Википедия
bawiki
https://ba.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88_%D0%B1%D0%B8%D1%82
MediaWiki 1.39.0-wmf.21
first-letter
Медиа
Махсус
Фекерләшеү
Ҡатнашыусы
Ҡатнашыусы менән һөйләшеү
Википедия
Википедия буйынса фекерләшеү
Файл
Файл буйынса фекерләшеү
MediaWiki
MediaWiki буйынса фекерләшеү
Ҡалып
Ҡалып буйынса фекерләшеү
Белешмә
Белешмә буйынса фекерләшеү
Категория
Категория буйынса фекерләшеү
Портал
Портал буйынса фекерләшеү
Проект
Проект буйынса фекерләшеү
TimedText
TimedText talk
Модуль
Модуль буйынса фекерләшеү
Гаджет
Гаджет буйынса фекерләшеү
Гаджет билдәһе
Гаджет билдәһе буйынса фекерләшеү
Ләмәҙтамаҡ
0
1629
1146795
1144620
2022-07-23T05:33:49Z
Рөстәм Нурыев
43
/* Билдәле шәхестәр */
wikitext
text/x-wiki
{{НП+Россия
| статус = ауыл
| русское название = Ләмәҙтамаҡ
| оригинальное название = {{lang-ru|Лемез-Тамак}}
| герб =
| флаг =
| lat_deg = 55 | lat_min = 49 | lat_sec = 43
| lon_deg = 58 | lon_min = 16 | lon_sec = 12
| CoordAddon =
| CoordScale =
| регион = Башҡортостан
| регион в таблице = Башҡортостан
| вид района =
| район = Мәсетле районы
| район в таблице = Мәсетле районы{{!}}Мәсетле
| вид поселения = ауыл советы
| поселение = Ләмәҙтамаҡ ауыл Советы (Мәсетле районы)
| поселение в таблице =
| в регион = справа
| внутреннее деление =
| вид главы =
| глава =
| дата основания = яҡынса 1740 йылда
| первое упоминание = 1779
| прежние имена = Мағаз (фараз ителә)
| статус с =
| площадь =
| высота центра НП =
| климат =
| население = {{ Население | Лемез-Тамак | тс }}
| год переписи = {{ Население | Лемез-Тамак | г }}
| плотность =
| агломерация =
| национальный состав =
| конфессиональный состав =
| этнохороним =
| почтовый индекс = 452564
| телефонный код =
| цифровой идентификатор = 80242825001
| категория в Commons =
| сайт =
}}
'''Ләмәҙтамаҡ''' — [[Башҡортостан]] Республикаһы [[Мәсетле районы]]ндағы ауыл. [[Ләмәҙтамаҡ ауыл Советы]]на ҡарай, ауыл Советы үҙәге. Почта индексы — 452564, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80242825001.
== Хәҙерге торошо ==
Мәсәғүт-Әчит юлынан ауылға тиклем асфальт юл һалынған. [[Ҡотош (Мәсетле районы)|Ҡотош]] ауылына асфальт юлы, [[Һабанаҡ]] ауылына тура иҫке ҡырсынташ юл һәм Мәсәғүт-Әчит юлы аша асфальт юл бар. [[Әй (йылға)|Әй]] йылғаһында боҙ тотһа, [[Әбдрәхим]] ауылына ҡышҡы юл һалына. Фрунзе, … асфальт түшәлгән, Ғәзизов … урамдары ҡырсынташлы.
Ауылға газ үткән.
Ауылда мәҙәниәт йорто, китапхана, почта бүлексәһе, фельдшерлыҡ пункты, өс һатыу итеү йорто бар. [[Ләмәҙ-Тамаҡ (мәктәп)|Ләмәҙтамаҡ урта мәктәбе]] һәм балалар баҡсаһы [[Ҡотош (Мәсетле районы)|Ҡотош]] ауылында урынлышҡан. Элек Нуриманов исемендәге [[колхоз]] / ауыл хужалығы етештереү кооперативы идараһы Ләмәҙтамак ауылында урынлашҡайны.
== Географик урыны ==
* Координаталары 58°16` көнсығыш оҙонлоҡта һәм 55°50` төньяҡ киңлектә.
* [[Башҡортостан Республикаһы]]ның башҡалаһы [[Өфө]]гә 267 км.
* Район үҙәгенә тиклем ([[Оло Ыҡтамаҡ]]): 15 км
* [[Ләмәҙтамаҡ ауыл Советы]] үҙәге.
* [[1932]]—[[1935]] йылдарҙа [[Мәсетле районы]] үҙәге.
* Яҡындағы тимер юл станциялары: Сулея, Силәбе өлкәһе — 110 км, Красноуфим, Свердловск өлкәһе 91 км.
* [[Мәсәғүт (Дыуан районы)|Мәсәғүт]]—[[Әчит (ҡала)|Әчит]] автомобиль юлы үтә.
== Тарихы ==
[[Ауыл]]ға [[Ҡошсо (ырыу)|Ҡошсо ырыуына]] ҡараған [[башҡорттар]] нигеҙ һалған. XVIII быуаттың урталарында барлыҡҡа килгән ауыл булырға тейеш. Мулла Хисаметдин Кинзин нәҫелдәре һөйләүенсә, ауыл мәсете 18 быуат уртаһында күсереп килтерелгән. [[Башҡорт ихтилалдары|1735 —1740 йылдарҙағы башҡорт ихтилалы]] баҫтырылғандан һуң, ауылдар яндырылған, халҡы икенсе ергә ҡыуып ебәрелгән. Хәтирәләр буйынса беҙҙең ата-бабалар [[Ярославка (Дыуан районы)|Яраҫтау]] ауылы урынында булған Ҡошсо ырыуының төп ауылы ихтилал ваҡытында яндырылғандан һуң күсеп килгәндәр. Икенсе вариант буйынса [[Мәләкәҫ]] ауылынан күсеп килгәндәр тигән фекер бар. Ике ауылда ла [[Мәтәй]], [[Туғыҙ]] аймаҡтары бар. Ауылда тағы [[Аҡай]] аймағы бар. Ҡошсоларҙың ике Ләмәҙтамаҡ һәм [[Мәләкәҫ]] ауылдары исемдәре йылға (гидроним) менән бәйле, башҡа ауылдар кеше исеменә таяна. Был ике ауыл ваҡыт буйынса һуңыраҡ нигеҙләгән булып сыға, тап ихтилал касафатынан һуң нигеҙләнеүҙәре ихтимал.
Тәү башлап ауыл хәҙерге урындан 3 км йылға үрендәрәк урынлашҡан булған. Хәҙерге ваҡытта Мәсәғүт — Әчит автомобиль юлы ошо урындан үтә. Йылға аша күперҙең һул яғы.
Ауыл беренсе тапҡыр хөкүмәт тарафынан [[1795]] йылғы рәүиз яҙмаһында теркәлгән. Шул уҡ ваҡытта Ырымбур мосолман ойошмаһының архив документтарында ауыл мәсете 1779 йылда төҙөлөүе тураһында мәғлүмәт бар<ref>ГКУ РБ ЦИА РБ, Фонд № И-295, Опись № 2, Дело № 4, ЛЛ № 189об-190.</ref>. Ауылдың икенсе мәсете Өфө виләйәте идараһының 1910 йылғы 29 май указына ярашлы төҙөлгән<ref>ГКУ РБ ЦИА РБ, Фонд № И-295, Опись № 2, Дело № 4, ЛЛ № 194об-195.</ref>. [[XIX]] быуат һуңында ауылда 3 ашлыҡ һуҡҡыс, 2 ашлыҡ елгәргес, баҙар майҙаны, 3 бакалея кибете, [[Ләмәҙ (Әй ҡушылдығы)|Ләмәҙ]] йылғаһында һыу тирмәне, [[Әй (йылға)|Әй]] йылғаһы аша борам (паром) булған<ref>Сборник статистических сведений по Уфимской губернии. Т.VI. Златоустовский уезд. — Самара, 1899. — 901 с.:карт. — с.29 прил. — 35 страница в приложениях</ref>. Тыуған яҡты өйрәнеүсе [[Ғафаров Марат Фазылтдин улы|Марат Ғафаров]]тың Иван Лепихин яҙмаларына таянып яһаған фаразы буйынса ауылдың боронғо исеме Мағаз булыуы мөмкин.
== Биләмә беремектәренә инеүе ==
{| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" style="width:100%;margin:0;"
|-
! Теркәү йылы !! Олоҫ, ауыл Советы !! Өйәҙ, кантон, район !! Губерна, Республика !! Дәүләт
|-
| [[1796]] || Ҡошсо улусы || Троицк өйәҙе || [[Ырымбур губернаһы]] || Рәсәй Империяһы
|-
| [[1798]] || Оло Ҡошсо улусы 8-се башҡорт кантоны || Өфө өйәҙе || Ырымбур губернаһы ||Рәсәй Империяһы
|-
| [[1816]] || 8-се башҡорт кантоны || Өфө өйәҙе || Ырымбур губернаһы || Рәсәй Империяһы
|-
| [[1873]] || Оло Ҡошсо улусы || Златоуст өйәҙе || [[Өфө губернаһы]] || Рәсәй Империяһы
|-
| [[1917]] || Оло Ҡошсо улусы || Златоуст өйәҙе || Өфө губернаһы || Рәсәй Империяһы
|-
| [[1919]] || || Дыуан-Ҡошсо кантоны || Башреспублика || РСФСР
|-
| [[1922]] || Дыуан-Мәсетле улусы || Мәсәғүт кантоны || Башреспублика || РСФСР
|-
| [[1930]] || Ләмәҙтамаҡ ауыл Советы || Дыуан-Мәсетле районы || [[БАССР]] || РСФСР, СССР
|-
| [[1932]] || Ләмәҙтамаҡ ауыл Советы || Мәсетле районы || БАССР || РСФСР , СССР
|-
| [[1960]] || Ләмәҙтамаҡ ауыл Советы || Балаҡатай районы || БАССР || РСФСР , СССР
|-
| [[1962]] || Ләмәҙтамаҡ ауыл Советы || Мәсетле районы || БАССР || РСФСР , СССР
|-
| [[1992]] || Ләмәҙтамаҡ ауыл Советы || Мәсетле районы ||[[Башҡортостан|Башҡортостан Республикаһы]] || Рәсәй Федерацияһы
|-
|}
== Халыҡ һаны ==
Халыҡ һаны тураһында теүәл һәм рәсми мәғлүмәт [[1795]] йылдан, 5 се ревизиянан, башлап бар<ref>Р. Ғатауллин. Ҡошсо ырыуы ауылдары. — Өфө, 2007. — 132 б.</ref>.
{{Wikidata/Population}}
{{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}}
== Исеме ==
Атамаһы йылға исеменән. [[Ләмәҙ (Әй ҡушылдығы)|Ләмәҙ]] йылғаһы [[Әй (йылға)|Әй]] йылғаһына ҡушылған ерҙә урынлашҡан.
== Урамдары ==
Урам исеме<ref>[http://www.gosspravka.ru/02/036/000040.html «Налог Белешмәһе» системаһында Ләмәҙтамаҡ ауылы]</ref>:
{{Колонки|3}}
* Ғәзизов (урамы) ({{lang-ru|Газизова (улица)}})
* Карл Маркс (урамы) ({{lang-ru|Карла Маркса (улица)}})
* Баҡса (урамы) ({{lang-ru|Садовая (улица)}})
* Салауат Юлаев (урамы) ({{lang-ru|Салавата Юлаева (улица)}})
* Фрунзе (урамы) ({{lang-ru|Фрунзе (улица)}})
Рәсми булмаған урам исемдәре<ref>Нурыев Тимерхан Нурый улынан яҙып алынды</ref>.
* Мәтәй —
* Төп Мәтәй —
* Ҡуян ауыл — Фрунзе урамының башынан Баҡса урамы боролошона тиклем.
* Үрге ос — Ғәзизов урамы
* Уртасыҡ —
* Түбән ос
* Туғыҙлы
{{Колонки|конец}}
Ҡыҙыҡлы хәл: Түбән ос Үрге осҡа ҡарағанда бейегерәк урынлашҡан. Урам остарының атамаһы йылғалар ағымына бәйле булыуы менән аңлатыла.
== Тирә — яҡ мөхит ==
Был мәғлүмәт ауыл кешеләренән һорап яҙылды<ref>Мәғлүмәт биреүсе кешеләр: Шабаков Фиҙәлит Фәхретдин улы (1952 йылғы)</ref>.
{{Колонки|3}}
* [[Әй (йылға)|Әй]] — йылға, [[Ҡариҙел (йылға)|Ҡариҙелдең]] ҡушылдығы, ауыл йәнәшәһенән аға.
* [[Ләмәҙ (Әй ҡушылдығы)|Ләмәҙ]] — йылға, [[Әй (йылға)|Әйҙең]] ҡушылдығы, ауылды ике өлөшкә бүлеп аға.
* Мәтәй төбәк — Төп Мәтәй урамы арты, [[Әй (йылға)|Әй]] йылғаһы яры буйлап Үрге таштыҡҡа тиклемге һыубаҫар туғай. Ауылдың һабантуй үткәреү урыны.
* Үрге таштыҡ — [[Әй (йылға)|Әй]] йылғаһы ағымы төньяҡтан көнбайышҡа табан боролған ере. Ауылдан бер километр самаһы өҫтәрәк.
* Кисеү -
* Сөйөртмә
* Урыҫүлгән — Кәртәле төбәктең бер мөйөшө һәм [[Әй (йылға)|Әй]] йылғаһының ағымы көнсығыштан төньяҡҡа табан киҫә боролған урын. Был урында [[Әй (йылға)|Әй]] йылғаһында урыҫ милләтле кеше батып үлгән тигән хәтирә ҡалған.
* Кәртәле төбәк — Түбәнге оста [[Әй (йылға)|Әй]] буйындағы төбәк. Өс яғы йылға менән, бер яғы текә тау менән тәбиғи кәртәләнгән һыубаҫар туғай.
* Серек Ләмәҙ — Кәртәле төбәгендәге күл, уйһыу урын. Боронғо заманда [[Ләмәҙ (Әй ҡушылдығы)|Ләмәҙ]] йылғаһының үҙәне. [[Әй (йылға)|Әй]] йылғаһы яҙ көнө ныҡ ташҡан ваҡытта күл хасил була.
* Йоҡаҡ ташҡаҙған — Йоҡа таш алына торған соҡор. Түбәнге оста Вафин Вәрис ағай йорто артынан тауға күтәрелгән ерҙә урынлашҡан. Элекке заманда һарай, келәт, мунса баштарын ошонан алынған йоҡа таш менән япҡандар, ихата-йорт юлына түшәгәндәр.
* Алтынай — Түбәнге остан [[Һабанаҡ]] ауылына киткән иҫке юлдағы беренсе йырын буйы. Боронғо заманда ул тирәлә алтын бөртөктәре табылған тигән хәтирәләр ҡалған.
* Бабайҙыҡ (бабайлыҡ) — Түбәнге остан [[Һабанаҡ]] ауылына киткән иҫке юл буйында уң яҡта урынлашҡан яңғыҙ ҡәбер. Изге урын тип иҫәпләнә. Мосафир кеше үлеп ҡалған һәм шул урында ерләнгән.
* Бүрелеҡул — элеке сусҡа фермаһы ҡаршыһындағы ҡул буйы, Ҡырсындыға туры юл бар ине.
* Балта — Бүрелеҡул юлы менән тау башына менеп еткән урын.
* Энәгүл — күл
* Сүсәкәй — тау,
* Маяҡтау — тау,
* Ташҡаҙған
* Айыубаҫҡан
* Аҡтүбә
* Ҡырсынды
* Ҡырсынды күл
* Борошҡул — Ҡырсынды артынан башлана һәм, [[Буртаковка]] яҡҡа китеп, унан һуң [[Һабанаҡ]] яҡҡа боролған ҡул буйы.
* Алма баҡсаһы (төбәк)
* Гис (ГЭС) төбәк
* Мәсет юлы
* Ҡыя юл — юл, [[Мәсәғүт (Дыуан районы)|Мәсәғүт]]—[[Әчит (ҡала)|Әчит]] автомобиль юлынан [[Октябрьск (Мәсетле районы)|Октябрьск]] ауылына киткән юл, Төлкөбай башына тиклем.
* Беренсе Төлкөбай — тау.
* Төлкөбай тыҡрығы
* Төлкөбай шишмәһе — Төлкөбай тыҡрығында көслө генә ағып сығып, [[Ләмәҙ (Әй ҡушылдығы)|Ләмәҙ]] йылғаһына ҡушылған тәмле һыулы шишмә.
* Икенсе Төлкөбай
* Әгәрәү (Егорова гора)
* Усып тирмәне
* Усып арты
* Кажунай
* Әрҙәнәғол (ҡул)
* Мөхөп юлы
* Гәрәй тауы
{{Колонки|конец}}
== Билдәле шәхестәр ==
* '''Ләмәҙтамаҡ ауылында тыуғандар'''
# [[Алтынбаева Зөһрә Нариман ҡыҙы]] ([[3 ғинуар]] [[1951 йыл]]) — [[башҡорт]] журналисы һәм шағиры. [[СССР]]-ҙың журналистар (1986) һәм [[Башҡортостан Яҙыусылар союзы|Башҡортостан Республикаһы яҙыусылар]] (2006) союздары ағзаһы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт хеҙмәткәре (2000).
# Аҙнабикә, тыуған һәм үлген ваҡыты билдәһеҙ — риүәйәт буйынса [[Салауат Юлаев]]тың әсәһе.
# [http://bsu-hist.ru/index.html_p=krb_bagautdinov_ro.html Баһаутдинов Радик Алик улы] ([[30 март]] [[1979 йыл]]) — ғалим-тарихсы, тарих фәндәре кандидаты (2007).
# [[Бәҙретдинов Йәғәфәр Зәйнәғетдин улы]], ([[12 февраль]] [[1912 йыл]] — [[2007 йыл]], [[Өфө]] ҡалаһы) — финансы-иҡтисадсы, БАССР-ҙың атҡаҙанған иҡтисадсыһы (1974), Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашҡан.
# [[Ғатауллин Рөстәм Шакирйән улы]] ([[2 август]] [[1963 йыл]]) — иҡтисадсы-статистик, дәүләт хеҙмәткәре, йәмәғәт эшмәкәре, тыуған яҡты өйрәнеүсе. [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған иҡтисадсыһы]] (2003), Рәсәй Федерацияһы дәүләт граждандар хеҙмәтенең 1-се класлы ҡәңәшсеһе (2005), Статистика отличниге (2010). [[Салауат Юлаев ордены]] кавалеры (2022).
# Ғатауллин Шакирйән Нурый улы ([[21 август]] [[1936 йыл]] — [[16 декабрь]] [[2002 йыл]]) — уҡытыусы, саңғы һәм еңел атлетика спорты буйынса тренер. РСФСР-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы (1980).
# Ғиниәтова Фәйрүзә Роберт ҡыҙы, — Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған һаулыҡ һаҡлау хеҙмәткәре (????)
# Ғәзизов Раян Нариман улы ([[14 апрель]] [[1960 йыл]] — [[5 май]] [[1981 йыл]]) — [[Афған һуғышы]]нда [[Афған һуғышында һәләк булған башҡорттар исемлеге|һәләк булған яугир]] (25.10.1979), [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены]] менән бүләкләнгән.
# [[Зарипов Айрат Янсур улы]], 12 октябрь 1962 йыл) — ғалим-философ, философия фәндәре докторы (2005), профессор (2005)
# [[Заһитова Зимфира Мөхәмәҙи ҡыҙы]] (13.08.1949), хеҙмәт ветераны. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған табибы (1993), СССР-ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1986).
# [[Ҡаев Фәрит Ғалихан улы]], 25 апрель 1955 йылда тыуған — табип, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы (1992).
# [[Ҡазыева Йәүһәрә Санбаш ҡыҙы]], 30 октябрь 1929 йылда тыуған — педагог, РФСФР-ҙың атҡаҙанған мәктәп үҡытыусыһы (1969), РСФСР-ҙың халыҡ мәғарифы отличниге (1966)
# Ҡорбанов Рауфат Ғафый улы, 16 февраль 1936 йылда тыуған — инженер-механик, дәүләт хеҙмәткәре.
# [[Ҡорбанова Ғәфифә Мәғәфүр ҡыҙы]], 11 сентябрь 1930 йыла тыуған — 14 сентябрь 2008 йылда үлгән — педагог, БАССР-ҙың атҡаҙанған мәктәп уҡытыусыһы (1965).
# [[Ҡылысбаев Фердинанд Әкрәм улы]] (Әҙһәм) (2.08.1926 — 26.07.2001), уҡытыусы. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған мәктәп уҡытыусыһы (1975). Бөйөк Ватан Һуғышы яугиры. 1-се дәрәжә Ватан һуғышы ордены, «Ҡаһарманлыҡ өсөн» миҙалы менән бүләкләнгән.
# Рәхмәтуллин Ҡарам Рәхмәтулла улы, февраль 1913 йылда тыуған-??? үлгән — юрист, дәүләт хеҙмәткәре.
# Сәрүәров Людвиг Нәбиулла улы,3 ғинуар 1949 йылда тыуған — төҙөүсе, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған төҙөүсеһе (2004).
# [[Хисмәтуллин Сисәнбай Хисмәтулла улы|Хисмәтов (Хисмәтуллин) Сисәнбай Хисмәтулла улы]], 1854 (1845) йылда тыуған-үлгән йылы ике төрлө күрһәтәләр (1917 һәм 193?) — уҡымышлы табип.
# Шафикова Венера Фәхретдин ҡыҙы, 7 ғинуар 1948 йылда тыуған — иҡтисадсы, дәүләт хеҙмәткәре.
# [http://www.oprb.ru/template/guest/user/teacher.php?id=27572 Яндурина Гөлназ Радик ҡыҙы], 10 июнь 1961 йылда тыуған — педагог, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған уҡытыусыһы (2008).
#
* '''Ләмәҙтамаҡ ауылында йәшәгәндәр'''
# Дильмухаметов Сәрүәр Ислам улы, 24 август 1938 йылда тыуған — агроном, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хуҗалығы хәҙмәткәре (1995), Дильмухаметова Рәйсә Фаиз ҡыҙы һәм Дилмухаметов Сәрүәр Ислам улы, Рәсәй Федерацияһы «Мөхәббәт һәм тоғролоҡ» («Любовь и верность») миҙалы менән бүләкләнгәндәр.
# Ҡылысбаева Сания Хафиз ҡыҙы, 1 декабрь 1925 йыла [[Малаяҙ]] аулында тыуған-1 сентябрь 2001 йыла үлгән — педагог, РСФСР-ҙың халыҡ мәғарифы отличниге (1977).
# Ямалетдинова Роза Фәхретдин ҡыҙы, 16 мая 1948 йылда [[Ярославка (Дыуан районы)|Яраҫтау]] ауылында тыуған — табип, Рәсәй Федерацияһы һаулыҡ һаҡлау отличниге (2007). Атаһының сығышы Ләмәҙтамаҡ ауылынан.
=== Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашҡан яугирҙәр ===
Мәғлүмәт сығанаҡтары.
# Хәтер китабында Мәсетле районы яугирҙәре, [http://www.obd-memorial.ru/html/info.htm?id=400317875&page=161 беренсе бит], [http://www.obd-memorial.ru/html/info.htm?id=400317875&page=228 һуңғы бит].
# Һуғышта хәбәрһеҙ юғалғандар исемлеге, 1947 йылда Мәсетле районы буйынса төҙөлгән, [http://www.obd-memorial.ru/html/info.htm?id=61255104&page=1 беренсе бит].
# Ләмәҙтамаҡ урта мәктәбе сайтындағы исемлек, Ләмәҙтамаҡ һәм Ҡотош ауылдары яугирҙәре, [http://lemeztamsosh.narod.ru/veteranN.htm Һуғыштан ҡайтмағандар исемлеге].
# Шулай уҡ, яу яланында, хәрби госпиталдәрҙә төҙөлгән исемлектәрҙәге мәғлүмәткә һылтанма һәләк булған яугир исеме янына ҡуйыла.
''Яу яланынанда йәки госпиталдә үлеп ҡалғандар''.
{| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" style="width:100%;margin:0;"
| align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Шәрифе, исеме, атаһы исеме'''
| align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Тыуған йылы'''
| align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Үлгән йылы'''
| align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡыҫҡаса мәғлүмәт'''
|-
|Абдуллин Ғайфулла Абдулла улы||__.__.1898||04.04.1944|| яу яланында үлгән, Мәсетле РВК-нан 16.08.1942 һуғышҡа алынған. ОБД Мемориал сайтында [http://www.obd-memorial.ru/html/info.htm?id=64763987] хәбәрһеҙ юғалған тигән документ, Хәтер китабында [http://www.obd-memorial.ru/html/info.htm?id=400323290].
<!--
|-
| улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында
-->
|-
|}
''Хәбәрһеҙ юғалғандар''
{| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" style="width:100%;margin:0;"
| align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Шәрифе, исеме, атаһы исеме'''
| align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Тыуған йылы'''
| align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Юғалған йылы'''
| align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡыҫҡаса мәғлүмәт'''
|-
|Абдулин Әхәт Абдулла улы||__.__.1911||__.09.1942||хәбәрһеҙ юғалған, Мәсетле РВК-нан 01.07.1941 һуғышҡа алынған. ОБД Мемориал сайтында [http://www.obd-memorial.ru/html/info.htm?id=7436306&page=1], Хәтер китабында [http://www.obd-memorial.ru/html/info.htm?id=400323286]
|-
|Ғатауллин Әлтәф Ғатаулла улы||__.__.1902||__.07.1942||хәбәрһеҙ юғалған, Мәсетле РВК-нан 07.01.1942 һуғышҡа алынған. ОБД Мемориал сайтында [http://www.obd-memorial.ru/html/info.htm?id=61255340], Хәтер китабында [http://www.obd-memorial.ru/html/info.htm?id=400323954].
<!--
|-
| улы||хххх йыл||хххх йыл|| мәғлүмәт
-->
|-
|}
''Хәбәрһеҙ юғалғандар иҫәбенә индерелеп тә тере ҡайтҡан''
{| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" style="width:100%;margin:0;"
| align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Шәрифе, исеме, атаһы исеме'''
| align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Тыуған йылы'''
| align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Хаталы иҫәп йылы'''
| align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Хаталы иҫәпкә ҡыҫҡаса мәғлүмәт'''
| align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Үлгән йылы'''
| align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡыҫҡаса мәғлүмәт'''
|-
|Абдрафиҡов Рәхимйән Абрафиҡ улы||__.__.1925||__.__.1945||хәбәрһеҙ юғалған, ябай уҡсы, 212 уҡсылар дивизияһы, 1945 йылда юғалған, Хәтер китабында [http://www.obd-memorial.ru/html/info.htm?id=400323261]||||
|-
|}
== Ләмәҙҙәр ҡушаматы ==
Ләмәҙтамаҡ һәм [[Ҡотош (Мәсетле районы)|Ҡотош]] ауылдарының ҡушаматы — [[кәзә]]. Шуға күрә ләмәҙҙәрҙе [[кәзә]]ләр тиҙәр. Ауылда быуындан быуынға күсеүсе ҡушаматтар бар, хатта [[кейәү]]-[[килен]]дәргә лә йәбешә. Шулай уҡ кешенең шәхси үҙенә генә бирелгән ҡушаматтар була. Ҡайһы береүҙәр ҡушаматтарынан ояла, ҡыйынһына. Шуға күрә ҡушаматтар исемлеге генә бирелә: Каштан, Комрат, Әдүлф, Бәзек, Тартай, Өпөш, Будулай, Өстин, Япон, Шағыр, Ҡуян, Сәүкә, Тумбурлин (Дятел, Тумыртҡа), Әтәс, Ленин бабай, Ҡолдор, Йомай, Үрҙәк …
== Ауыл лаҡаптары ==
* '''Ухтыйыңды миңә лә һал әле.''' — Колхозсылар ҡыш көнө урман йығырға баралар. Ашарға ултырғанда араҡы ла эсәләр. Араҡы ҡойоусы бер ағай үҙенә һәр ваҡыт күберәк һала һәм: «Ух, ты», — тип, яңылыш булды, тигәнгә ишаралай. Сираттағы араҡы ҡойған ваҡытында икенсе ағай көрәгәсегә: «Ухтыйыңды миңә лә һал әл», — тип өндәшә. Шул ваҡыттан бирле ҡотоштар һәм ләмәҙҙәр нимәнелер бүлешкәндә шулай тип әйтәләр. «Мутлашма, тоғро бүлеш» мәғәнәһендә ҡулланыла.
* '''Көлмәгеҙ әле, былай ҙа юл тар.''' — Биш кеше машинала ҡалаға ҡунаҡҡа китеп баралар. Кәйеф күтәренке, шаян хәбәрҙәр һөйләп, көлөшөп алалар. Рулдә булған кешене албырғатмайыҡ тигәнде әйтергә теләп, береһе: «Көлмәгеҙ әле, былай ҙа юл тар» — ти. Хәҙер был ғаиләгә ҡараған ләмәҙҙәр лаҡапты «Иғтибарлы булығыҙ» мәғәнәһендә ҡулланалар.
* '''Үҙем ашайым, үҙемә оҡшай. Тәмле.''' — Бер килен, ҡәйнәһе ҡалаға ҡунаҡҡа киткәс, беренсе тапҡыр мейестә үҙ аллы икмәк бешерә. Икмәге килешмәй. Килен кеше зарын эштә әхирәттәренә һөйләй: «Ҡәйнәмһеҙ икмәк бешергәйнем, балалар ашамайҙар. Үҙем ашайым, үҙемә оҡшай. Тәмле». Шунан һуң ауыл ҡатындары, аш-һыуы килешеп бөтмәһә, әлеге лаҡапты әйтеп, үҙҙәрен йыуаталар. «Аш-һыу килешеп етмәне» тигәнде аңлата.
== Рәсемдәр ==
[//vk.com/albums-9900746 Рәсемдәрҙең оло йыйынтығы ]
<gallery>
Рәсем:Лемез-Тамак-1.JPG|Ауыл үҙәге. Был урыны «Мәтәй» тип атала (рәсми булмаған атама).
Рәсем:Лемез-Тамак-2.JPG| Ауыл үҙәге. 20 быуаттың 60-сы йәки 70-се йылдар башында төшөрөлгән рәсем. Алғы уң яҡта мәсет йорто, ул ваҡытта клуб итеп ҡулланылған.
Рәсем:Лемез-Тамак-3.jpeg|Ауылдың боронғо урыны.
Рәсем:Лемез-Тамак-4.jpeg|Сүсәкәй (тау) башынан төшөрөлгән.
Рәсем:Лемез-Тамак-5.jpeg|Үрге таштыҡ. Һыу инеү урын. Әй йылғаһы.
Рәсем:Лемез-Тамак-6.JPG|Ауыл күренеше.
</gallery>
== Ҡыҙыҡ ваҡиғалар ==
* Футбол буйынса 2018 йылғы донъя чемпионаты ваҡытында ауыл эшҡыуарҙары Лена һәм Айрат Мөхәррәмовтар үҙҙәренең юл буйы кафеһындә [[Мексика]] көйөрмәндәрен бушлай ашатып, автобустарын ремонтлап оҙаталар<ref>[http://mechetlinskayalife.rbsmi.ru/articles/eto-interesno/meksikanskaya-noch-na-mechetlinskoy-zemle/ Мексиканская ночь на мечетлинской земле]</ref>.
== Һылтанмалар ==
* [http://ufagen.ru/places/mechetlinsy/lemeztamak.html Генеалогия һәм архивтар сайтында мәҡәлә (урыҫса)]
* [https://web.archive.org/web/20070311035436/http://bashmap.narod.ru/N-40-009.jpg Картала ҡарағыҙ]
* [http://www.odnoklassniki.ru/group/51100021096637 Синыфташтар сайтында ауылдаштар төркөмө]
* [//vk.com/club9900746 Вконтакте сайтында Ләмәҙтамаҡтар төркөмө]
* [//vk.com/album-9900746_93306337 Вконтакте сайтында оло фотоальбом]
== Әҙәбиәт ==
* [[Кузеев Рәил Ғүмәр улы|Кузеев Р. Ғ.]] Очерки исторической этнографии Башкир. ч. 1. — Уфа,1957.
* Мечетлинский район Республики Башкортостан. Краткая энциклопедия. — Уфа, 2000.
* [[Дәүләтбаев Булат Сабир улы|Давлетбаев Б. С.]] Твое шежере. ч.2. — Большеустьикинское, 1997.
* Р. Ғатауллин. Ҡошсо ырыуы ауылдары. — Өфө, 2007. — 132 б.
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}
{{Навигация1
|Портал = Башҡортостан ауылдары
|Викисловарь =
|Викиучебник =
|Викицитатник =
|Викитека = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.)
|Викивиды =
|Викиновости =
|Викисклад =
|Метавики =
|Проект = Башҡортостан ауылдары
}}
{{Мәсетле районы ауылдары}}
[[Категория:Мәсетле районы ауылдары]]
[[Категория:Әй буйындағы тораҡ пункттар]]
[[Категория:Тарихи Башҡортостан ерҙәре топонимикаһы]]
aimqao6yawt5wk595opxybbl8y8hmya
Баҡай (Кушнаренко районы)
0
12722
1146768
1087574
2022-07-22T17:53:25Z
Баныу
28584
өҫтәмә мәғлүмәт
wikitext
text/x-wiki
{{БМ|Баҡай}}
{{НП-Россия
|статус = ауыл
|русское название = Баҡай
|оригинальное название = {{lang-ba|Бакаево}}
|герб =
|флаг =
|lat_deg = 55.030287
|lon_deg = 55.034415
|CoordAddon = source:yandexmaps_type:city_region:RU-BA
|CoordScale =
|размер карты региона =
|размер карты района =
|регион = Башҡортостан
|регион в таблице = Башҡортостан
|вид района =
|район = Кушнаренко районы{{!}}Кушнаренко
|район в таблице =
|вид поселения = Ауыл советы
|поселение = Баҡай ауыл советы(Кушнаренко районы){{!}}Баҡай
|поселение в таблице =
|внутреннее деление =
|глава =Шамиль Камилович Асмандияров
|дата основания =
|первое упоминание =
|прежние имена =
|статус с =
|площадь =
|высота центра НП =
|население = {{ Население | Бакаево (Кушнаренковский район) | тс }}
|год переписи = {{ Население | Бакаево (Кушнаренковский район) | г }}
|плотность =
|агломерация =
|национальный состав = татарҙар, башҡорттар
|конфессиональный состав =
|этнохороним =
|почтовый индекс = 452244
|почтовые индексы =
|телефонный код =
|цифровой идентификатор = 80240810001
|категория в Commons =
|сайт =
|изображение = }}
'''Баҡай''' ({{lang-ru|Бакаево}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Кушнаренко районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 446 кеше<ref>{{2010. Башҡортостан ауылдары}}</ref>.
Почта индексы — 452244, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80240810001.
== Халыҡ һаны ==
'''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)'''
{| class="wikitable " style="text-align:center"
| style="background:#f0f0f0;"|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Бөтә халыҡ'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)'''
|-
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)||||||||||
|-
| 1920 йыл 26 август||||||||||
|-
| 1926 йыл 17 декабрь||||||||||
|-
| 1939 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1959 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1970 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1979 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1989 йыл 12 ғинуар||||||||||
|-
| 2002 йыл 9 октябрь||||||||||
|-
| 2010 йыл 14 октябрь||446||196||250||43,9||56,1
|-
|}
{{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}}
== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Кушнаренко]]): 25 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Өфө]]): 83 км
== Тарихы ==
[[Баҡай ауыл Советы (Кушнаренко районы)|Баҡай ауыл Советы]] үҙәге. Район үҙәгенән көньяҡ‑көнбайышта 25 саҡрым һәм Өфө тимер юл станцияһынан 83 саҡрым алыҫлыҡта [[Сәрмәсән]] йылғаһы буйында урынлашҡан.
Ауылға XVIII башында [[Ҡазан даруғаһы]] Дыуанай улусы башҡорттары нигеҙ һала. Тәүге төпләнеүсе Баҡай Төмәтов исеме менән аталған. 1716—1717 йылдарҙа керҙәшлек килешеүҙәре буйынса ауылға [[мишәрҙәр]] һәм яһаҡлы татарҙар килеп урынлаша. 1795 йылда 30 йортта — 186 кеше, 1865 йылда 152 йортта — 849 кеше йәшәй. Ауыл халҡы игенселек, малсылыҡ менән шөғөлләнгән. Улус идараһы, мәсет, училище, 2 һыу тирмәне булған. 1906 йылда Баҡай исеме менән ике ауыл теркәлгән: 1‑се Баҡайҙа 560 кеше йәшәгән, мәсет, һыу тирмәне, мөгәзәй, 2‑се Баҡайҙа — 834 кеше, мәсет, урыҫ‑башҡорт мәктәбе, 3 бакалея кибете, мөгәзәй булған, улус идараһы урынлашҡан, йәрминкәләр уҙғарылған. 1920 йылда 1-се Баҡайҙа 562 мишәр йәшәй, 2-се Баҡайҙа — 990 башҡорт йәшәй, 1930 йылдан бергә иҫәпкә алыналар. Халҡы: 1906 йылда — 1394 кеше; 1920 йылда—1552 кеше; 1939 йылда — 1667 кеше; 1959 йылда —1050 кеше; 1989 йылда — 647 кеше; 2002 йылда — 541 кеше; 2010 йылда — 446 кеше. Татарҙар, башҡорттар йәшәй (2002). Урта мәктәп, балалар баҡсаһы, китапхана бар.
== Билдәле шәхестәре ==
* [[Мортазина Миләүшә Ғәли ҡыҙы]] (1926 й.) — вокал буйынса педагог, юғары мәктәп уҡытыусыһы.
* [[Янбулатова Рәғиҙә Сәйетғәли ҡыҙы]] (28.12.1915—13.10.1997), [[башҡорт]] [[СССР|совет]] театр актёры, шағир, драматург һәм тәржемәсе. 1938 йылдан СССР Театр эшмәкәрҙәре союзы, 1957 йылдан [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған (1949) һәм халыҡ (1954), РСФСР-ҙың атҡаҙанған (1955) артисы.
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
== Һылтанмалар ==
* {{БЭ|91857}}{{V|20|05|2021}}
{{Навигация1
|Портал = Башҡортостан ауылдары
|Викисловарь =
|Викиучебник =
|Викицитатник =
|Викитека = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.)
|Викивиды =
|Викиновости =
|Викисклад =
|Метавики =
|Проект = Башҡортостан ауылдары
}}
{{Кушнаренко районы ауылдары}}
[[Категория:Кушнаренко районы ауылдары]]
33f84i1auq09xuk3dvt3u3x5tmzn1vj
1146769
1146768
2022-07-22T17:56:52Z
Баныу
28584
/* Тарихы */
wikitext
text/x-wiki
{{БМ|Баҡай}}
{{НП-Россия
|статус = ауыл
|русское название = Баҡай
|оригинальное название = {{lang-ba|Бакаево}}
|герб =
|флаг =
|lat_deg = 55.030287
|lon_deg = 55.034415
|CoordAddon = source:yandexmaps_type:city_region:RU-BA
|CoordScale =
|размер карты региона =
|размер карты района =
|регион = Башҡортостан
|регион в таблице = Башҡортостан
|вид района =
|район = Кушнаренко районы{{!}}Кушнаренко
|район в таблице =
|вид поселения = Ауыл советы
|поселение = Баҡай ауыл советы(Кушнаренко районы){{!}}Баҡай
|поселение в таблице =
|внутреннее деление =
|глава =Шамиль Камилович Асмандияров
|дата основания =
|первое упоминание =
|прежние имена =
|статус с =
|площадь =
|высота центра НП =
|население = {{ Население | Бакаево (Кушнаренковский район) | тс }}
|год переписи = {{ Население | Бакаево (Кушнаренковский район) | г }}
|плотность =
|агломерация =
|национальный состав = татарҙар, башҡорттар
|конфессиональный состав =
|этнохороним =
|почтовый индекс = 452244
|почтовые индексы =
|телефонный код =
|цифровой идентификатор = 80240810001
|категория в Commons =
|сайт =
|изображение = }}
'''Баҡай''' ({{lang-ru|Бакаево}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Кушнаренко районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 446 кеше<ref>{{2010. Башҡортостан ауылдары}}</ref>.
Почта индексы — 452244, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80240810001.
== Халыҡ һаны ==
'''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)'''
{| class="wikitable " style="text-align:center"
| style="background:#f0f0f0;"|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Бөтә халыҡ'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)'''
|-
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)||||||||||
|-
| 1920 йыл 26 август||||||||||
|-
| 1926 йыл 17 декабрь||||||||||
|-
| 1939 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1959 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1970 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1979 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1989 йыл 12 ғинуар||||||||||
|-
| 2002 йыл 9 октябрь||||||||||
|-
| 2010 йыл 14 октябрь||446||196||250||43,9||56,1
|-
|}
{{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}}
== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Кушнаренко]]): 25 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Өфө]]): 83 км
== Тарихы ==
[[Баҡай ауыл Советы (Кушнаренко районы)|Баҡай ауыл Советы]] үҙәге. Район үҙәгенән көньяҡ‑көнбайышта 25 саҡрым һәм Өфө тимер юл станцияһынан 83 саҡрым алыҫлыҡта [[Сәрмәсән]] йылғаһы буйында урынлашҡан.
Ауылға XVIII башында [[Ҡазан даруғаһы]] Дыуанай улусы башҡорттары нигеҙ һала. Тәүге төпләнеүсе Баҡай Төмәтов исеме менән аталған. 1716—1717 йылдарҙа керҙәшлек килешеүҙәре буйынса ауылға [[мишәрҙәр]] һәм яһаҡлы татарҙар килеп урынлаша. 1795 йылда 30 йортта — 186 кеше, 1865 йылда 152 йортта — 849 кеше йәшәй. Ауыл халҡы игенселек, малсылыҡ менән шөғөлләнгән. Улус идараһы, мәсет, училище, 2 һыу тирмәне булған. 1906 йылда Баҡай исеме менән ике ауыл теркәлгән: 1‑се Баҡайҙа 560 кеше йәшәгән, мәсет, һыу тирмәне, мөгәзәй, 2‑се Баҡайҙа — 834 кеше, мәсет, урыҫ‑башҡорт мәктәбе, 3 бакалея кибете, мөгәзәй булған, улус идараһы урынлашҡан, йәрминкәләр уҙғарылған. 1920 йылда 1-се Баҡайҙа 562 мишәр йәшәй, 2-се Баҡайҙа — 990 башҡорт йәшәй, 1930 йылдан бергә иҫәпкә алыналар. Халҡы: 1906 йылда — 1394 кеше; 1920 йылда—1552 кеше; 1939 йылда — 1667 кеше; 1959 йылда —1050 кеше; 1989 йылда — 647 кеше; 2002 йылда — 541 кеше; 2010 йылда — 446 кеше. Татарҙар, башҡорттар йәшәй (2002). Урта мәктәп, балалар баҡсаһы, китапхана бар<ref>[http://bashenc.online/ba/articles/91857/ Башҡорт энциклопедияһы /Баҡай, Кушнаренко районындағы ауыл ]</ref>.
== Билдәле шәхестәре ==
* [[Мортазина Миләүшә Ғәли ҡыҙы]] (1926 й.) — вокал буйынса педагог, юғары мәктәп уҡытыусыһы.
* [[Янбулатова Рәғиҙә Сәйетғәли ҡыҙы]] (28.12.1915—13.10.1997), [[башҡорт]] [[СССР|совет]] театр актёры, шағир, драматург һәм тәржемәсе. 1938 йылдан СССР Театр эшмәкәрҙәре союзы, 1957 йылдан [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған (1949) һәм халыҡ (1954), РСФСР-ҙың атҡаҙанған (1955) артисы.
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
== Һылтанмалар ==
* {{БЭ|91857}}{{V|20|05|2021}}
{{Навигация1
|Портал = Башҡортостан ауылдары
|Викисловарь =
|Викиучебник =
|Викицитатник =
|Викитека = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.)
|Викивиды =
|Викиновости =
|Викисклад =
|Метавики =
|Проект = Башҡортостан ауылдары
}}
{{Кушнаренко районы ауылдары}}
[[Категория:Кушнаренко районы ауылдары]]
icr4qetd7hs28orxd9mchniiz5c1wcx
1146770
1146769
2022-07-22T18:04:10Z
Баныу
28584
сығанаҡтар
wikitext
text/x-wiki
{{БМ|Баҡай}}
{{НП-Россия
|статус = ауыл
|русское название = Баҡай
|оригинальное название = {{lang-ba|Бакаево}}
|герб =
|флаг =
|lat_deg = 55.030287
|lon_deg = 55.034415
|CoordAddon = source:yandexmaps_type:city_region:RU-BA
|CoordScale =
|размер карты региона =
|размер карты района =
|регион = Башҡортостан
|регион в таблице = Башҡортостан
|вид района =
|район = Кушнаренко районы{{!}}Кушнаренко
|район в таблице =
|вид поселения = Ауыл советы
|поселение = Баҡай ауыл советы(Кушнаренко районы){{!}}Баҡай
|поселение в таблице =
|внутреннее деление =
|глава =Шамиль Камилович Асмандияров
|дата основания =
|первое упоминание =
|прежние имена =
|статус с =
|площадь =
|высота центра НП =
|население = {{ Население | Бакаево (Кушнаренковский район) | тс }}
|год переписи = {{ Население | Бакаево (Кушнаренковский район) | г }}
|плотность =
|агломерация =
|национальный состав = татарҙар, башҡорттар
|конфессиональный состав =
|этнохороним =
|почтовый индекс = 452244
|почтовые индексы =
|телефонный код =
|цифровой идентификатор = 80240810001
|категория в Commons =
|сайт =
|изображение = }}
'''Баҡай''' ({{lang-ru|Бакаево}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Кушнаренко районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 446 кеше<ref>{{2010. Башҡортостан ауылдары}}</ref>.
Почта индексы — 452244, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80240810001.
== Халыҡ һаны ==
'''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)'''
{| class="wikitable " style="text-align:center"
| style="background:#f0f0f0;"|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Бөтә халыҡ'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)'''
|-
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)||||||||||
|-
| 1920 йыл 26 август||||||||||
|-
| 1926 йыл 17 декабрь||||||||||
|-
| 1939 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1959 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1970 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1979 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1989 йыл 12 ғинуар||||||||||
|-
| 2002 йыл 9 октябрь||||||||||
|-
| 2010 йыл 14 октябрь||446||196||250||43,9||56,1
|-
|}
{{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}}
== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Кушнаренко]]): 25 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Өфө]]): 83 км
== Тарихы ==
[[Баҡай ауыл Советы (Кушнаренко районы)|Баҡай ауыл Советы]] үҙәге. Район үҙәгенән көньяҡ‑көнбайышта 25 саҡрым һәм Өфө тимер юл станцияһынан 83 саҡрым алыҫлыҡта [[Сәрмәсән]] йылғаһы буйында урынлашҡан.
Ауылға XVIII башында [[Ҡазан даруғаһы]] Дыуанай улусы башҡорттары нигеҙ һала. Тәүге төпләнеүсе Баҡай Төмәтов исеме менән аталған. 1716—1717 йылдарҙа керҙәшлек килешеүҙәре буйынса ауылға [[мишәрҙәр]] һәм яһаҡлы татарҙар килеп урынлаша. 1795 йылда 30 йортта — 186 кеше, 1865 йылда 152 йортта — 849 кеше йәшәй. Ауыл халҡы игенселек, малсылыҡ менән шөғөлләнгән. Улус идараһы, мәсет, училище, 2 һыу тирмәне булған. 1906 йылда Баҡай исеме менән ике ауыл теркәлгән: 1‑се Баҡайҙа 560 кеше йәшәгән, мәсет, һыу тирмәне, мөгәзәй, 2‑се Баҡайҙа — 834 кеше, мәсет, урыҫ‑башҡорт мәктәбе, 3 бакалея кибете, мөгәзәй булған, улус идараһы урынлашҡан, йәрминкәләр уҙғарылған. 1920 йылда 1-се Баҡайҙа 562 мишәр йәшәй, 2-се Баҡайҙа — 990 башҡорт йәшәй, 1930 йылдан бергә иҫәпкә алыналар. Халҡы: 1906 йылда — 1394 кеше; 1920 йылда—1552 кеше; 1939 йылда — 1667 кеше; 1959 йылда —1050 кеше; 1989 йылда — 647 кеше; 2002 йылда — 541 кеше; 2010 йылда — 446 кеше. Татарҙар, башҡорттар йәшәй (2002). Урта мәктәп, балалар баҡсаһы, китапхана бар<ref>[http://bashenc.online/ba/articles/91857/ Башҡорт энциклопедияһы /Баҡай, Кушнаренко районындағы ауыл ]</ref><ref>{{ИСДБ|страницы =378}}</ref>.
== Билдәле шәхестәре ==
* [[Мортазина Миләүшә Ғәли ҡыҙы]] (1926 й.) — вокал буйынса педагог, юғары мәктәп уҡытыусыһы.
* [[Янбулатова Рәғиҙә Сәйетғәли ҡыҙы]] (28.12.1915—13.10.1997), [[башҡорт]] [[СССР|совет]] театр актёры, шағир, драматург һәм тәржемәсе. 1938 йылдан СССР Театр эшмәкәрҙәре союзы, 1957 йылдан [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған (1949) һәм халыҡ (1954), РСФСР-ҙың атҡаҙанған (1955) артисы.
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
== Һылтанмалар ==
* {{БЭ|91857}}{{V|20|05|2021}}
* {{ИСДБ|страницы =378}}
{{Навигация1
|Портал = Башҡортостан ауылдары
|Викисловарь =
|Викиучебник =
|Викицитатник =
|Викитека = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.)
|Викивиды =
|Викиновости =
|Викисклад =
|Метавики =
|Проект = Башҡортостан ауылдары
}}
{{Кушнаренко районы ауылдары}}
[[Категория:Кушнаренко районы ауылдары]]
pic247pj67sc6jdwcn4w841cwi8skn9
1146771
1146770
2022-07-22T18:04:52Z
Баныу
28584
/* Һылтанмалар */
wikitext
text/x-wiki
{{БМ|Баҡай}}
{{НП-Россия
|статус = ауыл
|русское название = Баҡай
|оригинальное название = {{lang-ba|Бакаево}}
|герб =
|флаг =
|lat_deg = 55.030287
|lon_deg = 55.034415
|CoordAddon = source:yandexmaps_type:city_region:RU-BA
|CoordScale =
|размер карты региона =
|размер карты района =
|регион = Башҡортостан
|регион в таблице = Башҡортостан
|вид района =
|район = Кушнаренко районы{{!}}Кушнаренко
|район в таблице =
|вид поселения = Ауыл советы
|поселение = Баҡай ауыл советы(Кушнаренко районы){{!}}Баҡай
|поселение в таблице =
|внутреннее деление =
|глава =Шамиль Камилович Асмандияров
|дата основания =
|первое упоминание =
|прежние имена =
|статус с =
|площадь =
|высота центра НП =
|население = {{ Население | Бакаево (Кушнаренковский район) | тс }}
|год переписи = {{ Население | Бакаево (Кушнаренковский район) | г }}
|плотность =
|агломерация =
|национальный состав = татарҙар, башҡорттар
|конфессиональный состав =
|этнохороним =
|почтовый индекс = 452244
|почтовые индексы =
|телефонный код =
|цифровой идентификатор = 80240810001
|категория в Commons =
|сайт =
|изображение = }}
'''Баҡай''' ({{lang-ru|Бакаево}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Кушнаренко районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 446 кеше<ref>{{2010. Башҡортостан ауылдары}}</ref>.
Почта индексы — 452244, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80240810001.
== Халыҡ һаны ==
'''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)'''
{| class="wikitable " style="text-align:center"
| style="background:#f0f0f0;"|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Бөтә халыҡ'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)'''
|-
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)||||||||||
|-
| 1920 йыл 26 август||||||||||
|-
| 1926 йыл 17 декабрь||||||||||
|-
| 1939 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1959 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1970 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1979 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1989 йыл 12 ғинуар||||||||||
|-
| 2002 йыл 9 октябрь||||||||||
|-
| 2010 йыл 14 октябрь||446||196||250||43,9||56,1
|-
|}
{{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}}
== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Кушнаренко]]): 25 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Өфө]]): 83 км
== Тарихы ==
[[Баҡай ауыл Советы (Кушнаренко районы)|Баҡай ауыл Советы]] үҙәге. Район үҙәгенән көньяҡ‑көнбайышта 25 саҡрым һәм Өфө тимер юл станцияһынан 83 саҡрым алыҫлыҡта [[Сәрмәсән]] йылғаһы буйында урынлашҡан.
Ауылға XVIII башында [[Ҡазан даруғаһы]] Дыуанай улусы башҡорттары нигеҙ һала. Тәүге төпләнеүсе Баҡай Төмәтов исеме менән аталған. 1716—1717 йылдарҙа керҙәшлек килешеүҙәре буйынса ауылға [[мишәрҙәр]] һәм яһаҡлы татарҙар килеп урынлаша. 1795 йылда 30 йортта — 186 кеше, 1865 йылда 152 йортта — 849 кеше йәшәй. Ауыл халҡы игенселек, малсылыҡ менән шөғөлләнгән. Улус идараһы, мәсет, училище, 2 һыу тирмәне булған. 1906 йылда Баҡай исеме менән ике ауыл теркәлгән: 1‑се Баҡайҙа 560 кеше йәшәгән, мәсет, һыу тирмәне, мөгәзәй, 2‑се Баҡайҙа — 834 кеше, мәсет, урыҫ‑башҡорт мәктәбе, 3 бакалея кибете, мөгәзәй булған, улус идараһы урынлашҡан, йәрминкәләр уҙғарылған. 1920 йылда 1-се Баҡайҙа 562 мишәр йәшәй, 2-се Баҡайҙа — 990 башҡорт йәшәй, 1930 йылдан бергә иҫәпкә алыналар. Халҡы: 1906 йылда — 1394 кеше; 1920 йылда—1552 кеше; 1939 йылда — 1667 кеше; 1959 йылда —1050 кеше; 1989 йылда — 647 кеше; 2002 йылда — 541 кеше; 2010 йылда — 446 кеше. Татарҙар, башҡорттар йәшәй (2002). Урта мәктәп, балалар баҡсаһы, китапхана бар<ref>[http://bashenc.online/ba/articles/91857/ Башҡорт энциклопедияһы /Баҡай, Кушнаренко районындағы ауыл ]</ref><ref>{{ИСДБ|страницы =378}}</ref>.
== Билдәле шәхестәре ==
* [[Мортазина Миләүшә Ғәли ҡыҙы]] (1926 й.) — вокал буйынса педагог, юғары мәктәп уҡытыусыһы.
* [[Янбулатова Рәғиҙә Сәйетғәли ҡыҙы]] (28.12.1915—13.10.1997), [[башҡорт]] [[СССР|совет]] театр актёры, шағир, драматург һәм тәржемәсе. 1938 йылдан СССР Театр эшмәкәрҙәре союзы, 1957 йылдан [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған (1949) һәм халыҡ (1954), РСФСР-ҙың атҡаҙанған (1955) артисы.
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
== Һылтанмалар ==
* {{БЭ|91857}}{{V|20|05|2021}}
* {{ИСДБ|страница =378}}
{{Навигация1
|Портал = Башҡортостан ауылдары
|Викисловарь =
|Викиучебник =
|Викицитатник =
|Викитека = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.)
|Викивиды =
|Викиновости =
|Викисклад =
|Метавики =
|Проект = Башҡортостан ауылдары
}}
{{Кушнаренко районы ауылдары}}
[[Категория:Кушнаренко районы ауылдары]]
71xtve2qua44z5et8cml0sz97zotgb9
1146772
1146771
2022-07-22T18:05:22Z
Баныу
28584
/* Тарихы */
wikitext
text/x-wiki
{{БМ|Баҡай}}
{{НП-Россия
|статус = ауыл
|русское название = Баҡай
|оригинальное название = {{lang-ba|Бакаево}}
|герб =
|флаг =
|lat_deg = 55.030287
|lon_deg = 55.034415
|CoordAddon = source:yandexmaps_type:city_region:RU-BA
|CoordScale =
|размер карты региона =
|размер карты района =
|регион = Башҡортостан
|регион в таблице = Башҡортостан
|вид района =
|район = Кушнаренко районы{{!}}Кушнаренко
|район в таблице =
|вид поселения = Ауыл советы
|поселение = Баҡай ауыл советы(Кушнаренко районы){{!}}Баҡай
|поселение в таблице =
|внутреннее деление =
|глава =Шамиль Камилович Асмандияров
|дата основания =
|первое упоминание =
|прежние имена =
|статус с =
|площадь =
|высота центра НП =
|население = {{ Население | Бакаево (Кушнаренковский район) | тс }}
|год переписи = {{ Население | Бакаево (Кушнаренковский район) | г }}
|плотность =
|агломерация =
|национальный состав = татарҙар, башҡорттар
|конфессиональный состав =
|этнохороним =
|почтовый индекс = 452244
|почтовые индексы =
|телефонный код =
|цифровой идентификатор = 80240810001
|категория в Commons =
|сайт =
|изображение = }}
'''Баҡай''' ({{lang-ru|Бакаево}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Кушнаренко районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 446 кеше<ref>{{2010. Башҡортостан ауылдары}}</ref>.
Почта индексы — 452244, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80240810001.
== Халыҡ һаны ==
'''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)'''
{| class="wikitable " style="text-align:center"
| style="background:#f0f0f0;"|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Бөтә халыҡ'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)'''
|-
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)||||||||||
|-
| 1920 йыл 26 август||||||||||
|-
| 1926 йыл 17 декабрь||||||||||
|-
| 1939 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1959 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1970 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1979 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1989 йыл 12 ғинуар||||||||||
|-
| 2002 йыл 9 октябрь||||||||||
|-
| 2010 йыл 14 октябрь||446||196||250||43,9||56,1
|-
|}
{{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}}
== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Кушнаренко]]): 25 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Өфө]]): 83 км
== Тарихы ==
[[Баҡай ауыл Советы (Кушнаренко районы)|Баҡай ауыл Советы]] үҙәге. Район үҙәгенән көньяҡ‑көнбайышта 25 саҡрым һәм Өфө тимер юл станцияһынан 83 саҡрым алыҫлыҡта [[Сәрмәсән]] йылғаһы буйында урынлашҡан.
Ауылға XVIII башында [[Ҡазан даруғаһы]] Дыуанай улусы башҡорттары нигеҙ һала. Тәүге төпләнеүсе Баҡай Төмәтов исеме менән аталған. 1716—1717 йылдарҙа керҙәшлек килешеүҙәре буйынса ауылға [[мишәрҙәр]] һәм яһаҡлы татарҙар килеп урынлаша. 1795 йылда 30 йортта — 186 кеше, 1865 йылда 152 йортта — 849 кеше йәшәй. Ауыл халҡы игенселек, малсылыҡ менән шөғөлләнгән. Улус идараһы, мәсет, училище, 2 һыу тирмәне булған. 1906 йылда Баҡай исеме менән ике ауыл теркәлгән: 1‑се Баҡайҙа 560 кеше йәшәгән, мәсет, һыу тирмәне, мөгәзәй, 2‑се Баҡайҙа — 834 кеше, мәсет, урыҫ‑башҡорт мәктәбе, 3 бакалея кибете, мөгәзәй булған, улус идараһы урынлашҡан, йәрминкәләр уҙғарылған. 1920 йылда 1-се Баҡайҙа 562 мишәр йәшәй, 2-се Баҡайҙа — 990 башҡорт йәшәй, 1930 йылдан бергә иҫәпкә алыналар. Халҡы: 1906 йылда — 1394 кеше; 1920 йылда—1552 кеше; 1939 йылда — 1667 кеше; 1959 йылда —1050 кеше; 1989 йылда — 647 кеше; 2002 йылда — 541 кеше; 2010 йылда — 446 кеше. Татарҙар, башҡорттар йәшәй (2002). Урта мәктәп, балалар баҡсаһы, китапхана бар<ref>[http://bashenc.online/ba/articles/91857/ Башҡорт энциклопедияһы /Баҡай, Кушнаренко районындағы ауыл ]</ref><ref>{{ИСДБ|страница =378}}</ref>.
== Билдәле шәхестәре ==
* [[Мортазина Миләүшә Ғәли ҡыҙы]] (1926 й.) — вокал буйынса педагог, юғары мәктәп уҡытыусыһы.
* [[Янбулатова Рәғиҙә Сәйетғәли ҡыҙы]] (28.12.1915—13.10.1997), [[башҡорт]] [[СССР|совет]] театр актёры, шағир, драматург һәм тәржемәсе. 1938 йылдан СССР Театр эшмәкәрҙәре союзы, 1957 йылдан [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған (1949) һәм халыҡ (1954), РСФСР-ҙың атҡаҙанған (1955) артисы.
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
== Һылтанмалар ==
* {{БЭ|91857}}{{V|20|05|2021}}
* {{ИСДБ|страница =378}}
{{Навигация1
|Портал = Башҡортостан ауылдары
|Викисловарь =
|Викиучебник =
|Викицитатник =
|Викитека = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.)
|Викивиды =
|Викиновости =
|Викисклад =
|Метавики =
|Проект = Башҡортостан ауылдары
}}
{{Кушнаренко районы ауылдары}}
[[Категория:Кушнаренко районы ауылдары]]
fndc6hygg1b25ip8uk3aknmloaw6gma
1146773
1146772
2022-07-22T18:05:48Z
Баныу
28584
/* Иҫкәрмәләр */
wikitext
text/x-wiki
{{БМ|Баҡай}}
{{НП-Россия
|статус = ауыл
|русское название = Баҡай
|оригинальное название = {{lang-ba|Бакаево}}
|герб =
|флаг =
|lat_deg = 55.030287
|lon_deg = 55.034415
|CoordAddon = source:yandexmaps_type:city_region:RU-BA
|CoordScale =
|размер карты региона =
|размер карты района =
|регион = Башҡортостан
|регион в таблице = Башҡортостан
|вид района =
|район = Кушнаренко районы{{!}}Кушнаренко
|район в таблице =
|вид поселения = Ауыл советы
|поселение = Баҡай ауыл советы(Кушнаренко районы){{!}}Баҡай
|поселение в таблице =
|внутреннее деление =
|глава =Шамиль Камилович Асмандияров
|дата основания =
|первое упоминание =
|прежние имена =
|статус с =
|площадь =
|высота центра НП =
|население = {{ Население | Бакаево (Кушнаренковский район) | тс }}
|год переписи = {{ Население | Бакаево (Кушнаренковский район) | г }}
|плотность =
|агломерация =
|национальный состав = татарҙар, башҡорттар
|конфессиональный состав =
|этнохороним =
|почтовый индекс = 452244
|почтовые индексы =
|телефонный код =
|цифровой идентификатор = 80240810001
|категория в Commons =
|сайт =
|изображение = }}
'''Баҡай''' ({{lang-ru|Бакаево}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Кушнаренко районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 446 кеше<ref>{{2010. Башҡортостан ауылдары}}</ref>.
Почта индексы — 452244, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80240810001.
== Халыҡ һаны ==
'''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)'''
{| class="wikitable " style="text-align:center"
| style="background:#f0f0f0;"|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Бөтә халыҡ'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)'''
|-
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)||||||||||
|-
| 1920 йыл 26 август||||||||||
|-
| 1926 йыл 17 декабрь||||||||||
|-
| 1939 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1959 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1970 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1979 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1989 йыл 12 ғинуар||||||||||
|-
| 2002 йыл 9 октябрь||||||||||
|-
| 2010 йыл 14 октябрь||446||196||250||43,9||56,1
|-
|}
{{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}}
== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Кушнаренко]]): 25 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Өфө]]): 83 км
== Тарихы ==
[[Баҡай ауыл Советы (Кушнаренко районы)|Баҡай ауыл Советы]] үҙәге. Район үҙәгенән көньяҡ‑көнбайышта 25 саҡрым һәм Өфө тимер юл станцияһынан 83 саҡрым алыҫлыҡта [[Сәрмәсән]] йылғаһы буйында урынлашҡан.
Ауылға XVIII башында [[Ҡазан даруғаһы]] Дыуанай улусы башҡорттары нигеҙ һала. Тәүге төпләнеүсе Баҡай Төмәтов исеме менән аталған. 1716—1717 йылдарҙа керҙәшлек килешеүҙәре буйынса ауылға [[мишәрҙәр]] һәм яһаҡлы татарҙар килеп урынлаша. 1795 йылда 30 йортта — 186 кеше, 1865 йылда 152 йортта — 849 кеше йәшәй. Ауыл халҡы игенселек, малсылыҡ менән шөғөлләнгән. Улус идараһы, мәсет, училище, 2 һыу тирмәне булған. 1906 йылда Баҡай исеме менән ике ауыл теркәлгән: 1‑се Баҡайҙа 560 кеше йәшәгән, мәсет, һыу тирмәне, мөгәзәй, 2‑се Баҡайҙа — 834 кеше, мәсет, урыҫ‑башҡорт мәктәбе, 3 бакалея кибете, мөгәзәй булған, улус идараһы урынлашҡан, йәрминкәләр уҙғарылған. 1920 йылда 1-се Баҡайҙа 562 мишәр йәшәй, 2-се Баҡайҙа — 990 башҡорт йәшәй, 1930 йылдан бергә иҫәпкә алыналар. Халҡы: 1906 йылда — 1394 кеше; 1920 йылда—1552 кеше; 1939 йылда — 1667 кеше; 1959 йылда —1050 кеше; 1989 йылда — 647 кеше; 2002 йылда — 541 кеше; 2010 йылда — 446 кеше. Татарҙар, башҡорттар йәшәй (2002). Урта мәктәп, балалар баҡсаһы, китапхана бар<ref>[http://bashenc.online/ba/articles/91857/ Башҡорт энциклопедияһы /Баҡай, Кушнаренко районындағы ауыл ]</ref><ref>{{ИСДБ|страница =378}}</ref>.
== Билдәле шәхестәре ==
* [[Мортазина Миләүшә Ғәли ҡыҙы]] (1926 й.) — вокал буйынса педагог, юғары мәктәп уҡытыусыһы.
* [[Янбулатова Рәғиҙә Сәйетғәли ҡыҙы]] (28.12.1915—13.10.1997), [[башҡорт]] [[СССР|совет]] театр актёры, шағир, драматург һәм тәржемәсе. 1938 йылдан СССР Театр эшмәкәрҙәре союзы, 1957 йылдан [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған (1949) һәм халыҡ (1954), РСФСР-ҙың атҡаҙанған (1955) артисы.
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}
== Һылтанмалар ==
* {{БЭ|91857}}{{V|20|05|2021}}
* {{ИСДБ|страница =378}}
{{Навигация1
|Портал = Башҡортостан ауылдары
|Викисловарь =
|Викиучебник =
|Викицитатник =
|Викитека = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.)
|Викивиды =
|Викиновости =
|Викисклад =
|Метавики =
|Проект = Башҡортостан ауылдары
}}
{{Кушнаренко районы ауылдары}}
[[Категория:Кушнаренко районы ауылдары]]
1rpf20ksb5j4dpmm2ul4u782mzouv5l
1146774
1146773
2022-07-22T18:07:28Z
Баныу
28584
/* Билдәле шәхестәре */ өҫтәмә мәғлүмәт
wikitext
text/x-wiki
{{БМ|Баҡай}}
{{НП-Россия
|статус = ауыл
|русское название = Баҡай
|оригинальное название = {{lang-ba|Бакаево}}
|герб =
|флаг =
|lat_deg = 55.030287
|lon_deg = 55.034415
|CoordAddon = source:yandexmaps_type:city_region:RU-BA
|CoordScale =
|размер карты региона =
|размер карты района =
|регион = Башҡортостан
|регион в таблице = Башҡортостан
|вид района =
|район = Кушнаренко районы{{!}}Кушнаренко
|район в таблице =
|вид поселения = Ауыл советы
|поселение = Баҡай ауыл советы(Кушнаренко районы){{!}}Баҡай
|поселение в таблице =
|внутреннее деление =
|глава =Шамиль Камилович Асмандияров
|дата основания =
|первое упоминание =
|прежние имена =
|статус с =
|площадь =
|высота центра НП =
|население = {{ Население | Бакаево (Кушнаренковский район) | тс }}
|год переписи = {{ Население | Бакаево (Кушнаренковский район) | г }}
|плотность =
|агломерация =
|национальный состав = татарҙар, башҡорттар
|конфессиональный состав =
|этнохороним =
|почтовый индекс = 452244
|почтовые индексы =
|телефонный код =
|цифровой идентификатор = 80240810001
|категория в Commons =
|сайт =
|изображение = }}
'''Баҡай''' ({{lang-ru|Бакаево}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Кушнаренко районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 446 кеше<ref>{{2010. Башҡортостан ауылдары}}</ref>.
Почта индексы — 452244, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80240810001.
== Халыҡ һаны ==
'''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)'''
{| class="wikitable " style="text-align:center"
| style="background:#f0f0f0;"|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Бөтә халыҡ'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)'''
|-
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)||||||||||
|-
| 1920 йыл 26 август||||||||||
|-
| 1926 йыл 17 декабрь||||||||||
|-
| 1939 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1959 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1970 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1979 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1989 йыл 12 ғинуар||||||||||
|-
| 2002 йыл 9 октябрь||||||||||
|-
| 2010 йыл 14 октябрь||446||196||250||43,9||56,1
|-
|}
{{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}}
== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Кушнаренко]]): 25 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Өфө]]): 83 км
== Тарихы ==
[[Баҡай ауыл Советы (Кушнаренко районы)|Баҡай ауыл Советы]] үҙәге. Район үҙәгенән көньяҡ‑көнбайышта 25 саҡрым һәм Өфө тимер юл станцияһынан 83 саҡрым алыҫлыҡта [[Сәрмәсән]] йылғаһы буйында урынлашҡан.
Ауылға XVIII башында [[Ҡазан даруғаһы]] Дыуанай улусы башҡорттары нигеҙ һала. Тәүге төпләнеүсе Баҡай Төмәтов исеме менән аталған. 1716—1717 йылдарҙа керҙәшлек килешеүҙәре буйынса ауылға [[мишәрҙәр]] һәм яһаҡлы татарҙар килеп урынлаша. 1795 йылда 30 йортта — 186 кеше, 1865 йылда 152 йортта — 849 кеше йәшәй. Ауыл халҡы игенселек, малсылыҡ менән шөғөлләнгән. Улус идараһы, мәсет, училище, 2 һыу тирмәне булған. 1906 йылда Баҡай исеме менән ике ауыл теркәлгән: 1‑се Баҡайҙа 560 кеше йәшәгән, мәсет, һыу тирмәне, мөгәзәй, 2‑се Баҡайҙа — 834 кеше, мәсет, урыҫ‑башҡорт мәктәбе, 3 бакалея кибете, мөгәзәй булған, улус идараһы урынлашҡан, йәрминкәләр уҙғарылған. 1920 йылда 1-се Баҡайҙа 562 мишәр йәшәй, 2-се Баҡайҙа — 990 башҡорт йәшәй, 1930 йылдан бергә иҫәпкә алыналар. Халҡы: 1906 йылда — 1394 кеше; 1920 йылда—1552 кеше; 1939 йылда — 1667 кеше; 1959 йылда —1050 кеше; 1989 йылда — 647 кеше; 2002 йылда — 541 кеше; 2010 йылда — 446 кеше. Татарҙар, башҡорттар йәшәй (2002). Урта мәктәп, балалар баҡсаһы, китапхана бар<ref>[http://bashenc.online/ba/articles/91857/ Башҡорт энциклопедияһы /Баҡай, Кушнаренко районындағы ауыл ]</ref><ref>{{ИСДБ|страница =378}}</ref>.
== Билдәле шәхестәре ==
* [[Мортазина Миләүшә Ғәли ҡыҙы]] (1926 й.) — вокал буйынса педагог, юғары мәктәп уҡытыусыһы.
* [[Янбулатова Рәғиҙә Сәйетғәли ҡыҙы]] (28.12.1915—13.10.1997), [[башҡорт]] [[СССР|совет]] театр актёры, шағир, драматург һәм тәржемәсе. 1938 йылдан СССР Театр эшмәкәрҙәре союзы, 1957 йылдан [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған (1949) һәм халыҡ (1954), РСФСР-ҙың атҡаҙанған (1955) артисы.
* [[Вәлиев Абдулла Хәбибулла улы]] ([[23 февраль]] [[1922 йыл]] — [[24 ғинуар]] [[1944 йыл]]) — [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда һәләк булған яугир, уҡсылар полкының танкыға ҡаршы мылтыҡ тоҫҡаусыһы, рядовой. [[Советтар Союзы Геройы]] ([[1943]]).
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}
== Һылтанмалар ==
* {{БЭ|91857}}{{V|20|05|2021}}
* {{ИСДБ|страница =378}}
{{Навигация1
|Портал = Башҡортостан ауылдары
|Викисловарь =
|Викиучебник =
|Викицитатник =
|Викитека = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.)
|Викивиды =
|Викиновости =
|Викисклад =
|Метавики =
|Проект = Башҡортостан ауылдары
}}
{{Кушнаренко районы ауылдары}}
[[Категория:Кушнаренко районы ауылдары]]
gjehsge4rjey00jb64nxt7c9pssm094
1146775
1146774
2022-07-22T18:19:38Z
Баныу
28584
wikitext
text/x-wiki
{{БМ|Баҡай}}
{{НП-Россия
|статус = ауыл
|русское название = Баҡай
|оригинальное название = {{lang-ba|Бакаево}}
|герб =
|флаг =
|lat_deg = 55.030287
|lon_deg = 55.034415
|CoordAddon = source:yandexmaps_type:city_region:RU-BA
|CoordScale =
|размер карты региона =
|размер карты района =
|регион = Башҡортостан
|регион в таблице = Башҡортостан
|вид района =
|район = Кушнаренко районы{{!}}Кушнаренко
|район в таблице =
|вид поселения = Ауыл советы
|поселение = [[Баҡай ауыл Советы (Кушнаренко районы)]]
|поселение в таблице =
|внутреннее деление =
|глава =Шамиль Камилович Асмандияров
|дата основания =
|первое упоминание =
|прежние имена =
|статус с =
|площадь =
|высота центра НП =
|население = {{ Население | Бакаево (Кушнаренковский район) | тс }}
|год переписи = {{ Население | Бакаево (Кушнаренковский район) | г }}
|плотность =
|агломерация =
|национальный состав = татарҙар, башҡорттар
|конфессиональный состав =
|этнохороним =
|почтовый индекс = 452244
|почтовые индексы =
|телефонный код =
|цифровой идентификатор = 80240810001
|категория в Commons =
|сайт =
|изображение = }}
'''Баҡай''' ({{lang-ru|Бакаево}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Кушнаренко районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 446 кеше<ref>{{2010. Башҡортостан ауылдары}}</ref>.
Почта индексы — 452244, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80240810001.
