Tritton A. S., [[Гибб, Гамильтон Александр Росскин|Gibb H. A. R.]]}}

=== Әҙәбиәт ===
* {{книга|ref=Босворт|автор=[[Босуорт, Клиффорд Эдмунд|Босворт К. Э.]]|заглавие=Мусульманские династии. Справочник по хронологии и генеалогии|ответственный=Пер. с англ. [[П. А. Грязневич]]а, отв. редактор [[И. П. Петрушевский]]|год=1971|оригинал=The Islamic Dynasties. A Cronological and Genealogical Handbook|место=М.|издательство=Наука, ГРВЛ|страницы=181—182}}

* {{книга|автор=Райс Т. Т.|часть=|заглавие=Сельджуки. Кочевники — завоеватели Малой Азии|ref=Райс|ссылка=|место=М.|издательство=[[Центрполиграф]]|год=2004|страниц=238|isbn=5-9524-0949-0}}
* {{книга|автор=[[Успенский, Фёдор Иванович|Успенский Ф. И.]]|заглавие=История Византийской империи. В 5 т|том=5|ссылка часть=http://rikonti-khalsivar.narod.ru/Usp4.10.htm|часть=История Византийской Империи. Отдел VI. Комнины. Глава X. Восточные дела.|место=М.|издательство=[[АСТ (издательство)|АСТ, Астрель]]|год=2005|страниц=558|isbn=5-271-03856-4|ref=Успенский}}
* {{Статья|ссылка=https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1213666|ref=Altan|автор=Altan E.|заглавие=Haçlı Seferleri ve Anadolu (1097—1190): Türkiye Selçukluları Tarihinde Haçlı Seferlerinin Yeri ve Önemi|год=2020|язык=tr|издание=USAD|том=12|страницы=35—50}}
* {{Книга|ref=Atçeken, Yaşar|ссылка=https://books.google.ru/books?id=QvSiDwAAQBAJ|автор=Atçeken Z., Yaşar B.|заглавие=Malazgirt'ten Vatana Anadolu Selçuklu Devleti Tarihi|год=2016|издательство=Eğitim Yayınevi|isbn=978-975-8890-15-6}}
* {{Книга|ref=Cahen|ссылка=https://books.google.com/books?id=29ZpAAAAMAAJ|автор=[[Каэн, Клод|Cahen Cl.]]|заглавие=Pre-Ottoman Turkey: A General Survey of the Material and Spiritual Culture and History C. 1071-1330|год=1968|место=N. Y.|издательство={{нп5|Sidgwick &amp; Jackson}}|allpages=492|isbn=978-0-283-35254-6}}
* {{Книга:Энциклопедия ислама. 2-е издание|Cahen Cl.|Balak|volume=1|p=983|ref=Cahen}}
* {{Книга|ref=Chalandon|ссылка=http://archive.org/details/jeaniicomneneet01chalgoog|автор=[[Шаландон, Фердинанд|Chalandon F.]]|заглавие=Jean II Comnène, 1118—1143, et Manuel I Comnène, 1143—1180|год=1960|место=N. Y.|издательство=B. Franklin|pages=42—44}}
* {{Книга|ref=Cahen|ссылка=https://books.google.ru/books?id=Jl_JAwAAQBAJ|автор=[[Каэн, Клод|Cahen Cl.]]|заглавие=The Formation of Turkey: The Seljukid Sultanate of Rum: Eleventh to Fourteenth Century|год=2014|место=Milton Paek, Abingdon, Oxfordshire|издательство=[[Routledge]]|allpages=287|isbn=978-1-317-87625-0}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/kilicarslan-i|ref=Demirkent|автор={{нп5|Демиркент, Исин|Demirkent I|tr|Işın Demirkent}}|заглавие=Kilicarslan I|год=2002|язык=tr|издание=[[Islam Ansiklopedisi]]|том=25|страницы=396—399}}
* {{книга|ref=Kesik|автор=Kesik M.|заглавие=Türkiye Selçuklu Devleti Tarihi: Sultan I. Mesud Dönemi (1116—1155)|год=2003|место=An.|издательство=[[Türk Tarih Kurumu]]}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/meliksah--anadolu-selcuklu|ref=Kesik|автор=Kesik M.|заглавие=Melikşah|год=2004|язык=tr|место=Ankara|издание=[[Исламская энциклопедия|TDV İslâm Ansiklopedisi]]|том=29|выпуск=|страницы=58—59}}
* {{Книга|ref=Madden|ссылка=https://books.google.ru/books/about/Crusades.html?id=HkOAAAAACAAJ|автор=[[Мэдден, Томас|Madden Th. F.]]|заглавие=Crusades: The Illustrated History|год=2004|издательство=Duncan Baird|allpages=224|isbn=978-1-84483-040-4}}
* {{Статья|ref=Mallett|автор=Mallett A.|заглавие=The battle of Inab|год=2013|язык=en|издание=Journal of Medieval History|том=39|номер=1|страницы=48—60|issn=0304-4181|место=Amsterdam|издательство=[[Elsevier]]|doi=10.1080/03044181.2012.744699}}
* {{Книга|ref=Mecit|ссылка=|автор=Mecit S.|заглавие=The Rum Seljuqs: Evolution of a Dynasty|год=2013|место=London|издательство=[[Routledge]], [[Taylor &amp; Francis Group]]|allpages=249|isbn=978-1-134-50899-0}}
* {{статья|ссылка=|ref=Metin|автор=Metin|заглавие=Sultanlığı Meşruiyet Kazanmamış Bir Selçuklu Şehzadesi: Tuğrul Arslan|год=2017|язык=tr|место=Konya|издание=Selçuklu Araştırmaları Dergisi|том=|выпуск=6|страницы=35—52|issn=2548-0154}}
* {{Книга|ref=Nicolle|ссылка=https://books.google.ru/books?id=xKo7vgAACAAJ|автор=Nicolle D.|заглавие=The Second Crusade 1148: Disaster outside Damascus|год=2009|место=Oxf.|издательство=[[Osprey Publishing]]|allpages=96|isbn=978-1-84603-354-4}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/danismendliler|ref=Özaydin|автор=Özaydin A.|заглавие=DÂNİŞMENDLİLER|год=1993|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|страницы=469—474|volume=|том=8}}
* {{Книга|ref=Phillips|ссылка=https://books.google.ru/books?id=P5FheHjG34kC|автор=Phillips J. P.|заглавие=The Second Crusade: Extending the Frontiers of Christendom|год=2007|место=New Haven|издательство=[[Yale University Press]]|allpages=410|isbn=978-0-300-11274-0}}
* {{Книга|ref=Phillips|ссылка=https://books.google.ru/books/about/The_Crusades_1095_1197.html?id=8L0GFPBPPIoC|автор=Phillips J. P.|заглавие=The Crusades, 1095—1197|год=2002|место=L.|издательство=[[Longman]]|allpages=254|isbn=978-0-582-32822-8}}
* {{Книга|ref=Roche|ссылка=https://books.google.ru/books?id=x9XaOwAACAAJ|автор=Roche J. T.|заглавие=Conrad III and the Second Crusade in the Byzantine Empire and Anatolia, 1147|год=2008|место=St. Andrews, Scotland|издательство=[[University of St Andrews]]|allpages=574}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/selcuklular#anadolu-selcuklulari|ref=Sümer|автор=Sümer F.|заглавие=III. Anadolu Selçukluları (1075—1308)|год=2009|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|страницы=380—384|том=36}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/mesud-i|ref=Sümer|автор=Sümer F.|заглавие=Mesud I|год=2004|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|том=29|страницы=339—342}}
* {{Книга|ref=Такуш|ссылка=https://books.google.ru/books?id=GQYXAQAAIAAJ|автор=طقوش، محمد سهيل ({{iw|Такуш, Мухаммад Сохаил||ar|محمد سهيل طقوش}})|заглавие=تاريخ سلاجقة الروم في آسيا الصغرى، ٠٧٤-٤٠٧ ھ/٧٧٠١-٤٠٣١ م: مدخل إلى تاريخ العثمانين (История сельджуков Рума в Малой Азии, 774–407 гг. хиджры / 1077-1304 гг. н.э.: введение в историю османов)|год=2002|издательство=دار النفائس|isbn=978-9953-18-047-2}}

== Һылтанмалар ==
* {{Cite web|lang=en|url=https://www.britannica.com/place/Anatolia/Seljuq-expansion|title=Anatolia — Seljuq expansion|author=Woods J. E.|website=[[Британская энциклопедия|Britannica]]|access-date=2022-04-18|ref=Woods}}
{{Султаны Рума}}
{{Избранная статья|Госдеятели}}
{{Тышҡы һылтанмалар}}

[[Категория:Азияның XII быуат хакимдары]]
[[Категория:Алфавит буйынса ғәскәр башлыҡтары]]
[[Категория:Урта быуаттар ғәскәр башлыҡтары]]
[[Категория:Сәлжүкиҙәр]]</text>
      <sha1>36nfcc60fqme9gsn9ixg4ozi6klriso</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ванна</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184218</id>
    <revision>
      <id>1146660</id>
      <timestamp>2022-07-20T15:37:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MR973</username>
        <id>26610</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:ru:Special:Redirect/revision/120881908|Ванна]]&quot; битен тәржемә итеп төҙөлгән</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7596" xml:space="preserve">
[[Файл:Clawfoot_bathtub.jpg|справа|мини|{{Center|Суйынлы ванна}}]]
[[Файл:Babvanna.jpg|мини|Баболов һарайындағы гранит ванна]]
'''Ванна''' ({{Lang-de|Wanne}}. Wanne; {{Lang-la|balneum}}. balneum) һыу инеү йәки медицина процедураларын ҡабул итеү өсөн резервуар. Ванна тип шулай уҡ тәндең төрлө өлөштәрен йыуыу һәм сумыу өсөн резервуарҙарҙы атайҙар, мәҫәлән: ултырма ванна, аяҡ ваннаһы, күҙ ваннаһы. 

== Ванналарҙың төрҙәре ==
Ванналар төрлө материалдарҙан ([[металдар]], [[пластмассалар]], [[ағас]], керамика, акрил, кварил) эшләнә, улар төрлө формала (йышыраҡ овал формала, бөтә тәнде тиерлек һыуға сумдырыу өсөн кәрәк булған һыу һәм майҙанды кәметеү өсөн). Ваннаның күләме, ғәҙәттә, 100—250 литр, ванна бүлмәһенең күләменә ҡарап һайлана. Иң киң таралғандары - суйын, ҡорос һәм акрил ванналары. Суйын ванналар йылылыҡ һыйҙырышлы, уларҙа һыу әкренләп һыуыта, әммә улар бик ауыр һәм ҡиммәт.

Ҡорос ванналар замансараҡ. Улар тәртиптә еңелерәк, ҡуйыуы ябай, әммә шул уҡ ваҡытта уларҙың юғары йылы үткәреүсәнлеге һыуҙың суйын ванналарға ҡарағанда күпкә тиҙерәк һыуытыуына килтерә. Акрил ванналары күптән инде барлыҡҡа килгән, улар ҡуйыу һәм хеҙмәтләндереүҙә уңайлы. Акрил ванналары суйын йәки ҡорос ванналарға ҡарағанда йылыраҡ, уларҙың өҫкө йөҙө бысраҡҡа һирәгерәк дусар була, ә сыйылыуҙарға һәм механик эффекттарға күберәк дусар була. Акрил ванналары ярайһы уҡ сыҙамлы — акрил ванналар етештереүселәрҙең ҡайһы берҙәренең акрил төҫөнә гарантияһы 20 йылға етә. 

=== Балалар ванналары ===
Хәҙерге ваҡытта бөтә балалар ванналары ла тиерлек пластик массаларҙан (полиэтилен, полипропилен, ABS пластмассалары һ.б.) эшләнгән. Балалар бассейндары булыуы мөмкин.

=== Япон ваннаһы ===
[[Файл:Oobuka_Onsen_Akita_02.jpg|справа|мини|{{Center|Япон ваннаһы}}]]
Япон ваннаһы - ҡайнар һыу тултырылған ағас һауыт. Кеше офуроға яурына тиклем сумыла. Офуро физик таҙартыуға ғына түгел, рухи таҙартылыуға ла булышлыҡ итә тип һанала.

=== Быяла ванна ===
Быяла ванна — һыу процедураларын ҡабул итеү һәм ял итеү (релаксация) өсөн үтә асыҡ һауыт. Шымартылған быяланан эшләнә, оҙаҡ ваҡыт һыу температураһын һаҡлай, төбөндә шыуып төшөүҙе тотҡарлаусы махсус япмаһы бар, баш аҫты урыны менән йыһазландырылған.

Быяла ванналарҙың төрлө төрҙәре бар: үтә күренмәле йәки ҡорос төбө, бер урынлы һәм ике урынлы, гидромассажлы, фигуралы йәки тура мөйөшлө ҡабырға панелдәрле.

Быяла ванналарҙың минустарына, башҡа материалдарҙан эшләнгән ванналар менән сағыштырғанда, ҡиммәт һәм хеҙмәтләндереү проблемалары ҡарай.&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Стеклянная ванна — обзор|author=|url=http://prosmesiteli.ru/steklyannaya-vanna/|work=|date=2018-02-06|accessdate=2018-11-18|language=ru|archivedate=2018-11-17|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181117150920/http://prosmesiteli.ru/steklyannaya-vanna}}&lt;/ref&gt;

== Ванна материалы ==

* Суйын эмалле
* Эмальланған ҡорос
* Акрил ванналары (экструдланған, ҡойолған)
* Пластик һымаҡтар
* Яһалма таштан эшләнгән ванналар
* Быяла

== Медицина тәғәйенләнешендәге ванналар ==

* Минераль һыуҙар менән ванналар[[Файл:Death_of_Marat_by_David.jpg|мини|257x257пкс|Ж. Л. Давид Мараттың үлеме (1793) (Марат тире ауырыуынан яфалана, медицина ванналары уның хәлен еңеләйтә)]]
* [[Шифалы ләмдәр|Бысраҡ ванналар]]
* Радон ванналары
* Иод ванналары
* Сульфидлы водород ванналары
* Скипидар ванналар
* Углекислоталы (шул иҫәптән ҡоро углекислоталы) ванналар
* Ароматерапевтик ванналар
* Минераль-ынйы ванналары
* Бишофит ванналары

[[Файл:François_Clouet_-_Diane_de_Poitiers_-_WGA5071.jpg|слева|мини|Ф. Клуэ. Ванна бүлмәһендә ханым (фаразланыуынса, Диана де Пуатье, Генрих II һөйәркәһе). Ванна йола буйынса япма менән һалынған)]]

== Ванналар һәм сәнғәт ==
XVII—XVII быуаттарҙағы Европа һынлы сәнғәтендә ванна йыш ҡына мотив булараҡ осрай — ул йыш ҡына кеше тәненең матурлығын күрһәтә, хәлһеҙлек һәм тыныслыҡ торошон еткерә. Ванналарҙа йыш ҡына абруйлы ханымдар һүрәтләнгән.

== Иҫкәрмәләр ==
&lt;references /&gt;

== Әҙәбиәт ==

* Ванна — Краткая энциклопедия домашнего хозяйства/ред. И. М. Скворцов и др. — М.: Государственное Научное издательство «Большая Советская энциклопедия» — 1959.
* [[:ru:Плюшар,_Адольф_Александрович|А. Плюшар]]. [[:ru:Энциклопедический_лексикон|Энциклопедический лексикон]], том 8. — Типография А. Плюшара; С.-П., 1837 — с. 242 (Ванна).

== Һылтанмалар ==

* [https://web.archive.org/web/20071027092231/http://www.builderstown.co.uk/who/builders_london_bathtab History of a bathtub]
* [https://web.archive.org/web/20040615160512/http://www.bathtubmuseum.org/ Bathtub Art Museum]
[[Категория:Бальнеология]]
[[Категория:Шәхси гигиена]]
[[Категория:Сантехника]]</text>
      <sha1>75gicu5upsv2cpehgub0fifqy3rjptl</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146690</id>
      <parentid>1146660</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T17:59:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Вәхит</username>
        <id>24644</id>
      </contributor>
      <comment>/* Япон ваннаһы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7600" xml:space="preserve">
[[Файл:Clawfoot_bathtub.jpg|справа|мини|{{Center|Суйынлы ванна}}]]
[[Файл:Babvanna.jpg|мини|Баболов һарайындағы гранит ванна]]
'''Ванна''' ({{Lang-de|Wanne}}. Wanne; {{Lang-la|balneum}}. balneum) һыу инеү йәки медицина процедураларын ҡабул итеү өсөн резервуар. Ванна тип шулай уҡ тәндең төрлө өлөштәрен йыуыу һәм сумыу өсөн резервуарҙарҙы атайҙар, мәҫәлән: ултырма ванна, аяҡ ваннаһы, күҙ ваннаһы. 