== Халыҡ һаны ==
'''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)'''
{| class="wikitable " style="text-align:center"
| style="background:#f0f0f0;"|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Бөтә халыҡ'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)'''
|-
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)||||||||||
|-
| 1920 йыл 26 август||||||||||
|-
| 1926 йыл 17 декабрь||||||||||
|-
| 1939 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1959 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1970 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1979 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1989 йыл 12 ғинуар||||||||||
|-
| 2002 йыл 9 октябрь||||||||||
|-
| 2010 йыл 14 октябрь||446||196||250||43,9||56,1
|-
|}
{{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}}
== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Кушнаренко]]): 25 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Өфө]]): 83 км
== Тарихы ==
[[Баҡай ауыл Советы (Кушнаренко районы)|Баҡай ауыл Советы]] үҙәге. Район үҙәгенән көньяҡ‑көнбайышта 25 саҡрым һәм Өфө тимер юл станцияһынан 83 саҡрым алыҫлыҡта [[Сәрмәсән]] йылғаһы буйында урынлашҡан.
Ауылға XVIII башында [[Ҡазан даруғаһы]] Дыуанай улусы башҡорттары нигеҙ һала. Тәүге төпләнеүсе Баҡай Төмәтов исеме менән аталған. 1716—1717 йылдарҙа керҙәшлек килешеүҙәре буйынса ауылға [[мишәрҙәр]] һәм яһаҡлы татарҙар килеп урынлаша. 1795 йылда 30 йортта — 186 кеше, 1865 йылда 152 йортта — 849 кеше йәшәй. Ауыл халҡы игенселек, малсылыҡ менән шөғөлләнгән. Улус идараһы, мәсет, училище, 2 һыу тирмәне булған. 1906 йылда Баҡай исеме менән ике ауыл теркәлгән: 1‑се Баҡайҙа 560 кеше йәшәгән, мәсет, һыу тирмәне, мөгәзәй, 2‑се Баҡайҙа — 834 кеше, мәсет, урыҫ‑башҡорт мәктәбе, 3 бакалея кибете, мөгәзәй булған, улус идараһы урынлашҡан, йәрминкәләр уҙғарылған. 1920 йылда 1-се Баҡайҙа 562 мишәр йәшәй, 2-се Баҡайҙа — 990 башҡорт йәшәй, 1930 йылдан бергә иҫәпкә алыналар. Халҡы: 1906 йылда — 1394 кеше; 1920 йылда—1552 кеше; 1939 йылда — 1667 кеше; 1959 йылда —1050 кеше; 1989 йылда — 647 кеше; 2002 йылда — 541 кеше; 2010 йылда — 446 кеше. Татарҙар, башҡорттар йәшәй (2002). Урта мәктәп, балалар баҡсаһы, китапхана бар<ref>[http://bashenc.online/ba/articles/91857/ Башҡорт энциклопедияһы /Баҡай, Кушнаренко районындағы ауыл ]</ref><ref>{{ИСДБ|страница =378}}</ref>.
== Билдәле шәхестәре ==
* [[Мортазина Миләүшә Ғәли ҡыҙы]] (1926 й.) — вокал буйынса педагог, юғары мәктәп уҡытыусыһы.
* [[Янбулатова Рәғиҙә Сәйетғәли ҡыҙы]] (28.12.1915—13.10.1997), [[башҡорт]] [[СССР|совет]] театр актёры, шағир, драматург һәм тәржемәсе. 1938 йылдан СССР Театр эшмәкәрҙәре союзы, 1957 йылдан [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған (1949) һәм халыҡ (1954), РСФСР-ҙың атҡаҙанған (1955) артисы.
* [[Вәлиев Абдулла Хәбибулла улы]] ([[23 февраль]] [[1922 йыл]] — [[24 ғинуар]] [[1944 йыл]]) — [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда һәләк булған яугир, уҡсылар полкының танкыға ҡаршы мылтыҡ тоҫҡаусыһы, рядовой. [[Советтар Союзы Геройы]] ([[1943]]).
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}
== Һылтанмалар ==
* {{БЭ|91857}}{{V|20|05|2021}}
* {{ИСДБ|страница =378}}
{{Навигация1
|Портал = Башҡортостан ауылдары
|Викисловарь =
|Викиучебник =
|Викицитатник =
|Викитека = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.)
|Викивиды =
|Викиновости =
|Викисклад =
|Метавики =
|Проект = Башҡортостан ауылдары
}}
{{Кушнаренко районы ауылдары}}
[[Категория:Кушнаренко районы ауылдары]]
fr49507sbrxu7dwrviqx0pp613umcks
1146776
1146775
2022-07-22T18:22:11Z
Баныу
28584
wikitext
text/x-wiki
{{БМ|Баҡай}}
{{НП-Россия
|статус = ауыл
|русское название = Баҡай
|оригинальное название = {{lang-ba|Бакаево}}
|герб =
|флаг =
|lat_deg = 55.030287
|lon_deg = 55.034415
|CoordAddon = source:yandexmaps_type:city_region:RU-BA
|CoordScale =
|размер карты региона =
|размер карты района =
|регион = Башҡортостан
|регион в таблице = Башҡортостан
|вид района = муниципаль
|район = Кушнаренко районы{{!}}Кушнаренко
|район в таблице =
|вид поселения = Ауыл советы
|поселение = Баҡай ауыл Советы (Кушнаренко районы)
|поселение в таблице =
|внутреннее деление =
|глава =Шамиль Камилович Асмандияров
|дата основания =
|первое упоминание =
|прежние имена =
|статус с =
|площадь =
|высота центра НП =
|население = {{ Население | Бакаево (Кушнаренковский район) | тс }}
|год переписи = {{ Население | Бакаево (Кушнаренковский район) | г }}
|плотность =
|агломерация =
|милли состав = татарҙар, башҡорттар
|конфессиональный состав =
|этнохороним =
|почтовый индекс = 452244
|почтовые индексы =
|телефонный код =
|цифровой идентификатор = 80240810001
|категория в Commons =
|сайт =
|изображение = }}
'''Баҡай''' ({{lang-ru|Бакаево}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Кушнаренко районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 446 кеше<ref>{{2010. Башҡортостан ауылдары}}</ref>.
Почта индексы — 452244, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80240810001.
== Халыҡ һаны ==
'''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)'''
{| class="wikitable " style="text-align:center"
| style="background:#f0f0f0;"|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Бөтә халыҡ'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)'''
|-
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)||||||||||
|-
| 1920 йыл 26 август||||||||||
|-
| 1926 йыл 17 декабрь||||||||||
|-
| 1939 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1959 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1970 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1979 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1989 йыл 12 ғинуар||||||||||
|-
| 2002 йыл 9 октябрь||||||||||
|-
| 2010 йыл 14 октябрь||446||196||250||43,9||56,1
|-
|}
{{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}}
== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Кушнаренко]]): 25 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Өфө]]): 83 км
== Тарихы ==
[[Баҡай ауыл Советы (Кушнаренко районы)|Баҡай ауыл Советы]] үҙәге. Район үҙәгенән көньяҡ‑көнбайышта 25 саҡрым һәм Өфө тимер юл станцияһынан 83 саҡрым алыҫлыҡта [[Сәрмәсән]] йылғаһы буйында урынлашҡан.
Ауылға XVIII башында [[Ҡазан даруғаһы]] Дыуанай улусы башҡорттары нигеҙ һала. Тәүге төпләнеүсе Баҡай Төмәтов исеме менән аталған. 1716—1717 йылдарҙа керҙәшлек килешеүҙәре буйынса ауылға [[мишәрҙәр]] һәм яһаҡлы татарҙар килеп урынлаша. 1795 йылда 30 йортта — 186 кеше, 1865 йылда 152 йортта — 849 кеше йәшәй. Ауыл халҡы игенселек, малсылыҡ менән шөғөлләнгән. Улус идараһы, мәсет, училище, 2 һыу тирмәне булған. 1906 йылда Баҡай исеме менән ике ауыл теркәлгән: 1‑се Баҡайҙа 560 кеше йәшәгән, мәсет, һыу тирмәне, мөгәзәй, 2‑се Баҡайҙа — 834 кеше, мәсет, урыҫ‑башҡорт мәктәбе, 3 бакалея кибете, мөгәзәй булған, улус идараһы урынлашҡан, йәрминкәләр уҙғарылған. 1920 йылда 1-се Баҡайҙа 562 мишәр йәшәй, 2-се Баҡайҙа — 990 башҡорт йәшәй, 1930 йылдан бергә иҫәпкә алыналар. Халҡы: 1906 йылда — 1394 кеше; 1920 йылда—1552 кеше; 1939 йылда — 1667 кеше; 1959 йылда —1050 кеше; 1989 йылда — 647 кеше; 2002 йылда — 541 кеше; 2010 йылда — 446 кеше. Татарҙар, башҡорттар йәшәй (2002). Урта мәктәп, балалар баҡсаһы, китапхана бар<ref>[http://bashenc.online/ba/articles/91857/ Башҡорт энциклопедияһы /Баҡай, Кушнаренко районындағы ауыл ]</ref><ref>{{ИСДБ|страница =378}}</ref>.
== Билдәле шәхестәре ==
* [[Мортазина Миләүшә Ғәли ҡыҙы]] (1926 й.) — вокал буйынса педагог, юғары мәктәп уҡытыусыһы.
* [[Янбулатова Рәғиҙә Сәйетғәли ҡыҙы]] (28.12.1915—13.10.1997), [[башҡорт]] [[СССР|совет]] театр актёры, шағир, драматург һәм тәржемәсе. 1938 йылдан СССР Театр эшмәкәрҙәре союзы, 1957 йылдан [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған (1949) һәм халыҡ (1954), РСФСР-ҙың атҡаҙанған (1955) артисы.
* [[Вәлиев Абдулла Хәбибулла улы]] ([[23 февраль]] [[1922 йыл]] — [[24 ғинуар]] [[1944 йыл]]) — [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда һәләк булған яугир, уҡсылар полкының танкыға ҡаршы мылтыҡ тоҫҡаусыһы, рядовой. [[Советтар Союзы Геройы]] ([[1943]]).
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}
== Һылтанмалар ==
* {{БЭ|91857}}{{V|20|05|2021}}
* {{ИСДБ|страница =378}}
{{Навигация1
|Портал = Башҡортостан ауылдары
|Викисловарь =
|Викиучебник =
|Викицитатник =
|Викитека = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.)
|Викивиды =
|Викиновости =
|Викисклад =
|Метавики =
|Проект = Башҡортостан ауылдары
}}
{{Кушнаренко районы ауылдары}}
[[Категория:Кушнаренко районы ауылдары]]
gxp2v028kkbn048k82oc4szdhggi0w0
1146777
1146776
2022-07-22T18:24:06Z
Баныу
28584
wikitext
text/x-wiki
{{БМ|Баҡай}}
{{НП-Россия
|статус = ауыл
|русское название = Баҡай
|оригинальное название = {{lang-ba|Бакаево}}
|герб =
|флаг =
|lat_deg = 55.030287
|lon_deg = 55.034415
|CoordAddon = source:yandexmaps_type:city_region:RU-BA
|CoordScale =
|размер карты региона =
|размер карты района =
|регион = Башҡортостан
|регион в таблице = Башҡортостан
|вид района = Кушнаренко районы
|район = Кушнаренко районы{{!}}Кушнаренко
|район в таблице =
|вид поселения = Ауыл советы
|поселение = Баҡай ауыл Советы (Кушнаренко районы)
|поселение в таблице =
|внутреннее деление =
|глава =Шамиль Камилович Асмандияров
|дата основания =
|первое упоминание =
|прежние имена =
|статус с =
|площадь =
|высота центра НП =
|население = {{ Население | Бакаево (Кушнаренковский район) | тс }}
|год переписи = {{ Население | Бакаево (Кушнаренковский район) | г }}
|плотность =
|агломерация =
|милли состав = татарҙар, башҡорттар
|конфессиональный состав =
|этнохороним =
|почтовый индекс = 452244
|почтовые индексы =
|телефонный код =
|цифровой идентификатор = 80240810001
|категория в Commons =
|сайт =
|изображение = }}
'''Баҡай''' ({{lang-ru|Бакаево}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Кушнаренко районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 446 кеше<ref>{{2010. Башҡортостан ауылдары}}</ref>.
Почта индексы — 452244, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80240810001.
== Халыҡ һаны ==
'''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)'''
{| class="wikitable " style="text-align:center"
| style="background:#f0f0f0;"|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Бөтә халыҡ'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)'''
|-
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)||||||||||
|-
| 1920 йыл 26 август||||||||||
|-
| 1926 йыл 17 декабрь||||||||||
|-
| 1939 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1959 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1970 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1979 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1989 йыл 12 ғинуар||||||||||
|-
| 2002 йыл 9 октябрь||||||||||
|-
| 2010 йыл 14 октябрь||446||196||250||43,9||56,1
|-
|}
{{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}}
== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Кушнаренко]]): 25 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Өфө]]): 83 км
== Тарихы ==
[[Баҡай ауыл Советы (Кушнаренко районы)|Баҡай ауыл Советы]] үҙәге. Район үҙәгенән көньяҡ‑көнбайышта 25 саҡрым һәм Өфө тимер юл станцияһынан 83 саҡрым алыҫлыҡта [[Сәрмәсән]] йылғаһы буйында урынлашҡан.
Ауылға XVIII башында [[Ҡазан даруғаһы]] Дыуанай улусы башҡорттары нигеҙ һала. Тәүге төпләнеүсе Баҡай Төмәтов исеме менән аталған. 1716—1717 йылдарҙа керҙәшлек килешеүҙәре буйынса ауылға [[мишәрҙәр]] һәм яһаҡлы татарҙар килеп урынлаша. 1795 йылда 30 йортта — 186 кеше, 1865 йылда 152 йортта — 849 кеше йәшәй. Ауыл халҡы игенселек, малсылыҡ менән шөғөлләнгән. Улус идараһы, мәсет, училище, 2 һыу тирмәне булған. 1906 йылда Баҡай исеме менән ике ауыл теркәлгән: 1‑се Баҡайҙа 560 кеше йәшәгән, мәсет, һыу тирмәне, мөгәзәй, 2‑се Баҡайҙа — 834 кеше, мәсет, урыҫ‑башҡорт мәктәбе, 3 бакалея кибете, мөгәзәй булған, улус идараһы урынлашҡан, йәрминкәләр уҙғарылған. 1920 йылда 1-се Баҡайҙа 562 мишәр йәшәй, 2-се Баҡайҙа — 990 башҡорт йәшәй, 1930 йылдан бергә иҫәпкә алыналар. Халҡы: 1906 йылда — 1394 кеше; 1920 йылда—1552 кеше; 1939 йылда — 1667 кеше; 1959 йылда —1050 кеше; 1989 йылда — 647 кеше; 2002 йылда — 541 кеше; 2010 йылда — 446 кеше. Татарҙар, башҡорттар йәшәй (2002). Урта мәктәп, балалар баҡсаһы, китапхана бар<ref>[http://bashenc.online/ba/articles/91857/ Башҡорт энциклопедияһы /Баҡай, Кушнаренко районындағы ауыл ]</ref><ref>{{ИСДБ|страница =378}}</ref>.
== Билдәле шәхестәре ==
* [[Мортазина Миләүшә Ғәли ҡыҙы]] (1926 й.) — вокал буйынса педагог, юғары мәктәп уҡытыусыһы.
* [[Янбулатова Рәғиҙә Сәйетғәли ҡыҙы]] (28.12.1915—13.10.1997), [[башҡорт]] [[СССР|совет]] театр актёры, шағир, драматург һәм тәржемәсе. 1938 йылдан СССР Театр эшмәкәрҙәре союзы, 1957 йылдан [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған (1949) һәм халыҡ (1954), РСФСР-ҙың атҡаҙанған (1955) артисы.
* [[Вәлиев Абдулла Хәбибулла улы]] ([[23 февраль]] [[1922 йыл]] — [[24 ғинуар]] [[1944 йыл]]) — [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда һәләк булған яугир, уҡсылар полкының танкыға ҡаршы мылтыҡ тоҫҡаусыһы, рядовой. [[Советтар Союзы Геройы]] ([[1943]]).
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}
== Һылтанмалар ==
* {{БЭ|91857}}{{V|20|05|2021}}
* {{ИСДБ|страница =378}}
{{Навигация1
|Портал = Башҡортостан ауылдары
|Викисловарь =
|Викиучебник =
|Викицитатник =
|Викитека = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.)
|Викивиды =
|Викиновости =
|Викисклад =
|Метавики =
|Проект = Башҡортостан ауылдары
}}
{{Кушнаренко районы ауылдары}}
[[Категория:Кушнаренко районы ауылдары]]
3fptxy9qezh2xt9u5jt2y90j2gyg7bt
1146778
1146777
2022-07-22T18:32:49Z
Баныу
28584
/* Билдәле шәхестәре */ өҫтәмә мәғлүмәт
wikitext
text/x-wiki
{{БМ|Баҡай}}
{{НП-Россия
|статус = ауыл
|русское название = Баҡай
|оригинальное название = {{lang-ba|Бакаево}}
|герб =
|флаг =
|lat_deg = 55.030287
|lon_deg = 55.034415
|CoordAddon = source:yandexmaps_type:city_region:RU-BA
|CoordScale =
|размер карты региона =
|размер карты района =
|регион = Башҡортостан
|регион в таблице = Башҡортостан
|вид района = Кушнаренко районы
|район = Кушнаренко районы{{!}}Кушнаренко
|район в таблице =
|вид поселения = Ауыл советы
|поселение = Баҡай ауыл Советы (Кушнаренко районы)
|поселение в таблице =
|внутреннее деление =
|глава =Шамиль Камилович Асмандияров
|дата основания =
|первое упоминание =
|прежние имена =
|статус с =
|площадь =
|высота центра НП =
|население = {{ Население | Бакаево (Кушнаренковский район) | тс }}
|год переписи = {{ Население | Бакаево (Кушнаренковский район) | г }}
|плотность =
|агломерация =
|милли состав = татарҙар, башҡорттар
|конфессиональный состав =
|этнохороним =
|почтовый индекс = 452244
|почтовые индексы =
|телефонный код =
|цифровой идентификатор = 80240810001
|категория в Commons =
|сайт =
|изображение = }}
'''Баҡай''' ({{lang-ru|Бакаево}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Кушнаренко районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 446 кеше<ref>{{2010. Башҡортостан ауылдары}}</ref>.
Почта индексы — 452244, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80240810001.
== Халыҡ һаны ==
'''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)'''
{| class="wikitable " style="text-align:center"
| style="background:#f0f0f0;"|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Бөтә халыҡ'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)'''
|-
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)||||||||||
|-
| 1920 йыл 26 август||||||||||
|-
| 1926 йыл 17 декабрь||||||||||
|-
| 1939 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1959 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1970 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1979 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1989 йыл 12 ғинуар||||||||||
|-
| 2002 йыл 9 октябрь||||||||||
|-
| 2010 йыл 14 октябрь||446||196||250||43,9||56,1
|-
|}
{{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}}
== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Кушнаренко]]): 25 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Өфө]]): 83 км
== Тарихы ==
[[Баҡай ауыл Советы (Кушнаренко районы)|Баҡай ауыл Советы]] үҙәге. Район үҙәгенән көньяҡ‑көнбайышта 25 саҡрым һәм Өфө тимер юл станцияһынан 83 саҡрым алыҫлыҡта [[Сәрмәсән]] йылғаһы буйында урынлашҡан.
Ауылға XVIII башында [[Ҡазан даруғаһы]] Дыуанай улусы башҡорттары нигеҙ һала. Тәүге төпләнеүсе Баҡай Төмәтов исеме менән аталған. 1716—1717 йылдарҙа керҙәшлек килешеүҙәре буйынса ауылға [[мишәрҙәр]] һәм яһаҡлы татарҙар килеп урынлаша. 1795 йылда 30 йортта — 186 кеше, 1865 йылда 152 йортта — 849 кеше йәшәй. Ауыл халҡы игенселек, малсылыҡ менән шөғөлләнгән. Улус идараһы, мәсет, училище, 2 һыу тирмәне булған. 1906 йылда Баҡай исеме менән ике ауыл теркәлгән: 1‑се Баҡайҙа 560 кеше йәшәгән, мәсет, һыу тирмәне, мөгәзәй, 2‑се Баҡайҙа — 834 кеше, мәсет, урыҫ‑башҡорт мәктәбе, 3 бакалея кибете, мөгәзәй булған, улус идараһы урынлашҡан, йәрминкәләр уҙғарылған. 1920 йылда 1-се Баҡайҙа 562 мишәр йәшәй, 2-се Баҡайҙа — 990 башҡорт йәшәй, 1930 йылдан бергә иҫәпкә алыналар. Халҡы: 1906 йылда — 1394 кеше; 1920 йылда—1552 кеше; 1939 йылда — 1667 кеше; 1959 йылда —1050 кеше; 1989 йылда — 647 кеше; 2002 йылда — 541 кеше; 2010 йылда — 446 кеше. Татарҙар, башҡорттар йәшәй (2002). Урта мәктәп, балалар баҡсаһы, китапхана бар<ref>[http://bashenc.online/ba/articles/91857/ Башҡорт энциклопедияһы /Баҡай, Кушнаренко районындағы ауыл ]</ref><ref>{{ИСДБ|страница =378}}</ref>.
== Билдәле шәхестәре ==
* [[Мортазина Миләүшә Ғәли ҡыҙы]] (1926 й.) — вокал буйынса педагог, юғары мәктәп уҡытыусыһы.
* [[Янбулатова Рәғиҙә Сәйетғәли ҡыҙы]] (28.12.1915—13.10.1997), [[башҡорт]] [[СССР|совет]] театр актёры, шағир, драматург һәм тәржемәсе. 1938 йылдан СССР Театр эшмәкәрҙәре союзы, 1957 йылдан [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған (1949) һәм халыҡ (1954), РСФСР-ҙың атҡаҙанған (1955) артисы.
* [[Вәлиев Абдулла Хәбибулла улы]] ([[23 февраль]] [[1922 йыл]] — [[24 ғинуар]] [[1944 йыл]]) — [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда һәләк булған яугир, уҡсылар полкының танкыға ҡаршы мылтыҡ тоҫҡаусыһы, рядовой. [[Советтар Союзы Геройы]] ([[1943]]).
* [[Ган Тамара Оскаровна]] ([[1 февраль]] [[1950 йыл]]) — химик-технолог, техник фәндәр докторы (1992), СССР‑ҙың уйлап табыусыһы (1989)<ref>{{БЭ2013|83774}}</ref>.
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}
== Һылтанмалар ==
* {{БЭ|91857}}{{V|20|05|2021}}
* {{ИСДБ|страница =378}}
{{Навигация1
|Портал = Башҡортостан ауылдары
|Викисловарь =
|Викиучебник =
|Викицитатник =
|Викитека = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.)
|Викивиды =
|Викиновости =
|Викисклад =
|Метавики =
|Проект = Башҡортостан ауылдары
}}
{{Кушнаренко районы ауылдары}}
[[Категория:Кушнаренко районы ауылдары]]
mnkxmns3r2g1z2ngy0t3yo3lsfpllic
1146779
1146778
2022-07-22T18:34:34Z
Баныу
28584
/* Билдәле шәхестәре */
wikitext
text/x-wiki
{{БМ|Баҡай}}
{{НП-Россия
|статус = ауыл
|русское название = Баҡай
|оригинальное название = {{lang-ba|Бакаево}}
|герб =
|флаг =
|lat_deg = 55.030287
|lon_deg = 55.034415
|CoordAddon = source:yandexmaps_type:city_region:RU-BA
|CoordScale =
|размер карты региона =
|размер карты района =
|регион = Башҡортостан
|регион в таблице = Башҡортостан
|вид района = Кушнаренко районы
|район = Кушнаренко районы{{!}}Кушнаренко
|район в таблице =
|вид поселения = Ауыл советы
|поселение = Баҡай ауыл Советы (Кушнаренко районы)
|поселение в таблице =
|внутреннее деление =
|глава =Шамиль Камилович Асмандияров
|дата основания =
|первое упоминание =
|прежние имена =
|статус с =
|площадь =
|высота центра НП =
|население = {{ Население | Бакаево (Кушнаренковский район) | тс }}
|год переписи = {{ Население | Бакаево (Кушнаренковский район) | г }}
|плотность =
|агломерация =
|милли состав = татарҙар, башҡорттар
|конфессиональный состав =
|этнохороним =
|почтовый индекс = 452244
|почтовые индексы =
|телефонный код =
|цифровой идентификатор = 80240810001
|категория в Commons =
|сайт =
|изображение = }}
'''Баҡай''' ({{lang-ru|Бакаево}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Кушнаренко районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 446 кеше<ref>{{2010. Башҡортостан ауылдары}}</ref>.
Почта индексы — 452244, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80240810001.
== Халыҡ һаны ==
'''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)'''
{| class="wikitable " style="text-align:center"
| style="background:#f0f0f0;"|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Бөтә халыҡ'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)'''
|-
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)||||||||||
|-
| 1920 йыл 26 август||||||||||
|-
| 1926 йыл 17 декабрь||||||||||
|-
| 1939 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1959 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1970 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1979 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1989 йыл 12 ғинуар||||||||||
|-
| 2002 йыл 9 октябрь||||||||||
|-
| 2010 йыл 14 октябрь||446||196||250||43,9||56,1
|-
|}
{{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}}
== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Кушнаренко]]): 25 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Өфө]]): 83 км
== Тарихы ==
[[Баҡай ауыл Советы (Кушнаренко районы)|Баҡай ауыл Советы]] үҙәге. Район үҙәгенән көньяҡ‑көнбайышта 25 саҡрым һәм Өфө тимер юл станцияһынан 83 саҡрым алыҫлыҡта [[Сәрмәсән]] йылғаһы буйында урынлашҡан.
Ауылға XVIII башында [[Ҡазан даруғаһы]] Дыуанай улусы башҡорттары нигеҙ һала. Тәүге төпләнеүсе Баҡай Төмәтов исеме менән аталған. 1716—1717 йылдарҙа керҙәшлек килешеүҙәре буйынса ауылға [[мишәрҙәр]] һәм яһаҡлы татарҙар килеп урынлаша. 1795 йылда 30 йортта — 186 кеше, 1865 йылда 152 йортта — 849 кеше йәшәй. Ауыл халҡы игенселек, малсылыҡ менән шөғөлләнгән. Улус идараһы, мәсет, училище, 2 һыу тирмәне булған. 1906 йылда Баҡай исеме менән ике ауыл теркәлгән: 1‑се Баҡайҙа 560 кеше йәшәгән, мәсет, һыу тирмәне, мөгәзәй, 2‑се Баҡайҙа — 834 кеше, мәсет, урыҫ‑башҡорт мәктәбе, 3 бакалея кибете, мөгәзәй булған, улус идараһы урынлашҡан, йәрминкәләр уҙғарылған. 1920 йылда 1-се Баҡайҙа 562 мишәр йәшәй, 2-се Баҡайҙа — 990 башҡорт йәшәй, 1930 йылдан бергә иҫәпкә алыналар. Халҡы: 1906 йылда — 1394 кеше; 1920 йылда—1552 кеше; 1939 йылда — 1667 кеше; 1959 йылда —1050 кеше; 1989 йылда — 647 кеше; 2002 йылда — 541 кеше; 2010 йылда — 446 кеше. Татарҙар, башҡорттар йәшәй (2002). Урта мәктәп, балалар баҡсаһы, китапхана бар<ref>[http://bashenc.online/ba/articles/91857/ Башҡорт энциклопедияһы /Баҡай, Кушнаренко районындағы ауыл ]</ref><ref>{{ИСДБ|страница =378}}</ref>.
== Билдәле шәхестәре ==
* [[Мортазина Миләүшә Ғәли ҡыҙы]] (1926 й.) — вокал буйынса педагог, юғары мәктәп уҡытыусыһы.
* [[Янбулатова Рәғиҙә Сәйетғәли ҡыҙы]] (28.12.1915—13.10.1997), [[башҡорт]] [[СССР|совет]] театр актёры, шағир, драматург һәм тәржемәсе. 1938 йылдан СССР Театр эшмәкәрҙәре союзы, 1957 йылдан [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған (1949) һәм халыҡ (1954), РСФСР-ҙың атҡаҙанған (1955) артисы.
* [[Вәлиев Абдулла Хәбибулла улы]] ([[23 февраль]] [[1922 йыл]] — [[24 ғинуар]] [[1944 йыл]]) — [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда һәләк булған яугир, уҡсылар полкының танкыға ҡаршы мылтыҡ тоҫҡаусыһы, рядовой. [[Советтар Союзы Геройы]] ([[1943]]).
* [[Ган Тамара Оскаровна]] ([[1 февраль]] [[1950 йыл]]) — химик-технолог, техник фәндәр докторы (1992), СССР‑ҙың уйлап табыусыһы (1989)<ref>{{БЭ2013|83774|Ган Тамара Оскаровна}}</ref>.
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}
== Һылтанмалар ==
* {{БЭ|91857}}{{V|20|05|2021}}
* {{ИСДБ|страница =378}}
{{Навигация1
|Портал = Башҡортостан ауылдары
|Викисловарь =
|Викиучебник =
|Викицитатник =
|Викитека = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.)
|Викивиды =
|Викиновости =
|Викисклад =
|Метавики =
|Проект = Башҡортостан ауылдары
}}
{{Кушнаренко районы ауылдары}}
[[Категория:Кушнаренко районы ауылдары]]
fe217f4g0l63osl4zfkuc16okgryf9r
1146780
1146779
2022-07-22T18:36:28Z
Баныу
28584
wikitext
text/x-wiki
{{БМ|Баҡай}}
{{НП-Россия
|статус = ауыл
|русское название = Баҡай
|оригинальное название = {{lang-ba|Бакаево}}
|герб =
|флаг =
|lat_deg = 55.030287
|lon_deg = 55.034415
|CoordAddon = source:yandexmaps_type:city_region:RU-BA
|CoordScale =
|размер карты региона =
|размер карты района =
|регион = Башҡортостан
|регион в таблице = Башҡортостан
|вид района = Муниципаль
|район = Кушнаренко районы
|район в таблице =
|вид поселения = Ауыл советы
|поселение = Баҡай ауыл Советы (Кушнаренко районы)
|поселение в таблице =
|внутреннее деление =
|глава =Шамиль Камилович Асмандияров
|дата основания =
|первое упоминание =
|прежние имена =
|статус с =
|площадь =
|высота центра НП =
|население = {{ Население | Бакаево (Кушнаренковский район) | тс }}
|год переписи = {{ Население | Бакаево (Кушнаренковский район) | г }}
|плотность =
|агломерация =
|милли состав = татарҙар, башҡорттар
|конфессиональный состав =
|этнохороним =
|почтовый индекс = 452244
|почтовые индексы =
|телефонный код =
|цифровой идентификатор = 80240810001
|категория в Commons =
|сайт =
|изображение = }}
'''Баҡай''' ({{lang-ru|Бакаево}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Кушнаренко районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 446 кеше<ref>{{2010. Башҡортостан ауылдары}}</ref>.
Почта индексы — 452244, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80240810001.
== Халыҡ һаны ==
'''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)'''
{| class="wikitable " style="text-align:center"
| style="background:#f0f0f0;"|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Бөтә халыҡ'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)'''
|-
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)||||||||||
|-
| 1920 йыл 26 август||||||||||
|-
| 1926 йыл 17 декабрь||||||||||
|-
| 1939 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1959 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1970 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1979 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1989 йыл 12 ғинуар||||||||||
|-
| 2002 йыл 9 октябрь||||||||||
|-
| 2010 йыл 14 октябрь||446||196||250||43,9||56,1
|-
|}
{{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}}
== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Кушнаренко]]): 25 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Өфө]]): 83 км
== Тарихы ==
[[Баҡай ауыл Советы (Кушнаренко районы)|Баҡай ауыл Советы]] үҙәге. Район үҙәгенән көньяҡ‑көнбайышта 25 саҡрым һәм Өфө тимер юл станцияһынан 83 саҡрым алыҫлыҡта [[Сәрмәсән]] йылғаһы буйында урынлашҡан.
Ауылға XVIII башында [[Ҡазан даруғаһы]] Дыуанай улусы башҡорттары нигеҙ һала. Тәүге төпләнеүсе Баҡай Төмәтов исеме менән аталған. 1716—1717 йылдарҙа керҙәшлек килешеүҙәре буйынса ауылға [[мишәрҙәр]] һәм яһаҡлы татарҙар килеп урынлаша. 1795 йылда 30 йортта — 186 кеше, 1865 йылда 152 йортта — 849 кеше йәшәй. Ауыл халҡы игенселек, малсылыҡ менән шөғөлләнгән. Улус идараһы, мәсет, училище, 2 һыу тирмәне булған. 1906 йылда Баҡай исеме менән ике ауыл теркәлгән: 1‑се Баҡайҙа 560 кеше йәшәгән, мәсет, һыу тирмәне, мөгәзәй, 2‑се Баҡайҙа — 834 кеше, мәсет, урыҫ‑башҡорт мәктәбе, 3 бакалея кибете, мөгәзәй булған, улус идараһы урынлашҡан, йәрминкәләр уҙғарылған. 1920 йылда 1-се Баҡайҙа 562 мишәр йәшәй, 2-се Баҡайҙа — 990 башҡорт йәшәй, 1930 йылдан бергә иҫәпкә алыналар. Халҡы: 1906 йылда — 1394 кеше; 1920 йылда—1552 кеше; 1939 йылда — 1667 кеше; 1959 йылда —1050 кеше; 1989 йылда — 647 кеше; 2002 йылда — 541 кеше; 2010 йылда — 446 кеше. Татарҙар, башҡорттар йәшәй (2002). Урта мәктәп, балалар баҡсаһы, китапхана бар<ref>[http://bashenc.online/ba/articles/91857/ Башҡорт энциклопедияһы /Баҡай, Кушнаренко районындағы ауыл ]</ref><ref>{{ИСДБ|страница =378}}</ref>.
== Билдәле шәхестәре ==
* [[Мортазина Миләүшә Ғәли ҡыҙы]] (1926 й.) — вокал буйынса педагог, юғары мәктәп уҡытыусыһы.
* [[Янбулатова Рәғиҙә Сәйетғәли ҡыҙы]] (28.12.1915—13.10.1997), [[башҡорт]] [[СССР|совет]] театр актёры, шағир, драматург һәм тәржемәсе. 1938 йылдан СССР Театр эшмәкәрҙәре союзы, 1957 йылдан [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған (1949) һәм халыҡ (1954), РСФСР-ҙың атҡаҙанған (1955) артисы.
* [[Вәлиев Абдулла Хәбибулла улы]] ([[23 февраль]] [[1922 йыл]] — [[24 ғинуар]] [[1944 йыл]]) — [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда һәләк булған яугир, уҡсылар полкының танкыға ҡаршы мылтыҡ тоҫҡаусыһы, рядовой. [[Советтар Союзы Геройы]] ([[1943]]).
* [[Ган Тамара Оскаровна]] ([[1 февраль]] [[1950 йыл]]) — химик-технолог, техник фәндәр докторы (1992), СССР‑ҙың уйлап табыусыһы (1989)<ref>{{БЭ2013|83774|Ган Тамара Оскаровна}}</ref>.
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}
== Һылтанмалар ==
* {{БЭ|91857}}{{V|20|05|2021}}
* {{ИСДБ|страница =378}}
{{Навигация1
|Портал = Башҡортостан ауылдары
|Викисловарь =
|Викиучебник =
|Викицитатник =
|Викитека = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.)
|Викивиды =
|Викиновости =
|Викисклад =
|Метавики =
|Проект = Башҡортостан ауылдары
}}
{{Кушнаренко районы ауылдары}}
[[Категория:Кушнаренко районы ауылдары]]
hr354k5jd8vaw76d0nszplpzf8tazrd
1146781
1146780
2022-07-22T18:38:11Z
Баныу
28584
wikitext
text/x-wiki
{{БМ|Баҡай}}
{{НП-Россия
|статус = ауыл
|русское название = Баҡай
|оригинальное название = {{lang-ba|Бакаево}}
|герб =
|флаг =
|lat_deg = 55.030287
|lon_deg = 55.034415
|CoordAddon = source:yandexmaps_type:city_region:RU-BA
|CoordScale =
|размер карты региона =
|размер карты района =
|регион = Башҡортостан
|регион в таблице = Башҡортостан
|вид района = Муниципаль район
|район = Кушнаренко районы
|район в таблице =
|вид поселения = Ауыл советы
|поселение = Баҡай ауыл Советы (Кушнаренко районы)
|поселение в таблице =
|внутреннее деление =
|глава =Шамиль Камилович Асмандияров
|дата основания =
|первое упоминание =
|прежние имена =
|статус с =
|площадь =
|высота центра НП =
|население = {{ Население | Бакаево (Кушнаренковский район) | тс }}
|год переписи = {{ Население | Бакаево (Кушнаренковский район) | г }}
|плотность =
|агломерация =
|милли состав = татарҙар, башҡорттар
|конфессиональный состав =
|этнохороним =
|почтовый индекс = 452244
|почтовые индексы =
|телефонный код =
|цифровой идентификатор = 80240810001
|категория в Commons =
|сайт =
|изображение = }}
'''Баҡай''' ({{lang-ru|Бакаево}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Кушнаренко районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 446 кеше<ref>{{2010. Башҡортостан ауылдары}}</ref>.
Почта индексы — 452244, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80240810001.
== Халыҡ һаны ==
'''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)'''
{| class="wikitable " style="text-align:center"
| style="background:#f0f0f0;"|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Бөтә халыҡ'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)'''
|-
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)||||||||||
|-
| 1920 йыл 26 август||||||||||
|-
| 1926 йыл 17 декабрь||||||||||
|-
| 1939 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1959 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1970 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1979 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1989 йыл 12 ғинуар||||||||||
|-
| 2002 йыл 9 октябрь||||||||||
|-
| 2010 йыл 14 октябрь||446||196||250||43,9||56,1
|-
|}
{{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}}
== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Кушнаренко]]): 25 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Өфө]]): 83 км
== Тарихы ==
[[Баҡай ауыл Советы (Кушнаренко районы)|Баҡай ауыл Советы]] үҙәге. Район үҙәгенән көньяҡ‑көнбайышта 25 саҡрым һәм Өфө тимер юл станцияһынан 83 саҡрым алыҫлыҡта [[Сәрмәсән]] йылғаһы буйында урынлашҡан.
Ауылға XVIII башында [[Ҡазан даруғаһы]] Дыуанай улусы башҡорттары нигеҙ һала. Тәүге төпләнеүсе Баҡай Төмәтов исеме менән аталған. 1716—1717 йылдарҙа керҙәшлек килешеүҙәре буйынса ауылға [[мишәрҙәр]] һәм яһаҡлы татарҙар килеп урынлаша. 1795 йылда 30 йортта — 186 кеше, 1865 йылда 152 йортта — 849 кеше йәшәй. Ауыл халҡы игенселек, малсылыҡ менән шөғөлләнгән. Улус идараһы, мәсет, училище, 2 һыу тирмәне булған. 1906 йылда Баҡай исеме менән ике ауыл теркәлгән: 1‑се Баҡайҙа 560 кеше йәшәгән, мәсет, һыу тирмәне, мөгәзәй, 2‑се Баҡайҙа — 834 кеше, мәсет, урыҫ‑башҡорт мәктәбе, 3 бакалея кибете, мөгәзәй булған, улус идараһы урынлашҡан, йәрминкәләр уҙғарылған. 1920 йылда 1-се Баҡайҙа 562 мишәр йәшәй, 2-се Баҡайҙа — 990 башҡорт йәшәй, 1930 йылдан бергә иҫәпкә алыналар. Халҡы: 1906 йылда — 1394 кеше; 1920 йылда—1552 кеше; 1939 йылда — 1667 кеше; 1959 йылда —1050 кеше; 1989 йылда — 647 кеше; 2002 йылда — 541 кеше; 2010 йылда — 446 кеше. Татарҙар, башҡорттар йәшәй (2002). Урта мәктәп, балалар баҡсаһы, китапхана бар<ref>[http://bashenc.online/ba/articles/91857/ Башҡорт энциклопедияһы /Баҡай, Кушнаренко районындағы ауыл ]</ref><ref>{{ИСДБ|страница =378}}</ref>.
== Билдәле шәхестәре ==
* [[Мортазина Миләүшә Ғәли ҡыҙы]] (1926 й.) — вокал буйынса педагог, юғары мәктәп уҡытыусыһы.
* [[Янбулатова Рәғиҙә Сәйетғәли ҡыҙы]] (28.12.1915—13.10.1997), [[башҡорт]] [[СССР|совет]] театр актёры, шағир, драматург һәм тәржемәсе. 1938 йылдан СССР Театр эшмәкәрҙәре союзы, 1957 йылдан [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған (1949) һәм халыҡ (1954), РСФСР-ҙың атҡаҙанған (1955) артисы.
* [[Вәлиев Абдулла Хәбибулла улы]] ([[23 февраль]] [[1922 йыл]] — [[24 ғинуар]] [[1944 йыл]]) — [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда һәләк булған яугир, уҡсылар полкының танкыға ҡаршы мылтыҡ тоҫҡаусыһы, рядовой. [[Советтар Союзы Геройы]] ([[1943]]).
* [[Ган Тамара Оскаровна]] ([[1 февраль]] [[1950 йыл]]) — химик-технолог, техник фәндәр докторы (1992), СССР‑ҙың уйлап табыусыһы (1989)<ref>{{БЭ2013|83774|Ган Тамара Оскаровна}}</ref>.
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}
== Һылтанмалар ==
* {{БЭ|91857}}{{V|20|05|2021}}
* {{ИСДБ|страница =378}}
{{Навигация1
|Портал = Башҡортостан ауылдары
|Викисловарь =
|Викиучебник =
|Викицитатник =
|Викитека = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.)
|Викивиды =
|Викиновости =
|Викисклад =
|Метавики =
|Проект = Башҡортостан ауылдары
}}
{{Кушнаренко районы ауылдары}}
[[Категория:Кушнаренко районы ауылдары]]
6qkc9rjakip0zb5dbwidl152f6z3bwd
1146782
1146781
2022-07-22T18:39:36Z
Баныу
28584
wikitext
text/x-wiki
{{БМ|Баҡай}}
{{НП-Россия
|статус = ауыл
|русское название = Баҡай
|оригинальное название = {{lang-ru|Бакаево}}
|герб =
|флаг =
|lat_deg = 55.030287
|lon_deg = 55.034415
|CoordAddon = source:yandexmaps_type:city_region:RU-BA
|CoordScale =
|размер карты региона =
|размер карты района =
|регион = Башҡортостан
|регион в таблице = Башҡортостан
|вид района = Муниципаль район
|район = Кушнаренко районы
|район в таблице =
|вид поселения = Ауыл советы
|поселение = Баҡай ауыл Советы (Кушнаренко районы)
|поселение в таблице =
|внутреннее деление =
|глава =Шамиль Камилович Асмандияров
|дата основания =
|первое упоминание =
|прежние имена =
|статус с =
|площадь =
|высота центра НП =
|население = {{ Население | Бакаево (Кушнаренковский район) | тс }}
|год переписи = {{ Население | Бакаево (Кушнаренковский район) | г }}
|плотность =
|агломерация =
|милли состав = татарҙар, башҡорттар
|конфессиональный состав =
|этнохороним =
|почтовый индекс = 452244
|почтовые индексы =
|телефонный код =
|цифровой идентификатор = 80240810001
|категория в Commons =
|сайт =
|изображение = }}
'''Баҡай''' ({{lang-ru|Бакаево}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Кушнаренко районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 446 кеше<ref>{{2010. Башҡортостан ауылдары}}</ref>.
Почта индексы — 452244, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80240810001.
== Халыҡ һаны ==
'''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)'''
{| class="wikitable " style="text-align:center"
| style="background:#f0f0f0;"|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Бөтә халыҡ'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)'''
|-
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)||||||||||
|-
| 1920 йыл 26 август||||||||||
|-
| 1926 йыл 17 декабрь||||||||||
|-
| 1939 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1959 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1970 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1979 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1989 йыл 12 ғинуар||||||||||
|-
| 2002 йыл 9 октябрь||||||||||
|-
| 2010 йыл 14 октябрь||446||196||250||43,9||56,1
|-
|}
{{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}}
== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Кушнаренко]]): 25 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Өфө]]): 83 км
== Тарихы ==
[[Баҡай ауыл Советы (Кушнаренко районы)|Баҡай ауыл Советы]] үҙәге. Район үҙәгенән көньяҡ‑көнбайышта 25 саҡрым һәм Өфө тимер юл станцияһынан 83 саҡрым алыҫлыҡта [[Сәрмәсән]] йылғаһы буйында урынлашҡан.
Ауылға XVIII башында [[Ҡазан даруғаһы]] Дыуанай улусы башҡорттары нигеҙ һала. Тәүге төпләнеүсе Баҡай Төмәтов исеме менән аталған. 1716—1717 йылдарҙа керҙәшлек килешеүҙәре буйынса ауылға [[мишәрҙәр]] һәм яһаҡлы татарҙар килеп урынлаша. 1795 йылда 30 йортта — 186 кеше, 1865 йылда 152 йортта — 849 кеше йәшәй. Ауыл халҡы игенселек, малсылыҡ менән шөғөлләнгән. Улус идараһы, мәсет, училище, 2 һыу тирмәне булған. 1906 йылда Баҡай исеме менән ике ауыл теркәлгән: 1‑се Баҡайҙа 560 кеше йәшәгән, мәсет, һыу тирмәне, мөгәзәй, 2‑се Баҡайҙа — 834 кеше, мәсет, урыҫ‑башҡорт мәктәбе, 3 бакалея кибете, мөгәзәй булған, улус идараһы урынлашҡан, йәрминкәләр уҙғарылған. 1920 йылда 1-се Баҡайҙа 562 мишәр йәшәй, 2-се Баҡайҙа — 990 башҡорт йәшәй, 1930 йылдан бергә иҫәпкә алыналар. Халҡы: 1906 йылда — 1394 кеше; 1920 йылда—1552 кеше; 1939 йылда — 1667 кеше; 1959 йылда —1050 кеше; 1989 йылда — 647 кеше; 2002 йылда — 541 кеше; 2010 йылда — 446 кеше. Татарҙар, башҡорттар йәшәй (2002). Урта мәктәп, балалар баҡсаһы, китапхана бар<ref>[http://bashenc.online/ba/articles/91857/ Башҡорт энциклопедияһы /Баҡай, Кушнаренко районындағы ауыл ]</ref><ref>{{ИСДБ|страница =378}}</ref>.
== Билдәле шәхестәре ==
* [[Мортазина Миләүшә Ғәли ҡыҙы]] (1926 й.) — вокал буйынса педагог, юғары мәктәп уҡытыусыһы.
* [[Янбулатова Рәғиҙә Сәйетғәли ҡыҙы]] (28.12.1915—13.10.1997), [[башҡорт]] [[СССР|совет]] театр актёры, шағир, драматург һәм тәржемәсе. 1938 йылдан СССР Театр эшмәкәрҙәре союзы, 1957 йылдан [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған (1949) һәм халыҡ (1954), РСФСР-ҙың атҡаҙанған (1955) артисы.
* [[Вәлиев Абдулла Хәбибулла улы]] ([[23 февраль]] [[1922 йыл]] — [[24 ғинуар]] [[1944 йыл]]) — [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда һәләк булған яугир, уҡсылар полкының танкыға ҡаршы мылтыҡ тоҫҡаусыһы, рядовой. [[Советтар Союзы Геройы]] ([[1943]]).
* [[Ган Тамара Оскаровна]] ([[1 февраль]] [[1950 йыл]]) — химик-технолог, техник фәндәр докторы (1992), СССР‑ҙың уйлап табыусыһы (1989)<ref>{{БЭ2013|83774|Ган Тамара Оскаровна}}</ref>.
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}
== Һылтанмалар ==
* {{БЭ|91857}}{{V|20|05|2021}}
* {{ИСДБ|страница =378}}
{{Навигация1
|Портал = Башҡортостан ауылдары
|Викисловарь =
|Викиучебник =
|Викицитатник =
|Викитека = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.)
|Викивиды =
|Викиновости =
|Викисклад =
|Метавики =
|Проект = Башҡортостан ауылдары
}}
{{Кушнаренко районы ауылдары}}
[[Категория:Кушнаренко районы ауылдары]]
t1f6ne8mt7pf1cg7724zmdn3z45as4c
1146793
1146782
2022-07-23T04:54:25Z
ZUFAr
191
/* Халыҡ һаны */ милли составы
wikitext
text/x-wiki
{{БМ|Баҡай}}
{{НП-Россия
|статус = ауыл
|русское название = Баҡай
|оригинальное название = {{lang-ru|Бакаево}}
|герб =
|флаг =
|lat_deg = 55.030287
|lon_deg = 55.034415
|CoordAddon = source:yandexmaps_type:city_region:RU-BA
|CoordScale =
|размер карты региона =
|размер карты района =
|регион = Башҡортостан
|регион в таблице = Башҡортостан
|вид района = Муниципаль район
|район = Кушнаренко районы
|район в таблице =
|вид поселения = Ауыл советы
|поселение = Баҡай ауыл Советы (Кушнаренко районы)
|поселение в таблице =
|внутреннее деление =
|глава =Шамиль Камилович Асмандияров
|дата основания =
|первое упоминание =
|прежние имена =
|статус с =
|площадь =
|высота центра НП =
|население = {{ Население | Бакаево (Кушнаренковский район) | тс }}
|год переписи = {{ Население | Бакаево (Кушнаренковский район) | г }}
|плотность =
|агломерация =
|милли состав = татарҙар, башҡорттар
|конфессиональный состав =
|этнохороним =
|почтовый индекс = 452244
|почтовые индексы =
|телефонный код =
|цифровой идентификатор = 80240810001
|категория в Commons =
|сайт =
|изображение = }}
'''Баҡай''' ({{lang-ru|Бакаево}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Кушнаренко районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 446 кеше<ref>{{2010. Башҡортостан ауылдары}}</ref>.
Почта индексы — 452244, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80240810001.
== Халыҡ һаны ==
{{ Население | Бакаево (Кушнаренковский район) }}
; Милли составы
[[Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу (2002)]] мәғлүмәтенә ярашлы күпселек [[татарҙар]] (57 %) һәм [[башҡорттар]] (41 %) йәшәй<ref name='2002F'/>.
== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Кушнаренко]]): 25 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Өфө]]): 83 км
== Тарихы ==
[[Баҡай ауыл Советы (Кушнаренко районы)|Баҡай ауыл Советы]] үҙәге. Район үҙәгенән көньяҡ‑көнбайышта 25 саҡрым һәм Өфө тимер юл станцияһынан 83 саҡрым алыҫлыҡта [[Сәрмәсән]] йылғаһы буйында урынлашҡан.
Ауылға XVIII башында [[Ҡазан даруғаһы]] Дыуанай улусы башҡорттары нигеҙ һала. Тәүге төпләнеүсе Баҡай Төмәтов исеме менән аталған. 1716—1717 йылдарҙа керҙәшлек килешеүҙәре буйынса ауылға [[мишәрҙәр]] һәм яһаҡлы татарҙар килеп урынлаша. 1795 йылда 30 йортта — 186 кеше, 1865 йылда 152 йортта — 849 кеше йәшәй. Ауыл халҡы игенселек, малсылыҡ менән шөғөлләнгән. Улус идараһы, мәсет, училище, 2 һыу тирмәне булған. 1906 йылда Баҡай исеме менән ике ауыл теркәлгән: 1‑се Баҡайҙа 560 кеше йәшәгән, мәсет, һыу тирмәне, мөгәзәй, 2‑се Баҡайҙа — 834 кеше, мәсет, урыҫ‑башҡорт мәктәбе, 3 бакалея кибете, мөгәзәй булған, улус идараһы урынлашҡан, йәрминкәләр уҙғарылған. 1920 йылда 1-се Баҡайҙа 562 мишәр йәшәй, 2-се Баҡайҙа — 990 башҡорт йәшәй, 1930 йылдан бергә иҫәпкә алыналар. Халҡы: 1906 йылда — 1394 кеше; 1920 йылда—1552 кеше; 1939 йылда — 1667 кеше; 1959 йылда —1050 кеше; 1989 йылда — 647 кеше; 2002 йылда — 541 кеше; 2010 йылда — 446 кеше. Татарҙар, башҡорттар йәшәй (2002). Урта мәктәп, балалар баҡсаһы, китапхана бар<ref>[http://bashenc.online/ba/articles/91857/ Башҡорт энциклопедияһы /Баҡай, Кушнаренко районындағы ауыл ]</ref><ref>{{ИСДБ|страница =378}}</ref>.
== Билдәле шәхестәре ==
* [[Мортазина Миләүшә Ғәли ҡыҙы]] (1926 й.) — вокал буйынса педагог, юғары мәктәп уҡытыусыһы.
* [[Янбулатова Рәғиҙә Сәйетғәли ҡыҙы]] (28.12.1915—13.10.1997), [[башҡорт]] [[СССР|совет]] театр актёры, шағир, драматург һәм тәржемәсе. 1938 йылдан СССР Театр эшмәкәрҙәре союзы, 1957 йылдан [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған (1949) һәм халыҡ (1954), РСФСР-ҙың атҡаҙанған (1955) артисы.
* [[Вәлиев Абдулла Хәбибулла улы]] ([[23 февраль]] [[1922 йыл]] — [[24 ғинуар]] [[1944 йыл]]) — [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда һәләк булған яугир, уҡсылар полкының танкыға ҡаршы мылтыҡ тоҫҡаусыһы, рядовой. [[Советтар Союзы Геройы]] ([[1943]]).
* [[Ган Тамара Оскаровна]] ([[1 февраль]] [[1950 йыл]]) — химик-технолог, техник фәндәр докторы (1992), СССР‑ҙың уйлап табыусыһы (1989)<ref>{{БЭ2013|83774|Ган Тамара Оскаровна}}</ref>.
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}
== Һылтанмалар ==
* {{БЭ|91857}}{{V|20|05|2021}}
* {{ИСДБ|страница =378}}
{{Навигация1
|Портал = Башҡортостан ауылдары
|Викисловарь =
|Викиучебник =
|Викицитатник =
|Викитека = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.)
|Викивиды =
|Викиновости =
|Викисклад =
|Метавики =
|Проект = Башҡортостан ауылдары
}}
{{Кушнаренко районы ауылдары}}
[[Категория:Кушнаренко районы ауылдары]]
pom4h44s9b1ggtx6st2keahd809q67l
Котута-Яга
0
64258
1146788
729138
2022-07-23T00:40:09Z
Машъал
30565
в современности одна река
wikitext
text/x-wiki
#REDIRECT [[Лямин 3-сө]]
8zk6jv2bbwhpez76gqlgz33behr4tsn
Людвик Лазарь Заменһоф
0
107401
1146796
1054876
2022-07-23T06:49:47Z
A.Khamidullin
4071
wikitext
text/x-wiki
{{Учёный
| Оригинал имени = Лазарь Маркович Заменһоф <br />(Лейзер Мордхович Заменгов)
| Место рождения = {{место рождения|Белосток}}, {{МестоРождения|Гродно губернаһы}}, [[Рәсәй империяһы]]
| Место смерти = {{место смерти|Варшава|Варшавала}}, [[Королевство Польское (1916—1918)|Польша Короллеге]]
| Альма-матер = Мәскәү университеты
| Научная сфера = [[лингвистика]]
| Известен как = эсперанто төҙөүсеһе
| Награды и премии = {{{!}} style="background: transparent"
{{!}} {{Офицер ордена Почётного легиона}}{{!!}}{{Командор ордена Изабеллы Католички}}
{{!}}}
|Роспись = Zamenhof subskribo.svg
| Сайт =
}}
[[Image:Unua libro per russi - 1887 - 1a edizione - copertina fronte.jpg|thumb|right|Unua libro - 1887]]
'''Лазарь Маркович Заменһоф''' йәки '''Лю́двик Ла́зарь За́менһоф''' ([[идиш]]<span contenteditable="false"> </span><span dir="rtl" contenteditable="false" lang="yi">לײזער לוי זאַמענהאָף</span> — ''Лейзер Лейви Заменгоф''; [[Поляк теле|польск.]]<span contenteditable="false"> </span>''<span lang="pl">Ludwik Łazarz Zamenhof</span>''; [[Эсперанто|эспер.]]<span contenteditable="false"> </span>Ludoviko Lazaro Zamenhof; [[15 декабрь]] [[1859 йыл]], [[Белосток (ҡала)|Белосток]] — [[14 апрель]] [[1917 йыл]], [[Варшава]]) — поляк<ref>{{Из БСЭ|заглавие=Заменгоф Людвик Лазарь}}Большой советской энциклопедии<span contenteditable="false">.</span></ref> күҙ табибы, йәһүд сығышлы тел белгесе, [[эсперанто]] — халыҡ-ара төҙөлгән телдәр араһындағы иң уңышлы телгә нигеҙ һалыусы<ref name="ЭСБЕ 1">{{ВТ-ЭСБЕ|Эсперанто}}</ref>. ''Доктор Эсперанто ''псевдонимы аҫтында билдәле, [[1887 йыл]]да тел тасуирламаһы һәм дәреслек ингән «Халыҡ-ара тел» эшен баҫтыра.
== Биографияһы ==
Лазарь Маркович Заменһоф (тыуғанда — Лейзер Мордхович Заменгов)<ref>[https://archive.is/20120722033158/www.bialystok.ap.gov.pl/bit/50lat/boznicze_zamenhof1.jpg Книга для записи родившихся евреев Белостокского раввината за 1859 год]: Свидетельство № 47 о рождении у Мордха Файвеловича Заменгова и Либы Шолемовны Софер 19 числа месяца Кислев 5620 года по еврейскому календарю сына Лейзера.</ref> Рәсәй империяһының Гродненск губернаһының [[Белосток (ҡала)|Белосток]] ҡалаһында, училище уҡытыусыһы Марк Фабианович Заменһоф<ref>[http://www.weekend.podlasie.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=31&Itemid=37 Биографические данные о семье Мордха Файвеловича Заменгофа в Тыкоцине.]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref name="autogenerated1">[http://esperanto.org/Ondo/H-roman1.htm З.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120716211422/http://esperanto.org/Ondo/H-roman1.htm |date=2012-07-16 }}</ref> һәм Розалия Шолемовна Заменһоф ғаиләһендә беренсе бала булып тыуа<ref>[http://esperanto.org/Ondo/H-lz-bio.htm Биография Л.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101216015314/http://esperanto.org/Ondo/H-lz-bio.htm |date=2010-12-16 }}</ref><ref name="autogenerated2">[http://www.bialystok.ap.gov.pl/wystawa_50lat.html Akta Stanu Cywilnego Okręgu Bożniczego w Białymstoku 1835—1899, nr z. 264, sygn. 22] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110722014049/http://www.bialystok.ap.gov.pl/wystawa_50lat.html |date=2011-07-22 }}</ref>. Марк Фабианович Заменһоф «Гацефир» гәзитендә боронғо йәһүд теле филологияһы, иврит телендә йәһүд дине, география һәм тел ғилеме буйынса уҡыу әсбаптарын сығара<ref>[http://print.biografija.ru/?id=44521 Биографическая справка М.]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Лазарь артынан тағы биш малай (Феликс, Герш, Генрик, Леон, Александр) һәм биш ҡыҙы (Фейл (Фаня), Гитл, Сура-Двойра, Мина һәм Ида) тыуа. Ғаилә [[идиш]] һәм рус телендә аралаша. [[1873 йыл]]да ғаиләһе менән Варшаваға күсенеп киләләр. 1874 йылдың август айында Заменһоф 2-се ир-ат гимназияһы дүртенсе синыфына уҡырға инә.
Әле гимназияла уҡ [[Варшава]]ла Заменһоф бай, шулай уҡ бик ҡатмарлы грамматикалы халыҡ-ара тел төҙөп маташа. Ул [[инглиз теле]]н өйрәнгәс ([[Немец теле|немец]], [[Француз теле|француз]], [[Латин теле|латин]] һәм [[Грек теле|грек]] телдәренән һуң), ул еңел грамматикалы, суффикс һәм префикстар киң ҡулланылған халыҡ-ара тел тураһында уйлана.
[[1878 йыл]]да уның «Lingwe uniwersala» проекты тамамлана тиерлек. 17 декабрҙа Заменһоф гимназия дуҫтары менән тел булдырыуын байрам итәләр. Әммә Заменһоф ул ваҡытта бик йәш булғас, эшен баҫтырмай. Гимназияны тамамлағандан һуң, ул медицинаны [[Мәскәү]]ҙә, ә унан һуң Варшавала өйрәнә башлай. [[1885 йыл]]да Заменһоф университетты тамамлай һәм медицина практикаһы менән шөғөлләнә. Табип булып эшләп, халыҡ-ара теле проектын камиллаштырыу өҫтәндә эшләй.
Заменһоф өсөн эсперанто теле аралашыу сараһы ғына түгел, ә идеяларын таратыу юлы була. Ул төрлө халыҡтар һәм мәҙәниәттәрҙең дуҫтарса йәшәүен теләй. Заменһоф хатта ошо идеяларын үҫтереү маҡсатында «''Homaranismo''» (Гомаранизм) уҡыуын уйлап сығара.
Заменһоф нәфис әҙәбиәтте тәбиғи телдәрҙән эсперантоға беренсе тәржемә итеүсе һәм беренсе эсперанто шағиры була. Уның шиғырҙары халыҡтар дуҫлығы һәм динилек тойғолары менән һуғарылған.
[[Файл:Zamenhof_st.jpg|мини|Тель-Авивта Заменһоф урамы яҙмаһы]]
Заменһоф, дан йәки өҫтөнлөккә тартылмаһа ла, эсперанто йүнәлешенең рәсми булмаған лидеры һанала. Эсперантистар уны ''Маэстро ''тип атай, әммә ул үҙе был исемде яратмай, һәм эсперанто хәрәкәтендәге ниндәй ҙә булһа рәсми урын биләүҙән баштарта. 1895 йылдан ул эсперантоға бәйле эшмәкәрлектән алыҫлаша, 1902 йылда, «Ашет» (Hachette) француз нәшриәте менән эсперантола китап сығарыуға бәйле контракт арҡаһында кире шөғөлләнә башлай.
[[29 июль|1905 йылдың 29 июлендә]] Францияла Заменһоф Почетлы легион ордены менән бүләкләнгән. Шул уҡ йылдың 5-12 авгусында ул I Бөтә донъя эсперансылар конгрессында ҡатнашҡан, ә унан һуң 1914 йылға тиклем барлыҡ конгресстарҙа ла ҡатнаша.
Заменһоф [[1917 йыл]]дың [[14 апрель|14 апрелендә]] герман ғәскәрҙәре оккупациялаған Варшавала вафат була, [[16 апрель|16 апрелдә]] Варшава йәһүд зыяратында ерләнә.
== Хәтер ==
[[Файл:OLI_0355.jpg|мини|Заменһоф бюсы Одессала]]
=== Заменһоф көнө ===
Заменһофтың тыуған көнөн — [[15 декабрь|15 декабр]]ь — бөтә донъя эсперансылары ''Zamenhofa Tago ''тип байрам итәләр, уға төрлө саралар үткәрәләр — концерттар, китап күргәҙмәләре һ. б.
[[Файл:Aŭstrio-Vieno-Zamenhof-monumento-2.jpg|мини|Заменгоф бюсы Венала]]
*
=== Кесе планета ===
* Заменһоф исеме менән 1462-се астероид атала.
=== Һәйкәлдәр ===
Донъяның бер нисә ҡалаһында Заменһофҡа һәйкәлдәр ҡуйылған:
* [[Белосток (ҡала)|Белостокта]] бюст;
* Вейсеяйҙа бюст (Литва);
* [[Вена]]ла бюст;
* Одессала бюст (Украина)<ref>[https://sites.google.com/site/esperantoenodeso/zeo-j Фото памятника в одесском дворе]</ref>.
== Әҙәбиәт ==
* <span class="citation" contenteditable="false">[//ru.wikisource.org/wiki/ЕЭБЕ/Заменгоф, Лазарь Людвиг Заменгоф, Лазарь Людвиг] // Еврейская энциклопедия Брокгауза и Ефрона. — СПб., 1908—1913.</span>
* Aleksander Korĵenkov. Homarano. Nova biografio de L.L. Zamenhof. Kuneldonis «Sezonoj» kaj Litova Esperanto-Asocio. 2009. 320 p. <span contenteditable="false"> </span>(эсп.)
== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр|2}}
== Һылтанмалар ==
* [[Колкер Борис Григорий улы|Колкер Б.]] [[Колкер Борис Григорий улы|Г.]] [http://www.esperanto.mv.ru/Lernolibro/ch18.html Учебник языка эсперанто. В тексте к восемнадцатому уроку о Заменгофе]
* [http://www.esperanto.mv.ru/RUS/zam.html Биография Л.] [http://www.esperanto.mv.ru/RUS/zam.html Заменгофа]
* [http://llz.jimdo.com/ Студент Заменгоф в Москве]
* {{Cite web|author=Леонид Мининберг.|url=http://berkovich-zametki.com/2005/Zametki/Nomer11/Mininberg1.htm|title=Биографии известных евреев, именами которых названы улицы города|accessdate=2009-03-23|archiveurl=http://www.webcitation.org/616K6MwRd|archivedate=2011-08-21}}
[[Категория:Почётлы легион ордены кавалерҙары]]
[[Категория:Почётлы легион ордены офицерҙары]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:15 декабрҙә тыуғандар]]
[[Категория:1859 йылда тыуғандар]]
[[Категория:1917 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:Алфавит буйынса ғалимдар]]
7adidjx74rrfqmc739rbrgcfd3mpfrl
Малаево
0
146160
1146784
863523
2022-07-22T18:43:11Z
EmausBot
2500
Робот: [[Малай (Ҡырмыҫҡалы районы)]] битенә икеле йүнәлтеүҙе төҙәтеү
wikitext
text/x-wiki
#перенаправление [[Малай (Ҡырмыҫҡалы районы)]]
j4lm81vuf0q7uu0ketdw6t8h29pmyxm
Ибраһимов Шамил Шамил улы
0
162390
1146789
1146041
2022-07-23T04:33:15Z
Рөстәм Нурыев
43
wikitext
text/x-wiki
{{Ук}}
'''Ибраһимов Шамил Шамил улы''' ([[15 июль]] [[1922 йыл]] — [[20 апрель]] [[1993 йыл]]) — хор дирижёры, композитор, Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1972), [[Башҡортостан Республикаһының Композиторҙар берлеге]] ағзаһы (1958). [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы.
== Биографияһы ==
Шамил Шамил улы Ибраһимов 1922 йылдың 15 июлендә [[Башҡорт АССР-ы]]ның [[Өфө кантоны]] Шишмә ҡасабаһында (хәҙер [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Шишмә районы|)]] тыуа. Хәҙер был ҡасаба Башҡортостан Республикаһы Шишмә районының үҙәге булып тора.
Музыкаль һәләте кескәйҙән асыла. [[1941 йыл]]да ул П. И. Чайковский исемендәге Мәскәү консерваторияһы Башҡорт студияһының композитор бүлексәһен тамамлай. Мәшһүр музыкант Генрих Ильич Литинский класында уҡый. Шамиль Ибраһимов [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнаша. Һуғыштан һуң музыкаль белем алыуын дауам итә.
Ибраһимов 1952 йылда П. И. Чайковский исемендәге Мәскәү консерваторияһының хорға дирижерлыҡ итеү факультетын тамамлай һәм [[Өфө]]лә эш башлай.
Өфөлә ул ике профессиональ башҡорт хорына — Республика радиокомитеты хорына һәм [[Хөсәйен Әхмәтов исемендәге Башҡорт дәүләт филармонияһы|Башҡорт дәүләт филармонияһы]] хорына етәкселек итә, бер үк ваҡытта [[Өфө сәнғәт училищеһы|Өфө музыка училищеһында]] уҡыта һәм унда хор класының етәксеһе була.
1958 йылда Шамил Ибраһимов [[Башҡортостан Республикаһының Композиторҙар берлеге]]нә ағза булып инә.
1972 йылда уға «Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре» тигән исем бирелә.
Билдәле башҡорт композиторы, хор дирижер, педагог Шамил Ибраһимов 1993 йылдың 20 апрелендә 71-се йәшендә Өфөлә вафат була.
== Ижады ==
Шамил Ибраһимов 50-нән ашыу вокал-хор әҫәре ижад итә, шул иҫәптән [[Яҡуп Ҡолмой]] шиғырҙарына «Дан һиңә, Башҡортостан!» (1961), «Тыныслыҡты яуланыҡ!», «Һалдат тураһында поэма», [[Шәриф Бикҡол]] шиғырына «Илем, илкәйем» кантата һәм хор поэмаларын, хор миниатюралары ижад итә. «Дилә» ([[Ҡадир Даян]] шиғыры), «Уралым» (Яҡуп Ҡолмой шиғыры) кеүек лирик миниатюралары әһәмиәтле күренеш була. «Беҙҙең ауыл ҡыҙҙары», «Иркен Ағиҙел буйҙары» һ.б. шаян йырҙары популярлыҡ яулай. Башҡорт халыҡ йырҙары «Алты егет», «Ике йәш йөрәк», «[[Ҡолой кантон (йыр)|Ҡолой кантон]]», «[[Сыбай ҡашҡа (йыр)|Сыбай ҡашҡа]]» һәм башҡаларҙы юғары профессоналлек менән хорға һала[http://bash.bashenc.ru/index.php/component/content/article/8-statya/5506-ibra-imov-shamil-shamil-uly].
Ул етәкселек иткән хор коллективтары 1955 йылда [[Мәскәүҙә башҡорт әҙәбиәте һәм сәнғәте декадаһы]]нда ҙур уңыш менән сығыш яһай. Элгәрге профессионалдар тәжрибәһенә һәм халыҡ музыка традицияларына таянып, Шамил Ибраһимов башҡорт профессиональ хор музыкаһын тағы ла юғарыраҡ кимәлгә күтәреүгә үҙ өлөшөн индерә. Ул күп классик башҡорт хор әҫәрҙәренең авторы була. Улар һәүәҫкәр һәм профессиональ хор коллективтарының репертуарына инә.
== Хәтер ==
1994 йылда хор дирижерҙарының Шамил Ибраһимов исемендәге Асыҡ республика конкурсы булдырыла.
«Башҡортостан» дәүләт телерадиокомпанияһы фондында Шамил Ибраһимов етәкселегендәге хорҙар башҡарыуында башҡорт композиторҙары әҫәрҙәренең 70-тән ашыу яҙмаһы һаҡлана.
== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|http://bash.bashenc.ru/index.php/component/content/article/8-statya/5506-ibra-imov-shamil-shamil-uly}}
* Большая биографическая энциклопедия. Шамиль Шамильевич Ибрагимов
== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}
== Әҙәбиәт ==
'''Бикмухаметов Ш.''' Шамиль Ибрагимов: очерк жизни и творчества. Уфа, 1992.
[[Категория:Башҡортостан композиторҙары]]
[[Категория:Шишмә районында тыуғандар]]
[[Категория:Мәскәү консерваторияһын тамамлаусылар]]
[[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]]
[[Категория:Өфөлә вафат булғандар]]
[[Категория:1993 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:20 апрелдә вафат булғандар]]
[[Категория:1922 йылда тыуғандар]]
[[Категория:15 июлдә тыуғандар]]
f5bvimvbes5n7dwn9qifprplcrpu9iw
1146790
1146789
2022-07-23T04:33:55Z
Рөстәм Нурыев
43
Рөстәм Нурыев [[Проект:АХБ төҙәтеү/Ибраһимов Шамил Шамил улы]] битенең исемен йүнәлтеү ҡуймайынса үҙгәртте. Яңы исеме: [[Ибраһимов Шамил Шамил улы]]
wikitext
text/x-wiki
{{Ук}}
'''Ибраһимов Шамил Шамил улы''' ([[15 июль]] [[1922 йыл]] — [[20 апрель]] [[1993 йыл]]) — хор дирижёры, композитор, Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1972), [[Башҡортостан Республикаһының Композиторҙар берлеге]] ағзаһы (1958). [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы.
== Биографияһы ==
Шамил Шамил улы Ибраһимов 1922 йылдың 15 июлендә [[Башҡорт АССР-ы]]ның [[Өфө кантоны]] Шишмә ҡасабаһында (хәҙер [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Шишмә районы|)]] тыуа. Хәҙер был ҡасаба Башҡортостан Республикаһы Шишмә районының үҙәге булып тора.
Музыкаль һәләте кескәйҙән асыла. [[1941 йыл]]да ул П. И. Чайковский исемендәге Мәскәү консерваторияһы Башҡорт студияһының композитор бүлексәһен тамамлай. Мәшһүр музыкант Генрих Ильич Литинский класында уҡый. Шамиль Ибраһимов [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнаша. Һуғыштан һуң музыкаль белем алыуын дауам итә.
Ибраһимов 1952 йылда П. И. Чайковский исемендәге Мәскәү консерваторияһының хорға дирижерлыҡ итеү факультетын тамамлай һәм [[Өфө]]лә эш башлай.
Өфөлә ул ике профессиональ башҡорт хорына — Республика радиокомитеты хорына һәм [[Хөсәйен Әхмәтов исемендәге Башҡорт дәүләт филармонияһы|Башҡорт дәүләт филармонияһы]] хорына етәкселек итә, бер үк ваҡытта [[Өфө сәнғәт училищеһы|Өфө музыка училищеһында]] уҡыта һәм унда хор класының етәксеһе була.
1958 йылда Шамил Ибраһимов [[Башҡортостан Республикаһының Композиторҙар берлеге]]нә ағза булып инә.
1972 йылда уға «Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре» тигән исем бирелә.
Билдәле башҡорт композиторы, хор дирижер, педагог Шамил Ибраһимов 1993 йылдың 20 апрелендә 71-се йәшендә Өфөлә вафат була.
== Ижады ==
Шамил Ибраһимов 50-нән ашыу вокал-хор әҫәре ижад итә, шул иҫәптән [[Яҡуп Ҡолмой]] шиғырҙарына «Дан һиңә, Башҡортостан!» (1961), «Тыныслыҡты яуланыҡ!», «Һалдат тураһында поэма», [[Шәриф Бикҡол]] шиғырына «Илем, илкәйем» кантата һәм хор поэмаларын, хор миниатюралары ижад итә. «Дилә» ([[Ҡадир Даян]] шиғыры), «Уралым» (Яҡуп Ҡолмой шиғыры) кеүек лирик миниатюралары әһәмиәтле күренеш була. «Беҙҙең ауыл ҡыҙҙары», «Иркен Ағиҙел буйҙары» һ.б. шаян йырҙары популярлыҡ яулай. Башҡорт халыҡ йырҙары «Алты егет», «Ике йәш йөрәк», «[[Ҡолой кантон (йыр)|Ҡолой кантон]]», «[[Сыбай ҡашҡа (йыр)|Сыбай ҡашҡа]]» һәм башҡаларҙы юғары профессоналлек менән хорға һала[http://bash.bashenc.ru/index.php/component/content/article/8-statya/5506-ibra-imov-shamil-shamil-uly].
Ул етәкселек иткән хор коллективтары 1955 йылда [[Мәскәүҙә башҡорт әҙәбиәте һәм сәнғәте декадаһы]]нда ҙур уңыш менән сығыш яһай. Элгәрге профессионалдар тәжрибәһенә һәм халыҡ музыка традицияларына таянып, Шамил Ибраһимов башҡорт профессиональ хор музыкаһын тағы ла юғарыраҡ кимәлгә күтәреүгә үҙ өлөшөн индерә. Ул күп классик башҡорт хор әҫәрҙәренең авторы була. Улар һәүәҫкәр һәм профессиональ хор коллективтарының репертуарына инә.
== Хәтер ==
1994 йылда хор дирижерҙарының Шамил Ибраһимов исемендәге Асыҡ республика конкурсы булдырыла.
«Башҡортостан» дәүләт телерадиокомпанияһы фондында Шамил Ибраһимов етәкселегендәге хорҙар башҡарыуында башҡорт композиторҙары әҫәрҙәренең 70-тән ашыу яҙмаһы һаҡлана.
== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|http://bash.bashenc.ru/index.php/component/content/article/8-statya/5506-ibra-imov-shamil-shamil-uly}}
* Большая биографическая энциклопедия. Шамиль Шамильевич Ибрагимов
== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}
== Әҙәбиәт ==
'''Бикмухаметов Ш.''' Шамиль Ибрагимов: очерк жизни и творчества. Уфа, 1992.
[[Категория:Башҡортостан композиторҙары]]
[[Категория:Шишмә районында тыуғандар]]
[[Категория:Мәскәү консерваторияһын тамамлаусылар]]
[[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]]
[[Категория:Өфөлә вафат булғандар]]
[[Категория:1993 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:20 апрелдә вафат булғандар]]
[[Категория:1922 йылда тыуғандар]]
[[Категория:15 июлдә тыуғандар]]
f5bvimvbes5n7dwn9qifprplcrpu9iw
1146792
1146790
2022-07-23T04:35:11Z
Рөстәм Нурыев
43
/* Биографияһы */
wikitext
text/x-wiki
{{Ук}}
'''Ибраһимов Шамил Шамил улы''' ([[15 июль]] [[1922 йыл]] — [[20 апрель]] [[1993 йыл]]) — хор дирижёры, композитор, Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1972), [[Башҡортостан Республикаһының Композиторҙар берлеге]] ағзаһы (1958). [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы.
== Биографияһы ==
Шамил Шамил улы Ибраһимов 1922 йылдың 15 июлендә [[Башҡорт АССР-ы]]ның [[Өфө кантоны]] Шишмә ҡасабаһында (хәҙер [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Шишмә районы]]) тыуа. Хәҙер был ҡасаба Башҡортостан Республикаһы Шишмә районының үҙәге булып тора.
Музыкаль һәләте кескәйҙән асыла. [[1941 йыл]]да ул П. И. Чайковский исемендәге Мәскәү консерваторияһы Башҡорт студияһының композитор бүлексәһен тамамлай. Мәшһүр музыкант Генрих Ильич Литинский класында уҡый. Шамиль Ибраһимов [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнаша. Һуғыштан һуң музыкаль белем алыуын дауам итә.
Ибраһимов 1952 йылда П. И. Чайковский исемендәге Мәскәү консерваторияһының хорға дирижерлыҡ итеү факультетын тамамлай һәм [[Өфө]]лә эш башлай.
Өфөлә ул ике профессиональ башҡорт хорына — Республика радиокомитеты хорына һәм [[Хөсәйен Әхмәтов исемендәге Башҡорт дәүләт филармонияһы|Башҡорт дәүләт филармонияһы]] хорына етәкселек итә, бер үк ваҡытта [[Өфө сәнғәт училищеһы|Өфө музыка училищеһында]] уҡыта һәм унда хор класының етәксеһе була.
1958 йылда Шамил Ибраһимов [[Башҡортостан Республикаһының Композиторҙар берлеге]]нә ағза булып инә.
1972 йылда уға «Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре» тигән исем бирелә.
Билдәле башҡорт композиторы, хор дирижер, педагог Шамил Ибраһимов 1993 йылдың 20 апрелендә 71-се йәшендә Өфөлә вафат була.
== Ижады ==
Шамил Ибраһимов 50-нән ашыу вокал-хор әҫәре ижад итә, шул иҫәптән [[Яҡуп Ҡолмой]] шиғырҙарына «Дан һиңә, Башҡортостан!» (1961), «Тыныслыҡты яуланыҡ!», «Һалдат тураһында поэма», [[Шәриф Бикҡол]] шиғырына «Илем, илкәйем» кантата һәм хор поэмаларын, хор миниатюралары ижад итә. «Дилә» ([[Ҡадир Даян]] шиғыры), «Уралым» (Яҡуп Ҡолмой шиғыры) кеүек лирик миниатюралары әһәмиәтле күренеш була. «Беҙҙең ауыл ҡыҙҙары», «Иркен Ағиҙел буйҙары» һ.б. шаян йырҙары популярлыҡ яулай. Башҡорт халыҡ йырҙары «Алты егет», «Ике йәш йөрәк», «[[Ҡолой кантон (йыр)|Ҡолой кантон]]», «[[Сыбай ҡашҡа (йыр)|Сыбай ҡашҡа]]» һәм башҡаларҙы юғары профессоналлек менән хорға һала[http://bash.bashenc.ru/index.php/component/content/article/8-statya/5506-ibra-imov-shamil-shamil-uly].
Ул етәкселек иткән хор коллективтары 1955 йылда [[Мәскәүҙә башҡорт әҙәбиәте һәм сәнғәте декадаһы]]нда ҙур уңыш менән сығыш яһай. Элгәрге профессионалдар тәжрибәһенә һәм халыҡ музыка традицияларына таянып, Шамил Ибраһимов башҡорт профессиональ хор музыкаһын тағы ла юғарыраҡ кимәлгә күтәреүгә үҙ өлөшөн индерә. Ул күп классик башҡорт хор әҫәрҙәренең авторы була. Улар һәүәҫкәр һәм профессиональ хор коллективтарының репертуарына инә.
== Хәтер ==
1994 йылда хор дирижерҙарының Шамил Ибраһимов исемендәге Асыҡ республика конкурсы булдырыла.
«Башҡортостан» дәүләт телерадиокомпанияһы фондында Шамил Ибраһимов етәкселегендәге хорҙар башҡарыуында башҡорт композиторҙары әҫәрҙәренең 70-тән ашыу яҙмаһы һаҡлана.
== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|http://bash.bashenc.ru/index.php/component/content/article/8-statya/5506-ibra-imov-shamil-shamil-uly}}
* Большая биографическая энциклопедия. Шамиль Шамильевич Ибрагимов
== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}
== Әҙәбиәт ==
'''Бикмухаметов Ш.''' Шамиль Ибрагимов: очерк жизни и творчества. Уфа, 1992.
[[Категория:Башҡортостан композиторҙары]]
[[Категория:Шишмә районында тыуғандар]]
[[Категория:Мәскәү консерваторияһын тамамлаусылар]]
[[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]]
[[Категория:Өфөлә вафат булғандар]]
[[Категория:1993 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:20 апрелдә вафат булғандар]]
[[Категория:1922 йылда тыуғандар]]
[[Категория:15 июлдә тыуғандар]]
s61jjjkooru4mk22l66mq542s6s3q5h
Фекерләшеү:Ибраһимов Шамил Шамил улы
1
162391
1146791
1002591
2022-07-23T04:33:56Z
Рөстәм Нурыев
43
Рөстәм Нурыев [[Проект буйынса фекерләшеү:АХБ төҙәтеү/Ибраһимов Шамил Шамил улы]] битенең исемен йүнәлтеү ҡуймайынса үҙгәртте. Яңы исеме: [[Фекерләшеү:Ибраһимов Шамил Шамил улы]]
wikitext
text/x-wiki
{{Тәржемә ителгән мәҡәлә|ru|Ибрагимов, Шамиль Шамильевич|24.08.2020}}
{{Энциклопедия үҙәге 2020 мәҡәләһе|ҡатнашыусы= Alfiya55}}
== Из БЭ взяты только названия произведений автора ==
[[Ҡатнашыусы:Ilnur efende|Ilnur efende]]
Вот статья из БЭ:
ИБРАҺИМОВ Шамил Шамил улы [15.7.1922, БАССР-ҙың Өфө кантоны Шишмә ҡсб (БР-ҙың Шишмә р-ны) – 20.4.1993, Өфө], хор дирижёры, композитор. БАССР‑ҙың атҡ. сәнғәт эшмәкәре (1972). Композиторҙар союзы ағзаһы (1958). Б.В. һуғышында ҡатнашыусы. Мәскәү консерваторияһын (Башҡ. студияһы, 1940—41 йй., Г.И.Литинский класы; хор м‑н дирижёрлыҡ итеү ф‑ты, 1952 й., А.В.Бандина, М.М.Багриновский класы) тамамлағандан һуң 1960 й. тиклем БАССР МС‑ы эргәһендәге Радиотапшырыуҙар һәм ТВ б‑са ком‑тында, бер үк ваҡытта 1958 й. тиклем Башҡ. филармонияһында хормейстер, художество етәксеһе, 1968 й. тиклем Өфө сәнғәт уч‑щеһында уҡыта. Башҡортостанда хор музыкаһына нигеҙ һалыусыларҙың береһе. И. әҫәрҙәренә лиризм, милли колорит м‑н классик стилде гармониялы берләштереү хас. 50‑нән ашыу вокал‑хор әҫәрҙәре, ш. иҫ. Я.Ҡолмой һүҙҙәренә “Дан һиңә, Башҡортостан” (1961), “Тыныслыҡты яуланыҡ” (1986) кантаталары, “Һалдат тураһында поэма” (1976), Ш.Бикҡолдоң “Илем, илкәйем” шиғырына (1982) хор поэмалары, Ҡ.Даяндың “Дилә” шиғырына, Ҡолмой һүҙҙәренә “Уралым” хор миниатюралары һ.б. авторы. “Алты егет”, “Ике йәш йөрәк”, “Ҡолой кантон”, “Сыбай ҡашҡа” һ.б. башҡ. халыҡ йырҙарын автор музыкаһы ҡушып эшкәртеүҙәре хор м‑н башҡарыуға яраҡлаштырыу оҫталығы м‑н айырылып тора. “Башҡортостан” ДТРК фондында И. етәкс. хорҙар башҡарыуында 70‑тән ашыу яҙма һаҡлана. 1994 й. Ш.Ибраһимов ис. респ. хор дирижёрҙарының асыҡ конкурсы ойошторола.
А вот раздел из статьи в башвики, где вы разместили предупреждение:
Шамил Ибраһимов 50-нән ашыу вокал-хор әҫәре ижад итә, шул иҫәптән Яҡуп Ҡолмой шиғырҙарына «Дан һиңә, Башҡортостан!» (1961), «Тыныслыҡты яуланыҡ!», «Һалдат тураһында поэма», Шәриф Бикҡол шиғырына «Илем, илкәйем» кантата һәм хор поэмаларын, хор миниатюралары ижад итә. «Дилә» (Ҡадир Даян шиғыры), «Уралым» (Яҡуп Ҡолмой шиғыры) кеүек лирик миниатюралары әһәмиәтле күренеш була. «Беҙҙең ауыл ҡыҙҙары», «Иркен Ағиҙел буйҙары» һ.б. шаян йырҙары популярлыҡ яулай. Башҡорт халыҡ йырҙары “Алты егет", “Ике йәш йөрәк", “Ҡолой кантон", “Сыбай ҡашҡа" һәм башҡаларҙы юғары профессоналлек менән хорға һала[1].
Ул етәкселек иткән хор коллективтары 1955 йылда Мәскәүҙә башҡорт әҙәбиәте һәм сәнғәте декадаһында ҙур уңыш менән сығыш яһай. Элгәрге профессионалдар тәжрибәһенә һәм халыҡ музыка традицияларына таянып, Шамил Ибраһимов башҡорт профессиональ хор музыкаһын тағы ла юғарыраҡ кимәлгә күтәреүгә үҙ өлөшөн индерә. Ул күп классик башҡорт хор әҫәрҙәренең авторы була. Улар һәүәҫкәр һәм профессиональ хор коллективтарының репертуарына инә.
Где копирование? [[Ҡатнашыусы:Alfiya55|Alfiya55]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Alfiya55|әңгәмә]]) 04:53, 2 октябрь 2020 (UTC)
gzjwas4eygjjn7xknvwwcl6hda0neph
Захарова Мария Владимировна
0
183047
1146783
1134554
2022-07-22T18:41:37Z
CommonsDelinker
131
Вики-Һаҡлағыстағы Maria_Zakharova,_briefing.jpg рәсеме [[commons:User:P199|P199]] ҡатнашыусыһы тарафынан юйылған. Ул яҙған сәбәп: per [[:c:Commons:Deletion requests/File:Maria Zakharova, briefing.jpg|]].
wikitext
text/x-wiki
{{Ук}}
'''Мария Владимировна Захарова''' ([[24 декабрь]] [[1975 йыл]]) — [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй]] дәүләт хеҙмәткәре, дипломат, Рәсәй Федерацияһы сит ил эштәре министрлығының матбуғат һәм мәғлүмәт департамент директоры,Рәсәй сит ил эштәре министрлығының рәсми вәкиле (10 август 2015 йыл). Ғәҙәттән тыш һәм тулы хоҡуҡлы илсе — дипломатик рангы эйәһе (2020)<ref name="Посол1">{{Cite web|url=http://publication.pravo.gov.ru/Document/View/0001202006080012|title=Указ Президента Российской Федерации от 08.06.2020 № 376 ∙ Официальное опубликование правовых актов ∙ Официальный интернет-портал правовой информации|publisher=publication.pravo.gov.ru|accessdate=2020-06-08}}</ref><ref name="Посол2">{{Cite web|url=https://www.kommersant.ru/doc/4373067|title=Захарова получила высший дипломатический ранг посла|publisher=Коммерсантъ|accessdate=2020-06-08}}</ref>. Рәсәй сит ил эштәре министрлығының коллегия ағзаһы, [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ]],[[Почёт ордены|Почёт]] ордендары кавалеры, тарих фәндәре кандидаты.
== Биографияһы ==
=== Бала сағы һәм ғаиләһе ===
Олатаһы — Захаров Юрий Иванович, милләте буйынса [[Мордвалар|мордвин]] ([[Эрзәндәр|эрзя]]),[[Һамар өлкәһе]] Степная Шентала ауылында тыуған.<ref>[https://regnum.ru/news/2434326.html Захарова поделилась видео с исполнением национальной песни в Мордовии. Regnum]</ref>
Атаһы — Захаров Владимир Юрьевич — дипломат, [[шәрҡиәт]]се, 1948 йылда Мәскәүҙә тыуған, 1971 йылда [[Санкт-Петербург дәүләт университеты|А. А. Жданов исемендәге Ленинград дәүләт университеты]]н « ҡытай теле һәм әҙәбиәте» һөнәре буйынса тамамлай. 1980—2014 йылдарҙа СССР/Рәсәй Сит ил эштәре министрлығында эшләй, шул иҫәптән 1980—1993 йылдарҙа — [[СССР]]/Рәсәй [[Ҡытай]]ҙа илселеге секретары, 1997—2001 йылдарҙа — Рәсәйҙең Ҡытайҙағы илселегенең мәҙәниәт, мәғлүмәт һәм мәғариф буйынса кәңәшсеһе, 2001—2003 йылдарҙа — Рәсәй Федерацияһы Сит ил эштәре министрлығының Азия-Тымыҡ океан хеҙмәттәшлеге департаментының [[Шанхай хеҙмәттәшлек ойошмаһы]] (ШОС) бүлеге мөдире, 2007—2010 йылдарҙа — ШОС Генераль секретары урынбаҫары, 2010—2012 йылдарҙа — Рәсәй Сит ил эштәре министрлығының баш кәңәшсеһе, 2012—2014 йылдарҙа — Пекинда ШОС Секретариатының кәңәшсеһе, 2014 йылдан — [[Юғары иҡтисад мәктәбе]]нең донъя иҡтисады һәм донъя сәйәсәте факультетының Көнсығышты өйрәнеү мәктәбенең өлкән уҡытыусыһы, [[Ҡара диңгеҙ]]-Каспий өлкәһенең сәйәси тикшеренеүҙәр институты директоры<ref>[http://www.centrasia.ru/person2.php?st=1146220740 Захаров Владимир Юрьевич, сайт ЦентрАзия]</ref>.
Әсәһе — Ирина Владиславовна Захарова, ҡыҙ фамилияһы Мачулко<ref>{{YouTube|CyS9ivRavG8|Мария Захарова (МИД РФ): Разрыв отношений с Европой // Антонимы с Антоном Красовским|logo=1}}</ref> — 1949 йылда тыуған, 1977 йылда [[М. В. Ломоносов исемендәге Мәскәү дәүләт университеты]]<nowiki/>ның тарих факультетының сәнғәт тарихы кафедраһын тамамлай, шунан һуң Пушкин һынлы сәнғәт музейында эшләй башлай. Әлеге ваҡытта эстетик тәрбиә биреү кафедраһының өлкән ғилми хеҙмәткәре; 1994 йылда Рәсәй сәнғәт академияһында «Традиционные основы китайской народной игрушки»<ref>[http://dlib.rsl.ru/viewer/01000286844 Просмотр документа — dlib.rsl.ru]</ref> темаһына диссертация яҡлай, сәнғәт тарихы кандидаты, «Ғаилә төркөмдәре» етәксеһе, музыкаль программалар, эксперименталь проекттар етәксеһе, Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған рәссамы, Рәссамдар союзының Мәскәү ойошмаһы ағзаһы<ref>[http://www.museyon.ru/references/people/zacharova_i_v.php/ Государственный музей изобразительных искусств имени А. С. Пушкина | «Мусейон» | Захарова И.В]</ref>.
М. В. Захарова бала сағы [[Пекин]]да үтә, (атаһы дипломат булып эшләй), унда беренсе тапҡыр 1980-се йылдарҙа килә. Әсәһе ул ваҡытта Пекинда илселектең консуллыҡ участкаһында эшләй.
=== Карьераһы ===
1998 йылда Мария Захарова МГИМО-ның халыҡ-ара журналистика факультетын «Көнсығышты өйрәнеү һәм журналистика» һөнәре буйынса тамамлай, студент йылдарында Зубов бульварында Рәсәй Сит ил эштәре министрлығының матбуғат үҙәгендә эшләй, һуңғы йылында Ҡытайҙа Рәсәй илселегендә стажировка үтә.
1998 йылдан — Рәсәй Федерацияһы Сит ил эштәре министрлығының «Дипломатический вестник» журналы редакцияһы хеҙмәткәре, һуңынан Рәсәй Сит ил эштәре министрлығының мәғлүмәт һәм матбуғат департаментында эшләй<ref name="РС">''[[Шимов, Ярослав Владимирович|Шимов Я]].''[http://www.svoboda.org/content/article/27181134.html «Вы услышите, что такое российские „Грады“»]. // [[Радио Свобода]], 10.08.2015.</ref>.
2003 йылда [[Рәсәй халыҡтар дуҫлығы университеты]]нда тарих фәндәре докторы профессор А. А. Маслов ғилми күҙәтеүе аҫтында тарих фәндәре кандидаты ғилми дәрәжәһенә «Трансформация осмысления символики празднования традиционного Нового года в современном Китае. Последняя четверть XX века» темаһына диссертация яҡлай<ref>Захарова, Мария Владимировна. [https://www.dissercat.com/content/transformatsiya-osmysleniya-simvoliki-prazdnovaniya-traditsionnogo-novogo-goda-v-sovremennom Трансформация осмысления символики празднования традиционного нового года в современном Китае: Последняя четверть XX в. : автореферат дис. … кандидата исторических наук : 07.00.03 / Рос. ун-т дружбы народов (РУДН)]. — Москва, 2003. — 26 с.</ref>.
2003 йылдан 2005 йылға тиклем Рәсәй Сит ил эштәре министрлығының мәғлүмәт һәм матбуғат департаментында киң мәғлүмәт сараларына оператив мониторинг бүлеге мөдире була. 2005 йылдан 2008 йылға тиклем — Рәсәйҙең [[Нью-Йорк]]тағы [[Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы]]ндағы даими миссияһының Матбуғат хеҙмәте начальнигы.
[[Файл:Spokesperson_Psaki_Poses_in_a_New_Hat_With_Russian_Counterpart_and_Their_Respective_Bosses_(11930586556).jpg|мини|280x280пкс|<center>[[Лавров Сергей Викторович|Сергей Лавров]], Дженнифер Псаки,<br> Мария Захарова һәм Джон Керри.<br>[[Париж]], 13 ғинуар 2014 йыл<center></center></center>]]
2008—2011 йылдарҙа — Рәсәй федерацияһы сит ил эштәре министрлығы мәғлүмәт һәм матбуғат департаментында бүлек мөдире. 2011 йылдан 2015 йылдың 10 авгусына тиклем — Рәсәй Федерацияһы Сит ил эштәре министрлығының мәғлүмәт һәм матбуғат департаменты директоры урынбаҫары. Уның бурыстарына Рәсәй Сит ил эштәре министрлығының рәсми вәкиленең брифингтар ойоштороу һәм үткәреү, социаль селтәрҙәрҙә Рәсәй Сит ил эштәре министрлығының рәсми иҫәптәрен ойоштороу һәм сит ил эштәре министры [[Лавров Сергей Викторович|Сергей Лавровты]]ң сит илгә килеүенә (визиттарына) мәғлүмәти ярҙам күрһәтеү инә.<ref name="РС">''[[Шимов, Ярослав Владимирович|Шимов Я]].''[http://www.svoboda.org/content/article/27181134.html «Вы услышите, что такое российские „Грады“»]. // [[Радио Свобода]], 10.08.2015.</ref>. Ул 2014 йылда департамент «Мәҙәниәт, киң мәғлүмәт саралары һәм киң мәғлүмәт саралары һәм киң мәғлүмәт саралары коммуникациялары» номинацияһында «Рунет премияһына» лайыҡ була, рәсми тантанала награда тапшырыла.
2015 йылдың 10 авгусында мәғлүмәт-матбуғат департаменты директоры итеп тәғәйенләнә. [[ОБСЕ]]-ға<ref>[http://www.mid.ru/web/guest/foreign_policy/news/-/asset_publisher/cKNonkJE02Bw/content/id/1648104 О назначении М. В. Захаровой директором департамента информации и печати МИД России]. [[Министерство иностранных дел Российской Федерации]]</ref><ref>[http://tsnews.ru/index.php/korotko-o-glavnom/item/10454-ofitsialnym-predstavitelem-mid-rossii-stala-anti-psaki-mariya-zakharova Официальным представителем МИД России стала «анти-Псаки» Мария Захарова] {{Wayback|url=http://tsnews.ru/index.php/korotko-o-glavnom/item/10454-ofitsialnym-predstavitelem-mid-rossii-stala-anti-psaki-mariya-zakharova|date=20150923171939}}. tsnews.ru.</ref> Рәсәйҙең даими вәкиле итеп тәғәйенләнгән Александр Лукашевичты алмаштыра, был вазифаны ведомство тарихында беренсе булып биләгән ҡатын-ҡыҙ була. Был вазифала ул журналистар өсөн аҙна һайын брифингтар үткәрә, Рәсәй Сит ил эштәре министрлығы исеменән рәсми белдереүҙәр һәм комментарийҙар бирә.<ref>{{Cite web|last=|title=Брифинг официального представителя МИД России М.В.Захаровой|work=|publisher=[[МИД РФ]]|date=2017-02-03|url=http://www.mid.ru/ru/press_service/spokesman/briefings/-/asset_publisher/D2wHaWMCU6Od/content/id/2623713}}</ref>.
2015 йылдың 24-25 сентябрендә [[Санкт-Петербург]]<nowiki/>та үткән [[Евразия]] ҡатын-ҡыҙҙар форумын әҙерләү буйынса Ойоштороу комитеты ағзаһы.
2015 йылдың 22 декабрендә 2-се класлы « ғәҙәттән тыш һәм тулы хоҡуҡлы илсе» дипломатик рангы бирелә. 2017 йылдың 26 декабренән — дипломатик рангы 1-се класлы «ғәҙәттән тыш һәм тулы хоҡуҡлы илсе»<ref>{{Cite news|title=Путин присвоил Захаровой новый дипломатический ранг|url=https://www.gazeta.ru/politics/news/2017/12/26/n_10984088.shtml|work=Газета.Ru|accessdate=2017-12-26}}</ref>. 2020 йылдың 8 июнендә — ғәҙәттән тыш һәм тулы хоҡуҡлы илсе рангы, юғары дипломатик рангы.
Рәсәй Сит ил эштәре министрлығының коллегия ағзаһы.<ref>[http://www.mid.ru/sostav_kollegii Состав Коллегии МИД России / ][[МИД РФ|mid.ru]]</ref>. Рәсәйҙең тышҡы һәм оборона сәйәсәте советы ағзаһы<ref>[http://svop.ru/члены-совета-з/ Члены совета по внешней и оборонной политике России]</ref>.
[[Инглиз теле|Инглиз]] һәм [[Ҡытай теле|ҡытай]] телдәрен белә.<ref>[https://ria.ru/politics/20150810/1175727607.html РИА «Новости», 10 августа 2015 года. Официальным представителем МИД России назначена Мария Захарова]</ref>
2017 йылдың 26 ғинуарында карьераһының беренсе орденын ала. Кремлдә уға Рәсәй Президенты [[Владимир Путин]] [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ ордены]]>н тапшыра. 30 билдәле дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәрҙәрен, шул иҫәптән Захарованы бүләкләү тантанаһында Путин билдәләүенсә, бүләкләнеүселәрҙең барыһы ла юғары оҫталыҡ, тулы фиҙаҡәрлек менән эшләү һәм, иң мөһиме, маҡсаттарына ирешеү һәләте менән айырыла.<ref>{{Cite web|last=|title=Путин вручил госнаграды Захаровой и Ливанову|work=|publisher=ТВЦ|date=2017-01-26|url=http://www.tvc.ru/news/show/id/109087/}}</ref><ref>{{Cite web|last=|title=Путин вручил Захаровой орден Дружбы|work=|publisher=Gazeta.ru|date=2017-01-26|url=https://www.gazeta.ru/politics/news/2017/01/25/n_9606803.shtml}}</ref><ref name="Sputnik Беларусь">{{Cite web|last=|title=Захарова оказалась в числе 30 россиян, получивших в четверг в Кремле государственные награды из рук президента страны|work=|publisher=Sputnik Беларусь|date=2017-01-26|url=http://sputnik.by/society/20170126/1027163045/zaharova-schitaet-chto-orden-ot-putina-pomozhet-kormit-ej-doch.html}}</ref>.
=== Шәхси тормошо ===
Ире — Макаров Андрей Михайлович<ref>[https://svpressa.ru/persons/mariya-zaharova/ Мария Захарова. Дипломат, Представитель МИД России. Биография]</ref> Рәсәй компанияһында менеджер булып эшләй, белеме буйынса инженер, эшҡыуарлыҡ менән шөғөлләнә<ref>[https://news.rambler.ru/politics/41196688-zaharova-rasskazala-o-supruge/ «Он просто не публичный человек»: Мария Захарова заговорила о своем замужестве / ][[rambler.ru]]</ref>.
2005 йылдың 7 ноябрендә Мария [[Нью-Йорк]]та эшләгән саҡта никахҡа инәләр<ref name="Sputnik Беларусь">{{Cite web|last=|title=Захарова оказалась в числе 30 россиян, получивших в четверг в Кремле государственные награды из рук президента страны|work=|publisher=Sputnik Беларусь|date=2017-01-26|url=http://sputnik.by/society/20170126/1027163045/zaharova-schitaet-chto-orden-ot-putina-pomozhet-kormit-ej-doch.html}}</ref><ref>Чесноков Э. [http://www.kp.ru/daily/26603/3622824/ Фотограф Николай Комиссаров: «Нью-Йоркская свадьба Марии Захаровой была трезвой!»] // [[Комсомольская правда]], 14.11.2016.</ref>. Ҡыҙы Марьяна 2010 йылдың 30 июнендә тыуған<ref>[https://www.facebook.com/maria.zakharova.167/posts/10201459140070104 Пост на официальной странице Facebook] — [[Facebook]], 3.6.2013</ref>.
=== Мауығыуҙары ===
Социаль селтәрҙәрҙең актив ҡулланыусыһы,<ref>[https://regnum.ru/news/1950568.html Официальный представитель МИД России Мария Захарова не уйдёт из соцсетей]. [[REGNUM]].</ref> шиғырҙар һәм йырҙар яҙа<ref>[http://ria.ru/society/20160330/1399751913.html Мария Захарова ответила Дмитрию Быкову в стихах] — [[РИА Новости]], 30.3.2016.</ref><ref name="RBC">[http://www.rbc.ru/society/23/06/2017/594c2ba69a7947603dd7d5c8?from=main Мария Захарова рассказала об истории создания песни с открытия ММКФ] — [[РБК]], 23.6.2017</ref>.
2017 йылдың 22 июнендә Мәскәү халыҡ-ара кинофестивален (МИФФ) асыу тантанаһында йырсы Наргиз Закирова «Верните память» йырын башҡара, һүҙҙәре һәм музыкаһы авторы (Марал Якшиева<ref name="RBC">[http://www.rbc.ru/society/23/06/2017/594c2ba69a7947603dd7d5c8?from=main Мария Захарова рассказала об истории создания песни с открытия ММКФ] — [[РБК]], 23.6.2017</ref>менән берлектә) — Мария Захарова.<ref>[http://www.vesti.ru/doc.html?id=2902520 Наргиз исполнила песню Марии Захаровой на открытии ММКФ] — [[Россия-24]], 23.6.207</ref>. Йыр [[Сүриә]]<nowiki/>лә һәләк булған Рәсәй хәрбиҙәренә арналған. Композицияны яҙыуҙа Максим Фадеев ҡатнаша, ул Наргизды йырҙы башҡарыусы итеп тәҡдим итә. 29 июндә, фестивалде япҡанда, Александр Коган «Я ищу тебя» йырын башҡара, шиғыр һәм музыкаһын (Коган һәм композитор Виктор Дробыш авторҙаш) Захарова яҙа.<ref>[https://tass.ru/kultura/4376260 На закрытии ММКФ исполнили новую песню на стихи Марии Захаровой] — [[ТАСС]], 29.6.2017</ref>. Никита Михалков Марияны фестиваль барышында йырҙы презентациялауға күндерә<ref name="RG">[https://rg.ru/2017/06/22/reg-cfo/na-otkrytii-mmkf-ispolnili-patrioticheskuiu-pesniu-marii-zaharovoj.html На открытии ММКФ исполнили патриотическую песню Марии Захаровой] — [[Российская газета]], 22.6.2017</ref>.
== Баһа, тәнҡит ==
Полина Матвеева һәм Александр Братерский «Газета.ги» интернет-баҫма журналистары хәбәр итеүенсә, Захарова мәғлүмәт-матбуғат департаменты директоры булып килгәс, Рәсәй Сит ил эштәре министрлығы «икенсе телдә һөйләшә»: ғәҙәти чиновниктар хәҙер социаль селтәрҙәрҙә формаль булмаған һәм йыш ҡына бәхәсле белдереүҙәр менән бергә йәшәй, ә уның етәкселегендәге ведомство — Рәсәйҙең һәм сит илдәрҙәге төп яңылыҡтар таратыусыларҙың береһе. Немец гәзите Handelsblat билдәләүенсә, Захарова тәғәйенләнгәс, быға тиклем бик рәсми ведомство яңы, үткер тел стилен ҡабул итә, ул матбуғат бүлегенә генә түгел, министр Лавровҡа ла күсә<ref>{{Cite news|url=https://www.inopressa.ru/article/14Apr2017/handelsblatt/pobel.html|title=Россия включает быдло-режим|publisher=Инопресса|author=Андре Баллен|first=|last=|date=2017-04-14|accessdate=2017-04-15}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.handelsblatt.com/politik/international/syrien-resolution-russland-schaltet-auf-poebel-modus/19670258.html|title=Russland schaltet auf Pöbel-Modus|publisher=Handelsblatt|author=André Ballin|first=|last=|date=2017-04-13|accessdate=2017-04-15|language=de}}</ref>. «Свобода» радиостанцияһының мәғлүмәт хеҙмәте мөхәррире, тарих фәндәре кандидаты Ярослав Шимов үҙенең «Мәскәү эхоһы» радиостанцияһы сайтындағы «патриотик» блогына хас публицистик стиль тип атаны һәм уны халыҡ-ара темаларға совет гәзиттәре редакциялары менән сағыштырып, агрессив тип атай. Уның фекеренсә, Захарова Рәсәй дәүләт телеканалдарында телевизион сәйәси ток-шоуҙарҙа ҡатнашып һәм социаль селтәрҙәрҙә сәйәси мәсьәләләргә комментарийҙар биреп, билдәлелек ала.<ref name="РС">''[[Шимов, Ярослав Владимирович|Шимов Я]].''[http://www.svoboda.org/content/article/27181134.html «Вы услышите, что такое российские „Грады“»]. // [[Радио Свобода]], 10.08.2015.</ref>.
[[Би-би-си]] журналистары Нортон Дженни һәм Ольга Ившина билдәләүенсә, «Көнбайыш менән мөнәсәбәттәрҙә Рәсәйҙең йәмәғәт йөҙө булараҡ, уның аралашыу стиле дипломатик стилдән тайпылып китә». Мария Захарованың ҡайһы бер белдереүҙәре киң мәғлүмәт сараларында резонанс тыуҙыра<ref>[http://www.newsru.com/russia/02nov2017/zaxarfake.html Захарова рассказала в телеэфире о приеме бен Ладена в Белом доме, которого на самом деле не было] «NEWSru.com», 11.2017</ref><ref>''Tom Embury-Dennis''. [http://www.independent.co.uk/news/world/europe/russian-government-foreign-ministry-jews-donald-trump-us-election-maria-zakharova-russia-a7424986.html Russian government spokesperson says 'the Jews' knew Donald Trump would win US election] «[[The Independent]]<nowiki/>», 19.11.2016</ref><ref>[https://rg.ru/2017/05/31/zaharova-predlozhila-finskomu-zhurnalistu-otpravitsia-v-chechniu-na-poisk-geev.html Захарова предложила финскому журналисту отправиться в Чечню на поиски геев] «[[Российская газета]]<nowiki/>», 31.05.2017</ref>.
2017 йылдың 2 ноябрендә [[«Россия-1»]] каналында 60 минутлыҡ ток-шоуҙағы сығышында (фотоһүрәткә һылтанып, Хилли Клинтон Осман Бен Ладендың ҡулын ҡыҫыуын) һәм Осман бен Ладендың Аҡ йортта ҡабул итеүҙә булыуы тураһында әйтә. Был ялған булып сыға. Фотоһүрәттең төп нөсхәһендә Клинтон 2004 йылда һинд йырсыһы һәм музыканты Шубхашиш Мукерджи менән ҡул бирешә.<ref>{{Cite news|accessdate=2019-08-02|date=2017-12-28|title=Фейки года: кто и как нас обманывал в 2017-м|url=https://www.bbc.com/russian/features-42421898}}</ref>
2019 йылдың ғинуарында Захарованың Анатолий Чубайс менән Рәсәйҙә фәҡирлектең сәбәптәре һәм ғәйеплеләре тураһында полемикаһы матбуғаттың иғтибарын йәлеп итә<ref>{{Cite web|last=|title=«Про ваучер спросите у мамы с папой»: что Чубайс ответил Захаровой. Чубайс ответил Захаровой на свои слова о «бедности России»|work=|publisher=[[Gazeta.ru]]|date=2019-01-21|url=https://www.gazeta.ru/business/2019/01/21/12136693.shtml}}</ref><ref>{{Cite web|last=|title=Захарова «приняла капитуляцию» Чубайса в споре о бедности россиян|work=|publisher=[[Росбизнесконсалтинг]]|date=2019-01-21|url=https://www.rbc.ru/rbcfreenews/5c4611f19a7947cc3ea32532?from=newsfeed}}</ref>.
== Санкция ==
2022 йылдың февраль аҙағында, Рәсәйҙең ДПР һәм ЛПР тип иғлан итеүен танығандан һуң, «Украинаның территориаль бөтөнлөгөн, суверенитетын һәм бойондороҡһоҙлоғон ҡаҡшатыусы» кеше булараҡ [[Европа берлеге]] санкцияларына эләгә.<ref>[https://www.rbc.ru/rbcfreenews/62152d009a7947d8a422be89 ЕС лишил депутатов Госдумы шопинга в Милане и вечеринок в Сен-Тропе] // РБК, 22 фев 2022</ref><ref>[https://theins.ru/news/248789 Владимир Соловьёв, Маргарита Симоньян, Мария Захарова и Петр Толстой попали под европейские санкции]</ref><ref>[https://tvrain.ru/news/radio_svoboda_pod_sanktsii_es_popadut_margarita_simonjan_marija_zaharova_i_vladimira_solovev-548395/ «Радио Свобода»: под санкции ЕС попали Маргарита Симоньян, Мария Захарова и Владимир Соловьёв], 23 февраля 2022</ref>.
== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
[[Файл:Vladimir_Putin_and_Maria_Zakharova_(2017-01-26).jpg|мини|280x280пкс|<center>Бүләкләү [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ Ордены]].<br><br><br><br>[[Мәскәү]], [[Мәскәү Кремле|Кремлдә]], 2017 йылдың ғинуарында 26<center></center></center>]]
* [[Почёт ордены (Рәсәй)|Почет Ордены]] (2020) ''— Рәсәй Федерацияһының тышҡы сәйәсәтен тормошҡа ашырыуға ҙур өлөш индергәне һәм күп йыллыҡ намыҫлы дипломатик хеҙмәте өсөн'' .
* [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ Ордены]] (2017)<ref>[http://kremlin.ru/supplement/5155 Официальный сайт Президента России, 26 января 2017 года. Награждённые государственными наградами Российской Федерации]</ref>.
* Рәсәй федерацияһы Президенты Почет грамотаһы (2013)
; Ведомстволарҙың
* Миҙал «Маршал Василий Чуйков» (Рәсәй ғәҙәттән тыш хәлдәр министрлығы) (2017)<ref>[http://moo-ts.ru/%d0%b2%d1%80%d1%83%d1%87%d0%b5%d0%bd%d0%b8%d0%b5-%d0%bc%d0%b5%d0%b4%d0%b0%d0%bb%d0%b8-%d0%bc%d0%b0%d1%80%d1%88%d0%b0%d0%bb-%d0%b2%d0%b0%d1%81%d0%b8%d0%bb%d0%b8%d0%b9-%d1%87%d1%83%d0%b9%d0%ba/ Вручение медали «Маршал Василий Чуйков»]</ref>.
; Йәмәғәт наградалары
* PROBA премияһы лауреаты(Award for Achievement Lifetime номинацияһында) (2018) — ''тармаҡ үҫешенә тос өлөш индергәндәре өсөн''<ref>{{Cite web|url=http://www.pr-proba.ru/participation/laureatyi_konkursa|title=PROBA Awards, лауреаты конкурса 2018|accessdate=2019-07-08}}</ref>.
* «Рәсәй журналистар берләшмәһе ышаныс грамотаһы» Рәсәй журналистар союзы (2017 йылдың 9 февралендә) ''— киң мәғлүмәт саралары менән эшендә асыҡлыҡ өсөн''<ref>{{Cite web|url=https://ruj.ru/news/novosti/xxv-blagotvoritelnyy-bal-pressy/|title=XXV Благотворительный Бал прессы|publisher=[[Союз журналистов России]]|accessdate=2017-02-16}}</ref>.
* Йәмәғәт бәйләнештәрҙе үҫтереү өлкәһендәге «Серебряный Лучник» милли премияһының «Персонал» номинацияһындағы лауреаты (2017)<ref>[http://luchnik.ru/laureates/2017/ Серебряный лучник, лауреаты 2017 года]</ref>.
* «Charmous» премияһы «Женщина Года» номинацияһында<ref>{{Cite web|url=http://charmouse.com/ru/награждение-марии-захаровой/|title=21.04.2017 Награждение Марии Захаровой — charmouse.com|publisher=charmouse.com|accessdate=2017-09-21}}</ref>
* Мәскәү журналистар союзы наградаһы «Матбуғатта асыҡлыҡ өсөн» (2016)<ref>[http://ujmos.ru/luchshie-predstaviteli-smi-poluchili-nagradyi-na-prieme-soyuza-zhurnalistov-moskvyi/ Лучшие представители СМИ получили награды на приеме Союза журналистов Москвы | Союз журналистов Москвы]</ref>.
* «Голос Мира» премияһы лауреаты («Журавли России») (2016)<ref>[http://belzhurros.ru/sample-page/награды-vi-литературно-музыкального-фе/ Награды VI литературно-музыкального фестиваля «Белые журавли России», 2016 год.]</ref>.
; Рейтингылары
* «Медиалогия» компанияһы мәғлүмәттәре буйынса, 2016 йылда Рәсәй блогерҙары араһында цитаталар рейтингында икенсе урын.
* [[Би-би-си|Би-би-си версияһы буйынса, 2016 йылда донъяның иң абруйлы йөҙ ҡатын-ҡыҙ рейтингында]].<ref>[http://www.bbc.com/news/world-38012048 BBC 100 Women 2016: Who is on the list?] — [[BBC News]], 21.11.2016</ref>
* «Медиалогия» компанияһы мәғлүмәттәре буйынса, Рәсәй ҡатын-ҡыҙҙарының медиарейтингыһында йыл эсендә алтынсы урын (2015 йылдың марты — 2016 йылдың марты).
== Дипломатик рангы ==
* Ғәҙәттән тыш һәм тулы хоҡуҡлы илсе (Рәсәй Федерацияһы Президенты указы менән 2020 йылда 8 июнь, № 376)<ref name="Посол1">{{Cite web|url=http://publication.pravo.gov.ru/Document/View/0001202006080012|title=Указ Президента Российской Федерации от 08.06.2020 № 376 ∙ Официальное опубликование правовых актов ∙ Официальный интернет-портал правовой информации|publisher=publication.pravo.gov.ru|accessdate=2020-06-08}}</ref><ref name="Посол2">{{Cite web|url=https://www.kommersant.ru/doc/4373067|title=Захарова получила высший дипломатический ранг посла|publisher=Коммерсантъ|accessdate=2020-06-08}}</ref>.
== Ғилми хеҙмәттәре ==
* {{Мәҡәлә|автор=Алешина И., Захарова М. В.|страницы=60—63|archiveurl=|ref=Алешина, Захарова|язык=|pmid=|arxiv=|bibcode=|doi=|issn=|isbn=|номер=3|заглавие=Игрушки и праздники [о традициях и обычаях китайцев]|выпуск=|том=|год=2000|издательство=|место=|тип=|издание=[[Азия и Африка сегодня]]|автор издания=|ссылка=|оригинал=|archivedate=}}
* {{Мәҡәлә|автор=Захарова М. В.|страницы=164—169|archiveurl=|ref=Захарова|язык=|pmid=|arxiv=|bibcode=|doi=|issn=|isbn=|номер=6|заглавие=Чуньцзе – праздник Нового года [Китай]|выпуск=|том=|год=2000|издательство=|место=|тип=|издание=[[Проблемы Дальнего Востока]]|автор издания=|ссылка=|оригинал=|archivedate=}}
* {{Мәҡәлә|автор=Захарова М. В.|страницы=136—142|archiveurl=|ref=Захарова|язык=|pmid=|arxiv=|bibcode=|doi=|issn=|isbn=|номер=1|заглавие=Храмовые ярмарки в современном Китае|выпуск=|том=|год=2010|издательство=|место=|тип=|издание=[[Проблемы Дальнего Востока]]|автор издания=|ссылка=|оригинал=|archivedate=}}
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|3}}
== Әҙәбиәт ==
* {{Мәҡәлә|автор=Мартыненко Е. В., Мельникова А. В.|заглавие=Медийные лица внешней политики США и России: Дж. Псаки vs М. Захарова|ссылка=http://dom-hors.ru/rus/files/arhiv_zhurnala/pep/2016/10/politics/martynenko-melnikova.pdf|издание=Общество: политика, экономика, право|тип=журнал|год=2016|номер=10|doi=|issn=2223-6392|ref=Мартыненко, Мельникова}}
* {{Мәҡәлә|автор=Горбачёва Е. Н.|заглавие=Речевой жанр «дипломатический комментарий» с позиций дискурсивной перформативности|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/rechevoy-zhanr-diplomaticheskiy-kommentariy-s-pozitsiy-diskursivnoy-performativnosti|издание=Коммуникативные исследования|тип=журнал|год=2016|номер=2 (8)|страницы=7—16|issn=2413-6182|ref=Горбачёва}}
== Һылтанмалар ==
* [http://www.mid.ru/press_service/dip/director Биография Марии Захаровой] на сайте МИД России
* [https://echo.msk.ru/blog/mzakharova/ Блог] Мария Захарова на радио «Эхо Москвы»
* [https://echo.msk.ru/programs/personalno/1683438-echo/ «Особое мнение». Вацлав Радзивинович и Мария Захарова,] // Радио «[[:ru:Эхо Москвы|Эхо Москвы]]<nowiki/>», эфир 30 декабря 2015 г.
* ''Михаил Соколов''. [https://www.svoboda.org/a/27635343.html «Лицом к событию». Голос МИДа. Гость — Мария Захарова] // [[:ru:Радио «Свобода»|Радио «Свобода»]], эфир 26 марта 2016 г.
* ''Константин Бенюмов'' при участии ''Эмили Тамкин''. [https://meduza.io/feature/2018/10/22/esli-zhenschina-hochet-voyti-ey-nado-otkryt Если женщина хочет войти, ей надо открыть.] // ''[[:ru:Meduza|Meduza]]'', 22.10.2018
* {{Cite episode|title=Мария Захарова: всё не зря|url=http://www.radiorus.ru/brand/episode/id/57101/episode_id/2046827/}}
* [[:ru:Илья Яшин|Илья Яшин]]: [https://www.youtube.com/watch?v=8HeraFpNmX0 Министерство не твоих собачьих дел. История Марии Захаровой] YouTube, 20.10.2021
[[Категория:Тарих фәндәре кандидаттары]]
[[Категория:XXI быуат журналистары]]
[[Категория:XX быуат журналистары]]
[[Категория:Рәсәй журналистары]]
[[Категория:Алфавит буйынса журналистар]]
[[Категория:Мәскәүҙә тыуғандар]]
[[Категория:Википедия:Викимәғлүмәттә сығанағы булған мәҡәләләр]]
[[Категория:Википедия:Замандаштар биографияһы]]
[[Категория:1975 йылда тыуғандар]]
[[Категория:24 декабрҙә тыуғандар]]
[[Категория:Рәсәй Федерацияһы Президентының Почёт грамотаһы менән наградланыусылар]]
[[Категория:Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй) кавалерҙары]]
[[Категория:Почёт ордены кавалерҙары]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:Мәскәү дәүләт халыҡ-ара мөнәсәбәттәр институтын тамамлаусылар]]
0vrpderccbihb1qd9laxgvzaw4po1ya
Борис Йосопов
0
183890
1146797
1141151
2022-07-23T07:33:24Z
Akkashka
14326
/* Ғаиләһе */
wikitext
text/x-wiki
{{Персона
|имя = Борис Николаевич Юсупов
|оригинал имени =
|изображение = Boris Yusupov by Robertson.jpg
|ширина = 260 px
|описание изображения =
|описание = Рәссам Робертсон Кристина, 1850 йыл
|имя при рождении =
|род деятельности = гофмейстер
|дата рождения = 20.07.1794 (9)
|место рождения =
|гражданство =
|подданство =
|дата смерти = 6.11.1849 (25.10)
|отец = Йосопов Николай Борисович (1750—1831)
|мать = Энгельгардт Татьяна Васильевна (Потёмкина) (1769—1841)
|супруг =
|супруга = #Прасковья Павловна Щербатова <br>(1795—1820)
# Йосопова Зинаида Ивановна (Нарышкина) (1809—1893)
|дети = улы Йосопов Николай Борисович (кесе) (1827—1891)
|награды и премии =
{{{!}} style="background: transparent"
{{!}}{{Орден Святой Анны 1 степени}}{{!!}}{{Орден Святой Анны 2 степени}}{{!!}}{{Орден Святого Станислава 1 степени}}
{{!}}}
{{{!}} style="background: transparent"
{{!}}-
{{!}}{{Орден Святого Владимира 3 степени}}{{!!}}{{Орден Святого Иоанна Иерусалимского (Россия)}}
{{!}}}
|сайт =
}}
Кенәз '''Борис Николаевич Йосопов''' ([[1794 йыл|1794]] [[9 июль|йылдың 9 июле]] — [[1849 йыл|1849]] [[25 октябрь|йылдың 25 октябре]]<ref>[[:Файл:Boris Nikolaevich Yusupov1849.jpg|ЦГИА СПб. ф.19. оп.124. д.715. с. 427. Метрические книги Морского собора.]]</ref>) — рәсәй ер хужаһы һәм хәйриәсе, Йосоповтар ғаиләһенән сыҡҡан гофмейстер. Кенәз Н. Б. Йосоповтоң берҙән-бер улы һәм вариҫы. Иң бай утар имение хужаһы һәм Ракитный милеген ойоштороусы.
== Биографияһы ==
[[Файл:Boris_Yusupov_Vigée-Lebrun.jpg|слева|мини|163x163пкс| Борис Йосопов Купидон образында, 1797]]
Кенәз ''Николай Борисович Йосопов'' һәм кенәз Потёмкиндың бер туғанының ҡыҙы һәм вариҫы ''Татьяна Васильевна'' ғаиләһендә тыуа. Суҡындырылғанда бөйөк кенәз Павел Петрович уны ҡулына ала йәки крёстныйы була. Ғаиләлә уны Боренька тип йөрөткәндәр, сабый Мальта орденын ала һәм уға атаһынан Иерусалим Изге Яхъя орденының мираҫ булып нәҫел командорлыҡ хоҡуғы күсә. Уның энеһе сабый саҡта үлә (яҡынса 1796 йылда).
Тәүге тәрбиәне ул атай-әсәй йортонда әсәй күҙәтеүе аҫтында ала, һәм һуңынан бер нисә йыл [[Санкт-Петербург]]та таныла, һуңғараҡ [[Одесса|Одессалағы]] Ришелье лицейы директоры була, аббат Карл Николь етәкселегендәге модалы француз пансионында уҡый,<ref>Русские портреты 18-19 столетий. Т.5.Вып.4. № 216.</ref> . Санкт-Петербург педагогик институтында имтихан тапшырғандан һуң, 1815 йылдың авгусынан кенәз Йосопов Сит ил эштәре министрлығында хеҙмәт итә башлай. 1817 йылда уға һарай яны камергер исеме бирелә.
=== Хеҙмәте ===
Сикһеҙ ҙур байлыҡ Йосоповто бойондороҡһоҙ итә; уға ике йөҙлөләнеү кәрәкмәй; ул мөһим кешеләр менән даими бәхәскә инә<ref>О роде князей Юсуповых, собрание жизниописаний их. Ч.1.-СПб, 1867.</ref>. Граф Модест Андреевич Корф кенәз Йосопов тураһында былай тип яҙған<ref>М. А. Корф. Записки.— М.: Захаров, 2003. — 720 с.</ref>:{{Цитата|… Чәер һәм чикләнгән акылга ия кеше дигән репутацияле... фикерен һәм төшенчәләрне аңлатканда бик оялып тормый, югары җәмгыятьтә дә, гали җәнәпләре белән сөйләшкәндә дә үзенең фикерен ачык әйтә, һәм бу тәртип күп кешегә гафу ителмәс иде.}}
… Ғәжәйеп сәйерлектәре һәм аҡылы теүәл түгел тигән репутацияһы… үҙ фекерҙәрен һәм төшөнсәләрен аңлатҡанда бик оялып тормай, хатта юғары йәмғиәт алдында ла, хакимлыҡ итеүсе ғали йәнәптәре менән һөйләшкәндә лә, үҙенең фекерен асыҡ әйтә, һәм бындай тәртип башҡа берәүгә лә рөхсәт ителмәҫ ине.
1822 йылда граф Каподистрияның, Йосоповтоң туранан-тура начальнигының, отставкаға китеүе уның хеҙмәтенең ҡыҙыҡлығын бер аҙ кәметә төшә; тағы ла эҙләмәй-һорамай оҡшамаған ҡыҙ ҡоҙалап уңышһыҙлыҡҡа осрағаны өсөн, атаһы менән бәхәскә инеүе лә, барыһы да Борис Николаевичты 1824 йылда ял һорарға мәжбүр итә.
Ул йыл ярым Европа буйлап оҙайлы сәйәхәт итә. Ҡайтҡас, ул Белёвтан Санкт-Петербургка һәләк булған королева Елизавета Алексеевнаның кәүҙәһен оҙатыусы итеп билдәләнә. Бер аҙҙан Йосопов тантаналар оҫтаһы дәрәжәһенә күтәрелә (1826) һәм император [[Николай I]] иң уңышлы комиссияһы ағзаһы итеп билдәләнә[[Николай I|.]] 1829 йылда Йосопов III дәрәжә Изге Владимир ордены менән бүләкләнә, Финанс министрлығында хеҙмәт итә. 1833 йылда ул тулы хоҡуҡлы дәүләт кәңәшсеһе (действительный статский) дәрәжәһенә күтәрелә. 1837 йылда, үҙенең үтенесе буйынса, ул хеҙмәттән азат ителә, ләкин бер аҙҙан ҡабат ҡайта.
1839 йылдан Йосопов Петербург тол ҡатындар, Тәрбиәләү йортоноң етемдәре һәм тәрбиәләнеүселәре менән идара итеп, маҡтаулы {{Comment|хәстәләүчесе|опекун}}бағымсыһы була. Шул уҡ йылда Санкт-Петербург дворяндары уны дворяндар маршалы — Петербургта үҙ вәкиле итеп һайлайҙар. Йосопов бер нисә йыл намыҫлы хеҙмәттә тырышлыҡ менән айырылып тороу билдәһе һәм Изге Анна ордены ''экспедициялары'' менән идара итә, Финанс министрлығы ҡарамағындағы мануфактура етештереү советы ағзаһы һәм ''Кәрт йыйымы экспедицияһы'' идарасыһы була, уйын кәрттәрен етештереүҙе һәм һатыуы әҙерләү менән шөғөлләнә.
1840 йылда ул һарай яны "гофмейстер вазифаһы"на билдәләнә. 1841 йылдан ул Һөнәрселәр буйынса комиссия ағзаһы .
=== Шәхси тормошо ===
[[Файл:Antoine-Jean_Gros_-_Equestrian_portrait_of_prince_Boris_Yusupov_-_Google_Art_Project.jpg|слева|мини|241x241пкс| A. Ж. Гро. Борис Йосопов 15 йәшендә.]]
1831 йылдың йәйендә атаһы [[Холера|вабанан]] сире менән ауырып үлгәндән һуң, Борис Николаевичҡа ҙур мираҫ — 250 мең дисәтинә ер, Россияның төрлө губерналарында 40 меңдән артыҡ крәҫтиән, һәм шул уҡ ваҡытта 2 миллион һум оло бурысы ҡала. Кенәз Йосопов, йәш сағында күңел-саф ҡороуға аҡса сарыф итеүҙе яратһа ла, һуңғараҡ иҫәпсел кешегә әйләнә. Ул атаһы кеүек кеше менән аралашыусан булмай, һәм барлыҡ мауығыуҙарҙы аҡсаны елгә осороу һәм байҙарға хас мәғәнәһеҙлек тип һанай.
Петербургта даими йәшәгәнлектән, Йосопов атаһы яратҡан Архангельское ауылына килмәгән тиерлек. Бурыстарынан ҡотолоу маҡсатында, быуаларынан балыҡ тотоуҙы рөхсәт итә, [[Мәскәү дәүләт университеты|Мәскәү университетына]] ботаника баҡсаһын һата, һәм усадьбаһындағы ҡиммәтле коллекцияны Петербургтағы Мойка һарайына күсерә башлай, ә Архангельскиҙың сәскә атҡан осорон иҫендә тотҡан император Николай Павлович кенәзгә Архангельское ауылын емермә, тип әйтмәй.
Хужалыҡты яҡшы ойоштороусы булараҡ, Йосопов үҙенең крепостнойҙарына {{Comment|ирек|вольные}} бирә һәм башҡаларға аңлашылмаған ошо аҙымы менән ҡыҫҡа ваҡыт эсендә атаһының да, үҙенең дә бурыстарын ҡаплай. Бынан тыш, ул йәшерен ростовщик була һәм, Донбасс заводтарын һәм шахталарын һатып алып, ғаилә хәлен унлата яҡшырта.
Кенәз Йосоповтоң ун ете биләмәлә милеге булған, һәм улар уның етәкселеге аҫтында сәскә атҡан. Үҙенең алпауыт биләмәләрендә ул дауаханалар асҡан, уларҙы дарыуҙар менән тәьмин иткән, табиптар һәм фармацевттар тотҡан. Курск өлкәһендә ваба ауырыуы йыш осрай торған ваҡытта ул эпидемия таралған Ракитное ауылынана килергә ҡурҡмай. 1834—1835 йылдарҙа Рәсәйҙә ҡот осҡос ҡоролоҡ була, ябай арыш хаҡы һигеҙ тапҡырға ҡиммәтерәк һатылғанда, Йосопов, хөкүмәт ташламаларын ҡулланмайса, үҙ аҡсаһына 70 000 кешене ашатҡан. Губернаторҙарҙың береһенә яҙған хатында кенәз былай тигән:
[[Файл:Z.Yusupova_(Naryshkina)_by_Robertson.jpg|мини|264x264пкс|Ҡатыны Зинаида Ивановна]]
Крәҫтиәндәр яҡшы хәлдә булғанда ла, йәрәбәләрен фатихалағанда ла, мин үҙемдең байлығымды крәҫтиәндәрем мәнфәғәтенә ҡуям, тигән уйымды белергә тейешһегеҙ.
Кенәз Йосопов һәр таңын хеҙмәт һәм хужалыҡ эштәренә бағышлай, көндөҙ дуҫтарын һәм таныштарын ҡабул итә, кистәрен театрҙа була. Ғәмәли кеше булараҡ, Борис Николаевич тормошонда зиннәтле өйҙәрҙә йәшәргә яратмай, уның был үҙенсәлеген замандаштарының күбеһе билдәләп үтә. Юғары ҡатлам йәмғиәте унан көлә. Кенәз А. М. Мещерский Йосоповты үҙенсәлекле характерлы һәм иҫәпсел кеше тип атай<ref>Воспоминания князя А. В. Мещерского.-М.,1901.-С.137.</ref> .
Йосопов биргән бейеү-күңел асыу кисәләре иҫ киткес була ти яҙыусы В. А. Соллогуб.
Петербургтағы йәмәғәт ойошмаһы хәйриә учреждениеларының Попечителдәр (бағымсылар) ҡала Советына хәйриә йорттары өсөн 73 300 һум бүләк итә .
=== Һуңғы йылдары ===
1845 йылда кенәз Йосопов грофмейстер дәрәжәһенә лайыҡ була. 1849 йылдың йәйендә ул Петербург сәнәғәт эштәре күргәҙмәһенең баш директоры итеп билдәләнә. Күргәҙмәне асыу ваҡыты ҡыҫҡа була, уға күргәҙмәгә урын әҙерләү, уны ойоштороу һәм асыу өсөн бөтә заказдар тураһында ҡайғыртырға тура килә. Эште тиҙләтергә ҙур теләк менән, Борис Николаевичҡа көнө буйы эшселәр төркеме араһында ҙур залдарҙа йөрөргә, уларға күргәҙмәнең бөтә өлөштәре буйынса бойороҡтар бирергә тура килә. Йоғошло ауырыу сиренән көсһөҙләнгән сәләмәтлеге был юлы дымлылыҡҡа һәм һалҡынға түҙә алмай. Ауырыу билдәләренә иғтибар итмәйенсә, Йосопов күргәҙмә аҙағына ҡәҙәр эш менән идара итеүҙе туҡтатмай, һәм уның күп ашҡыныуы ҡарамыҡ (тиф) биҙгәгенә килтерә.
Кенәз Йосопов 1849 йылдың 25 октябрендә Петербургта һалҡын тейеүҙән аҙып киткән подагранан үлә, уның кәүҙәһе Мәскәү янындағы [[Долгопрудный|Спасское-Котово]] ауылына килтерелә, һәм васыяты буйынса Ҡотҡарыусы сиркәүендә атаһы яҡында ерләнә. Уның ҡәберендә үҙе иҫән саҡта яҙған һүҙҙәре: ''«Бында урыҫ дворяны кенәз Борис, кенәз Николаев, Йосопов улы ята улы''», тыуған һәм вафат көнө, һәм улар аҫтында француз телендә уның яратҡан һүҙҙәре: ''«Хөрмәт барынан дә өҫтөн».<ref>[http://spas-neru.orthodoxy.ru/usupovi3.htm Храм Спаса Нерукотворного]</ref>''
== Ғаиләһе ==
[[Файл:PraskovyaYusupovaVogelstein.jpg|мини|239x239пкс| <small>Прасковья Павловна (1812)</small>]]
[[Файл:Zinaida_Yusupova_by_Robertson.jpg|мини|218x218пкс| <small>Зинаида Ивановна (1840-сы йылдар)</small>]]
Беренсе-ҡыҙы<ref>[[:Файл:Yusupov Tcherbatova.jpg|ЦГИА СПб. ф.19. оп.111. д.177. с. 97. Метрические книги Исаакиевского собора.]]</ref> — кенәз ҡыҙы '''Прасковья Павловна Щербатова''' (06.07.1795—17.10.1820<ref>ЦГИА СПб. ф.19. оп.111. д.198. с. 35. Метрические книги Исаакиевского собора.</ref>), сенатор Щербатов Павел Петровичтың ҡыҙы. Константин Яковлевич Булгаков 1820 йылда Мәскәүгә абыйына былай тип яҙа:{{Цитата башы}} ''Өсөнсө көн элгәре, ҡыҙғанычсҡа ҡаршы, йәш Йосопова, кенәз ҡыҙы Щербатова, Бореньканың ҡатыны, якты дөнья менән хушлашты. Бала тыуҙырған саҡта күп ҡан юғалтты… Барыһы ла уны ярата ине: бик йәл! Ашығыс ҡыланғандар… Баланы тартып сығарып маташҡандар, әллә нимәһелер өҙөлөп киткәндер, үҙе тапһа, бәлки, яҡшыраҡ булыр ине. Хәҙер төрлөсә һөйләйҙәр. Тик шуныһы, йәш һылыу ҡатын иртә китте''.{{Цитата аҙағы}} А. Я. Булгаков яуап итеп: «Бахыр Йосопованың үлеме миңә ныҡ тәьҫир итә! Ҡалаҡҡа һалып йоторлоҡ сәләмәт, йәш, бай ҡыҙ-ҡатын — береһе лә ярҙам итмәне! Меҫкен Йосопова, 4-5 тапҡыр йөклө булһа ла, бер тапҡыр ҙа тыуҙыра алманы. Бәлки, акушерҙар ысынлап та ла ғәйепле булғандарҙыр»<ref>Братья Булгаковы. Переписка. В З-х Т. — М.: Захаров, 2010</ref> . Изге Исхаҡ соборында ерләгәндән һуң, Йосопова өйәҙе Мәскәү өйәҙе Котово ауылындағы Ҡотҡарыусы сиркәүендә ғаилә мәғәрәһендә ерләнде. Ҡыҙы:
* ''Марфа Борисовна'' (15.10.1820<ref>ЦГИА СПб. ф.19. оп.111. д.198. с. 16. Метрические книги Исаакиевского собора.</ref> 21.10.1820), 21 октябрьҙа Изге Исхаҡ соборында суҡындырыла, крестныйы граф А. И. Рибопьер. Ул Ҡотҡарыусы сиркәүендә әсәһе янына күмелә.
Икенсе ҡатыны (1827 йылдан) —'''Зинаида Ивановна Нарышкина''' (02.02.1809—16.10.1893) фрейлина, таылған һылыуҡай, майор И. Д. Нарышкиндың ҡыҙы, И. Н. Римский-Корсаковтың һәм граф Э. П. Строгановтың ейәнсәре; граф де Шево менән икенсе никахта. Балалары:
* ''Николай Борисович'' (10.12.1827-1891), Йосоповтар ғәиләһенең һуңғы ир-ат вәкиле. Ул бер нисә хәйриә вазифаһына эйә була һәм арҙаҡлы йәмәғәт судьяһы булып эшләй. Ике туған һеңлеһе фрейлина Татьяна Александровна Рибопьерға өйләнгән (1828—1879); уларҙың ҡыҙы Зинаида граф Ф. Ф. Сумароков-Эстонға кейәүгә сыға.
* ''Анастасия Борисовна'' (1829 йылда бала тыуҙырғанда үлә).
== Иҫкәрмәләр ==
== Әҙәбиәт ==
* Кн. Юсупов Борис Николаевич // Список гражданским чинам первых IV классов. Исправлен по 20-е октября 1849 г. — СПб.: Типография II отделения Собственной Его Императорского Величества канцелярии, 1849. — С. 184.
* Малиновский К. В. История коллекционирования живописи в Санкт-Петербурге в XVIII веке. — СПб.: Крига, 2012. — С. 536. — 600 экз. — ISBN 978-901805-49-7.
* {{ВТ-РБС|Юсупов, Борис Николаевич|Н. Редько.}}
<references />
[[Категория:20 июлдә тыуғандар]]
[[Категория:1794 йылда тыуғандар]]
[[Категория:6 ноябрҙә вафат булғандар]]
[[Категория:1849 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:I дәрәжә Изге Анна ордены кавалерҙары]]
[[Категория:II дәрәжә Изге Анна ордены кавалерҙары]]
[[Категория:I дәрәжә Изге Станислав ордены кавалерҙары]]
[[Категория:III дәрәжә Изге Владимир ордены кавалерҙары]]
[[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]]
[[Категория:Санкт-Петербургта вафат булғандар]]
488iajkiclhbpmmfka0a4d7bkth2x87
1146798
1146797
2022-07-23T07:35:11Z
Akkashka
14326
/* Ғаиләһе */
wikitext
text/x-wiki
{{Персона
|имя = Борис Николаевич Юсупов
|оригинал имени =
|изображение = Boris Yusupov by Robertson.jpg
|ширина = 260 px
|описание изображения =
|описание = Рәссам Робертсон Кристина, 1850 йыл
|имя при рождении =
|род деятельности = гофмейстер
|дата рождения = 20.07.1794 (9)
|место рождения =
|гражданство =
|подданство =
|дата смерти = 6.11.1849 (25.10)
|отец = Йосопов Николай Борисович (1750—1831)
|мать = Энгельгардт Татьяна Васильевна (Потёмкина) (1769—1841)
|супруг =
|супруга = #Прасковья Павловна Щербатова <br>(1795—1820)
# Йосопова Зинаида Ивановна (Нарышкина) (1809—1893)
|дети = улы Йосопов Николай Борисович (кесе) (1827—1891)
|награды и премии =
{{{!}} style="background: transparent"
{{!}}{{Орден Святой Анны 1 степени}}{{!!}}{{Орден Святой Анны 2 степени}}{{!!}}{{Орден Святого Станислава 1 степени}}
{{!}}}
{{{!}} style="background: transparent"
{{!}}-
{{!}}{{Орден Святого Владимира 3 степени}}{{!!}}{{Орден Святого Иоанна Иерусалимского (Россия)}}
{{!}}}
|сайт =
}}
Кенәз '''Борис Николаевич Йосопов''' ([[1794 йыл|1794]] [[9 июль|йылдың 9 июле]] — [[1849 йыл|1849]] [[25 октябрь|йылдың 25 октябре]]<ref>[[:Файл:Boris Nikolaevich Yusupov1849.jpg|ЦГИА СПб. ф.19. оп.124. д.715. с. 427. Метрические книги Морского собора.]]</ref>) — рәсәй ер хужаһы һәм хәйриәсе, Йосоповтар ғаиләһенән сыҡҡан гофмейстер. Кенәз Н. Б. Йосоповтоң берҙән-бер улы һәм вариҫы. Иң бай утар имение хужаһы һәм Ракитный милеген ойоштороусы.
== Биографияһы ==
[[Файл:Boris_Yusupov_Vigée-Lebrun.jpg|слева|мини|163x163пкс| Борис Йосопов Купидон образында, 1797]]
Кенәз ''Николай Борисович Йосопов'' һәм кенәз Потёмкиндың бер туғанының ҡыҙы һәм вариҫы ''Татьяна Васильевна'' ғаиләһендә тыуа. Суҡындырылғанда бөйөк кенәз Павел Петрович уны ҡулына ала йәки крёстныйы була. Ғаиләлә уны Боренька тип йөрөткәндәр, сабый Мальта орденын ала һәм уға атаһынан Иерусалим Изге Яхъя орденының мираҫ булып нәҫел командорлыҡ хоҡуғы күсә. Уның энеһе сабый саҡта үлә (яҡынса 1796 йылда).
Тәүге тәрбиәне ул атай-әсәй йортонда әсәй күҙәтеүе аҫтында ала, һәм һуңынан бер нисә йыл [[Санкт-Петербург]]та таныла, һуңғараҡ [[Одесса|Одессалағы]] Ришелье лицейы директоры була, аббат Карл Николь етәкселегендәге модалы француз пансионында уҡый,<ref>Русские портреты 18-19 столетий. Т.5.Вып.4. № 216.</ref> . Санкт-Петербург педагогик институтында имтихан тапшырғандан һуң, 1815 йылдың авгусынан кенәз Йосопов Сит ил эштәре министрлығында хеҙмәт итә башлай. 1817 йылда уға һарай яны камергер исеме бирелә.
=== Хеҙмәте ===
Сикһеҙ ҙур байлыҡ Йосоповто бойондороҡһоҙ итә; уға ике йөҙлөләнеү кәрәкмәй; ул мөһим кешеләр менән даими бәхәскә инә<ref>О роде князей Юсуповых, собрание жизниописаний их. Ч.1.-СПб, 1867.</ref>. Граф Модест Андреевич Корф кенәз Йосопов тураһында былай тип яҙған<ref>М. А. Корф. Записки.— М.: Захаров, 2003. — 720 с.</ref>:{{Цитата|… Чәер һәм чикләнгән акылга ия кеше дигән репутацияле... фикерен һәм төшенчәләрне аңлатканда бик оялып тормый, югары җәмгыятьтә дә, гали җәнәпләре белән сөйләшкәндә дә үзенең фикерен ачык әйтә, һәм бу тәртип күп кешегә гафу ителмәс иде.}}
… Ғәжәйеп сәйерлектәре һәм аҡылы теүәл түгел тигән репутацияһы… үҙ фекерҙәрен һәм төшөнсәләрен аңлатҡанда бик оялып тормай, хатта юғары йәмғиәт алдында ла, хакимлыҡ итеүсе ғали йәнәптәре менән һөйләшкәндә лә, үҙенең фекерен асыҡ әйтә, һәм бындай тәртип башҡа берәүгә лә рөхсәт ителмәҫ ине.
1822 йылда граф Каподистрияның, Йосоповтоң туранан-тура начальнигының, отставкаға китеүе уның хеҙмәтенең ҡыҙыҡлығын бер аҙ кәметә төшә; тағы ла эҙләмәй-һорамай оҡшамаған ҡыҙ ҡоҙалап уңышһыҙлыҡҡа осрағаны өсөн, атаһы менән бәхәскә инеүе лә, барыһы да Борис Николаевичты 1824 йылда ял һорарға мәжбүр итә.
Ул йыл ярым Европа буйлап оҙайлы сәйәхәт итә. Ҡайтҡас, ул Белёвтан Санкт-Петербургка һәләк булған королева Елизавета Алексеевнаның кәүҙәһен оҙатыусы итеп билдәләнә. Бер аҙҙан Йосопов тантаналар оҫтаһы дәрәжәһенә күтәрелә (1826) һәм император [[Николай I]] иң уңышлы комиссияһы ағзаһы итеп билдәләнә[[Николай I|.]] 1829 йылда Йосопов III дәрәжә Изге Владимир ордены менән бүләкләнә, Финанс министрлығында хеҙмәт итә. 1833 йылда ул тулы хоҡуҡлы дәүләт кәңәшсеһе (действительный статский) дәрәжәһенә күтәрелә. 1837 йылда, үҙенең үтенесе буйынса, ул хеҙмәттән азат ителә, ләкин бер аҙҙан ҡабат ҡайта.
1839 йылдан Йосопов Петербург тол ҡатындар, Тәрбиәләү йортоноң етемдәре һәм тәрбиәләнеүселәре менән идара итеп, маҡтаулы {{Comment|хәстәләүчесе|опекун}}бағымсыһы була. Шул уҡ йылда Санкт-Петербург дворяндары уны дворяндар маршалы — Петербургта үҙ вәкиле итеп һайлайҙар. Йосопов бер нисә йыл намыҫлы хеҙмәттә тырышлыҡ менән айырылып тороу билдәһе һәм Изге Анна ордены ''экспедициялары'' менән идара итә, Финанс министрлығы ҡарамағындағы мануфактура етештереү советы ағзаһы һәм ''Кәрт йыйымы экспедицияһы'' идарасыһы була, уйын кәрттәрен етештереүҙе һәм һатыуы әҙерләү менән шөғөлләнә.
1840 йылда ул һарай яны "гофмейстер вазифаһы"на билдәләнә. 1841 йылдан ул Һөнәрселәр буйынса комиссия ағзаһы .
=== Шәхси тормошо ===
[[Файл:Antoine-Jean_Gros_-_Equestrian_portrait_of_prince_Boris_Yusupov_-_Google_Art_Project.jpg|слева|мини|241x241пкс| A. Ж. Гро. Борис Йосопов 15 йәшендә.]]
1831 йылдың йәйендә атаһы [[Холера|вабанан]] сире менән ауырып үлгәндән һуң, Борис Николаевичҡа ҙур мираҫ — 250 мең дисәтинә ер, Россияның төрлө губерналарында 40 меңдән артыҡ крәҫтиән, һәм шул уҡ ваҡытта 2 миллион һум оло бурысы ҡала. Кенәз Йосопов, йәш сағында күңел-саф ҡороуға аҡса сарыф итеүҙе яратһа ла, һуңғараҡ иҫәпсел кешегә әйләнә. Ул атаһы кеүек кеше менән аралашыусан булмай, һәм барлыҡ мауығыуҙарҙы аҡсаны елгә осороу һәм байҙарға хас мәғәнәһеҙлек тип һанай.
Петербургта даими йәшәгәнлектән, Йосопов атаһы яратҡан Архангельское ауылына килмәгән тиерлек. Бурыстарынан ҡотолоу маҡсатында, быуаларынан балыҡ тотоуҙы рөхсәт итә, [[Мәскәү дәүләт университеты|Мәскәү университетына]] ботаника баҡсаһын һата, һәм усадьбаһындағы ҡиммәтле коллекцияны Петербургтағы Мойка һарайына күсерә башлай, ә Архангельскиҙың сәскә атҡан осорон иҫендә тотҡан император Николай Павлович кенәзгә Архангельское ауылын емермә, тип әйтмәй.
Хужалыҡты яҡшы ойоштороусы булараҡ, Йосопов үҙенең крепостнойҙарына {{Comment|ирек|вольные}} бирә һәм башҡаларға аңлашылмаған ошо аҙымы менән ҡыҫҡа ваҡыт эсендә атаһының да, үҙенең дә бурыстарын ҡаплай. Бынан тыш, ул йәшерен ростовщик була һәм, Донбасс заводтарын һәм шахталарын һатып алып, ғаилә хәлен унлата яҡшырта.