== Ванналарҙың төрҙәре ==
Ванналар төрлө материалдарҙан ([[металдар]], [[пластмассалар]], [[ағас]], керамика, акрил, кварил) эшләнә, улар төрлө формала (йышыраҡ овал формала, бөтә тәнде тиерлек һыуға сумдырыу өсөн кәрәк булған һыу һәм майҙанды кәметеү өсөн). Ваннаның күләме, ғәҙәттә, 100—250 литр, ванна бүлмәһенең күләменә ҡарап һайлана. Иң киң таралғандары - суйын, ҡорос һәм акрил ванналары. Суйын ванналар йылылыҡ һыйҙырышлы, уларҙа һыу әкренләп һыуыта, әммә улар бик ауыр һәм ҡиммәт.

Ҡорос ванналар замансараҡ. Улар тәртиптә еңелерәк, ҡуйыуы ябай, әммә шул уҡ ваҡытта уларҙың юғары йылы үткәреүсәнлеге һыуҙың суйын ванналарға ҡарағанда күпкә тиҙерәк һыуытыуына килтерә. Акрил ванналары күптән инде барлыҡҡа килгән, улар ҡуйыу һәм хеҙмәтләндереүҙә уңайлы. Акрил ванналары суйын йәки ҡорос ванналарға ҡарағанда йылыраҡ, уларҙың өҫкө йөҙө бысраҡҡа һирәгерәк дусар була, ә сыйылыуҙарға һәм механик эффекттарға күберәк дусар була. Акрил ванналары ярайһы уҡ сыҙамлы — акрил ванналар етештереүселәрҙең ҡайһы берҙәренең акрил төҫөнә гарантияһы 20 йылға етә. 

=== Балалар ванналары ===
Хәҙерге ваҡытта бөтә балалар ванналары ла тиерлек пластик массаларҙан (полиэтилен, полипропилен, ABS пластмассалары һ.б.) эшләнгән. Балалар бассейндары булыуы мөмкин.

=== Япон ваннаһы ===
[[Файл:Oobuka_Onsen_Akita_02.jpg|справа|мини|{{Center|Япон ваннаһы}}]]
Япон ваннаһы — ҡайнар һыу тултырылған ағас һауыт. Кеше офуроға яурына тиклем сумыла. Офуро физик таҙартыуға ғына түгел, рухи таҙартылыуға ла булышлыҡ итә, тип һанала.

=== Быяла ванна ===
Быяла ванна — һыу процедураларын ҡабул итеү һәм ял итеү (релаксация) өсөн үтә асыҡ һауыт. Шымартылған быяланан эшләнә, оҙаҡ ваҡыт һыу температураһын һаҡлай, төбөндә шыуып төшөүҙе тотҡарлаусы махсус япмаһы бар, баш аҫты урыны менән йыһазландырылған.

Быяла ванналарҙың төрлө төрҙәре бар: үтә күренмәле йәки ҡорос төбө, бер урынлы һәм ике урынлы, гидромассажлы, фигуралы йәки тура мөйөшлө ҡабырға панелдәрле.

Быяла ванналарҙың минустарына, башҡа материалдарҙан эшләнгән ванналар менән сағыштырғанда, ҡиммәт һәм хеҙмәтләндереү проблемалары ҡарай.&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Стеклянная ванна — обзор|author=|url=http://prosmesiteli.ru/steklyannaya-vanna/|work=|date=2018-02-06|accessdate=2018-11-18|language=ru|archivedate=2018-11-17|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181117150920/http://prosmesiteli.ru/steklyannaya-vanna}}&lt;/ref&gt;

== Ванна материалы ==

* Суйын эмалле
* Эмальланған ҡорос
* Акрил ванналары (экструдланған, ҡойолған)
* Пластик һымаҡтар
* Яһалма таштан эшләнгән ванналар
* Быяла

== Медицина тәғәйенләнешендәге ванналар ==

* Минераль һыуҙар менән ванналар[[Файл:Death_of_Marat_by_David.jpg|мини|257x257пкс|Ж. Л. Давид Мараттың үлеме (1793) (Марат тире ауырыуынан яфалана, медицина ванналары уның хәлен еңеләйтә)]]
* [[Шифалы ләмдәр|Бысраҡ ванналар]]
* Радон ванналары
* Иод ванналары
* Сульфидлы водород ванналары
* Скипидар ванналар
* Углекислоталы (шул иҫәптән ҡоро углекислоталы) ванналар
* Ароматерапевтик ванналар
* Минераль-ынйы ванналары
* Бишофит ванналары

[[Файл:François_Clouet_-_Diane_de_Poitiers_-_WGA5071.jpg|слева|мини|Ф. Клуэ. Ванна бүлмәһендә ханым (фаразланыуынса, Диана де Пуатье, Генрих II һөйәркәһе). Ванна йола буйынса япма менән һалынған)]]

== Ванналар һәм сәнғәт ==
XVII—XVII быуаттарҙағы Европа һынлы сәнғәтендә ванна йыш ҡына мотив булараҡ осрай — ул йыш ҡына кеше тәненең матурлығын күрһәтә, хәлһеҙлек һәм тыныслыҡ торошон еткерә. Ванналарҙа йыш ҡына абруйлы ханымдар һүрәтләнгән.

== Иҫкәрмәләр ==
&lt;references /&gt;

== Әҙәбиәт ==

* Ванна — Краткая энциклопедия домашнего хозяйства/ред. И. М. Скворцов и др. — М.: Государственное Научное издательство «Большая Советская энциклопедия» — 1959.
* [[:ru:Плюшар,_Адольф_Александрович|А. Плюшар]]. [[:ru:Энциклопедический_лексикон|Энциклопедический лексикон]], том 8. — Типография А. Плюшара; С.-П., 1837 — с. 242 (Ванна).

== Һылтанмалар ==

* [https://web.archive.org/web/20071027092231/http://www.builderstown.co.uk/who/builders_london_bathtab History of a bathtub]
* [https://web.archive.org/web/20040615160512/http://www.bathtubmuseum.org/ Bathtub Art Museum]
[[Категория:Бальнеология]]
[[Категория:Шәхси гигиена]]
[[Категория:Сантехника]]</text>
      <sha1>hikvxte38lultl4nrdqn8n8xil859jw</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146691</id>
      <parentid>1146690</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T18:03:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Вәхит</username>
        <id>24644</id>
      </contributor>
      <comment>/* Быяла ванна */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7594" xml:space="preserve">
[[Файл:Clawfoot_bathtub.jpg|справа|мини|{{Center|Суйынлы ванна}}]]
[[Файл:Babvanna.jpg|мини|Баболов һарайындағы гранит ванна]]
'''Ванна''' ({{Lang-de|Wanne}}. Wanne; {{Lang-la|balneum}}. balneum) һыу инеү йәки медицина процедураларын ҡабул итеү өсөн резервуар. Ванна тип шулай уҡ тәндең төрлө өлөштәрен йыуыу һәм сумыу өсөн резервуарҙарҙы атайҙар, мәҫәлән: ултырма ванна, аяҡ ваннаһы, күҙ ваннаһы. 

== Ванналарҙың төрҙәре ==
Ванналар төрлө материалдарҙан ([[металдар]], [[пластмассалар]], [[ағас]], керамика, акрил, кварил) эшләнә, улар төрлө формала (йышыраҡ овал формала, бөтә тәнде тиерлек һыуға сумдырыу өсөн кәрәк булған һыу һәм майҙанды кәметеү өсөн). Ваннаның күләме, ғәҙәттә, 100—250 литр, ванна бүлмәһенең күләменә ҡарап һайлана. Иң киң таралғандары - суйын, ҡорос һәм акрил ванналары. Суйын ванналар йылылыҡ һыйҙырышлы, уларҙа һыу әкренләп һыуыта, әммә улар бик ауыр һәм ҡиммәт.

Ҡорос ванналар замансараҡ. Улар тәртиптә еңелерәк, ҡуйыуы ябай, әммә шул уҡ ваҡытта уларҙың юғары йылы үткәреүсәнлеге һыуҙың суйын ванналарға ҡарағанда күпкә тиҙерәк һыуытыуына килтерә. Акрил ванналары күптән инде барлыҡҡа килгән, улар ҡуйыу һәм хеҙмәтләндереүҙә уңайлы. Акрил ванналары суйын йәки ҡорос ванналарға ҡарағанда йылыраҡ, уларҙың өҫкө йөҙө бысраҡҡа һирәгерәк дусар була, ә сыйылыуҙарға һәм механик эффекттарға күберәк дусар була. Акрил ванналары ярайһы уҡ сыҙамлы — акрил ванналар етештереүселәрҙең ҡайһы берҙәренең акрил төҫөнә гарантияһы 20 йылға етә. 

=== Балалар ванналары ===
Хәҙерге ваҡытта бөтә балалар ванналары ла тиерлек пластик массаларҙан (полиэтилен, полипропилен, ABS пластмассалары һ.б.) эшләнгән. Балалар бассейндары булыуы мөмкин.

=== Япон ваннаһы ===
[[Файл:Oobuka_Onsen_Akita_02.jpg|справа|мини|{{Center|Япон ваннаһы}}]]
Япон ваннаһы — ҡайнар һыу тултырылған ағас һауыт. Кеше офуроға яурына тиклем сумыла. Офуро физик таҙартыуға ғына түгел, рухи таҙартылыуға ла булышлыҡ итә, тип һанала.

=== Быяла ванна ===
Быяла ванна — һыу процедураларын ҡабул итеү һәм ял итеү (релаксация) өсөн үтә асыҡ һауыт. Шымартылған быяланан эшләнә, оҙаҡ ваҡыт һыу температураһын һаҡлай, төбөндә шыуып төшөүҙе тотҡарлаусы махсус япмаһы бар, баш аҫты урыны менән йыһазландырылған.

Быяла ванналарҙың төрлө төрҙәре бар: үтә күренмәле йәки ҡорос төплө, бер урынлы һәм ике урынлы, гидромассажлы, фигуралы йәки тура мөйөшлө ҡабырға панеллы.

Быяла ванналарҙың кире яҡтары:, башҡа материалдарҙан эшләнгән ванналар менән сағыштырғанда, ҡиммәтлеге һәм хеҙмәтләндереү проблемалары&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Стеклянная ванна — обзор|author=|url=http://prosmesiteli.ru/steklyannaya-vanna/|work=|date=2018-02-06|accessdate=2018-11-18|language=ru|archivedate=2018-11-17|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181117150920/http://prosmesiteli.ru/steklyannaya-vanna}}&lt;/ref&gt;.

== Ванна материалы ==

* Суйын эмалле
* Эмальланған ҡорос
* Акрил ванналары (экструдланған, ҡойолған)
* Пластик һымаҡтар
* Яһалма таштан эшләнгән ванналар
* Быяла

== Медицина тәғәйенләнешендәге ванналар ==

* Минераль һыуҙар менән ванналар[[Файл:Death_of_Marat_by_David.jpg|мини|257x257пкс|Ж. Л. Давид Мараттың үлеме (1793) (Марат тире ауырыуынан яфалана, медицина ванналары уның хәлен еңеләйтә)]]
* [[Шифалы ләмдәр|Бысраҡ ванналар]]
* Радон ванналары
* Иод ванналары
* Сульфидлы водород ванналары
* Скипидар ванналар
* Углекислоталы (шул иҫәптән ҡоро углекислоталы) ванналар
* Ароматерапевтик ванналар
* Минераль-ынйы ванналары
* Бишофит ванналары

[[Файл:François_Clouet_-_Diane_de_Poitiers_-_WGA5071.jpg|слева|мини|Ф. Клуэ. Ванна бүлмәһендә ханым (фаразланыуынса, Диана де Пуатье, Генрих II һөйәркәһе). Ванна йола буйынса япма менән һалынған)]]

== Ванналар һәм сәнғәт ==
XVII—XVII быуаттарҙағы Европа һынлы сәнғәтендә ванна йыш ҡына мотив булараҡ осрай — ул йыш ҡына кеше тәненең матурлығын күрһәтә, хәлһеҙлек һәм тыныслыҡ торошон еткерә. Ванналарҙа йыш ҡына абруйлы ханымдар һүрәтләнгән.

== Иҫкәрмәләр ==
&lt;references /&gt;

== Әҙәбиәт ==

* Ванна — Краткая энциклопедия домашнего хозяйства/ред. И. М. Скворцов и др. — М.: Государственное Научное издательство «Большая Советская энциклопедия» — 1959.
* [[:ru:Плюшар,_Адольф_Александрович|А. Плюшар]]. [[:ru:Энциклопедический_лексикон|Энциклопедический лексикон]], том 8. — Типография А. Плюшара; С.-П., 1837 — с. 242 (Ванна).

== Һылтанмалар ==

* [https://web.archive.org/web/20071027092231/http://www.builderstown.co.uk/who/builders_london_bathtab History of a bathtub]
* [https://web.archive.org/web/20040615160512/http://www.bathtubmuseum.org/ Bathtub Art Museum]
[[Категория:Бальнеология]]
[[Категория:Шәхси гигиена]]
[[Категория:Сантехника]]</text>
      <sha1>rnsgk8hdvwpn9jot0s3ms761b7a18fs</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146694</id>
      <parentid>1146691</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T18:10:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Вәхит</username>
        <id>24644</id>
      </contributor>
      <comment>/* Ванналарҙың төрҙәре */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7568" xml:space="preserve">
[[Файл:Clawfoot_bathtub.jpg|справа|мини|{{Center|Суйынлы ванна}}]]
[[Файл:Babvanna.jpg|мини|Баболов һарайындағы гранит ванна]]
'''Ванна''' ({{Lang-de|Wanne}}. Wanne; {{Lang-la|balneum}}. balneum) һыу инеү йәки медицина процедураларын ҡабул итеү өсөн резервуар. Ванна тип шулай уҡ тәндең төрлө өлөштәрен йыуыу һәм сумыу өсөн резервуарҙарҙы атайҙар, мәҫәлән: ултырма ванна, аяҡ ваннаһы, күҙ ваннаһы. 

== Ванналарҙың төрҙәре ==
Ванналар төрлө материалдарҙан ([[металдар]], [[пластмассалар]], [[ағас]], керамика, акрил, кварил) эшләнә, улар төрлө формала (йышыраҡ овал формаһында, бөтә тәнде тиерлек һыуға күмдереү өсөн һәм майҙан күләмен кәметеү өсөн). Ваннаның күләме, ғәҙәттә, 100—250 [[литр]], ванна бүлмәһенең күләменә ҡарап һайлана. Иң киң таралғандары — суйын, ҡорос һәм акрил ванналары. Суйын ванналар йылылыҡ һыйҙырышлы, уларҙа һыу әкренләп һыуыта, әммә улар бик ауыр һәм ҡиммәт.

Ҡорос ванналар замансараҡ. Улар күпкә еңелерәк, ҡуйыуы ябай, әммә шул уҡ ваҡытта уларҙың юғары йылы үткәреүсәнлеге һыуҙың суйын ванналарға ҡарағанда күпкә тиҙерәк һыуыныуына килтерә. Акрил ванналары күптән инде барлыҡҡа килгән, улар ҡуйыу һәм хеҙмәтләндереүҙә уңайлы. Улар суйын йәки ҡорос ванналарға ҡарағанда йылыраҡ, уларҙың өҫкө йөҙө бысраҡҡа һирәгерәк дусар була, ләкин сыйылыуҙарға һәм механик эффекттарға күберәк дусар була. Акрил ванналары ярайһы уҡ сыҙамлы — акрил ванналар етештереүселәрҙең ҡайһы берҙәренең акрил төҫөнә гарантияһы 20 йылға етә.

=== Балалар ванналары ===
Хәҙерге ваҡытта бөтә балалар ванналары ла тиерлек пластик массаларҙан (полиэтилен, полипропилен, ABS пластмассалары һ.б.) эшләнгән. Балалар бассейндары булыуы мөмкин.

=== Япон ваннаһы ===
[[Файл:Oobuka_Onsen_Akita_02.jpg|справа|мини|{{Center|Япон ваннаһы}}]]
Япон ваннаһы — ҡайнар һыу тултырылған ағас һауыт. Кеше офуроға яурына тиклем сумыла. Офуро физик таҙартыуға ғына түгел, рухи таҙартылыуға ла булышлыҡ итә, тип һанала.

=== Быяла ванна ===
Быяла ванна — һыу процедураларын ҡабул итеү һәм ял итеү (релаксация) өсөн үтә асыҡ һауыт. Шымартылған быяланан эшләнә, оҙаҡ ваҡыт һыу температураһын һаҡлай, төбөндә шыуып төшөүҙе тотҡарлаусы махсус япмаһы бар, баш аҫты урыны менән йыһазландырылған.

Быяла ванналарҙың төрлө төрҙәре бар: үтә күренмәле йәки ҡорос төплө, бер урынлы һәм ике урынлы, гидромассажлы, фигуралы йәки тура мөйөшлө ҡабырға панеллы.