Кенәз Йосоповтоң ун ете биләмәлә милеге булған, һәм улар уның етәкселеге аҫтында сәскә атҡан. Үҙенең алпауыт биләмәләрендә ул дауаханалар асҡан, уларҙы дарыуҙар менән тәьмин иткән, табиптар һәм фармацевттар тотҡан. Курск өлкәһендә ваба ауырыуы йыш осрай торған ваҡытта ул эпидемия таралған Ракитное ауылынана килергә ҡурҡмай. 1834—1835 йылдарҙа Рәсәйҙә ҡот осҡос ҡоролоҡ була, ябай арыш хаҡы һигеҙ тапҡырға ҡиммәтерәк һатылғанда, Йосопов, хөкүмәт ташламаларын ҡулланмайса, үҙ аҡсаһына 70 000 кешене ашатҡан. Губернаторҙарҙың береһенә яҙған хатында кенәз былай тигән:
[[Файл:Z.Yusupova_(Naryshkina)_by_Robertson.jpg|мини|264x264пкс|Ҡатыны Зинаида Ивановна]]
Крәҫтиәндәр яҡшы хәлдә булғанда ла, йәрәбәләрен фатихалағанда ла, мин үҙемдең байлығымды крәҫтиәндәрем мәнфәғәтенә ҡуям, тигән уйымды белергә тейешһегеҙ.
Кенәз Йосопов һәр таңын хеҙмәт һәм хужалыҡ эштәренә бағышлай, көндөҙ дуҫтарын һәм таныштарын ҡабул итә, кистәрен театрҙа була. Ғәмәли кеше булараҡ, Борис Николаевич тормошонда зиннәтле өйҙәрҙә йәшәргә яратмай, уның был үҙенсәлеген замандаштарының күбеһе билдәләп үтә. Юғары ҡатлам йәмғиәте унан көлә. Кенәз А. М. Мещерский Йосоповты үҙенсәлекле характерлы һәм иҫәпсел кеше тип атай<ref>Воспоминания князя А. В. Мещерского.-М.,1901.-С.137.</ref> .
Йосопов биргән бейеү-күңел асыу кисәләре иҫ киткес була ти яҙыусы В. А. Соллогуб.
Петербургтағы йәмәғәт ойошмаһы хәйриә учреждениеларының Попечителдәр (бағымсылар) ҡала Советына хәйриә йорттары өсөн 73 300 һум бүләк итә .
=== Һуңғы йылдары ===
1845 йылда кенәз Йосопов грофмейстер дәрәжәһенә лайыҡ була. 1849 йылдың йәйендә ул Петербург сәнәғәт эштәре күргәҙмәһенең баш директоры итеп билдәләнә. Күргәҙмәне асыу ваҡыты ҡыҫҡа була, уға күргәҙмәгә урын әҙерләү, уны ойоштороу һәм асыу өсөн бөтә заказдар тураһында ҡайғыртырға тура килә. Эште тиҙләтергә ҙур теләк менән, Борис Николаевичҡа көнө буйы эшселәр төркеме араһында ҙур залдарҙа йөрөргә, уларға күргәҙмәнең бөтә өлөштәре буйынса бойороҡтар бирергә тура килә. Йоғошло ауырыу сиренән көсһөҙләнгән сәләмәтлеге был юлы дымлылыҡҡа һәм һалҡынға түҙә алмай. Ауырыу билдәләренә иғтибар итмәйенсә, Йосопов күргәҙмә аҙағына ҡәҙәр эш менән идара итеүҙе туҡтатмай, һәм уның күп ашҡыныуы ҡарамыҡ (тиф) биҙгәгенә килтерә.
Кенәз Йосопов 1849 йылдың 25 октябрендә Петербургта һалҡын тейеүҙән аҙып киткән подагранан үлә, уның кәүҙәһе Мәскәү янындағы [[Долгопрудный|Спасское-Котово]] ауылына килтерелә, һәм васыяты буйынса Ҡотҡарыусы сиркәүендә атаһы яҡында ерләнә. Уның ҡәберендә үҙе иҫән саҡта яҙған һүҙҙәре: ''«Бында урыҫ дворяны кенәз Борис, кенәз Николаев, Йосопов улы ята улы''», тыуған һәм вафат көнө, һәм улар аҫтында француз телендә уның яратҡан һүҙҙәре: ''«Хөрмәт барынан дә өҫтөн».<ref>[http://spas-neru.orthodoxy.ru/usupovi3.htm Храм Спаса Нерукотворного]</ref>''
== Ғаиләһе ==
[[Файл:PraskovyaYusupovaVogelstein.jpg|мини|239x239пкс| <small>Прасковья Павловна (1812)</small>]]
[[Файл:Zinaida_Yusupova_by_Robertson.jpg|мини|218x218пкс| <small>Зинаида Ивановна (1840-сы йылдар)</small>]]
Беренсе-ҡыҙы<ref>[[:Файл:Yusupov Tcherbatova.jpg|ЦГИА СПб. ф.19. оп.111. д.177. с. 97. Метрические книги Исаакиевского собора.]]</ref> — кенәз ҡыҙы '''Прасковья Павловна Щербатова''' (06.07.1795—17.10.1820<ref>ЦГИА СПб. ф.19. оп.111. д.198. с. 35. Метрические книги Исаакиевского собора.</ref>), сенатор Щербатов Павел Петровичтың ҡыҙы. Константин Яковлевич Булгаков 1820 йылда Мәскәүгә абыйына былай тип яҙа:{{Цитата башы}} ''Өсөнсө көн элгәре, ҡыҙғанысҡа ҡаршы, йәш Йосопова, кенәз ҡыҙы Щербатова, Бореньканың ҡатыны, якты донья менән хушлашты. Бала тыуҙырған саҡта күп ҡан юғалтты… Барыһы ла уны ярата ине: бик йәл! Ашығыс ҡыланғандар… Баланы тартып сығарып маташҡандар, әллә нимәһелер өҙөлөп киткәндер, үҙе тапһа, бәлки, яҡшыраҡ булыр ине. Хәҙер төрлөсә һөйләйҙәр. Тик шуныһы, йәш һылыу ҡатын иртә китте''.{{Цитата аҙағы}} А. Я. Булгаков яуап итеп: «Бахыр Йосопованың үлеме миңә ныҡ тәьҫир итә! Ҡалаҡҡа һалып йоторлоҡ сәләмәт, йәш, бай ҡыҙ-ҡатын — береһе лә ярҙам итмәне! Меҫкен Йосопова, 4-5 тапҡыр йөклө булһа ла, бер тапҡыр ҙа тыуҙыра алманы. Бәлки, акушерҙар ысынлап та ла ғәйепле булғандарҙыр»<ref>Братья Булгаковы. Переписка. В З-х Т. — М.: Захаров, 2010</ref> . Изге Исхаҡ соборында ерләгәндән һуң, Йосопова өйәҙе Мәскәү өйәҙе Котово ауылындағы Ҡотҡарыусы сиркәүендә ғаилә мәғәрәһендә ерләнде. Ҡыҙы:
* ''Марфа Борисовна'' (15.10.1820<ref>ЦГИА СПб. ф.19. оп.111. д.198. с. 16. Метрические книги Исаакиевского собора.</ref> 21.10.1820), 21 октябрьҙа Изге Исхаҡ соборында суҡындырыла, крестныйы граф А. И. Рибопьер. Ул Ҡотҡарыусы сиркәүендә әсәһе янына күмелә.
Икенсе ҡатыны (1827 йылдан) —'''Зинаида Ивановна Нарышкина''' (02.02.1809—16.10.1893) фрейлина, таылған һылыуҡай, майор И. Д. Нарышкиндың ҡыҙы, И. Н. Римский-Корсаковтың һәм граф Э. П. Строгановтың ейәнсәре; граф де Шево менән икенсе никахта. Балалары:
* ''Николай Борисович'' (10.12.1827-1891), Йосоповтар ғәиләһенең һуңғы ир-ат вәкиле. Ул бер нисә хәйриә вазифаһына эйә була һәм арҙаҡлы йәмәғәт судьяһы булып эшләй. Ике туған һеңлеһе фрейлина Татьяна Александровна Рибопьерға өйләнгән (1828—1879); уларҙың ҡыҙы Зинаида граф Ф. Ф. Сумароков-Эстонға кейәүгә сыға.
* ''Анастасия Борисовна'' (1829 йылда бала тыуҙырғанда үлә).
== Иҫкәрмәләр ==
== Әҙәбиәт ==
* Кн. Юсупов Борис Николаевич // Список гражданским чинам первых IV классов. Исправлен по 20-е октября 1849 г. — СПб.: Типография II отделения Собственной Его Императорского Величества канцелярии, 1849. — С. 184.
* Малиновский К. В. История коллекционирования живописи в Санкт-Петербурге в XVIII веке. — СПб.: Крига, 2012. — С. 536. — 600 экз. — ISBN 978-901805-49-7.
* {{ВТ-РБС|Юсупов, Борис Николаевич|Н. Редько.}}
<references />
[[Категория:20 июлдә тыуғандар]]
[[Категория:1794 йылда тыуғандар]]
[[Категория:6 ноябрҙә вафат булғандар]]
[[Категория:1849 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:I дәрәжә Изге Анна ордены кавалерҙары]]
[[Категория:II дәрәжә Изге Анна ордены кавалерҙары]]
[[Категория:I дәрәжә Изге Станислав ордены кавалерҙары]]
[[Категория:III дәрәжә Изге Владимир ордены кавалерҙары]]
[[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]]
[[Категория:Санкт-Петербургта вафат булғандар]]
aqgnrcrymko7h7nkzpce1xepyd7c36k
1146799
1146798
2022-07-23T07:36:31Z
Akkashka
14326
/* Ғаиләһе */
wikitext
text/x-wiki
{{Персона
|имя = Борис Николаевич Юсупов
|оригинал имени =
|изображение = Boris Yusupov by Robertson.jpg
|ширина = 260 px
|описание изображения =
|описание = Рәссам Робертсон Кристина, 1850 йыл
|имя при рождении =
|род деятельности = гофмейстер
|дата рождения = 20.07.1794 (9)
|место рождения =
|гражданство =
|подданство =
|дата смерти = 6.11.1849 (25.10)
|отец = Йосопов Николай Борисович (1750—1831)
|мать = Энгельгардт Татьяна Васильевна (Потёмкина) (1769—1841)
|супруг =
|супруга = #Прасковья Павловна Щербатова <br>(1795—1820)
# Йосопова Зинаида Ивановна (Нарышкина) (1809—1893)
|дети = улы Йосопов Николай Борисович (кесе) (1827—1891)
|награды и премии =
{{{!}} style="background: transparent"
{{!}}{{Орден Святой Анны 1 степени}}{{!!}}{{Орден Святой Анны 2 степени}}{{!!}}{{Орден Святого Станислава 1 степени}}
{{!}}}
{{{!}} style="background: transparent"
{{!}}-
{{!}}{{Орден Святого Владимира 3 степени}}{{!!}}{{Орден Святого Иоанна Иерусалимского (Россия)}}
{{!}}}
|сайт =
}}
Кенәз '''Борис Николаевич Йосопов''' ([[1794 йыл|1794]] [[9 июль|йылдың 9 июле]] — [[1849 йыл|1849]] [[25 октябрь|йылдың 25 октябре]]<ref>[[:Файл:Boris Nikolaevich Yusupov1849.jpg|ЦГИА СПб. ф.19. оп.124. д.715. с. 427. Метрические книги Морского собора.]]</ref>) — рәсәй ер хужаһы һәм хәйриәсе, Йосоповтар ғаиләһенән сыҡҡан гофмейстер. Кенәз Н. Б. Йосоповтоң берҙән-бер улы һәм вариҫы. Иң бай утар имение хужаһы һәм Ракитный милеген ойоштороусы.
== Биографияһы ==
[[Файл:Boris_Yusupov_Vigée-Lebrun.jpg|слева|мини|163x163пкс| Борис Йосопов Купидон образында, 1797]]
Кенәз ''Николай Борисович Йосопов'' һәм кенәз Потёмкиндың бер туғанының ҡыҙы һәм вариҫы ''Татьяна Васильевна'' ғаиләһендә тыуа. Суҡындырылғанда бөйөк кенәз Павел Петрович уны ҡулына ала йәки крёстныйы була. Ғаиләлә уны Боренька тип йөрөткәндәр, сабый Мальта орденын ала һәм уға атаһынан Иерусалим Изге Яхъя орденының мираҫ булып нәҫел командорлыҡ хоҡуғы күсә. Уның энеһе сабый саҡта үлә (яҡынса 1796 йылда).
Тәүге тәрбиәне ул атай-әсәй йортонда әсәй күҙәтеүе аҫтында ала, һәм һуңынан бер нисә йыл [[Санкт-Петербург]]та таныла, һуңғараҡ [[Одесса|Одессалағы]] Ришелье лицейы директоры була, аббат Карл Николь етәкселегендәге модалы француз пансионында уҡый,<ref>Русские портреты 18-19 столетий. Т.5.Вып.4. № 216.</ref> . Санкт-Петербург педагогик институтында имтихан тапшырғандан һуң, 1815 йылдың авгусынан кенәз Йосопов Сит ил эштәре министрлығында хеҙмәт итә башлай. 1817 йылда уға һарай яны камергер исеме бирелә.
=== Хеҙмәте ===
Сикһеҙ ҙур байлыҡ Йосоповто бойондороҡһоҙ итә; уға ике йөҙлөләнеү кәрәкмәй; ул мөһим кешеләр менән даими бәхәскә инә<ref>О роде князей Юсуповых, собрание жизниописаний их. Ч.1.-СПб, 1867.</ref>. Граф Модест Андреевич Корф кенәз Йосопов тураһында былай тип яҙған<ref>М. А. Корф. Записки.— М.: Захаров, 2003. — 720 с.</ref>:{{Цитата|… Чәер һәм чикләнгән акылга ия кеше дигән репутацияле... фикерен һәм төшенчәләрне аңлатканда бик оялып тормый, югары җәмгыятьтә дә, гали җәнәпләре белән сөйләшкәндә дә үзенең фикерен ачык әйтә, һәм бу тәртип күп кешегә гафу ителмәс иде.}}
… Ғәжәйеп сәйерлектәре һәм аҡылы теүәл түгел тигән репутацияһы… үҙ фекерҙәрен һәм төшөнсәләрен аңлатҡанда бик оялып тормай, хатта юғары йәмғиәт алдында ла, хакимлыҡ итеүсе ғали йәнәптәре менән һөйләшкәндә лә, үҙенең фекерен асыҡ әйтә, һәм бындай тәртип башҡа берәүгә лә рөхсәт ителмәҫ ине.
1822 йылда граф Каподистрияның, Йосоповтоң туранан-тура начальнигының, отставкаға китеүе уның хеҙмәтенең ҡыҙыҡлығын бер аҙ кәметә төшә; тағы ла эҙләмәй-һорамай оҡшамаған ҡыҙ ҡоҙалап уңышһыҙлыҡҡа осрағаны өсөн, атаһы менән бәхәскә инеүе лә, барыһы да Борис Николаевичты 1824 йылда ял һорарға мәжбүр итә.
Ул йыл ярым Европа буйлап оҙайлы сәйәхәт итә. Ҡайтҡас, ул Белёвтан Санкт-Петербургка һәләк булған королева Елизавета Алексеевнаның кәүҙәһен оҙатыусы итеп билдәләнә. Бер аҙҙан Йосопов тантаналар оҫтаһы дәрәжәһенә күтәрелә (1826) һәм император [[Николай I]] иң уңышлы комиссияһы ағзаһы итеп билдәләнә[[Николай I|.]] 1829 йылда Йосопов III дәрәжә Изге Владимир ордены менән бүләкләнә, Финанс министрлығында хеҙмәт итә. 1833 йылда ул тулы хоҡуҡлы дәүләт кәңәшсеһе (действительный статский) дәрәжәһенә күтәрелә. 1837 йылда, үҙенең үтенесе буйынса, ул хеҙмәттән азат ителә, ләкин бер аҙҙан ҡабат ҡайта.
1839 йылдан Йосопов Петербург тол ҡатындар, Тәрбиәләү йортоноң етемдәре һәм тәрбиәләнеүселәре менән идара итеп, маҡтаулы {{Comment|хәстәләүчесе|опекун}}бағымсыһы була. Шул уҡ йылда Санкт-Петербург дворяндары уны дворяндар маршалы — Петербургта үҙ вәкиле итеп һайлайҙар. Йосопов бер нисә йыл намыҫлы хеҙмәттә тырышлыҡ менән айырылып тороу билдәһе һәм Изге Анна ордены ''экспедициялары'' менән идара итә, Финанс министрлығы ҡарамағындағы мануфактура етештереү советы ағзаһы һәм ''Кәрт йыйымы экспедицияһы'' идарасыһы була, уйын кәрттәрен етештереүҙе һәм һатыуы әҙерләү менән шөғөлләнә.
1840 йылда ул һарай яны "гофмейстер вазифаһы"на билдәләнә. 1841 йылдан ул Һөнәрселәр буйынса комиссия ағзаһы .
=== Шәхси тормошо ===
[[Файл:Antoine-Jean_Gros_-_Equestrian_portrait_of_prince_Boris_Yusupov_-_Google_Art_Project.jpg|слева|мини|241x241пкс| A. Ж. Гро. Борис Йосопов 15 йәшендә.]]
1831 йылдың йәйендә атаһы [[Холера|вабанан]] сире менән ауырып үлгәндән һуң, Борис Николаевичҡа ҙур мираҫ — 250 мең дисәтинә ер, Россияның төрлө губерналарында 40 меңдән артыҡ крәҫтиән, һәм шул уҡ ваҡытта 2 миллион һум оло бурысы ҡала. Кенәз Йосопов, йәш сағында күңел-саф ҡороуға аҡса сарыф итеүҙе яратһа ла, һуңғараҡ иҫәпсел кешегә әйләнә. Ул атаһы кеүек кеше менән аралашыусан булмай, һәм барлыҡ мауығыуҙарҙы аҡсаны елгә осороу һәм байҙарға хас мәғәнәһеҙлек тип һанай.
Петербургта даими йәшәгәнлектән, Йосопов атаһы яратҡан Архангельское ауылына килмәгән тиерлек. Бурыстарынан ҡотолоу маҡсатында, быуаларынан балыҡ тотоуҙы рөхсәт итә, [[Мәскәү дәүләт университеты|Мәскәү университетына]] ботаника баҡсаһын һата, һәм усадьбаһындағы ҡиммәтле коллекцияны Петербургтағы Мойка һарайына күсерә башлай, ә Архангельскиҙың сәскә атҡан осорон иҫендә тотҡан император Николай Павлович кенәзгә Архангельское ауылын емермә, тип әйтмәй.
Хужалыҡты яҡшы ойоштороусы булараҡ, Йосопов үҙенең крепостнойҙарына {{Comment|ирек|вольные}} бирә һәм башҡаларға аңлашылмаған ошо аҙымы менән ҡыҫҡа ваҡыт эсендә атаһының да, үҙенең дә бурыстарын ҡаплай. Бынан тыш, ул йәшерен ростовщик була һәм, Донбасс заводтарын һәм шахталарын һатып алып, ғаилә хәлен унлата яҡшырта.
Кенәз Йосоповтоң ун ете биләмәлә милеге булған, һәм улар уның етәкселеге аҫтында сәскә атҡан. Үҙенең алпауыт биләмәләрендә ул дауаханалар асҡан, уларҙы дарыуҙар менән тәьмин иткән, табиптар һәм фармацевттар тотҡан. Курск өлкәһендә ваба ауырыуы йыш осрай торған ваҡытта ул эпидемия таралған Ракитное ауылынана килергә ҡурҡмай. 1834—1835 йылдарҙа Рәсәйҙә ҡот осҡос ҡоролоҡ була, ябай арыш хаҡы һигеҙ тапҡырға ҡиммәтерәк һатылғанда, Йосопов, хөкүмәт ташламаларын ҡулланмайса, үҙ аҡсаһына 70 000 кешене ашатҡан. Губернаторҙарҙың береһенә яҙған хатында кенәз былай тигән:
[[Файл:Z.Yusupova_(Naryshkina)_by_Robertson.jpg|мини|264x264пкс|Ҡатыны Зинаида Ивановна]]
Крәҫтиәндәр яҡшы хәлдә булғанда ла, йәрәбәләрен фатихалағанда ла, мин үҙемдең байлығымды крәҫтиәндәрем мәнфәғәтенә ҡуям, тигән уйымды белергә тейешһегеҙ.
Кенәз Йосопов һәр таңын хеҙмәт һәм хужалыҡ эштәренә бағышлай, көндөҙ дуҫтарын һәм таныштарын ҡабул итә, кистәрен театрҙа була. Ғәмәли кеше булараҡ, Борис Николаевич тормошонда зиннәтле өйҙәрҙә йәшәргә яратмай, уның был үҙенсәлеген замандаштарының күбеһе билдәләп үтә. Юғары ҡатлам йәмғиәте унан көлә. Кенәз А. М. Мещерский Йосоповты үҙенсәлекле характерлы һәм иҫәпсел кеше тип атай<ref>Воспоминания князя А. В. Мещерского.-М.,1901.-С.137.</ref> .
Йосопов биргән бейеү-күңел асыу кисәләре иҫ киткес була ти яҙыусы В. А. Соллогуб.
Петербургтағы йәмәғәт ойошмаһы хәйриә учреждениеларының Попечителдәр (бағымсылар) ҡала Советына хәйриә йорттары өсөн 73 300 һум бүләк итә .
=== Һуңғы йылдары ===
1845 йылда кенәз Йосопов грофмейстер дәрәжәһенә лайыҡ була. 1849 йылдың йәйендә ул Петербург сәнәғәт эштәре күргәҙмәһенең баш директоры итеп билдәләнә. Күргәҙмәне асыу ваҡыты ҡыҫҡа була, уға күргәҙмәгә урын әҙерләү, уны ойоштороу һәм асыу өсөн бөтә заказдар тураһында ҡайғыртырға тура килә. Эште тиҙләтергә ҙур теләк менән, Борис Николаевичҡа көнө буйы эшселәр төркеме араһында ҙур залдарҙа йөрөргә, уларға күргәҙмәнең бөтә өлөштәре буйынса бойороҡтар бирергә тура килә. Йоғошло ауырыу сиренән көсһөҙләнгән сәләмәтлеге был юлы дымлылыҡҡа һәм һалҡынға түҙә алмай. Ауырыу билдәләренә иғтибар итмәйенсә, Йосопов күргәҙмә аҙағына ҡәҙәр эш менән идара итеүҙе туҡтатмай, һәм уның күп ашҡыныуы ҡарамыҡ (тиф) биҙгәгенә килтерә.
Кенәз Йосопов 1849 йылдың 25 октябрендә Петербургта һалҡын тейеүҙән аҙып киткән подагранан үлә, уның кәүҙәһе Мәскәү янындағы [[Долгопрудный|Спасское-Котово]] ауылына килтерелә, һәм васыяты буйынса Ҡотҡарыусы сиркәүендә атаһы яҡында ерләнә. Уның ҡәберендә үҙе иҫән саҡта яҙған һүҙҙәре: ''«Бында урыҫ дворяны кенәз Борис, кенәз Николаев, Йосопов улы ята улы''», тыуған һәм вафат көнө, һәм улар аҫтында француз телендә уның яратҡан һүҙҙәре: ''«Хөрмәт барынан дә өҫтөн».<ref>[http://spas-neru.orthodoxy.ru/usupovi3.htm Храм Спаса Нерукотворного]</ref>''
== Ғаиләһе ==
[[Файл:PraskovyaYusupovaVogelstein.jpg|мини|239x239пкс| <small>Прасковья Павловна (1812)</small>]]
[[Файл:Zinaida_Yusupova_by_Robertson.jpg|мини|218x218пкс| <small>Зинаида Ивановна (1840-сы йылдар)</small>]]
Беренсе-ҡыҙы<ref>[[:Файл:Yusupov Tcherbatova.jpg|ЦГИА СПб. ф.19. оп.111. д.177. с. 97. Метрические книги Исаакиевского собора.]]</ref> — кенәз ҡыҙы '''Прасковья Павловна Щербатова''' (06.07.1795—17.10.1820<ref>ЦГИА СПб. ф.19. оп.111. д.198. с. 35. Метрические книги Исаакиевского собора.</ref>), сенатор Щербатов Павел Петровичтың ҡыҙы. Константин Яковлевич Булгаков 1820 йылда Мәскәүҙәәге ағаһына былай тип яҙған:{{Цитата башы}} ''Өсөнсө көн элгәре, ҡыҙғанысҡа ҡаршы, йәш Йосопова, кенәз ҡыҙы Щербатова, Бореньканың ҡатыны, якты донья менән хушлашты. Бала тыуҙырған саҡта күп ҡан юғалтты… Барыһы ла уны ярата ине: бик йәл! Ашығыс ҡыланғандар… Баланы тартып сығарып маташҡандар, әллә нимәһелер өҙөлөп киткәндер, үҙе тапһа, бәлки, яҡшыраҡ булыр ине. Хәҙер төрлөсә һөйләйҙәр. Тик шуныһы, йәш һылыу ҡатын иртә китте''.{{Цитата аҙағы}} А. Я. Булгаков яуап итеп: «Бахыр Йосопованың үлеме миңә ныҡ тәьҫир итә! Ҡалаҡҡа һалып йоторлоҡ сәләмәт, йәш, бай ҡыҙ-ҡатын — береһе лә ярҙам итмәне! Меҫкен Йосопова, 4-5 тапҡыр йөклө булһа ла, бер тапҡыр ҙа тыуҙыра алманы. Бәлки, акушерҙар ысынлап та ла ғәйепле булғандарҙыр»<ref>Братья Булгаковы. Переписка. В З-х Т. — М.: Захаров, 2010</ref> . Изге Исхаҡ соборында ерләгәндән һуң, Йосопова өйәҙе Мәскәү өйәҙе Котово ауылындағы Ҡотҡарыусы сиркәүендә ғаилә мәғәрәһендә ерләнде. Ҡыҙы:
* ''Марфа Борисовна'' (15.10.1820<ref>ЦГИА СПб. ф.19. оп.111. д.198. с. 16. Метрические книги Исаакиевского собора.</ref> 21.10.1820), 21 октябрьҙа Изге Исхаҡ соборында суҡындырыла, крестныйы граф А. И. Рибопьер. Ул Ҡотҡарыусы сиркәүендә әсәһе янына күмелә.
Икенсе ҡатыны (1827 йылдан) —'''Зинаида Ивановна Нарышкина''' (02.02.1809—16.10.1893) фрейлина, таылған һылыуҡай, майор И. Д. Нарышкиндың ҡыҙы, И. Н. Римский-Корсаковтың һәм граф Э. П. Строгановтың ейәнсәре; граф де Шево менән икенсе никахта. Балалары:
* ''Николай Борисович'' (10.12.1827-1891), Йосоповтар ғәиләһенең һуңғы ир-ат вәкиле. Ул бер нисә хәйриә вазифаһына эйә була һәм арҙаҡлы йәмәғәт судьяһы булып эшләй. Ике туған һеңлеһе фрейлина Татьяна Александровна Рибопьерға өйләнгән (1828—1879); уларҙың ҡыҙы Зинаида граф Ф. Ф. Сумароков-Эстонға кейәүгә сыға.
* ''Анастасия Борисовна'' (1829 йылда бала тыуҙырғанда үлә).
== Иҫкәрмәләр ==
== Әҙәбиәт ==
* Кн. Юсупов Борис Николаевич // Список гражданским чинам первых IV классов. Исправлен по 20-е октября 1849 г. — СПб.: Типография II отделения Собственной Его Императорского Величества канцелярии, 1849. — С. 184.
* Малиновский К. В. История коллекционирования живописи в Санкт-Петербурге в XVIII веке. — СПб.: Крига, 2012. — С. 536. — 600 экз. — ISBN 978-901805-49-7.
* {{ВТ-РБС|Юсупов, Борис Николаевич|Н. Редько.}}
<references />
[[Категория:20 июлдә тыуғандар]]
[[Категория:1794 йылда тыуғандар]]
[[Категория:6 ноябрҙә вафат булғандар]]
[[Категория:1849 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:I дәрәжә Изге Анна ордены кавалерҙары]]
[[Категория:II дәрәжә Изге Анна ордены кавалерҙары]]
[[Категория:I дәрәжә Изге Станислав ордены кавалерҙары]]
[[Категория:III дәрәжә Изге Владимир ордены кавалерҙары]]
[[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]]
[[Категория:Санкт-Петербургта вафат булғандар]]
dbb8yu1audarms8vaez3ryra5jiex4t
Мәсүд I
0
184214
1146763
1146711
2022-07-22T12:30:42Z
Akkashka
14326
/* Кадм тауы янында алыш */
wikitext
text/x-wiki
{{Государственный деятель
| имя = Мәсүд I
| оригинал имени = {{lang-ota|ركن الدين مسعود}} {{lang-tr|Rukn al-Dīn Mes'ūd}}
| должность = Рум солтаны (Конья солтанлығы)
| периодначало = [[1116]]
| периодконец = [[1156]]
| предшественник = Мәликшаһ I (Конья солтаны)
| преемник = [[Ҡылыс-Арыҫлан II]]
| дата смерти = 1156
| отец = [[Ҡылыс-Арыҫлан I]]
}}
'''Мәсүд I Рукнетдин''' ({{Lang-ar|ركن الدين مسعود}}, ''төр.'' Ebü'l-es Feth-Sultânü'l-d Muazzam ve’Izzüddünyâ-Mes’dîn b ûd. Kılıcarslan es-Selcûkī; Rukn al-Mas’Dīn ūd; {{Lang-el|Μασούτ}}) —1156 йылдан алып 1116 йылға тиклем [[Рум солтанлығы|Рум солтаны,]] Ҡылыс-Арыҫлан I солтандың улы
Ҡылыс-Арыҫлан үлгәндән һуң, власҡа өлкән улы Мәлик шаһ,килгән, ул Мәсүдте төрмәгә япҡан. Мәлик шаһ менән [[Византия империяһы|Византия]] императоры Алексей Комнин һөйләшеүҙәре мәлендә Мәсүд азат ителә һәм власҡа килә, ә Мәлик шаһ, ҡулға алынып, һуҡырайтыла һәм быуып үлтерелә. Үҙенең 39 йыл дауамындағы хакимлығы йылдарында византийҙарҙы ҡаты тота һәм күрше мосолман ерҙәре иҫәбенә биләмәләрен киңәйтә. Идара итеүенең тәүге йылдарында Мәсүд үҙенең ағай-энеләре идара иткән Мелитена һәм [[Анкара]]ны баҫып алған. 1142 йылда Мөхәммәт Данишмендид үлгәндән һуң, Мәсүд Данишмендидтар ерҙәрен баҫып ала башлаған. Мәсүд хакимлыҡ иткән йылдарҙа даими рәүештә һуғышҡан. 1147 йылдың 26 октябрендә Икенсе тәре походы барышында Мәсүд Дорилей эргәһендә Конрад III немец тәре йөрөтөүселәр армияһын еңгән, ә 1148 йылдың 7 ғинуарында Кадм тауҙары янында — Людовик VII француз тәре йөрөтөүселәр армияһын тар-мар иткән. Артабан Мәсүд Антиохия кенәзлеге һәм Эдесса графлығы ерҙәре өсөн тәре йөрөтөүселәр һәм Киликий әрмән дәүләте хакимдары менән һуғышҡан.
1155 йылда Мәсүд вафат булған мәлгә [[Рум солтанлығы|Рум сәлжүк дәүләте]] Үҙәк һәм Көнсығыш Анатолияның өҫтөнлөклө державаһы була. аталған Мәсүдкә тиклем Көнбайыш халҡы Анатолияны «Рум» (римлеләр ере), тип атаған, тик уның хакимлығы осоронда Кесе Азияны «Турчия» (Төркиә) тип атай башлаған.
== Сығанаҡтар ==
;Сүриә
1195 йылға тиклемге ваҡиғалар '''Михаил Сүриәле'''нең (1126—1200) «Хронография»һында Мәсүдтең биографияһы һәм хакимлығы тураһында бәйән ителә{{Sfn|Kesik|2003|s=XXIV}}. Мәсүд буйынса тикшеренеүсе М. Кешик 1285 йылға тиклемге ваҡиғаларҙы ''' Бар-Эбрей''' «Хронология»һынан тапҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=XXV}}. 1240 йылда билдәһеҙ рухани ҙған "'''Анонимная сирийская хроника'''"ла Эдессала тәре йөрөтөүселәрҙең идаралыҡ итеүен (1098—1144) һүрәтләй{{Sfn|Kesik|2003|s=XXV}}.
;Әрмән
Мәсүд хакимлығы осоронда булған ваҡиғалар V—XVIII быуаттар әрмән тарихнамәһендә бирелгән. '''Матвей Эдесский''' «Хронография»һы 1136 йылға тиклем яҙған{{Sfn|Kesik|2003|s=XXII}}. Бында Яҡын Көнсығышты сәлжүктәр яулауы һәм тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы көрәш тасуирланған. "Хронография"ны рухани '''Григор Ерец''' 1162 йылға тиклем дауам иткән. «Продолжение хронографии» сәлжүктәрҙең Византия, Данишмендидтар, тәре йөрөтөүселәр һәм әрмәндәр араһындағы мөнәсәбәттәрен еткерә {{Sfn|Kesik|2003|s=XXIII}}. '''Вардан Аревелци'''ҙың «Всеобщая история» хеҙмәте һуғыштарҙы һүрәтләй, әммә Мәсүдтең хакимлығы тураһында мәғлүмәт аҙ{{Sfn|Kesik|2003|s=XXIII}}. '''Смбат Спарапет''' «Йылъяҙма»һында 951—1274 йй. ваҡиғаларҙы яҙған. Бында Киликия әрмәндәре, сәлжүктәр, [[мәмлүктәр]] һәм [[ҡараманоғуллары]] тураһында мәғлүмәт бар{{Sfn|Kesik|2003|s=XXIV}}.
;Византий
Мәсүдтең тормошо һәм эшмәкәрлеге византий мәсьәләләре менән бәйле. Алексей I Комниндың ҡыҙы '''[[Анна Комнина]]''' атаһы тураһында «Алексиада» хеҙмәтендә яҙған. Был хеҙмәт Төркиә тарихын өйрәнеү буйынса әһәмиәтле сығанаҡ. "Алексиада"ла Мәсүдтең ағаһы Мәликшаһ I менән көрәше ентекле бирелгән{{Sfn|Kesik|2003|s=XXI}}. '''Иоанн Киннам'''дың (1143—1185) "Тарих"ы икенсе тәре йөрөтөүселәр походын, Коньяны ҡамауҙы ентекле һүрәтләй{{Sfn|Kesik|2003|s=XXII}}. '''Никита Хониат''' "Тарих"ы Мәсүд һәм император Иоанн араһындағы мөнәсәбәттәргә бағышланған. Никита Хониат һәм Иоанн Киннам хеҙмәттәре бер-береһен тулыландыра{{Sfn|Kesik|2003|s=XXII}}.
;Ғәрәп һәм фарсы
<!--
Арабские и персидские источники не предоставляют достаточный объём сведений о жизни Месуда. М. Кешик использовал их лишь для верификации информации из других источников. Небольшое количество оригинальных сведений дают лишь некоторые из мусульманских источников. К ним относится труд современника Месуда, жителя [[Дамаск]]а '''[[Ибн аль-Каланиси]]''' (1070—1160). Ещё одним современником султана был '''[[Ибн аль-Азрак аль-Фарики|Ибн аль-Азрак]]''' (1117—1181), живший в Анатолии. Однако он акцентировался на истории [[Артукогуллары|Артукидов]], и сведения о Месуде очень сжатые{{Sfn|Kesik|2003|s=XV}}. Ограниченную информацию можно почерпнуть в труде '''[[Ибн аль-Асир]]а''' (ум. 1233) «История атабеков сирийских»{{Sfn|Kesik|2003|s=XVI}}, но его «Полный свод всеобщей истории» обходит стороной события в Анатолии{{Sfn|Kesik|2003|s=XVIII}}. '''[[Аль-Фатх аль-Бундари|Аль-Бундари]]''' (1190—1245), сокративший труд '''[[Имадуддин аль-Исфахани|аль-Исфахани]]''' (1125—1201), упоминает Месуда только в одном предложении. Некоторые факты, полезные для освещения деятельности Месуда в связи с крестоносцами и византийцами, указаны младшим современником Месуда, историком из [[Алеппо]] '''{{Нп5|Ибн аль-Адим|Ибн аль-Адимом|4=Ibn al-Adim}}''' (ум. 1262). Труд '''[[Бахауддин ибн Шаддад|Ибн Шаддада]]''' (ум. 1285) упоминает детали, полезные при описании борьбы Месуда с армянами и крестоносцами{{Sfn|Kesik|2003|s=XVI}}. '''«Анонимный Зангиме'''» описывает события от возникновения сельджуков до 1363 года и является важным источником по истории сельджуков Анатолии. В нём приводятся оригинальные сведения о восшествии Месуда на престол, его борьбе с [[Араб (сын Кылыч-Арслана I)|Арабом]], осаде Коньи Мануилом Комнином, борьбе Месуда с армянами и крестоносцами{{Sfn|Kesik|2003|s=XVI—XVII}}. Современник Месуда из Алеппо '''{{Нп5|Аль-Азими|аль-Азими|4=Al-Azimi}}''' (ум. после 1161) упоминает события жизни Месуда в одном предложении с хронологическими ошибками. Ещё один современник Месуда '''Ибн Хамдун''' (1101—1167) не интересовался анатолийскими событиями и информацию о Месуде даёт в нескольких фразах{{Sfn|Kesik|2003|s=XVII}}. Сведения '''[[Сибт ибн аль-Джаузи|Сибта Ибн аль-Джаузи]]''' (ум. 1257) не оригинальны и дублированы в трудах Ибн аль-Каланиси, Ибн аль-Азрака, Ибн аль-Асира и Имадеддина аль-Исфахани. Труд '''[[Абу Шама аль-Макдиси|Абу Шамы аль-Макдиси]]''' (1203—1268) дополняет информацию о крестоносцах. Труд '''[[Абу-ль-Фида|Абу-ль-Фиды]]''' — краткое изложение всеобщей истории Ибн аль-Асира{{Sfn|Kesik|2003|s=XVIII}}. '''[[Шихабуддин ан-Нувайри|Ан-Нувайри]]''' (ум. 1332) сведений о Месуде почти не даёт. У '''{{Нп5|Карим ад-Дин Аксарайи|Аксарайи|4=Karim al-Din Aqsarayi}}''' (ум. 1332/33) не так много сведений о султане, но, по сравнению с основными источниками, он приводит отличающиеся от них данные о начале деятельности Месуда. Писавшие в XIV веке '''Кади Ахмед Нигдели''' и '''[[Аз-Захаби]]''' (1274—1348) указывают лишь неоригинальную информацию, заимствованную в более ранних источниках{{Sfn|Kesik|2003|s=XIX}}. «Избранная история» '''[[Хамдаллах Казвини]]''' (1281/82—1350) повторяла сведения более ранних источников, некоторые полезные детали позаимствованы из его поэмы «Зафернаме» {{Sfn|Kesik|2003|s=XX}}. «Сборник народов» написан '''{{Нп5|Мюнеджимбаши Ахмед Деде|Мюнеджимбаши|4=Munejjim-bashi Ahmed Dede}}''' (ум. 1702), жившим намного позже описываемых событий. Однако автор использовал множество источников, не сохранившихся до наших дней. В этом труде упоминается имя дочери Месуда{{Sfn|Kesik|2003|s=XXI}}.
-->
;Латин сығанаҡтары
М. Кешик фекеренсә, замандаштары яҙған әҫәрҙәрҙән Икенсе тәре походы тураһында иң мөһим сығанаҡ — Людовик VII армияһында капеллан булып хеҙмәт иткән '''Одон Дейльский''' хроникаһы. Ул француз тәре йөрөтөүселәре армияһының Кесе Азия аша Антиохияға сәйәхәтен һәм сәлжүктәр менән һуғышын ентекләп тасуирлай. Әммә уның хроникаһы ғәҙел түгел{{Sfn|Kesik|2003|s=XXV—XXVI}}{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Гийом Тирскийҙың (1130—1185) «История деяний в заморских землях» хеҙмәтендә сәлжүктәрҙең византиялар һәм тәре йөрөтөүселәр менән мөнәсәбәттәре тураһында мәғлүмәт тупланған{{Sfn|Kesik|2003|s=XXVI}}.
== Биографияһы ==
=== Иртә йәшлек йылдары ===
Мәсүд [[Рум]] солтаны Ҡылыс-Арыҫлан I-нең улы{{Sfn|Demirkent|2002}}. Мәсүд исеме сығанаҡтарҙа тәүге тапҡыр Ҡылыс-Арыҫландың Мосул кампанияһына бәйле барлыҡҡа килгән{{Sfn|Kesik|2003|s=9}}. 1107 йылда Ҡылыс-Арыҫлан Ираҡтағы Мөхәммәт I Тапар әмир Жәкәрмеш урынына Мосул һәм Бәдиәт-әл-Жәзирә атабәге итеп тәғәйенләгән сәлжүк солтаны Жәүәлигә (Чавли, ''фр.'' Jâwali Saqâwâ){{Нп5|Джавали (Чавли)||}} ҡаршы походҡа юллана. 1107 йылдың 22 мартында Ҡылыс-Арыҫлан I үҙенең ҡанһыҙлығы менән билдәле Жәүәлиҙе хаким итеп ҡабул итергә теләмәгән халыҡтың саҡырыуы буйынса Мосулға инә. Походта солтан менән бергә хандың ҡатыны Айша, улдары Тоғрул-Арыҫлан, солтандың улы Мәликшаһ һәм, моғайын, Мәсүд тә булғандыр{{Sfn|Kesik|2004}}.
Сығанаҡтарҙағы мәғлүмәт ҡапма-ҡаршы. Сибт ибн әл-Жаузи, Мәсүд атаһы менән Мосулда булды, тип яҙған{{Sfn|Kesik|2003|s=11}}. Ләкин күп кенә сығанаҡтар, Мәсүд Коньяла ҡалды, тип раҫлай. Аҡһарайҙа әйтелеүенсә, Ҡылыс-Арыҫлан уны походҡа тиклем үк үҙенең вариҫы тип иғлан итә һәм Коньяла ҡалдыра.
1107 йылдың 13 июлендә Ҡылыс-Арыҫлан Хабур йылғаһы буйындағы алышта еңелә һәм, йылға аша сығырға тырышып, аты менән бергә батып үлә{{Sfn|Demirkent|2002}}. Ҡылыс-Арыҫлан һәләк булған мәлгә солтандың улдарынан иң өлкәненә Мәликшаһҡа 11 йәш була{{Sfn|Demirkent|2002}}. Ул Сәлжүк солтаны Мөхәммәт Тапарға әсирлеккә эләгә{{Sfn|Cahen|2014|loc=Chapter two. Turkish activity in the West under Shāhānshāh}}. Сибт ибн әл-Жаузи әйтеүенсә, Жәүәли менән һуғышта атаһы менән Мәсүд булған. Йәнәһе лә ул яу яланында әсирлеккә алынған һәм Мөхәммәт Тапарға ебәрелгән{{sfn|Metin|2017|s=38}}. М. Кешик фекеренсә, Сибт ибн әл-Жаузи мәғлүмәтенең дөрөҫ булыуы ихтимал, һуғыш ваҡытында Мәсүд менән Ғәрәп атаһы янында булыуы ихтимал. Ҡылыс-Арыҫлан еңелгәндән һуң, әсирлектән ҡасыуҙары ихтимал ине. Мосулды һәм уның улдарының береһен Жәүәиләне баҫып алғандыр, моғайын, солтандың башҡа улдарына Анатолияға ҡайтырға рөхсәт итеп, ҡасаҡ туғандарын бер-береһе менән тәхет өсөн көрәшергә, ә Мәликшаһты уларҙы тотҡарлау маҡсатында файҙаланырға уйлағандыр{{Sfn|Kesik|2003|s=11}}.
Ливан тарихсыһы М. С. Такуш раҫлауынса, атаһы үлгәндән һуң Мәсүд Данишмендидтарҙа, ә Ғәрәп Коньяла йәшәгән{{Sfn|Такуш|2002|страницы=۱۱۲}}. Т. Райс та, Месуд Данишмендидтарҙа йәшәгән, тип уйлаған, ләкин, уның фекеренсә, Ғәрәп Анатолияла ([[Кесе Азия]]) түгел, ә Мөхәммәт Тапарҙа тотҡонлоҡта булған{{Sfn|Райс|2004|страницы=31}}.
=== Ағай-энеләренә ҡаршы көрәш ===
==== Мәликшаһ ====
Үҙәк Анатолийҙа килеп тыуған хаосты һәм сәлжүктәрҙең хакимы булмауынан файҙаланып, Византия императоры Алексей I Комнин тыныслыҡты боҙа. Мөхәммәт Тапар хәлдең етдилеген аңлап, Мәликшаһты Анатолияға ебәргән{{Sfn|Sümer|2009}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=202}}. Коньяға килгәс, Мәликшаһ үҙенең батшалығында власты баҫып алған ике туғанын (кузен) язалап үлтергән{{Sfn|Cahen|2014|loc=Chapter two. Turkish activity in the West under Shāhānshāh}}. Бынан тыш, ул Мәсүдте һәм тағы бер ҡустыһы, Ғәрәпте, төрмәгә ултырта. Шунан һуң Мәликшаһ Алексей Комнинға ҡаршы һуғыш башлай. 1116 йылда Афьонкарахисар янындағы лагерҙа һөйләшеүҙәрҙә император менән осрашып, Алексей менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм императорҙан ҙур сумма аҡса ала{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=202}}.
Мәликшаһ менән һөйләшеүҙәр барышында император үҙенә ҡаршы фетнә күтәрелгәнен белә{{Sfn|Sümer|2004}}. Михаил Сүриәле һүҙҙәренсә, хәрби начальник Мәликшаһ Мәсүдте төрмәнән сығарған һәм Данишмендид Мелик Ғәзи янына алып килгән. Бында Мәсүдте солтан тип иғлан иткәндәр{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Михаил Сириец|1982|страницы=36}}. Алексей Мәликшаһҡа лагерҙа ҡалырға йәки Византия һағы менән файҙаланырға кәңәш итә, ләкин теге баш тарта{{Sfn|Sümer|2004}}. Анна Комнина быға ошондай һүҙҙәр менән аңлатма бирҙе: «Үҙҙәрен болоттарҙан да юғарыраҡ тип һанаған вәхшиҙәрҙең тәкәббер холҡо шундай»{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}. Мәликшаһ разведка отрядтарын юлбаҫарҙар юҡмы икәнлеген тикшерергә ебәрә. Ләкин илселәрҙе юлда Мәсүд яғына сығалар. Солтанға әйләнеп ҡайтҡас, улар юлдың хәүефһеҙ булыуын хәбәр иткән. Һөҙөмтәлә Мәликшаһ Мәсүд һалдаттары менән бәрелешкән. Ул ҡасырға маташҡанда, Пухей исемле әмир уға Аҡшәһәр янындағы Тирагионда йәшенергә кәңәш иткән. Тиҙҙән ҡала ҡамауға алына, һәм Пухей халыҡты Мәсүдкә бирелергә һәм Мәликшаһты бирергә күндергән. Мәсүд туғанының күҙен соҡоп алырға һәм Конья төрмәһенә ултыртырға ҡушҡан (1116) {{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}{{Sfn|Chalandon|1960}}. Анна Комнина, Мәликшаһ тулыһынса һуҡыраймаған була, тип яҙған. Ошо хаҡта белгәс, Мәсүд туғанын йәйә кереше менән быуҙырып үлтерткән (1117){{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}{{Sfn|Chalandon|1960}}.
==== Тоғрул-Арыҫлан ====
1107 йылда атаһы Ҡылыс-Арыҫлан вафат булғандан һуң, кесе улы Тоғрул-Арыҫланды әсәһе Мелитеналағы тәхеткә ултырта, уны Артукид Балак бән Баһрам ярҙамында тотоп тора{{sfn|Metin|2017|s=39—42}}. Стратегик мөһим урында торған Мелитена, Анатолиянан Иранға илткән юлдарҙың береһендә урынлашҡанлыҡтан, төбәктең бөтә хакимдарын да ҡыҙыҡһындырған{{Sfn|Cahen|1968|pp=72—83}}, уға хужа булыу Үрге Месопотамияны контролдә тотоу мөмкинлеген биргән{{Sfn|Cahen|1986}}.
Байтаҡ йылдар дауамында ҡалаға эйә булыу яғынан Гөмүштекин Ғәзи менән Ҡылыс-Арыҫлан бәхәсләшкән. Беренсе тәре походы башланғас, солтан әрмән идарасыһы Гвриил етәкселек иткән Мелитенаны ҡамаған. Тәре йөрөтөүселәрҙең Кесе Азияға килеүен белгәс, Арыҫлан Мелитена ҡамауын өҙгән{{Sfn|Demirkent|2002}}. 1101 йылда тәре йөрөтөүселәр армияһы һөжүм иткәндә, Гөмүштекин Ғәзи менән Ҡылыс-Арыҫлан, ваҡытлыса союз төҙөп, дошманға ҡаршы һуғыша. Әммә һуңынан, 1102 йылдың 18 сентябрендә, Гөмүштекин Ғәзи Мелитенаны баҫып алғанлыҡтан, солтан Гөмүштекин Ғәзигә һөжүм итә һәм уны Мараш янында тар-мар итә. 1104 йылда Гөмүштекин Сиваста мәрхүм була, һәм Данишмендидтар кенәзлегендә Ғәзи улдарының тәхет өсөн көрәше осоро башлана. Шуның менән файҙаланып, 1105 йәки 1106 йылдың 2 сентябрендә Ҡылыс-Арыҫлан Данишмендидтарҙың Мелитенаһын баҫып алған. Ғөмүштекиндың улы Әмир Мәлик Ғәзи, бөтә туғандары үлгәндән һуң, кенәзлек хакимы булып киткән{{Sfn|Kesik|2003|s=36}}. Башта Мәлик Ғәзи Рум сәлжүктәрен сюзерендар тип таныһа ла, ул Ҡылыс-Арыҫлан I вафатынан һуң, Анатолиялағы власть вакуумынан файҙаланған һәм төбәктә Данишмендидтар хөкөмдарлығын кире ҡайтарыу маҡсатында, Мәсүдте хуплаған{{Sfn|Kesik|2003|s=36}}. Мелик-шаһты юҡ иткәндән һуң, Мәсүд солтан тәхетенә эйә булған. Ул Мелик Ғәзиҙең ҡыҙына өйләнгән{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Chalandon|1960}} {{Ref+|В некоторых источниках тестем Месуда назван Гюмюштекин Гази, поскольку ранее правление Данышменда Гази указывалось до 1104 года, поэтому считалось, что с 1104 по 1134 год правил Гюмюштекин Гази{{Sfn|Босворт|1971}}.|group=comm}}. Мәсүд ҡайныһына ғүмере аҙағына тиклем тоғро булған {{Sfn|Sümer|2004}}.
Балак иҫән саҡта Мәсүд менән Ғәзи әмир Мелитенаға ҡарата бер ниндәй ҙә хәрәкәт яһамаған. 1124 йылдың 6 майында Манбижды ҡамағанда Балак вафат булғас, уның биләмәләрен бүлешкәндәр{{Sfn|Kesik|2003|s=36}}. Тоғрул-Арыҫлан, Балаҡтың аҫрауға алынған улы булғанлыҡтан һәм башҡа улдары булмау сәбәпле, үҙен уның мираҫына хоҡуҡлы тип һанаған. Ул Масараны (Миншар) һәм Гергерҙы баҫып алған. Быға Харпутты (Элязыг) алған Сөләймән Артукид (Балактың туғанының улы һәм Ил-Ғәзиҙең улы) ризаһыҙлыҡ белдергән{{sfn|Metin|2017|s=46}}. Тоғрул-Арыҫлан менән Сөләймән араһында дауам иткән көрәш менән файҙаланып, Мәсүд ярҙамына таянып, Мәлик Ғәзи 1124 йылдың 13 июнендә Мелитенаға ҙур армия менән һөжүм итә{{Sfn|Kesik|2003|s=37}}. Алты ай ҡамауҙан һуң 1124 йылдың 10 декабрендә Тоғрул-Арыҫлан һәм уның әсәһе бирешкән. Улар Данишмендидҡа ҡаланы тапшыра һәм Миңшар һарайына сигенгән{{Sfn|Sümer|2004}}.
==== Ғәрәп ====
Ғәрәп, Мәсүдтең икенсе бер туғаны, Анкараның һәм Кастамонуның хакимы булған{{Sfn|Sümer|2004}}. Сәлжүктарҙың элекке Мелитанаһы Данишмендид ҡулына күскәненә ул Мәсүдкә ныҡ асыулы булған{{Sfn|Sümer|2004}}. Ғәрәп быны ҙур тырышлыҡ һалып Мелитенаны алған атаһына ҡарата хыянат тип иҫәпләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=38}}. Шуға күрә ул Мәсүдкә 30 000 кешенән торған ғәскәр менән ҡаршы сыҡҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=38}}{{Sfn|Sümer|2004}}{{ref+|К. Ғәрәп беренсе алышта еңгән. Сығанаҡтарҙа мәғлүмәттәрҙең етмәүе арҡаһында ошо ваҡиғаның урыны һәм ваҡыты билдәһеҙ. Мәсүд, ярҙамына иҫәп тотоп, Константинополгә Византия императоры Иоанн II Комнинға килә. Император солтанды яҡшы ҡабул итә һәм уға алтын, ғәскәр биргән.
Ярҙам алғас, Мәсүд үҙенең ҡайныһына, Мелик Ғәзи әмиргә килгән. 1126 йылда улар, көстәрен берләштереп, Ғәрәпкә яу асҡан. Был юлы Ғәрәп еңелгән һәм Киликияның әрмән батшаһы I Торосҡа ҡасҡан{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=39}}. Ғәрәп Торостан алған ғәскәр менән Киликиянан Анатолийға әйләнеп ҡайта. Бер нисә алыштан һуң Ғәрәп еңелә. Византия императоры Иоаннда йәшенеп торорға мәжбүр булған. Был хәл 1127 йылда булды. Ошо датанан һуң Михаил Сүриәле уны башҡаса телгә алмай{{Sfn|Kesik|2003|s=40}}.
«Аноним Зангима» яҙыуынса, Ғәрәп ҡустыһы Мәсүдкә ҡаршы өс тапҡыр һуғышҡан. Ахыр сиктә, улар килешеү төҙөгән, һәм Мәсүд Ғәрәпкә бер нисә ҡәлғә биргән. Бер аҙҙан туғандар һүҙгә килешә, Ғәрәп византия императорынан ярҙам һорай, ләкин өлгөрмәй{{Sfn|Kesik|2003|s=40}}, сөнки 1128 (йәки 1129) йылда Византияла вафат була{{Sfn|Sümer|2004}}.
=== Данишмендидтар Ғәзи һәм Мөхәммәт менән мөнәсәбәттәре ===
Ҡылыс-Арыҫлан үлгәндән һуң, Мәлик Ғәзи Анатолияның иң ғәйрәтле хөкөмдары булған{{Sfn|Kesik|2003|s=41}}. 1129 йылда византий наместнигы Касианус Мәлик Ғәзигә Анкараны, Чанкырыны, Кастамонаны һәм Ҡара диңгеҙ ярын биргән{{Sfn|Kesik|2003|s=41}}. Шул территорияларҙы кире ҡайтарыу маҡсатында, император Иоанн Комнин Кастамону районына баҫып ингән. Әммә ул Анатолияға китеүе була, уның ҡустыһы Исаак Комнин (Алексей Комниндың улы) Константинополгә әйләнеп ҡайта һәм тәхеткә эйә булырға маташҡан. Артабан уны Мәсүд, аҙаҡ Мәлик Ғәзи үҙҙәрендә йәшертеп йәшәтә{{Sfn|Kesik|2003|s=41}}, шунан Исаакты Трапезундҡа, Константин Гаврға оҙатҡан. 1131 йылда Мәлик Ғәзи Киликияға поход яһаған, һәм Киликий әрмән дәүләте хакимы Левон I йыл һайын яһаҡ түләргә ризалашҡан. Бынан һуң Мәлик Ғәзи Мелитенаға ҡайтҡан, уның янына Коньянан Мәсүд һәм Трапезундтан Исаак килгән{{Sfn|Kesik|2003|s=42}}. Исаак Мелитенанан Левонға килгән, уның ҡыҙына өйләнгән һәм килешеү төҙөгән. Әммә бер аҙ ваҡыттан Исаак ҡайныһы менән һүҙгә килешә һәм Мәсүдкә ҡасып килгән{{Sfn|Kesik|2003|s=54}}
Мелитенала ҡыш сыҡҡандан һуң, Мәлик Ғәзи һәм, моғайын, Мәсүд 1132 йылда Кастамонуны яулаған{{Sfn|Kesik|2003|s=42}} (1131{{Sfn|Sümer|2004}}). Мәсүд уның янында булған булырға тейеш. Ғәзи һәм Мәсүд Ҡара диңгеҙ яры буйында тәре йөрөтөүселәрҙең ҡәлғәһе Зининды баҫып алған, әммә тәре йөрөтөүселәр 4000 динар түләп ҡотолалар{{Sfn|Kesik|2003|s=42}}. 1132 йылда император Иоанн Комнин Кастамонуны кире алған. 1133 йылда Мәлик Ғәзи Кастамонуны ҡамаған, һәм халыҡ уға ҡала ҡапҡаһын асҡан{{Sfn|Sümer|2004}}. 1134 йылда Мәлик Ғәзи үлгән. Ғүмеренең ахырына уның биләмәләре [[Евфрат]] йылғаһынан алып Сакарья (Сангариус) йылғаһына тиклем һуҙылған булған. Ярҙамы өсөн рәхмәт йөҙөнән Мәсүд уға Мелитена, Кайсери, Чанкиры, Анкара һәм Кастамонуҙы биргән. Мәсүд Конья, Нигде, Афьонкарахисар һәм Аҡһарайға эйә булған{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}{{Sfn|Kesik|2003|s=41—42}}.
Мәлик Ғәзиҙең дүрт: Мөхәммәт, Яғыбасан, Яған һәм Айнудәүләт исемле улы булған. Айнудәүләт һәм Яған риза булмаһа ла, атаһының вариҫы булып Мөхәммәт ҡалған. 1135 йылда Мөхәммәт Яғанды үлтергән, Айнудәүләт Мелитенаға ҡасҡан<!-- как зять султана Месуда -->{{Sfn|Kesik|2003|s=43}}. Мәсүд менән Мөхәммәт Ғәзи мираҫы арҡаһында низағлашҡан {{Sfn|Sümer|2004}}. Иоанн Комнин Данишмендидтарҙың көсһөҙләнеүенән һәм Мәсүд менән Мөхәммәттең низағынан файҙаланып, Мәсүд менән Мөхәммәткә ҡаршы килешеү төҙөгән. Мәсүд императорға хәрби отряд ебәргән, һәм Чанкырыны ҡамаған{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}. Үҙенең дошмандарын айырыу маҡсатында, Мөхәммәт Мәсүдкә ташламалар яһау аша, хаттар яҙып, уның менән килешеү төҙөгән{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}{{Sfn|Kesik|2003|s=43}}. Мәсүд ғәскәре Чанкырынан киткән, император ҡамауҙан баш тартырға мәжбүр булған. Яҙ көнө Иоанн Кастамону һәм Чанкырыны ҡыҫҡа ваҡытҡа ғына яулай{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}.
=== Византия менән көрәш ===
==== Иоанн Комнин ====
1137 йылда Иоанн Киликияға һәм Сүриәгә походҡа башлаған. Юлда уның армияһы Мәсүдтең биләмәләрен туҙҙырған. Яҙ ул Киликий Әрмәнстаны хакимы Левон I территорияларын — Тарсты, Аданды, Мопсуестияны һәм Аназарбты баҫып ала. 20 августа Иоанн, әҙ генә ҡамауҙан һуң, Антиохияны яулаған. Шунан һуң император, йәнә Соҡор үҙәненә ҡайтҡан, Левон менән уның улдарын баҫып алған һәм Константинополгә оҙатҡан. 1138 йылдың башында, бер аҙналыҡ ҡамауҙан һуң, император Алеппо районындағы Бизаны ала. Алеппо атабәге Имадеддин Занги был ваҡытта Химста булған. Ул үҙенең командиры Саварҙы 5000 кешелек отряды менән Алеппоға ярҙамға ебәргән. Иоанн Алеппоны яулай алмай, яҡындағы Асариб менән Кафартаб ҡәлғәләрен баҫып алған. Иоанн Шейзарҙы ҡулға ала алмаған, һәм Антиохияға ҡайтҡан. Михаил Сүриәле һүҙҙәренсә, был ваҡытта Мәсүд Аданды баҫып алған, руханиҙар менән ҡалала йәшәүселәрҙе Мелитенға алып киткән, унда әсирҙәрҙең бер өлөшөн һатҡан. Адананан һуң Мәсүд Кесун менән Мараш кенәзлектәренә һөжүм иткән һәм уларҙың тирә-яғын талаған. Иоанн Киликияға ҡайтҡас, ғәскәренең бер өлөшөн Мәсүдкә ҡаршы ебәргән{{Sfn|Kesik|2003|s=56}}. Михаил Сүриәле һүҙҙәренсә, 1138 йылда император, Мәсүд менән килешеү төҙөп, Константинополгә ҡайтҡан. Никита Хониат килешеү тураһында яҙмаған һәм былай тип яҙған: «Сәлжүктәр тар-мар ителгән, күптәре әсирлеккә алынған, уларҙан йөк аттарын һәм йөк аттарын тартып алғандар»{{Sfn|Kesik|2003|s=57}}. Яхъя Киннам да килешеү тураһында телгә алмаған{{Sfn|Kesik|2003|s=57}}. Император яулап алған ерҙәрҙе тиҙҙән мосолмандар баҫып ала{{Sfn|Kesik|2003|s=57}}.
1139 йылдың яҙ аҙағында император армия менән Улубаттан Данишмендидҡа ҡаршы сыға. Һалҡын ҡыш эҙемтәләре императорҙы һәм уның армияһын ауыр хәлгә ҡуя. Уларҙың аҙыҡ запасы бөткән, һәм аттарының бер өлөшө үлгән. Мәсүд отрядтары, византийҙарҙың ауыр хәлен күреп, һөжүм итә һәм талай. Император хәйлә уйлап сығара, йәйәүле ғәскәр, һанын күп күрһәтеү маҡсатында, кавалерия артынан хәрби вымпелдар күтәрә. Сәлжүктәр сигенә, ә император 1140 йылдың башында Данишмендидтарҙың боронғо ҡалаһы Никсарҙы ҡамай. Михаил Сүриәле Иоанн император менән асыуланышыа һәм Мәсүд яғына сыға. Ул Мәсүдтең ҡыҙына өйләнә, мосолман диненә күсә һәм Коньяла ҡала{{Sfn|Kesik|2003|s=57—59}}.
Император Константинополь янынан 1141 йылдың 13 ғинуарында ҡуҙғала, сәлжүктәр уларҙы эҙәрлекләп килә. Мәсүд Улуборлуны ҡамай{{Sfn|Kesik|2003|s=59}}. 1142 йылдың яҙы Иоанн Комнин Антиохияны тағы яулап алырға маташа. Ул үҙенең ниәттәрен йәшерергә тырышып, Киликияға беренсе походта яулап алған ерҙәрен һаҡлап ҡалыу маҡсаты менән экспедиция ойошторҙоҡ ти. Дөрөҫө — Иоанндың маҡсаттарының береһе сәлжүктәр булған. Ләкин Мәсүд улар килгәнгә тиклем Олуборлонан сигенгән. Император өлкән улы Алексей һәләк булған Анталияға барып еткән. Императорҙың башҡа улдары, Андроник менән Исаак, ҡустыһының кәүҙәһен диңгеҙ буйлап Константинополгә алып ҡайтырға тырыша, ҡайтып барышлай Андроник вафат булған{{Sfn|Kesik|2003|s=59—60}}. 1142 йылда Мәсүд Анталия төбәгенә һөжүм итә һәм бик күп табыш һәм әсирҙәр ала{{Sfn|Sümer|2004}}. Иоанн Мануилдың кесе улы менән сәфәрен дауам иткән. Ул Киликияны аша сыҡҡан һәм Сүриәгә йүнәлгән. 1142 йылдың 25 сентябрендә Иоганн Баграс ҡәлғәһе янында була, унан, килешеүгә ярашлы, эске ҡәлғәһе менән, ҡаланы тапшырыуҙы талап итеп, Антиохия Раймундына хәбәр ебәрә. Раймунд ҡаланы биреүҙән баш тартҡан, һәм Иоанндың армияһы Антиохияның тирә - яғын талаған. Шунан Иоганн, киләһе яҙға килеренә иҫәп тотоп, ҡайтып китте. Әммә 1143 йылдың 8 апрелендә ул донъя ҡуйҙы{{Sfn|Kesik|2003|s=61}}. Император тәхет вариҫы тип Мануилды күрһәтә{{Sfn|Kesik|2003|s=61}}.
==== Мануил Комнин ====
Константинополдә власть алмашыныуы менән файҙаланып, Мәсүд Византия ерҙәренә һөжүм итә. Мануил яуап итеп Мелангия ҡалаһы янындағы Сәлжүк ерҙәрен баҫҡан. 1145 йылда Константинополдең Сүриә биләмәләре менән бәйләнештәре хәүеф аҫтында ҡала. Мануилдың асыуы ҡабарған һәм ставкаһын Риндакос йылғаһы тигеҙлегендә урынлаштырған{{Sfn|Kesik|2003|s=62}}. 1146 йылдың йәйендә Мануил Фригияға килә. Ул ебәргән отрядтар сәлжүктәрҙе туҙҙыра һәм күп табышҡа эйә була. Әммә Үҙәк Анатолийҙың көнбайышында Мәсүд ғәскәрҙәре Кесе Мендерес үҙәненә юл тота һәм ҙур табыш менән ҡайта. Император Конья янына сығыш яһап, Мәсүдкә хат ебәрә{{Sfn|Kesik|2003|s=63}}. Иоанн Киннам яҙғанса, ул солтанға былай тип яҙған: «Походыбыҙға һинең ҡылығың этәргес бирҙе. Прокананы алдың һәм күптән түгел Рим еренә һөжүм иттең. Шулай уҡ Римдең союздашы Ягунпасанды һәм башҡа ҡәбилә идарасыларын һуғыш менән борсойһоң. Аҡыллы кеше булһаң, Алла язаһын алырға тура киләсәк, тип уйларға тейеш инең. Йә яуызлыҡтан тыйыл, йә ҡаршы торорға әҙер бул»{{Sfn|Иоанн Киннам|1859|страницы=42}}. Быға Мәсүд Аҡшәһәрҙә (Филомелион) лагерь ҡорасаҡмын, тип яуап бирә {{Sfn|Kesik|2003|s=64}}.
Мәсүд Калограй ҡалҡыулығына Византия армияһына һөжүм итергә бер отряд ебәрә. Был отряд еңелә. Был турала белгәс, солтан Филомелиондағы лагерҙы ташлап сығып киткән. Мануил солтанға мыҫҡыллы хат ебәрә. Ләкин солтан уға ҡолаҡ һалмаған һәм Андрахман янында лагерь ҡорған. Император Филомелионға һөжүм итә, Мануилдың уҡтан үксәһе яралана, әммә Византия армияһы ҡаланы ала һәм уны яндыра. Мануил әсирҙәрҙе азат иткән һәм сәлжүктәрҙең тауарын тартып алған{{Sfn|Kesik|2003|s=65}}{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=212}}. Император Мәсүд лагерына яҡн урынлашҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=66}}.|group=comm}}. Икенсе көндө һуғыш башлана. Сәлжүктәр сигенә башланы. Византия армияһы күптәрҙе үлтерә һәм әсирлеккә ала. Мануил Коньяға юлланған (1146){{Sfn|Kesik|2003|s=66}}.
Мәсүд Коньяны оборонаға әҙерләгән, ләкин, ябыҡ урында ҡамауҙа ҡалыу ҡала өсөн дә, армия өсөн дә хәүефле булырын белгән. Шуға күрә ул ғәскәрҙең бер өлөшөн ҡаланан ситтәге ҡалҡыулыҡ битенә урынлаштырған, ә үҙенең отряды менән Конья менән Каббала һарайы араһындағы тауҙа урынлашҡан. Мәсүд ҡаланы һаҡлауҙы ҡатынына ышанып тапшырған{{Ref+|Никита Хониат полагал, что за оборону стен отвечала одна из дочерей Месуда, которая была замужем за Иоанном Комнином{{Sfn|Kesik|2003|s=66}}.|group=comm}}. Мануил Мәсүдтең ҡаланың уң яғында икәнен аңлап, уға һөжүм итергә йыйына. Ләкин император офицерҙары ризалашмаған, сөнки солтан үҙен ҡурҡыныс аҫтына ҡуймаҫын аңлағандар, күренгән һалдаттар авангард ҡына, тип иҫәпләгән. Мануил икеләнеүселәрҙән көлгән{{Sfn|Kesik|2003|s=66}}. Византийҙар Конья ны уратып ала. Мануил ҡала көслө нығытылған икәнен аңлай һәм Мәсүдкә ярҙам килгәнен белгән{{Sfn|Kesik|2003|s=67}}. Михаил Сүриәле Мәсүдкә ярҙамға Хөрәсән, Бағдад әмирҙәре һ. б. килгән{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=213}}. Мануил армияһының кире сыға торған юлы ябылыуы мөмкинлегенән ҡурҡҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=67}}. Яңы тәре походы тураһында лә хәбәрҙәр килгән{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=213}}. Император ҡамауҙан баш тарта, ҡалдырыр алдынан ҡала тирә-йүнен ҡыйратырға бойора. Зыяраттарҙа мәйеттәрҙе ҡәберҙәренән алып ташлағандар. Иоанн Киннам, Мануил солтан әсәһенең ҡәберлегенә генә тейергә ҡушмаған{{Sfn|Kesik|2003|s=67}}.
Византия армияһы сигенгәндә уны сәлжүктәр эҙәрлекләй. Сәлжүктәр Цибрелицемани тип атаған артылышта Мәсүд Данишмендид ярҙамында Византия армияһын тар-мар итергә ниәтләгән. Император иһә үҙенең лагерынан ике яҡтағы тәрән ҡаяларҙа һуғышсыларын йәшереп ҡалдырған булған{{Sfn|Kesik|2003|s=68}}. Улар ҡорал да йәшергән булған. Сәлжүктәр күренмәгәс, император үҙенә хеҙмәт иткән төрөк Пупакесты разведкаға ебәрә. Пупакес тиҙ арала әйләнеп ҡайтҡан һәм "фарсы"лар аҙ булыуын хәбәр иткән. Мануил ҡустылары һәм Пупакес менән шул яҡҡа юл тотҡан. Дошмандың бәләкәй отрядын осратып, улар уны үҙҙәренә әүрәтергә маташҡан, ләкин киреһенсә килеп сыҡҡан. Мануил һәм уның эргәһендәгеләр лагерҙан йыраҡҡа киткәндәрен аңлап, төрөктәргә ҡаршы көрәшеүҙе уның өсөн ҡурҡыныс тип һанаған. Утрауға еткәс, дошмандың биш йөҙләгән кешенән торған отряды менән бәрелешкән.
Улар артынан бөтә ғәскәре менән Мәсүд ҡыуған. Император сигенмәгән, аҙ һанлы ғәскәре менән сәлжүктәргә һөжүм иткән. Ул, армиям ярҙамға ашыға, тип уйлағандыр. Йәки уны аҡылһыҙлыҡҡа батырлыҡ күрһәтеү теләге этәргәндер. Сәлжүктәр уны уратып алған. Солтан император отрядының ярҙамға килеүселәр менән ҡушылыуына юл ҡуймаҫҡа тырышҡан. Император үҙен дә, армияһын да ҡурҡыныс аҫтына ҡуйған өсөн уны яҡындары тәнҡитләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=69}}. Мәсүд ғәскәрҙәре ике яҡтан һөжүм иткәнлектән, Византия ғәскәре ҙур юғалтыуҙар кисергән. Ҡурҡыштан ғәскәрҙәр ҡушылған һәм сәлжүктәр уларҙы уратып алған{{Sfn|Kesik|2003|s=70}}. Византия армияһы 20 000 самаһы грек һалдатын юғалтҡан{{Sfn|Sümer|2004}}. Мануил ҡамауҙан ҡотола алған. Император һөжүм итергә теләһә лә, яҡындары ял итергә булған{{Sfn|Kesik|2003|s=70}}. Император батша байрағын алып, үҙ яҡлылар менән бергә сәлжүктәрҙе сигендергән. Мануил уларҙы ҡараңғы төшкәнсе эҙәрлекләгән, ә һуңынан үҙенең лагерына ҡайтҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=71}}. Император Мәсүдкә киләһе йылда тағы киләм, тип хат ебәргән. Мәсүд илселәре аша килешеү тәҡдимен еткергән. Яңы тәре йөрөтөүселәр тулҡыны тураһында төрлө имеш-мимештәр таралғанлыҡтан, Мануил илселәрҙе, төрлө һылтау табып, тотҡарлаған, сөнки тыныслыҡ тураһында ҡарар ҡабул итер алдынан, бик ныҡ уйлап эшләргә кәрәк булған. Был осорҙа ла бер нисә бәрелеш булған{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=72—73}}. «Аноним Зангима» яҙыуынса, Мәсүд ете Византия ҡәлғәһендә һалдаттарҙы үлтергән. Киннам яҙғанса, батша үҙ ғәскәре менән Риндакос йылғаһына еткәс, солтан Мәсүдтең илселәре солтандың килешеү буйынса үтенесен еткергән. Һөйләшеүҙәр тамамланғас, ике яҡ араһында, Праканды һәм тағы бер нисә ҡәлғәне кире биреү шарты менән, килешеү төҙөлгән{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=74}}. Шунан һуң, 1155 йылда Мәсүд үлгәнгә тиклем, Мануил бүтән ҡаршы һөжүм яһамаған{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=213}}{{Sfn|Kesik|2003|s=75}}.
Әрмәндәр сәлжүктәрҙең еренә һөжүм иткәнлектән, солтан императорға уларға ҡаршы поход ойошторорға тәҡдим итә{{Sfn|Kesik|2003|s=75}}.
=== Данишмендидтар менән мөнәсәбәттәре. Мәхәммәттең улдары ===
Мөхәммәт Данишмендид 1142 йәки 1143 йылда үлгәндән һуң{{Sfn|Özaydin|1993}}, уның ваприҫтары араһында мираҫ өсөн көрәш башланған, Данишмендид ерҙәре өс өлөшкә: Кайсери, Сивас һәм Мелитенаға бүленгән. Яғы-Басан Сивасты алған. Мәсүд кейәүе Зюннунға Кайсериҙы алырға ярҙам иткән{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=46}}. Айнудәүлә Мелитена хакимы{{Sfn|Kesik|2003|s=46}}. Данишмендидтар территорияларын өс өлөшкә бүлгәндән һуң, Мәсүд Анатолияның иң ғәйрәтле хөкөмдары булып киткән{{Sfn|Kesik|2003|s=44}}. Айнудәүлә Сивасҡа туғаны Яғы-Басанға барған һәм уның менән Мәсүдкә ҡаршы тыныслыҡ килешеүе төҙөгән. Һуңынан ул Эльбистан һәм Жәйханды баҫып алған{{Sfn|Kesik|2003|s=46}}. Мәсүд Сивас хакимы Яғы-Басанды еңгән, ә үҙенең бәләкәй улын Шаһиншаһты Анкара, Чанкира һәм Кастамонуҙың хакимы итеп билдәләй{{Sfn|Sümer|2004}}.
Византия императоры Иоанн 1143 йылдың апрелендә вафат булғас, улы Мануил I Комнин уның вариҫы тип иғлан ителә{{Sfn|Sümer|2004}}.
1143 йылда Мелитенаны тәүге тапҡыр ҡайтарырға маташа. Ул Айнуддәүләгә ҡаланы ҙур иктаға алмаштырырға тәҡдим итә, әммә тегеһе һөйләшеүҙәр өсөн ҡатынын, Мәсүдтең бер туғанының ҡыҙын ебәрә. Мәсүд ҡыҙҙың үтенесенә ҡолаҡ һалмаған, 17 июндә 1143 йылдың 14 сентябрендә Мелитенаны уңышһыҙ ҡамаған{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=47}}. 1144 йылда Месуд Айнуддәүлә эйә булған Жәйхан менән Эльбистан өлкәләрен баҫып ала. Эльбистандың хакимы итеп улы Ҡылыс-Арыҫлан II тәғәйенләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=47}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Шунан Мәсүд Мелитенанеы икенсе тапҡыр өс дауамында ҡамауҙа тотҡан. Византия императоры Мануил Комнин Сәлжүк ерҙәренә яҡынлашыуы хаҡында хәбәр килгәнлектән, 1144 йылдың 15 авгусында солтан ҡамауҙы алған{{Sfn|Kesik|2003|s=47}}. Айнуддәүлә 1152 йылдың 12 июнендә вафат булған, вариҫы — улы Зөлҡәрнәй. Яғы-Басан туғанының улына һәм уның әсәһенә Мәсүдкә буйһонмаҫҡа кәңәш бирә. Ғауға ваҡытында һәләк булмаһындар һәм уның ҡулына эләкмәһендәр өсөн, әсәһе менән улы Сивасҡа үҙҙәренең көтөүҙәрен ебәргән. Ошо хаҡта белгәс, Мәсүд Яғы Басанға яза бирергә булды һәм уға ҡаршы сыҡты. Сивас батшаһы солтанға буйһонған{{Sfn|Kesik|2003|s=48}}. 1152 йылдың 24 июлендә солтан өсөнсө тапҡыр Мелитенаны ҡамаған, армияһы ҡаланың тирә-яғын туҙҙырған. Зөлҡәрнәйҙең әсәһе, Айнуддәүләнең тол ҡатыны һәм Мәсүдтең бер туғанының ҡыҙы, солтан янына килеп, уның аяғына йығылып, ғәфү үтенгән. Солтан, Зөлҡәрнәй килеп буйһонһа, ҡамауҙы алып, уны ҡала менән идара итергә ҡалдырасаҡ, тип яуаплаған. 1152 йылдың 15 авгусында Саван ҡулына ҡылыс һәм саван тотоп килә һәм тоғролоҡ анты бирә. Солтан, һүҙендә тороп, уны Мелитенала идара итергә ҡалдырған{{Sfn|Kesik|2003|s=48—49}}. Яғы Басанды ҡыҙына өйләндергән{{Нп5|Карим ад-Дин Аксарайи|Аксарайи|4=Karim al-Din Aqsarayi}} {{Sfn|Kesik|2003|s=49}}.
=== Занга һәм Нуретдин менән мөнәсәбәттәре ===
Мәсүд менән Занганың мөнәсәбәттәре дуҫтарса булған. Көнсығышта улар тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы союздаштар булараҡ эш иткән. Дауыттың улдары мираҫ өсөн көрәш башлай. Ҡара-Арыҫлан ярҙам һорап солтан Мәсүдкә мөрәжәғәт итә һәм 20 мең һыбайлы алған{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=101, 104, 105}}. Занга Мәсүд ғәскәре менән осрашырға теләмәй, һәм Артукид биләмәләренән үҙ ғәскәрҙәрен сығарған{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}. Занга менән Месуд араһындағы башҡа бәхәстәр теркәлмәгән{{Sfn|Kesik|2003|s=99}}.
1146 йылда Занга вафат булған, ерҙәре улы Нуретдин Мәхмүт (Сүриә, Алеппо) менән Сәйфетдин әд-дин Ғәзи I (Жәзирә, Мосул) араһында бүленгән. Бынан тыш, Нуретдин Мәсүд һәм Артукидтар менән союзда һуғыша. 1146 йылда Жослен II Хокинс 1144 йылда Занга яулап алған Эдессаны кире ҡайтарырға маташа{{Sfn|Kesik|2003|s=102}}.
Занга менән Месуд араһында туғанлыҡ {{Sfn|Kesik|2003|s=99}} Имадетдин Занганың улы Мәхмүт Нуретдин менән Мәсүдтең ҡыҙының никахы нигеҙендә урынлаштырылған. Был никах ике дәүләт араһында мөнәсәбәттәрҙе нығытҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}. С. Рансимен әйткәнсә, Мәсүд Тель-Баширҙы Нуретдинды ҡыҙының бирнәһе итеп ҡалдырған, һәм 1151 йылда ҡаланы ике хакимдың да ғәскәре алған{{Sfn|Kesik|2003|s=102}}.
=== Тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы көрәш ===
==== Дорилей янындағы алыш ====
[[Файл:Passages_faiz_oultre_mer_SEBASTIEN_MAMEROT_140_(cropped).png|мини|Икенсе тәре походы башында Конрадтың сәлжүктәр менән һуғышы. Себастьен Мамроның «Походы французов в Утремер» китабындағы Жан Коломб миниатюраһы (1474)]]
1144 йылда Имадетдин Занганың Эдессаны баҫып алыуы Европала борсолоу тыуҙыра, сөнки тәре йөрөтөүселәрҙең башҡа дәүләттәрен ҡурҡыныс аҫтына ҡуя. Икенсе тәре походы ойошторола. Немец короле Конрад III һәм француз короле Людовик VII Константинополгә үҙ ғәскәрҙәре менән килгән{{Sfn|Sümer|2004}}. Император Мануил I Комнин менән Мәсүд тәре походы башланыуы тураһындағы хәбәрҙе ишеткәс, низағты туҡтата һәм тыныслыҡ урынлаштыра. Мәсүд бөтә мосолман хакимдарынан ярҙам һораған һәм ҡалаларын нығытҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=81}}. Тәре йөрөтөүселәрҙең немец армияһы Босфорҙы үтеп, Кадыкёйҙа (Халкедон) лагерь ойоштора. Конрад Мануилдың киҫәтеүенә иғтибар итмәй, үҙ көсөнә ышанып, ставкаһын Никеяла урынлаштырған{{Sfn|Kesik|2003|s=82}}. Конрад беренсе тәре походы юлынан киткән{{Sfn|Sümer|2004}}. Конрад армияһы 15 октябрҙә көнсығышҡа йүнәлә; Конрадтан тыш, ғәскәрҙәргә Византия полководецы Стефанос етәкселек иткән. Тәүге аҙнала улар Византия биләмәләренән барған, сәлжүк биләмәләренә килеп еткәс, византий оҙатыусылары Конрадҡа, иң ҡыҫҡа юл бер нисә көнгә һуҙыласаҡ һәм был ваҡытҡа аҙыҡ-түлек запасы әҙерләргә кәрәклеген еткергән. Тәре йөрөтөүселәр ылауҙарына аҙыҡ-түлек тейәгән. Әммә күрһәтелгән ваҡыттан һуң ғәскәр кәрәкле урынға барып етмәгән, оҙатыусылар юҡҡа сыҡҡан. Уларҙы иртәнсәк абайламағас, Конрад кәңәшмә йыя. Командирҙарҙың бер өлөшө алға барыу яҡшыраҡ тип иҫәпләй, әммә бер өлөшө артҡа боролорға саҡыра. Ниһайәт, артабан барырға ҡарар ителә. Әммә тәре йөрөтөүселәрҙең бер ниндәй ҙә эш планы булмаған; бынан тыш, эргә-тирәләге ҡалҡыулыҡтарҙа сәлжүк яугирҙары күренә башлаған{{Sfn|Kesik|2003|s=83}}.
1147 йылдың 26 октябрендә Конрад армияһы Дорилей эргәһендәге Һарыһыуға (Батис) барып етә. Һыбайлылар ҙа, йәйәүлеләр ҙә ял итергә әҙерләнгән. Бар-Әбрәй әйтеүенсә, һыуһын ҡандырмау арҡаһында юлда меңләгән тәре йөрөтөүселәр һәм аттар һәләк булған{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}. Сәлжүк армияһының алдынғы көстәре ҡапыл тәре йөрөтөүселәргә һөжүм итә{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}. Гийом Тирский әйткәнсә, Мәсүд, Парамус исемле әмирҙе ебәреп, һуғышта ҡатнашмаған{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}{{ref+|«Султан Иконии не участвовал в этом великом приключении. Поскольку это было позволено Богом, знатный и могущественный турецкий сатрап по имени Парамус, командовавший войсками султана, совершил этот почти неожиданный подвиг»{{Sfn|William of Tyre|1943|p=172}}.|group=comm}}. Әммә «Анонимная сирийская хроникаһы»нда, Мәсүд тәре йөрөтөүселәрҙе шәхсән еңде, тип яҙылған{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}{{ref+|«Пришёл принц Масуд со своим войском, нашёл их в пустыне измученными голодом и жаждой, напал и разгромил»{{Sfn|Anonymous Syriac Chronicle|1933|p=298}}.|group=comm}}. Мәсүдтең еңел ҡоралланған һыбайлылары бер ни аңламаған тәре йөрөтөүселәргә ҡысҡырып һөжүм иткән. Броняла һәм яҡшы ҡоралланған булһалар ҙа, тәре йөрөтөүселәр, күмәк булыуына ҡарамаҫтан, ҡаршылыҡ күрһәтә алмаған. Сәлжүктәр, алыҫтан атып, бик күп тәре йөрөтөүселәрҙе үлтергән һәм тиҙ арала юҡ та булған{{Sfn|Kesik|2003|s=84}} һәм ҡул һуғышынан һаҡланған{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}.
Конрадтың 70 000 рыцарының һәм күп һанлы йәйәүле яугирҙәренең ундан бер өлөшө лә ҡалмаған{{Sfn|Sümer|2004}}. Күптәр аслыҡтан йә һуғыш яланында һәләк булған, ҡайһы берәүҙәре әсирлеккә эләккән. Конрад, батша бүләк иткән атын юғалтып, саҡ ғүмерен ҡотҡарып ҡала. Ул, армия ҡалдыҡтары менән бергә, Никеяға ҡасҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}. Сәлжүктәр табышыты, алтын, көмөш, ат һәм ҡоралды көнсығыш баҙарҙарында һатҡан. Мелитенала көмөштөң хаҡы ҡурғаштың хаҡы кимәленә тиклем төшкән{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}.
Ошо еңеүе менән Мәсүд 1097 йылдың 1 июлендә атаһы Ҡылыс-Арыҫландың Дорилей янында тар-мар ителеүе өсөн үс алған{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}.
==== Кадм тауы янында алыш ====
[[Файл:Passages faiz oultre mer SEBASTIEN MAMEROT 143r.png|мини|Людовиктың сәлжүктәр менән алышы (миниатюра). Себастьен Мамроның «Походы французов в Утремер» (1474) китабынан Жан Коломба]]
Людовик армияһы тураһында төрлө мәғлүмәттәр килтерелә: Михаил Сүриәле - 5000 кеше; Бар-Әбрәй - 50 000 һыбайлы һәм иҫәпһеҙ күп йәйәүле. Ибн әл-Каланиси 1 000 000 000 тип атаған, ләкин был һанға ул Конрад армияһын да индергәндер, моғайын. Людовик армияһының ҙурлығын аныҡ баһалап булмай, әммә ул Конрад армияһынан бәләкәйерәк булғандыр, моғайын{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}. Никеяла Конрадтың еңелеүе тураһында хәбәр алғас, Людовик хәүефһеҙерәк юлды һайлауҙы өҫтөн күргән{{Sfn|Sümer|2004}}. Ул Анатолияның көньяҡ ярына көнбайышыраҡ юлынан, Византия күҙәтеүендәге яр буйы юлы буйлап уҙа{{Sfn|Altan|2020}}. Әммә Эфес янында тәре йөрөтөүселәр сәлжүктәрҙең һөжүменә дусар булған{{Sfn|Altan|2020}}. Юлда француздар немец тәре йөрөтөүселәренең үле кәүҙәләренә тап булған. Одон Дейльский француз армияһының еҫ һәм зарарланыу сәбәпле зыян күреүен билдәләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=86}}.
1148 йылдың 7 ғинуарында Кадм тауында тәре йөрөтөүселәр Мәсүд боҫҡонона эләгә{{Sfn|Altan|2020}}. Тау юлдарын тәре йөрөтөүселәрҙең француз армияһы ҙур ҡыйынлыҡтар менән үткән. Тайғаҡ юлдан атта һәм арбала йөрөү мөмкин түгел ине. Армияның ике өлөшө бер-береһенән алыҫлашып бара{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Был турала мәғлүмәт тулы түгел, Одон Дейльскийҙың отчётына ғына нигеҙләнә. Тәре йөрөтөүселәр лагерға тарлауыҡта уңайлы урын таба алмаған. Авангард һәм төп армия ике тигеҙлек араһында ҡалған һәм үҙ-ара бәйләнеш өҙөлә{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Сәлжүк шымсылары тәре йөрөтөүселәрҙең армияһы артынан эйәрҙе. Артылышты үткәндә төрлө өлөштәргә бүленгән Людовик армияһына сәлжүктәр һөжүм итте. Улар ҡаялар һәм ағастар артына йәшенеп, христиандарҙы уҡтарҙан атҡан{{Sfn|Phillips|2007|страницы=199—202}}{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Төп армияға авангардтың ярҙамына килергә ҡамасаулау өсөн, улар тау түбәһен баҫып алған. Һөҙөмтәлә, тәре йөрөтөүселәрҙең армия частары араһында бәйләнештәре юҡ. Күптәр үҙ ғүмерен генә ҡотҡарып ҡалыутураһында ҡайғыртҡан. Сәлжүктәр ҡараңғы төшкәнсе һөжүм итеүен дауам иткән һәм бик күп табыш алған. Мәсүд француз тәре йөрөтөүселәрен ҡыйратҡан, хатта батша саҡ тере ҡалған. Одон Дейльский, Людовик ҡаяға менеп ҡотолған тигән. Уны осоп барған уҡтарҙан түшлек һаҡлаған. Батша был һуғышта ҡырҡ кешенән торған бөтә свитаһын юғалтҡан.
Лагерҙа уңайлы ерҙә урынлашҡан авангард иһә һуғыш барғанын һиҙмәй ҙә ҡала, әммә хәбәрҙәр юҡлығы хафаға төшөргән. авангард башлыҡтары был хәл тураһында белгәсндә, һуң булған инде. Гийом Тирский әйтеүенсә, шул төндә ҡаяларҙа, ҡыуаҡтарҙа йәки ағас ҡыуыштарында йәшенә алған кешеләр үҙ ғүмерен ҡотҡарған. Армиянан иҫән ҡалған тәре йөрөтөүселәрҙең барыһы ла таңға тиклем йоҡлай алманы{{Sfn|Kesik|2003|s=94}}. Француздар ҡаты еңелеү кисерә. Күпмелер ҡотҡарылған батша императорҙы мосолмандар менән хеҙмәттәшлектә ғәйепләй. Әммә эш шунда: поход башланыуға Месуд Сельджук дәүләтенең сиген Мендересҡа тиклем күсерә. Француздар, күп юғалтыуҙар менән булһа ла, Анталияға барып етә алды. Бынан улар караптарҙа Сүриәгә юл тотҡан.
{{Sfn|Altan|2020}}. Едва спасшийся король обвинил императора в сотрудничестве с мусульманами. Однако дело было в том, что к началу похода Месуд отодвинул границы сельджукского государства до Мендереса{{Sfn|Altan|2020}}. Франки смогли достичь Анталии, хотя и с большими потерями. Отсюда они на кораблях отправились в Сирию{{Sfn|Sümer|2004}}.
==== Сүриәлә тәре йөрөтөүселәр менән көрәше ====
<!-- В Антиохию Людовик прибыл в марте 1148 года. [[Раймунд де Пуатье]], [[Антиохийское княжество|принц Антиохийский]], просил его помочь с нападением на атабека Алеппо, [[Нур ад-Дин Махмуд|Нуреддина Махмуда]], сына скончавшегося в 1146 году Имадеддина Занги. Это могло помочь вернуть Эдессу и обезопасить северные границы государств крестоносцев. Однако Людовик проигнорировал его просьбу и решил направиться к Иерусалиму{{Sfn|Madden|2004|pp=62—63}}{{Sfn|Nicolle|2009|p=54}}. Раймунд был вынужден вступить в союз с Али ибн-Вафой, лидером [[Ассасины|ассасинов]] и врагом Нуреддина Махмуда. Месуд решил участвовать в разделе графства Эдесса, чтобы закрепиться в регионе. В 1148 году Месуд прибыл в Эдессу и решил захватить Мараш. Он попросил Нуреддина Махмуда напасть на Раймунда с другой стороны{{Sfn|Mallett|2013}}. 29 июня 1149 года в [[Битва при Инабе|битве при Инабе]] Нуреддин победил Раймунда и Али бин Вафа, которые погибли, их армия была разбита{{Sfn|Mallett|2013}}.
[[Жослен II (граф Эдессы)|Жослен II]], правитель [[Турбессель|Тель-Башира]], воспользовался смертью владельца [[Кахраманмараш|Мараша]] Раймунда, своего зятя, для захвата города{{Sfn|Sümer|2004}}. В 1149 году Месуд вместе с Артукидами и Занги отправился в поход против Жослена и других крестоносцев в Северной Сирии. Султана сопровождал его сын [[Кылыч-Арслан II|Кылыч-Арслан]]. После короткой осады Месуд занял Мараш 11 сентября. Захватив город, султан отпустил крестоносцев и священников в Антиохию. В то же время Артукид Кара Арслан отбил у крестоносцев замок Бабула (Бабхула) и оттуда напал на Гергер, а Нуреддин сражался с крестоносцами у Антиохии{{Sfn|Kesik|2003|s=107}}.
Месуд преследовал Жослена до Тель-Башира, где осадил его{{Sfn|Kesik|2003|s=108}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Жослен вернул захваченных им сельджукских пленников и признал господство султана, после чего Месуд снял осаду{{Sfn|Kesik|2003|s=108}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Обосновавшись в Тель-Башире, Жослен продолжал претендовать на Эдессу. Поэтому в 1149 году Нуреддин выступил против него, но потерпел поражение. Многие погибли или попали в плен. Среди пленных был военачальник Нуреддина. Жослен отправил оружие Нуреддина Месуду с издевательским сообщением: «Это оружие вашего зятя; я скоро пришлю вам побольше оружия». Нуреддин был оскорблён и пообещал большую награду, если ему доставят Жослена живым или мёртвым. В итоге 4 мая 1150 года Жослен попал в засаду и был доставлен к Нуреддину{{Sfn|Kesik|2003|s=103}}. Нуреддин приказал заключить его в Цитадели Алеппо, где Жослен и пробыл 9 лет до своей смерти. Месуд воспользовался исчезновением Жослена II с политической сцены, двинулся на Кесун, и жители без боя передали ему город{{Sfn|Sümer|2004}}. [[Михаил Сириец]] писал: «султан Месуд вновь отправился и осадил Кишум, где находился /раньше/ франк Ринальд. В Телл-Башире обосновался малолетний сын Жослина, которого также звали Жослином. Увидев неисчислимые силы, жители Кишума повернули спины, отправили епископа Иоанна и получили от султана клятву, что те франки, кто пожелает, могут уйти в Айнтаб. Султан утвердился в Кишуме, Бет-Хесне, Ра’бане, Фарзмане и осадил Телл-Башир»{{Sfn|Михаил Сириец|1982|страницы=29}}.
Весной 1150 года Месуд с Кылыч-Арсланом отправился в поход против замков и городов крестоносцев. В праздник [[День Святой Троицы|Пятидесятницы]] 22 мая султан внезапно появился перед Кейсуном с огромной армией. Жители города отправили к Месуду посланника, который получил обещание султана, что крестоносцы будут отпущены в Айнтаб. 30 мая 1150 года Месуд захватил замок [[Бесни|Бесни (Бехисни)]]{{Sfn|Kesik|2003|s=109}}, 3 июня 1150 года он ушёл из него{{Sfn|Kesik|2003|s=109}}. Оттуда он двинулся на Тель-Башир и при поддержке Нуреддина Махмуда осадил крепость{{Sfn|Sümer|2004}}. Согласно священнику Григору (продолжателю Бар-Эбрея), султан Месуд осадил Тель-Башир в июне. Ибн аль-Каланиси назвал май 1150 года датой осады. Поскольку Жослен был захвачен Нуреддином, замок защищали его жена Беатрис и сын [[Жослен III (граф Эдессы)|Жослен III]]. Хотя турки настойчиво атаковали, гарнизон и жители города продолжали сопротивляться. Когда [[Иерусалимское королевство|иерусалимский король]] [[Балдуин III Иерусалимский|Балдуин III]] узнал о пленении Жослена, он быстро прибыл в Антиохию, чтобы предотвратить захват христианских земель сельджуками. Узнав о его прибытии, Месуд снял осаду Тель-Башира. Нуреддин Махмуд прибыл в Тель-Башир, вероятно, чтобы помочь Месуду. После встречи с Нуреддином Месуд покинул Тель-Башир. Он передал управление захваченными у крестоносцев местами Кылыч-Арслану и вернулся в Конью{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=110}}.
После гибели Раймунда Антиохийского и пленения Жослена II защитить регион от нападений Месуда и Нуреддина стало практически невозможно. Связь между Тель-Баширом и Антиохией была полностью прервана. В это время византийский император Мануил сделал предложение жене Жослена II (и матери Жослена III) купить у неё оставшиеся земли{{Sfn|Kesik|2003|s=110}}. Она приняла предложение императора и в обмен на золото, доставленное ей византийским наместником Киликии, Беатрис передала ему замки Тель-Башир, [[Самосата|Самосату]], [[Биреджик]], Айнтаб, {{Нп5|Дулук|4=Dülük}} и Равендан и отправилась в Иерусалим с детьми{{Sfn|Kesik|2003|s=110}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Однако вскоре Мануил понял, что владеть этими крепостями — тяжёлое бремя, поскольку требовалось множество усилий для их сохранения, учитывая их удалённость от центра империи и расположение посреди мусульманских земель{{Sfn|Kesik|2003|s=104, 110}}. Переход этого региона под контроль Византии не остановил сельджуков. Мусульмане, воспользовавшись ситуацией, начали наступление на проданные крепости. В 1151 году султан Месуд, его зять Нуреддин Махмуд и артукидский правитель [[Мардин]]а Тимурташ вместе напали на этот регион. Месуд получил Мараш, [[Арабан|Рабан]], Дулук, Байт аль-Хосн; Нуреддин — Равендан, Курус, Бурджур-Расас; Тимурташ захватил Самосату и Биреджик. Артукид Кара Арслан также увеличил свои территории. Графство Эдесса прекратило своё существование, а сельджуки Рума заняли территории к западу от Евфрата. В следующем 1151 году Нуреддин Махмуд захватил Тель-Башир, а Месуд присоединил Айнтаб{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=104, 110}}.
=== Данишмендидтар менән үҙ-ара мөнәсәбәттәре. Яги-Басан ===
В 1152 году данышмендидский правитель Мелитены Айнуддевле умер, и его место занял его сын Зулькарнайн. Брат Айнуддевле, правитель Сиваса, Никсара, Токата и Амасьи Данышмендид Ягы-Басан велел своему племяннику не подчиняться султану Месуду. Узнав об этом, султан рассердился и выступил против Ягы-Басана. Понимая, что он не сможет противостоять правителю сельджуков, Ягы-Басан покорился и пообещал Месуду, что не будет помогать своему племяннику. Месуд намеревался осадить Мелитену и 24 июля 1152 года разграбил и разорил окрестности города. После этого Зулькарнайн со своей матерью явился к султану, прося прощения, и султан простил их{{Sfn|Sümer|2004}}.
-->
=== Мәсүдтең Киликий походтары ===
<!-- После похода в Киликию в 1137—1138 годах византийский император Иоанн увёз взятого в плен Левона I и его семью в Константинополь. В 1145 году сын Левона [[Торос II]] бежал и тайно вернулся в Киликию. Он собрал вокруг себя верных его семье армян и сумел захватить замки долины Чукурова. После победы с помощью крестоносцев над византийским полководцем [[Андроник I Комнин|Андроником]] в 1152 году он захватил [[Мопсуестия|Мопсуестию]] и [[Тарсус|Тарс]]. Это подтолкнуло Мануила к заключению договора с Месудом против Тороса{{Sfn|Kesik|2003|s=111}}. Месуд тоже хотел наказать Тороса за нарушение сельджукских границ. Как писал Бар-Эбрей, Торос стал причиной гибели 3000 тюрков во время своих нападений{{Sfn|Kesik|2003|s=112}}. Весной 1153 года султан взял с собой Данышмендида Ягы-Басана и двинулся на Киликию. Однако, поскольку армяне защищали перевалы Тавра, султан не смог попасть в Киликию и был вынужден вернуться. Византийская армия, которая напала на Киликию вскоре после этого, также потерпела поражение у Тарса от армии Тороса{{Sfn|Sümer|2004}}.
В 1154 году византийский император снова отправил посланника с золотом и серебром к Месуду, призывая к походу против Тороса{{Sfn|Kesik|2003|s=112}}. Поскольку это было и в интересах Месуда, он выступил весной 1154 года с большой армией и двинулся к Мопсуестии и [[Аназарб]]у. Однако захватить эти крепости он не смог. 27 мая 1154 года он напал на [[Топраккале|Тель-Хамдун]]{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=113}}. В это время разразилась свирепая буря. Месуд поручил одному из эмиров своего сына Кылыч-Арслана, Якуп-бею, совершить набег с отрядом в 3000 человек в регион Антиохии. Однако в узком проходе между хребтом [[Нур (хребет)|Аманос]] и берегом Якуб-бей и его солдаты попали в засаду, большинство из них были убиты рыцарями-тамплиерами и армянами под командованием Стефана, брата Тороса{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=113}}. Известие об этом произвело деморализующее действие на сельджуков. Кроме того, в Киликии и Конье распространялась чума, большая часть лошадей и мулов погибла. Армия Месуда была вынуждена отступать, бросив обоз, армяне спустились с гор и изматывали отступавшую армию сельджуков нападениями. В результате Месуду пришлось заключить с Торосом мирный договор. Таким образом, киликийские экспедиции Месуда оказались безуспешными{{Sfn|Kesik|2003|s=113}}.
== Вафаты ==
[[Файл:Türbe Kilij Arslan II - tombs.jpg|мини|left|Захоронение Месуда в [[тюрбе]] при мечети Алаэддина]]
После возвращения из Киликии Месуд заболел{{Sfn|Sümer|2004}}. По утверждению Никиты Хониата, Месуд в конце жизни разделил между сыновьями принадлежавшие ему земли. Каппадокию он оставил зятю Ягы-Басану{{Sfn|Никита Хониат|1860|страницы=147—148}}. Перед смертью он успел вызвать в Конью из Эльбистана своего сына Кылыч-Арслана. Султан посадил его на трон, надел на его голову корону и потребовал от приближённых присягнуть ему{{Sfn|Sümer|2004}}. Султан скончался в конце апреля или начале мая 1155 года{{Sfn|Sümer|2004}} после 10 месяцев болезни{{Sfn|Kesik|2003|s=114}}. Утверждалось, что гробница Месуда находится в построенном им городе Симре{{Sfn|Kesik|2003|s=134}}. Однако это ошибка, выяснить которую помогли записи более позднего периода. Султана похоронили в [[тюрбе]] во дворе мечети Алаэддина{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=134—135}}.
Наследники Месуда «немного жили в мире и как прилично родственникам, но большей частью ссорились и враждовали между собой»{{Sfn|Никита Хониат|1860|страницы=147—148}}.
-->
== Идара итеү һәм армия ==
<!-- Сельджуки Рума имели визирей, однако имена визирей Месуда в источниках не сохранились. У сельджуков Анатолии члены династии управляли городами или территориями с титулом [[мелик]]. Таким образом сыновья получали опыт управления. Месуд назначил одного из своих сыновей, Шахиншаха, меликом Кастамону, Анкары и Чанкиры, другой его сын, Кылыч-Арслан, был меликом Эльбистана{{Sfn|Kesik|2003|s=123}}.
При Месуде в сельджукской армии были как пешие, так и конные отряды. В походе армия состояла из легковооружённых воинов, оружием которых были лук со стрелами, меч и копьё. При осаде городов и крепостей сельджуки использовали осадные орудия, например, катапульты{{Sfn|Kesik|2003|s=124}}. О мастерстве лучников Месуда писали Иоанн Киннам и Никита Хониат. Даже в самых сложных условиях сельджукские воины могли поразить цель. Они использовали быстрых лошадей и были легко вооружены, чтобы маневрировать в битве и скрываться от преследования. В сельджукской армии были строгие порядок и дисциплина. Одним из тактических приёмов было изматывание сил противника внезапными набегами. Они прятались в высоких холмах и осыпали превосходящие силы крестоносцев и византийцев дождём стрел{{Sfn|Kesik|2003|s=125}}. Ещё одним тактическим приёмом туркменов и особенно сельджуков, используемым наиболее часто, было ложное отступление. Небольшой отряд атаковал врага и, создав видимость своего поражения, отступал, заманивая преследующую вражескую армию в ловушку{{Sfn|Kesik|2003|s=126}}. Управлять армией в бою помогали звуки барабанов и труб{{Sfn|Kesik|2003|s=127}}.
Жена султана также время от времени принимала участие в государственном управлении{{Sfn|Kesik|2003|s=124}}. Во время осады Коньи Мануилом Комнином Месуд оставил защиту городского замка и стен своей жене{{Sfn|Kesik|2003|s=123}}.
-->
== Иҡтисад, төҙөлөш һәм ижтимағи тормош ==
[[Файл:Alaedin Camii.JPG|мини|Алаитдин мәсете]]
[[Файл:Aksaray Ulu Cami 3101.jpg|мини|Аҡһарайҙағы Минбар мәсете]]
<!-- Поскольку Месуд очень мало жил в Конье, он практически не оставил никаких памятников, сохранившихся до наших дней. Во время своего тридцатидевятилетнего правления он построил в Конье лишь внутренний замок, дворец и мечеть. Мечеть была возведена в стиле анатолийских мечетей того периода — без купола, с плоским потолком и множеством колонн. Строительство [[Мечеть Ала ад-Дина (Конья)|другой мечети]] (переделка византийской церкви) было начато во время правления Месуда I, но завершено во время правления [[Кей-Кубад I|Алаэддина Кейкубада I]], поэтому она была названа в его честь{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}. На плите над сводом у дверей [[минбар]]а мечети выгравирована надпись «Слава веры и мира, отец завоеваний и заместитель халифа Масуд ибн Кылыч-Арслан». Рядом с этой мечетью находилось [[медресе]], построенное Месудом{{Sfn|Kesik|2003|s=132}}. Месуд также построил мечеть в Аксарае{{Sfn|Sümer|2004}} на месте современной Улу-джами (Большой мечети). Минбар этой мечети находится в Улу-джами и является старейшим из минбаров в Центральной Анатолии{{Sfn|Kesik|2003|s=133—134}}.
При Месуде продолжался переход кочевых тюрок к оседлой жизни. По мнению М. Кешика, Месуд, как и другие сельджукские правители Анатолии, долгое время не мог активно заниматься строительством из-за постоянных войн. Жители Западной и Центральной Анатолии не могли чувствовать себя в полной безопасности, поэтому продолжали жить как кочевники{{Sfn|Kesik|2003|s=128}}. В результате успешной борьбы Месуда с крестоносцами, византийцами и Данышмендидами последние годы его правления были благополучными, стабильными и мирными. В эти годы тюрки всё активнее селились в Анатолии{{Sfn|Kesik|2003|s=128}}. Историки XV, XVI и XVII веков утверждали, что Месуд основал город под названием Симре недалеко от Амасьи{{Sfn|Sümer|2004}}. Там были сооружены мечеть, медресе, дома для бедных. Впоследствии город был разрушен{{Sfn|Kesik|2003|s=134}}. Однако это ошибка, Месуд не имел отношения к основанию города, его деятельность не была связана с Амасьей{{Sfn|Kesik|2003|s=134—135}}.
При Месуде была отчеканена самая старая (из обнаруженных) сельджукская монета в Анатолии{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}.
Экономика государства во многом основывалась на военных трофеях и на скотоводстве. Сельджуки не занимались сельским хозяйством, пока не стали оседлыми, они продолжали заниматься животноводством. Земледелием занималось христианское население, которому государство оказывало помощь. Вероятно, к концу правления султана Месуда земледелием начали заниматься и осевшие сельджуки{{Sfn|Kesik|2003|s=129}}. Доход государства складывался из налога [[джизья]] и дани от других государств. Согласно Гийому Тирскому, при Месуде сельджуки собирали налоги даже с византийского порта Анталии{{Sfn|Kesik|2003|s=130}}. Несправедливость налоговой политики Византии во второй половине XII века и обещание султана освободить от налогов тех, кто попал под его власть, привели к массовому переселению на сельджукские земли жителей приграничных византийских территорий{{Sfn|Kesik|2003|s=130—131}}.
В XII веке действовал торговый путь, связывавший Константинополь с Коньей и Тебризом. Конья была важным торговым центром. Прекращение войн привело к оживлению торговли и распространению [[Караван-сарай|караван-сараев]]. Из записей Никиты Хониата следует, что во времена правления Месуда между сельджуками и христианами островов в окрестностях и на озере Бейшехир существовала оживлённая торговля. В Малатье существовал большой рынок, в том числе и невольничий{{Sfn|Kesik|2003|s=129—130}}.
Сельджуки использовали в Анатолии медные, железные, серебряные, квасцовые, [[лазурит]]овые и соляные рудники. Однако нет сведений о том, какие рудники разрабатывались при Месуде. Известно лишь, что лазурит добывали около Коньи{{Sfn|Kesik|2003|s=131}}.
-->
== Шәхесенең әһәмиәте ==
<!-- По оценке М. Кешика, Месуд был умным, справедливым, осторожным, дальновидным и религиозным правителем. В 570 [[Год хиджры|году Хиджры]] он использовал [[лакаб]] Рукнеддин ({{Lang-tr|Rukn al-Din, Rukn ad-Din, Rukn ud-Din}}, {{lang-ar|ركن الدين||Pillar of the Faith}} — «Столп веры»){{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=121}}.
Политика византийских императоров в отношении Малой Азии состояла в том, чтобы в борьбе правителей между собой оказывать помощь более слабому из них. Византия была заинтересована в поддержании вражды между малоазийскими эмирами, чтобы те ослабляли друг друга. По словам М. Кешика, «особенно здесь достойна восхищения умная и дальновидная политика султана Месуда против Византийской империи. Потому что он разгадывал политику Византии в отношении турок и не попадался в приготовленные ими ловушки»{{Sfn|Kesik|2003|s=75}}.
В описаниях «Анонимного Зангиме» и в «Истории» Аксарайи Месуд — первый сельджукский анатолийский правитель, которому авторы приписывают традиционные черты персидско-исламского правителя. Автор «Анонимного Зангиме» подчёркивал, что Месуд выполнял религиозные обязанности правителя и проводил политику исламизации недавно завоёванных земель. Аксарайи утверждал, что Месуд был справедливым монархом, чьё правление было узаконено [[халиф]]ом. Однако слова Аксарайи о том, что халиф признал Месуда султаном, приславшим ему знаки правления, не подтверждаются другими источниками. Ибн ал-Асир назвал Месуда царём (меликом) Коньи и Аксарая один раз, но в других местах — лишь князем, который правил в Конье. Иоанн Киннам, как и Анна Комнина, называл сельджукских правителей Анатолии султанами, но он при этом не указывал, был ли этот титул Месуда официально признан халифом. Слова Киннама «вождь Икониона [Коньи], которого турки, почитая его превыше всего, называют султаном» означают лишь, что сельджуки в Анатолии признавали Месуда своим повелителем. Бар-Эбрей называл Месуда султаном Коньи, но тоже не указывал, был ли ему официально присвоен этот титул. При этом тот же автор подробно описывал, как халиф «провозгласил» Мелика Гази меликом и прислал ему «золотой обруч на шею и золотой посох, и четыре чёрных знамени, и барабаны». По мнению С. Меджит, «тот факт, что тот же автор умалчивает об [[Инвеститура|инвеституре]] Месуда, указывает на то, что в то время он не был признан халифом»{{Sfn|Mecit|2013|pp=42—44}}.
[[Хамдаллах Казвини|Казвини]] утверждал, что сельджукский султан Рума Месуд подчинялся [[Государство Сельджукидов|великому сельджукскому султану]] [[Ахмад Санджар|Санджару]] и каждый год платил ему дань. Известно, что Санджар передал своему племяннику [[Махмуд ибн Мухаммад|Махмуду]], сельджукскому султану Ирака, маншур (распоряжение, приказ) на управление некоторыми территориями. [[Ибн аль-Асир]] утверждал, что лично видел маншур, в котором Махмуду передавались земли в Анатолии. То есть сельджуки Рума подчинялись сельджукам Ирака, которые, в свою очередь подчинялись великим сельджукам. Однако не зафиксировано ни одного факта, показывающего, что султан Месуд признавал эту зависимость{{Sfn|Kesik|2003|s=106}}. На чеканенных Месудом монетах он указан с титулом «эс-Султануль-муаззам» (великий султан), таким же, который использовал Махмуд. Турецкие историки [[Туран, Осман|О. Туран]] и М. А. Кёймен отмечали, что эта зависимость была лишь «на бумаге» (в маншуре){{Sfn|Kesik|2003|s=107}}.
Во время правления Месуда сельджуки прочно обосновались в Анатолии{{Sfn|Sümer|2009}}. До него Анатолию называли «Рум» (земля римлян), и лишь во время его правления жители Запада стали называть Анатолию «Турчией» (Турция). Армяне при нём называли большую часть Анатолии, находившейся под властью турок-сельджуков, «Туркестаном»{{Sfn|Sümer|2004}}. По словам {{Нп5|Райс, Тамара Тэлбот|Т. Райс||Tamara Talbot Rice}}, к моменту смерти Месуда в 1155 году государство Сельджуков было «значительно более сильным, чем когда он пришёл к власти. Теперь это была процветающая и влиятельная держава»{{Sfn|Райс|2004|страницы=31—32}}. По мнению {{Нп5|Вудс, Джон (историк)|Дж. Вудса||John E. Woods (historian)}}, благодаря деятельности Месуда Государство сельджуков Рума стало доминирующей державой в Центральной и Восточной Анатолии{{Sfn|Woods}}. Турецкий историк С. Меджит писал: «можно с уверенностью предположить, что Месуд в конце своего правления заложил основы, которые превратили сельджукское княжество в Анатолии в сельджукский султанат Коньи»{{Sfn|Mecit|2013|p=46}}.
-->
== Ғаиләһе ==
Жена: дочь Мелика Гази. Брак заключён до 1116 года{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}.
Сыновья{{Sfn|Sümer|2004}}:
* [[Кылыч-Арслан II|Кылыч-Арслан]];
* Шахин-шах, правитель [[Анкара|Анкары]];
* Долат (Девлет).
Дочери:
* Дочь. Муж — Данышмендид Зюннун{{Sfn|Sümer|2004}};
* Дочь. Муж — Данышмендид Ягы-Басан{{Sfn|Sümer|2004}};
* Дочь. Муж — [[Иоанн Комнин (сын Исаака Комнина)|Иоанн Комнин]]{{Sfn|Sümer|2004}};
* Дочь. Муж — сын [[Имад ад-Дин Занги|Имадеддина Занги]] [[Нур ад-Дин Махмуд|Махмуд Нуреддин]]{{Sfn|Sümer|2004}}. Мюнеджимбаши писал, что её имя было Сельчук-хатун{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}. М. Кешик писал, что, по словам Михаила Сирийца, за Нуреддина была выдана та дочь Месуда, которая была ранее женой Иоанна Комнина. М. Кешик утверждал, что не смог найти в других источниках подтверждения этой информации{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}{{ref+|У Михаила Сирийца не названо имя, и речь не о браке с племянником императора, а только о помолвке: «Хотя она была просватана за племянника византийского императора, женился на ней Hyp ад-Дин»{{sfn|Михаил Сириец|1982|с=29}}{{sfn|Michel le Syrien|1905|p=297}}. |group=comm}}.
== Комментарийҙар ==
{{Иҫкәрмәләр|group=comm}}
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|20em}}
== Әҙәбиәт һәм сығанаҡтар ==
=== Сығанаҡтар ===
* {{Книга|ref=Анна Комнина|автор=Анна Комнина|заглавие=[[Алексиада]]|ответственный=пер. [[Любарский, Яков Николаевич|Я. Н. Любарского]]|год=1996|место=СПб.|издательство=[[Алетейя (издательство)|Алетейя]]}}
* {{Книга|ref=Иоанн Киннам|ссылка=https://www.vostlit.info/Texts/rus17/Ioann_Kinnam_3/frametext1.htm|автор=Иоанн Киннам|заглавие=Краткое обозрение царствования Иоанна и Мануила Комнина (1118-1180)|ответственный=пер. под ред. [[Карпов, Василий Николаевич|В. Н. Карпова]]|год=1859|место=СПб.}}
* {{Статья|ссылка=https://www.vostlit.info/Texts/rus4/Mychel_Syr/frametext3.htm|ref=Михаил Сириец|автор=[[Михаил Сириец]], Гусейнов Р. А.|заглавие=Из «Хроники» Михаила Сирийца (часть 3)|год=1982|место=М.|издание=Письменные памятники Востока, 1975|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]], [[ГРВЛ]]|тип=Ежегодник|страницы=16—31|issn=}}
* {{Книга|ref=Никита Хониат|ссылка=http://www.vostlit.info/Texts/rus3/Honiat_2/text3.phtml?id=12432|автор=Никита Хониат|заглавие=Никиты Хониата история, начинающаяся с царствования Иоанна Комнина|ответственный=пер. под ред. [[Долоцкий, Василий Иванович|В. И. Долоцкого]]|год=1860|место=СПб.|том=1. (1118——1185)}}
* {{Книга|ref=Matthieu (D'Edesse)|ссылка=http://archive.org/details/bub_gb_YlkuAAAAQAAJ|автор=Matthieu (D'Edesse)|заглавие=Chronique de Matthieu d'Edesse 962—1136 avec la continuation de Grégoire le Prêtre jusqu'en 1162, d'après trois manuscrits de la Bibliothèque impériale de Paris|год=1858|место=P.|издательство=A. Durand|allpages=591|isbn=}}
* {{Книга|ref=Michel le Syrien|ссылка=http://archive.org/details/MichelLeSyrien3|автор=Michel le Syrien|заглавие=Chronique de Michel le Syrien|ответственный=[[Шабо, Жан-Батист|J.-B.Chabot]]|год=1905|язык=fr|место=Paris|издательство=Roger Pearse|volume=3}}
* {{Книга|ref=Sibṭ bin al-Jawzī|ссылка=http://archive.org/details/recueildeshistor03acad|автор=Ibn el-Djeuzi|заглавие=Recueil des historiens des croisades : Historiens orientaux|ответственный=Académie des inscriptions & belles-lettres (France)|год=1872|часть=Mirât ez-Zèmân|место=P.|издательство=Imprimerie nationale|pages=517—570|allpages=792|volume=3}}
* {{Книга|ref=William of Tyre|ссылка=https://archive.org/details/william-of-tyre-deeds-done-beyond-the-sea-volume-ii|автор=William of Tyre|заглавие=A History of Deeds Done Beyond the Sea|ответственный=Translated and Annotated by Emily Atwater Babcock and A. C. Krey|год=1943|место=New York|издательство=[[Издательство Колумбийского университета|Columbia University Press]]|volume=2}}
* {{Статья|ссылка=https://www.jstor.org/stable/25194766|ref=Anonymous Syriac Chronicle|заглавие=The First and Second Crusades from an Anonymous Syriac Chronicle|год=1933|издание=Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland|место=L.|volume=2|pages=273—305|issn=0035-869X|ответственный=Tritton A. S., [[Гибб, Гамильтон Александр Росскин|Gibb H. A. R.]]}}
=== Әҙәбиәт ===
* {{книга|ref=Босворт|автор=[[Босуорт, Клиффорд Эдмунд|Босворт К. Э.]]|заглавие=Мусульманские династии. Справочник по хронологии и генеалогии|ответственный=Пер. с англ. [[П. А. Грязневич]]а, отв. редактор [[И. П. Петрушевский]]|год=1971|оригинал=The Islamic Dynasties. A Cronological and Genealogical Handbook|место=М.|издательство=Наука, ГРВЛ|страницы=181—182}}
* {{книга|автор=Райс Т. Т.|часть=|заглавие=Сельджуки. Кочевники — завоеватели Малой Азии|ref=Райс|ссылка=|место=М.|издательство=[[Центрполиграф]]|год=2004|страниц=238|isbn=5-9524-0949-0}}
* {{книга|автор=[[Успенский, Фёдор Иванович|Успенский Ф. И.]]|заглавие=История Византийской империи. В 5 т|том=5|ссылка часть=http://rikonti-khalsivar.narod.ru/Usp4.10.htm|часть=История Византийской Империи. Отдел VI. Комнины. Глава X. Восточные дела.|место=М.|издательство=[[АСТ (издательство)|АСТ, Астрель]]|год=2005|страниц=558|isbn=5-271-03856-4|ref=Успенский}}
* {{Статья|ссылка=https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1213666|ref=Altan|автор=Altan E.|заглавие=Haçlı Seferleri ve Anadolu (1097—1190): Türkiye Selçukluları Tarihinde Haçlı Seferlerinin Yeri ve Önemi|год=2020|язык=tr|издание=USAD|том=12|страницы=35—50}}
* {{Книга|ref=Atçeken, Yaşar|ссылка=https://books.google.ru/books?id=QvSiDwAAQBAJ|автор=Atçeken Z., Yaşar B.|заглавие=Malazgirt'ten Vatana Anadolu Selçuklu Devleti Tarihi|год=2016|издательство=Eğitim Yayınevi|isbn=978-975-8890-15-6}}
* {{Книга|ref=Cahen|ссылка=https://books.google.com/books?id=29ZpAAAAMAAJ|автор=[[Каэн, Клод|Cahen Cl.]]|заглавие=Pre-Ottoman Turkey: A General Survey of the Material and Spiritual Culture and History C. 1071-1330|год=1968|место=N. Y.|издательство={{нп5|Sidgwick & Jackson}}|allpages=492|isbn=978-0-283-35254-6}}
* {{Книга:Энциклопедия ислама. 2-е издание|Cahen Cl.|Balak|volume=1|p=983|ref=Cahen}}
* {{Книга|ref=Chalandon|ссылка=http://archive.org/details/jeaniicomneneet01chalgoog|автор=[[Шаландон, Фердинанд|Chalandon F.]]|заглавие=Jean II Comnène, 1118—1143, et Manuel I Comnène, 1143—1180|год=1960|место=N. Y.|издательство=B. Franklin|pages=42—44}}
* {{Книга|ref=Cahen|ссылка=https://books.google.ru/books?id=Jl_JAwAAQBAJ|автор=[[Каэн, Клод|Cahen Cl.]]|заглавие=The Formation of Turkey: The Seljukid Sultanate of Rum: Eleventh to Fourteenth Century|год=2014|место=Milton Paek, Abingdon, Oxfordshire|издательство=[[Routledge]]|allpages=287|isbn=978-1-317-87625-0}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/kilicarslan-i|ref=Demirkent|автор={{нп5|Демиркент, Исин|Demirkent I|tr|Işın Demirkent}}|заглавие=Kilicarslan I|год=2002|язык=tr|издание=[[Islam Ansiklopedisi]]|том=25|страницы=396—399}}
* {{книга|ref=Kesik|автор=Kesik M.|заглавие=Türkiye Selçuklu Devleti Tarihi: Sultan I. Mesud Dönemi (1116—1155)|год=2003|место=An.|издательство=[[Türk Tarih Kurumu]]}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/meliksah--anadolu-selcuklu|ref=Kesik|автор=Kesik M.|заглавие=Melikşah|год=2004|язык=tr|место=Ankara|издание=[[Исламская энциклопедия|TDV İslâm Ansiklopedisi]]|том=29|выпуск=|страницы=58—59}}
* {{Книга|ref=Madden|ссылка=https://books.google.ru/books/about/Crusades.html?id=HkOAAAAACAAJ|автор=[[Мэдден, Томас|Madden Th. F.]]|заглавие=Crusades: The Illustrated History|год=2004|издательство=Duncan Baird|allpages=224|isbn=978-1-84483-040-4}}
* {{Статья|ref=Mallett|автор=Mallett A.|заглавие=The battle of Inab|год=2013|язык=en|издание=Journal of Medieval History|том=39|номер=1|страницы=48—60|issn=0304-4181|место=Amsterdam|издательство=[[Elsevier]]|doi=10.1080/03044181.2012.744699}}
* {{Книга|ref=Mecit|ссылка=|автор=Mecit S.|заглавие=The Rum Seljuqs: Evolution of a Dynasty|год=2013|место=London|издательство=[[Routledge]], [[Taylor & Francis Group]]|allpages=249|isbn=978-1-134-50899-0}}
* {{статья|ссылка=|ref=Metin|автор=Metin|заглавие=Sultanlığı Meşruiyet Kazanmamış Bir Selçuklu Şehzadesi: Tuğrul Arslan|год=2017|язык=tr|место=Konya|издание=Selçuklu Araştırmaları Dergisi|том=|выпуск=6|страницы=35—52|issn=2548-0154}}
* {{Книга|ref=Nicolle|ссылка=https://books.google.ru/books?id=xKo7vgAACAAJ|автор=Nicolle D.|заглавие=The Second Crusade 1148: Disaster outside Damascus|год=2009|место=Oxf.|издательство=[[Osprey Publishing]]|allpages=96|isbn=978-1-84603-354-4}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/danismendliler|ref=Özaydin|автор=Özaydin A.|заглавие=DÂNİŞMENDLİLER|год=1993|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|страницы=469—474|volume=|том=8}}
* {{Книга|ref=Phillips|ссылка=https://books.google.ru/books?id=P5FheHjG34kC|автор=Phillips J. P.|заглавие=The Second Crusade: Extending the Frontiers of Christendom|год=2007|место=New Haven|издательство=[[Yale University Press]]|allpages=410|isbn=978-0-300-11274-0}}
* {{Книга|ref=Phillips|ссылка=https://books.google.ru/books/about/The_Crusades_1095_1197.html?id=8L0GFPBPPIoC|автор=Phillips J. P.|заглавие=The Crusades, 1095—1197|год=2002|место=L.|издательство=[[Longman]]|allpages=254|isbn=978-0-582-32822-8}}
* {{Книга|ref=Roche|ссылка=https://books.google.ru/books?id=x9XaOwAACAAJ|автор=Roche J. T.|заглавие=Conrad III and the Second Crusade in the Byzantine Empire and Anatolia, 1147|год=2008|место=St. Andrews, Scotland|издательство=[[University of St Andrews]]|allpages=574}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/selcuklular#anadolu-selcuklulari|ref=Sümer|автор=Sümer F.|заглавие=III. Anadolu Selçukluları (1075—1308)|год=2009|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|страницы=380—384|том=36}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/mesud-i|ref=Sümer|автор=Sümer F.|заглавие=Mesud I|год=2004|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|том=29|страницы=339—342}}
* {{Книга|ref=Такуш|ссылка=https://books.google.ru/books?id=GQYXAQAAIAAJ|автор=طقوش، محمد سهيل ({{iw|Такуш, Мухаммад Сохаил||ar|محمد سهيل طقوش}})|заглавие=تاريخ سلاجقة الروم في آسيا الصغرى، ٠٧٤-٤٠٧ ھ/٧٧٠١-٤٠٣١ م: مدخل إلى تاريخ العثمانين (История сельджуков Рума в Малой Азии, 774–407 гг. хиджры / 1077-1304 гг. н.э.: введение в историю османов)|год=2002|издательство=دار النفائس|isbn=978-9953-18-047-2}}
== Һылтанмалар ==
* {{Cite web|lang=en|url=https://www.britannica.com/place/Anatolia/Seljuq-expansion|title=Anatolia — Seljuq expansion|author=Woods J. E.|website=[[Британская энциклопедия|Britannica]]|access-date=2022-04-18|ref=Woods}}
{{Султаны Рума}}
{{Избранная статья|Госдеятели}}
{{Тышҡы һылтанмалар}}
[[Категория:Азияның XII быуат хакимдары]]
[[Категория:Алфавит буйынса ғәскәр башлыҡтары]]
[[Категория:Урта быуаттар ғәскәр башлыҡтары]]
[[Категория:Сәлжүкиҙәр]]
bpufwk5ow2o2y24y8wuw4fnqw615ogf
1146764
1146763
2022-07-22T15:10:28Z
Akkashka
14326
/* Кадм тауы янында алыш */
wikitext
text/x-wiki
{{Государственный деятель
| имя = Мәсүд I
| оригинал имени = {{lang-ota|ركن الدين مسعود}} {{lang-tr|Rukn al-Dīn Mes'ūd}}
| должность = Рум солтаны (Конья солтанлығы)
| периодначало = [[1116]]
| периодконец = [[1156]]
| предшественник = Мәликшаһ I (Конья солтаны)
| преемник = [[Ҡылыс-Арыҫлан II]]
| дата смерти = 1156
| отец = [[Ҡылыс-Арыҫлан I]]
}}
'''Мәсүд I Рукнетдин''' ({{Lang-ar|ركن الدين مسعود}}, ''төр.'' Ebü'l-es Feth-Sultânü'l-d Muazzam ve’Izzüddünyâ-Mes’dîn b ûd. Kılıcarslan es-Selcûkī; Rukn al-Mas’Dīn ūd; {{Lang-el|Μασούτ}}) —1156 йылдан алып 1116 йылға тиклем [[Рум солтанлығы|Рум солтаны,]] Ҡылыс-Арыҫлан I солтандың улы
Ҡылыс-Арыҫлан үлгәндән һуң, власҡа өлкән улы Мәлик шаһ,килгән, ул Мәсүдте төрмәгә япҡан. Мәлик шаһ менән [[Византия империяһы|Византия]] императоры Алексей Комнин һөйләшеүҙәре мәлендә Мәсүд азат ителә һәм власҡа килә, ә Мәлик шаһ, ҡулға алынып, һуҡырайтыла һәм быуып үлтерелә. Үҙенең 39 йыл дауамындағы хакимлығы йылдарында византийҙарҙы ҡаты тота һәм күрше мосолман ерҙәре иҫәбенә биләмәләрен киңәйтә. Идара итеүенең тәүге йылдарында Мәсүд үҙенең ағай-энеләре идара иткән Мелитена һәм [[Анкара]]ны баҫып алған. 1142 йылда Мөхәммәт Данишмендид үлгәндән һуң, Мәсүд Данишмендидтар ерҙәрен баҫып ала башлаған. Мәсүд хакимлыҡ иткән йылдарҙа даими рәүештә һуғышҡан. 1147 йылдың 26 октябрендә Икенсе тәре походы барышында Мәсүд Дорилей эргәһендә Конрад III немец тәре йөрөтөүселәр армияһын еңгән, ә 1148 йылдың 7 ғинуарында Кадм тауҙары янында — Людовик VII француз тәре йөрөтөүселәр армияһын тар-мар иткән. Артабан Мәсүд Антиохия кенәзлеге һәм Эдесса графлығы ерҙәре өсөн тәре йөрөтөүселәр һәм Киликий әрмән дәүләте хакимдары менән һуғышҡан.
1155 йылда Мәсүд вафат булған мәлгә [[Рум солтанлығы|Рум сәлжүк дәүләте]] Үҙәк һәм Көнсығыш Анатолияның өҫтөнлөклө державаһы була. аталған Мәсүдкә тиклем Көнбайыш халҡы Анатолияны «Рум» (римлеләр ере), тип атаған, тик уның хакимлығы осоронда Кесе Азияны «Турчия» (Төркиә) тип атай башлаған.
== Сығанаҡтар ==
;Сүриә
1195 йылға тиклемге ваҡиғалар '''Михаил Сүриәле'''нең (1126—1200) «Хронография»һында Мәсүдтең биографияһы һәм хакимлығы тураһында бәйән ителә{{Sfn|Kesik|2003|s=XXIV}}. Мәсүд буйынса тикшеренеүсе М. Кешик 1285 йылға тиклемге ваҡиғаларҙы ''' Бар-Эбрей''' «Хронология»һынан тапҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=XXV}}. 1240 йылда билдәһеҙ рухани ҙған "'''Анонимная сирийская хроника'''"ла Эдессала тәре йөрөтөүселәрҙең идаралыҡ итеүен (1098—1144) һүрәтләй{{Sfn|Kesik|2003|s=XXV}}.
;Әрмән
Мәсүд хакимлығы осоронда булған ваҡиғалар V—XVIII быуаттар әрмән тарихнамәһендә бирелгән. '''Матвей Эдесский''' «Хронография»һы 1136 йылға тиклем яҙған{{Sfn|Kesik|2003|s=XXII}}. Бында Яҡын Көнсығышты сәлжүктәр яулауы һәм тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы көрәш тасуирланған. "Хронография"ны рухани '''Григор Ерец''' 1162 йылға тиклем дауам иткән. «Продолжение хронографии» сәлжүктәрҙең Византия, Данишмендидтар, тәре йөрөтөүселәр һәм әрмәндәр араһындағы мөнәсәбәттәрен еткерә {{Sfn|Kesik|2003|s=XXIII}}. '''Вардан Аревелци'''ҙың «Всеобщая история» хеҙмәте һуғыштарҙы һүрәтләй, әммә Мәсүдтең хакимлығы тураһында мәғлүмәт аҙ{{Sfn|Kesik|2003|s=XXIII}}. '''Смбат Спарапет''' «Йылъяҙма»һында 951—1274 йй. ваҡиғаларҙы яҙған. Бында Киликия әрмәндәре, сәлжүктәр, [[мәмлүктәр]] һәм [[ҡараманоғуллары]] тураһында мәғлүмәт бар{{Sfn|Kesik|2003|s=XXIV}}.
;Византий
Мәсүдтең тормошо һәм эшмәкәрлеге византий мәсьәләләре менән бәйле. Алексей I Комниндың ҡыҙы '''[[Анна Комнина]]''' атаһы тураһында «Алексиада» хеҙмәтендә яҙған. Был хеҙмәт Төркиә тарихын өйрәнеү буйынса әһәмиәтле сығанаҡ. "Алексиада"ла Мәсүдтең ағаһы Мәликшаһ I менән көрәше ентекле бирелгән{{Sfn|Kesik|2003|s=XXI}}. '''Иоанн Киннам'''дың (1143—1185) "Тарих"ы икенсе тәре йөрөтөүселәр походын, Коньяны ҡамауҙы ентекле һүрәтләй{{Sfn|Kesik|2003|s=XXII}}. '''Никита Хониат''' "Тарих"ы Мәсүд һәм император Иоанн араһындағы мөнәсәбәттәргә бағышланған. Никита Хониат һәм Иоанн Киннам хеҙмәттәре бер-береһен тулыландыра{{Sfn|Kesik|2003|s=XXII}}.
;Ғәрәп һәм фарсы
<!--
Арабские и персидские источники не предоставляют достаточный объём сведений о жизни Месуда. М. Кешик использовал их лишь для верификации информации из других источников. Небольшое количество оригинальных сведений дают лишь некоторые из мусульманских источников. К ним относится труд современника Месуда, жителя [[Дамаск]]а '''[[Ибн аль-Каланиси]]''' (1070—1160). Ещё одним современником султана был '''[[Ибн аль-Азрак аль-Фарики|Ибн аль-Азрак]]''' (1117—1181), живший в Анатолии. Однако он акцентировался на истории [[Артукогуллары|Артукидов]], и сведения о Месуде очень сжатые{{Sfn|Kesik|2003|s=XV}}. Ограниченную информацию можно почерпнуть в труде '''[[Ибн аль-Асир]]а''' (ум. 1233) «История атабеков сирийских»{{Sfn|Kesik|2003|s=XVI}}, но его «Полный свод всеобщей истории» обходит стороной события в Анатолии{{Sfn|Kesik|2003|s=XVIII}}. '''[[Аль-Фатх аль-Бундари|Аль-Бундари]]''' (1190—1245), сокративший труд '''[[Имадуддин аль-Исфахани|аль-Исфахани]]''' (1125—1201), упоминает Месуда только в одном предложении. Некоторые факты, полезные для освещения деятельности Месуда в связи с крестоносцами и византийцами, указаны младшим современником Месуда, историком из [[Алеппо]] '''{{Нп5|Ибн аль-Адим|Ибн аль-Адимом|4=Ibn al-Adim}}''' (ум. 1262). Труд '''[[Бахауддин ибн Шаддад|Ибн Шаддада]]''' (ум. 1285) упоминает детали, полезные при описании борьбы Месуда с армянами и крестоносцами{{Sfn|Kesik|2003|s=XVI}}. '''«Анонимный Зангиме'''» описывает события от возникновения сельджуков до 1363 года и является важным источником по истории сельджуков Анатолии. В нём приводятся оригинальные сведения о восшествии Месуда на престол, его борьбе с [[Араб (сын Кылыч-Арслана I)|Арабом]], осаде Коньи Мануилом Комнином, борьбе Месуда с армянами и крестоносцами{{Sfn|Kesik|2003|s=XVI—XVII}}. Современник Месуда из Алеппо '''{{Нп5|Аль-Азими|аль-Азими|4=Al-Azimi}}''' (ум. после 1161) упоминает события жизни Месуда в одном предложении с хронологическими ошибками. Ещё один современник Месуда '''Ибн Хамдун''' (1101—1167) не интересовался анатолийскими событиями и информацию о Месуде даёт в нескольких фразах{{Sfn|Kesik|2003|s=XVII}}. Сведения '''[[Сибт ибн аль-Джаузи|Сибта Ибн аль-Джаузи]]''' (ум. 1257) не оригинальны и дублированы в трудах Ибн аль-Каланиси, Ибн аль-Азрака, Ибн аль-Асира и Имадеддина аль-Исфахани. Труд '''[[Абу Шама аль-Макдиси|Абу Шамы аль-Макдиси]]''' (1203—1268) дополняет информацию о крестоносцах. Труд '''[[Абу-ль-Фида|Абу-ль-Фиды]]''' — краткое изложение всеобщей истории Ибн аль-Асира{{Sfn|Kesik|2003|s=XVIII}}. '''[[Шихабуддин ан-Нувайри|Ан-Нувайри]]''' (ум. 1332) сведений о Месуде почти не даёт. У '''{{Нп5|Карим ад-Дин Аксарайи|Аксарайи|4=Karim al-Din Aqsarayi}}''' (ум. 1332/33) не так много сведений о султане, но, по сравнению с основными источниками, он приводит отличающиеся от них данные о начале деятельности Месуда. Писавшие в XIV веке '''Кади Ахмед Нигдели''' и '''[[Аз-Захаби]]''' (1274—1348) указывают лишь неоригинальную информацию, заимствованную в более ранних источниках{{Sfn|Kesik|2003|s=XIX}}. «Избранная история» '''[[Хамдаллах Казвини]]''' (1281/82—1350) повторяла сведения более ранних источников, некоторые полезные детали позаимствованы из его поэмы «Зафернаме» {{Sfn|Kesik|2003|s=XX}}. «Сборник народов» написан '''{{Нп5|Мюнеджимбаши Ахмед Деде|Мюнеджимбаши|4=Munejjim-bashi Ahmed Dede}}''' (ум. 1702), жившим намного позже описываемых событий. Однако автор использовал множество источников, не сохранившихся до наших дней. В этом труде упоминается имя дочери Месуда{{Sfn|Kesik|2003|s=XXI}}.
-->
;Латин сығанаҡтары
М. Кешик фекеренсә, замандаштары яҙған әҫәрҙәрҙән Икенсе тәре походы тураһында иң мөһим сығанаҡ — Людовик VII армияһында капеллан булып хеҙмәт иткән '''Одон Дейльский''' хроникаһы. Ул француз тәре йөрөтөүселәре армияһының Кесе Азия аша Антиохияға сәйәхәтен һәм сәлжүктәр менән һуғышын ентекләп тасуирлай. Әммә уның хроникаһы ғәҙел түгел{{Sfn|Kesik|2003|s=XXV—XXVI}}{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Гийом Тирскийҙың (1130—1185) «История деяний в заморских землях» хеҙмәтендә сәлжүктәрҙең византиялар һәм тәре йөрөтөүселәр менән мөнәсәбәттәре тураһында мәғлүмәт тупланған{{Sfn|Kesik|2003|s=XXVI}}.
== Биографияһы ==
=== Иртә йәшлек йылдары ===
Мәсүд [[Рум]] солтаны Ҡылыс-Арыҫлан I-нең улы{{Sfn|Demirkent|2002}}. Мәсүд исеме сығанаҡтарҙа тәүге тапҡыр Ҡылыс-Арыҫландың Мосул кампанияһына бәйле барлыҡҡа килгән{{Sfn|Kesik|2003|s=9}}. 1107 йылда Ҡылыс-Арыҫлан Ираҡтағы Мөхәммәт I Тапар әмир Жәкәрмеш урынына Мосул һәм Бәдиәт-әл-Жәзирә атабәге итеп тәғәйенләгән сәлжүк солтаны Жәүәлигә (Чавли, ''фр.'' Jâwali Saqâwâ){{Нп5|Джавали (Чавли)||}} ҡаршы походҡа юллана. 1107 йылдың 22 мартында Ҡылыс-Арыҫлан I үҙенең ҡанһыҙлығы менән билдәле Жәүәлиҙе хаким итеп ҡабул итергә теләмәгән халыҡтың саҡырыуы буйынса Мосулға инә. Походта солтан менән бергә хандың ҡатыны Айша, улдары Тоғрул-Арыҫлан, солтандың улы Мәликшаһ һәм, моғайын, Мәсүд тә булғандыр{{Sfn|Kesik|2004}}.
Сығанаҡтарҙағы мәғлүмәт ҡапма-ҡаршы. Сибт ибн әл-Жаузи, Мәсүд атаһы менән Мосулда булды, тип яҙған{{Sfn|Kesik|2003|s=11}}. Ләкин күп кенә сығанаҡтар, Мәсүд Коньяла ҡалды, тип раҫлай. Аҡһарайҙа әйтелеүенсә, Ҡылыс-Арыҫлан уны походҡа тиклем үк үҙенең вариҫы тип иғлан итә һәм Коньяла ҡалдыра.
1107 йылдың 13 июлендә Ҡылыс-Арыҫлан Хабур йылғаһы буйындағы алышта еңелә һәм, йылға аша сығырға тырышып, аты менән бергә батып үлә{{Sfn|Demirkent|2002}}. Ҡылыс-Арыҫлан һәләк булған мәлгә солтандың улдарынан иң өлкәненә Мәликшаһҡа 11 йәш була{{Sfn|Demirkent|2002}}. Ул Сәлжүк солтаны Мөхәммәт Тапарға әсирлеккә эләгә{{Sfn|Cahen|2014|loc=Chapter two. Turkish activity in the West under Shāhānshāh}}. Сибт ибн әл-Жаузи әйтеүенсә, Жәүәли менән һуғышта атаһы менән Мәсүд булған. Йәнәһе лә ул яу яланында әсирлеккә алынған һәм Мөхәммәт Тапарға ебәрелгән{{sfn|Metin|2017|s=38}}. М. Кешик фекеренсә, Сибт ибн әл-Жаузи мәғлүмәтенең дөрөҫ булыуы ихтимал, һуғыш ваҡытында Мәсүд менән Ғәрәп атаһы янында булыуы ихтимал. Ҡылыс-Арыҫлан еңелгәндән һуң, әсирлектән ҡасыуҙары ихтимал ине. Мосулды һәм уның улдарының береһен Жәүәиләне баҫып алғандыр, моғайын, солтандың башҡа улдарына Анатолияға ҡайтырға рөхсәт итеп, ҡасаҡ туғандарын бер-береһе менән тәхет өсөн көрәшергә, ә Мәликшаһты уларҙы тотҡарлау маҡсатында файҙаланырға уйлағандыр{{Sfn|Kesik|2003|s=11}}.
Ливан тарихсыһы М. С. Такуш раҫлауынса, атаһы үлгәндән һуң Мәсүд Данишмендидтарҙа, ә Ғәрәп Коньяла йәшәгән{{Sfn|Такуш|2002|страницы=۱۱۲}}. Т. Райс та, Месуд Данишмендидтарҙа йәшәгән, тип уйлаған, ләкин, уның фекеренсә, Ғәрәп Анатолияла ([[Кесе Азия]]) түгел, ә Мөхәммәт Тапарҙа тотҡонлоҡта булған{{Sfn|Райс|2004|страницы=31}}.
=== Ағай-энеләренә ҡаршы көрәш ===
==== Мәликшаһ ====
Үҙәк Анатолийҙа килеп тыуған хаосты һәм сәлжүктәрҙең хакимы булмауынан файҙаланып, Византия императоры Алексей I Комнин тыныслыҡты боҙа. Мөхәммәт Тапар хәлдең етдилеген аңлап, Мәликшаһты Анатолияға ебәргән{{Sfn|Sümer|2009}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=202}}. Коньяға килгәс, Мәликшаһ үҙенең батшалығында власты баҫып алған ике туғанын (кузен) язалап үлтергән{{Sfn|Cahen|2014|loc=Chapter two. Turkish activity in the West under Shāhānshāh}}. Бынан тыш, ул Мәсүдте һәм тағы бер ҡустыһы, Ғәрәпте, төрмәгә ултырта. Шунан һуң Мәликшаһ Алексей Комнинға ҡаршы һуғыш башлай. 1116 йылда Афьонкарахисар янындағы лагерҙа һөйләшеүҙәрҙә император менән осрашып, Алексей менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм императорҙан ҙур сумма аҡса ала{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=202}}.
Мәликшаһ менән һөйләшеүҙәр барышында император үҙенә ҡаршы фетнә күтәрелгәнен белә{{Sfn|Sümer|2004}}. Михаил Сүриәле һүҙҙәренсә, хәрби начальник Мәликшаһ Мәсүдте төрмәнән сығарған һәм Данишмендид Мелик Ғәзи янына алып килгән. Бында Мәсүдте солтан тип иғлан иткәндәр{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Михаил Сириец|1982|страницы=36}}. Алексей Мәликшаһҡа лагерҙа ҡалырға йәки Византия һағы менән файҙаланырға кәңәш итә, ләкин теге баш тарта{{Sfn|Sümer|2004}}. Анна Комнина быға ошондай һүҙҙәр менән аңлатма бирҙе: «Үҙҙәрен болоттарҙан да юғарыраҡ тип һанаған вәхшиҙәрҙең тәкәббер холҡо шундай»{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}. Мәликшаһ разведка отрядтарын юлбаҫарҙар юҡмы икәнлеген тикшерергә ебәрә. Ләкин илселәрҙе юлда Мәсүд яғына сығалар. Солтанға әйләнеп ҡайтҡас, улар юлдың хәүефһеҙ булыуын хәбәр иткән. Һөҙөмтәлә Мәликшаһ Мәсүд һалдаттары менән бәрелешкән. Ул ҡасырға маташҡанда, Пухей исемле әмир уға Аҡшәһәр янындағы Тирагионда йәшенергә кәңәш иткән. Тиҙҙән ҡала ҡамауға алына, һәм Пухей халыҡты Мәсүдкә бирелергә һәм Мәликшаһты бирергә күндергән. Мәсүд туғанының күҙен соҡоп алырға һәм Конья төрмәһенә ултыртырға ҡушҡан (1116) {{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}{{Sfn|Chalandon|1960}}. Анна Комнина, Мәликшаһ тулыһынса һуҡыраймаған була, тип яҙған. Ошо хаҡта белгәс, Мәсүд туғанын йәйә кереше менән быуҙырып үлтерткән (1117){{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}{{Sfn|Chalandon|1960}}.
==== Тоғрул-Арыҫлан ====
1107 йылда атаһы Ҡылыс-Арыҫлан вафат булғандан һуң, кесе улы Тоғрул-Арыҫланды әсәһе Мелитеналағы тәхеткә ултырта, уны Артукид Балак бән Баһрам ярҙамында тотоп тора{{sfn|Metin|2017|s=39—42}}. Стратегик мөһим урында торған Мелитена, Анатолиянан Иранға илткән юлдарҙың береһендә урынлашҡанлыҡтан, төбәктең бөтә хакимдарын да ҡыҙыҡһындырған{{Sfn|Cahen|1968|pp=72—83}}, уға хужа булыу Үрге Месопотамияны контролдә тотоу мөмкинлеген биргән{{Sfn|Cahen|1986}}.
Байтаҡ йылдар дауамында ҡалаға эйә булыу яғынан Гөмүштекин Ғәзи менән Ҡылыс-Арыҫлан бәхәсләшкән. Беренсе тәре походы башланғас, солтан әрмән идарасыһы Гвриил етәкселек иткән Мелитенаны ҡамаған. Тәре йөрөтөүселәрҙең Кесе Азияға килеүен белгәс, Арыҫлан Мелитена ҡамауын өҙгән{{Sfn|Demirkent|2002}}. 1101 йылда тәре йөрөтөүселәр армияһы һөжүм иткәндә, Гөмүштекин Ғәзи менән Ҡылыс-Арыҫлан, ваҡытлыса союз төҙөп, дошманға ҡаршы һуғыша. Әммә һуңынан, 1102 йылдың 18 сентябрендә, Гөмүштекин Ғәзи Мелитенаны баҫып алғанлыҡтан, солтан Гөмүштекин Ғәзигә һөжүм итә һәм уны Мараш янында тар-мар итә. 1104 йылда Гөмүштекин Сиваста мәрхүм була, һәм Данишмендидтар кенәзлегендә Ғәзи улдарының тәхет өсөн көрәше осоро башлана. Шуның менән файҙаланып, 1105 йәки 1106 йылдың 2 сентябрендә Ҡылыс-Арыҫлан Данишмендидтарҙың Мелитенаһын баҫып алған. Ғөмүштекиндың улы Әмир Мәлик Ғәзи, бөтә туғандары үлгәндән һуң, кенәзлек хакимы булып киткән{{Sfn|Kesik|2003|s=36}}. Башта Мәлик Ғәзи Рум сәлжүктәрен сюзерендар тип таныһа ла, ул Ҡылыс-Арыҫлан I вафатынан һуң, Анатолиялағы власть вакуумынан файҙаланған һәм төбәктә Данишмендидтар хөкөмдарлығын кире ҡайтарыу маҡсатында, Мәсүдте хуплаған{{Sfn|Kesik|2003|s=36}}. Мелик-шаһты юҡ иткәндән һуң, Мәсүд солтан тәхетенә эйә булған. Ул Мелик Ғәзиҙең ҡыҙына өйләнгән{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Chalandon|1960}} {{Ref+|В некоторых источниках тестем Месуда назван Гюмюштекин Гази, поскольку ранее правление Данышменда Гази указывалось до 1104 года, поэтому считалось, что с 1104 по 1134 год правил Гюмюштекин Гази{{Sfn|Босворт|1971}}.|group=comm}}. Мәсүд ҡайныһына ғүмере аҙағына тиклем тоғро булған {{Sfn|Sümer|2004}}.