Быяла ванналарҙың кире яҡтары:, башҡа материалдарҙан эшләнгән ванналар менән сағыштырғанда, ҡиммәтлеге һәм хеҙмәтләндереү проблемалары&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Стеклянная ванна — обзор|author=|url=http://prosmesiteli.ru/steklyannaya-vanna/|work=|date=2018-02-06|accessdate=2018-11-18|language=ru|archivedate=2018-11-17|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181117150920/http://prosmesiteli.ru/steklyannaya-vanna}}&lt;/ref&gt;.

== Ванна материалы ==

* Суйын эмалле
* Эмальланған ҡорос
* Акрил ванналары (экструдланған, ҡойолған)
* Пластик һымаҡтар
* Яһалма таштан эшләнгән ванналар
* Быяла

== Медицина тәғәйенләнешендәге ванналар ==

* Минераль һыуҙар менән ванналар[[Файл:Death_of_Marat_by_David.jpg|мини|257x257пкс|Ж. Л. Давид Мараттың үлеме (1793) (Марат тире ауырыуынан яфалана, медицина ванналары уның хәлен еңеләйтә)]]
* [[Шифалы ләмдәр|Бысраҡ ванналар]]
* Радон ванналары
* Иод ванналары
* Сульфидлы водород ванналары
* Скипидар ванналар
* Углекислоталы (шул иҫәптән ҡоро углекислоталы) ванналар
* Ароматерапевтик ванналар
* Минераль-ынйы ванналары
* Бишофит ванналары

[[Файл:François_Clouet_-_Diane_de_Poitiers_-_WGA5071.jpg|слева|мини|Ф. Клуэ. Ванна бүлмәһендә ханым (фаразланыуынса, Диана де Пуатье, Генрих II һөйәркәһе). Ванна йола буйынса япма менән һалынған)]]

== Ванналар һәм сәнғәт ==
XVII—XVII быуаттарҙағы Европа һынлы сәнғәтендә ванна йыш ҡына мотив булараҡ осрай — ул йыш ҡына кеше тәненең матурлығын күрһәтә, хәлһеҙлек һәм тыныслыҡ торошон еткерә. Ванналарҙа йыш ҡына абруйлы ханымдар һүрәтләнгән.

== Иҫкәрмәләр ==
&lt;references /&gt;

== Әҙәбиәт ==

* Ванна — Краткая энциклопедия домашнего хозяйства/ред. И. М. Скворцов и др. — М.: Государственное Научное издательство «Большая Советская энциклопедия» — 1959.
* [[:ru:Плюшар,_Адольф_Александрович|А. Плюшар]]. [[:ru:Энциклопедический_лексикон|Энциклопедический лексикон]], том 8. — Типография А. Плюшара; С.-П., 1837 — с. 242 (Ванна).

== Һылтанмалар ==

* [https://web.archive.org/web/20071027092231/http://www.builderstown.co.uk/who/builders_london_bathtab History of a bathtub]
* [https://web.archive.org/web/20040615160512/http://www.bathtubmuseum.org/ Bathtub Art Museum]
[[Категория:Бальнеология]]
[[Категория:Шәхси гигиена]]
[[Категория:Сантехника]]</text>
      <sha1>qx4oz9q8dg09bfdrdjyg7r3f9q2y68h</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146695</id>
      <parentid>1146694</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T18:12:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Вәхит</username>
        <id>24644</id>
      </contributor>
      <comment>/* Медицина тәғәйенләнешендәге ванналар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7565" xml:space="preserve">
[[Файл:Clawfoot_bathtub.jpg|справа|мини|{{Center|Суйынлы ванна}}]]
[[Файл:Babvanna.jpg|мини|Баболов һарайындағы гранит ванна]]
'''Ванна''' ({{Lang-de|Wanne}}. Wanne; {{Lang-la|balneum}}. balneum) һыу инеү йәки медицина процедураларын ҡабул итеү өсөн резервуар. Ванна тип шулай уҡ тәндең төрлө өлөштәрен йыуыу һәм сумыу өсөн резервуарҙарҙы атайҙар, мәҫәлән: ултырма ванна, аяҡ ваннаһы, күҙ ваннаһы. 

== Ванналарҙың төрҙәре ==
Ванналар төрлө материалдарҙан ([[металдар]], [[пластмассалар]], [[ағас]], керамика, акрил, кварил) эшләнә, улар төрлө формала (йышыраҡ овал формаһында, бөтә тәнде тиерлек һыуға күмдереү өсөн һәм майҙан күләмен кәметеү өсөн). Ваннаның күләме, ғәҙәттә, 100—250 [[литр]], ванна бүлмәһенең күләменә ҡарап һайлана. Иң киң таралғандары — суйын, ҡорос һәм акрил ванналары. Суйын ванналар йылылыҡ һыйҙырышлы, уларҙа һыу әкренләп һыуыта, әммә улар бик ауыр һәм ҡиммәт.

Ҡорос ванналар замансараҡ. Улар күпкә еңелерәк, ҡуйыуы ябай, әммә шул уҡ ваҡытта уларҙың юғары йылы үткәреүсәнлеге һыуҙың суйын ванналарға ҡарағанда күпкә тиҙерәк һыуыныуына килтерә. Акрил ванналары күптән инде барлыҡҡа килгән, улар ҡуйыу һәм хеҙмәтләндереүҙә уңайлы. Улар суйын йәки ҡорос ванналарға ҡарағанда йылыраҡ, уларҙың өҫкө йөҙө бысраҡҡа һирәгерәк дусар була, ләкин сыйылыуҙарға һәм механик эффекттарға күберәк дусар була. Акрил ванналары ярайһы уҡ сыҙамлы — акрил ванналар етештереүселәрҙең ҡайһы берҙәренең акрил төҫөнә гарантияһы 20 йылға етә.

=== Балалар ванналары ===
Хәҙерге ваҡытта бөтә балалар ванналары ла тиерлек пластик массаларҙан (полиэтилен, полипропилен, ABS пластмассалары һ.б.) эшләнгән. Балалар бассейндары булыуы мөмкин.

=== Япон ваннаһы ===
[[Файл:Oobuka_Onsen_Akita_02.jpg|справа|мини|{{Center|Япон ваннаһы}}]]
Япон ваннаһы — ҡайнар һыу тултырылған ағас һауыт. Кеше офуроға яурына тиклем сумыла. Офуро физик таҙартыуға ғына түгел, рухи таҙартылыуға ла булышлыҡ итә, тип һанала.

=== Быяла ванна ===
Быяла ванна — һыу процедураларын ҡабул итеү һәм ял итеү (релаксация) өсөн үтә асыҡ һауыт. Шымартылған быяланан эшләнә, оҙаҡ ваҡыт һыу температураһын һаҡлай, төбөндә шыуып төшөүҙе тотҡарлаусы махсус япмаһы бар, баш аҫты урыны менән йыһазландырылған.

Быяла ванналарҙың төрлө төрҙәре бар: үтә күренмәле йәки ҡорос төплө, бер урынлы һәм ике урынлы, гидромассажлы, фигуралы йәки тура мөйөшлө ҡабырға панеллы.

Быяла ванналарҙың кире яҡтары:, башҡа материалдарҙан эшләнгән ванналар менән сағыштырғанда, ҡиммәтлеге һәм хеҙмәтләндереү проблемалары&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Стеклянная ванна — обзор|author=|url=http://prosmesiteli.ru/steklyannaya-vanna/|work=|date=2018-02-06|accessdate=2018-11-18|language=ru|archivedate=2018-11-17|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181117150920/http://prosmesiteli.ru/steklyannaya-vanna}}&lt;/ref&gt;.

== Ванна материалы ==

* Суйын эмалле
* Эмальланған ҡорос
* Акрил ванналары (экструдланған, ҡойолған)
* Пластик һымаҡтар
* Яһалма таштан эшләнгән ванналар
* Быяла

== Медицина тәғәйенләнешендәге ванналар ==

* Минераль һыуҙар менән ванналар[[Файл:Death_of_Marat_by_David.jpg|мини|257x257пкс|Ж. Л. Давид Мараттың үлеме (1793) (Марат тире ауырыуынан яфалана, медицина ванналары уның хәлен еңеләйтә)]]
* [[Шифалы ләмдәр|Бысраҡ ванналар]]
* Радон ванналары
* Иод ванналары
* Сульфидлы водород ванналары
* Скипидар ванналар
* Углекислоталы (шул иҫәптән ҡоро углекислоталы) ванналар
* Ароматерапевтик ванналар
* Минераль-ынйы ванналары
* Бишофит ванналары

[[Файл:François_Clouet_-_Diane_de_Poitiers_-_WGA5071.jpg|слева|мини|Ф. Клуэ. Ванна бүлмәһендә ханым (фараз буйынса, Диана де Пуатье, Генрих II һөйәркәһе). Ванна йола буйынса япма менән һалынған)]]

== Ванналар һәм сәнғәт ==
XVII—XVII быуаттарҙағы Европа һынлы сәнғәтендә ванна йыш ҡына мотив булараҡ осрай — ул йыш ҡына кеше тәненең матурлығын күрһәтә, хәлһеҙлек һәм тыныслыҡ торошон еткерә. Ванналарҙа йыш ҡына абруйлы ханымдар һүрәтләнгән.

== Иҫкәрмәләр ==
&lt;references /&gt;

== Әҙәбиәт ==

* Ванна — Краткая энциклопедия домашнего хозяйства/ред. И. М. Скворцов и др. — М.: Государственное Научное издательство «Большая Советская энциклопедия» — 1959.
* [[:ru:Плюшар,_Адольф_Александрович|А. Плюшар]]. [[:ru:Энциклопедический_лексикон|Энциклопедический лексикон]], том 8. — Типография А. Плюшара; С.-П., 1837 — с. 242 (Ванна).

== Һылтанмалар ==

* [https://web.archive.org/web/20071027092231/http://www.builderstown.co.uk/who/builders_london_bathtab History of a bathtub]
* [https://web.archive.org/web/20040615160512/http://www.bathtubmuseum.org/ Bathtub Art Museum]
[[Категория:Бальнеология]]
[[Категория:Шәхси гигиена]]
[[Категория:Сантехника]]</text>
      <sha1>5w1e1m9rijtyx0t56wfmeze8r7jkm2w</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146700</id>
      <parentid>1146695</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T18:53:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>преамбула / ваннаның  башҡортса аңлатмаһы бар</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8239" xml:space="preserve">[[Файл:Clawfoot_bathtub.jpg|справа|мини|{{Center|Суйынлы ванна}}]]
[[Файл:Babvanna.jpg|мини|Баболов һарайындағы гранит ванна]]
'''Ванна''' ({{Lang-de|Wanne}}. Wanne; {{Lang-la|balneum}}. balneum) — йыуыу, йыуыныу йәки дауаланыу өсөн махсус эшләнгән оҙонса ҙур һауыт. Ванна тип шулай уҡ тәндең төрлө өлөштәрен йыуыу йәки нимәнелер батырыу өсөн шыйыҡлыҡ һалынған һауытты атайҙар, мәҫәлән: ултырма ванна, аяҡ ваннаһы, күҙ ваннаһы, фотоплёнка ваннаһы&lt;ref&gt;{{китап |автор= Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты |заглавие=«Башҡорт теленең һүҙлеге» |место=Мәскәү  |издательство= «Русский язык»|год=1993 й |страницы=212-се б. }}&lt;/ref&gt;.

== Ванналарҙың төрҙәре ==
Ванналар төрлө материалдарҙан ([[металдар]], [[пластмассалар]], [[ағас]], керамика, акрил, кварил) эшләнә, улар төрлө формала (йышыраҡ овал формаһында, бөтә тәнде тиерлек һыуға күмдереү өсөн һәм майҙан күләмен кәметеү өсөн). Ваннаның күләме, ғәҙәттә, 100—250 [[литр]], ванна бүлмәһенең күләменә ҡарап һайлана. Иң киң таралғандары — суйын, ҡорос һәм акрил ванналары. Суйын ванналар йылылыҡ һыйҙырышлы, уларҙа һыу әкренләп һыуыта, әммә улар бик ауыр һәм ҡиммәт.

Ҡорос ванналар замансараҡ. Улар күпкә еңелерәк, ҡуйыуы ябай, әммә шул уҡ ваҡытта уларҙың юғары йылы үткәреүсәнлеге һыуҙың суйын ванналарға ҡарағанда күпкә тиҙерәк һыуыныуына килтерә. Акрил ванналары күптән инде барлыҡҡа килгән, улар ҡуйыу һәм хеҙмәтләндереүҙә уңайлы. Улар суйын йәки ҡорос ванналарға ҡарағанда йылыраҡ, уларҙың өҫкө йөҙө бысраҡҡа һирәгерәк дусар була, ләкин сыйылыуҙарға һәм механик эффекттарға күберәк дусар була. Акрил ванналары ярайһы уҡ сыҙамлы — акрил ванналар етештереүселәрҙең ҡайһы берҙәренең акрил төҫөнә гарантияһы 20 йылға етә.

=== Балалар ванналары ===
Хәҙерге ваҡытта бөтә балалар ванналары ла тиерлек пластик массаларҙан (полиэтилен, полипропилен, ABS пластмассалары һ.б.) эшләнгән. Балалар бассейндары булыуы мөмкин.

=== Япон ваннаһы ===
[[Файл:Oobuka_Onsen_Akita_02.jpg|справа|мини|{{Center|Япон ваннаһы}}]]
Япон ваннаһы — ҡайнар һыу тултырылған ағас һауыт. Кеше офуроға яурына тиклем сумыла. Офуро физик таҙартыуға ғына түгел, рухи таҙартылыуға ла булышлыҡ итә, тип һанала.

=== Быяла ванна ===
Быяла ванна — һыу процедураларын ҡабул итеү һәм ял итеү (релаксация) өсөн үтә асыҡ һауыт. Шымартылған быяланан эшләнә, оҙаҡ ваҡыт һыу температураһын һаҡлай, төбөндә шыуып төшөүҙе тотҡарлаусы махсус япмаһы бар, баш аҫты урыны менән йыһазландырылған.

Быяла ванналарҙың төрлө төрҙәре бар: үтә күренмәле йәки ҡорос төплө, бер урынлы һәм ике урынлы, гидромассажлы, фигуралы йәки тура мөйөшлө ҡабырға панеллы.

Быяла ванналарҙың кире яҡтары:, башҡа материалдарҙан эшләнгән ванналар менән сағыштырғанда, ҡиммәтлеге һәм хеҙмәтләндереү проблемалары&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Стеклянная ванна — обзор|author=|url=http://prosmesiteli.ru/steklyannaya-vanna/|work=|date=2018-02-06|accessdate=2018-11-18|language=ru|archivedate=2018-11-17|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181117150920/http://prosmesiteli.ru/steklyannaya-vanna}}&lt;/ref&gt;.

== Ванна материалы ==
* Суйын эмалле
* Эмальланған ҡорос
* Акрил ванналары (экструдланған, ҡойолған)
* Пластик һымаҡтар
* Яһалма таштан эшләнгән ванналар
* Быяла

== Медицина тәғәйенләнешендәге ванналар ==
* Минераль һыуҙар менән ванналар[[Файл:Death_of_Marat_by_David.jpg|мини|257x257пкс|Ж. Л. Давид Мараттың үлеме (1793) (Марат тире ауырыуынан яфалана, медицина ванналары уның хәлен еңеләйтә)]]
* [[Шифалы ләмдәр|Бысраҡ ванналар]]
* Радон ванналары
* Иод ванналары
* Сульфидлы водород ванналары
* Скипидар ванналар
* Углекислоталы (шул иҫәптән ҡоро углекислоталы) ванналар
* Ароматерапевтик ванналар
* Минераль-ынйы ванналары
* Бишофит ванналары

[[Файл:François_Clouet_-_Diane_de_Poitiers_-_WGA5071.jpg|слева|мини|Ф. Клуэ. Ванна бүлмәһендә ханым (фараз буйынса, Диана де Пуатье, Генрих II һөйәркәһе). Ванна йола буйынса япма менән һалынған)]]

== Ванналар һәм сәнғәт ==
XVII—XVII быуаттарҙағы Европа һынлы сәнғәтендә ванна йыш ҡына мотив булараҡ осрай — ул йыш ҡына кеше тәненең матурлығын күрһәтә, хәлһеҙлек һәм тыныслыҡ торошон еткерә. Ванналарҙа йыш ҡына абруйлы ханымдар һүрәтләнгән.

== Иҫкәрмәләр ==
&lt;references /&gt;

== Әҙәбиәт ==
* Ванна — Краткая энциклопедия домашнего хозяйства/ред. И. М. Скворцов и др. — М.: Государственное Научное издательство «Большая Советская энциклопедия» — 1959.
* [[:ru:Плюшар, Адольф Александрович|А. Плюшар]]. [[:ru:Энциклопедический лексикон|Энциклопедический лексикон]], том 8. — Типография А. Плюшара; С.-П., 1837 — с. 242 (Ванна).