Балак иҫән саҡта Мәсүд менән Ғәзи әмир Мелитенаға ҡарата бер ниндәй ҙә хәрәкәт яһамаған. 1124 йылдың 6 майында Манбижды ҡамағанда Балак вафат булғас, уның биләмәләрен бүлешкәндәр{{Sfn|Kesik|2003|s=36}}. Тоғрул-Арыҫлан, Балаҡтың аҫрауға алынған улы булғанлыҡтан һәм башҡа улдары булмау сәбәпле, үҙен уның мираҫына хоҡуҡлы тип һанаған. Ул Масараны (Миншар) һәм Гергерҙы баҫып алған. Быға Харпутты (Элязыг) алған Сөләймән Артукид (Балактың туғанының улы һәм Ил-Ғәзиҙең улы) ризаһыҙлыҡ белдергән{{sfn|Metin|2017|s=46}}. Тоғрул-Арыҫлан менән Сөләймән араһында дауам иткән көрәш менән файҙаланып, Мәсүд ярҙамына таянып, Мәлик Ғәзи 1124 йылдың 13 июнендә Мелитенаға ҙур армия менән һөжүм итә{{Sfn|Kesik|2003|s=37}}. Алты ай ҡамауҙан һуң 1124 йылдың 10 декабрендә Тоғрул-Арыҫлан һәм уның әсәһе бирешкән. Улар Данишмендидҡа ҡаланы тапшыра һәм Миңшар һарайына сигенгән{{Sfn|Sümer|2004}}.
==== Ғәрәп ====
Ғәрәп, Мәсүдтең икенсе бер туғаны, Анкараның һәм Кастамонуның хакимы булған{{Sfn|Sümer|2004}}. Сәлжүктарҙың элекке Мелитанаһы Данишмендид ҡулына күскәненә ул Мәсүдкә ныҡ асыулы булған{{Sfn|Sümer|2004}}. Ғәрәп быны ҙур тырышлыҡ һалып Мелитенаны алған атаһына ҡарата хыянат тип иҫәпләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=38}}. Шуға күрә ул Мәсүдкә 30 000 кешенән торған ғәскәр менән ҡаршы сыҡҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=38}}{{Sfn|Sümer|2004}}{{ref+|К. Ғәрәп беренсе алышта еңгән. Сығанаҡтарҙа мәғлүмәттәрҙең етмәүе арҡаһында ошо ваҡиғаның урыны һәм ваҡыты билдәһеҙ. Мәсүд, ярҙамына иҫәп тотоп, Константинополгә Византия императоры Иоанн II Комнинға килә. Император солтанды яҡшы ҡабул итә һәм уға алтын, ғәскәр биргән.
Ярҙам алғас, Мәсүд үҙенең ҡайныһына, Мелик Ғәзи әмиргә килгән. 1126 йылда улар, көстәрен берләштереп, Ғәрәпкә яу асҡан. Был юлы Ғәрәп еңелгән һәм Киликияның әрмән батшаһы I Торосҡа ҡасҡан{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=39}}. Ғәрәп Торостан алған ғәскәр менән Киликиянан Анатолийға әйләнеп ҡайта. Бер нисә алыштан һуң Ғәрәп еңелә. Византия императоры Иоаннда йәшенеп торорға мәжбүр булған. Был хәл 1127 йылда булды. Ошо датанан һуң Михаил Сүриәле уны башҡаса телгә алмай{{Sfn|Kesik|2003|s=40}}.
«Аноним Зангима» яҙыуынса, Ғәрәп ҡустыһы Мәсүдкә ҡаршы өс тапҡыр һуғышҡан. Ахыр сиктә, улар килешеү төҙөгән, һәм Мәсүд Ғәрәпкә бер нисә ҡәлғә биргән. Бер аҙҙан туғандар һүҙгә килешә, Ғәрәп византия императорынан ярҙам һорай, ләкин өлгөрмәй{{Sfn|Kesik|2003|s=40}}, сөнки 1128 (йәки 1129) йылда Византияла вафат була{{Sfn|Sümer|2004}}.
=== Данишмендидтар Ғәзи һәм Мөхәммәт менән мөнәсәбәттәре ===
Ҡылыс-Арыҫлан үлгәндән һуң, Мәлик Ғәзи Анатолияның иң ғәйрәтле хөкөмдары булған{{Sfn|Kesik|2003|s=41}}. 1129 йылда византий наместнигы Касианус Мәлик Ғәзигә Анкараны, Чанкырыны, Кастамонаны һәм Ҡара диңгеҙ ярын биргән{{Sfn|Kesik|2003|s=41}}. Шул территорияларҙы кире ҡайтарыу маҡсатында, император Иоанн Комнин Кастамону районына баҫып ингән. Әммә ул Анатолияға китеүе була, уның ҡустыһы Исаак Комнин (Алексей Комниндың улы) Константинополгә әйләнеп ҡайта һәм тәхеткә эйә булырға маташҡан. Артабан уны Мәсүд, аҙаҡ Мәлик Ғәзи үҙҙәрендә йәшертеп йәшәтә{{Sfn|Kesik|2003|s=41}}, шунан Исаакты Трапезундҡа, Константин Гаврға оҙатҡан. 1131 йылда Мәлик Ғәзи Киликияға поход яһаған, һәм Киликий әрмән дәүләте хакимы Левон I йыл һайын яһаҡ түләргә ризалашҡан. Бынан һуң Мәлик Ғәзи Мелитенаға ҡайтҡан, уның янына Коньянан Мәсүд һәм Трапезундтан Исаак килгән{{Sfn|Kesik|2003|s=42}}. Исаак Мелитенанан Левонға килгән, уның ҡыҙына өйләнгән һәм килешеү төҙөгән. Әммә бер аҙ ваҡыттан Исаак ҡайныһы менән һүҙгә килешә һәм Мәсүдкә ҡасып килгән{{Sfn|Kesik|2003|s=54}}
Мелитенала ҡыш сыҡҡандан һуң, Мәлик Ғәзи һәм, моғайын, Мәсүд 1132 йылда Кастамонуны яулаған{{Sfn|Kesik|2003|s=42}} (1131{{Sfn|Sümer|2004}}). Мәсүд уның янында булған булырға тейеш. Ғәзи һәм Мәсүд Ҡара диңгеҙ яры буйында тәре йөрөтөүселәрҙең ҡәлғәһе Зининды баҫып алған, әммә тәре йөрөтөүселәр 4000 динар түләп ҡотолалар{{Sfn|Kesik|2003|s=42}}. 1132 йылда император Иоанн Комнин Кастамонуны кире алған. 1133 йылда Мәлик Ғәзи Кастамонуны ҡамаған, һәм халыҡ уға ҡала ҡапҡаһын асҡан{{Sfn|Sümer|2004}}. 1134 йылда Мәлик Ғәзи үлгән. Ғүмеренең ахырына уның биләмәләре [[Евфрат]] йылғаһынан алып Сакарья (Сангариус) йылғаһына тиклем һуҙылған булған. Ярҙамы өсөн рәхмәт йөҙөнән Мәсүд уға Мелитена, Кайсери, Чанкиры, Анкара һәм Кастамонуҙы биргән. Мәсүд Конья, Нигде, Афьонкарахисар һәм Аҡһарайға эйә булған{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}{{Sfn|Kesik|2003|s=41—42}}.
Мәлик Ғәзиҙең дүрт: Мөхәммәт, Яғыбасан, Яған һәм Айнудәүләт исемле улы булған. Айнудәүләт һәм Яған риза булмаһа ла, атаһының вариҫы булып Мөхәммәт ҡалған. 1135 йылда Мөхәммәт Яғанды үлтергән, Айнудәүләт Мелитенаға ҡасҡан<!-- как зять султана Месуда -->{{Sfn|Kesik|2003|s=43}}. Мәсүд менән Мөхәммәт Ғәзи мираҫы арҡаһында низағлашҡан {{Sfn|Sümer|2004}}. Иоанн Комнин Данишмендидтарҙың көсһөҙләнеүенән һәм Мәсүд менән Мөхәммәттең низағынан файҙаланып, Мәсүд менән Мөхәммәткә ҡаршы килешеү төҙөгән. Мәсүд императорға хәрби отряд ебәргән, һәм Чанкырыны ҡамаған{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}. Үҙенең дошмандарын айырыу маҡсатында, Мөхәммәт Мәсүдкә ташламалар яһау аша, хаттар яҙып, уның менән килешеү төҙөгән{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}{{Sfn|Kesik|2003|s=43}}. Мәсүд ғәскәре Чанкырынан киткән, император ҡамауҙан баш тартырға мәжбүр булған. Яҙ көнө Иоанн Кастамону һәм Чанкырыны ҡыҫҡа ваҡытҡа ғына яулай{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}.
=== Византия менән көрәш ===
==== Иоанн Комнин ====
1137 йылда Иоанн Киликияға һәм Сүриәгә походҡа башлаған. Юлда уның армияһы Мәсүдтең биләмәләрен туҙҙырған. Яҙ ул Киликий Әрмәнстаны хакимы Левон I территорияларын — Тарсты, Аданды, Мопсуестияны һәм Аназарбты баҫып ала. 20 августа Иоанн, әҙ генә ҡамауҙан һуң, Антиохияны яулаған. Шунан һуң император, йәнә Соҡор үҙәненә ҡайтҡан, Левон менән уның улдарын баҫып алған һәм Константинополгә оҙатҡан. 1138 йылдың башында, бер аҙналыҡ ҡамауҙан һуң, император Алеппо районындағы Бизаны ала. Алеппо атабәге Имадеддин Занги был ваҡытта Химста булған. Ул үҙенең командиры Саварҙы 5000 кешелек отряды менән Алеппоға ярҙамға ебәргән. Иоанн Алеппоны яулай алмай, яҡындағы Асариб менән Кафартаб ҡәлғәләрен баҫып алған. Иоанн Шейзарҙы ҡулға ала алмаған, һәм Антиохияға ҡайтҡан. Михаил Сүриәле һүҙҙәренсә, был ваҡытта Мәсүд Аданды баҫып алған, руханиҙар менән ҡалала йәшәүселәрҙе Мелитенға алып киткән, унда әсирҙәрҙең бер өлөшөн һатҡан. Адананан һуң Мәсүд Кесун менән Мараш кенәзлектәренә һөжүм иткән һәм уларҙың тирә-яғын талаған. Иоанн Киликияға ҡайтҡас, ғәскәренең бер өлөшөн Мәсүдкә ҡаршы ебәргән{{Sfn|Kesik|2003|s=56}}. Михаил Сүриәле һүҙҙәренсә, 1138 йылда император, Мәсүд менән килешеү төҙөп, Константинополгә ҡайтҡан. Никита Хониат килешеү тураһында яҙмаған һәм былай тип яҙған: «Сәлжүктәр тар-мар ителгән, күптәре әсирлеккә алынған, уларҙан йөк аттарын һәм йөк аттарын тартып алғандар»{{Sfn|Kesik|2003|s=57}}. Яхъя Киннам да килешеү тураһында телгә алмаған{{Sfn|Kesik|2003|s=57}}. Император яулап алған ерҙәрҙе тиҙҙән мосолмандар баҫып ала{{Sfn|Kesik|2003|s=57}}.
1139 йылдың яҙ аҙағында император армия менән Улубаттан Данишмендидҡа ҡаршы сыға. Һалҡын ҡыш эҙемтәләре императорҙы һәм уның армияһын ауыр хәлгә ҡуя. Уларҙың аҙыҡ запасы бөткән, һәм аттарының бер өлөшө үлгән. Мәсүд отрядтары, византийҙарҙың ауыр хәлен күреп, һөжүм итә һәм талай. Император хәйлә уйлап сығара, йәйәүле ғәскәр, һанын күп күрһәтеү маҡсатында, кавалерия артынан хәрби вымпелдар күтәрә. Сәлжүктәр сигенә, ә император 1140 йылдың башында Данишмендидтарҙың боронғо ҡалаһы Никсарҙы ҡамай. Михаил Сүриәле Иоанн император менән асыуланышыа һәм Мәсүд яғына сыға. Ул Мәсүдтең ҡыҙына өйләнә, мосолман диненә күсә һәм Коньяла ҡала{{Sfn|Kesik|2003|s=57—59}}.
Император Константинополь янынан 1141 йылдың 13 ғинуарында ҡуҙғала, сәлжүктәр уларҙы эҙәрлекләп килә. Мәсүд Улуборлуны ҡамай{{Sfn|Kesik|2003|s=59}}. 1142 йылдың яҙы Иоанн Комнин Антиохияны тағы яулап алырға маташа. Ул үҙенең ниәттәрен йәшерергә тырышып, Киликияға беренсе походта яулап алған ерҙәрен һаҡлап ҡалыу маҡсаты менән экспедиция ойошторҙоҡ ти. Дөрөҫө — Иоанндың маҡсаттарының береһе сәлжүктәр булған. Ләкин Мәсүд улар килгәнгә тиклем Олуборлонан сигенгән. Император өлкән улы Алексей һәләк булған Анталияға барып еткән. Императорҙың башҡа улдары, Андроник менән Исаак, ҡустыһының кәүҙәһен диңгеҙ буйлап Константинополгә алып ҡайтырға тырыша, ҡайтып барышлай Андроник вафат булған{{Sfn|Kesik|2003|s=59—60}}. 1142 йылда Мәсүд Анталия төбәгенә һөжүм итә һәм бик күп табыш һәм әсирҙәр ала{{Sfn|Sümer|2004}}. Иоанн Мануилдың кесе улы менән сәфәрен дауам иткән. Ул Киликияны аша сыҡҡан һәм Сүриәгә йүнәлгән. 1142 йылдың 25 сентябрендә Иоганн Баграс ҡәлғәһе янында була, унан, килешеүгә ярашлы, эске ҡәлғәһе менән, ҡаланы тапшырыуҙы талап итеп, Антиохия Раймундына хәбәр ебәрә. Раймунд ҡаланы биреүҙән баш тартҡан, һәм Иоанндың армияһы Антиохияның тирә - яғын талаған. Шунан Иоганн, киләһе яҙға килеренә иҫәп тотоп, ҡайтып китте. Әммә 1143 йылдың 8 апрелендә ул донъя ҡуйҙы{{Sfn|Kesik|2003|s=61}}. Император тәхет вариҫы тип Мануилды күрһәтә{{Sfn|Kesik|2003|s=61}}.
==== Мануил Комнин ====
Константинополдә власть алмашыныуы менән файҙаланып, Мәсүд Византия ерҙәренә һөжүм итә. Мануил яуап итеп Мелангия ҡалаһы янындағы Сәлжүк ерҙәрен баҫҡан. 1145 йылда Константинополдең Сүриә биләмәләре менән бәйләнештәре хәүеф аҫтында ҡала. Мануилдың асыуы ҡабарған һәм ставкаһын Риндакос йылғаһы тигеҙлегендә урынлаштырған{{Sfn|Kesik|2003|s=62}}. 1146 йылдың йәйендә Мануил Фригияға килә. Ул ебәргән отрядтар сәлжүктәрҙе туҙҙыра һәм күп табышҡа эйә була. Әммә Үҙәк Анатолийҙың көнбайышында Мәсүд ғәскәрҙәре Кесе Мендерес үҙәненә юл тота һәм ҙур табыш менән ҡайта. Император Конья янына сығыш яһап, Мәсүдкә хат ебәрә{{Sfn|Kesik|2003|s=63}}. Иоанн Киннам яҙғанса, ул солтанға былай тип яҙған: «Походыбыҙға һинең ҡылығың этәргес бирҙе. Прокананы алдың һәм күптән түгел Рим еренә һөжүм иттең. Шулай уҡ Римдең союздашы Ягунпасанды һәм башҡа ҡәбилә идарасыларын һуғыш менән борсойһоң. Аҡыллы кеше булһаң, Алла язаһын алырға тура киләсәк, тип уйларға тейеш инең. Йә яуызлыҡтан тыйыл, йә ҡаршы торорға әҙер бул»{{Sfn|Иоанн Киннам|1859|страницы=42}}. Быға Мәсүд Аҡшәһәрҙә (Филомелион) лагерь ҡорасаҡмын, тип яуап бирә {{Sfn|Kesik|2003|s=64}}.
Мәсүд Калограй ҡалҡыулығына Византия армияһына һөжүм итергә бер отряд ебәрә. Был отряд еңелә. Был турала белгәс, солтан Филомелиондағы лагерҙы ташлап сығып киткән. Мануил солтанға мыҫҡыллы хат ебәрә. Ләкин солтан уға ҡолаҡ һалмаған һәм Андрахман янында лагерь ҡорған. Император Филомелионға һөжүм итә, Мануилдың уҡтан үксәһе яралана, әммә Византия армияһы ҡаланы ала һәм уны яндыра. Мануил әсирҙәрҙе азат иткән һәм сәлжүктәрҙең тауарын тартып алған{{Sfn|Kesik|2003|s=65}}{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=212}}. Император Мәсүд лагерына яҡн урынлашҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=66}}.|group=comm}}. Икенсе көндө һуғыш башлана. Сәлжүктәр сигенә башланы. Византия армияһы күптәрҙе үлтерә һәм әсирлеккә ала. Мануил Коньяға юлланған (1146){{Sfn|Kesik|2003|s=66}}.
Мәсүд Коньяны оборонаға әҙерләгән, ләкин, ябыҡ урында ҡамауҙа ҡалыу ҡала өсөн дә, армия өсөн дә хәүефле булырын белгән. Шуға күрә ул ғәскәрҙең бер өлөшөн ҡаланан ситтәге ҡалҡыулыҡ битенә урынлаштырған, ә үҙенең отряды менән Конья менән Каббала һарайы араһындағы тауҙа урынлашҡан. Мәсүд ҡаланы һаҡлауҙы ҡатынына ышанып тапшырған{{Ref+|Никита Хониат полагал, что за оборону стен отвечала одна из дочерей Месуда, которая была замужем за Иоанном Комнином{{Sfn|Kesik|2003|s=66}}.|group=comm}}. Мануил Мәсүдтең ҡаланың уң яғында икәнен аңлап, уға һөжүм итергә йыйына. Ләкин император офицерҙары ризалашмаған, сөнки солтан үҙен ҡурҡыныс аҫтына ҡуймаҫын аңлағандар, күренгән һалдаттар авангард ҡына, тип иҫәпләгән. Мануил икеләнеүселәрҙән көлгән{{Sfn|Kesik|2003|s=66}}. Византийҙар Конья ны уратып ала. Мануил ҡала көслө нығытылған икәнен аңлай һәм Мәсүдкә ярҙам килгәнен белгән{{Sfn|Kesik|2003|s=67}}. Михаил Сүриәле Мәсүдкә ярҙамға Хөрәсән, Бағдад әмирҙәре һ. б. килгән{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=213}}. Мануил армияһының кире сыға торған юлы ябылыуы мөмкинлегенән ҡурҡҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=67}}. Яңы тәре походы тураһында лә хәбәрҙәр килгән{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=213}}. Император ҡамауҙан баш тарта, ҡалдырыр алдынан ҡала тирә-йүнен ҡыйратырға бойора. Зыяраттарҙа мәйеттәрҙе ҡәберҙәренән алып ташлағандар. Иоанн Киннам, Мануил солтан әсәһенең ҡәберлегенә генә тейергә ҡушмаған{{Sfn|Kesik|2003|s=67}}.
Византия армияһы сигенгәндә уны сәлжүктәр эҙәрлекләй. Сәлжүктәр Цибрелицемани тип атаған артылышта Мәсүд Данишмендид ярҙамында Византия армияһын тар-мар итергә ниәтләгән. Император иһә үҙенең лагерынан ике яҡтағы тәрән ҡаяларҙа һуғышсыларын йәшереп ҡалдырған булған{{Sfn|Kesik|2003|s=68}}. Улар ҡорал да йәшергән булған. Сәлжүктәр күренмәгәс, император үҙенә хеҙмәт иткән төрөк Пупакесты разведкаға ебәрә. Пупакес тиҙ арала әйләнеп ҡайтҡан һәм "фарсы"лар аҙ булыуын хәбәр иткән. Мануил ҡустылары һәм Пупакес менән шул яҡҡа юл тотҡан. Дошмандың бәләкәй отрядын осратып, улар уны үҙҙәренә әүрәтергә маташҡан, ләкин киреһенсә килеп сыҡҡан. Мануил һәм уның эргәһендәгеләр лагерҙан йыраҡҡа киткәндәрен аңлап, төрөктәргә ҡаршы көрәшеүҙе уның өсөн ҡурҡыныс тип һанаған. Утрауға еткәс, дошмандың биш йөҙләгән кешенән торған отряды менән бәрелешкән.
Улар артынан бөтә ғәскәре менән Мәсүд ҡыуған. Император сигенмәгән, аҙ һанлы ғәскәре менән сәлжүктәргә һөжүм иткән. Ул, армиям ярҙамға ашыға, тип уйлағандыр. Йәки уны аҡылһыҙлыҡҡа батырлыҡ күрһәтеү теләге этәргәндер. Сәлжүктәр уны уратып алған. Солтан император отрядының ярҙамға килеүселәр менән ҡушылыуына юл ҡуймаҫҡа тырышҡан. Император үҙен дә, армияһын да ҡурҡыныс аҫтына ҡуйған өсөн уны яҡындары тәнҡитләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=69}}. Мәсүд ғәскәрҙәре ике яҡтан һөжүм иткәнлектән, Византия ғәскәре ҙур юғалтыуҙар кисергән. Ҡурҡыштан ғәскәрҙәр ҡушылған һәм сәлжүктәр уларҙы уратып алған{{Sfn|Kesik|2003|s=70}}. Византия армияһы 20 000 самаһы грек һалдатын юғалтҡан{{Sfn|Sümer|2004}}. Мануил ҡамауҙан ҡотола алған. Император һөжүм итергә теләһә лә, яҡындары ял итергә булған{{Sfn|Kesik|2003|s=70}}. Император батша байрағын алып, үҙ яҡлылар менән бергә сәлжүктәрҙе сигендергән. Мануил уларҙы ҡараңғы төшкәнсе эҙәрлекләгән, ә һуңынан үҙенең лагерына ҡайтҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=71}}. Император Мәсүдкә киләһе йылда тағы киләм, тип хат ебәргән. Мәсүд илселәре аша килешеү тәҡдимен еткергән. Яңы тәре йөрөтөүселәр тулҡыны тураһында төрлө имеш-мимештәр таралғанлыҡтан, Мануил илселәрҙе, төрлө һылтау табып, тотҡарлаған, сөнки тыныслыҡ тураһында ҡарар ҡабул итер алдынан, бик ныҡ уйлап эшләргә кәрәк булған. Был осорҙа ла бер нисә бәрелеш булған{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=72—73}}. «Аноним Зангима» яҙыуынса, Мәсүд ете Византия ҡәлғәһендә һалдаттарҙы үлтергән. Киннам яҙғанса, батша үҙ ғәскәре менән Риндакос йылғаһына еткәс, солтан Мәсүдтең илселәре солтандың килешеү буйынса үтенесен еткергән. Һөйләшеүҙәр тамамланғас, ике яҡ араһында, Праканды һәм тағы бер нисә ҡәлғәне кире биреү шарты менән, килешеү төҙөлгән{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=74}}. Шунан һуң, 1155 йылда Мәсүд үлгәнгә тиклем, Мануил бүтән ҡаршы һөжүм яһамаған{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=213}}{{Sfn|Kesik|2003|s=75}}.
Әрмәндәр сәлжүктәрҙең еренә һөжүм иткәнлектән, солтан императорға уларға ҡаршы поход ойошторорға тәҡдим итә{{Sfn|Kesik|2003|s=75}}.
=== Данишмендидтар менән мөнәсәбәттәре. Мәхәммәттең улдары ===
Мөхәммәт Данишмендид 1142 йәки 1143 йылда үлгәндән һуң{{Sfn|Özaydin|1993}}, уның ваприҫтары араһында мираҫ өсөн көрәш башланған, Данишмендид ерҙәре өс өлөшкә: Кайсери, Сивас һәм Мелитенаға бүленгән. Яғы-Басан Сивасты алған. Мәсүд кейәүе Зюннунға Кайсериҙы алырға ярҙам иткән{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=46}}. Айнудәүлә Мелитена хакимы{{Sfn|Kesik|2003|s=46}}. Данишмендидтар территорияларын өс өлөшкә бүлгәндән һуң, Мәсүд Анатолияның иң ғәйрәтле хөкөмдары булып киткән{{Sfn|Kesik|2003|s=44}}. Айнудәүлә Сивасҡа туғаны Яғы-Басанға барған һәм уның менән Мәсүдкә ҡаршы тыныслыҡ килешеүе төҙөгән. Һуңынан ул Эльбистан һәм Жәйханды баҫып алған{{Sfn|Kesik|2003|s=46}}. Мәсүд Сивас хакимы Яғы-Басанды еңгән, ә үҙенең бәләкәй улын Шаһиншаһты Анкара, Чанкира һәм Кастамонуҙың хакимы итеп билдәләй{{Sfn|Sümer|2004}}.
Византия императоры Иоанн 1143 йылдың апрелендә вафат булғас, улы Мануил I Комнин уның вариҫы тип иғлан ителә{{Sfn|Sümer|2004}}.
1143 йылда Мелитенаны тәүге тапҡыр ҡайтарырға маташа. Ул Айнуддәүләгә ҡаланы ҙур иктаға алмаштырырға тәҡдим итә, әммә тегеһе һөйләшеүҙәр өсөн ҡатынын, Мәсүдтең бер туғанының ҡыҙын ебәрә. Мәсүд ҡыҙҙың үтенесенә ҡолаҡ һалмаған, 17 июндә 1143 йылдың 14 сентябрендә Мелитенаны уңышһыҙ ҡамаған{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=47}}. 1144 йылда Месуд Айнуддәүлә эйә булған Жәйхан менән Эльбистан өлкәләрен баҫып ала. Эльбистандың хакимы итеп улы Ҡылыс-Арыҫлан II тәғәйенләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=47}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Шунан Мәсүд Мелитенанеы икенсе тапҡыр өс дауамында ҡамауҙа тотҡан. Византия императоры Мануил Комнин Сәлжүк ерҙәренә яҡынлашыуы хаҡында хәбәр килгәнлектән, 1144 йылдың 15 авгусында солтан ҡамауҙы алған{{Sfn|Kesik|2003|s=47}}. Айнуддәүлә 1152 йылдың 12 июнендә вафат булған, вариҫы — улы Зөлҡәрнәй. Яғы-Басан туғанының улына һәм уның әсәһенә Мәсүдкә буйһонмаҫҡа кәңәш бирә. Ғауға ваҡытында һәләк булмаһындар һәм уның ҡулына эләкмәһендәр өсөн, әсәһе менән улы Сивасҡа үҙҙәренең көтөүҙәрен ебәргән. Ошо хаҡта белгәс, Мәсүд Яғы Басанға яза бирергә булды һәм уға ҡаршы сыҡты. Сивас батшаһы солтанға буйһонған{{Sfn|Kesik|2003|s=48}}. 1152 йылдың 24 июлендә солтан өсөнсө тапҡыр Мелитенаны ҡамаған, армияһы ҡаланың тирә-яғын туҙҙырған. Зөлҡәрнәйҙең әсәһе, Айнуддәүләнең тол ҡатыны һәм Мәсүдтең бер туғанының ҡыҙы, солтан янына килеп, уның аяғына йығылып, ғәфү үтенгән. Солтан, Зөлҡәрнәй килеп буйһонһа, ҡамауҙы алып, уны ҡала менән идара итергә ҡалдырасаҡ, тип яуаплаған. 1152 йылдың 15 авгусында Саван ҡулына ҡылыс һәм саван тотоп килә һәм тоғролоҡ анты бирә. Солтан, һүҙендә тороп, уны Мелитенала идара итергә ҡалдырған{{Sfn|Kesik|2003|s=48—49}}. Яғы Басанды ҡыҙына өйләндергән{{Нп5|Карим ад-Дин Аксарайи|Аксарайи|4=Karim al-Din Aqsarayi}} {{Sfn|Kesik|2003|s=49}}.
=== Занга һәм Нуретдин менән мөнәсәбәттәре ===
Мәсүд менән Занганың мөнәсәбәттәре дуҫтарса булған. Көнсығышта улар тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы союздаштар булараҡ эш иткән. Дауыттың улдары мираҫ өсөн көрәш башлай. Ҡара-Арыҫлан ярҙам һорап солтан Мәсүдкә мөрәжәғәт итә һәм 20 мең һыбайлы алған{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=101, 104, 105}}. Занга Мәсүд ғәскәре менән осрашырға теләмәй, һәм Артукид биләмәләренән үҙ ғәскәрҙәрен сығарған{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}. Занга менән Месуд араһындағы башҡа бәхәстәр теркәлмәгән{{Sfn|Kesik|2003|s=99}}.
1146 йылда Занга вафат булған, ерҙәре улы Нуретдин Мәхмүт (Сүриә, Алеппо) менән Сәйфетдин әд-дин Ғәзи I (Жәзирә, Мосул) араһында бүленгән. Бынан тыш, Нуретдин Мәсүд һәм Артукидтар менән союзда һуғыша. 1146 йылда Жослен II Хокинс 1144 йылда Занга яулап алған Эдессаны кире ҡайтарырға маташа{{Sfn|Kesik|2003|s=102}}.
Занга менән Месуд араһында туғанлыҡ {{Sfn|Kesik|2003|s=99}} Имадетдин Занганың улы Мәхмүт Нуретдин менән Мәсүдтең ҡыҙының никахы нигеҙендә урынлаштырылған. Был никах ике дәүләт араһында мөнәсәбәттәрҙе нығытҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}. С. Рансимен әйткәнсә, Мәсүд Тель-Баширҙы Нуретдинды ҡыҙының бирнәһе итеп ҡалдырған, һәм 1151 йылда ҡаланы ике хакимдың да ғәскәре алған{{Sfn|Kesik|2003|s=102}}.
=== Тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы көрәш ===
==== Дорилей янындағы алыш ====
[[Файл:Passages_faiz_oultre_mer_SEBASTIEN_MAMEROT_140_(cropped).png|мини|Икенсе тәре походы башында Конрадтың сәлжүктәр менән һуғышы. Себастьен Мамроның «Походы французов в Утремер» китабындағы Жан Коломб миниатюраһы (1474)]]
1144 йылда Имадетдин Занганың Эдессаны баҫып алыуы Европала борсолоу тыуҙыра, сөнки тәре йөрөтөүселәрҙең башҡа дәүләттәрен ҡурҡыныс аҫтына ҡуя. Икенсе тәре походы ойошторола. Немец короле Конрад III һәм француз короле Людовик VII Константинополгә үҙ ғәскәрҙәре менән килгән{{Sfn|Sümer|2004}}. Император Мануил I Комнин менән Мәсүд тәре походы башланыуы тураһындағы хәбәрҙе ишеткәс, низағты туҡтата һәм тыныслыҡ урынлаштыра. Мәсүд бөтә мосолман хакимдарынан ярҙам һораған һәм ҡалаларын нығытҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=81}}. Тәре йөрөтөүселәрҙең немец армияһы Босфорҙы үтеп, Кадыкёйҙа (Халкедон) лагерь ойоштора. Конрад Мануилдың киҫәтеүенә иғтибар итмәй, үҙ көсөнә ышанып, ставкаһын Никеяла урынлаштырған{{Sfn|Kesik|2003|s=82}}. Конрад беренсе тәре походы юлынан киткән{{Sfn|Sümer|2004}}. Конрад армияһы 15 октябрҙә көнсығышҡа йүнәлә; Конрадтан тыш, ғәскәрҙәргә Византия полководецы Стефанос етәкселек иткән. Тәүге аҙнала улар Византия биләмәләренән барған, сәлжүк биләмәләренә килеп еткәс, византий оҙатыусылары Конрадҡа, иң ҡыҫҡа юл бер нисә көнгә һуҙыласаҡ һәм был ваҡытҡа аҙыҡ-түлек запасы әҙерләргә кәрәклеген еткергән. Тәре йөрөтөүселәр ылауҙарына аҙыҡ-түлек тейәгән. Әммә күрһәтелгән ваҡыттан һуң ғәскәр кәрәкле урынға барып етмәгән, оҙатыусылар юҡҡа сыҡҡан. Уларҙы иртәнсәк абайламағас, Конрад кәңәшмә йыя. Командирҙарҙың бер өлөшө алға барыу яҡшыраҡ тип иҫәпләй, әммә бер өлөшө артҡа боролорға саҡыра. Ниһайәт, артабан барырға ҡарар ителә. Әммә тәре йөрөтөүселәрҙең бер ниндәй ҙә эш планы булмаған; бынан тыш, эргә-тирәләге ҡалҡыулыҡтарҙа сәлжүк яугирҙары күренә башлаған{{Sfn|Kesik|2003|s=83}}.
1147 йылдың 26 октябрендә Конрад армияһы Дорилей эргәһендәге Һарыһыуға (Батис) барып етә. Һыбайлылар ҙа, йәйәүлеләр ҙә ял итергә әҙерләнгән. Бар-Әбрәй әйтеүенсә, һыуһын ҡандырмау арҡаһында юлда меңләгән тәре йөрөтөүселәр һәм аттар һәләк булған{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}. Сәлжүк армияһының алдынғы көстәре ҡапыл тәре йөрөтөүселәргә һөжүм итә{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}. Гийом Тирский әйткәнсә, Мәсүд, Парамус исемле әмирҙе ебәреп, һуғышта ҡатнашмаған{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}{{ref+|«Султан Иконии не участвовал в этом великом приключении. Поскольку это было позволено Богом, знатный и могущественный турецкий сатрап по имени Парамус, командовавший войсками султана, совершил этот почти неожиданный подвиг»{{Sfn|William of Tyre|1943|p=172}}.|group=comm}}. Әммә «Анонимная сирийская хроникаһы»нда, Мәсүд тәре йөрөтөүселәрҙе шәхсән еңде, тип яҙылған{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}{{ref+|«Пришёл принц Масуд со своим войском, нашёл их в пустыне измученными голодом и жаждой, напал и разгромил»{{Sfn|Anonymous Syriac Chronicle|1933|p=298}}.|group=comm}}. Мәсүдтең еңел ҡоралланған һыбайлылары бер ни аңламаған тәре йөрөтөүселәргә ҡысҡырып һөжүм иткән. Броняла һәм яҡшы ҡоралланған булһалар ҙа, тәре йөрөтөүселәр, күмәк булыуына ҡарамаҫтан, ҡаршылыҡ күрһәтә алмаған. Сәлжүктәр, алыҫтан атып, бик күп тәре йөрөтөүселәрҙе үлтергән һәм тиҙ арала юҡ та булған{{Sfn|Kesik|2003|s=84}} һәм ҡул һуғышынан һаҡланған{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}.
Конрадтың 70 000 рыцарының һәм күп һанлы йәйәүле яугирҙәренең ундан бер өлөшө лә ҡалмаған{{Sfn|Sümer|2004}}. Күптәр аслыҡтан йә һуғыш яланында һәләк булған, ҡайһы берәүҙәре әсирлеккә эләккән. Конрад, батша бүләк иткән атын юғалтып, саҡ ғүмерен ҡотҡарып ҡала. Ул, армия ҡалдыҡтары менән бергә, Никеяға ҡасҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}. Сәлжүктәр табышыты, алтын, көмөш, ат һәм ҡоралды көнсығыш баҙарҙарында һатҡан. Мелитенала көмөштөң хаҡы ҡурғаштың хаҡы кимәленә тиклем төшкән{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}.
Ошо еңеүе менән Мәсүд 1097 йылдың 1 июлендә атаһы Ҡылыс-Арыҫландың Дорилей янында тар-мар ителеүе өсөн үс алған{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}.
==== Кадм тауы янында алыш ====
[[Файл:Passages faiz oultre mer SEBASTIEN MAMEROT 143r.png|мини|Людовиктың сәлжүктәр менән алышы (миниатюра). Себастьен Мамроның «Походы французов в Утремер» (1474) китабынан Жан Коломба]]
Людовик армияһы тураһында төрлө мәғлүмәттәр килтерелә: Михаил Сүриәле — 5000 кеше; Бар-Әбрәй — 50 000 һыбайлы һәм иҫәпһеҙ күп йәйәүле. Ибн әл-Каланиси 1 000 000 000 тип атаған, ләкин был һанға ул Конрад армияһын да индергәндер, моғайын. Людовик армияһының ҙурлығын аныҡ баһалап булмай, әммә ул Конрад армияһынан бәләкәйерәк булғандыр, моғайын{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}. Никеяла Конрадтың еңелеүе тураһында хәбәр алғас, Людовик хәүефһеҙерәк юлды һайлауҙы өҫтөн күргән{{Sfn|Sümer|2004}}. Ул Анатолияның көньяҡ ярына көнбайышыраҡ юлынан, Византия күҙәтеүендәге яр буйы юлы буйлап уҙа{{Sfn|Altan|2020}}. Әммә Эфес янында тәре йөрөтөүселәр сәлжүктәрҙең һөжүменә дусар булған{{Sfn|Altan|2020}}. Юлда француздар немец тәре йөрөтөүселәренең үле кәүҙәләренә тап булған. Одон Дейльский француз армияһының еҫ һәм зарарланыу сәбәпле зыян күреүен билдәләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=86}}.
1148 йылдың 7 ғинуарында Кадм тауында тәре йөрөтөүселәр Мәсүд боҫҡонона эләгә{{Sfn|Altan|2020}}. Тау юлдарын тәре йөрөтөүселәрҙең француз армияһы ҙур ҡыйынлыҡтар менән үткән. Тайғаҡ юлдан атта һәм арбала йөрөү мөмкин түгел ине. Армияның ике өлөшө бер-береһенән алыҫлашып бара{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Был турала мәғлүмәт тулы түгел, Одон Дейльскийҙың отчётына ғына нигеҙләнә. Тәре йөрөтөүселәр лагерға тарлауыҡта уңайлы урын таба алмаған. Авангард һәм төп армия ике тигеҙлек араһында ҡалған һәм үҙ-ара бәйләнеш өҙөлә{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Сәлжүк шымсылары тәре йөрөтөүселәрҙең армияһы артынан эйәрҙе. Артылышты үткәндә төрлө өлөштәргә бүленгән Людовик армияһына сәлжүктәр һөжүм итте. Улар ҡаялар һәм ағастар артына йәшенеп, христиандарҙы уҡтарҙан атҡан{{Sfn|Phillips|2007|страницы=199—202}}{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Төп армияға авангардтың ярҙамына килергә ҡамасаулау өсөн, улар тау түбәһен баҫып алған. Һөҙөмтәлә, тәре йөрөтөүселәрҙең армия частары араһында бәйләнештәре юҡ. Күптәр үҙ ғүмерен генә ҡотҡарып ҡалыутураһында ҡайғыртҡан. Сәлжүктәр ҡараңғы төшкәнсе һөжүм итеүен дауам иткән һәм бик күп табыш алған. Мәсүд француз тәре йөрөтөүселәрен ҡыйратҡан, хатта батша саҡ тере ҡалған. Одон Дейльский, Людовик ҡаяға менеп ҡотолған тигән. Уны осоп барған уҡтарҙан түшлек һаҡлаған. Батша был һуғышта ҡырҡ кешенән торған бөтә свитаһын юғалтҡан.
Лагерҙа уңайлы ерҙә урынлашҡан авангард иһә һуғыш барғанын һиҙмәй ҙә ҡала, әммә хәбәрҙәр юҡлығы хафаға төшөргән. авангард башлыҡтары был хәл тураһында белгәсндә, һуң булған инде. Гийом Тирский әйтеүенсә, шул төндә ҡаяларҙа, ҡыуаҡтарҙа йәки ағас ҡыуыштарында йәшенә алған кешеләр үҙ ғүмерен ҡотҡарған. Армиянан иҫән ҡалған тәре йөрөтөүселәрҙең барыһы ла таңға тиклем йоҡлай алманы{{Sfn|Kesik|2003|s=94}}. Француздар ҡаты еңелеү кисерә. Көс-хәл менән ҡотолған батша императорҙы мосолмандар менән хеҙмәттәшлектә ғәйепләй. Поход башланыр алдынан Мәсүд Сәлжүк дәүләтенең сиген Мендересҡа тиклем күсергән булған{{Sfn|Altan|2020}}. Француздар, күп юғалтыуҙар менән булһа ла, Анталияға барып етә алдған. Бынан улар караптарҙа Сүриәгә юл тотҡан{{Sfn|Sümer|2004}}.
==== Сүриәлә тәре йөрөтөүселәр менән көрәше ====
<!-- В Антиохию Людовик прибыл в марте 1148 года. [[Раймунд де Пуатье]], [[Антиохийское княжество|принц Антиохийский]], просил его помочь с нападением на атабека Алеппо, [[Нур ад-Дин Махмуд|Нуреддина Махмуда]], сына скончавшегося в 1146 году Имадеддина Занги. Это могло помочь вернуть Эдессу и обезопасить северные границы государств крестоносцев. Однако Людовик проигнорировал его просьбу и решил направиться к Иерусалиму{{Sfn|Madden|2004|pp=62—63}}{{Sfn|Nicolle|2009|p=54}}. Раймунд был вынужден вступить в союз с Али ибн-Вафой, лидером [[Ассасины|ассасинов]] и врагом Нуреддина Махмуда. Месуд решил участвовать в разделе графства Эдесса, чтобы закрепиться в регионе. В 1148 году Месуд прибыл в Эдессу и решил захватить Мараш. Он попросил Нуреддина Махмуда напасть на Раймунда с другой стороны{{Sfn|Mallett|2013}}. 29 июня 1149 года в [[Битва при Инабе|битве при Инабе]] Нуреддин победил Раймунда и Али бин Вафа, которые погибли, их армия была разбита{{Sfn|Mallett|2013}}.
[[Жослен II (граф Эдессы)|Жослен II]], правитель [[Турбессель|Тель-Башира]], воспользовался смертью владельца [[Кахраманмараш|Мараша]] Раймунда, своего зятя, для захвата города{{Sfn|Sümer|2004}}. В 1149 году Месуд вместе с Артукидами и Занги отправился в поход против Жослена и других крестоносцев в Северной Сирии. Султана сопровождал его сын [[Кылыч-Арслан II|Кылыч-Арслан]]. После короткой осады Месуд занял Мараш 11 сентября. Захватив город, султан отпустил крестоносцев и священников в Антиохию. В то же время Артукид Кара Арслан отбил у крестоносцев замок Бабула (Бабхула) и оттуда напал на Гергер, а Нуреддин сражался с крестоносцами у Антиохии{{Sfn|Kesik|2003|s=107}}.
Месуд преследовал Жослена до Тель-Башира, где осадил его{{Sfn|Kesik|2003|s=108}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Жослен вернул захваченных им сельджукских пленников и признал господство султана, после чего Месуд снял осаду{{Sfn|Kesik|2003|s=108}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Обосновавшись в Тель-Башире, Жослен продолжал претендовать на Эдессу. Поэтому в 1149 году Нуреддин выступил против него, но потерпел поражение. Многие погибли или попали в плен. Среди пленных был военачальник Нуреддина. Жослен отправил оружие Нуреддина Месуду с издевательским сообщением: «Это оружие вашего зятя; я скоро пришлю вам побольше оружия». Нуреддин был оскорблён и пообещал большую награду, если ему доставят Жослена живым или мёртвым. В итоге 4 мая 1150 года Жослен попал в засаду и был доставлен к Нуреддину{{Sfn|Kesik|2003|s=103}}. Нуреддин приказал заключить его в Цитадели Алеппо, где Жослен и пробыл 9 лет до своей смерти. Месуд воспользовался исчезновением Жослена II с политической сцены, двинулся на Кесун, и жители без боя передали ему город{{Sfn|Sümer|2004}}. [[Михаил Сириец]] писал: «султан Месуд вновь отправился и осадил Кишум, где находился /раньше/ франк Ринальд. В Телл-Башире обосновался малолетний сын Жослина, которого также звали Жослином. Увидев неисчислимые силы, жители Кишума повернули спины, отправили епископа Иоанна и получили от султана клятву, что те франки, кто пожелает, могут уйти в Айнтаб. Султан утвердился в Кишуме, Бет-Хесне, Ра’бане, Фарзмане и осадил Телл-Башир»{{Sfn|Михаил Сириец|1982|страницы=29}}.
Весной 1150 года Месуд с Кылыч-Арсланом отправился в поход против замков и городов крестоносцев. В праздник [[День Святой Троицы|Пятидесятницы]] 22 мая султан внезапно появился перед Кейсуном с огромной армией. Жители города отправили к Месуду посланника, который получил обещание султана, что крестоносцы будут отпущены в Айнтаб. 30 мая 1150 года Месуд захватил замок [[Бесни|Бесни (Бехисни)]]{{Sfn|Kesik|2003|s=109}}, 3 июня 1150 года он ушёл из него{{Sfn|Kesik|2003|s=109}}. Оттуда он двинулся на Тель-Башир и при поддержке Нуреддина Махмуда осадил крепость{{Sfn|Sümer|2004}}. Согласно священнику Григору (продолжателю Бар-Эбрея), султан Месуд осадил Тель-Башир в июне. Ибн аль-Каланиси назвал май 1150 года датой осады. Поскольку Жослен был захвачен Нуреддином, замок защищали его жена Беатрис и сын [[Жослен III (граф Эдессы)|Жослен III]]. Хотя турки настойчиво атаковали, гарнизон и жители города продолжали сопротивляться. Когда [[Иерусалимское королевство|иерусалимский король]] [[Балдуин III Иерусалимский|Балдуин III]] узнал о пленении Жослена, он быстро прибыл в Антиохию, чтобы предотвратить захват христианских земель сельджуками. Узнав о его прибытии, Месуд снял осаду Тель-Башира. Нуреддин Махмуд прибыл в Тель-Башир, вероятно, чтобы помочь Месуду. После встречи с Нуреддином Месуд покинул Тель-Башир. Он передал управление захваченными у крестоносцев местами Кылыч-Арслану и вернулся в Конью{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=110}}.
После гибели Раймунда Антиохийского и пленения Жослена II защитить регион от нападений Месуда и Нуреддина стало практически невозможно. Связь между Тель-Баширом и Антиохией была полностью прервана. В это время византийский император Мануил сделал предложение жене Жослена II (и матери Жослена III) купить у неё оставшиеся земли{{Sfn|Kesik|2003|s=110}}. Она приняла предложение императора и в обмен на золото, доставленное ей византийским наместником Киликии, Беатрис передала ему замки Тель-Башир, [[Самосата|Самосату]], [[Биреджик]], Айнтаб, {{Нп5|Дулук|4=Dülük}} и Равендан и отправилась в Иерусалим с детьми{{Sfn|Kesik|2003|s=110}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Однако вскоре Мануил понял, что владеть этими крепостями — тяжёлое бремя, поскольку требовалось множество усилий для их сохранения, учитывая их удалённость от центра империи и расположение посреди мусульманских земель{{Sfn|Kesik|2003|s=104, 110}}. Переход этого региона под контроль Византии не остановил сельджуков. Мусульмане, воспользовавшись ситуацией, начали наступление на проданные крепости. В 1151 году султан Месуд, его зять Нуреддин Махмуд и артукидский правитель [[Мардин]]а Тимурташ вместе напали на этот регион. Месуд получил Мараш, [[Арабан|Рабан]], Дулук, Байт аль-Хосн; Нуреддин — Равендан, Курус, Бурджур-Расас; Тимурташ захватил Самосату и Биреджик. Артукид Кара Арслан также увеличил свои территории. Графство Эдесса прекратило своё существование, а сельджуки Рума заняли территории к западу от Евфрата. В следующем 1151 году Нуреддин Махмуд захватил Тель-Башир, а Месуд присоединил Айнтаб{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=104, 110}}.
=== Данишмендидтар менән үҙ-ара мөнәсәбәттәре. Яги-Басан ===
В 1152 году данышмендидский правитель Мелитены Айнуддевле умер, и его место занял его сын Зулькарнайн. Брат Айнуддевле, правитель Сиваса, Никсара, Токата и Амасьи Данышмендид Ягы-Басан велел своему племяннику не подчиняться султану Месуду. Узнав об этом, султан рассердился и выступил против Ягы-Басана. Понимая, что он не сможет противостоять правителю сельджуков, Ягы-Басан покорился и пообещал Месуду, что не будет помогать своему племяннику. Месуд намеревался осадить Мелитену и 24 июля 1152 года разграбил и разорил окрестности города. После этого Зулькарнайн со своей матерью явился к султану, прося прощения, и султан простил их{{Sfn|Sümer|2004}}.
-->
=== Мәсүдтең Киликий походтары ===
<!-- После похода в Киликию в 1137—1138 годах византийский император Иоанн увёз взятого в плен Левона I и его семью в Константинополь. В 1145 году сын Левона [[Торос II]] бежал и тайно вернулся в Киликию. Он собрал вокруг себя верных его семье армян и сумел захватить замки долины Чукурова. После победы с помощью крестоносцев над византийским полководцем [[Андроник I Комнин|Андроником]] в 1152 году он захватил [[Мопсуестия|Мопсуестию]] и [[Тарсус|Тарс]]. Это подтолкнуло Мануила к заключению договора с Месудом против Тороса{{Sfn|Kesik|2003|s=111}}. Месуд тоже хотел наказать Тороса за нарушение сельджукских границ. Как писал Бар-Эбрей, Торос стал причиной гибели 3000 тюрков во время своих нападений{{Sfn|Kesik|2003|s=112}}. Весной 1153 года султан взял с собой Данышмендида Ягы-Басана и двинулся на Киликию. Однако, поскольку армяне защищали перевалы Тавра, султан не смог попасть в Киликию и был вынужден вернуться. Византийская армия, которая напала на Киликию вскоре после этого, также потерпела поражение у Тарса от армии Тороса{{Sfn|Sümer|2004}}.
В 1154 году византийский император снова отправил посланника с золотом и серебром к Месуду, призывая к походу против Тороса{{Sfn|Kesik|2003|s=112}}. Поскольку это было и в интересах Месуда, он выступил весной 1154 года с большой армией и двинулся к Мопсуестии и [[Аназарб]]у. Однако захватить эти крепости он не смог. 27 мая 1154 года он напал на [[Топраккале|Тель-Хамдун]]{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=113}}. В это время разразилась свирепая буря. Месуд поручил одному из эмиров своего сына Кылыч-Арслана, Якуп-бею, совершить набег с отрядом в 3000 человек в регион Антиохии. Однако в узком проходе между хребтом [[Нур (хребет)|Аманос]] и берегом Якуб-бей и его солдаты попали в засаду, большинство из них были убиты рыцарями-тамплиерами и армянами под командованием Стефана, брата Тороса{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=113}}. Известие об этом произвело деморализующее действие на сельджуков. Кроме того, в Киликии и Конье распространялась чума, большая часть лошадей и мулов погибла. Армия Месуда была вынуждена отступать, бросив обоз, армяне спустились с гор и изматывали отступавшую армию сельджуков нападениями. В результате Месуду пришлось заключить с Торосом мирный договор. Таким образом, киликийские экспедиции Месуда оказались безуспешными{{Sfn|Kesik|2003|s=113}}.
== Вафаты ==
[[Файл:Türbe Kilij Arslan II - tombs.jpg|мини|left|Захоронение Месуда в [[тюрбе]] при мечети Алаэддина]]
После возвращения из Киликии Месуд заболел{{Sfn|Sümer|2004}}. По утверждению Никиты Хониата, Месуд в конце жизни разделил между сыновьями принадлежавшие ему земли. Каппадокию он оставил зятю Ягы-Басану{{Sfn|Никита Хониат|1860|страницы=147—148}}. Перед смертью он успел вызвать в Конью из Эльбистана своего сына Кылыч-Арслана. Султан посадил его на трон, надел на его голову корону и потребовал от приближённых присягнуть ему{{Sfn|Sümer|2004}}. Султан скончался в конце апреля или начале мая 1155 года{{Sfn|Sümer|2004}} после 10 месяцев болезни{{Sfn|Kesik|2003|s=114}}. Утверждалось, что гробница Месуда находится в построенном им городе Симре{{Sfn|Kesik|2003|s=134}}. Однако это ошибка, выяснить которую помогли записи более позднего периода. Султана похоронили в [[тюрбе]] во дворе мечети Алаэддина{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=134—135}}.
Наследники Месуда «немного жили в мире и как прилично родственникам, но большей частью ссорились и враждовали между собой»{{Sfn|Никита Хониат|1860|страницы=147—148}}.
-->
== Идара итеү һәм армия ==
<!-- Сельджуки Рума имели визирей, однако имена визирей Месуда в источниках не сохранились. У сельджуков Анатолии члены династии управляли городами или территориями с титулом [[мелик]]. Таким образом сыновья получали опыт управления. Месуд назначил одного из своих сыновей, Шахиншаха, меликом Кастамону, Анкары и Чанкиры, другой его сын, Кылыч-Арслан, был меликом Эльбистана{{Sfn|Kesik|2003|s=123}}.
При Месуде в сельджукской армии были как пешие, так и конные отряды. В походе армия состояла из легковооружённых воинов, оружием которых были лук со стрелами, меч и копьё. При осаде городов и крепостей сельджуки использовали осадные орудия, например, катапульты{{Sfn|Kesik|2003|s=124}}. О мастерстве лучников Месуда писали Иоанн Киннам и Никита Хониат. Даже в самых сложных условиях сельджукские воины могли поразить цель. Они использовали быстрых лошадей и были легко вооружены, чтобы маневрировать в битве и скрываться от преследования. В сельджукской армии были строгие порядок и дисциплина. Одним из тактических приёмов было изматывание сил противника внезапными набегами. Они прятались в высоких холмах и осыпали превосходящие силы крестоносцев и византийцев дождём стрел{{Sfn|Kesik|2003|s=125}}. Ещё одним тактическим приёмом туркменов и особенно сельджуков, используемым наиболее часто, было ложное отступление. Небольшой отряд атаковал врага и, создав видимость своего поражения, отступал, заманивая преследующую вражескую армию в ловушку{{Sfn|Kesik|2003|s=126}}. Управлять армией в бою помогали звуки барабанов и труб{{Sfn|Kesik|2003|s=127}}.
Жена султана также время от времени принимала участие в государственном управлении{{Sfn|Kesik|2003|s=124}}. Во время осады Коньи Мануилом Комнином Месуд оставил защиту городского замка и стен своей жене{{Sfn|Kesik|2003|s=123}}.
-->
== Иҡтисад, төҙөлөш һәм ижтимағи тормош ==
[[Файл:Alaedin Camii.JPG|мини|Алаитдин мәсете]]
[[Файл:Aksaray Ulu Cami 3101.jpg|мини|Аҡһарайҙағы Минбар мәсете]]
<!-- Поскольку Месуд очень мало жил в Конье, он практически не оставил никаких памятников, сохранившихся до наших дней. Во время своего тридцатидевятилетнего правления он построил в Конье лишь внутренний замок, дворец и мечеть. Мечеть была возведена в стиле анатолийских мечетей того периода — без купола, с плоским потолком и множеством колонн. Строительство [[Мечеть Ала ад-Дина (Конья)|другой мечети]] (переделка византийской церкви) было начато во время правления Месуда I, но завершено во время правления [[Кей-Кубад I|Алаэддина Кейкубада I]], поэтому она была названа в его честь{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}. На плите над сводом у дверей [[минбар]]а мечети выгравирована надпись «Слава веры и мира, отец завоеваний и заместитель халифа Масуд ибн Кылыч-Арслан». Рядом с этой мечетью находилось [[медресе]], построенное Месудом{{Sfn|Kesik|2003|s=132}}. Месуд также построил мечеть в Аксарае{{Sfn|Sümer|2004}} на месте современной Улу-джами (Большой мечети). Минбар этой мечети находится в Улу-джами и является старейшим из минбаров в Центральной Анатолии{{Sfn|Kesik|2003|s=133—134}}.
При Месуде продолжался переход кочевых тюрок к оседлой жизни. По мнению М. Кешика, Месуд, как и другие сельджукские правители Анатолии, долгое время не мог активно заниматься строительством из-за постоянных войн. Жители Западной и Центральной Анатолии не могли чувствовать себя в полной безопасности, поэтому продолжали жить как кочевники{{Sfn|Kesik|2003|s=128}}. В результате успешной борьбы Месуда с крестоносцами, византийцами и Данышмендидами последние годы его правления были благополучными, стабильными и мирными. В эти годы тюрки всё активнее селились в Анатолии{{Sfn|Kesik|2003|s=128}}. Историки XV, XVI и XVII веков утверждали, что Месуд основал город под названием Симре недалеко от Амасьи{{Sfn|Sümer|2004}}. Там были сооружены мечеть, медресе, дома для бедных. Впоследствии город был разрушен{{Sfn|Kesik|2003|s=134}}. Однако это ошибка, Месуд не имел отношения к основанию города, его деятельность не была связана с Амасьей{{Sfn|Kesik|2003|s=134—135}}.
При Месуде была отчеканена самая старая (из обнаруженных) сельджукская монета в Анатолии{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}.
Экономика государства во многом основывалась на военных трофеях и на скотоводстве. Сельджуки не занимались сельским хозяйством, пока не стали оседлыми, они продолжали заниматься животноводством. Земледелием занималось христианское население, которому государство оказывало помощь. Вероятно, к концу правления султана Месуда земледелием начали заниматься и осевшие сельджуки{{Sfn|Kesik|2003|s=129}}. Доход государства складывался из налога [[джизья]] и дани от других государств. Согласно Гийому Тирскому, при Месуде сельджуки собирали налоги даже с византийского порта Анталии{{Sfn|Kesik|2003|s=130}}. Несправедливость налоговой политики Византии во второй половине XII века и обещание султана освободить от налогов тех, кто попал под его власть, привели к массовому переселению на сельджукские земли жителей приграничных византийских территорий{{Sfn|Kesik|2003|s=130—131}}.
В XII веке действовал торговый путь, связывавший Константинополь с Коньей и Тебризом. Конья была важным торговым центром. Прекращение войн привело к оживлению торговли и распространению [[Караван-сарай|караван-сараев]]. Из записей Никиты Хониата следует, что во времена правления Месуда между сельджуками и христианами островов в окрестностях и на озере Бейшехир существовала оживлённая торговля. В Малатье существовал большой рынок, в том числе и невольничий{{Sfn|Kesik|2003|s=129—130}}.
Сельджуки использовали в Анатолии медные, железные, серебряные, квасцовые, [[лазурит]]овые и соляные рудники. Однако нет сведений о том, какие рудники разрабатывались при Месуде. Известно лишь, что лазурит добывали около Коньи{{Sfn|Kesik|2003|s=131}}.
-->
== Шәхесенең әһәмиәте ==
<!-- По оценке М. Кешика, Месуд был умным, справедливым, осторожным, дальновидным и религиозным правителем. В 570 [[Год хиджры|году Хиджры]] он использовал [[лакаб]] Рукнеддин ({{Lang-tr|Rukn al-Din, Rukn ad-Din, Rukn ud-Din}}, {{lang-ar|ركن الدين||Pillar of the Faith}} — «Столп веры»){{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=121}}.
Политика византийских императоров в отношении Малой Азии состояла в том, чтобы в борьбе правителей между собой оказывать помощь более слабому из них. Византия была заинтересована в поддержании вражды между малоазийскими эмирами, чтобы те ослабляли друг друга. По словам М. Кешика, «особенно здесь достойна восхищения умная и дальновидная политика султана Месуда против Византийской империи. Потому что он разгадывал политику Византии в отношении турок и не попадался в приготовленные ими ловушки»{{Sfn|Kesik|2003|s=75}}.
В описаниях «Анонимного Зангиме» и в «Истории» Аксарайи Месуд — первый сельджукский анатолийский правитель, которому авторы приписывают традиционные черты персидско-исламского правителя. Автор «Анонимного Зангиме» подчёркивал, что Месуд выполнял религиозные обязанности правителя и проводил политику исламизации недавно завоёванных земель. Аксарайи утверждал, что Месуд был справедливым монархом, чьё правление было узаконено [[халиф]]ом. Однако слова Аксарайи о том, что халиф признал Месуда султаном, приславшим ему знаки правления, не подтверждаются другими источниками. Ибн ал-Асир назвал Месуда царём (меликом) Коньи и Аксарая один раз, но в других местах — лишь князем, который правил в Конье. Иоанн Киннам, как и Анна Комнина, называл сельджукских правителей Анатолии султанами, но он при этом не указывал, был ли этот титул Месуда официально признан халифом. Слова Киннама «вождь Икониона [Коньи], которого турки, почитая его превыше всего, называют султаном» означают лишь, что сельджуки в Анатолии признавали Месуда своим повелителем. Бар-Эбрей называл Месуда султаном Коньи, но тоже не указывал, был ли ему официально присвоен этот титул. При этом тот же автор подробно описывал, как халиф «провозгласил» Мелика Гази меликом и прислал ему «золотой обруч на шею и золотой посох, и четыре чёрных знамени, и барабаны». По мнению С. Меджит, «тот факт, что тот же автор умалчивает об [[Инвеститура|инвеституре]] Месуда, указывает на то, что в то время он не был признан халифом»{{Sfn|Mecit|2013|pp=42—44}}.
[[Хамдаллах Казвини|Казвини]] утверждал, что сельджукский султан Рума Месуд подчинялся [[Государство Сельджукидов|великому сельджукскому султану]] [[Ахмад Санджар|Санджару]] и каждый год платил ему дань. Известно, что Санджар передал своему племяннику [[Махмуд ибн Мухаммад|Махмуду]], сельджукскому султану Ирака, маншур (распоряжение, приказ) на управление некоторыми территориями. [[Ибн аль-Асир]] утверждал, что лично видел маншур, в котором Махмуду передавались земли в Анатолии. То есть сельджуки Рума подчинялись сельджукам Ирака, которые, в свою очередь подчинялись великим сельджукам. Однако не зафиксировано ни одного факта, показывающего, что султан Месуд признавал эту зависимость{{Sfn|Kesik|2003|s=106}}. На чеканенных Месудом монетах он указан с титулом «эс-Султануль-муаззам» (великий султан), таким же, который использовал Махмуд. Турецкие историки [[Туран, Осман|О. Туран]] и М. А. Кёймен отмечали, что эта зависимость была лишь «на бумаге» (в маншуре){{Sfn|Kesik|2003|s=107}}.
Во время правления Месуда сельджуки прочно обосновались в Анатолии{{Sfn|Sümer|2009}}. До него Анатолию называли «Рум» (земля римлян), и лишь во время его правления жители Запада стали называть Анатолию «Турчией» (Турция). Армяне при нём называли большую часть Анатолии, находившейся под властью турок-сельджуков, «Туркестаном»{{Sfn|Sümer|2004}}. По словам {{Нп5|Райс, Тамара Тэлбот|Т. Райс||Tamara Talbot Rice}}, к моменту смерти Месуда в 1155 году государство Сельджуков было «значительно более сильным, чем когда он пришёл к власти. Теперь это была процветающая и влиятельная держава»{{Sfn|Райс|2004|страницы=31—32}}. По мнению {{Нп5|Вудс, Джон (историк)|Дж. Вудса||John E. Woods (historian)}}, благодаря деятельности Месуда Государство сельджуков Рума стало доминирующей державой в Центральной и Восточной Анатолии{{Sfn|Woods}}. Турецкий историк С. Меджит писал: «можно с уверенностью предположить, что Месуд в конце своего правления заложил основы, которые превратили сельджукское княжество в Анатолии в сельджукский султанат Коньи»{{Sfn|Mecit|2013|p=46}}.
-->
== Ғаиләһе ==
Жена: дочь Мелика Гази. Брак заключён до 1116 года{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}.
Сыновья{{Sfn|Sümer|2004}}:
* [[Кылыч-Арслан II|Кылыч-Арслан]];
* Шахин-шах, правитель [[Анкара|Анкары]];
* Долат (Девлет).
Дочери:
* Дочь. Муж — Данышмендид Зюннун{{Sfn|Sümer|2004}};
* Дочь. Муж — Данышмендид Ягы-Басан{{Sfn|Sümer|2004}};
* Дочь. Муж — [[Иоанн Комнин (сын Исаака Комнина)|Иоанн Комнин]]{{Sfn|Sümer|2004}};
* Дочь. Муж — сын [[Имад ад-Дин Занги|Имадеддина Занги]] [[Нур ад-Дин Махмуд|Махмуд Нуреддин]]{{Sfn|Sümer|2004}}. Мюнеджимбаши писал, что её имя было Сельчук-хатун{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}. М. Кешик писал, что, по словам Михаила Сирийца, за Нуреддина была выдана та дочь Месуда, которая была ранее женой Иоанна Комнина. М. Кешик утверждал, что не смог найти в других источниках подтверждения этой информации{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}{{ref+|У Михаила Сирийца не названо имя, и речь не о браке с племянником императора, а только о помолвке: «Хотя она была просватана за племянника византийского императора, женился на ней Hyp ад-Дин»{{sfn|Михаил Сириец|1982|с=29}}{{sfn|Michel le Syrien|1905|p=297}}. |group=comm}}.
== Комментарийҙар ==
{{Иҫкәрмәләр|group=comm}}
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|20em}}
== Әҙәбиәт һәм сығанаҡтар ==
=== Сығанаҡтар ===
* {{Книга|ref=Анна Комнина|автор=Анна Комнина|заглавие=[[Алексиада]]|ответственный=пер. [[Любарский, Яков Николаевич|Я. Н. Любарского]]|год=1996|место=СПб.|издательство=[[Алетейя (издательство)|Алетейя]]}}
* {{Книга|ref=Иоанн Киннам|ссылка=https://www.vostlit.info/Texts/rus17/Ioann_Kinnam_3/frametext1.htm|автор=Иоанн Киннам|заглавие=Краткое обозрение царствования Иоанна и Мануила Комнина (1118-1180)|ответственный=пер. под ред. [[Карпов, Василий Николаевич|В. Н. Карпова]]|год=1859|место=СПб.}}
* {{Статья|ссылка=https://www.vostlit.info/Texts/rus4/Mychel_Syr/frametext3.htm|ref=Михаил Сириец|автор=[[Михаил Сириец]], Гусейнов Р. А.|заглавие=Из «Хроники» Михаила Сирийца (часть 3)|год=1982|место=М.|издание=Письменные памятники Востока, 1975|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]], [[ГРВЛ]]|тип=Ежегодник|страницы=16—31|issn=}}
* {{Книга|ref=Никита Хониат|ссылка=http://www.vostlit.info/Texts/rus3/Honiat_2/text3.phtml?id=12432|автор=Никита Хониат|заглавие=Никиты Хониата история, начинающаяся с царствования Иоанна Комнина|ответственный=пер. под ред. [[Долоцкий, Василий Иванович|В. И. Долоцкого]]|год=1860|место=СПб.|том=1. (1118——1185)}}
* {{Книга|ref=Matthieu (D'Edesse)|ссылка=http://archive.org/details/bub_gb_YlkuAAAAQAAJ|автор=Matthieu (D'Edesse)|заглавие=Chronique de Matthieu d'Edesse 962—1136 avec la continuation de Grégoire le Prêtre jusqu'en 1162, d'après trois manuscrits de la Bibliothèque impériale de Paris|год=1858|место=P.|издательство=A. Durand|allpages=591|isbn=}}
* {{Книга|ref=Michel le Syrien|ссылка=http://archive.org/details/MichelLeSyrien3|автор=Michel le Syrien|заглавие=Chronique de Michel le Syrien|ответственный=[[Шабо, Жан-Батист|J.-B.Chabot]]|год=1905|язык=fr|место=Paris|издательство=Roger Pearse|volume=3}}
* {{Книга|ref=Sibṭ bin al-Jawzī|ссылка=http://archive.org/details/recueildeshistor03acad|автор=Ibn el-Djeuzi|заглавие=Recueil des historiens des croisades : Historiens orientaux|ответственный=Académie des inscriptions & belles-lettres (France)|год=1872|часть=Mirât ez-Zèmân|место=P.|издательство=Imprimerie nationale|pages=517—570|allpages=792|volume=3}}
* {{Книга|ref=William of Tyre|ссылка=https://archive.org/details/william-of-tyre-deeds-done-beyond-the-sea-volume-ii|автор=William of Tyre|заглавие=A History of Deeds Done Beyond the Sea|ответственный=Translated and Annotated by Emily Atwater Babcock and A. C. Krey|год=1943|место=New York|издательство=[[Издательство Колумбийского университета|Columbia University Press]]|volume=2}}
* {{Статья|ссылка=https://www.jstor.org/stable/25194766|ref=Anonymous Syriac Chronicle|заглавие=The First and Second Crusades from an Anonymous Syriac Chronicle|год=1933|издание=Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland|место=L.|volume=2|pages=273—305|issn=0035-869X|ответственный=Tritton A. S., [[Гибб, Гамильтон Александр Росскин|Gibb H. A. R.]]}}
=== Әҙәбиәт ===
* {{книга|ref=Босворт|автор=[[Босуорт, Клиффорд Эдмунд|Босворт К. Э.]]|заглавие=Мусульманские династии. Справочник по хронологии и генеалогии|ответственный=Пер. с англ. [[П. А. Грязневич]]а, отв. редактор [[И. П. Петрушевский]]|год=1971|оригинал=The Islamic Dynasties. A Cronological and Genealogical Handbook|место=М.|издательство=Наука, ГРВЛ|страницы=181—182}}
* {{книга|автор=Райс Т. Т.|часть=|заглавие=Сельджуки. Кочевники — завоеватели Малой Азии|ref=Райс|ссылка=|место=М.|издательство=[[Центрполиграф]]|год=2004|страниц=238|isbn=5-9524-0949-0}}
* {{книга|автор=[[Успенский, Фёдор Иванович|Успенский Ф. И.]]|заглавие=История Византийской империи. В 5 т|том=5|ссылка часть=http://rikonti-khalsivar.narod.ru/Usp4.10.htm|часть=История Византийской Империи. Отдел VI. Комнины. Глава X. Восточные дела.|место=М.|издательство=[[АСТ (издательство)|АСТ, Астрель]]|год=2005|страниц=558|isbn=5-271-03856-4|ref=Успенский}}
* {{Статья|ссылка=https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1213666|ref=Altan|автор=Altan E.|заглавие=Haçlı Seferleri ve Anadolu (1097—1190): Türkiye Selçukluları Tarihinde Haçlı Seferlerinin Yeri ve Önemi|год=2020|язык=tr|издание=USAD|том=12|страницы=35—50}}
* {{Книга|ref=Atçeken, Yaşar|ссылка=https://books.google.ru/books?id=QvSiDwAAQBAJ|автор=Atçeken Z., Yaşar B.|заглавие=Malazgirt'ten Vatana Anadolu Selçuklu Devleti Tarihi|год=2016|издательство=Eğitim Yayınevi|isbn=978-975-8890-15-6}}
* {{Книга|ref=Cahen|ссылка=https://books.google.com/books?id=29ZpAAAAMAAJ|автор=[[Каэн, Клод|Cahen Cl.]]|заглавие=Pre-Ottoman Turkey: A General Survey of the Material and Spiritual Culture and History C. 1071-1330|год=1968|место=N. Y.|издательство={{нп5|Sidgwick & Jackson}}|allpages=492|isbn=978-0-283-35254-6}}
* {{Книга:Энциклопедия ислама. 2-е издание|Cahen Cl.|Balak|volume=1|p=983|ref=Cahen}}
* {{Книга|ref=Chalandon|ссылка=http://archive.org/details/jeaniicomneneet01chalgoog|автор=[[Шаландон, Фердинанд|Chalandon F.]]|заглавие=Jean II Comnène, 1118—1143, et Manuel I Comnène, 1143—1180|год=1960|место=N. Y.|издательство=B. Franklin|pages=42—44}}
* {{Книга|ref=Cahen|ссылка=https://books.google.ru/books?id=Jl_JAwAAQBAJ|автор=[[Каэн, Клод|Cahen Cl.]]|заглавие=The Formation of Turkey: The Seljukid Sultanate of Rum: Eleventh to Fourteenth Century|год=2014|место=Milton Paek, Abingdon, Oxfordshire|издательство=[[Routledge]]|allpages=287|isbn=978-1-317-87625-0}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/kilicarslan-i|ref=Demirkent|автор={{нп5|Демиркент, Исин|Demirkent I|tr|Işın Demirkent}}|заглавие=Kilicarslan I|год=2002|язык=tr|издание=[[Islam Ansiklopedisi]]|том=25|страницы=396—399}}
* {{книга|ref=Kesik|автор=Kesik M.|заглавие=Türkiye Selçuklu Devleti Tarihi: Sultan I. Mesud Dönemi (1116—1155)|год=2003|место=An.|издательство=[[Türk Tarih Kurumu]]}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/meliksah--anadolu-selcuklu|ref=Kesik|автор=Kesik M.|заглавие=Melikşah|год=2004|язык=tr|место=Ankara|издание=[[Исламская энциклопедия|TDV İslâm Ansiklopedisi]]|том=29|выпуск=|страницы=58—59}}
* {{Книга|ref=Madden|ссылка=https://books.google.ru/books/about/Crusades.html?id=HkOAAAAACAAJ|автор=[[Мэдден, Томас|Madden Th. F.]]|заглавие=Crusades: The Illustrated History|год=2004|издательство=Duncan Baird|allpages=224|isbn=978-1-84483-040-4}}
* {{Статья|ref=Mallett|автор=Mallett A.|заглавие=The battle of Inab|год=2013|язык=en|издание=Journal of Medieval History|том=39|номер=1|страницы=48—60|issn=0304-4181|место=Amsterdam|издательство=[[Elsevier]]|doi=10.1080/03044181.2012.744699}}
* {{Книга|ref=Mecit|ссылка=|автор=Mecit S.|заглавие=The Rum Seljuqs: Evolution of a Dynasty|год=2013|место=London|издательство=[[Routledge]], [[Taylor & Francis Group]]|allpages=249|isbn=978-1-134-50899-0}}
* {{статья|ссылка=|ref=Metin|автор=Metin|заглавие=Sultanlığı Meşruiyet Kazanmamış Bir Selçuklu Şehzadesi: Tuğrul Arslan|год=2017|язык=tr|место=Konya|издание=Selçuklu Araştırmaları Dergisi|том=|выпуск=6|страницы=35—52|issn=2548-0154}}
* {{Книга|ref=Nicolle|ссылка=https://books.google.ru/books?id=xKo7vgAACAAJ|автор=Nicolle D.|заглавие=The Second Crusade 1148: Disaster outside Damascus|год=2009|место=Oxf.|издательство=[[Osprey Publishing]]|allpages=96|isbn=978-1-84603-354-4}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/danismendliler|ref=Özaydin|автор=Özaydin A.|заглавие=DÂNİŞMENDLİLER|год=1993|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|страницы=469—474|volume=|том=8}}
* {{Книга|ref=Phillips|ссылка=https://books.google.ru/books?id=P5FheHjG34kC|автор=Phillips J. P.|заглавие=The Second Crusade: Extending the Frontiers of Christendom|год=2007|место=New Haven|издательство=[[Yale University Press]]|allpages=410|isbn=978-0-300-11274-0}}
* {{Книга|ref=Phillips|ссылка=https://books.google.ru/books/about/The_Crusades_1095_1197.html?id=8L0GFPBPPIoC|автор=Phillips J. P.|заглавие=The Crusades, 1095—1197|год=2002|место=L.|издательство=[[Longman]]|allpages=254|isbn=978-0-582-32822-8}}
* {{Книга|ref=Roche|ссылка=https://books.google.ru/books?id=x9XaOwAACAAJ|автор=Roche J. T.|заглавие=Conrad III and the Second Crusade in the Byzantine Empire and Anatolia, 1147|год=2008|место=St. Andrews, Scotland|издательство=[[University of St Andrews]]|allpages=574}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/selcuklular#anadolu-selcuklulari|ref=Sümer|автор=Sümer F.|заглавие=III. Anadolu Selçukluları (1075—1308)|год=2009|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|страницы=380—384|том=36}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/mesud-i|ref=Sümer|автор=Sümer F.|заглавие=Mesud I|год=2004|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|том=29|страницы=339—342}}
* {{Книга|ref=Такуш|ссылка=https://books.google.ru/books?id=GQYXAQAAIAAJ|автор=طقوش، محمد سهيل ({{iw|Такуш, Мухаммад Сохаил||ar|محمد سهيل طقوش}})|заглавие=تاريخ سلاجقة الروم في آسيا الصغرى، ٠٧٤-٤٠٧ ھ/٧٧٠١-٤٠٣١ م: مدخل إلى تاريخ العثمانين (История сельджуков Рума в Малой Азии, 774–407 гг. хиджры / 1077-1304 гг. н.э.: введение в историю османов)|год=2002|издательство=دار النفائس|isbn=978-9953-18-047-2}}
== Һылтанмалар ==
* {{Cite web|lang=en|url=https://www.britannica.com/place/Anatolia/Seljuq-expansion|title=Anatolia — Seljuq expansion|author=Woods J. E.|website=[[Британская энциклопедия|Britannica]]|access-date=2022-04-18|ref=Woods}}
{{Султаны Рума}}
{{Избранная статья|Госдеятели}}
{{Тышҡы һылтанмалар}}
[[Категория:Азияның XII быуат хакимдары]]
[[Категория:Алфавит буйынса ғәскәр башлыҡтары]]
[[Категория:Урта быуаттар ғәскәр башлыҡтары]]
[[Категория:Сәлжүкиҙәр]]
by65oxds8mrz4lb5p8xrw8ol1uv45zz
1146766
1146764
2022-07-22T16:57:16Z
Akkashka
14326
/* Сүриәлә тәре йөрөтөүселәр менән көрәше */
wikitext
text/x-wiki
{{Государственный деятель
| имя = Мәсүд I
| оригинал имени = {{lang-ota|ركن الدين مسعود}} {{lang-tr|Rukn al-Dīn Mes'ūd}}
| должность = Рум солтаны (Конья солтанлығы)
| периодначало = [[1116]]
| периодконец = [[1156]]
| предшественник = Мәликшаһ I (Конья солтаны)
| преемник = [[Ҡылыс-Арыҫлан II]]
| дата смерти = 1156
| отец = [[Ҡылыс-Арыҫлан I]]
}}
'''Мәсүд I Рукнетдин''' ({{Lang-ar|ركن الدين مسعود}}, ''төр.'' Ebü'l-es Feth-Sultânü'l-d Muazzam ve’Izzüddünyâ-Mes’dîn b ûd. Kılıcarslan es-Selcûkī; Rukn al-Mas’Dīn ūd; {{Lang-el|Μασούτ}}) —1156 йылдан алып 1116 йылға тиклем [[Рум солтанлығы|Рум солтаны,]] Ҡылыс-Арыҫлан I солтандың улы
Ҡылыс-Арыҫлан үлгәндән һуң, власҡа өлкән улы Мәлик шаһ,килгән, ул Мәсүдте төрмәгә япҡан. Мәлик шаһ менән [[Византия империяһы|Византия]] императоры Алексей Комнин һөйләшеүҙәре мәлендә Мәсүд азат ителә һәм власҡа килә, ә Мәлик шаһ, ҡулға алынып, һуҡырайтыла һәм быуып үлтерелә. Үҙенең 39 йыл дауамындағы хакимлығы йылдарында византийҙарҙы ҡаты тота һәм күрше мосолман ерҙәре иҫәбенә биләмәләрен киңәйтә. Идара итеүенең тәүге йылдарында Мәсүд үҙенең ағай-энеләре идара иткән Мелитена һәм [[Анкара]]ны баҫып алған. 1142 йылда Мөхәммәт Данишмендид үлгәндән һуң, Мәсүд Данишмендидтар ерҙәрен баҫып ала башлаған. Мәсүд хакимлыҡ иткән йылдарҙа даими рәүештә һуғышҡан. 1147 йылдың 26 октябрендә Икенсе тәре походы барышында Мәсүд Дорилей эргәһендә Конрад III немец тәре йөрөтөүселәр армияһын еңгән, ә 1148 йылдың 7 ғинуарында Кадм тауҙары янында — Людовик VII француз тәре йөрөтөүселәр армияһын тар-мар иткән. Артабан Мәсүд Антиохия кенәзлеге һәм Эдесса графлығы ерҙәре өсөн тәре йөрөтөүселәр һәм Киликий әрмән дәүләте хакимдары менән һуғышҡан.
1155 йылда Мәсүд вафат булған мәлгә [[Рум солтанлығы|Рум сәлжүк дәүләте]] Үҙәк һәм Көнсығыш Анатолияның өҫтөнлөклө державаһы була. аталған Мәсүдкә тиклем Көнбайыш халҡы Анатолияны «Рум» (римлеләр ере), тип атаған, тик уның хакимлығы осоронда Кесе Азияны «Турчия» (Төркиә) тип атай башлаған.
== Сығанаҡтар ==
;Сүриә
1195 йылға тиклемге ваҡиғалар '''Михаил Сүриәле'''нең (1126—1200) «Хронография»һында Мәсүдтең биографияһы һәм хакимлығы тураһында бәйән ителә{{Sfn|Kesik|2003|s=XXIV}}. Мәсүд буйынса тикшеренеүсе М. Кешик 1285 йылға тиклемге ваҡиғаларҙы ''' Бар-Эбрей''' «Хронология»һынан тапҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=XXV}}. 1240 йылда билдәһеҙ рухани ҙған "'''Анонимная сирийская хроника'''"ла Эдессала тәре йөрөтөүселәрҙең идаралыҡ итеүен (1098—1144) һүрәтләй{{Sfn|Kesik|2003|s=XXV}}.
;Әрмән
Мәсүд хакимлығы осоронда булған ваҡиғалар V—XVIII быуаттар әрмән тарихнамәһендә бирелгән. '''Матвей Эдесский''' «Хронография»һы 1136 йылға тиклем яҙған{{Sfn|Kesik|2003|s=XXII}}. Бында Яҡын Көнсығышты сәлжүктәр яулауы һәм тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы көрәш тасуирланған. "Хронография"ны рухани '''Григор Ерец''' 1162 йылға тиклем дауам иткән. «Продолжение хронографии» сәлжүктәрҙең Византия, Данишмендидтар, тәре йөрөтөүселәр һәм әрмәндәр араһындағы мөнәсәбәттәрен еткерә {{Sfn|Kesik|2003|s=XXIII}}. '''Вардан Аревелци'''ҙың «Всеобщая история» хеҙмәте һуғыштарҙы һүрәтләй, әммә Мәсүдтең хакимлығы тураһында мәғлүмәт аҙ{{Sfn|Kesik|2003|s=XXIII}}. '''Смбат Спарапет''' «Йылъяҙма»һында 951—1274 йй. ваҡиғаларҙы яҙған. Бында Киликия әрмәндәре, сәлжүктәр, [[мәмлүктәр]] һәм [[ҡараманоғуллары]] тураһында мәғлүмәт бар{{Sfn|Kesik|2003|s=XXIV}}.
;Византий
Мәсүдтең тормошо һәм эшмәкәрлеге византий мәсьәләләре менән бәйле. Алексей I Комниндың ҡыҙы '''[[Анна Комнина]]''' атаһы тураһында «Алексиада» хеҙмәтендә яҙған. Был хеҙмәт Төркиә тарихын өйрәнеү буйынса әһәмиәтле сығанаҡ. "Алексиада"ла Мәсүдтең ағаһы Мәликшаһ I менән көрәше ентекле бирелгән{{Sfn|Kesik|2003|s=XXI}}. '''Иоанн Киннам'''дың (1143—1185) "Тарих"ы икенсе тәре йөрөтөүселәр походын, Коньяны ҡамауҙы ентекле һүрәтләй{{Sfn|Kesik|2003|s=XXII}}. '''Никита Хониат''' "Тарих"ы Мәсүд һәм император Иоанн араһындағы мөнәсәбәттәргә бағышланған. Никита Хониат һәм Иоанн Киннам хеҙмәттәре бер-береһен тулыландыра{{Sfn|Kesik|2003|s=XXII}}.
;Ғәрәп һәм фарсы
<!--
Арабские и персидские источники не предоставляют достаточный объём сведений о жизни Месуда. М. Кешик использовал их лишь для верификации информации из других источников. Небольшое количество оригинальных сведений дают лишь некоторые из мусульманских источников. К ним относится труд современника Месуда, жителя [[Дамаск]]а '''[[Ибн аль-Каланиси]]''' (1070—1160). Ещё одним современником султана был '''[[Ибн аль-Азрак аль-Фарики|Ибн аль-Азрак]]''' (1117—1181), живший в Анатолии. Однако он акцентировался на истории [[Артукогуллары|Артукидов]], и сведения о Месуде очень сжатые{{Sfn|Kesik|2003|s=XV}}. Ограниченную информацию можно почерпнуть в труде '''[[Ибн аль-Асир]]а''' (ум. 1233) «История атабеков сирийских»{{Sfn|Kesik|2003|s=XVI}}, но его «Полный свод всеобщей истории» обходит стороной события в Анатолии{{Sfn|Kesik|2003|s=XVIII}}. '''[[Аль-Фатх аль-Бундари|Аль-Бундари]]''' (1190—1245), сокративший труд '''[[Имадуддин аль-Исфахани|аль-Исфахани]]''' (1125—1201), упоминает Месуда только в одном предложении. Некоторые факты, полезные для освещения деятельности Месуда в связи с крестоносцами и византийцами, указаны младшим современником Месуда, историком из [[Алеппо]] '''{{Нп5|Ибн аль-Адим|Ибн аль-Адимом|4=Ibn al-Adim}}''' (ум. 1262). Труд '''[[Бахауддин ибн Шаддад|Ибн Шаддада]]''' (ум. 1285) упоминает детали, полезные при описании борьбы Месуда с армянами и крестоносцами{{Sfn|Kesik|2003|s=XVI}}. '''«Анонимный Зангиме'''» описывает события от возникновения сельджуков до 1363 года и является важным источником по истории сельджуков Анатолии. В нём приводятся оригинальные сведения о восшествии Месуда на престол, его борьбе с [[Араб (сын Кылыч-Арслана I)|Арабом]], осаде Коньи Мануилом Комнином, борьбе Месуда с армянами и крестоносцами{{Sfn|Kesik|2003|s=XVI—XVII}}. Современник Месуда из Алеппо '''{{Нп5|Аль-Азими|аль-Азими|4=Al-Azimi}}''' (ум. после 1161) упоминает события жизни Месуда в одном предложении с хронологическими ошибками. Ещё один современник Месуда '''Ибн Хамдун''' (1101—1167) не интересовался анатолийскими событиями и информацию о Месуде даёт в нескольких фразах{{Sfn|Kesik|2003|s=XVII}}. Сведения '''[[Сибт ибн аль-Джаузи|Сибта Ибн аль-Джаузи]]''' (ум. 1257) не оригинальны и дублированы в трудах Ибн аль-Каланиси, Ибн аль-Азрака, Ибн аль-Асира и Имадеддина аль-Исфахани. Труд '''[[Абу Шама аль-Макдиси|Абу Шамы аль-Макдиси]]''' (1203—1268) дополняет информацию о крестоносцах. Труд '''[[Абу-ль-Фида|Абу-ль-Фиды]]''' — краткое изложение всеобщей истории Ибн аль-Асира{{Sfn|Kesik|2003|s=XVIII}}. '''[[Шихабуддин ан-Нувайри|Ан-Нувайри]]''' (ум. 1332) сведений о Месуде почти не даёт. У '''{{Нп5|Карим ад-Дин Аксарайи|Аксарайи|4=Karim al-Din Aqsarayi}}''' (ум. 1332/33) не так много сведений о султане, но, по сравнению с основными источниками, он приводит отличающиеся от них данные о начале деятельности Месуда. Писавшие в XIV веке '''Кади Ахмед Нигдели''' и '''[[Аз-Захаби]]''' (1274—1348) указывают лишь неоригинальную информацию, заимствованную в более ранних источниках{{Sfn|Kesik|2003|s=XIX}}. «Избранная история» '''[[Хамдаллах Казвини]]''' (1281/82—1350) повторяла сведения более ранних источников, некоторые полезные детали позаимствованы из его поэмы «Зафернаме» {{Sfn|Kesik|2003|s=XX}}. «Сборник народов» написан '''{{Нп5|Мюнеджимбаши Ахмед Деде|Мюнеджимбаши|4=Munejjim-bashi Ahmed Dede}}''' (ум. 1702), жившим намного позже описываемых событий. Однако автор использовал множество источников, не сохранившихся до наших дней. В этом труде упоминается имя дочери Месуда{{Sfn|Kesik|2003|s=XXI}}.
-->
;Латин сығанаҡтары
М. Кешик фекеренсә, замандаштары яҙған әҫәрҙәрҙән Икенсе тәре походы тураһында иң мөһим сығанаҡ — Людовик VII армияһында капеллан булып хеҙмәт иткән '''Одон Дейльский''' хроникаһы. Ул француз тәре йөрөтөүселәре армияһының Кесе Азия аша Антиохияға сәйәхәтен һәм сәлжүктәр менән һуғышын ентекләп тасуирлай. Әммә уның хроникаһы ғәҙел түгел{{Sfn|Kesik|2003|s=XXV—XXVI}}{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Гийом Тирскийҙың (1130—1185) «История деяний в заморских землях» хеҙмәтендә сәлжүктәрҙең византиялар һәм тәре йөрөтөүселәр менән мөнәсәбәттәре тураһында мәғлүмәт тупланған{{Sfn|Kesik|2003|s=XXVI}}.
== Биографияһы ==
=== Иртә йәшлек йылдары ===
Мәсүд [[Рум]] солтаны Ҡылыс-Арыҫлан I-нең улы{{Sfn|Demirkent|2002}}. Мәсүд исеме сығанаҡтарҙа тәүге тапҡыр Ҡылыс-Арыҫландың Мосул кампанияһына бәйле барлыҡҡа килгән{{Sfn|Kesik|2003|s=9}}. 1107 йылда Ҡылыс-Арыҫлан Ираҡтағы Мөхәммәт I Тапар әмир Жәкәрмеш урынына Мосул һәм Бәдиәт-әл-Жәзирә атабәге итеп тәғәйенләгән сәлжүк солтаны Жәүәлигә (Чавли, ''фр.'' Jâwali Saqâwâ){{Нп5|Джавали (Чавли)||}} ҡаршы походҡа юллана. 1107 йылдың 22 мартында Ҡылыс-Арыҫлан I үҙенең ҡанһыҙлығы менән билдәле Жәүәлиҙе хаким итеп ҡабул итергә теләмәгән халыҡтың саҡырыуы буйынса Мосулға инә. Походта солтан менән бергә хандың ҡатыны Айша, улдары Тоғрул-Арыҫлан, солтандың улы Мәликшаһ һәм, моғайын, Мәсүд тә булғандыр{{Sfn|Kesik|2004}}.
Сығанаҡтарҙағы мәғлүмәт ҡапма-ҡаршы. Сибт ибн әл-Жаузи, Мәсүд атаһы менән Мосулда булды, тип яҙған{{Sfn|Kesik|2003|s=11}}. Ләкин күп кенә сығанаҡтар, Мәсүд Коньяла ҡалды, тип раҫлай. Аҡһарайҙа әйтелеүенсә, Ҡылыс-Арыҫлан уны походҡа тиклем үк үҙенең вариҫы тип иғлан итә һәм Коньяла ҡалдыра.
1107 йылдың 13 июлендә Ҡылыс-Арыҫлан Хабур йылғаһы буйындағы алышта еңелә һәм, йылға аша сығырға тырышып, аты менән бергә батып үлә{{Sfn|Demirkent|2002}}. Ҡылыс-Арыҫлан һәләк булған мәлгә солтандың улдарынан иң өлкәненә Мәликшаһҡа 11 йәш була{{Sfn|Demirkent|2002}}. Ул Сәлжүк солтаны Мөхәммәт Тапарға әсирлеккә эләгә{{Sfn|Cahen|2014|loc=Chapter two. Turkish activity in the West under Shāhānshāh}}. Сибт ибн әл-Жаузи әйтеүенсә, Жәүәли менән һуғышта атаһы менән Мәсүд булған. Йәнәһе лә ул яу яланында әсирлеккә алынған һәм Мөхәммәт Тапарға ебәрелгән{{sfn|Metin|2017|s=38}}. М. Кешик фекеренсә, Сибт ибн әл-Жаузи мәғлүмәтенең дөрөҫ булыуы ихтимал, һуғыш ваҡытында Мәсүд менән Ғәрәп атаһы янында булыуы ихтимал. Ҡылыс-Арыҫлан еңелгәндән һуң, әсирлектән ҡасыуҙары ихтимал ине. Мосулды һәм уның улдарының береһен Жәүәиләне баҫып алғандыр, моғайын, солтандың башҡа улдарына Анатолияға ҡайтырға рөхсәт итеп, ҡасаҡ туғандарын бер-береһе менән тәхет өсөн көрәшергә, ә Мәликшаһты уларҙы тотҡарлау маҡсатында файҙаланырға уйлағандыр{{Sfn|Kesik|2003|s=11}}.
Ливан тарихсыһы М. С. Такуш раҫлауынса, атаһы үлгәндән һуң Мәсүд Данишмендидтарҙа, ә Ғәрәп Коньяла йәшәгән{{Sfn|Такуш|2002|страницы=۱۱۲}}. Т. Райс та, Месуд Данишмендидтарҙа йәшәгән, тип уйлаған, ләкин, уның фекеренсә, Ғәрәп Анатолияла ([[Кесе Азия]]) түгел, ә Мөхәммәт Тапарҙа тотҡонлоҡта булған{{Sfn|Райс|2004|страницы=31}}.
=== Ағай-энеләренә ҡаршы көрәш ===
==== Мәликшаһ ====
Үҙәк Анатолийҙа килеп тыуған хаосты һәм сәлжүктәрҙең хакимы булмауынан файҙаланып, Византия императоры Алексей I Комнин тыныслыҡты боҙа. Мөхәммәт Тапар хәлдең етдилеген аңлап, Мәликшаһты Анатолияға ебәргән{{Sfn|Sümer|2009}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=202}}. Коньяға килгәс, Мәликшаһ үҙенең батшалығында власты баҫып алған ике туғанын (кузен) язалап үлтергән{{Sfn|Cahen|2014|loc=Chapter two. Turkish activity in the West under Shāhānshāh}}. Бынан тыш, ул Мәсүдте һәм тағы бер ҡустыһы, Ғәрәпте, төрмәгә ултырта. Шунан һуң Мәликшаһ Алексей Комнинға ҡаршы һуғыш башлай. 1116 йылда Афьонкарахисар янындағы лагерҙа һөйләшеүҙәрҙә император менән осрашып, Алексей менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм императорҙан ҙур сумма аҡса ала{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=202}}.
Мәликшаһ менән һөйләшеүҙәр барышында император үҙенә ҡаршы фетнә күтәрелгәнен белә{{Sfn|Sümer|2004}}. Михаил Сүриәле һүҙҙәренсә, хәрби начальник Мәликшаһ Мәсүдте төрмәнән сығарған һәм Данишмендид Мелик Ғәзи янына алып килгән. Бында Мәсүдте солтан тип иғлан иткәндәр{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Михаил Сириец|1982|страницы=36}}. Алексей Мәликшаһҡа лагерҙа ҡалырға йәки Византия һағы менән файҙаланырға кәңәш итә, ләкин теге баш тарта{{Sfn|Sümer|2004}}. Анна Комнина быға ошондай һүҙҙәр менән аңлатма бирҙе: «Үҙҙәрен болоттарҙан да юғарыраҡ тип һанаған вәхшиҙәрҙең тәкәббер холҡо шундай»{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}. Мәликшаһ разведка отрядтарын юлбаҫарҙар юҡмы икәнлеген тикшерергә ебәрә. Ләкин илселәрҙе юлда Мәсүд яғына сығалар. Солтанға әйләнеп ҡайтҡас, улар юлдың хәүефһеҙ булыуын хәбәр иткән. Һөҙөмтәлә Мәликшаһ Мәсүд һалдаттары менән бәрелешкән. Ул ҡасырға маташҡанда, Пухей исемле әмир уға Аҡшәһәр янындағы Тирагионда йәшенергә кәңәш иткән. Тиҙҙән ҡала ҡамауға алына, һәм Пухей халыҡты Мәсүдкә бирелергә һәм Мәликшаһты бирергә күндергән. Мәсүд туғанының күҙен соҡоп алырға һәм Конья төрмәһенә ултыртырға ҡушҡан (1116) {{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}{{Sfn|Chalandon|1960}}. Анна Комнина, Мәликшаһ тулыһынса һуҡыраймаған була, тип яҙған. Ошо хаҡта белгәс, Мәсүд туғанын йәйә кереше менән быуҙырып үлтерткән (1117){{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}{{Sfn|Chalandon|1960}}.
==== Тоғрул-Арыҫлан ====
1107 йылда атаһы Ҡылыс-Арыҫлан вафат булғандан һуң, кесе улы Тоғрул-Арыҫланды әсәһе Мелитеналағы тәхеткә ултырта, уны Артукид Балак бән Баһрам ярҙамында тотоп тора{{sfn|Metin|2017|s=39—42}}. Стратегик мөһим урында торған Мелитена, Анатолиянан Иранға илткән юлдарҙың береһендә урынлашҡанлыҡтан, төбәктең бөтә хакимдарын да ҡыҙыҡһындырған{{Sfn|Cahen|1968|pp=72—83}}, уға хужа булыу Үрге Месопотамияны контролдә тотоу мөмкинлеген биргән{{Sfn|Cahen|1986}}.
Байтаҡ йылдар дауамында ҡалаға эйә булыу яғынан Гөмүштекин Ғәзи менән Ҡылыс-Арыҫлан бәхәсләшкән. Беренсе тәре походы башланғас, солтан әрмән идарасыһы Гвриил етәкселек иткән Мелитенаны ҡамаған. Тәре йөрөтөүселәрҙең Кесе Азияға килеүен белгәс, Арыҫлан Мелитена ҡамауын өҙгән{{Sfn|Demirkent|2002}}. 1101 йылда тәре йөрөтөүселәр армияһы һөжүм иткәндә, Гөмүштекин Ғәзи менән Ҡылыс-Арыҫлан, ваҡытлыса союз төҙөп, дошманға ҡаршы һуғыша. Әммә һуңынан, 1102 йылдың 18 сентябрендә, Гөмүштекин Ғәзи Мелитенаны баҫып алғанлыҡтан, солтан Гөмүштекин Ғәзигә һөжүм итә һәм уны Мараш янында тар-мар итә. 1104 йылда Гөмүштекин Сиваста мәрхүм була, һәм Данишмендидтар кенәзлегендә Ғәзи улдарының тәхет өсөн көрәше осоро башлана. Шуның менән файҙаланып, 1105 йәки 1106 йылдың 2 сентябрендә Ҡылыс-Арыҫлан Данишмендидтарҙың Мелитенаһын баҫып алған. Ғөмүштекиндың улы Әмир Мәлик Ғәзи, бөтә туғандары үлгәндән һуң, кенәзлек хакимы булып киткән{{Sfn|Kesik|2003|s=36}}. Башта Мәлик Ғәзи Рум сәлжүктәрен сюзерендар тип таныһа ла, ул Ҡылыс-Арыҫлан I вафатынан һуң, Анатолиялағы власть вакуумынан файҙаланған һәм төбәктә Данишмендидтар хөкөмдарлығын кире ҡайтарыу маҡсатында, Мәсүдте хуплаған{{Sfn|Kesik|2003|s=36}}. Мелик-шаһты юҡ иткәндән һуң, Мәсүд солтан тәхетенә эйә булған. Ул Мелик Ғәзиҙең ҡыҙына өйләнгән{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Chalandon|1960}} {{Ref+|В некоторых источниках тестем Месуда назван Гюмюштекин Гази, поскольку ранее правление Данышменда Гази указывалось до 1104 года, поэтому считалось, что с 1104 по 1134 год правил Гюмюштекин Гази{{Sfn|Босворт|1971}}.|group=comm}}. Мәсүд ҡайныһына ғүмере аҙағына тиклем тоғро булған {{Sfn|Sümer|2004}}.
Балак иҫән саҡта Мәсүд менән Ғәзи әмир Мелитенаға ҡарата бер ниндәй ҙә хәрәкәт яһамаған. 1124 йылдың 6 майында Манбижды ҡамағанда Балак вафат булғас, уның биләмәләрен бүлешкәндәр{{Sfn|Kesik|2003|s=36}}. Тоғрул-Арыҫлан, Балаҡтың аҫрауға алынған улы булғанлыҡтан һәм башҡа улдары булмау сәбәпле, үҙен уның мираҫына хоҡуҡлы тип һанаған. Ул Масараны (Миншар) һәм Гергерҙы баҫып алған. Быға Харпутты (Элязыг) алған Сөләймән Артукид (Балактың туғанының улы һәм Ил-Ғәзиҙең улы) ризаһыҙлыҡ белдергән{{sfn|Metin|2017|s=46}}. Тоғрул-Арыҫлан менән Сөләймән араһында дауам иткән көрәш менән файҙаланып, Мәсүд ярҙамына таянып, Мәлик Ғәзи 1124 йылдың 13 июнендә Мелитенаға ҙур армия менән һөжүм итә{{Sfn|Kesik|2003|s=37}}. Алты ай ҡамауҙан һуң 1124 йылдың 10 декабрендә Тоғрул-Арыҫлан һәм уның әсәһе бирешкән. Улар Данишмендидҡа ҡаланы тапшыра һәм Миңшар һарайына сигенгән{{Sfn|Sümer|2004}}.
==== Ғәрәп ====
Ғәрәп, Мәсүдтең икенсе бер туғаны, Анкараның һәм Кастамонуның хакимы булған{{Sfn|Sümer|2004}}. Сәлжүктарҙың элекке Мелитанаһы Данишмендид ҡулына күскәненә ул Мәсүдкә ныҡ асыулы булған{{Sfn|Sümer|2004}}. Ғәрәп быны ҙур тырышлыҡ һалып Мелитенаны алған атаһына ҡарата хыянат тип иҫәпләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=38}}. Шуға күрә ул Мәсүдкә 30 000 кешенән торған ғәскәр менән ҡаршы сыҡҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=38}}{{Sfn|Sümer|2004}}{{ref+|К. Ғәрәп беренсе алышта еңгән. Сығанаҡтарҙа мәғлүмәттәрҙең етмәүе арҡаһында ошо ваҡиғаның урыны һәм ваҡыты билдәһеҙ. Мәсүд, ярҙамына иҫәп тотоп, Константинополгә Византия императоры Иоанн II Комнинға килә. Император солтанды яҡшы ҡабул итә һәм уға алтын, ғәскәр биргән.
Ярҙам алғас, Мәсүд үҙенең ҡайныһына, Мелик Ғәзи әмиргә килгән. 1126 йылда улар, көстәрен берләштереп, Ғәрәпкә яу асҡан. Был юлы Ғәрәп еңелгән һәм Киликияның әрмән батшаһы I Торосҡа ҡасҡан{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=39}}. Ғәрәп Торостан алған ғәскәр менән Киликиянан Анатолийға әйләнеп ҡайта. Бер нисә алыштан һуң Ғәрәп еңелә. Византия императоры Иоаннда йәшенеп торорға мәжбүр булған. Был хәл 1127 йылда булды. Ошо датанан һуң Михаил Сүриәле уны башҡаса телгә алмай{{Sfn|Kesik|2003|s=40}}.
«Аноним Зангима» яҙыуынса, Ғәрәп ҡустыһы Мәсүдкә ҡаршы өс тапҡыр һуғышҡан. Ахыр сиктә, улар килешеү төҙөгән, һәм Мәсүд Ғәрәпкә бер нисә ҡәлғә биргән. Бер аҙҙан туғандар һүҙгә килешә, Ғәрәп византия императорынан ярҙам һорай, ләкин өлгөрмәй{{Sfn|Kesik|2003|s=40}}, сөнки 1128 (йәки 1129) йылда Византияла вафат була{{Sfn|Sümer|2004}}.
=== Данишмендидтар Ғәзи һәм Мөхәммәт менән мөнәсәбәттәре ===
Ҡылыс-Арыҫлан үлгәндән һуң, Мәлик Ғәзи Анатолияның иң ғәйрәтле хөкөмдары булған{{Sfn|Kesik|2003|s=41}}. 1129 йылда византий наместнигы Касианус Мәлик Ғәзигә Анкараны, Чанкырыны, Кастамонаны һәм Ҡара диңгеҙ ярын биргән{{Sfn|Kesik|2003|s=41}}. Шул территорияларҙы кире ҡайтарыу маҡсатында, император Иоанн Комнин Кастамону районына баҫып ингән. Әммә ул Анатолияға китеүе була, уның ҡустыһы Исаак Комнин (Алексей Комниндың улы) Константинополгә әйләнеп ҡайта һәм тәхеткә эйә булырға маташҡан. Артабан уны Мәсүд, аҙаҡ Мәлик Ғәзи үҙҙәрендә йәшертеп йәшәтә{{Sfn|Kesik|2003|s=41}}, шунан Исаакты Трапезундҡа, Константин Гаврға оҙатҡан. 1131 йылда Мәлик Ғәзи Киликияға поход яһаған, һәм Киликий әрмән дәүләте хакимы Левон I йыл һайын яһаҡ түләргә ризалашҡан. Бынан һуң Мәлик Ғәзи Мелитенаға ҡайтҡан, уның янына Коньянан Мәсүд һәм Трапезундтан Исаак килгән{{Sfn|Kesik|2003|s=42}}. Исаак Мелитенанан Левонға килгән, уның ҡыҙына өйләнгән һәм килешеү төҙөгән. Әммә бер аҙ ваҡыттан Исаак ҡайныһы менән һүҙгә килешә һәм Мәсүдкә ҡасып килгән{{Sfn|Kesik|2003|s=54}}
Мелитенала ҡыш сыҡҡандан һуң, Мәлик Ғәзи һәм, моғайын, Мәсүд 1132 йылда Кастамонуны яулаған{{Sfn|Kesik|2003|s=42}} (1131{{Sfn|Sümer|2004}}). Мәсүд уның янында булған булырға тейеш. Ғәзи һәм Мәсүд Ҡара диңгеҙ яры буйында тәре йөрөтөүселәрҙең ҡәлғәһе Зининды баҫып алған, әммә тәре йөрөтөүселәр 4000 динар түләп ҡотолалар{{Sfn|Kesik|2003|s=42}}. 1132 йылда император Иоанн Комнин Кастамонуны кире алған. 1133 йылда Мәлик Ғәзи Кастамонуны ҡамаған, һәм халыҡ уға ҡала ҡапҡаһын асҡан{{Sfn|Sümer|2004}}. 1134 йылда Мәлик Ғәзи үлгән. Ғүмеренең ахырына уның биләмәләре [[Евфрат]] йылғаһынан алып Сакарья (Сангариус) йылғаһына тиклем һуҙылған булған. Ярҙамы өсөн рәхмәт йөҙөнән Мәсүд уға Мелитена, Кайсери, Чанкиры, Анкара һәм Кастамонуҙы биргән. Мәсүд Конья, Нигде, Афьонкарахисар һәм Аҡһарайға эйә булған{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}{{Sfn|Kesik|2003|s=41—42}}.
Мәлик Ғәзиҙең дүрт: Мөхәммәт, Яғыбасан, Яған һәм Айнудәүләт исемле улы булған. Айнудәүләт һәм Яған риза булмаһа ла, атаһының вариҫы булып Мөхәммәт ҡалған. 1135 йылда Мөхәммәт Яғанды үлтергән, Айнудәүләт Мелитенаға ҡасҡан<!-- как зять султана Месуда -->{{Sfn|Kesik|2003|s=43}}. Мәсүд менән Мөхәммәт Ғәзи мираҫы арҡаһында низағлашҡан {{Sfn|Sümer|2004}}. Иоанн Комнин Данишмендидтарҙың көсһөҙләнеүенән һәм Мәсүд менән Мөхәммәттең низағынан файҙаланып, Мәсүд менән Мөхәммәткә ҡаршы килешеү төҙөгән. Мәсүд императорға хәрби отряд ебәргән, һәм Чанкырыны ҡамаған{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}. Үҙенең дошмандарын айырыу маҡсатында, Мөхәммәт Мәсүдкә ташламалар яһау аша, хаттар яҙып, уның менән килешеү төҙөгән{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}{{Sfn|Kesik|2003|s=43}}. Мәсүд ғәскәре Чанкырынан киткән, император ҡамауҙан баш тартырға мәжбүр булған. Яҙ көнө Иоанн Кастамону һәм Чанкырыны ҡыҫҡа ваҡытҡа ғына яулай{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}.
=== Византия менән көрәш ===
==== Иоанн Комнин ====
1137 йылда Иоанн Киликияға һәм Сүриәгә походҡа башлаған. Юлда уның армияһы Мәсүдтең биләмәләрен туҙҙырған. Яҙ ул Киликий Әрмәнстаны хакимы Левон I территорияларын — Тарсты, Аданды, Мопсуестияны һәм Аназарбты баҫып ала. 20 августа Иоанн, әҙ генә ҡамауҙан һуң, Антиохияны яулаған. Шунан һуң император, йәнә Соҡор үҙәненә ҡайтҡан, Левон менән уның улдарын баҫып алған һәм Константинополгә оҙатҡан. 1138 йылдың башында, бер аҙналыҡ ҡамауҙан һуң, император Алеппо районындағы Бизаны ала. Алеппо атабәге Имадеддин Занги был ваҡытта Химста булған. Ул үҙенең командиры Саварҙы 5000 кешелек отряды менән Алеппоға ярҙамға ебәргән. Иоанн Алеппоны яулай алмай, яҡындағы Асариб менән Кафартаб ҡәлғәләрен баҫып алған. Иоанн Шейзарҙы ҡулға ала алмаған, һәм Антиохияға ҡайтҡан. Михаил Сүриәле һүҙҙәренсә, был ваҡытта Мәсүд Аданды баҫып алған, руханиҙар менән ҡалала йәшәүселәрҙе Мелитенға алып киткән, унда әсирҙәрҙең бер өлөшөн һатҡан. Адананан һуң Мәсүд Кесун менән Мараш кенәзлектәренә һөжүм иткән һәм уларҙың тирә-яғын талаған. Иоанн Киликияға ҡайтҡас, ғәскәренең бер өлөшөн Мәсүдкә ҡаршы ебәргән{{Sfn|Kesik|2003|s=56}}. Михаил Сүриәле һүҙҙәренсә, 1138 йылда император, Мәсүд менән килешеү төҙөп, Константинополгә ҡайтҡан. Никита Хониат килешеү тураһында яҙмаған һәм былай тип яҙған: «Сәлжүктәр тар-мар ителгән, күптәре әсирлеккә алынған, уларҙан йөк аттарын һәм йөк аттарын тартып алғандар»{{Sfn|Kesik|2003|s=57}}. Яхъя Киннам да килешеү тураһында телгә алмаған{{Sfn|Kesik|2003|s=57}}. Император яулап алған ерҙәрҙе тиҙҙән мосолмандар баҫып ала{{Sfn|Kesik|2003|s=57}}.
1139 йылдың яҙ аҙағында император армия менән Улубаттан Данишмендидҡа ҡаршы сыға. Һалҡын ҡыш эҙемтәләре императорҙы һәм уның армияһын ауыр хәлгә ҡуя. Уларҙың аҙыҡ запасы бөткән, һәм аттарының бер өлөшө үлгән. Мәсүд отрядтары, византийҙарҙың ауыр хәлен күреп, һөжүм итә һәм талай. Император хәйлә уйлап сығара, йәйәүле ғәскәр, һанын күп күрһәтеү маҡсатында, кавалерия артынан хәрби вымпелдар күтәрә. Сәлжүктәр сигенә, ә император 1140 йылдың башында Данишмендидтарҙың боронғо ҡалаһы Никсарҙы ҡамай. Михаил Сүриәле Иоанн император менән асыуланышыа һәм Мәсүд яғына сыға. Ул Мәсүдтең ҡыҙына өйләнә, мосолман диненә күсә һәм Коньяла ҡала{{Sfn|Kesik|2003|s=57—59}}.
Император Константинополь янынан 1141 йылдың 13 ғинуарында ҡуҙғала, сәлжүктәр уларҙы эҙәрлекләп килә. Мәсүд Улуборлуны ҡамай{{Sfn|Kesik|2003|s=59}}. 1142 йылдың яҙы Иоанн Комнин Антиохияны тағы яулап алырға маташа. Ул үҙенең ниәттәрен йәшерергә тырышып, Киликияға беренсе походта яулап алған ерҙәрен һаҡлап ҡалыу маҡсаты менән экспедиция ойошторҙоҡ ти. Дөрөҫө — Иоанндың маҡсаттарының береһе сәлжүктәр булған. Ләкин Мәсүд улар килгәнгә тиклем Олуборлонан сигенгән. Император өлкән улы Алексей һәләк булған Анталияға барып еткән. Императорҙың башҡа улдары, Андроник менән Исаак, ҡустыһының кәүҙәһен диңгеҙ буйлап Константинополгә алып ҡайтырға тырыша, ҡайтып барышлай Андроник вафат булған{{Sfn|Kesik|2003|s=59—60}}. 1142 йылда Мәсүд Анталия төбәгенә һөжүм итә һәм бик күп табыш һәм әсирҙәр ала{{Sfn|Sümer|2004}}. Иоанн Мануилдың кесе улы менән сәфәрен дауам иткән. Ул Киликияны аша сыҡҡан һәм Сүриәгә йүнәлгән. 1142 йылдың 25 сентябрендә Иоганн Баграс ҡәлғәһе янында була, унан, килешеүгә ярашлы, эске ҡәлғәһе менән, ҡаланы тапшырыуҙы талап итеп, Антиохия Раймундына хәбәр ебәрә. Раймунд ҡаланы биреүҙән баш тартҡан, һәм Иоанндың армияһы Антиохияның тирә - яғын талаған. Шунан Иоганн, киләһе яҙға килеренә иҫәп тотоп, ҡайтып китте. Әммә 1143 йылдың 8 апрелендә ул донъя ҡуйҙы{{Sfn|Kesik|2003|s=61}}. Император тәхет вариҫы тип Мануилды күрһәтә{{Sfn|Kesik|2003|s=61}}.
==== Мануил Комнин ====
Константинополдә власть алмашыныуы менән файҙаланып, Мәсүд Византия ерҙәренә һөжүм итә. Мануил яуап итеп Мелангия ҡалаһы янындағы Сәлжүк ерҙәрен баҫҡан. 1145 йылда Константинополдең Сүриә биләмәләре менән бәйләнештәре хәүеф аҫтында ҡала. Мануилдың асыуы ҡабарған һәм ставкаһын Риндакос йылғаһы тигеҙлегендә урынлаштырған{{Sfn|Kesik|2003|s=62}}. 1146 йылдың йәйендә Мануил Фригияға килә. Ул ебәргән отрядтар сәлжүктәрҙе туҙҙыра һәм күп табышҡа эйә була. Әммә Үҙәк Анатолийҙың көнбайышында Мәсүд ғәскәрҙәре Кесе Мендерес үҙәненә юл тота һәм ҙур табыш менән ҡайта. Император Конья янына сығыш яһап, Мәсүдкә хат ебәрә{{Sfn|Kesik|2003|s=63}}. Иоанн Киннам яҙғанса, ул солтанға былай тип яҙған: «Походыбыҙға һинең ҡылығың этәргес бирҙе. Прокананы алдың һәм күптән түгел Рим еренә һөжүм иттең. Шулай уҡ Римдең союздашы Ягунпасанды һәм башҡа ҡәбилә идарасыларын һуғыш менән борсойһоң. Аҡыллы кеше булһаң, Алла язаһын алырға тура киләсәк, тип уйларға тейеш инең. Йә яуызлыҡтан тыйыл, йә ҡаршы торорға әҙер бул»{{Sfn|Иоанн Киннам|1859|страницы=42}}. Быға Мәсүд Аҡшәһәрҙә (Филомелион) лагерь ҡорасаҡмын, тип яуап бирә {{Sfn|Kesik|2003|s=64}}.
Мәсүд Калограй ҡалҡыулығына Византия армияһына һөжүм итергә бер отряд ебәрә. Был отряд еңелә. Был турала белгәс, солтан Филомелиондағы лагерҙы ташлап сығып киткән. Мануил солтанға мыҫҡыллы хат ебәрә. Ләкин солтан уға ҡолаҡ һалмаған һәм Андрахман янында лагерь ҡорған. Император Филомелионға һөжүм итә, Мануилдың уҡтан үксәһе яралана, әммә Византия армияһы ҡаланы ала һәм уны яндыра. Мануил әсирҙәрҙе азат иткән һәм сәлжүктәрҙең тауарын тартып алған{{Sfn|Kesik|2003|s=65}}{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=212}}. Император Мәсүд лагерына яҡн урынлашҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=66}}.|group=comm}}. Икенсе көндө һуғыш башлана. Сәлжүктәр сигенә башланы. Византия армияһы күптәрҙе үлтерә һәм әсирлеккә ала. Мануил Коньяға юлланған (1146){{Sfn|Kesik|2003|s=66}}.
Мәсүд Коньяны оборонаға әҙерләгән, ләкин, ябыҡ урында ҡамауҙа ҡалыу ҡала өсөн дә, армия өсөн дә хәүефле булырын белгән. Шуға күрә ул ғәскәрҙең бер өлөшөн ҡаланан ситтәге ҡалҡыулыҡ битенә урынлаштырған, ә үҙенең отряды менән Конья менән Каббала һарайы араһындағы тауҙа урынлашҡан. Мәсүд ҡаланы һаҡлауҙы ҡатынына ышанып тапшырған{{Ref+|Никита Хониат полагал, что за оборону стен отвечала одна из дочерей Месуда, которая была замужем за Иоанном Комнином{{Sfn|Kesik|2003|s=66}}.|group=comm}}. Мануил Мәсүдтең ҡаланың уң яғында икәнен аңлап, уға һөжүм итергә йыйына. Ләкин император офицерҙары ризалашмаған, сөнки солтан үҙен ҡурҡыныс аҫтына ҡуймаҫын аңлағандар, күренгән һалдаттар авангард ҡына, тип иҫәпләгән. Мануил икеләнеүселәрҙән көлгән{{Sfn|Kesik|2003|s=66}}. Византийҙар Конья ны уратып ала. Мануил ҡала көслө нығытылған икәнен аңлай һәм Мәсүдкә ярҙам килгәнен белгән{{Sfn|Kesik|2003|s=67}}. Михаил Сүриәле Мәсүдкә ярҙамға Хөрәсән, Бағдад әмирҙәре һ. б. килгән{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=213}}. Мануил армияһының кире сыға торған юлы ябылыуы мөмкинлегенән ҡурҡҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=67}}. Яңы тәре походы тураһында лә хәбәрҙәр килгән{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=213}}. Император ҡамауҙан баш тарта, ҡалдырыр алдынан ҡала тирә-йүнен ҡыйратырға бойора. Зыяраттарҙа мәйеттәрҙе ҡәберҙәренән алып ташлағандар. Иоанн Киннам, Мануил солтан әсәһенең ҡәберлегенә генә тейергә ҡушмаған{{Sfn|Kesik|2003|s=67}}.
Византия армияһы сигенгәндә уны сәлжүктәр эҙәрлекләй. Сәлжүктәр Цибрелицемани тип атаған артылышта Мәсүд Данишмендид ярҙамында Византия армияһын тар-мар итергә ниәтләгән. Император иһә үҙенең лагерынан ике яҡтағы тәрән ҡаяларҙа һуғышсыларын йәшереп ҡалдырған булған{{Sfn|Kesik|2003|s=68}}. Улар ҡорал да йәшергән булған. Сәлжүктәр күренмәгәс, император үҙенә хеҙмәт иткән төрөк Пупакесты разведкаға ебәрә. Пупакес тиҙ арала әйләнеп ҡайтҡан һәм "фарсы"лар аҙ булыуын хәбәр иткән. Мануил ҡустылары һәм Пупакес менән шул яҡҡа юл тотҡан. Дошмандың бәләкәй отрядын осратып, улар уны үҙҙәренә әүрәтергә маташҡан, ләкин киреһенсә килеп сыҡҡан. Мануил һәм уның эргәһендәгеләр лагерҙан йыраҡҡа киткәндәрен аңлап, төрөктәргә ҡаршы көрәшеүҙе уның өсөн ҡурҡыныс тип һанаған. Утрауға еткәс, дошмандың биш йөҙләгән кешенән торған отряды менән бәрелешкән.
Улар артынан бөтә ғәскәре менән Мәсүд ҡыуған. Император сигенмәгән, аҙ һанлы ғәскәре менән сәлжүктәргә һөжүм иткән. Ул, армиям ярҙамға ашыға, тип уйлағандыр. Йәки уны аҡылһыҙлыҡҡа батырлыҡ күрһәтеү теләге этәргәндер. Сәлжүктәр уны уратып алған. Солтан император отрядының ярҙамға килеүселәр менән ҡушылыуына юл ҡуймаҫҡа тырышҡан. Император үҙен дә, армияһын да ҡурҡыныс аҫтына ҡуйған өсөн уны яҡындары тәнҡитләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=69}}. Мәсүд ғәскәрҙәре ике яҡтан һөжүм иткәнлектән, Византия ғәскәре ҙур юғалтыуҙар кисергән. Ҡурҡыштан ғәскәрҙәр ҡушылған һәм сәлжүктәр уларҙы уратып алған{{Sfn|Kesik|2003|s=70}}. Византия армияһы 20 000 самаһы грек һалдатын юғалтҡан{{Sfn|Sümer|2004}}. Мануил ҡамауҙан ҡотола алған. Император һөжүм итергә теләһә лә, яҡындары ял итергә булған{{Sfn|Kesik|2003|s=70}}. Император батша байрағын алып, үҙ яҡлылар менән бергә сәлжүктәрҙе сигендергән. Мануил уларҙы ҡараңғы төшкәнсе эҙәрлекләгән, ә һуңынан үҙенең лагерына ҡайтҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=71}}. Император Мәсүдкә киләһе йылда тағы киләм, тип хат ебәргән. Мәсүд илселәре аша килешеү тәҡдимен еткергән. Яңы тәре йөрөтөүселәр тулҡыны тураһында төрлө имеш-мимештәр таралғанлыҡтан, Мануил илселәрҙе, төрлө һылтау табып, тотҡарлаған, сөнки тыныслыҡ тураһында ҡарар ҡабул итер алдынан, бик ныҡ уйлап эшләргә кәрәк булған. Был осорҙа ла бер нисә бәрелеш булған{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=72—73}}. «Аноним Зангима» яҙыуынса, Мәсүд ете Византия ҡәлғәһендә һалдаттарҙы үлтергән. Киннам яҙғанса, батша үҙ ғәскәре менән Риндакос йылғаһына еткәс, солтан Мәсүдтең илселәре солтандың килешеү буйынса үтенесен еткергән. Һөйләшеүҙәр тамамланғас, ике яҡ араһында, Праканды һәм тағы бер нисә ҡәлғәне кире биреү шарты менән, килешеү төҙөлгән{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=74}}. Шунан һуң, 1155 йылда Мәсүд үлгәнгә тиклем, Мануил бүтән ҡаршы һөжүм яһамаған{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=213}}{{Sfn|Kesik|2003|s=75}}.
Әрмәндәр сәлжүктәрҙең еренә һөжүм иткәнлектән, солтан императорға уларға ҡаршы поход ойошторорға тәҡдим итә{{Sfn|Kesik|2003|s=75}}.
=== Данишмендидтар менән мөнәсәбәттәре. Мәхәммәттең улдары ===
Мөхәммәт Данишмендид 1142 йәки 1143 йылда үлгәндән һуң{{Sfn|Özaydin|1993}}, уның ваприҫтары араһында мираҫ өсөн көрәш башланған, Данишмендид ерҙәре өс өлөшкә: Кайсери, Сивас һәм Мелитенаға бүленгән. Яғы-Басан Сивасты алған. Мәсүд кейәүе Зюннунға Кайсериҙы алырға ярҙам иткән{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=46}}. Айнудәүлә Мелитена хакимы{{Sfn|Kesik|2003|s=46}}. Данишмендидтар территорияларын өс өлөшкә бүлгәндән һуң, Мәсүд Анатолияның иң ғәйрәтле хөкөмдары булып киткән{{Sfn|Kesik|2003|s=44}}. Айнудәүлә Сивасҡа туғаны Яғы-Басанға барған һәм уның менән Мәсүдкә ҡаршы тыныслыҡ килешеүе төҙөгән. Һуңынан ул Эльбистан һәм Жәйханды баҫып алған{{Sfn|Kesik|2003|s=46}}. Мәсүд Сивас хакимы Яғы-Басанды еңгән, ә үҙенең бәләкәй улын Шаһиншаһты Анкара, Чанкира һәм Кастамонуҙың хакимы итеп билдәләй{{Sfn|Sümer|2004}}.
Византия императоры Иоанн 1143 йылдың апрелендә вафат булғас, улы Мануил I Комнин уның вариҫы тип иғлан ителә{{Sfn|Sümer|2004}}.
1143 йылда Мелитенаны тәүге тапҡыр ҡайтарырға маташа. Ул Айнуддәүләгә ҡаланы ҙур иктаға алмаштырырға тәҡдим итә, әммә тегеһе һөйләшеүҙәр өсөн ҡатынын, Мәсүдтең бер туғанының ҡыҙын ебәрә. Мәсүд ҡыҙҙың үтенесенә ҡолаҡ һалмаған, 17 июндә 1143 йылдың 14 сентябрендә Мелитенаны уңышһыҙ ҡамаған{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=47}}. 1144 йылда Месуд Айнуддәүлә эйә булған Жәйхан менән Эльбистан өлкәләрен баҫып ала. Эльбистандың хакимы итеп улы Ҡылыс-Арыҫлан II тәғәйенләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=47}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Шунан Мәсүд Мелитенанеы икенсе тапҡыр өс дауамында ҡамауҙа тотҡан. Византия императоры Мануил Комнин Сәлжүк ерҙәренә яҡынлашыуы хаҡында хәбәр килгәнлектән, 1144 йылдың 15 авгусында солтан ҡамауҙы алған{{Sfn|Kesik|2003|s=47}}. Айнуддәүлә 1152 йылдың 12 июнендә вафат булған, вариҫы — улы Зөлҡәрнәй. Яғы-Басан туғанының улына һәм уның әсәһенә Мәсүдкә буйһонмаҫҡа кәңәш бирә. Ғауға ваҡытында һәләк булмаһындар һәм уның ҡулына эләкмәһендәр өсөн, әсәһе менән улы Сивасҡа үҙҙәренең көтөүҙәрен ебәргән. Ошо хаҡта белгәс, Мәсүд Яғы Басанға яза бирергә булды һәм уға ҡаршы сыҡты. Сивас батшаһы солтанға буйһонған{{Sfn|Kesik|2003|s=48}}. 1152 йылдың 24 июлендә солтан өсөнсө тапҡыр Мелитенаны ҡамаған, армияһы ҡаланың тирә-яғын туҙҙырған. Зөлҡәрнәйҙең әсәһе, Айнуддәүләнең тол ҡатыны һәм Мәсүдтең бер туғанының ҡыҙы, солтан янына килеп, уның аяғына йығылып, ғәфү үтенгән. Солтан, Зөлҡәрнәй килеп буйһонһа, ҡамауҙы алып, уны ҡала менән идара итергә ҡалдырасаҡ, тип яуаплаған. 1152 йылдың 15 авгусында Саван ҡулына ҡылыс һәм саван тотоп килә һәм тоғролоҡ анты бирә. Солтан, һүҙендә тороп, уны Мелитенала идара итергә ҡалдырған{{Sfn|Kesik|2003|s=48—49}}. Яғы Басанды ҡыҙына өйләндергән{{Нп5|Карим ад-Дин Аксарайи|Аксарайи|4=Karim al-Din Aqsarayi}} {{Sfn|Kesik|2003|s=49}}.
=== Занга һәм Нуретдин менән мөнәсәбәттәре ===
Мәсүд менән Занганың мөнәсәбәттәре дуҫтарса булған. Көнсығышта улар тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы союздаштар булараҡ эш иткән. Дауыттың улдары мираҫ өсөн көрәш башлай. Ҡара-Арыҫлан ярҙам һорап солтан Мәсүдкә мөрәжәғәт итә һәм 20 мең һыбайлы алған{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=101, 104, 105}}. Занга Мәсүд ғәскәре менән осрашырға теләмәй, һәм Артукид биләмәләренән үҙ ғәскәрҙәрен сығарған{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}. Занга менән Месуд араһындағы башҡа бәхәстәр теркәлмәгән{{Sfn|Kesik|2003|s=99}}.
1146 йылда Занга вафат булған, ерҙәре улы Нуретдин Мәхмүт (Сүриә, Алеппо) менән Сәйфетдин әд-дин Ғәзи I (Жәзирә, Мосул) араһында бүленгән. Бынан тыш, Нуретдин Мәсүд һәм Артукидтар менән союзда һуғыша. 1146 йылда Жослен II Хокинс 1144 йылда Занга яулап алған Эдессаны кире ҡайтарырға маташа{{Sfn|Kesik|2003|s=102}}.
Занга менән Месуд араһында туғанлыҡ {{Sfn|Kesik|2003|s=99}} Имадетдин Занганың улы Мәхмүт Нуретдин менән Мәсүдтең ҡыҙының никахы нигеҙендә урынлаштырылған. Был никах ике дәүләт араһында мөнәсәбәттәрҙе нығытҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}. С. Рансимен әйткәнсә, Мәсүд Тель-Баширҙы Нуретдинды ҡыҙының бирнәһе итеп ҡалдырған, һәм 1151 йылда ҡаланы ике хакимдың да ғәскәре алған{{Sfn|Kesik|2003|s=102}}.
=== Тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы көрәш ===
==== Дорилей янындағы алыш ====
[[Файл:Passages_faiz_oultre_mer_SEBASTIEN_MAMEROT_140_(cropped).png|мини|Икенсе тәре походы башында Конрадтың сәлжүктәр менән һуғышы. Себастьен Мамроның «Походы французов в Утремер» китабындағы Жан Коломб миниатюраһы (1474)]]
1144 йылда Имадетдин Занганың Эдессаны баҫып алыуы Европала борсолоу тыуҙыра, сөнки тәре йөрөтөүселәрҙең башҡа дәүләттәрен ҡурҡыныс аҫтына ҡуя. Икенсе тәре походы ойошторола. Немец короле Конрад III һәм француз короле Людовик VII Константинополгә үҙ ғәскәрҙәре менән килгән{{Sfn|Sümer|2004}}. Император Мануил I Комнин менән Мәсүд тәре походы башланыуы тураһындағы хәбәрҙе ишеткәс, низағты туҡтата һәм тыныслыҡ урынлаштыра. Мәсүд бөтә мосолман хакимдарынан ярҙам һораған һәм ҡалаларын нығытҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=81}}. Тәре йөрөтөүселәрҙең немец армияһы Босфорҙы үтеп, Кадыкёйҙа (Халкедон) лагерь ойоштора. Конрад Мануилдың киҫәтеүенә иғтибар итмәй, үҙ көсөнә ышанып, ставкаһын Никеяла урынлаштырған{{Sfn|Kesik|2003|s=82}}. Конрад беренсе тәре походы юлынан киткән{{Sfn|Sümer|2004}}. Конрад армияһы 15 октябрҙә көнсығышҡа йүнәлә; Конрадтан тыш, ғәскәрҙәргә Византия полководецы Стефанос етәкселек иткән. Тәүге аҙнала улар Византия биләмәләренән барған, сәлжүк биләмәләренә килеп еткәс, византий оҙатыусылары Конрадҡа, иң ҡыҫҡа юл бер нисә көнгә һуҙыласаҡ һәм был ваҡытҡа аҙыҡ-түлек запасы әҙерләргә кәрәклеген еткергән. Тәре йөрөтөүселәр ылауҙарына аҙыҡ-түлек тейәгән. Әммә күрһәтелгән ваҡыттан һуң ғәскәр кәрәкле урынға барып етмәгән, оҙатыусылар юҡҡа сыҡҡан. Уларҙы иртәнсәк абайламағас, Конрад кәңәшмә йыя. Командирҙарҙың бер өлөшө алға барыу яҡшыраҡ тип иҫәпләй, әммә бер өлөшө артҡа боролорға саҡыра. Ниһайәт, артабан барырға ҡарар ителә. Әммә тәре йөрөтөүселәрҙең бер ниндәй ҙә эш планы булмаған; бынан тыш, эргә-тирәләге ҡалҡыулыҡтарҙа сәлжүк яугирҙары күренә башлаған{{Sfn|Kesik|2003|s=83}}.
1147 йылдың 26 октябрендә Конрад армияһы Дорилей эргәһендәге Һарыһыуға (Батис) барып етә. Һыбайлылар ҙа, йәйәүлеләр ҙә ял итергә әҙерләнгән. Бар-Әбрәй әйтеүенсә, һыуһын ҡандырмау арҡаһында юлда меңләгән тәре йөрөтөүселәр һәм аттар һәләк булған{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}. Сәлжүк армияһының алдынғы көстәре ҡапыл тәре йөрөтөүселәргә һөжүм итә{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}. Гийом Тирский әйткәнсә, Мәсүд, Парамус исемле әмирҙе ебәреп, һуғышта ҡатнашмаған{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}{{ref+|«Султан Иконии не участвовал в этом великом приключении. Поскольку это было позволено Богом, знатный и могущественный турецкий сатрап по имени Парамус, командовавший войсками султана, совершил этот почти неожиданный подвиг»{{Sfn|William of Tyre|1943|p=172}}.|group=comm}}. Әммә «Анонимная сирийская хроникаһы»нда, Мәсүд тәре йөрөтөүселәрҙе шәхсән еңде, тип яҙылған{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}{{ref+|«Пришёл принц Масуд со своим войском, нашёл их в пустыне измученными голодом и жаждой, напал и разгромил»{{Sfn|Anonymous Syriac Chronicle|1933|p=298}}.|group=comm}}. Мәсүдтең еңел ҡоралланған һыбайлылары бер ни аңламаған тәре йөрөтөүселәргә ҡысҡырып һөжүм иткән. Броняла һәм яҡшы ҡоралланған булһалар ҙа, тәре йөрөтөүселәр, күмәк булыуына ҡарамаҫтан, ҡаршылыҡ күрһәтә алмаған. Сәлжүктәр, алыҫтан атып, бик күп тәре йөрөтөүселәрҙе үлтергән һәм тиҙ арала юҡ та булған{{Sfn|Kesik|2003|s=84}} һәм ҡул һуғышынан һаҡланған{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}.
Конрадтың 70 000 рыцарының һәм күп һанлы йәйәүле яугирҙәренең ундан бер өлөшө лә ҡалмаған{{Sfn|Sümer|2004}}. Күптәр аслыҡтан йә һуғыш яланында һәләк булған, ҡайһы берәүҙәре әсирлеккә эләккән. Конрад, батша бүләк иткән атын юғалтып, саҡ ғүмерен ҡотҡарып ҡала. Ул, армия ҡалдыҡтары менән бергә, Никеяға ҡасҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}. Сәлжүктәр табышыты, алтын, көмөш, ат һәм ҡоралды көнсығыш баҙарҙарында һатҡан. Мелитенала көмөштөң хаҡы ҡурғаштың хаҡы кимәленә тиклем төшкән{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}.
Ошо еңеүе менән Мәсүд 1097 йылдың 1 июлендә атаһы Ҡылыс-Арыҫландың Дорилей янында тар-мар ителеүе өсөн үс алған{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}.
==== Кадм тауы янында алыш ====
[[Файл:Passages faiz oultre mer SEBASTIEN MAMEROT 143r.png|мини|Людовиктың сәлжүктәр менән алышы (миниатюра). Себастьен Мамроның «Походы французов в Утремер» (1474) китабынан Жан Коломба]]
Людовик армияһы тураһында төрлө мәғлүмәттәр килтерелә: Михаил Сүриәле — 5000 кеше; Бар-Әбрәй — 50 000 һыбайлы һәм иҫәпһеҙ күп йәйәүле. Ибн әл-Каланиси 1 000 000 000 тип атаған, ләкин был һанға ул Конрад армияһын да индергәндер, моғайын. Людовик армияһының ҙурлығын аныҡ баһалап булмай, әммә ул Конрад армияһынан бәләкәйерәк булғандыр, моғайын{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}. Никеяла Конрадтың еңелеүе тураһында хәбәр алғас, Людовик хәүефһеҙерәк юлды һайлауҙы өҫтөн күргән{{Sfn|Sümer|2004}}. Ул Анатолияның көньяҡ ярына көнбайышыраҡ юлынан, Византия күҙәтеүендәге яр буйы юлы буйлап уҙа{{Sfn|Altan|2020}}. Әммә Эфес янында тәре йөрөтөүселәр сәлжүктәрҙең һөжүменә дусар булған{{Sfn|Altan|2020}}. Юлда француздар немец тәре йөрөтөүселәренең үле кәүҙәләренә тап булған. Одон Дейльский француз армияһының еҫ һәм зарарланыу сәбәпле зыян күреүен билдәләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=86}}.
1148 йылдың 7 ғинуарында Кадм тауында тәре йөрөтөүселәр Мәсүд боҫҡонона эләгә{{Sfn|Altan|2020}}. Тау юлдарын тәре йөрөтөүселәрҙең француз армияһы ҙур ҡыйынлыҡтар менән үткән. Тайғаҡ юлдан атта һәм арбала йөрөү мөмкин түгел ине. Армияның ике өлөшө бер-береһенән алыҫлашып бара{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Был турала мәғлүмәт тулы түгел, Одон Дейльскийҙың отчётына ғына нигеҙләнә. Тәре йөрөтөүселәр лагерға тарлауыҡта уңайлы урын таба алмаған. Авангард һәм төп армия ике тигеҙлек араһында ҡалған һәм үҙ-ара бәйләнеш өҙөлә{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Сәлжүк шымсылары тәре йөрөтөүселәрҙең армияһы артынан эйәрҙе. Артылышты үткәндә төрлө өлөштәргә бүленгән Людовик армияһына сәлжүктәр һөжүм итте. Улар ҡаялар һәм ағастар артына йәшенеп, христиандарҙы уҡтарҙан атҡан{{Sfn|Phillips|2007|страницы=199—202}}{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Төп армияға авангардтың ярҙамына килергә ҡамасаулау өсөн, улар тау түбәһен баҫып алған. Һөҙөмтәлә, тәре йөрөтөүселәрҙең армия частары араһында бәйләнештәре юҡ. Күптәр үҙ ғүмерен генә ҡотҡарып ҡалыутураһында ҡайғыртҡан. Сәлжүктәр ҡараңғы төшкәнсе һөжүм итеүен дауам иткән һәм бик күп табыш алған. Мәсүд француз тәре йөрөтөүселәрен ҡыйратҡан, хатта батша саҡ тере ҡалған. Одон Дейльский, Людовик ҡаяға менеп ҡотолған тигән. Уны осоп барған уҡтарҙан түшлек һаҡлаған. Батша был һуғышта ҡырҡ кешенән торған бөтә свитаһын юғалтҡан.
Лагерҙа уңайлы ерҙә урынлашҡан авангард иһә һуғыш барғанын һиҙмәй ҙә ҡала, әммә хәбәрҙәр юҡлығы хафаға төшөргән. авангард башлыҡтары был хәл тураһында белгәсндә, һуң булған инде. Гийом Тирский әйтеүенсә, шул төндә ҡаяларҙа, ҡыуаҡтарҙа йәки ағас ҡыуыштарында йәшенә алған кешеләр үҙ ғүмерен ҡотҡарған. Армиянан иҫән ҡалған тәре йөрөтөүселәрҙең барыһы ла таңға тиклем йоҡлай алманы{{Sfn|Kesik|2003|s=94}}. Француздар ҡаты еңелеү кисерә. Көс-хәл менән ҡотолған батша императорҙы мосолмандар менән хеҙмәттәшлектә ғәйепләй. Поход башланыр алдынан Мәсүд Сәлжүк дәүләтенең сиген Мендересҡа тиклем күсергән булған{{Sfn|Altan|2020}}. Француздар, күп юғалтыуҙар менән булһа ла, Анталияға барып етә алдған. Бынан улар караптарҙа Сүриәгә юл тотҡан{{Sfn|Sümer|2004}}.
==== Сүриәлә тәре йөрөтөүселәр менән көрәше ====
Людовик Антиохияға 1148 йылдың мартында килә. Антиохия принцы Раймунд де Пуатье Алеппо атабәгенә, 1146 йылда вафат булған Имаметдин Занганың улы Нуретдин Мәхмүткә, һөжүм итеүҙә ярҙам итеүен һорай. Был Эдессаны ҡайтарырға ярҙам итә һәм тәре йөрөтөүселәр дәүләттәренең төньяҡ сиктәрен һаҡлап ҡала алған. Әммә Людовик уның үтенесенә иғтибар итмәгән һәм Иерусалимға барырға булған{{Sfn|Madden|2004|pp=62—63}}{{Sfn|Nicolle|2009|p=54}}. Раймунд ассасиндар лидеры һәм Нуретдин Мәхмүттең дошманы Әли ибн-Вафа менән союзға инергә мәжбүр була. Мәсүд Эдесса графлығы бүлеүҙә ҡатнашырға ҡарар иткән. 1148 йылда Мәсүд Эдессаға килеп еткән һәм Марашты баҫып алырға булған. Ул Нуретдин Мәхмүттең Раймундҡа икенсе яҡтан һөжүм итеүен үтенгән {{Sfn|Mallett|2013}}. 1149 йылдың 29 июнендә Инаб янындағы һуғышта Нуретдин Раймундты һәм Али бин Вафаны еңгән, уларҙың армияһы ҡыйратылған{{Sfn|Mallett|2013}}.
Тель-Бәширҙең хакимы Жослен II Мараш идарасыһы Раймундтың, кейәүенең үлемен ҡаланы баҫып алыу өсөн файҙаланырға була{{Sfn|Sümer|2004}}. 1149 йылда Мәсүд, Артукидтар һәм Занга менән бергә, Төньяҡ Сүриәлә Жосленға һәм башҡа тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы походҡа юл ала. Солтанды уның улы Ҡылыс-Арыҫлан II оҙатып йөрөнө. Мәсүд 11 сентябрҙә Марашты баҫып алған. Ҡаланы баҫып алғандан һуң, солтан тәре йөрөтөүселәрҙе һәм руханиҙарҙы Антиохияға оҙата. Шул уҡ ваҡытта Артукид Ҡара Арыҫлан тәре йөрөтөүселәрҙән Бабул ҡәлғәһен тартып алған һәм Гергерға һөжүм иткән, ә Нуретдин Антиохия янында тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы һуғыша{{Sfn|Kesik|2003|s=107}}.
Тел-Бәширгә тиклем ҡыуып барған һәм ҡамаған{{Sfn|Kesik|2003|s=108}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Жослен сәлжүк әсирҙәрен ҡайтарған һәм солтандың хакимлығын таныған, бынан һуң Мәсүд ҡамауын алған{{Sfn|Kesik|2003|s=108}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Тель-Бәширҙә төпләнгәндән һуң, Жослен Эдессаға дәғүә итеүен дауам иткән. 1149 йылда Нуретдин уға ҡаршы сығҡҡан, әммә еңелгән. Күптәре һәләк булған йәки әсирлеккә эләккән. Тотҡондар араһында ғәскәр башлығы Нуретдин да булған. Жослен Нуретдиндең ҡоралын Мәсүдкә ебәргән һәм һөжүм итерен мыҫҡыллы белдергән. Нуретдин ныҡ ғәрләнгән һәм Жосленды тере йәки үле килеш килтерһәләр, ҙур бүләк вәғәҙә иткән. Һөҙөмтәлә 1150 йылдың 4 майында Жослен Нуретдингә килтерелгән{{Sfn|Kesik|2003|s=103}}. Норетдин уны Алеппо Цитаделына ябырға бойороҡ биргән һәм Жослен вафатына тиклем 9 йыл шунда тотолған. Мәсүд Жослен II-нең сәйәсәттән китеүенән файҙаланған, Кесун ҡалаһын халыҡ һуғышһыҙ тапшырған{{Sfn|Sümer|2004}}. Солтан Кишумда, Бет-Хәсндә, Ра’банда, Фарзманда нығынған һәм Телл-Бәширҙе ҡамаған{{Sfn|Михаил Сириец|1982|страницы=29}}.
1150 йылдың яҙында Мәсүд менән Ҡылыс-Арыҫлан тәре йөрөтөүселәрҙең ҡәлғәләре һәм ҡалаларына ҡаршы походҡа сыға. 22 майҙа Изге Троица (Пятидесятница) байрамында ҡапыл Кейсун янында солтандың оло армияһы пәйҙә булған. Солтан, тәре йөрөтөүселәр Айнтабҡа ебәреләсәк, тигән вәғәҙәһен биргән. 1150 йылдың 30 майында Мәсүд Бесни ҡәлғәһен ала{{Sfn|Kesik|2003|s=109}}, 1150 йылдың 3 июнендә унан китә{{Sfn|Kesik|2003|s=109}}. Унан Тел-Бәширгә юл ала һәм Нуретдин Мәхмүт ярҙамы менән ҡәлғәне май-июндә ҡамай{{Sfn|Sümer|2004}}.
Жослен ҡулда булғанлыҡтан, ҡәлғәне уның ҡатыны Беатрис менән улы Эдесса графы Жослен III һаҡлаған. Төрөктәр ныҡышмалы һөжүм итһә лә, гарнизон менән ҡала халҡы ҡаршылыҡ күрһәткән. Иерусалим короле Балдуин III Жосленды әсирлеккә алыуы хаҡында белгәнлектән, ерҙәрен сәлжүктәргә бирмәҫ өсөн, тиҙ арала Антиохияға килеп еткән. Уның килеүен белгәс, Мәсүд Тел-Бәшир ҡамауын алған. Мәхмүт менән Мәсүд Тел-Бәширҙә осрашҡан. Ҡылыс-Арыҫланға тәре йөрөтөүселәрҙән тартып алынған ерҙәр менән идара итеүҙе тапшырған да Коньяға ҡайтҡан{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=110}}.
Раймунд һәм Жослен II булмағас, төбәкте Мәсүд менән Нуретдин һөжүменән һаҡлау бөтөнләй мөмкин булмай башлаған. Тель-Бәшир менән Антиохия араһында бәйләнеш тулыһынса өҙөлдө. Был ваҡытта Византия императоры Мануил Жослен II-нең (Жослен III әсәһе) ҡатынына унан ҡалған ерҙәрен һатып алырға тәҡдим итә{{Sfn|Kesik|2003|s=110}}. Ул императорҙың тәҡдимен ҡабул иткән һәм уға Византия наместнигы Киликиянан килтергән алтынға алмашҡа Тель-Бәшир, Самосата, Биреджик, Айнтаб, Дулук, Равендан ҡәлғәләрен алған һәм балалары менән Иерусалимға юлланған{{Sfn|Kesik|2003|s=110}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Ләкин тиҙҙән Мануил, империя үҙәгенән алыҫ һәм мосолман ерҙәре уртаһында урынлашыуын иҫәпкә алғанда, был ҡәлғәләрҙе һаҡлап ҡалыр өсөн күп көс талап ителгәнен аңлаған{{Sfn|Kesik|2003|s=104, 110}}. Был төбәктең Византия контроленә күсеүе лә сәлжүктәрҙе туҡтатмаған. Мосолмандар, был хәлдән файҙаланып, һатылған ҡәлғәләргә һөжүм итә башлаған. 1151 йылда солтан Мәсүд, уның кейәүе Нуретдин Мәхмүт һәм Мәрдиндең артукид хакимы Тимерташ төбәккә бергә һөжүм иткән. Мәсүдкә Мараш, Рабан, Дулук, Байт әл-Хөсн; Нуретдингә - Равендан, Курус, Бурджур-Расас; Тимерташ Самосатты һәм Биреджикты баҫып алған. Ҡара Арыҫлан да үҙенең биләмәһен дә ҙурайтҡан. Эдесса графлығы юҡҡа сыҡҡан, ә Рум сәлжүктәре Евфраттан көнбайыш биләмәләренә эйә булған. Киләһе 1151 йылда Нуретдин Мәхмүт Тель-Бәширҙе баҫып алған, ә Мәсүд Айнтабты ҡушҡан{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=104, 110}}.
=== Данишмендидтар менән үҙ-ара мөнәсәбәттәре. Яғи-Басан ===
1152 йылда Мелитенаның данишмендид хакимы Айнуддәүлә вафат була, һәм уның урынын уның улы Зөлҡәрнәйн биләгән. Айнуддәүләнең ағаһы, Сивас, Никсар, Тоҡат һәм Амасьяның хакимы данишмендид Яғи-Басан ҡустыһына олатаһы Мәсудкә буйһонмаҫҡа ҡушҡан. Быны белеп ҡалған асыулы солтан Яғы Басанға ҡаршы сыҡҡан. Сәлжүк хакимына ҡаршы тора алмаясағын аңлап, Яғи-Басан Мәсүдкә буйһонған. Мәсүд 1152 йылдың 24 июлендә Мелитенаның тирә-яғын талаған. Шунан һуң Зөлҡәрнәйн солтандан ярлыҡау һораған{{Sfn|Sümer|2004}}.