== Һылтанмалар ==
* [https://web.archive.org/web/20071027092231/http://www.builderstown.co.uk/who/builders_london_bathtab History of a bathtub]
* [https://web.archive.org/web/20040615160512/http://www.bathtubmuseum.org/ Bathtub Art Museum]
* {{китап |автор= Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты |заглавие=«Башҡорт теленең һүҙлеге» |место=Мәскәү  |издательство= «Русский язык»|год=1993 й |страницы=212-се б. }}
[[Категория:Бальнеология]]
[[Категория:Шәхси гигиена]]
[[Категория:Сантехника]]</text>
      <sha1>i2npfp01a5ro2p587sbccu8a25gbbk0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Фекерләшеү:Ванна</title>
    <ns>1</ns>
    <id>184219</id>
    <revision>
      <id>1146662</id>
      <timestamp>2022-07-20T16:38:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ZUFAr</username>
        <id>191</id>
      </contributor>
      <comment>10000</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9" xml:space="preserve">{{10000}}</text>
      <sha1>ekrgr2aykxzqyh9t59l8msolgx00cpf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ньютондың классик тартылыу теорияһы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184220</id>
    <revision>
      <id>1146668</id>
      <timestamp>2022-07-20T17:07:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ZUFAr</username>
        <id>191</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:ru:Special:Redirect/revision/123806945|Классическая теория тяготения Ньютона]]&quot; битен тәржемә итеп төҙөлгән</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16930" xml:space="preserve">'''Ньютондың классик тартылыу теорияһы''' (Бөтә донъя тартылыу законы) [[Механика|классик механика]] сиктәрендә [[Гравитация|гравитацион үҙ-ара тәьҫир итешеүҙе]] тасуирлаусы закон. Был закон Ньютон тарафынан яҡынса 1666 йылда асыла, 1687 йылда Ньютондың &quot;Принсипия&quot;һында баҫылып сыға.

Закон буйынса&lt;ref&gt;{{Китап|часть=Всемирного тяготения закон|заглавие=[[Физическая энциклопедия]] (в 5 томах)|ответственный=Под редакцией акад. [[Прохоров, Александр Михайлович|А. М. Прохорова]]|том=1|год=1988|место=М.|издательство=[[Большая Российская энциклопедия (издательство)|Советская Энциклопедия]]|isbn=5-85270-034-7|страницы=348}}&lt;/ref&gt;, ике материаль нөктә араһында гравитацион тартылыу көсө уларҙы тоташтырған тура һыҙыҡ буйлап тәьҫир итә, был көс ике массаға ла пропорциональ һәм алыҫлыҡтың квадратына кире пропорционал тәьҫир итә.&lt;math&gt;F&lt;/math&gt;&lt;math&gt;m_1&lt;/math&gt;&lt;math&gt;m_2&lt;/math&gt;&lt;math&gt;r&lt;/math&gt; Йәғни:{{EF|:|&lt;math&gt;F = G \cdot {m_1 \cdot m_2\over r^2}&lt;/math&gt;.|ref=1|center=y}}
Бында &lt;math&gt;G&lt;/math&gt; — гравитацион даими тигеҙ&lt;ref&gt;{{Cite web|accessdate=2011-08-27|archiveurl=no}}&lt;/ref&gt;:   м3/(кг·с2).

== Ньютондың тартылыш үҙенсәлектәре ==
Ньютон теорияһында массаһа булған есем был есемгә тартылыу көсөн барлыҡҡа килтерә, уны гравитацион ҡыр тип атайҙар.

Ньютон теорияһында гравитацион үҙ-ара тәьҫир итешеү шунда уҡ тарала, сөнки тартыу көсө был ваҡытта тартыусы есемдәрҙең үҙ-ара урынлашыуына ғына бәйле. Шулай уҡ Ньютон гравитацион көстәре өсөн суперпозиция принцибы ғәҙел:  бер нисә киҫәксә булғанда  һәр киҫәксәнең тартылыу көстәренең векторлы суммаһына тигеҙ.

Классик гравитацияның тағы бер мөһим үҙенсәлеге - эквивалентлыҡ принцибы&lt;ref name=&quot;Nov&quot;&gt;''[[Новиков, Игорь Дмитриевич|Новиков И. Д.]]'' Тяготение //Физический энциклопедический словарь. — под ред. [[Прохоров, Александр Михайлович|А. М. Прохорова]] — М., Большая Российская энциклопедия, 2003. — ISBN 5-85270-306-0. — Тираж 10000 экз. — с. 772—775&lt;/ref&gt;. Уның эҙемтәһе булып есемгә тартылыу биргән тиҙләтеү был есемдең массаһына, химик составына һәм башҡа үҙенсәлектәргә бәйле түгел. Был массаның тартылыу законында көс күрһәтеүгә һәм Ньютондың икенсе законында тиҙләтеү аша көс күрһәтеүгә бер төрлө инеүенән күренә. Шулай итеп, был теорияла гравитацион көс тәьҫирендә нөктәле йәки бәләкәй есемдең тиҙләтелеүе һәр ваҡыт гравитация ҡырының көсөргәнешлеге тигеҙ  билдәләнә&lt;ref&gt;Удобство использования физической величины напряженности связано с тем, что она не зависит от конкретного тела, помещаемого в данную точку, (будет одинаковой, если мы поместим в эту точку разные тела разной массы) и, таким образом, является характеристикой только самого поля, не зависящего непосредственно от тела, на которое оно действует (косвенная зависимость может быть за счёт действия самого этого тела на тела-источники поля, и только при изменении в результате этого воздействия их положения).&lt;/ref&gt;&lt;math&gt;\vec g = \vec F / m.&lt;/math&gt; 

Сфералы симметрик есем үҙ сиктәренән ситтә есем үҙәгендә урынлашҡан шул уҡ массаның материаль нөктәһе кеүек үк ҡыр булдыра. Сфералы симметрик тышлыҡ эсендә (сфералы ҡыуышлыҡлы йәки шартлы рәүештә бүленгән, ысынбарлыҡта ниндәйҙер есемдең өлөшө б''улып''&lt;ref&gt;То есть, речь не идет, конечно, об экранировке гравитационных полей, создаваемых другими источниками, которые могут находиться как внутри оболочки, так и вне её, а только лишь о том поле, которое создаётся самой оболочкой, именно его напряжённость равна нулю (а поля остальных источников тогда по принципу суперпозиции как раз останутся внутри сферической оболочки неизменными, как будто оболочки нет).&lt;/ref&gt; тора) ул тыуҙырған ҡыр нуль көсөргәнешлелеккә эйә (һәм, шуға ярашлы, даими потенциал), йәғни, сферик симметрик тиресә уның эсендә булған есемдәрҙе тартмай, һәм, ғөмүмән, уларға бер нисек тә гравитация ярҙамында тәьҫир итмәй.

Бында үрҙә әйтелгән һәм Ньютондың өсөнсө законынан күренеүенсә, , был раҫлауҙы өҫтәп була,  сөнки сферик симметрик есемгә сит сығанаҡтарҙың гравитацияһы шулай уҡ, күк йөҙөндәге шул уҡ массаның үҙәк өлөшөндә урынлашҡан есемдәр кеүек үк, күк йөҙө тап килә.

Ньютон теорияһында гравитацион ҡыр потенциаль булып тора, шуға бәйле уны тасуирлау өсөн гравитация потенциалын ҡулланырға мөмкин. Әгәр ҡыр координаталар башында урынлашҡан нөктәле масса менән барлыҡҡа килһә, гравитациялау потенциалы формула менән билдәләнә:&lt;math&gt;\varphi.&lt;/math&gt;&lt;math&gt;M&lt;/math&gt;{{EF|:|&lt;math&gt; \varphi(\vec{r}) = -G \frac{M}{r}&lt;/math&gt;,|ref=1.1|center=y}}
(Бында сикһеҙлектәге потенциал, ғәҙәттәгесә, нулгә тигеҙ тип ҡабул ителә).

Дөйөм осраҡта, матдәнең тығыҙлығы ирекле рәүештә таралһа, Пуассон тигеҙләмәһен ҡәнәғәтләндерә:&lt;math&gt;\rho&lt;/math&gt;&lt;math&gt;\varphi&lt;/math&gt;{{EF|:|&lt;math&gt;\Delta \varphi(\vec{r}) = -4 \pi G \rho(\vec{r})&lt;/math&gt;.|ref=1.2|center=y}}
Был тигеҙләмәләренең сиселеше&lt;ref&gt;Это решение естественно получается используя формулу решения с одним точечным источником, приведенную выше, и принцип суперпозиции - то есть просто сложением полей от (бесконечного) множества точечных источников, массой &lt;math&gt;\rho dV&lt;/math&gt; каждый, расположенных в соответствующих точках пространства.&lt;/ref&gt; ошолай яҙылға:{{EF|:|&lt;math&gt;\varphi(\vec{r}) = -G \int_{V^\prime}\frac{\rho(\vec{r}^\prime)dV^\prime}{|\vec{r}-\vec{r}^\prime|} + C&lt;/math&gt;.|ref=1.3|center=y}}
Бында потенциал билдәләнгән нөктәнең радиус-векторы, күләм элементының радиус- векторы c матдә тығыҙлығы менән билдәләнә, ә интеграция бөтә бындай элементтарҙы үҙ эсенә ала; ирекле даими; йыш ҡына уны нулгә тигеҙ ҡабул итәләр, был бер нөктәле сығанаҡ өсөн юғарыраҡ формулала эшләнгәнсә.&lt;math&gt;\vec{r}&lt;/math&gt;&lt;math&gt;\vec{r}^\prime&lt;/math&gt;&lt;math&gt;dV^\prime&lt;/math&gt;&lt;math&gt;\rho(\vec{r}^\prime)&lt;/math&gt;&lt;math&gt;C&lt;/math&gt;

Гравитацион ҡырҙа массаһы булған матди нөктәгә тәьҫир иткән тартылыу көсө потенциалы менән формула менән бәйле:&lt;math&gt;m&lt;/math&gt;{{EF|:|&lt;math&gt;\vec{F}(\vec{r}) = - m \nabla \varphi(\vec{r})&lt;/math&gt;.|ref=1.4|center=y}}
Әгәр ҡыр координаталар башында урынлашҡан нөктәле масса менән барлыҡҡа килһә, масса нөктәһенә көс тәьҫир итә&lt;math&gt;M&lt;/math&gt;&lt;math&gt;m&lt;/math&gt;{{EF|:|&lt;math&gt;\vec{F}(\vec{r}) = - G\frac{m M}{r^3}\cdot\vec{r}&lt;/math&gt;.|ref=1.5|center=y}}
Был көс дәүмәле массалар араһындағы алыҫлыҡҡа ғына бәйле, әммә радиус-вектор йүнәлешенә түгел (ҡара.&lt;math&gt;r&lt;/math&gt;&lt;math&gt;\vec{r}&lt;/math&gt; Преамбула формулаһы).

Массаһы буйынса күпкә ҙурыраҡ матди нөктә барлыҡҡа килтергән гравитацион ҡырҙағы матди нөйөштөң траекторияһы Кеплер закондарына буйһона. Атап әйткәндә, Ҡояш системаһындағы планеталар һәм кометалар [[Эллипс|эллипстар]] йәки [[Гипербола (математика)|гиперболдар]] буйлап хәрәкәт итә. Был картинаны боҙоп күрһәткән башҡа планеталарҙың йоғонтоһон тулҡынланыуҙар теорияһы ярҙамында иҫәпкә алырға мөмкин.

== Тарихи очерк ==

:

[[Файл:NewtonsLawOfUniversalGravitation.svg|мини|Ньютондың бөтә донъя тартылыу законы]]
Дөйөм ауыртыу көсө идеяһы Ньютонға тиклем бер нисә тапҡыр әйтелә. Элек был турала [[Эпикур]], Гассенди, [[Йоһанн Кеплер|Кеплер]], Борелли, [[Рене Декарт|Декарт]], Роберваль, Гюйгенс һәм башҡалар уйлағандар.&lt;ref&gt;{{Китап|автор=Клайн М.|заглавие=Математика. Утрата определённости|ссылка=https://web.archive.org/web/20070212044129/http://djvu.504.com1.ru:8019/WWW/673fd31efac2253c4781be62fb9ba2fc.djvu|место=М.|издательство=[[Мир (издательство)|Мир]]|год=1984|страницы=66}} {{Cite web|accessdate=2007-02-12|website=yes}}&lt;/ref&gt; Кеплер, тартыу Ҡояшҡа тиклемге алыҫлыҡҡа пропорциональ һәм эклиптика яҫылығында ғына тарала, тип иҫәпләгән; Декарт быны эфирҙағы өйөрмә һөҙөмтәһе тип иҫәпләгән.&lt;ref&gt;{{Китап|автор=Спасский Б. И.|заглавие=История физики|том=1|страницы=140—141}}&lt;/ref&gt; Шулай уҡ алыҫлыҡҡа дөрөҫ бәйле фараздар ҙа булған; Ньютон Галлейға яҙған хатында Буллиальд, Рена һәм Гукты үҙенән алда килеүселәр тип телгә ала.&lt;ref&gt;Ход их рассуждений легко восстановить, см. ''[[Тюлина, Ирина Александровна|Тюлина И. А.]]'', указ. статья, стр. 185. Как показал [[Гюйгенс, Христиан|Гюйгенс]], при круговом движении центростремительная сила &lt;math&gt;F\sim&lt;/math&gt; (пропорциональна) &lt;math&gt;v^2\over R&lt;/math&gt;, где &lt;math&gt;v&lt;/math&gt; — скорость тела, &lt;math&gt;R&lt;/math&gt; — радиус орбиты. Но &lt;math&gt;v\sim \frac R T&lt;/math&gt;, где &lt;math&gt;T&lt;/math&gt; — период обращения, то есть &lt;math&gt;v^2\sim \frac {R^2} {T^2}&lt;/math&gt;. Согласно 3-му закону Кеплера, &lt;math&gt;T^2\sim R^3&lt;/math&gt;, поэтому &lt;math&gt;v^2\sim \frac {1} {R}&lt;/math&gt;, откуда окончательно имеем: &lt;math&gt;F \sim \frac {1} {R^2}&lt;/math&gt;.&lt;/ref&gt; Әммә Ньютонға тиклем бер кем дә тартылыу законын (көс, алыҫлыҡтың кире пропорциональ квадраттарын) һәм планеталарҙың хәрәкәт закондарын (Кеплер закондары) асыҡ һәм математик яҡтан иҫбатлай алмай.&lt;ref&gt;Точнее, никто не смог это сделать последовательно для эллиптических орбит. Для круговых, используя третий закон Кеплера и формулу Гюйгенса для центробежной силы, это было сделать довольно нетрудно, и сам Ньютон вспоминал, что сделал это довольно давно, но никому не сообщал, так как был не удовлетворен неудачей тогда с решением общей задачи. Это же, видимо, позже, сделал Гук (это его письмо сохранилось), побудивший Ньютона вернуться к общей задаче. Гук же обосновал второй закон Кеплера, применив методологически важный в тот момент прием суперпозиции свободного движения и движения с ускорением, направленным к центру. Однако только Ньютон решил в итоге задачу полностью, для некруговых орбит, впервые корректно и доказательно теоретически получив их форму, он же первый всё полно и систематически изложил.&lt;/ref&gt;. Бынан тыш, Ньютон гравитацияның универсаль булыуын аңлай: башҡаса, бер үк көс алманы ла ергә төшөргә мәжбүр итә, Айҙы ла Ер тирәләй әйләндерергә мәжбүр итә.

Үҙенең төп хеҙмәттәрендә «Тәбиғи фәлсәфәнең математик башында» (1687) Исаак Ньютондың тартылыш закондар сығарыу нигеҙләнеп, эмпирик Кеплер законы, шул уҡ ваҡытта билдәле булған. Ул закон түбәндәгене күрһәтә :

* Планеталарҙың күҙәтелгән хәрәкәттәре үҙәк көстәрҙең булыуын раҫлай;
* Киреһенсә, үҙәк тартылыу көсө эллипс (йәки гиперболик) орбиталарға килтерә.

Бынан тыш, Ньютон ауырлыҡ менән бәйле темалары  Ер фигураһы проблемаһы, тулҡындар теорияһы, тигеҙлектең алдан күҙаллау темаларында әһәмиәтле була.

== Иҫкәрмә ==
{{Иҫкәрмәләр|2}}
[[Категория:Классик физика]]
[[Категория:Тәржемәһе тикшерелмәгән биттәр]]</text>
      <sha1>39v233w2pq108qualksiqjzctp8lkoj</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146669</id>
      <parentid>1146668</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T17:07:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ZUFAr</username>
        <id>191</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16969" xml:space="preserve">'''Ньютондың классик тартылыу теорияһы''' (Бөтә донъя тартылыу законы) [[Механика|классик механика]] сиктәрендә [[Гравитация|гравитацион үҙ-ара тәьҫир итешеүҙе]] тасуирлаусы закон. Был закон Ньютон тарафынан яҡынса 1666 йылда асыла, 1687 йылда Ньютондың &quot;Принсипия&quot;һында баҫылып сыға.

Закон буйынса&lt;ref&gt;{{Китап|часть=Всемирного тяготения закон|заглавие=[[Физическая энциклопедия]] (в 5 томах)|ответственный=Под редакцией акад. [[Прохоров, Александр Михайлович|А. М. Прохорова]]|том=1|год=1988|место=М.|издательство=[[Большая Российская энциклопедия (издательство)|Советская Энциклопедия]]|isbn=5-85270-034-7|страницы=348}}&lt;/ref&gt;, ике материаль нөктә араһында гравитацион тартылыу көсө уларҙы тоташтырған тура һыҙыҡ буйлап тәьҫир итә, был көс ике массаға ла пропорциональ һәм алыҫлыҡтың квадратына кире пропорционал тәьҫир итә.&lt;math&gt;F&lt;/math&gt;&lt;math&gt;m_1&lt;/math&gt;&lt;math&gt;m_2&lt;/math&gt;&lt;math&gt;r&lt;/math&gt; Йәғни:{{EF|:|&lt;math&gt;F = G \cdot {m_1 \cdot m_2\over r^2}&lt;/math&gt;.|ref=1|center=y}}
Бында &lt;math&gt;G&lt;/math&gt; — гравитацион даими тигеҙ&lt;ref&gt;{{Cite web|accessdate=2011-08-27|archiveurl=no}}&lt;/ref&gt;:{{Math|6,67430(15)·10&lt;sup&gt;−11&lt;/sup&gt;}} м³/(кг·с²).

== Ньютондың тартылыш үҙенсәлектәре ==
Ньютон теорияһында массаһа булған есем был есемгә тартылыу көсөн барлыҡҡа килтерә, уны гравитацион ҡыр тип атайҙар.

Ньютон теорияһында гравитацион үҙ-ара тәьҫир итешеү шунда уҡ тарала, сөнки тартыу көсө был ваҡытта тартыусы есемдәрҙең үҙ-ара урынлашыуына ғына бәйле. Шулай уҡ Ньютон гравитацион көстәре өсөн суперпозиция принцибы ғәҙел:  бер нисә киҫәксә булғанда  һәр киҫәксәнең тартылыу көстәренең векторлы суммаһына тигеҙ.

Классик гравитацияның тағы бер мөһим үҙенсәлеге - эквивалентлыҡ принцибы&lt;ref name=&quot;Nov&quot;&gt;''[[Новиков, Игорь Дмитриевич|Новиков И. Д.]]'' Тяготение //Физический энциклопедический словарь. — под ред. [[Прохоров, Александр Михайлович|А. М. Прохорова]] — М., Большая Российская энциклопедия, 2003. — ISBN 5-85270-306-0. — Тираж 10000 экз. — с. 772—775&lt;/ref&gt;. Уның эҙемтәһе булып есемгә тартылыу биргән тиҙләтеү был есемдең массаһына, химик составына һәм башҡа үҙенсәлектәргә бәйле түгел. Был массаның тартылыу законында көс күрһәтеүгә һәм Ньютондың икенсе законында тиҙләтеү аша көс күрһәтеүгә бер төрлө инеүенән күренә. Шулай итеп, был теорияла гравитацион көс тәьҫирендә нөктәле йәки бәләкәй есемдең тиҙләтелеүе һәр ваҡыт гравитация ҡырының көсөргәнешлеге тигеҙ  билдәләнә&lt;ref&gt;Удобство использования физической величины напряженности связано с тем, что она не зависит от конкретного тела, помещаемого в данную точку, (будет одинаковой, если мы поместим в эту точку разные тела разной массы) и, таким образом, является характеристикой только самого поля, не зависящего непосредственно от тела, на которое оно действует (косвенная зависимость может быть за счёт действия самого этого тела на тела-источники поля, и только при изменении в результате этого воздействия их положения).&lt;/ref&gt;&lt;math&gt;\vec g = \vec F / m.&lt;/math&gt; 

Сфералы симметрик есем үҙ сиктәренән ситтә есем үҙәгендә урынлашҡан шул уҡ массаның материаль нөктәһе кеүек үк ҡыр булдыра. Сфералы симметрик тышлыҡ эсендә (сфералы ҡыуышлыҡлы йәки шартлы рәүештә бүленгән, ысынбарлыҡта ниндәйҙер есемдең өлөшө б''улып''&lt;ref&gt;То есть, речь не идет, конечно, об экранировке гравитационных полей, создаваемых другими источниками, которые могут находиться как внутри оболочки, так и вне её, а только лишь о том поле, которое создаётся самой оболочкой, именно его напряжённость равна нулю (а поля остальных источников тогда по принципу суперпозиции как раз останутся внутри сферической оболочки неизменными, как будто оболочки нет).&lt;/ref&gt; тора) ул тыуҙырған ҡыр нуль көсөргәнешлелеккә эйә (һәм, шуға ярашлы, даими потенциал), йәғни, сферик симметрик тиресә уның эсендә булған есемдәрҙе тартмай, һәм, ғөмүмән, уларға бер нисек тә гравитация ярҙамында тәьҫир итмәй.

Бында үрҙә әйтелгән һәм Ньютондың өсөнсө законынан күренеүенсә, , был раҫлауҙы өҫтәп була,  сөнки сферик симметрик есемгә сит сығанаҡтарҙың гравитацияһы шулай уҡ, күк йөҙөндәге шул уҡ массаның үҙәк өлөшөндә урынлашҡан есемдәр кеүек үк, күк йөҙө тап килә.

Ньютон теорияһында гравитацион ҡыр потенциаль булып тора, шуға бәйле уны тасуирлау өсөн гравитация потенциалын ҡулланырға мөмкин. Әгәр ҡыр координаталар башында урынлашҡан нөктәле масса менән барлыҡҡа килһә, гравитациялау потенциалы формула менән билдәләнә:&lt;math&gt;\varphi.&lt;/math&gt;&lt;math&gt;M&lt;/math&gt;{{EF|:|&lt;math&gt; \varphi(\vec{r}) = -G \frac{M}{r}&lt;/math&gt;,|ref=1.1|center=y}}
(Бында сикһеҙлектәге потенциал, ғәҙәттәгесә, нулгә тигеҙ тип ҡабул ителә).

Дөйөм осраҡта, матдәнең тығыҙлығы ирекле рәүештә таралһа, Пуассон тигеҙләмәһен ҡәнәғәтләндерә:&lt;math&gt;\rho&lt;/math&gt;&lt;math&gt;\varphi&lt;/math&gt;{{EF|:|&lt;math&gt;\Delta \varphi(\vec{r}) = -4 \pi G \rho(\vec{r})&lt;/math&gt;.|ref=1.2|center=y}}
Был тигеҙләмәләренең сиселеше&lt;ref&gt;Это решение естественно получается используя формулу решения с одним точечным источником, приведенную выше, и принцип суперпозиции - то есть просто сложением полей от (бесконечного) множества точечных источников, массой &lt;math&gt;\rho dV&lt;/math&gt; каждый, расположенных в соответствующих точках пространства.&lt;/ref&gt; ошолай яҙылға:{{EF|:|&lt;math&gt;\varphi(\vec{r}) = -G \int_{V^\prime}\frac{\rho(\vec{r}^\prime)dV^\prime}{|\vec{r}-\vec{r}^\prime|} + C&lt;/math&gt;.|ref=1.3|center=y}}
Бында потенциал билдәләнгән нөктәнең радиус-векторы, күләм элементының радиус- векторы c матдә тығыҙлығы менән билдәләнә, ә интеграция бөтә бындай элементтарҙы үҙ эсенә ала; ирекле даими; йыш ҡына уны нулгә тигеҙ ҡабул итәләр, был бер нөктәле сығанаҡ өсөн юғарыраҡ формулала эшләнгәнсә.&lt;math&gt;\vec{r}&lt;/math&gt;&lt;math&gt;\vec{r}^\prime&lt;/math&gt;&lt;math&gt;dV^\prime&lt;/math&gt;&lt;math&gt;\rho(\vec{r}^\prime)&lt;/math&gt;&lt;math&gt;C&lt;/math&gt;

Гравитацион ҡырҙа массаһы булған матди нөктәгә тәьҫир иткән тартылыу көсө потенциалы менән формула менән бәйле:&lt;math&gt;m&lt;/math&gt;{{EF|:|&lt;math&gt;\vec{F}(\vec{r}) = - m \nabla \varphi(\vec{r})&lt;/math&gt;.|ref=1.4|center=y}}
Әгәр ҡыр координаталар башында урынлашҡан нөктәле масса менән барлыҡҡа килһә, масса нөктәһенә көс тәьҫир итә&lt;math&gt;M&lt;/math&gt;&lt;math&gt;m&lt;/math&gt;{{EF|:|&lt;math&gt;\vec{F}(\vec{r}) = - G\frac{m M}{r^3}\cdot\vec{r}&lt;/math&gt;.|ref=1.5|center=y}}
Был көс дәүмәле массалар араһындағы алыҫлыҡҡа ғына бәйле, әммә радиус-вектор йүнәлешенә түгел (ҡара.&lt;math&gt;r&lt;/math&gt;&lt;math&gt;\vec{r}&lt;/math&gt; Преамбула формулаһы).

Массаһы буйынса күпкә ҙурыраҡ матди нөктә барлыҡҡа килтергән гравитацион ҡырҙағы матди нөйөштөң траекторияһы Кеплер закондарына буйһона. Атап әйткәндә, Ҡояш системаһындағы планеталар һәм кометалар [[Эллипс|эллипстар]] йәки [[Гипербола (математика)|гиперболдар]] буйлап хәрәкәт итә. Был картинаны боҙоп күрһәткән башҡа планеталарҙың йоғонтоһон тулҡынланыуҙар теорияһы ярҙамында иҫәпкә алырға мөмкин.

== Тарихи очерк ==

:

[[Файл:NewtonsLawOfUniversalGravitation.svg|мини|Ньютондың бөтә донъя тартылыу законы]]
Дөйөм ауыртыу көсө идеяһы Ньютонға тиклем бер нисә тапҡыр әйтелә. Элек был турала [[Эпикур]], Гассенди, [[Йоһанн Кеплер|Кеплер]], Борелли, [[Рене Декарт|Декарт]], Роберваль, Гюйгенс һәм башҡалар уйлағандар.&lt;ref&gt;{{Китап|автор=Клайн М.|заглавие=Математика. Утрата определённости|ссылка=https://web.archive.org/web/20070212044129/http://djvu.504.com1.ru:8019/WWW/673fd31efac2253c4781be62fb9ba2fc.djvu|место=М.|издательство=[[Мир (издательство)|Мир]]|год=1984|страницы=66}} {{Cite web|accessdate=2007-02-12|website=yes}}&lt;/ref&gt; Кеплер, тартыу Ҡояшҡа тиклемге алыҫлыҡҡа пропорциональ һәм эклиптика яҫылығында ғына тарала, тип иҫәпләгән; Декарт быны эфирҙағы өйөрмә һөҙөмтәһе тип иҫәпләгән.&lt;ref&gt;{{Китап|автор=Спасский Б. И.|заглавие=История физики|том=1|страницы=140—141}}&lt;/ref&gt; Шулай уҡ алыҫлыҡҡа дөрөҫ бәйле фараздар ҙа булған; Ньютон Галлейға яҙған хатында Буллиальд, Рена һәм Гукты үҙенән алда килеүселәр тип телгә ала.&lt;ref&gt;Ход их рассуждений легко восстановить, см. ''[[Тюлина, Ирина Александровна|Тюлина И. А.]]'', указ. статья, стр. 185. Как показал [[Гюйгенс, Христиан|Гюйгенс]], при круговом движении центростремительная сила &lt;math&gt;F\sim&lt;/math&gt; (пропорциональна) &lt;math&gt;v^2\over R&lt;/math&gt;, где &lt;math&gt;v&lt;/math&gt; — скорость тела, &lt;math&gt;R&lt;/math&gt; — радиус орбиты. Но &lt;math&gt;v\sim \frac R T&lt;/math&gt;, где &lt;math&gt;T&lt;/math&gt; — период обращения, то есть &lt;math&gt;v^2\sim \frac {R^2} {T^2}&lt;/math&gt;. Согласно 3-му закону Кеплера, &lt;math&gt;T^2\sim R^3&lt;/math&gt;, поэтому &lt;math&gt;v^2\sim \frac {1} {R}&lt;/math&gt;, откуда окончательно имеем: &lt;math&gt;F \sim \frac {1} {R^2}&lt;/math&gt;.&lt;/ref&gt; Әммә Ньютонға тиклем бер кем дә тартылыу законын (көс, алыҫлыҡтың кире пропорциональ квадраттарын) һәм планеталарҙың хәрәкәт закондарын (Кеплер закондары) асыҡ һәм математик яҡтан иҫбатлай алмай.&lt;ref&gt;Точнее, никто не смог это сделать последовательно для эллиптических орбит. Для круговых, используя третий закон Кеплера и формулу Гюйгенса для центробежной силы, это было сделать довольно нетрудно, и сам Ньютон вспоминал, что сделал это довольно давно, но никому не сообщал, так как был не удовлетворен неудачей тогда с решением общей задачи. Это же, видимо, позже, сделал Гук (это его письмо сохранилось), побудивший Ньютона вернуться к общей задаче. Гук же обосновал второй закон Кеплера, применив методологически важный в тот момент прием суперпозиции свободного движения и движения с ускорением, направленным к центру. Однако только Ньютон решил в итоге задачу полностью, для некруговых орбит, впервые корректно и доказательно теоретически получив их форму, он же первый всё полно и систематически изложил.&lt;/ref&gt;. Бынан тыш, Ньютон гравитацияның универсаль булыуын аңлай: башҡаса, бер үк көс алманы ла ергә төшөргә мәжбүр итә, Айҙы ла Ер тирәләй әйләндерергә мәжбүр итә.

Үҙенең төп хеҙмәттәрендә «Тәбиғи фәлсәфәнең математик башында» (1687) Исаак Ньютондың тартылыш закондар сығарыу нигеҙләнеп, эмпирик Кеплер законы, шул уҡ ваҡытта билдәле булған. Ул закон түбәндәгене күрһәтә :

* Планеталарҙың күҙәтелгән хәрәкәттәре үҙәк көстәрҙең булыуын раҫлай;
* Киреһенсә, үҙәк тартылыу көсө эллипс (йәки гиперболик) орбиталарға килтерә.

Бынан тыш, Ньютон ауырлыҡ менән бәйле темалары  Ер фигураһы проблемаһы, тулҡындар теорияһы, тигеҙлектең алдан күҙаллау темаларында әһәмиәтле була.

== Иҫкәрмә ==
{{Иҫкәрмәләр|2}}
[[Категория:Классик физика]]
[[Категория:Тәржемәһе тикшерелмәгән биттәр]]</text>
      <sha1>r0inl6vx33wbfa5dl8aizzmayu4ibml</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146670</id>
      <parentid>1146669</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T17:09:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ZUFAr</username>
        <id>191</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17247" xml:space="preserve">'''Ньютондың классик тартылыу теорияһы''' (Бөтә донъя тартылыу законы) [[Механика|классик механика]] сиктәрендә [[Гравитация|гравитацион үҙ-ара тәьҫир итешеүҙе]] тасуирлаусы закон. Был закон Ньютон тарафынан яҡынса 1666 йылда асыла, 1687 йылда Ньютондың &quot;Принсипия&quot;һында баҫылып сыға.

Закон буйынса&lt;ref&gt;{{Китап|часть=Всемирного тяготения закон|заглавие=[[Физическая энциклопедия]] (в 5 томах)|ответственный=Под редакцией акад. [[Прохоров, Александр Михайлович|А. М. Прохорова]]|том=1|год=1988|место=М.|издательство=[[Большая Российская энциклопедия (издательство)|Советская Энциклопедия]]|isbn=5-85270-034-7|страницы=348}}&lt;/ref&gt;, ике материаль нөктә араһында гравитацион тартылыу көсө уларҙы тоташтырған тура һыҙыҡ буйлап тәьҫир итә, был көс ике массаға ла пропорциональ һәм алыҫлыҡтың квадратына кире пропорционал тәьҫир итә.&lt;math&gt;F&lt;/math&gt;&lt;math&gt;m_1&lt;/math&gt;&lt;math&gt;m_2&lt;/math&gt;&lt;math&gt;r&lt;/math&gt; Йәғни:{{EF|:|&lt;math&gt;F = G \cdot {m_1 \cdot m_2\over r^2}&lt;/math&gt;.|ref=1|center=y}}
Бында &lt;math&gt;G&lt;/math&gt; — гравитацион даими тигеҙ&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://physics.nist.gov/cgi-bin/cuu/Value?bg |title=CODATA Internationally recommended values of the Fundamental Physical Constants |accessdate=2020-03-07 |lang=en |archive-date=2011-08-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110827153649/http://www.physics.nist.gov/cgi-bin/cuu/Value?bg |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;:{{Math|6,67430(15)·10&lt;sup&gt;−11&lt;/sup&gt;}} м³/(кг·с²).

== Ньютондың тартылыш үҙенсәлектәре ==
Ньютон теорияһында массаһа булған есем был есемгә тартылыу көсөн барлыҡҡа килтерә, уны гравитацион ҡыр тип атайҙар.

Ньютон теорияһында гравитацион үҙ-ара тәьҫир итешеү шунда уҡ тарала, сөнки тартыу көсө был ваҡытта тартыусы есемдәрҙең үҙ-ара урынлашыуына ғына бәйле. Шулай уҡ Ньютон гравитацион көстәре өсөн суперпозиция принцибы ғәҙел:  бер нисә киҫәксә булғанда  һәр киҫәксәнең тартылыу көстәренең векторлы суммаһына тигеҙ.

Классик гравитацияның тағы бер мөһим үҙенсәлеге - эквивалентлыҡ принцибы&lt;ref name=&quot;Nov&quot;&gt;''[[Новиков, Игорь Дмитриевич|Новиков И. Д.]]'' Тяготение //Физический энциклопедический словарь. — под ред. [[Прохоров, Александр Михайлович|А. М. Прохорова]] — М., Большая Российская энциклопедия, 2003. — ISBN 5-85270-306-0. — Тираж 10000 экз. — с. 772—775&lt;/ref&gt;. Уның эҙемтәһе булып есемгә тартылыу биргән тиҙләтеү был есемдең массаһына, химик составына һәм башҡа үҙенсәлектәргә бәйле түгел. Был массаның тартылыу законында көс күрһәтеүгә һәм Ньютондың икенсе законында тиҙләтеү аша көс күрһәтеүгә бер төрлө инеүенән күренә. Шулай итеп, был теорияла гравитацион көс тәьҫирендә нөктәле йәки бәләкәй есемдең тиҙләтелеүе һәр ваҡыт гравитация ҡырының көсөргәнешлеге тигеҙ  билдәләнә&lt;ref&gt;Удобство использования физической величины напряженности связано с тем, что она не зависит от конкретного тела, помещаемого в данную точку, (будет одинаковой, если мы поместим в эту точку разные тела разной массы) и, таким образом, является характеристикой только самого поля, не зависящего непосредственно от тела, на которое оно действует (косвенная зависимость может быть за счёт действия самого этого тела на тела-источники поля, и только при изменении в результате этого воздействия их положения).&lt;/ref&gt;&lt;math&gt;\vec g = \vec F / m.&lt;/math&gt; 

Сфералы симметрик есем үҙ сиктәренән ситтә есем үҙәгендә урынлашҡан шул уҡ массаның материаль нөктәһе кеүек үк ҡыр булдыра. Сфералы симметрик тышлыҡ эсендә (сфералы ҡыуышлыҡлы йәки шартлы рәүештә бүленгән, ысынбарлыҡта ниндәйҙер есемдең өлөшө б''улып''&lt;ref&gt;То есть, речь не идет, конечно, об экранировке гравитационных полей, создаваемых другими источниками, которые могут находиться как внутри оболочки, так и вне её, а только лишь о том поле, которое создаётся самой оболочкой, именно его напряжённость равна нулю (а поля остальных источников тогда по принципу суперпозиции как раз останутся внутри сферической оболочки неизменными, как будто оболочки нет).&lt;/ref&gt; тора) ул тыуҙырған ҡыр нуль көсөргәнешлелеккә эйә (һәм, шуға ярашлы, даими потенциал), йәғни, сферик симметрик тиресә уның эсендә булған есемдәрҙе тартмай, һәм, ғөмүмән, уларға бер нисек тә гравитация ярҙамында тәьҫир итмәй.

Бында үрҙә әйтелгән һәм Ньютондың өсөнсө законынан күренеүенсә, , был раҫлауҙы өҫтәп була,  сөнки сферик симметрик есемгә сит сығанаҡтарҙың гравитацияһы шулай уҡ, күк йөҙөндәге шул уҡ массаның үҙәк өлөшөндә урынлашҡан есемдәр кеүек үк, күк йөҙө тап килә.

Ньютон теорияһында гравитацион ҡыр потенциаль булып тора, шуға бәйле уны тасуирлау өсөн гравитация потенциалын ҡулланырға мөмкин. Әгәр ҡыр координаталар башында урынлашҡан нөктәле масса менән барлыҡҡа килһә, гравитациялау потенциалы формула менән билдәләнә:&lt;math&gt;\varphi.&lt;/math&gt;&lt;math&gt;M&lt;/math&gt;{{EF|:|&lt;math&gt; \varphi(\vec{r}) = -G \frac{M}{r}&lt;/math&gt;,|ref=1.1|center=y}}
(Бында сикһеҙлектәге потенциал, ғәҙәттәгесә, нулгә тигеҙ тип ҡабул ителә).

Дөйөм осраҡта, матдәнең тығыҙлығы ирекле рәүештә таралһа, Пуассон тигеҙләмәһен ҡәнәғәтләндерә:&lt;math&gt;\rho&lt;/math&gt;&lt;math&gt;\varphi&lt;/math&gt;{{EF|:|&lt;math&gt;\Delta \varphi(\vec{r}) = -4 \pi G \rho(\vec{r})&lt;/math&gt;.|ref=1.2|center=y}}
Был тигеҙләмәләренең сиселеше&lt;ref&gt;Это решение естественно получается используя формулу решения с одним точечным источником, приведенную выше, и принцип суперпозиции - то есть просто сложением полей от (бесконечного) множества точечных источников, массой &lt;math&gt;\rho dV&lt;/math&gt; каждый, расположенных в соответствующих точках пространства.&lt;/ref&gt; ошолай яҙылға:{{EF|:|&lt;math&gt;\varphi(\vec{r}) = -G \int_{V^\prime}\frac{\rho(\vec{r}^\prime)dV^\prime}{|\vec{r}-\vec{r}^\prime|} + C&lt;/math&gt;.|ref=1.3|center=y}}
Бында потенциал билдәләнгән нөктәнең радиус-векторы, күләм элементының радиус- векторы c матдә тығыҙлығы менән билдәләнә, ә интеграция бөтә бындай элементтарҙы үҙ эсенә ала; ирекле даими; йыш ҡына уны нулгә тигеҙ ҡабул итәләр, был бер нөктәле сығанаҡ өсөн юғарыраҡ формулала эшләнгәнсә.&lt;math&gt;\vec{r}&lt;/math&gt;&lt;math&gt;\vec{r}^\prime&lt;/math&gt;&lt;math&gt;dV^\prime&lt;/math&gt;&lt;math&gt;\rho(\vec{r}^\prime)&lt;/math&gt;&lt;math&gt;C&lt;/math&gt;

Гравитацион ҡырҙа массаһы булған матди нөктәгә тәьҫир иткән тартылыу көсө потенциалы менән формула менән бәйле:&lt;math&gt;m&lt;/math&gt;{{EF|:|&lt;math&gt;\vec{F}(\vec{r}) = - m \nabla \varphi(\vec{r})&lt;/math&gt;.|ref=1.4|center=y}}
Әгәр ҡыр координаталар башында урынлашҡан нөктәле масса менән барлыҡҡа килһә, масса нөктәһенә көс тәьҫир итә&lt;math&gt;M&lt;/math&gt;&lt;math&gt;m&lt;/math&gt;{{EF|:|&lt;math&gt;\vec{F}(\vec{r}) = - G\frac{m M}{r^3}\cdot\vec{r}&lt;/math&gt;.|ref=1.5|center=y}}
Был көс дәүмәле массалар араһындағы алыҫлыҡҡа ғына бәйле, әммә радиус-вектор йүнәлешенә түгел (ҡара.&lt;math&gt;r&lt;/math&gt;&lt;math&gt;\vec{r}&lt;/math&gt; Преамбула формулаһы).

Массаһы буйынса күпкә ҙурыраҡ матди нөктә барлыҡҡа килтергән гравитацион ҡырҙағы матди нөйөштөң траекторияһы Кеплер закондарына буйһона. Атап әйткәндә, Ҡояш системаһындағы планеталар һәм кометалар [[Эллипс|эллипстар]] йәки [[Гипербола (математика)|гиперболдар]] буйлап хәрәкәт итә. Был картинаны боҙоп күрһәткән башҡа планеталарҙың йоғонтоһон тулҡынланыуҙар теорияһы ярҙамында иҫәпкә алырға мөмкин.

== Тарихи очерк ==

:

[[Файл:NewtonsLawOfUniversalGravitation.svg|мини|Ньютондың бөтә донъя тартылыу законы]]
Дөйөм ауыртыу көсө идеяһы Ньютонға тиклем бер нисә тапҡыр әйтелә. Элек был турала [[Эпикур]], Гассенди, [[Йоһанн Кеплер|Кеплер]], Борелли, [[Рене Декарт|Декарт]], Роберваль, Гюйгенс һәм башҡалар уйлағандар.&lt;ref&gt;{{Китап|автор=Клайн М.|заглавие=Математика. Утрата определённости|ссылка=https://web.archive.org/web/20070212044129/http://djvu.504.com1.ru:8019/WWW/673fd31efac2253c4781be62fb9ba2fc.djvu|место=М.|издательство=[[Мир (издательство)|Мир]]|год=1984|страницы=66}} {{Cite web|accessdate=2007-02-12|website=yes}}&lt;/ref&gt; Кеплер, тартыу Ҡояшҡа тиклемге алыҫлыҡҡа пропорциональ һәм эклиптика яҫылығында ғына тарала, тип иҫәпләгән; Декарт быны эфирҙағы өйөрмә һөҙөмтәһе тип иҫәпләгән.&lt;ref&gt;{{Китап|автор=Спасский Б. И.|заглавие=История физики|том=1|страницы=140—141}}&lt;/ref&gt; Шулай уҡ алыҫлыҡҡа дөрөҫ бәйле фараздар ҙа булған; Ньютон Галлейға яҙған хатында Буллиальд, Рена һәм Гукты үҙенән алда килеүселәр тип телгә ала.&lt;ref&gt;Ход их рассуждений легко восстановить, см. ''[[Тюлина, Ирина Александровна|Тюлина И. А.]]'', указ. статья, стр. 185. Как показал [[Гюйгенс, Христиан|Гюйгенс]], при круговом движении центростремительная сила &lt;math&gt;F\sim&lt;/math&gt; (пропорциональна) &lt;math&gt;v^2\over R&lt;/math&gt;, где &lt;math&gt;v&lt;/math&gt; — скорость тела, &lt;math&gt;R&lt;/math&gt; — радиус орбиты. Но &lt;math&gt;v\sim \frac R T&lt;/math&gt;, где &lt;math&gt;T&lt;/math&gt; — период обращения, то есть &lt;math&gt;v^2\sim \frac {R^2} {T^2}&lt;/math&gt;. Согласно 3-му закону Кеплера, &lt;math&gt;T^2\sim R^3&lt;/math&gt;, поэтому &lt;math&gt;v^2\sim \frac {1} {R}&lt;/math&gt;, откуда окончательно имеем: &lt;math&gt;F \sim \frac {1} {R^2}&lt;/math&gt;.&lt;/ref&gt; Әммә Ньютонға тиклем бер кем дә тартылыу законын (көс, алыҫлыҡтың кире пропорциональ квадраттарын) һәм планеталарҙың хәрәкәт закондарын (Кеплер закондары) асыҡ һәм математик яҡтан иҫбатлай алмай.&lt;ref&gt;Точнее, никто не смог это сделать последовательно для эллиптических орбит. Для круговых, используя третий закон Кеплера и формулу Гюйгенса для центробежной силы, это было сделать довольно нетрудно, и сам Ньютон вспоминал, что сделал это довольно давно, но никому не сообщал, так как был не удовлетворен неудачей тогда с решением общей задачи. Это же, видимо, позже, сделал Гук (это его письмо сохранилось), побудивший Ньютона вернуться к общей задаче. Гук же обосновал второй закон Кеплера, применив методологически важный в тот момент прием суперпозиции свободного движения и движения с ускорением, направленным к центру. Однако только Ньютон решил в итоге задачу полностью, для некруговых орбит, впервые корректно и доказательно теоретически получив их форму, он же первый всё полно и систематически изложил.&lt;/ref&gt;. Бынан тыш, Ньютон гравитацияның универсаль булыуын аңлай: башҡаса, бер үк көс алманы ла ергә төшөргә мәжбүр итә, Айҙы ла Ер тирәләй әйләндерергә мәжбүр итә.

Үҙенең төп хеҙмәттәрендә «Тәбиғи фәлсәфәнең математик башында» (1687) Исаак Ньютондың тартылыш закондар сығарыу нигеҙләнеп, эмпирик Кеплер законы, шул уҡ ваҡытта билдәле булған. Ул закон түбәндәгене күрһәтә :

* Планеталарҙың күҙәтелгән хәрәкәттәре үҙәк көстәрҙең булыуын раҫлай;
* Киреһенсә, үҙәк тартылыу көсө эллипс (йәки гиперболик) орбиталарға килтерә.

Бынан тыш, Ньютон ауырлыҡ менән бәйле темалары  Ер фигураһы проблемаһы, тулҡындар теорияһы, тигеҙлектең алдан күҙаллау темаларында әһәмиәтле була.

== Иҫкәрмә ==
{{Иҫкәрмәләр|2}}
[[Категория:Классик физика]]
[[Категория:Тәржемәһе тикшерелмәгән биттәр]]</text>
      <sha1>15va9cxm611zp2nogl88eu84a5w3hds</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1146671</id>
      <parentid>1146670</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T17:10:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ZUFAr</username>
        <id>191</id>
      </contributor>
      <comment>/* Тарихи очерк */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17532" xml:space="preserve">'''Ньютондың классик тартылыу теорияһы''' (Бөтә донъя тартылыу законы) [[Механика|классик механика]] сиктәрендә [[Гравитация|гравитацион үҙ-ара тәьҫир итешеүҙе]] тасуирлаусы закон. Был закон Ньютон тарафынан яҡынса 1666 йылда асыла, 1687 йылда Ньютондың &quot;Принсипия&quot;һында баҫылып сыға.

Закон буйынса&lt;ref&gt;{{Китап|часть=Всемирного тяготения закон|заглавие=[[Физическая энциклопедия]] (в 5 томах)|ответственный=Под редакцией акад. [[Прохоров, Александр Михайлович|А. М. Прохорова]]|том=1|год=1988|место=М.|издательство=[[Большая Российская энциклопедия (издательство)|Советская Энциклопедия]]|isbn=5-85270-034-7|страницы=348}}&lt;/ref&gt;, ике материаль нөктә араһында гравитацион тартылыу көсө уларҙы тоташтырған тура һыҙыҡ буйлап тәьҫир итә, был көс ике массаға ла пропорциональ һәм алыҫлыҡтың квадратына кире пропорционал тәьҫир итә.&lt;math&gt;F&lt;/math&gt;&lt;math&gt;m_1&lt;/math&gt;&lt;math&gt;m_2&lt;/math&gt;&lt;math&gt;r&lt;/math&gt; Йәғни:{{EF|:|&lt;math&gt;F = G \cdot {m_1 \cdot m_2\over r^2}&lt;/math&gt;.|ref=1|center=y}}
Бында &lt;math&gt;G&lt;/math&gt; — гравитацион даими тигеҙ&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://physics.nist.gov/cgi-bin/cuu/Value?bg |title=CODATA Internationally recommended values of the Fundamental Physical Constants |accessdate=2020-03-07 |lang=en |archive-date=2011-08-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110827153649/http://www.physics.nist.gov/cgi-bin/cuu/Value?bg |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;:{{Math|6,67430(15)·10&lt;sup&gt;−11&lt;/sup&gt;}} м³/(кг·с²).

== Ньютондың тартылыш үҙенсәлектәре ==
Ньютон теорияһында массаһа булған есем был есемгә тартылыу көсөн барлыҡҡа килтерә, уны гравитацион ҡыр тип атайҙар.

Ньютон теорияһында гравитацион үҙ-ара тәьҫир итешеү шунда уҡ тарала, сөнки тартыу көсө был ваҡытта тартыусы есемдәрҙең үҙ-ара урынлашыуына ғына бәйле. Шулай уҡ Ньютон гравитацион көстәре өсөн суперпозиция принцибы ғәҙел:  бер нисә киҫәксә булғанда  һәр киҫәксәнең тартылыу көстәренең векторлы суммаһына тигеҙ.

Классик гравитацияның тағы бер мөһим үҙенсәлеге - эквивалентлыҡ принцибы&lt;ref name=&quot;Nov&quot;&gt;''[[Новиков, Игорь Дмитриевич|Новиков И. Д.]]'' Тяготение //Физический энциклопедический словарь. — под ред. [[Прохоров, Александр Михайлович|А. М. Прохорова]] — М., Большая Российская энциклопедия, 2003. — ISBN 5-85270-306-0. — Тираж 10000 экз. — с. 772—775&lt;/ref&gt;. Уның эҙемтәһе булып есемгә тартылыу биргән тиҙләтеү был есемдең массаһына, химик составына һәм башҡа үҙенсәлектәргә бәйле түгел. Был массаның тартылыу законында көс күрһәтеүгә һәм Ньютондың икенсе законында тиҙләтеү аша көс күрһәтеүгә бер төрлө инеүенән күренә. Шулай итеп, был теорияла гравитацион көс тәьҫирендә нөктәле йәки бәләкәй есемдең тиҙләтелеүе һәр ваҡыт гравитация ҡырының көсөргәнешлеге тигеҙ  билдәләнә&lt;ref&gt;Удобство использования физической величины напряженности связано с тем, что она не зависит от конкретного тела, помещаемого в данную точку, (будет одинаковой, если мы поместим в эту точку разные тела разной массы) и, таким образом, является характеристикой только самого поля, не зависящего непосредственно от тела, на которое оно действует (косвенная зависимость может быть за счёт действия самого этого тела на тела-источники поля, и только при изменении в результате этого воздействия их положения).&lt;/ref&gt;&lt;math&gt;\vec g = \vec F / m.&lt;/math&gt; 

Сфералы симметрик есем үҙ сиктәренән ситтә есем үҙәгендә урынлашҡан шул уҡ массаның материаль нөктәһе кеүек үк ҡыр булдыра. Сфералы симметрик тышлыҡ эсендә (сфералы ҡыуышлыҡлы йәки шартлы рәүештә бүленгән, ысынбарлыҡта ниндәйҙер есемдең өлөшө б''улып''&lt;ref&gt;То есть, речь не идет, конечно, об экранировке гравитационных полей, создаваемых другими источниками, которые могут находиться как внутри оболочки, так и вне её, а только лишь о том поле, которое создаётся самой оболочкой, именно его напряжённость равна нулю (а поля остальных источников тогда по принципу суперпозиции как раз останутся внутри сферической оболочки неизменными, как будто оболочки нет).&lt;/ref&gt; тора) ул тыуҙырған ҡыр нуль көсөргәнешлелеккә эйә (һәм, шуға ярашлы, даими потенциал), йәғни, сферик симметрик тиресә уның эсендә булған есемдәрҙе тартмай, һәм, ғөмүмән, уларға бер нисек тә гравитация ярҙамында тәьҫир итмәй.

Бында үрҙә әйтелгән һәм Ньютондың өсөнсө законынан күренеүенсә, , был раҫлауҙы өҫтәп була,  сөнки сферик симметрик есемгә сит сығанаҡтарҙың гравитацияһы шулай уҡ, күк йөҙөндәге шул уҡ массаның үҙәк өлөшөндә урынлашҡан есемдәр кеүек үк, күк йөҙө тап килә.

Ньютон теорияһында гравитацион ҡыр потенциаль булып тора, шуға бәйле уны тасуирлау өсөн гравитация потенциалын ҡулланырға мөмкин. Әгәр ҡыр координаталар башында урынлашҡан нөктәле масса менән барлыҡҡа килһә, гравитациялау потенциалы формула менән билдәләнә:&lt;math&gt;\varphi.&lt;/math&gt;&lt;math&gt;M&lt;/math&gt;{{EF|:|&lt;math&gt; \varphi(\vec{r}) = -G \frac{M}{r}&lt;/math&gt;,|ref=1.1|center=y}}
(Бында сикһеҙлектәге потенциал, ғәҙәттәгесә, нулгә тигеҙ тип ҡабул ителә).

Дөйөм осраҡта, матдәнең тығыҙлығы ирекле рәүештә таралһа, Пуассон тигеҙләмәһен ҡәнәғәтләндерә:&lt;math&gt;\rho&lt;/math&gt;&lt;math&gt;\varphi&lt;/math&gt;{{EF|:|&lt;math&gt;\Delta \varphi(\vec{r}) = -4 \pi G \rho(\vec{r})&lt;/math&gt;.|ref=1.2|center=y}}
Был тигеҙләмәләренең сиселеше&lt;ref&gt;Это решение естественно получается используя формулу решения с одним точечным источником, приведенную выше, и принцип суперпозиции - то есть просто сложением полей от (бесконечного) множества точечных источников, массой &lt;math&gt;\rho dV&lt;/math&gt; каждый, расположенных в соответствующих точках пространства.&lt;/ref&gt; ошолай яҙылға:{{EF|:|&lt;math&gt;\varphi(\vec{r}) = -G \int_{V^\prime}\frac{\rho(\vec{r}^\prime)dV^\prime}{|\vec{r}-\vec{r}^\prime|} + C&lt;/math&gt;.|ref=1.3|center=y}}
Бында потенциал билдәләнгән нөктәнең радиус-векторы, күләм элементының радиус- векторы c матдә тығыҙлығы менән билдәләнә, ә интеграция бөтә бындай элементтарҙы үҙ эсенә ала; ирекле даими; йыш ҡына уны нулгә тигеҙ ҡабул итәләр, был бер нөктәле сығанаҡ өсөн юғарыраҡ формулала эшләнгәнсә.&lt;math&gt;\vec{r}&lt;/math&gt;&lt;math&gt;\vec{r}^\prime&lt;/math&gt;&lt;math&gt;dV^\prime&lt;/math&gt;&lt;math&gt;\rho(\vec{r}^\prime)&lt;/math&gt;&lt;math&gt;C&lt;/math&gt;

Гравитацион ҡырҙа массаһы булған матди нөктәгә тәьҫир иткән тартылыу көсө потенциалы менән формула менән бәйле:&lt;math&gt;m&lt;/math&gt;{{EF|:|&lt;math&gt;\vec{F}(\vec{r}) = - m \nabla \varphi(\vec{r})&lt;/math&gt;.|ref=1.4|center=y}}
Әгәр ҡыр координаталар башында урынлашҡан нөктәле масса менән барлыҡҡа килһә, масса нөктәһенә көс тәьҫир итә&lt;math&gt;M&lt;/math&gt;&lt;math&gt;m&lt;/math&gt;{{EF|:|&lt;math&gt;\vec{F}(\vec{r}) = - G\frac{m M}{r^3}\cdot\vec{r}&lt;/math&gt;.|ref=1.5|center=y}}
Был көс дәүмәле массалар араһындағы алыҫлыҡҡа ғына бәйле, әммә радиус-вектор йүнәлешенә түгел (ҡара.&lt;math&gt;r&lt;/math&gt;&lt;math&gt;\vec{r}&lt;/math&gt; Преамбула формулаһы).

Массаһы буйынса күпкә ҙурыраҡ матди нөктә барлыҡҡа килтергән гравитацион ҡырҙағы матди нөйөштөң траекторияһы Кеплер закондарына буйһона. Атап әйткәндә, Ҡояш системаһындағы планеталар һәм кометалар [[Эллипс|эллипстар]] йәки [[Гипербола (математика)|гиперболдар]] буйлап хәрәкәт итә. Был картинаны боҙоп күрһәткән башҡа планеталарҙың йоғонтоһон тулҡынланыуҙар теорияһы ярҙамында иҫәпкә алырға мөмкин.

== Тарихи очерк ==

:

[[Файл:NewtonsLawOfUniversalGravitation.svg|мини|Ньютондың бөтә донъя тартылыу законы]]
Дөйөм ауыртыу көсө идеяһы Ньютонға тиклем бер нисә тапҡыр әйтелә. Элек был турала [[Эпикур]], Гассенди, [[Йоһанн Кеплер|Кеплер]], Борелли, [[Рене Декарт|Декарт]], Роберваль, Гюйгенс һәм башҡалар уйлағандар.&lt;ref&gt;{{книга|автор=Клайн М. |заглавие=Математика. Утрата определённости |ссылка=https://web.archive.org/web/20070212044129/http://djvu.504.com1.ru:8019/WWW/673fd31efac2253c4781be62fb9ba2fc.djvu |место=М. |издательство=[[Мир (издательство)|Мир]] |год=1984 |страницы=66}} {{Cite web |url=http://djvu.504.com1.ru:8019/WWW/673fd31efac2253c4781be62fb9ba2fc.djvu |title=Архивированная копия |accessdate=2010-03-01 |archive-date=2007-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070212044129/http://djvu.504.com1.ru:8019/WWW/673fd31efac2253c4781be62fb9ba2fc.djvu |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt; Кеплер, тартыу Ҡояшҡа тиклемге алыҫлыҡҡа пропорциональ һәм эклиптика яҫылығында ғына тарала, тип иҫәпләгән; Декарт быны эфирҙағы өйөрмә һөҙөмтәһе тип иҫәпләгән.&lt;ref&gt;{{Китап|автор=Спасский Б. И.|заглавие=История физики|том=1|страницы=140—141}}&lt;/ref&gt; Шулай уҡ алыҫлыҡҡа дөрөҫ бәйле фараздар ҙа булған; Ньютон Галлейға яҙған хатында Буллиальд, Рена һәм Гукты үҙенән алда килеүселәр тип телгә ала.&lt;ref&gt;Ход их рассуждений легко восстановить, см. ''[[Тюлина, Ирина Александровна|Тюлина И. А.]]'', указ. статья, стр. 185. Как показал [[Гюйгенс, Христиан|Гюйгенс]], при круговом движении центростремительная сила &lt;math&gt;F\sim&lt;/math&gt; (пропорциональна) &lt;math&gt;v^2\over R&lt;/math&gt;, где &lt;math&gt;v&lt;/math&gt; — скорость тела, &lt;math&gt;R&lt;/math&gt; — радиус орбиты. Но &lt;math&gt;v\sim \frac R T&lt;/math&gt;, где &lt;math&gt;T&lt;/math&gt; — период обращения, то есть &lt;math&gt;v^2\sim \frac {R^2} {T^2}&lt;/math&gt;. Согласно 3-му закону Кеплера, &lt;math&gt;T^2\sim R^3&lt;/math&gt;, поэтому &lt;math&gt;v^2\sim \frac {1} {R}&lt;/math&gt;, откуда окончательно имеем: &lt;math&gt;F \sim \frac {1} {R^2}&lt;/math&gt;.&lt;/ref&gt; Әммә Ньютонға тиклем бер кем дә тартылыу законын (көс, алыҫлыҡтың кире пропорциональ квадраттарын) һәм планеталарҙың хәрәкәт закондарын (Кеплер закондары) асыҡ һәм математик яҡтан иҫбатлай алмай.&lt;ref&gt;Точнее, никто не смог это сделать последовательно для эллиптических орбит. Для круговых, используя третий закон Кеплера и формулу Гюйгенса для центробежной силы, это было сделать довольно нетрудно, и сам Ньютон вспоминал, что сделал это довольно давно, но никому не сообщал, так как был не удовлетворен неудачей тогда с решением общей задачи. Это же, видимо, позже, сделал Гук (это его письмо сохранилось), побудивший Ньютона вернуться к общей задаче. Гук же обосновал второй закон Кеплера, применив методологически важный в тот момент прием суперпозиции свободного движения и движения с ускорением, направленным к центру. Однако только Ньютон решил в итоге задачу полностью, для некруговых орбит, впервые корректно и доказательно теоретически получив их форму, он же первый всё полно и систематически изложил.&lt;/ref&gt;. Бынан тыш, Ньютон гравитацияның универсаль булыуын аңлай: башҡаса, бер үк көс алманы ла ергә төшөргә мәжбүр итә, Айҙы ла Ер тирәләй әйләндерергә мәжбүр итә.

Үҙенең төп хеҙмәттәрендә «Тәбиғи фәлсәфәнең математик башында» (1687) Исаак Ньютондың тартылыш закондар сығарыу нигеҙләнеп, эмпирик Кеплер законы, шул уҡ ваҡытта билдәле булған. Ул закон түбәндәгене күрһәтә :

* Планеталарҙың күҙәтелгән хәрәкәттәре үҙәк көстәрҙең булыуын раҫлай;
* Киреһенсә, үҙәк тартылыу көсө эллипс (йәки гиперболик) орбиталарға килтерә.

Бынан тыш, Ньютон ауырлыҡ менән бәйле темалары  Ер фигураһы проблемаһы, тулҡындар теорияһы, тигеҙлектең алдан күҙаллау темаларында әһәмиәтле була.

== Иҫкәрмә ==
{{Иҫкәрмәләр|2}}
[[Категория:Классик физика]]
[[Категория:Тәржемәһе тикшерелмәгән биттәр]]</text>
      <sha1>97l604jpkt8odj8mgculd1yvxtfrisf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Фекерләшеү:Ньютондың классик тартылыу теорияһы</title>
    <ns>1</ns>
    <id>184221</id>
    <revision>
      <id>1146673</id>
      <timestamp>2022-07-20T17:12:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ZUFAr</username>
        <id>191</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;{{10000}}&quot; исемле яңы бит булдырылған</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9" xml:space="preserve">{{10000}}</text>
      <sha1>ekrgr2aykxzqyh9t59l8msolgx00cpf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Малай</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184222</id>
    <redirect title="Малай (Ҡырмыҫҡалы районы)" />
    <revision>
      <id>1146675</id>
      <timestamp>2022-07-20T17:18:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MR973</username>
        <id>26610</id>
      </contributor>
      <comment>MR973  [[Малай]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Малай (Ҡырмыҫҡалы районы)]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="82" xml:space="preserve">#перенаправление [[Малай (Ҡырмыҫҡалы районы)]]</text>
      <sha1>j4lm81vuf0q7uu0ketdw6t8h29pmyxm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Фекерләшеү:Малай</title>
    <ns>1</ns>
    <id>184223</id>
    <redirect title="Фекерләшеү:Малай (Ҡырмыҫҡалы районы)" />
    <revision>
      <id>1146677</id>
      <timestamp>2022-07-20T17:18:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MR973</username>
        <id>26610</id>
      </contributor>
      <comment>MR973  [[Фекерләшеү:Малай]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Фекерләшеү:Малай (Ҡырмыҫҡалы районы)]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="103" xml:space="preserve">#перенаправление [[Фекерләшеү:Малай (Ҡырмыҫҡалы районы)]]</text>
      <sha1>l46zqj2nh1392zfm520rxtwgb4injov</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ҡамыр аштары</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184224</id>
    <revision>
      <id>1146731</id>
      <timestamp>2022-07-21T05:57:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MR973</username>
        <id>26610</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:ru:Special:Redirect/revision/122268539|Выпечка]]&quot; битен тәржемә итеп төҙөлгән</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3505" xml:space="preserve">[[Файл:SB-Ladengeschäft-Backwaren.JPG|мини|Мюнхен икмәкханаларының береһендә үҙ-үҙеңде хеҙмәтләндереү бүлегендә кондитер изделиялары]]
Ҡамыр аштары — икмәк бешереү ысулы менән эшләнгән аҙыҡ-түлек һәм кондитер изделиеларының киң таралған атамаһы, шулай уҡ был процестың үҙе.

Ваҡ икмәк-ҡалас бешереү әйберҙәренә башлыса 250 грамм ауырлыҡтағы икмәк ҡамырынан кондитер изделиелары инә. Улар — ҡаластар, рогаликтар , круассандар.

Кондитер изделиелары башҡа ҡамыр төрҙәренән, башлыса май һәм [[шәкәр]] ҡушылып эшләнә. Бында шулай уҡ оҙайлы һаҡлау ваҡыты менән татлы булмаған әйберҙәр ҙә (галеттар, крекерҙар, тоҙло таяҡтар, брецелдәр) инә. Кондитер изделиеларының классик төрҙәре булып печенье, [[бәлеш]] һәм торт тора.

Борон күп кенә халыҡтарҙа ҡатын-ҡыҙҙың никахҡа инергә әҙерлеге нәҡ аш әҙерләү оҫталығы буйынса баһалана.&lt;ref&gt;{{Китап|часть=Выпечка|автор=Наталья Шинкарёва, Надежда Бондаренко|заглавие=Кулинарная энциклопедия|ответственный=Ольга Ивенская|ссылка=|место=|издательство=Litres|год=2017|том=5|страниц=|страницы=|isbn=|ref=Кулинарная энциклопедия}}&lt;/ref&gt; Икмәк-булка изделиеларының байтаҡ өлөшө йорт хужалыҡтарында һәм икмәкханаларҙа, икмәкхана-кондитер кибеттәрендә, кафеларҙа етештерелә. Икмәк заводында механизацияланған икмәк бешереү СССР-ға һәм постсовет илдәренә хас, башҡа категориялы икмәк-булка изделиелары (башлыса, икмәк ашамлыҡтары һәм онлы кондитер изделиеһы) индустриаль үҫешкән илдәрҙең күпселегенә хас.

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==

* {{Китап|часть=Выпечка|автор=Наталья Шинкарёва, Надежда Бондаренко|заглавие=Кулинарная энциклопедия|ответственный=Ольга Ивенская|ссылка=|место=|издательство=Litres|год=2017|том=5|страниц=|страницы=|isbn=|ref=Кулинарная энциклопедия}}

== Һылтанмалар ==

* [http://www.nkj.ru/archive/articles/9713/ Статья «Выпечка» в Большом кулинарном словаре А. Дюма]
[[Категория:Аш-һыу әҙерләү технологияһы]]
[[Категория:Тәм-том производствоһы]]
[[Категория:Икмәк-ҡалас аҙыҡтары]]
[[Категория:Икмәк бешереү сәнәғәте]]</text>
      <sha1>6oqlefro3dvbmmvu45uz3zouztk36f7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Пицца</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184225</id>
    <revision>
      <id>1146734</id>
      <timestamp>2022-07-21T07:24:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MR973</username>
        <id>26610</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:ru:Special:Redirect/revision/124020322|Пицца]]&quot; битен тәржемә итеп төҙөлгән</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15205" xml:space="preserve">
{{Блюдо|год=XVI быуат &lt;small&gt;(яҡынса)&lt;/small&gt;|изображение=Eq it-na pizza-margherita sep2005 sml.jpg|подпись=Помидор соусы, сыр һәм үләндәр менән традицион «Маргарита» пиццаһы|национальная кухня=Итальян аш-һыуы|основные компоненты=сүпрә йәймәһе, томат соусы, сыр, йәшелсә|страна происхождения={{Флагификация|Италия}}|оригинальное название={{lang-it|Pizza}}}}
[[Категория:Блюда по алфавиту]]
'''Пицца''' ({{lang-it|Pizza}})  — [[Италия|итальян]] ризығы, ул түңәрәк сүпрә көлсәһе рәүешендә, өҫтән томат соусынан, [[Сыр|сырҙан]] һәм йыш ҡына ит, йәшелсә, бәшмәк һәм башҡа аҙыҡ-түлек кеүек башҡа ингредиенттарҙан бешерелә. Ҙур булмаған пиццаны ҡайһы берҙә ''пиццетта'' тип атайҙар. Пицца әҙерләү буйынса махсуслашҡан ашнаҡсы — ''пиццайоло.''

== Тарихы ==
[[Файл:Pizzaiolo-1830.jpg|мини|207x207пкс|1830 йылғы картинала пицца (''пиццайоло'') һатыусыһы]]
«Пицца» һүҙе тәүҙә италияның үҙәк ҡалаһы Гаэтаның латин телендәге тексында, һуңынан [[Византия империяһы]] составында, беҙҙең эраның 997 йылында барлыҡҡа килә; текста әйтелгәнсә, билдәле бер мөлкәтте ҡуртымға алыусы Гэта епископына һәр [[Раштыуа|Раштыуала]] ''duodecim pizze'' («ун ике пицца») һәм һәр [[Пасха]] йәкшәмбеһенә тағы ун ике пицца бирергә тейеш.&lt;ref&gt;{{Cite web|subtitle=2003-01-15}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Китап|ссылка=http://worldcat.org/oclc/956188522|автор=Riciniello, Salvatore.|заглавие=Codice diplomatico gaetano Vol. 5: Carte 258-334 Anni 1086-1140|год=2002|издательство=Graficart}}&lt;/ref&gt;

Пиццаның прототибы булып боронғо гректар һәм римлеләрҙең өйҙәрендә икмәк киҫәктәрендә бирелгән ризыҡтар тора. 1522 йылда Европаға [[Помидор|помидорҙар]] индереү менән бәйле Неаполдә беренсе тапҡыр итальян пиццаһы барлыҡҡа килә. XVII быуатта итальян крәҫтиәндәре өсөн ''пиццайоло'' ({{lang-it|pizzaiolo}}) тигән айырым икмәк бешереү ырыуы барлыҡҡа килә.

АҠШ-ҡа пицца [[XIX быуат|XIX]] быуаттың икенсе яртыһында, итальян иммигранттары менән бергә килеп эләгә һәм тәүге тапҡыр, күрәһең, [[Чикаго|Чикагола]] барлыҡҡа килә. [[1957 йыл|1957]] йылда пицца-ярымфабрикат барлыҡҡа килә. XX быуат аҙағына туңдырылған әҙер ярымфабрикаттар киң таралыу ала, уларҙы ҡулланыр алдынан микротулҡынлы мейестә йәки электро-мейестә йылытыу ҙа етә.

== Әҙерләү ==
[[Файл:Hand-tossed_pizza.jpg|мини|244x244пкс|Ҡамырҙы һуҙыуҙың һоҡланғыс техникаһы]]
[[Файл:Stenugn.jpg|мини|200x200пкс|Утынлы мейестә пицца бешереү]]
Итальян пиццаһы өсөн классик ҡаты сортлы бойҙайҙың махсус ононан эшләнә, аҡһым миҡдары 14-15 %, тәбиғи әсеткеләрҙән (әсетмә)&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.nonsprecare.it/ricetta-pizza-con-pasta-madre|title=Классическая итальянская пицца на натуральных дрожжах (закваске)|author=Redazione|date=2014-05-08|publisher=www.nonsprecare.it|access-date=2014-09-04|archive-date=2014-09-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20140904212038/http://www.nonsprecare.it/ricetta-pizza-con-pasta-madre|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;, тоҙ, һыу һәм [[зәйтүн майы]]. Ҡамырҙы ҡул менән бутайҙар һәм ике сәғәтлек ялға ебәрәләр, шунан һуң уны шарҙарға бүләләр һәм оҙайлы ялға ебәрәләр — яҡынса 8 сәғәт. Ҡулдар менән ҡамыр шарҙары түңәрәк формала йәйелә һәм һуҙыла. Классик пицца ҡамырының ҡалынлығы — яҡынса 3-4 миллиметр, ҡамыр нигеҙенең диаметры — 31-32 сантиметр. Ҡамыр томат соусы йәки уның аналогтары менән ҡаплана, мәҫәлән, аҡ (ҡаймаҡлы) соус. Бынан һуң теләһә ниндәй эслек өҫтәлергә мөмкин. Теләһә ниндәй пиццаның алыштырғыһыҙ атрибуты — сыр. Ҡағиҙә булараҡ, был моцарелла, әммә башҡа итальян сырҙары ла булырға мөмкин: пекорино романо, пармезан һәм башҡалар. Рецепты буйынса пиццаға төрлө тәмләткестәр һибәләр, мәҫәлән, орегано, ҡара борос һәм [[Райхан|йәшел базилик]], еңелсә зәйтүн майы һибелә. Бынан тыш, пицца өсөн әҙерләнгән томат соусына йәшел базилик, тәмләткестәр, май өҫтәргә мөмкин.&lt;gallery mode=&quot;packed&quot; heights=&quot;140&quot; caption=&quot;Эслек өҫтәү тәртибе &quot;&gt;
Файл:20140704-0549 Balboa Peninsula.JPG|Соус һылау
Файл:20140704-0567 Balboa Peninsula.JPG|Сыр һәм
Файл:20140704-0575 Balboa Peninsula.JPG|колбаса һалыу
&lt;/gallery&gt;
[[Файл:Pizza_wheel_(2015-04-28).jpg|мини|180x180пкс|&lt;center&gt;Пицца өсөн бысаҡ&lt;/center&gt;]]
Әҙер пиццаны махсус бысаҡ менән киҫәләр. Ҙур булмаған порцион ''пиццеттар'' бар, улар киҫеүҙе талап итмәй.

== Төрҙәре ==
Пиццаның эслек рецептына ҡарап күп төрлө.

* ''Pizza alla marinara'' (Маринара) —  помидор, һарымһаҡ, зәйтүн майы һәм орегано (өҫтәмә рәүештә анчоустар һәм каперҙар) менән.
* ''Pizza Margherita'' (Маргарита) — помидор, моцарелла (ҡайһы берҙә пармезан менән өҫтәмә һибелгән), зәйтүн майы һәм [[Райхан|базилик]] менән. Томатһыҙ Маргарита ''Margherita bianca'' тип атала.
* ''Pizza Napolitana/Napoli'' («Неаполитан») —[[помидор]], моцарелла, пармезан, анчоустар, [[зәйтүн майы]], орегано һәм базилик менән (ысын неаполитан пиццаһын тик утын мейесендә генә бешерергә кәрәк)
* ''Pizza con le cozze'' — ҡабырсаҡтар, һарымһаҡ, зәйтүн майы һәм [[Петрушка үләне|петрушка менән]].
* ''Pizza alle vongole'' — венеркалар (ике эре моллюскылар), помидорҙар, һарымһаҡ, зәйтүн майы һәм орегано.
* ''Pizza aglio e olio'' — эҫе [[зәйтүн майы]], унда бер аҙ ҡыҙҙырылған [[һарымһаҡ]] һәм [[Мәтрүшкә|орегано]].
* ''Pizza aglio, olio e pomodoro'' — зәйтүн майы, һарымһаҡ, орегано һәм помидор.
* ''Pizza Regina'' — помидор, моцарелла, шампиньон, ветчина, орегано (ҡайһы берҙә ҡара зәйтүн менән дә).
* ''Pizza capricciosa'' (Пицца капричоза)  — помидор, моцарелла, бәшмәктәр, артишоктар, йәшел йәки ҡара зәйтүн менән.&lt;ref&gt;''Braimbridge, Sophie; Glynn, Joanne'' Food of Italy. — Murdoch Books, 2005. — '''P. 167'''. ISBN 1740454642&lt;/ref&gt;
* ''Pizza ai quattro formaggi'' (Дүрт сыр) —томат йәки сыр соусы һәм дүрт төрлө сыр сорттары менән.
* ''Pizza quattro stagioni'' (Дүрт миҙгел) —  дөйөм ингредиенты булып помидорҙар тора. Пицца дүрт өлөшкә бүленгән, уларҙың һәр береһе йыл миҙгелдәренең береһен аңлата:
** Яҙ: зәйтүн һәм артишоктар;
** Йәй: салями һәм ҡара борос;
** Көҙ: помидорҙар һәм моцарелла (Маргарита кеүек);
** Ҡыш: бәшмәктәр һәм бешерелгән йомортҡалар.
* ''Pizza ai funghi e salsicce (или boscaiola)'' (Фунги) — моццарелла, бәшмәк, колбаса менән, помидорлы йәки помидорһыҙ.
* ''Pizza Diabola'' (Диабола) — салями һәм осло калабрий боросо менән пицца.
* ''Pizza al tonno'' — тунец менән.
* ''Pizza ai frutti di mare'' — диңгеҙ продукттары менән.
* ''Pizza Hawaii'' (Гавай) — ветчина һәм [[ананас]] менән, фараз ителеүенсә, америка сығышлы.
* ''Sicilian pizza'' (''Сицилия пиццаһы'') —анчоустар менән (ғәҙәттә квадрат).

Һуңғы ваҡытта вегетариан пиццалар популяр булып китә, улар итһеҙ, һөт ризыҡтарыһыҙ, хатта ҡамыр әҙерләү өсөн ҡулланылған бойҙай ононан тыш булырға мөмкин. Ҡамыр үҙе ваҡланған етен орлоғонан, кишерҙән, сельдерейҙан һәм ҡабаҡтан эшләнә. Бөтә компоненттар ҡушыла, корж формалаша һәм дымды парға әйләндергән приборҙа киптерелә.

Шулай уҡ пицца-десерттары бар: шоколад, еләк, төрлө емештәр һәм еләктәр, вафли пиццеле һ. б.

== Таралыу ==
Пицца башлыса АҠШ-та һәм Европала таралған, унда пиццериялар сылбыры үҫешкән, уларҙың күпселеге заказсы адресына пицца ташыуҙы (тапшырыуҙы) тәҡдим итә.

== Галерея ==
&lt;gallery heights=&quot;150&quot; class=&quot;center&quot;&gt;
Файл:Pizza quattro stagioni.jpg|4 миҙгел
Файл:Calzone04.jpg|[[Кальцоне]]
Файл:HomemadeStromboliAug05.jpg|[[Стромболи (блюдо)|Cтромболи]]
Файл:Matzo pizza.jpg|Израиль пиццаһы-маца
Файл:HK Sheung Wan 喜悅海鮮酒家 Hei Yuet Seafood Restaurant 煎薄鐺 Chinese Pizza Cake May-2010.jpg|Ҡытай (Гонконг)
Файл:Vegetable pizza Denpasar Bali.JPG|Аҡ бәшмәк менән (Бали)
Файл:Kartoffel pizza.jpg|Картуф менән (Дания)
Файл:Pizza with shrimp and salad.jpg|Ҡыҫала һәм салат менән
Файл:Pizza with zucchini.jpg|Цукини менән
Файл:Vegetarian pizza with beans chunks of nutolene and cheese.jpg|Вегетариан пиццаһы сыр менән
Файл:Vegetarian-pizza-top.jpg|Вегетариан пиццаһы рукола менән
Файл:Zeus Pizza Spinat.jpg|Шпинат менән
Файл:PizzellePlate.jpg|Вафли пиццеле
Файл:Грибная пицца.jpg|Бәшмәк пиццаһы
Файл:Пицца на черном тесте.jpg|Ҡара ҡамырҙа пицца
Файл:Римская пицца.jpg|Рим пиццаһы
Файл:Пицца ролл.jpg|Пицца ролл
Файл:Пицца-десерт.jpg|Пицца-десерт
&lt;/gallery&gt;

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр|refs=&lt;ref name=&quot;heri&quot;&gt;{{Статья
 |автор       = Miller H.
 |заглавие = American Pie : How a Neapolitan street food became the most successful immigrant of all
 |ссылка     = https://www.americanheritage.com/american-pie
 |издание   = American Heritage
 |язык         = en
 |год           = 2006
 |месяц       = April—May
 |том           = 57
 |выпуск     = 2
 |archiveurl       = https://web.archive.org/web/20140109222047/http://www.americanheritage.com/print/61679
 |archivedate      = 2014-01-09
 |access-date      = 2020-06-29
 |deadlink         = no
}}&lt;/ref&gt;}}

== Әҙәбиәт ==

* {{Fr icon}} {{Китап|заглавие=Larousse gastronomique|часть=Pizza|место=P.|издательство=Larousse|год=1997|страницы=807|страниц=1215|ref=Larousse gastronomique}}
* {{Китап|автор=[[Крысин, Леонид Петрович|Крысин Л. П.]]|часть=Пицца|заглавие=Толковый словарь иноязычных слов|издание=2-е изд., доп|место=М.|издательство=[[Русский язык (издательство)|Русский язык]]|год=2000|страницы=535|страниц=856|серия=Б-ка словарей рус. яз.}}:&lt;br /&gt;ПИЦЦА, ы, ''ж''. ({{Lang-it|pizza}} &lt; {{Lang-it|pizzicare}} быть острым). Традиционное итальянское блюдо: тонкая лепёшка из теста с запечёнными на ней под соусом кусочками мяса, сыра, овощей и др.
* Похлёбкин В. В. Пицца // Кулинарный словарь. — М.: Издательство «Э», 2015. — С. 290. — 456 с. — 4000 экз. — &lt;nowiki&gt;ISBN 978-5-699-75127-3&lt;/nowiki&gt;.
* {{Китап|ответственный=Отв. ред. В. В. Бурцева, Н. М. Семенова|заглавие=Словарь иностранных слов|часть=Пицца|издание=4-е изд. стер|место=М.|издательство=Русский язык-Медиа|год=2007|страницы=512|страниц=817}}
[[Категория:Итальян аш-һыуы]]
[[Категория:Бәлештәр]]
[[Категория:Википедия:Викимәғлүмәттә сығанағы булған мәҡәләләр]]
[[Категория:Урам ризығы]]
[[Категория:Пицца]]</text>
      <sha1>k8zwekeistzzf89qbjjlkyx6yw48n38</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Чуба</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184226</id>
    <redirect title="Пшеха" />
    <revision>
      <id>1146737</id>
      <timestamp>2022-07-21T10:26:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Машъал</username>
        <id>30565</id>
      </contributor>
      <comment>Машъал  [[Чуба]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Пшеха]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="46" xml:space="preserve">#перенаправление [[Пшеха]]</text>
      <sha1>93u8cchsxary01n7zw9hv9nc3hwh7bk</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>