=== Мәсүдтең Киликий походтары ===
<!-- После похода в Киликию в 1137—1138 годах византийский император Иоанн увёз взятого в плен Левона I и его семью в Константинополь. В 1145 году сын Левона [[Торос II]] бежал и тайно вернулся в Киликию. Он собрал вокруг себя верных его семье армян и сумел захватить замки долины Чукурова. После победы с помощью крестоносцев над византийским полководцем [[Андроник I Комнин|Андроником]] в 1152 году он захватил [[Мопсуестия|Мопсуестию]] и [[Тарсус|Тарс]]. Это подтолкнуло Мануила к заключению договора с Месудом против Тороса{{Sfn|Kesik|2003|s=111}}. Месуд тоже хотел наказать Тороса за нарушение сельджукских границ. Как писал Бар-Эбрей, Торос стал причиной гибели 3000 тюрков во время своих нападений{{Sfn|Kesik|2003|s=112}}. Весной 1153 года султан взял с собой Данышмендида Ягы-Басана и двинулся на Киликию. Однако, поскольку армяне защищали перевалы Тавра, султан не смог попасть в Киликию и был вынужден вернуться. Византийская армия, которая напала на Киликию вскоре после этого, также потерпела поражение у Тарса от армии Тороса{{Sfn|Sümer|2004}}.
В 1154 году византийский император снова отправил посланника с золотом и серебром к Месуду, призывая к походу против Тороса{{Sfn|Kesik|2003|s=112}}. Поскольку это было и в интересах Месуда, он выступил весной 1154 года с большой армией и двинулся к Мопсуестии и [[Аназарб]]у. Однако захватить эти крепости он не смог. 27 мая 1154 года он напал на [[Топраккале|Тель-Хамдун]]{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=113}}. В это время разразилась свирепая буря. Месуд поручил одному из эмиров своего сына Кылыч-Арслана, Якуп-бею, совершить набег с отрядом в 3000 человек в регион Антиохии. Однако в узком проходе между хребтом [[Нур (хребет)|Аманос]] и берегом Якуб-бей и его солдаты попали в засаду, большинство из них были убиты рыцарями-тамплиерами и армянами под командованием Стефана, брата Тороса{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=113}}. Известие об этом произвело деморализующее действие на сельджуков. Кроме того, в Киликии и Конье распространялась чума, большая часть лошадей и мулов погибла. Армия Месуда была вынуждена отступать, бросив обоз, армяне спустились с гор и изматывали отступавшую армию сельджуков нападениями. В результате Месуду пришлось заключить с Торосом мирный договор. Таким образом, киликийские экспедиции Месуда оказались безуспешными{{Sfn|Kesik|2003|s=113}}.
== Вафаты ==
[[Файл:Türbe Kilij Arslan II - tombs.jpg|мини|left|Захоронение Месуда в [[тюрбе]] при мечети Алаэддина]]
После возвращения из Киликии Месуд заболел{{Sfn|Sümer|2004}}. По утверждению Никиты Хониата, Месуд в конце жизни разделил между сыновьями принадлежавшие ему земли. Каппадокию он оставил зятю Ягы-Басану{{Sfn|Никита Хониат|1860|страницы=147—148}}. Перед смертью он успел вызвать в Конью из Эльбистана своего сына Кылыч-Арслана. Султан посадил его на трон, надел на его голову корону и потребовал от приближённых присягнуть ему{{Sfn|Sümer|2004}}. Султан скончался в конце апреля или начале мая 1155 года{{Sfn|Sümer|2004}} после 10 месяцев болезни{{Sfn|Kesik|2003|s=114}}. Утверждалось, что гробница Месуда находится в построенном им городе Симре{{Sfn|Kesik|2003|s=134}}. Однако это ошибка, выяснить которую помогли записи более позднего периода. Султана похоронили в [[тюрбе]] во дворе мечети Алаэддина{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=134—135}}.
Наследники Месуда «немного жили в мире и как прилично родственникам, но большей частью ссорились и враждовали между собой»{{Sfn|Никита Хониат|1860|страницы=147—148}}.
-->
== Идара итеү һәм армия ==
<!-- Сельджуки Рума имели визирей, однако имена визирей Месуда в источниках не сохранились. У сельджуков Анатолии члены династии управляли городами или территориями с титулом [[мелик]]. Таким образом сыновья получали опыт управления. Месуд назначил одного из своих сыновей, Шахиншаха, меликом Кастамону, Анкары и Чанкиры, другой его сын, Кылыч-Арслан, был меликом Эльбистана{{Sfn|Kesik|2003|s=123}}.
При Месуде в сельджукской армии были как пешие, так и конные отряды. В походе армия состояла из легковооружённых воинов, оружием которых были лук со стрелами, меч и копьё. При осаде городов и крепостей сельджуки использовали осадные орудия, например, катапульты{{Sfn|Kesik|2003|s=124}}. О мастерстве лучников Месуда писали Иоанн Киннам и Никита Хониат. Даже в самых сложных условиях сельджукские воины могли поразить цель. Они использовали быстрых лошадей и были легко вооружены, чтобы маневрировать в битве и скрываться от преследования. В сельджукской армии были строгие порядок и дисциплина. Одним из тактических приёмов было изматывание сил противника внезапными набегами. Они прятались в высоких холмах и осыпали превосходящие силы крестоносцев и византийцев дождём стрел{{Sfn|Kesik|2003|s=125}}. Ещё одним тактическим приёмом туркменов и особенно сельджуков, используемым наиболее часто, было ложное отступление. Небольшой отряд атаковал врага и, создав видимость своего поражения, отступал, заманивая преследующую вражескую армию в ловушку{{Sfn|Kesik|2003|s=126}}. Управлять армией в бою помогали звуки барабанов и труб{{Sfn|Kesik|2003|s=127}}.
Жена султана также время от времени принимала участие в государственном управлении{{Sfn|Kesik|2003|s=124}}. Во время осады Коньи Мануилом Комнином Месуд оставил защиту городского замка и стен своей жене{{Sfn|Kesik|2003|s=123}}.
-->
== Иҡтисад, төҙөлөш һәм ижтимағи тормош ==
[[Файл:Alaedin Camii.JPG|мини|Алаитдин мәсете]]
[[Файл:Aksaray Ulu Cami 3101.jpg|мини|Аҡһарайҙағы Минбар мәсете]]
<!-- Поскольку Месуд очень мало жил в Конье, он практически не оставил никаких памятников, сохранившихся до наших дней. Во время своего тридцатидевятилетнего правления он построил в Конье лишь внутренний замок, дворец и мечеть. Мечеть была возведена в стиле анатолийских мечетей того периода — без купола, с плоским потолком и множеством колонн. Строительство [[Мечеть Ала ад-Дина (Конья)|другой мечети]] (переделка византийской церкви) было начато во время правления Месуда I, но завершено во время правления [[Кей-Кубад I|Алаэддина Кейкубада I]], поэтому она была названа в его честь{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}. На плите над сводом у дверей [[минбар]]а мечети выгравирована надпись «Слава веры и мира, отец завоеваний и заместитель халифа Масуд ибн Кылыч-Арслан». Рядом с этой мечетью находилось [[медресе]], построенное Месудом{{Sfn|Kesik|2003|s=132}}. Месуд также построил мечеть в Аксарае{{Sfn|Sümer|2004}} на месте современной Улу-джами (Большой мечети). Минбар этой мечети находится в Улу-джами и является старейшим из минбаров в Центральной Анатолии{{Sfn|Kesik|2003|s=133—134}}.
При Месуде продолжался переход кочевых тюрок к оседлой жизни. По мнению М. Кешика, Месуд, как и другие сельджукские правители Анатолии, долгое время не мог активно заниматься строительством из-за постоянных войн. Жители Западной и Центральной Анатолии не могли чувствовать себя в полной безопасности, поэтому продолжали жить как кочевники{{Sfn|Kesik|2003|s=128}}. В результате успешной борьбы Месуда с крестоносцами, византийцами и Данышмендидами последние годы его правления были благополучными, стабильными и мирными. В эти годы тюрки всё активнее селились в Анатолии{{Sfn|Kesik|2003|s=128}}. Историки XV, XVI и XVII веков утверждали, что Месуд основал город под названием Симре недалеко от Амасьи{{Sfn|Sümer|2004}}. Там были сооружены мечеть, медресе, дома для бедных. Впоследствии город был разрушен{{Sfn|Kesik|2003|s=134}}. Однако это ошибка, Месуд не имел отношения к основанию города, его деятельность не была связана с Амасьей{{Sfn|Kesik|2003|s=134—135}}.
При Месуде была отчеканена самая старая (из обнаруженных) сельджукская монета в Анатолии{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}.
Экономика государства во многом основывалась на военных трофеях и на скотоводстве. Сельджуки не занимались сельским хозяйством, пока не стали оседлыми, они продолжали заниматься животноводством. Земледелием занималось христианское население, которому государство оказывало помощь. Вероятно, к концу правления султана Месуда земледелием начали заниматься и осевшие сельджуки{{Sfn|Kesik|2003|s=129}}. Доход государства складывался из налога [[джизья]] и дани от других государств. Согласно Гийому Тирскому, при Месуде сельджуки собирали налоги даже с византийского порта Анталии{{Sfn|Kesik|2003|s=130}}. Несправедливость налоговой политики Византии во второй половине XII века и обещание султана освободить от налогов тех, кто попал под его власть, привели к массовому переселению на сельджукские земли жителей приграничных византийских территорий{{Sfn|Kesik|2003|s=130—131}}.
В XII веке действовал торговый путь, связывавший Константинополь с Коньей и Тебризом. Конья была важным торговым центром. Прекращение войн привело к оживлению торговли и распространению [[Караван-сарай|караван-сараев]]. Из записей Никиты Хониата следует, что во времена правления Месуда между сельджуками и христианами островов в окрестностях и на озере Бейшехир существовала оживлённая торговля. В Малатье существовал большой рынок, в том числе и невольничий{{Sfn|Kesik|2003|s=129—130}}.
Сельджуки использовали в Анатолии медные, железные, серебряные, квасцовые, [[лазурит]]овые и соляные рудники. Однако нет сведений о том, какие рудники разрабатывались при Месуде. Известно лишь, что лазурит добывали около Коньи{{Sfn|Kesik|2003|s=131}}.
-->
== Шәхесенең әһәмиәте ==
<!-- По оценке М. Кешика, Месуд был умным, справедливым, осторожным, дальновидным и религиозным правителем. В 570 [[Год хиджры|году Хиджры]] он использовал [[лакаб]] Рукнеддин ({{Lang-tr|Rukn al-Din, Rukn ad-Din, Rukn ud-Din}}, {{lang-ar|ركن الدين||Pillar of the Faith}} — «Столп веры»){{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=121}}.
Политика византийских императоров в отношении Малой Азии состояла в том, чтобы в борьбе правителей между собой оказывать помощь более слабому из них. Византия была заинтересована в поддержании вражды между малоазийскими эмирами, чтобы те ослабляли друг друга. По словам М. Кешика, «особенно здесь достойна восхищения умная и дальновидная политика султана Месуда против Византийской империи. Потому что он разгадывал политику Византии в отношении турок и не попадался в приготовленные ими ловушки»{{Sfn|Kesik|2003|s=75}}.
В описаниях «Анонимного Зангиме» и в «Истории» Аксарайи Месуд — первый сельджукский анатолийский правитель, которому авторы приписывают традиционные черты персидско-исламского правителя. Автор «Анонимного Зангиме» подчёркивал, что Месуд выполнял религиозные обязанности правителя и проводил политику исламизации недавно завоёванных земель. Аксарайи утверждал, что Месуд был справедливым монархом, чьё правление было узаконено [[халиф]]ом. Однако слова Аксарайи о том, что халиф признал Месуда султаном, приславшим ему знаки правления, не подтверждаются другими источниками. Ибн ал-Асир назвал Месуда царём (меликом) Коньи и Аксарая один раз, но в других местах — лишь князем, который правил в Конье. Иоанн Киннам, как и Анна Комнина, называл сельджукских правителей Анатолии султанами, но он при этом не указывал, был ли этот титул Месуда официально признан халифом. Слова Киннама «вождь Икониона [Коньи], которого турки, почитая его превыше всего, называют султаном» означают лишь, что сельджуки в Анатолии признавали Месуда своим повелителем. Бар-Эбрей называл Месуда султаном Коньи, но тоже не указывал, был ли ему официально присвоен этот титул. При этом тот же автор подробно описывал, как халиф «провозгласил» Мелика Гази меликом и прислал ему «золотой обруч на шею и золотой посох, и четыре чёрных знамени, и барабаны». По мнению С. Меджит, «тот факт, что тот же автор умалчивает об [[Инвеститура|инвеституре]] Месуда, указывает на то, что в то время он не был признан халифом»{{Sfn|Mecit|2013|pp=42—44}}.
[[Хамдаллах Казвини|Казвини]] утверждал, что сельджукский султан Рума Месуд подчинялся [[Государство Сельджукидов|великому сельджукскому султану]] [[Ахмад Санджар|Санджару]] и каждый год платил ему дань. Известно, что Санджар передал своему племяннику [[Махмуд ибн Мухаммад|Махмуду]], сельджукскому султану Ирака, маншур (распоряжение, приказ) на управление некоторыми территориями. [[Ибн аль-Асир]] утверждал, что лично видел маншур, в котором Махмуду передавались земли в Анатолии. То есть сельджуки Рума подчинялись сельджукам Ирака, которые, в свою очередь подчинялись великим сельджукам. Однако не зафиксировано ни одного факта, показывающего, что султан Месуд признавал эту зависимость{{Sfn|Kesik|2003|s=106}}. На чеканенных Месудом монетах он указан с титулом «эс-Султануль-муаззам» (великий султан), таким же, который использовал Махмуд. Турецкие историки [[Туран, Осман|О. Туран]] и М. А. Кёймен отмечали, что эта зависимость была лишь «на бумаге» (в маншуре){{Sfn|Kesik|2003|s=107}}.
Во время правления Месуда сельджуки прочно обосновались в Анатолии{{Sfn|Sümer|2009}}. До него Анатолию называли «Рум» (земля римлян), и лишь во время его правления жители Запада стали называть Анатолию «Турчией» (Турция). Армяне при нём называли большую часть Анатолии, находившейся под властью турок-сельджуков, «Туркестаном»{{Sfn|Sümer|2004}}. По словам {{Нп5|Райс, Тамара Тэлбот|Т. Райс||Tamara Talbot Rice}}, к моменту смерти Месуда в 1155 году государство Сельджуков было «значительно более сильным, чем когда он пришёл к власти. Теперь это была процветающая и влиятельная держава»{{Sfn|Райс|2004|страницы=31—32}}. По мнению {{Нп5|Вудс, Джон (историк)|Дж. Вудса||John E. Woods (historian)}}, благодаря деятельности Месуда Государство сельджуков Рума стало доминирующей державой в Центральной и Восточной Анатолии{{Sfn|Woods}}. Турецкий историк С. Меджит писал: «можно с уверенностью предположить, что Месуд в конце своего правления заложил основы, которые превратили сельджукское княжество в Анатолии в сельджукский султанат Коньи»{{Sfn|Mecit|2013|p=46}}.
-->
== Ғаиләһе ==
Жена: дочь Мелика Гази. Брак заключён до 1116 года{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}.
Сыновья{{Sfn|Sümer|2004}}:
* [[Кылыч-Арслан II|Кылыч-Арслан]];
* Шахин-шах, правитель [[Анкара|Анкары]];
* Долат (Девлет).
Дочери:
* Дочь. Муж — Данышмендид Зюннун{{Sfn|Sümer|2004}};
* Дочь. Муж — Данышмендид Ягы-Басан{{Sfn|Sümer|2004}};
* Дочь. Муж — [[Иоанн Комнин (сын Исаака Комнина)|Иоанн Комнин]]{{Sfn|Sümer|2004}};
* Дочь. Муж — сын [[Имад ад-Дин Занги|Имадеддина Занги]] [[Нур ад-Дин Махмуд|Махмуд Нуреддин]]{{Sfn|Sümer|2004}}. Мюнеджимбаши писал, что её имя было Сельчук-хатун{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}. М. Кешик писал, что, по словам Михаила Сирийца, за Нуреддина была выдана та дочь Месуда, которая была ранее женой Иоанна Комнина. М. Кешик утверждал, что не смог найти в других источниках подтверждения этой информации{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}{{ref+|У Михаила Сирийца не названо имя, и речь не о браке с племянником императора, а только о помолвке: «Хотя она была просватана за племянника византийского императора, женился на ней Hyp ад-Дин»{{sfn|Михаил Сириец|1982|с=29}}{{sfn|Michel le Syrien|1905|p=297}}. |group=comm}}.
== Комментарийҙар ==
{{Иҫкәрмәләр|group=comm}}
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|20em}}
== Әҙәбиәт һәм сығанаҡтар ==
=== Сығанаҡтар ===
* {{Книга|ref=Анна Комнина|автор=Анна Комнина|заглавие=[[Алексиада]]|ответственный=пер. [[Любарский, Яков Николаевич|Я. Н. Любарского]]|год=1996|место=СПб.|издательство=[[Алетейя (издательство)|Алетейя]]}}
* {{Книга|ref=Иоанн Киннам|ссылка=https://www.vostlit.info/Texts/rus17/Ioann_Kinnam_3/frametext1.htm|автор=Иоанн Киннам|заглавие=Краткое обозрение царствования Иоанна и Мануила Комнина (1118-1180)|ответственный=пер. под ред. [[Карпов, Василий Николаевич|В. Н. Карпова]]|год=1859|место=СПб.}}
* {{Статья|ссылка=https://www.vostlit.info/Texts/rus4/Mychel_Syr/frametext3.htm|ref=Михаил Сириец|автор=[[Михаил Сириец]], Гусейнов Р. А.|заглавие=Из «Хроники» Михаила Сирийца (часть 3)|год=1982|место=М.|издание=Письменные памятники Востока, 1975|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]], [[ГРВЛ]]|тип=Ежегодник|страницы=16—31|issn=}}
* {{Книга|ref=Никита Хониат|ссылка=http://www.vostlit.info/Texts/rus3/Honiat_2/text3.phtml?id=12432|автор=Никита Хониат|заглавие=Никиты Хониата история, начинающаяся с царствования Иоанна Комнина|ответственный=пер. под ред. [[Долоцкий, Василий Иванович|В. И. Долоцкого]]|год=1860|место=СПб.|том=1. (1118——1185)}}
* {{Книга|ref=Matthieu (D'Edesse)|ссылка=http://archive.org/details/bub_gb_YlkuAAAAQAAJ|автор=Matthieu (D'Edesse)|заглавие=Chronique de Matthieu d'Edesse 962—1136 avec la continuation de Grégoire le Prêtre jusqu'en 1162, d'après trois manuscrits de la Bibliothèque impériale de Paris|год=1858|место=P.|издательство=A. Durand|allpages=591|isbn=}}
* {{Книга|ref=Michel le Syrien|ссылка=http://archive.org/details/MichelLeSyrien3|автор=Michel le Syrien|заглавие=Chronique de Michel le Syrien|ответственный=[[Шабо, Жан-Батист|J.-B.Chabot]]|год=1905|язык=fr|место=Paris|издательство=Roger Pearse|volume=3}}
* {{Книга|ref=Sibṭ bin al-Jawzī|ссылка=http://archive.org/details/recueildeshistor03acad|автор=Ibn el-Djeuzi|заглавие=Recueil des historiens des croisades : Historiens orientaux|ответственный=Académie des inscriptions & belles-lettres (France)|год=1872|часть=Mirât ez-Zèmân|место=P.|издательство=Imprimerie nationale|pages=517—570|allpages=792|volume=3}}
* {{Книга|ref=William of Tyre|ссылка=https://archive.org/details/william-of-tyre-deeds-done-beyond-the-sea-volume-ii|автор=William of Tyre|заглавие=A History of Deeds Done Beyond the Sea|ответственный=Translated and Annotated by Emily Atwater Babcock and A. C. Krey|год=1943|место=New York|издательство=[[Издательство Колумбийского университета|Columbia University Press]]|volume=2}}
* {{Статья|ссылка=https://www.jstor.org/stable/25194766|ref=Anonymous Syriac Chronicle|заглавие=The First and Second Crusades from an Anonymous Syriac Chronicle|год=1933|издание=Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland|место=L.|volume=2|pages=273—305|issn=0035-869X|ответственный=Tritton A. S., [[Гибб, Гамильтон Александр Росскин|Gibb H. A. R.]]}}
=== Әҙәбиәт ===
* {{книга|ref=Босворт|автор=[[Босуорт, Клиффорд Эдмунд|Босворт К. Э.]]|заглавие=Мусульманские династии. Справочник по хронологии и генеалогии|ответственный=Пер. с англ. [[П. А. Грязневич]]а, отв. редактор [[И. П. Петрушевский]]|год=1971|оригинал=The Islamic Dynasties. A Cronological and Genealogical Handbook|место=М.|издательство=Наука, ГРВЛ|страницы=181—182}}
* {{книга|автор=Райс Т. Т.|часть=|заглавие=Сельджуки. Кочевники — завоеватели Малой Азии|ref=Райс|ссылка=|место=М.|издательство=[[Центрполиграф]]|год=2004|страниц=238|isbn=5-9524-0949-0}}
* {{книга|автор=[[Успенский, Фёдор Иванович|Успенский Ф. И.]]|заглавие=История Византийской империи. В 5 т|том=5|ссылка часть=http://rikonti-khalsivar.narod.ru/Usp4.10.htm|часть=История Византийской Империи. Отдел VI. Комнины. Глава X. Восточные дела.|место=М.|издательство=[[АСТ (издательство)|АСТ, Астрель]]|год=2005|страниц=558|isbn=5-271-03856-4|ref=Успенский}}
* {{Статья|ссылка=https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1213666|ref=Altan|автор=Altan E.|заглавие=Haçlı Seferleri ve Anadolu (1097—1190): Türkiye Selçukluları Tarihinde Haçlı Seferlerinin Yeri ve Önemi|год=2020|язык=tr|издание=USAD|том=12|страницы=35—50}}
* {{Книга|ref=Atçeken, Yaşar|ссылка=https://books.google.ru/books?id=QvSiDwAAQBAJ|автор=Atçeken Z., Yaşar B.|заглавие=Malazgirt'ten Vatana Anadolu Selçuklu Devleti Tarihi|год=2016|издательство=Eğitim Yayınevi|isbn=978-975-8890-15-6}}
* {{Книга|ref=Cahen|ссылка=https://books.google.com/books?id=29ZpAAAAMAAJ|автор=[[Каэн, Клод|Cahen Cl.]]|заглавие=Pre-Ottoman Turkey: A General Survey of the Material and Spiritual Culture and History C. 1071-1330|год=1968|место=N. Y.|издательство={{нп5|Sidgwick & Jackson}}|allpages=492|isbn=978-0-283-35254-6}}
* {{Книга:Энциклопедия ислама. 2-е издание|Cahen Cl.|Balak|volume=1|p=983|ref=Cahen}}
* {{Книга|ref=Chalandon|ссылка=http://archive.org/details/jeaniicomneneet01chalgoog|автор=[[Шаландон, Фердинанд|Chalandon F.]]|заглавие=Jean II Comnène, 1118—1143, et Manuel I Comnène, 1143—1180|год=1960|место=N. Y.|издательство=B. Franklin|pages=42—44}}
* {{Книга|ref=Cahen|ссылка=https://books.google.ru/books?id=Jl_JAwAAQBAJ|автор=[[Каэн, Клод|Cahen Cl.]]|заглавие=The Formation of Turkey: The Seljukid Sultanate of Rum: Eleventh to Fourteenth Century|год=2014|место=Milton Paek, Abingdon, Oxfordshire|издательство=[[Routledge]]|allpages=287|isbn=978-1-317-87625-0}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/kilicarslan-i|ref=Demirkent|автор={{нп5|Демиркент, Исин|Demirkent I|tr|Işın Demirkent}}|заглавие=Kilicarslan I|год=2002|язык=tr|издание=[[Islam Ansiklopedisi]]|том=25|страницы=396—399}}
* {{книга|ref=Kesik|автор=Kesik M.|заглавие=Türkiye Selçuklu Devleti Tarihi: Sultan I. Mesud Dönemi (1116—1155)|год=2003|место=An.|издательство=[[Türk Tarih Kurumu]]}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/meliksah--anadolu-selcuklu|ref=Kesik|автор=Kesik M.|заглавие=Melikşah|год=2004|язык=tr|место=Ankara|издание=[[Исламская энциклопедия|TDV İslâm Ansiklopedisi]]|том=29|выпуск=|страницы=58—59}}
* {{Книга|ref=Madden|ссылка=https://books.google.ru/books/about/Crusades.html?id=HkOAAAAACAAJ|автор=[[Мэдден, Томас|Madden Th. F.]]|заглавие=Crusades: The Illustrated History|год=2004|издательство=Duncan Baird|allpages=224|isbn=978-1-84483-040-4}}
* {{Статья|ref=Mallett|автор=Mallett A.|заглавие=The battle of Inab|год=2013|язык=en|издание=Journal of Medieval History|том=39|номер=1|страницы=48—60|issn=0304-4181|место=Amsterdam|издательство=[[Elsevier]]|doi=10.1080/03044181.2012.744699}}
* {{Книга|ref=Mecit|ссылка=|автор=Mecit S.|заглавие=The Rum Seljuqs: Evolution of a Dynasty|год=2013|место=London|издательство=[[Routledge]], [[Taylor & Francis Group]]|allpages=249|isbn=978-1-134-50899-0}}
* {{статья|ссылка=|ref=Metin|автор=Metin|заглавие=Sultanlığı Meşruiyet Kazanmamış Bir Selçuklu Şehzadesi: Tuğrul Arslan|год=2017|язык=tr|место=Konya|издание=Selçuklu Araştırmaları Dergisi|том=|выпуск=6|страницы=35—52|issn=2548-0154}}
* {{Книга|ref=Nicolle|ссылка=https://books.google.ru/books?id=xKo7vgAACAAJ|автор=Nicolle D.|заглавие=The Second Crusade 1148: Disaster outside Damascus|год=2009|место=Oxf.|издательство=[[Osprey Publishing]]|allpages=96|isbn=978-1-84603-354-4}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/danismendliler|ref=Özaydin|автор=Özaydin A.|заглавие=DÂNİŞMENDLİLER|год=1993|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|страницы=469—474|volume=|том=8}}
* {{Книга|ref=Phillips|ссылка=https://books.google.ru/books?id=P5FheHjG34kC|автор=Phillips J. P.|заглавие=The Second Crusade: Extending the Frontiers of Christendom|год=2007|место=New Haven|издательство=[[Yale University Press]]|allpages=410|isbn=978-0-300-11274-0}}
* {{Книга|ref=Phillips|ссылка=https://books.google.ru/books/about/The_Crusades_1095_1197.html?id=8L0GFPBPPIoC|автор=Phillips J. P.|заглавие=The Crusades, 1095—1197|год=2002|место=L.|издательство=[[Longman]]|allpages=254|isbn=978-0-582-32822-8}}
* {{Книга|ref=Roche|ссылка=https://books.google.ru/books?id=x9XaOwAACAAJ|автор=Roche J. T.|заглавие=Conrad III and the Second Crusade in the Byzantine Empire and Anatolia, 1147|год=2008|место=St. Andrews, Scotland|издательство=[[University of St Andrews]]|allpages=574}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/selcuklular#anadolu-selcuklulari|ref=Sümer|автор=Sümer F.|заглавие=III. Anadolu Selçukluları (1075—1308)|год=2009|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|страницы=380—384|том=36}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/mesud-i|ref=Sümer|автор=Sümer F.|заглавие=Mesud I|год=2004|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|том=29|страницы=339—342}}
* {{Книга|ref=Такуш|ссылка=https://books.google.ru/books?id=GQYXAQAAIAAJ|автор=طقوش، محمد سهيل ({{iw|Такуш, Мухаммад Сохаил||ar|محمد سهيل طقوش}})|заглавие=تاريخ سلاجقة الروم في آسيا الصغرى، ٠٧٤-٤٠٧ ھ/٧٧٠١-٤٠٣١ م: مدخل إلى تاريخ العثمانين (История сельджуков Рума в Малой Азии, 774–407 гг. хиджры / 1077-1304 гг. н.э.: введение в историю османов)|год=2002|издательство=دار النفائس|isbn=978-9953-18-047-2}}
== Һылтанмалар ==
* {{Cite web|lang=en|url=https://www.britannica.com/place/Anatolia/Seljuq-expansion|title=Anatolia — Seljuq expansion|author=Woods J. E.|website=[[Британская энциклопедия|Britannica]]|access-date=2022-04-18|ref=Woods}}
{{Султаны Рума}}
{{Избранная статья|Госдеятели}}
{{Тышҡы һылтанмалар}}
[[Категория:Азияның XII быуат хакимдары]]
[[Категория:Алфавит буйынса ғәскәр башлыҡтары]]
[[Категория:Урта быуаттар ғәскәр башлыҡтары]]
[[Категория:Сәлжүкиҙәр]]
31z03513hpup8l13uj8aj47ia8f9aqh
1146767
1146766
2022-07-22T17:46:41Z
Akkashka
14326
/* Мәсүдтең Киликий походтары */
wikitext
text/x-wiki
{{Государственный деятель
| имя = Мәсүд I
| оригинал имени = {{lang-ota|ركن الدين مسعود}} {{lang-tr|Rukn al-Dīn Mes'ūd}}
| должность = Рум солтаны (Конья солтанлығы)
| периодначало = [[1116]]
| периодконец = [[1156]]
| предшественник = Мәликшаһ I (Конья солтаны)
| преемник = [[Ҡылыс-Арыҫлан II]]
| дата смерти = 1156
| отец = [[Ҡылыс-Арыҫлан I]]
}}
'''Мәсүд I Рукнетдин''' ({{Lang-ar|ركن الدين مسعود}}, ''төр.'' Ebü'l-es Feth-Sultânü'l-d Muazzam ve’Izzüddünyâ-Mes’dîn b ûd. Kılıcarslan es-Selcûkī; Rukn al-Mas’Dīn ūd; {{Lang-el|Μασούτ}}) —1156 йылдан алып 1116 йылға тиклем [[Рум солтанлығы|Рум солтаны,]] Ҡылыс-Арыҫлан I солтандың улы
Ҡылыс-Арыҫлан үлгәндән һуң, власҡа өлкән улы Мәлик шаһ,килгән, ул Мәсүдте төрмәгә япҡан. Мәлик шаһ менән [[Византия империяһы|Византия]] императоры Алексей Комнин һөйләшеүҙәре мәлендә Мәсүд азат ителә һәм власҡа килә, ә Мәлик шаһ, ҡулға алынып, һуҡырайтыла һәм быуып үлтерелә. Үҙенең 39 йыл дауамындағы хакимлығы йылдарында византийҙарҙы ҡаты тота һәм күрше мосолман ерҙәре иҫәбенә биләмәләрен киңәйтә. Идара итеүенең тәүге йылдарында Мәсүд үҙенең ағай-энеләре идара иткән Мелитена һәм [[Анкара]]ны баҫып алған. 1142 йылда Мөхәммәт Данишмендид үлгәндән һуң, Мәсүд Данишмендидтар ерҙәрен баҫып ала башлаған. Мәсүд хакимлыҡ иткән йылдарҙа даими рәүештә һуғышҡан. 1147 йылдың 26 октябрендә Икенсе тәре походы барышында Мәсүд Дорилей эргәһендә Конрад III немец тәре йөрөтөүселәр армияһын еңгән, ә 1148 йылдың 7 ғинуарында Кадм тауҙары янында — Людовик VII француз тәре йөрөтөүселәр армияһын тар-мар иткән. Артабан Мәсүд Антиохия кенәзлеге һәм Эдесса графлығы ерҙәре өсөн тәре йөрөтөүселәр һәм Киликий әрмән дәүләте хакимдары менән һуғышҡан.
1155 йылда Мәсүд вафат булған мәлгә [[Рум солтанлығы|Рум сәлжүк дәүләте]] Үҙәк һәм Көнсығыш Анатолияның өҫтөнлөклө державаһы була. аталған Мәсүдкә тиклем Көнбайыш халҡы Анатолияны «Рум» (римлеләр ере), тип атаған, тик уның хакимлығы осоронда Кесе Азияны «Турчия» (Төркиә) тип атай башлаған.
== Сығанаҡтар ==
;Сүриә
1195 йылға тиклемге ваҡиғалар '''Михаил Сүриәле'''нең (1126—1200) «Хронография»һында Мәсүдтең биографияһы һәм хакимлығы тураһында бәйән ителә{{Sfn|Kesik|2003|s=XXIV}}. Мәсүд буйынса тикшеренеүсе М. Кешик 1285 йылға тиклемге ваҡиғаларҙы ''' Бар-Эбрей''' «Хронология»һынан тапҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=XXV}}. 1240 йылда билдәһеҙ рухани ҙған "'''Анонимная сирийская хроника'''"ла Эдессала тәре йөрөтөүселәрҙең идаралыҡ итеүен (1098—1144) һүрәтләй{{Sfn|Kesik|2003|s=XXV}}.
;Әрмән
Мәсүд хакимлығы осоронда булған ваҡиғалар V—XVIII быуаттар әрмән тарихнамәһендә бирелгән. '''Матвей Эдесский''' «Хронография»һы 1136 йылға тиклем яҙған{{Sfn|Kesik|2003|s=XXII}}. Бында Яҡын Көнсығышты сәлжүктәр яулауы һәм тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы көрәш тасуирланған. "Хронография"ны рухани '''Григор Ерец''' 1162 йылға тиклем дауам иткән. «Продолжение хронографии» сәлжүктәрҙең Византия, Данишмендидтар, тәре йөрөтөүселәр һәм әрмәндәр араһындағы мөнәсәбәттәрен еткерә {{Sfn|Kesik|2003|s=XXIII}}. '''Вардан Аревелци'''ҙың «Всеобщая история» хеҙмәте һуғыштарҙы һүрәтләй, әммә Мәсүдтең хакимлығы тураһында мәғлүмәт аҙ{{Sfn|Kesik|2003|s=XXIII}}. '''Смбат Спарапет''' «Йылъяҙма»һында 951—1274 йй. ваҡиғаларҙы яҙған. Бында Киликия әрмәндәре, сәлжүктәр, [[мәмлүктәр]] һәм [[ҡараманоғуллары]] тураһында мәғлүмәт бар{{Sfn|Kesik|2003|s=XXIV}}.
;Византий
Мәсүдтең тормошо һәм эшмәкәрлеге византий мәсьәләләре менән бәйле. Алексей I Комниндың ҡыҙы '''[[Анна Комнина]]''' атаһы тураһында «Алексиада» хеҙмәтендә яҙған. Был хеҙмәт Төркиә тарихын өйрәнеү буйынса әһәмиәтле сығанаҡ. "Алексиада"ла Мәсүдтең ағаһы Мәликшаһ I менән көрәше ентекле бирелгән{{Sfn|Kesik|2003|s=XXI}}. '''Иоанн Киннам'''дың (1143—1185) "Тарих"ы икенсе тәре йөрөтөүселәр походын, Коньяны ҡамауҙы ентекле һүрәтләй{{Sfn|Kesik|2003|s=XXII}}. '''Никита Хониат''' "Тарих"ы Мәсүд һәм император Иоанн араһындағы мөнәсәбәттәргә бағышланған. Никита Хониат һәм Иоанн Киннам хеҙмәттәре бер-береһен тулыландыра{{Sfn|Kesik|2003|s=XXII}}.
;Ғәрәп һәм фарсы
<!--
Арабские и персидские источники не предоставляют достаточный объём сведений о жизни Месуда. М. Кешик использовал их лишь для верификации информации из других источников. Небольшое количество оригинальных сведений дают лишь некоторые из мусульманских источников. К ним относится труд современника Месуда, жителя [[Дамаск]]а '''[[Ибн аль-Каланиси]]''' (1070—1160). Ещё одним современником султана был '''[[Ибн аль-Азрак аль-Фарики|Ибн аль-Азрак]]''' (1117—1181), живший в Анатолии. Однако он акцентировался на истории [[Артукогуллары|Артукидов]], и сведения о Месуде очень сжатые{{Sfn|Kesik|2003|s=XV}}. Ограниченную информацию можно почерпнуть в труде '''[[Ибн аль-Асир]]а''' (ум. 1233) «История атабеков сирийских»{{Sfn|Kesik|2003|s=XVI}}, но его «Полный свод всеобщей истории» обходит стороной события в Анатолии{{Sfn|Kesik|2003|s=XVIII}}. '''[[Аль-Фатх аль-Бундари|Аль-Бундари]]''' (1190—1245), сокративший труд '''[[Имадуддин аль-Исфахани|аль-Исфахани]]''' (1125—1201), упоминает Месуда только в одном предложении. Некоторые факты, полезные для освещения деятельности Месуда в связи с крестоносцами и византийцами, указаны младшим современником Месуда, историком из [[Алеппо]] '''{{Нп5|Ибн аль-Адим|Ибн аль-Адимом|4=Ibn al-Adim}}''' (ум. 1262). Труд '''[[Бахауддин ибн Шаддад|Ибн Шаддада]]''' (ум. 1285) упоминает детали, полезные при описании борьбы Месуда с армянами и крестоносцами{{Sfn|Kesik|2003|s=XVI}}. '''«Анонимный Зангиме'''» описывает события от возникновения сельджуков до 1363 года и является важным источником по истории сельджуков Анатолии. В нём приводятся оригинальные сведения о восшествии Месуда на престол, его борьбе с [[Араб (сын Кылыч-Арслана I)|Арабом]], осаде Коньи Мануилом Комнином, борьбе Месуда с армянами и крестоносцами{{Sfn|Kesik|2003|s=XVI—XVII}}. Современник Месуда из Алеппо '''{{Нп5|Аль-Азими|аль-Азими|4=Al-Azimi}}''' (ум. после 1161) упоминает события жизни Месуда в одном предложении с хронологическими ошибками. Ещё один современник Месуда '''Ибн Хамдун''' (1101—1167) не интересовался анатолийскими событиями и информацию о Месуде даёт в нескольких фразах{{Sfn|Kesik|2003|s=XVII}}. Сведения '''[[Сибт ибн аль-Джаузи|Сибта Ибн аль-Джаузи]]''' (ум. 1257) не оригинальны и дублированы в трудах Ибн аль-Каланиси, Ибн аль-Азрака, Ибн аль-Асира и Имадеддина аль-Исфахани. Труд '''[[Абу Шама аль-Макдиси|Абу Шамы аль-Макдиси]]''' (1203—1268) дополняет информацию о крестоносцах. Труд '''[[Абу-ль-Фида|Абу-ль-Фиды]]''' — краткое изложение всеобщей истории Ибн аль-Асира{{Sfn|Kesik|2003|s=XVIII}}. '''[[Шихабуддин ан-Нувайри|Ан-Нувайри]]''' (ум. 1332) сведений о Месуде почти не даёт. У '''{{Нп5|Карим ад-Дин Аксарайи|Аксарайи|4=Karim al-Din Aqsarayi}}''' (ум. 1332/33) не так много сведений о султане, но, по сравнению с основными источниками, он приводит отличающиеся от них данные о начале деятельности Месуда. Писавшие в XIV веке '''Кади Ахмед Нигдели''' и '''[[Аз-Захаби]]''' (1274—1348) указывают лишь неоригинальную информацию, заимствованную в более ранних источниках{{Sfn|Kesik|2003|s=XIX}}. «Избранная история» '''[[Хамдаллах Казвини]]''' (1281/82—1350) повторяла сведения более ранних источников, некоторые полезные детали позаимствованы из его поэмы «Зафернаме» {{Sfn|Kesik|2003|s=XX}}. «Сборник народов» написан '''{{Нп5|Мюнеджимбаши Ахмед Деде|Мюнеджимбаши|4=Munejjim-bashi Ahmed Dede}}''' (ум. 1702), жившим намного позже описываемых событий. Однако автор использовал множество источников, не сохранившихся до наших дней. В этом труде упоминается имя дочери Месуда{{Sfn|Kesik|2003|s=XXI}}.
-->
;Латин сығанаҡтары
М. Кешик фекеренсә, замандаштары яҙған әҫәрҙәрҙән Икенсе тәре походы тураһында иң мөһим сығанаҡ — Людовик VII армияһында капеллан булып хеҙмәт иткән '''Одон Дейльский''' хроникаһы. Ул француз тәре йөрөтөүселәре армияһының Кесе Азия аша Антиохияға сәйәхәтен һәм сәлжүктәр менән һуғышын ентекләп тасуирлай. Әммә уның хроникаһы ғәҙел түгел{{Sfn|Kesik|2003|s=XXV—XXVI}}{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Гийом Тирскийҙың (1130—1185) «История деяний в заморских землях» хеҙмәтендә сәлжүктәрҙең византиялар һәм тәре йөрөтөүселәр менән мөнәсәбәттәре тураһында мәғлүмәт тупланған{{Sfn|Kesik|2003|s=XXVI}}.
== Биографияһы ==
=== Иртә йәшлек йылдары ===
Мәсүд [[Рум]] солтаны Ҡылыс-Арыҫлан I-нең улы{{Sfn|Demirkent|2002}}. Мәсүд исеме сығанаҡтарҙа тәүге тапҡыр Ҡылыс-Арыҫландың Мосул кампанияһына бәйле барлыҡҡа килгән{{Sfn|Kesik|2003|s=9}}. 1107 йылда Ҡылыс-Арыҫлан Ираҡтағы Мөхәммәт I Тапар әмир Жәкәрмеш урынына Мосул һәм Бәдиәт-әл-Жәзирә атабәге итеп тәғәйенләгән сәлжүк солтаны Жәүәлигә (Чавли, ''фр.'' Jâwali Saqâwâ){{Нп5|Джавали (Чавли)||}} ҡаршы походҡа юллана. 1107 йылдың 22 мартында Ҡылыс-Арыҫлан I үҙенең ҡанһыҙлығы менән билдәле Жәүәлиҙе хаким итеп ҡабул итергә теләмәгән халыҡтың саҡырыуы буйынса Мосулға инә. Походта солтан менән бергә хандың ҡатыны Айша, улдары Тоғрул-Арыҫлан, солтандың улы Мәликшаһ һәм, моғайын, Мәсүд тә булғандыр{{Sfn|Kesik|2004}}.
Сығанаҡтарҙағы мәғлүмәт ҡапма-ҡаршы. Сибт ибн әл-Жаузи, Мәсүд атаһы менән Мосулда булды, тип яҙған{{Sfn|Kesik|2003|s=11}}. Ләкин күп кенә сығанаҡтар, Мәсүд Коньяла ҡалды, тип раҫлай. Аҡһарайҙа әйтелеүенсә, Ҡылыс-Арыҫлан уны походҡа тиклем үк үҙенең вариҫы тип иғлан итә һәм Коньяла ҡалдыра.
1107 йылдың 13 июлендә Ҡылыс-Арыҫлан Хабур йылғаһы буйындағы алышта еңелә һәм, йылға аша сығырға тырышып, аты менән бергә батып үлә{{Sfn|Demirkent|2002}}. Ҡылыс-Арыҫлан һәләк булған мәлгә солтандың улдарынан иң өлкәненә Мәликшаһҡа 11 йәш була{{Sfn|Demirkent|2002}}. Ул Сәлжүк солтаны Мөхәммәт Тапарға әсирлеккә эләгә{{Sfn|Cahen|2014|loc=Chapter two. Turkish activity in the West under Shāhānshāh}}. Сибт ибн әл-Жаузи әйтеүенсә, Жәүәли менән һуғышта атаһы менән Мәсүд булған. Йәнәһе лә ул яу яланында әсирлеккә алынған һәм Мөхәммәт Тапарға ебәрелгән{{sfn|Metin|2017|s=38}}. М. Кешик фекеренсә, Сибт ибн әл-Жаузи мәғлүмәтенең дөрөҫ булыуы ихтимал, һуғыш ваҡытында Мәсүд менән Ғәрәп атаһы янында булыуы ихтимал. Ҡылыс-Арыҫлан еңелгәндән һуң, әсирлектән ҡасыуҙары ихтимал ине. Мосулды һәм уның улдарының береһен Жәүәиләне баҫып алғандыр, моғайын, солтандың башҡа улдарына Анатолияға ҡайтырға рөхсәт итеп, ҡасаҡ туғандарын бер-береһе менән тәхет өсөн көрәшергә, ә Мәликшаһты уларҙы тотҡарлау маҡсатында файҙаланырға уйлағандыр{{Sfn|Kesik|2003|s=11}}.
Ливан тарихсыһы М. С. Такуш раҫлауынса, атаһы үлгәндән һуң Мәсүд Данишмендидтарҙа, ә Ғәрәп Коньяла йәшәгән{{Sfn|Такуш|2002|страницы=۱۱۲}}. Т. Райс та, Месуд Данишмендидтарҙа йәшәгән, тип уйлаған, ләкин, уның фекеренсә, Ғәрәп Анатолияла ([[Кесе Азия]]) түгел, ә Мөхәммәт Тапарҙа тотҡонлоҡта булған{{Sfn|Райс|2004|страницы=31}}.
=== Ағай-энеләренә ҡаршы көрәш ===
==== Мәликшаһ ====
Үҙәк Анатолийҙа килеп тыуған хаосты һәм сәлжүктәрҙең хакимы булмауынан файҙаланып, Византия императоры Алексей I Комнин тыныслыҡты боҙа. Мөхәммәт Тапар хәлдең етдилеген аңлап, Мәликшаһты Анатолияға ебәргән{{Sfn|Sümer|2009}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=202}}. Коньяға килгәс, Мәликшаһ үҙенең батшалығында власты баҫып алған ике туғанын (кузен) язалап үлтергән{{Sfn|Cahen|2014|loc=Chapter two. Turkish activity in the West under Shāhānshāh}}. Бынан тыш, ул Мәсүдте һәм тағы бер ҡустыһы, Ғәрәпте, төрмәгә ултырта. Шунан һуң Мәликшаһ Алексей Комнинға ҡаршы һуғыш башлай. 1116 йылда Афьонкарахисар янындағы лагерҙа һөйләшеүҙәрҙә император менән осрашып, Алексей менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм императорҙан ҙур сумма аҡса ала{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=202}}.
Мәликшаһ менән һөйләшеүҙәр барышында император үҙенә ҡаршы фетнә күтәрелгәнен белә{{Sfn|Sümer|2004}}. Михаил Сүриәле һүҙҙәренсә, хәрби начальник Мәликшаһ Мәсүдте төрмәнән сығарған һәм Данишмендид Мелик Ғәзи янына алып килгән. Бында Мәсүдте солтан тип иғлан иткәндәр{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Михаил Сириец|1982|страницы=36}}. Алексей Мәликшаһҡа лагерҙа ҡалырға йәки Византия һағы менән файҙаланырға кәңәш итә, ләкин теге баш тарта{{Sfn|Sümer|2004}}. Анна Комнина быға ошондай һүҙҙәр менән аңлатма бирҙе: «Үҙҙәрен болоттарҙан да юғарыраҡ тип һанаған вәхшиҙәрҙең тәкәббер холҡо шундай»{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}. Мәликшаһ разведка отрядтарын юлбаҫарҙар юҡмы икәнлеген тикшерергә ебәрә. Ләкин илселәрҙе юлда Мәсүд яғына сығалар. Солтанға әйләнеп ҡайтҡас, улар юлдың хәүефһеҙ булыуын хәбәр иткән. Һөҙөмтәлә Мәликшаһ Мәсүд һалдаттары менән бәрелешкән. Ул ҡасырға маташҡанда, Пухей исемле әмир уға Аҡшәһәр янындағы Тирагионда йәшенергә кәңәш иткән. Тиҙҙән ҡала ҡамауға алына, һәм Пухей халыҡты Мәсүдкә бирелергә һәм Мәликшаһты бирергә күндергән. Мәсүд туғанының күҙен соҡоп алырға һәм Конья төрмәһенә ултыртырға ҡушҡан (1116) {{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}{{Sfn|Chalandon|1960}}. Анна Комнина, Мәликшаһ тулыһынса һуҡыраймаған була, тип яҙған. Ошо хаҡта белгәс, Мәсүд туғанын йәйә кереше менән быуҙырып үлтерткән (1117){{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}{{Sfn|Chalandon|1960}}.
==== Тоғрул-Арыҫлан ====
1107 йылда атаһы Ҡылыс-Арыҫлан вафат булғандан һуң, кесе улы Тоғрул-Арыҫланды әсәһе Мелитеналағы тәхеткә ултырта, уны Артукид Балак бән Баһрам ярҙамында тотоп тора{{sfn|Metin|2017|s=39—42}}. Стратегик мөһим урында торған Мелитена, Анатолиянан Иранға илткән юлдарҙың береһендә урынлашҡанлыҡтан, төбәктең бөтә хакимдарын да ҡыҙыҡһындырған{{Sfn|Cahen|1968|pp=72—83}}, уға хужа булыу Үрге Месопотамияны контролдә тотоу мөмкинлеген биргән{{Sfn|Cahen|1986}}.
Байтаҡ йылдар дауамында ҡалаға эйә булыу яғынан Гөмүштекин Ғәзи менән Ҡылыс-Арыҫлан бәхәсләшкән. Беренсе тәре походы башланғас, солтан әрмән идарасыһы Гвриил етәкселек иткән Мелитенаны ҡамаған. Тәре йөрөтөүселәрҙең Кесе Азияға килеүен белгәс, Арыҫлан Мелитена ҡамауын өҙгән{{Sfn|Demirkent|2002}}. 1101 йылда тәре йөрөтөүселәр армияһы һөжүм иткәндә, Гөмүштекин Ғәзи менән Ҡылыс-Арыҫлан, ваҡытлыса союз төҙөп, дошманға ҡаршы һуғыша. Әммә һуңынан, 1102 йылдың 18 сентябрендә, Гөмүштекин Ғәзи Мелитенаны баҫып алғанлыҡтан, солтан Гөмүштекин Ғәзигә һөжүм итә һәм уны Мараш янында тар-мар итә. 1104 йылда Гөмүштекин Сиваста мәрхүм була, һәм Данишмендидтар кенәзлегендә Ғәзи улдарының тәхет өсөн көрәше осоро башлана. Шуның менән файҙаланып, 1105 йәки 1106 йылдың 2 сентябрендә Ҡылыс-Арыҫлан Данишмендидтарҙың Мелитенаһын баҫып алған. Ғөмүштекиндың улы Әмир Мәлик Ғәзи, бөтә туғандары үлгәндән һуң, кенәзлек хакимы булып киткән{{Sfn|Kesik|2003|s=36}}. Башта Мәлик Ғәзи Рум сәлжүктәрен сюзерендар тип таныһа ла, ул Ҡылыс-Арыҫлан I вафатынан һуң, Анатолиялағы власть вакуумынан файҙаланған һәм төбәктә Данишмендидтар хөкөмдарлығын кире ҡайтарыу маҡсатында, Мәсүдте хуплаған{{Sfn|Kesik|2003|s=36}}. Мелик-шаһты юҡ иткәндән һуң, Мәсүд солтан тәхетенә эйә булған. Ул Мелик Ғәзиҙең ҡыҙына өйләнгән{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Chalandon|1960}} {{Ref+|В некоторых источниках тестем Месуда назван Гюмюштекин Гази, поскольку ранее правление Данышменда Гази указывалось до 1104 года, поэтому считалось, что с 1104 по 1134 год правил Гюмюштекин Гази{{Sfn|Босворт|1971}}.|group=comm}}. Мәсүд ҡайныһына ғүмере аҙағына тиклем тоғро булған {{Sfn|Sümer|2004}}.
Балак иҫән саҡта Мәсүд менән Ғәзи әмир Мелитенаға ҡарата бер ниндәй ҙә хәрәкәт яһамаған. 1124 йылдың 6 майында Манбижды ҡамағанда Балак вафат булғас, уның биләмәләрен бүлешкәндәр{{Sfn|Kesik|2003|s=36}}. Тоғрул-Арыҫлан, Балаҡтың аҫрауға алынған улы булғанлыҡтан һәм башҡа улдары булмау сәбәпле, үҙен уның мираҫына хоҡуҡлы тип һанаған. Ул Масараны (Миншар) һәм Гергерҙы баҫып алған. Быға Харпутты (Элязыг) алған Сөләймән Артукид (Балактың туғанының улы һәм Ил-Ғәзиҙең улы) ризаһыҙлыҡ белдергән{{sfn|Metin|2017|s=46}}. Тоғрул-Арыҫлан менән Сөләймән араһында дауам иткән көрәш менән файҙаланып, Мәсүд ярҙамына таянып, Мәлик Ғәзи 1124 йылдың 13 июнендә Мелитенаға ҙур армия менән һөжүм итә{{Sfn|Kesik|2003|s=37}}. Алты ай ҡамауҙан һуң 1124 йылдың 10 декабрендә Тоғрул-Арыҫлан һәм уның әсәһе бирешкән. Улар Данишмендидҡа ҡаланы тапшыра һәм Миңшар һарайына сигенгән{{Sfn|Sümer|2004}}.
==== Ғәрәп ====
Ғәрәп, Мәсүдтең икенсе бер туғаны, Анкараның һәм Кастамонуның хакимы булған{{Sfn|Sümer|2004}}. Сәлжүктарҙың элекке Мелитанаһы Данишмендид ҡулына күскәненә ул Мәсүдкә ныҡ асыулы булған{{Sfn|Sümer|2004}}. Ғәрәп быны ҙур тырышлыҡ һалып Мелитенаны алған атаһына ҡарата хыянат тип иҫәпләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=38}}. Шуға күрә ул Мәсүдкә 30 000 кешенән торған ғәскәр менән ҡаршы сыҡҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=38}}{{Sfn|Sümer|2004}}{{ref+|К. Ғәрәп беренсе алышта еңгән. Сығанаҡтарҙа мәғлүмәттәрҙең етмәүе арҡаһында ошо ваҡиғаның урыны һәм ваҡыты билдәһеҙ. Мәсүд, ярҙамына иҫәп тотоп, Константинополгә Византия императоры Иоанн II Комнинға килә. Император солтанды яҡшы ҡабул итә һәм уға алтын, ғәскәр биргән.
Ярҙам алғас, Мәсүд үҙенең ҡайныһына, Мелик Ғәзи әмиргә килгән. 1126 йылда улар, көстәрен берләштереп, Ғәрәпкә яу асҡан. Был юлы Ғәрәп еңелгән һәм Киликияның әрмән батшаһы I Торосҡа ҡасҡан{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=39}}. Ғәрәп Торостан алған ғәскәр менән Киликиянан Анатолийға әйләнеп ҡайта. Бер нисә алыштан һуң Ғәрәп еңелә. Византия императоры Иоаннда йәшенеп торорға мәжбүр булған. Был хәл 1127 йылда булды. Ошо датанан һуң Михаил Сүриәле уны башҡаса телгә алмай{{Sfn|Kesik|2003|s=40}}.
«Аноним Зангима» яҙыуынса, Ғәрәп ҡустыһы Мәсүдкә ҡаршы өс тапҡыр һуғышҡан. Ахыр сиктә, улар килешеү төҙөгән, һәм Мәсүд Ғәрәпкә бер нисә ҡәлғә биргән. Бер аҙҙан туғандар һүҙгә килешә, Ғәрәп византия императорынан ярҙам һорай, ләкин өлгөрмәй{{Sfn|Kesik|2003|s=40}}, сөнки 1128 (йәки 1129) йылда Византияла вафат була{{Sfn|Sümer|2004}}.
=== Данишмендидтар Ғәзи һәм Мөхәммәт менән мөнәсәбәттәре ===
Ҡылыс-Арыҫлан үлгәндән һуң, Мәлик Ғәзи Анатолияның иң ғәйрәтле хөкөмдары булған{{Sfn|Kesik|2003|s=41}}. 1129 йылда византий наместнигы Касианус Мәлик Ғәзигә Анкараны, Чанкырыны, Кастамонаны һәм Ҡара диңгеҙ ярын биргән{{Sfn|Kesik|2003|s=41}}. Шул территорияларҙы кире ҡайтарыу маҡсатында, император Иоанн Комнин Кастамону районына баҫып ингән. Әммә ул Анатолияға китеүе була, уның ҡустыһы Исаак Комнин (Алексей Комниндың улы) Константинополгә әйләнеп ҡайта һәм тәхеткә эйә булырға маташҡан. Артабан уны Мәсүд, аҙаҡ Мәлик Ғәзи үҙҙәрендә йәшертеп йәшәтә{{Sfn|Kesik|2003|s=41}}, шунан Исаакты Трапезундҡа, Константин Гаврға оҙатҡан. 1131 йылда Мәлик Ғәзи Киликияға поход яһаған, һәм Киликий әрмән дәүләте хакимы Левон I йыл һайын яһаҡ түләргә ризалашҡан. Бынан һуң Мәлик Ғәзи Мелитенаға ҡайтҡан, уның янына Коньянан Мәсүд һәм Трапезундтан Исаак килгән{{Sfn|Kesik|2003|s=42}}. Исаак Мелитенанан Левонға килгән, уның ҡыҙына өйләнгән һәм килешеү төҙөгән. Әммә бер аҙ ваҡыттан Исаак ҡайныһы менән һүҙгә килешә һәм Мәсүдкә ҡасып килгән{{Sfn|Kesik|2003|s=54}}
Мелитенала ҡыш сыҡҡандан һуң, Мәлик Ғәзи һәм, моғайын, Мәсүд 1132 йылда Кастамонуны яулаған{{Sfn|Kesik|2003|s=42}} (1131{{Sfn|Sümer|2004}}). Мәсүд уның янында булған булырға тейеш. Ғәзи һәм Мәсүд Ҡара диңгеҙ яры буйында тәре йөрөтөүселәрҙең ҡәлғәһе Зининды баҫып алған, әммә тәре йөрөтөүселәр 4000 динар түләп ҡотолалар{{Sfn|Kesik|2003|s=42}}. 1132 йылда император Иоанн Комнин Кастамонуны кире алған. 1133 йылда Мәлик Ғәзи Кастамонуны ҡамаған, һәм халыҡ уға ҡала ҡапҡаһын асҡан{{Sfn|Sümer|2004}}. 1134 йылда Мәлик Ғәзи үлгән. Ғүмеренең ахырына уның биләмәләре [[Евфрат]] йылғаһынан алып Сакарья (Сангариус) йылғаһына тиклем һуҙылған булған. Ярҙамы өсөн рәхмәт йөҙөнән Мәсүд уға Мелитена, Кайсери, Чанкиры, Анкара һәм Кастамонуҙы биргән. Мәсүд Конья, Нигде, Афьонкарахисар һәм Аҡһарайға эйә булған{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}{{Sfn|Kesik|2003|s=41—42}}.
Мәлик Ғәзиҙең дүрт: Мөхәммәт, Яғыбасан, Яған һәм Айнудәүләт исемле улы булған. Айнудәүләт һәм Яған риза булмаһа ла, атаһының вариҫы булып Мөхәммәт ҡалған. 1135 йылда Мөхәммәт Яғанды үлтергән, Айнудәүләт Мелитенаға ҡасҡан<!-- как зять султана Месуда -->{{Sfn|Kesik|2003|s=43}}. Мәсүд менән Мөхәммәт Ғәзи мираҫы арҡаһында низағлашҡан {{Sfn|Sümer|2004}}. Иоанн Комнин Данишмендидтарҙың көсһөҙләнеүенән һәм Мәсүд менән Мөхәммәттең низағынан файҙаланып, Мәсүд менән Мөхәммәткә ҡаршы килешеү төҙөгән. Мәсүд императорға хәрби отряд ебәргән, һәм Чанкырыны ҡамаған{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}. Үҙенең дошмандарын айырыу маҡсатында, Мөхәммәт Мәсүдкә ташламалар яһау аша, хаттар яҙып, уның менән килешеү төҙөгән{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}{{Sfn|Kesik|2003|s=43}}. Мәсүд ғәскәре Чанкырынан киткән, император ҡамауҙан баш тартырға мәжбүр булған. Яҙ көнө Иоанн Кастамону һәм Чанкырыны ҡыҫҡа ваҡытҡа ғына яулай{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}.
=== Византия менән көрәш ===
==== Иоанн Комнин ====
1137 йылда Иоанн Киликияға һәм Сүриәгә походҡа башлаған. Юлда уның армияһы Мәсүдтең биләмәләрен туҙҙырған. Яҙ ул Киликий Әрмәнстаны хакимы Левон I территорияларын — Тарсты, Аданды, Мопсуестияны һәм Аназарбты баҫып ала. 20 августа Иоанн, әҙ генә ҡамауҙан һуң, Антиохияны яулаған. Шунан һуң император, йәнә Соҡор үҙәненә ҡайтҡан, Левон менән уның улдарын баҫып алған һәм Константинополгә оҙатҡан. 1138 йылдың башында, бер аҙналыҡ ҡамауҙан һуң, император Алеппо районындағы Бизаны ала. Алеппо атабәге Имадеддин Занги был ваҡытта Химста булған. Ул үҙенең командиры Саварҙы 5000 кешелек отряды менән Алеппоға ярҙамға ебәргән. Иоанн Алеппоны яулай алмай, яҡындағы Асариб менән Кафартаб ҡәлғәләрен баҫып алған. Иоанн Шейзарҙы ҡулға ала алмаған, һәм Антиохияға ҡайтҡан. Михаил Сүриәле һүҙҙәренсә, был ваҡытта Мәсүд Аданды баҫып алған, руханиҙар менән ҡалала йәшәүселәрҙе Мелитенға алып киткән, унда әсирҙәрҙең бер өлөшөн һатҡан. Адананан һуң Мәсүд Кесун менән Мараш кенәзлектәренә һөжүм иткән һәм уларҙың тирә-яғын талаған. Иоанн Киликияға ҡайтҡас, ғәскәренең бер өлөшөн Мәсүдкә ҡаршы ебәргән{{Sfn|Kesik|2003|s=56}}. Михаил Сүриәле һүҙҙәренсә, 1138 йылда император, Мәсүд менән килешеү төҙөп, Константинополгә ҡайтҡан. Никита Хониат килешеү тураһында яҙмаған һәм былай тип яҙған: «Сәлжүктәр тар-мар ителгән, күптәре әсирлеккә алынған, уларҙан йөк аттарын һәм йөк аттарын тартып алғандар»{{Sfn|Kesik|2003|s=57}}. Яхъя Киннам да килешеү тураһында телгә алмаған{{Sfn|Kesik|2003|s=57}}. Император яулап алған ерҙәрҙе тиҙҙән мосолмандар баҫып ала{{Sfn|Kesik|2003|s=57}}.
1139 йылдың яҙ аҙағында император армия менән Улубаттан Данишмендидҡа ҡаршы сыға. Һалҡын ҡыш эҙемтәләре императорҙы һәм уның армияһын ауыр хәлгә ҡуя. Уларҙың аҙыҡ запасы бөткән, һәм аттарының бер өлөшө үлгән. Мәсүд отрядтары, византийҙарҙың ауыр хәлен күреп, һөжүм итә һәм талай. Император хәйлә уйлап сығара, йәйәүле ғәскәр, һанын күп күрһәтеү маҡсатында, кавалерия артынан хәрби вымпелдар күтәрә. Сәлжүктәр сигенә, ә император 1140 йылдың башында Данишмендидтарҙың боронғо ҡалаһы Никсарҙы ҡамай. Михаил Сүриәле Иоанн император менән асыуланышыа һәм Мәсүд яғына сыға. Ул Мәсүдтең ҡыҙына өйләнә, мосолман диненә күсә һәм Коньяла ҡала{{Sfn|Kesik|2003|s=57—59}}.
Император Константинополь янынан 1141 йылдың 13 ғинуарында ҡуҙғала, сәлжүктәр уларҙы эҙәрлекләп килә. Мәсүд Улуборлуны ҡамай{{Sfn|Kesik|2003|s=59}}. 1142 йылдың яҙы Иоанн Комнин Антиохияны тағы яулап алырға маташа. Ул үҙенең ниәттәрен йәшерергә тырышып, Киликияға беренсе походта яулап алған ерҙәрен һаҡлап ҡалыу маҡсаты менән экспедиция ойошторҙоҡ ти. Дөрөҫө — Иоанндың маҡсаттарының береһе сәлжүктәр булған. Ләкин Мәсүд улар килгәнгә тиклем Олуборлонан сигенгән. Император өлкән улы Алексей һәләк булған Анталияға барып еткән. Императорҙың башҡа улдары, Андроник менән Исаак, ҡустыһының кәүҙәһен диңгеҙ буйлап Константинополгә алып ҡайтырға тырыша, ҡайтып барышлай Андроник вафат булған{{Sfn|Kesik|2003|s=59—60}}. 1142 йылда Мәсүд Анталия төбәгенә һөжүм итә һәм бик күп табыш һәм әсирҙәр ала{{Sfn|Sümer|2004}}. Иоанн Мануилдың кесе улы менән сәфәрен дауам иткән. Ул Киликияны аша сыҡҡан һәм Сүриәгә йүнәлгән. 1142 йылдың 25 сентябрендә Иоганн Баграс ҡәлғәһе янында була, унан, килешеүгә ярашлы, эске ҡәлғәһе менән, ҡаланы тапшырыуҙы талап итеп, Антиохия Раймундына хәбәр ебәрә. Раймунд ҡаланы биреүҙән баш тартҡан, һәм Иоанндың армияһы Антиохияның тирә - яғын талаған. Шунан Иоганн, киләһе яҙға килеренә иҫәп тотоп, ҡайтып китте. Әммә 1143 йылдың 8 апрелендә ул донъя ҡуйҙы{{Sfn|Kesik|2003|s=61}}. Император тәхет вариҫы тип Мануилды күрһәтә{{Sfn|Kesik|2003|s=61}}.
==== Мануил Комнин ====
Константинополдә власть алмашыныуы менән файҙаланып, Мәсүд Византия ерҙәренә һөжүм итә. Мануил яуап итеп Мелангия ҡалаһы янындағы Сәлжүк ерҙәрен баҫҡан. 1145 йылда Константинополдең Сүриә биләмәләре менән бәйләнештәре хәүеф аҫтында ҡала. Мануилдың асыуы ҡабарған һәм ставкаһын Риндакос йылғаһы тигеҙлегендә урынлаштырған{{Sfn|Kesik|2003|s=62}}. 1146 йылдың йәйендә Мануил Фригияға килә. Ул ебәргән отрядтар сәлжүктәрҙе туҙҙыра һәм күп табышҡа эйә була. Әммә Үҙәк Анатолийҙың көнбайышында Мәсүд ғәскәрҙәре Кесе Мендерес үҙәненә юл тота һәм ҙур табыш менән ҡайта. Император Конья янына сығыш яһап, Мәсүдкә хат ебәрә{{Sfn|Kesik|2003|s=63}}. Иоанн Киннам яҙғанса, ул солтанға былай тип яҙған: «Походыбыҙға һинең ҡылығың этәргес бирҙе. Прокананы алдың һәм күптән түгел Рим еренә һөжүм иттең. Шулай уҡ Римдең союздашы Ягунпасанды һәм башҡа ҡәбилә идарасыларын һуғыш менән борсойһоң. Аҡыллы кеше булһаң, Алла язаһын алырға тура киләсәк, тип уйларға тейеш инең. Йә яуызлыҡтан тыйыл, йә ҡаршы торорға әҙер бул»{{Sfn|Иоанн Киннам|1859|страницы=42}}. Быға Мәсүд Аҡшәһәрҙә (Филомелион) лагерь ҡорасаҡмын, тип яуап бирә {{Sfn|Kesik|2003|s=64}}.
Мәсүд Калограй ҡалҡыулығына Византия армияһына һөжүм итергә бер отряд ебәрә. Был отряд еңелә. Был турала белгәс, солтан Филомелиондағы лагерҙы ташлап сығып киткән. Мануил солтанға мыҫҡыллы хат ебәрә. Ләкин солтан уға ҡолаҡ һалмаған һәм Андрахман янында лагерь ҡорған. Император Филомелионға һөжүм итә, Мануилдың уҡтан үксәһе яралана, әммә Византия армияһы ҡаланы ала һәм уны яндыра. Мануил әсирҙәрҙе азат иткән һәм сәлжүктәрҙең тауарын тартып алған{{Sfn|Kesik|2003|s=65}}{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=212}}. Император Мәсүд лагерына яҡн урынлашҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=66}}.|group=comm}}. Икенсе көндө һуғыш башлана. Сәлжүктәр сигенә башланы. Византия армияһы күптәрҙе үлтерә һәм әсирлеккә ала. Мануил Коньяға юлланған (1146){{Sfn|Kesik|2003|s=66}}.
Мәсүд Коньяны оборонаға әҙерләгән, ләкин, ябыҡ урында ҡамауҙа ҡалыу ҡала өсөн дә, армия өсөн дә хәүефле булырын белгән. Шуға күрә ул ғәскәрҙең бер өлөшөн ҡаланан ситтәге ҡалҡыулыҡ битенә урынлаштырған, ә үҙенең отряды менән Конья менән Каббала һарайы араһындағы тауҙа урынлашҡан. Мәсүд ҡаланы һаҡлауҙы ҡатынына ышанып тапшырған{{Ref+|Никита Хониат полагал, что за оборону стен отвечала одна из дочерей Месуда, которая была замужем за Иоанном Комнином{{Sfn|Kesik|2003|s=66}}.|group=comm}}. Мануил Мәсүдтең ҡаланың уң яғында икәнен аңлап, уға һөжүм итергә йыйына. Ләкин император офицерҙары ризалашмаған, сөнки солтан үҙен ҡурҡыныс аҫтына ҡуймаҫын аңлағандар, күренгән һалдаттар авангард ҡына, тип иҫәпләгән. Мануил икеләнеүселәрҙән көлгән{{Sfn|Kesik|2003|s=66}}. Византийҙар Конья ны уратып ала. Мануил ҡала көслө нығытылған икәнен аңлай һәм Мәсүдкә ярҙам килгәнен белгән{{Sfn|Kesik|2003|s=67}}. Михаил Сүриәле Мәсүдкә ярҙамға Хөрәсән, Бағдад әмирҙәре һ. б. килгән{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=213}}. Мануил армияһының кире сыға торған юлы ябылыуы мөмкинлегенән ҡурҡҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=67}}. Яңы тәре походы тураһында лә хәбәрҙәр килгән{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=213}}. Император ҡамауҙан баш тарта, ҡалдырыр алдынан ҡала тирә-йүнен ҡыйратырға бойора. Зыяраттарҙа мәйеттәрҙе ҡәберҙәренән алып ташлағандар. Иоанн Киннам, Мануил солтан әсәһенең ҡәберлегенә генә тейергә ҡушмаған{{Sfn|Kesik|2003|s=67}}.
Византия армияһы сигенгәндә уны сәлжүктәр эҙәрлекләй. Сәлжүктәр Цибрелицемани тип атаған артылышта Мәсүд Данишмендид ярҙамында Византия армияһын тар-мар итергә ниәтләгән. Император иһә үҙенең лагерынан ике яҡтағы тәрән ҡаяларҙа һуғышсыларын йәшереп ҡалдырған булған{{Sfn|Kesik|2003|s=68}}. Улар ҡорал да йәшергән булған. Сәлжүктәр күренмәгәс, император үҙенә хеҙмәт иткән төрөк Пупакесты разведкаға ебәрә. Пупакес тиҙ арала әйләнеп ҡайтҡан һәм "фарсы"лар аҙ булыуын хәбәр иткән. Мануил ҡустылары һәм Пупакес менән шул яҡҡа юл тотҡан. Дошмандың бәләкәй отрядын осратып, улар уны үҙҙәренә әүрәтергә маташҡан, ләкин киреһенсә килеп сыҡҡан. Мануил һәм уның эргәһендәгеләр лагерҙан йыраҡҡа киткәндәрен аңлап, төрөктәргә ҡаршы көрәшеүҙе уның өсөн ҡурҡыныс тип һанаған. Утрауға еткәс, дошмандың биш йөҙләгән кешенән торған отряды менән бәрелешкән.
Улар артынан бөтә ғәскәре менән Мәсүд ҡыуған. Император сигенмәгән, аҙ һанлы ғәскәре менән сәлжүктәргә һөжүм иткән. Ул, армиям ярҙамға ашыға, тип уйлағандыр. Йәки уны аҡылһыҙлыҡҡа батырлыҡ күрһәтеү теләге этәргәндер. Сәлжүктәр уны уратып алған. Солтан император отрядының ярҙамға килеүселәр менән ҡушылыуына юл ҡуймаҫҡа тырышҡан. Император үҙен дә, армияһын да ҡурҡыныс аҫтына ҡуйған өсөн уны яҡындары тәнҡитләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=69}}. Мәсүд ғәскәрҙәре ике яҡтан һөжүм иткәнлектән, Византия ғәскәре ҙур юғалтыуҙар кисергән. Ҡурҡыштан ғәскәрҙәр ҡушылған һәм сәлжүктәр уларҙы уратып алған{{Sfn|Kesik|2003|s=70}}. Византия армияһы 20 000 самаһы грек һалдатын юғалтҡан{{Sfn|Sümer|2004}}. Мануил ҡамауҙан ҡотола алған. Император һөжүм итергә теләһә лә, яҡындары ял итергә булған{{Sfn|Kesik|2003|s=70}}. Император батша байрағын алып, үҙ яҡлылар менән бергә сәлжүктәрҙе сигендергән. Мануил уларҙы ҡараңғы төшкәнсе эҙәрлекләгән, ә һуңынан үҙенең лагерына ҡайтҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=71}}. Император Мәсүдкә киләһе йылда тағы киләм, тип хат ебәргән. Мәсүд илселәре аша килешеү тәҡдимен еткергән. Яңы тәре йөрөтөүселәр тулҡыны тураһында төрлө имеш-мимештәр таралғанлыҡтан, Мануил илселәрҙе, төрлө һылтау табып, тотҡарлаған, сөнки тыныслыҡ тураһында ҡарар ҡабул итер алдынан, бик ныҡ уйлап эшләргә кәрәк булған. Был осорҙа ла бер нисә бәрелеш булған{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=72—73}}. «Аноним Зангима» яҙыуынса, Мәсүд ете Византия ҡәлғәһендә һалдаттарҙы үлтергән. Киннам яҙғанса, батша үҙ ғәскәре менән Риндакос йылғаһына еткәс, солтан Мәсүдтең илселәре солтандың килешеү буйынса үтенесен еткергән. Һөйләшеүҙәр тамамланғас, ике яҡ араһында, Праканды һәм тағы бер нисә ҡәлғәне кире биреү шарты менән, килешеү төҙөлгән{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=74}}. Шунан һуң, 1155 йылда Мәсүд үлгәнгә тиклем, Мануил бүтән ҡаршы һөжүм яһамаған{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=213}}{{Sfn|Kesik|2003|s=75}}.
Әрмәндәр сәлжүктәрҙең еренә һөжүм иткәнлектән, солтан императорға уларға ҡаршы поход ойошторорға тәҡдим итә{{Sfn|Kesik|2003|s=75}}.
=== Данишмендидтар менән мөнәсәбәттәре. Мәхәммәттең улдары ===
Мөхәммәт Данишмендид 1142 йәки 1143 йылда үлгәндән һуң{{Sfn|Özaydin|1993}}, уның ваприҫтары араһында мираҫ өсөн көрәш башланған, Данишмендид ерҙәре өс өлөшкә: Кайсери, Сивас һәм Мелитенаға бүленгән. Яғы-Басан Сивасты алған. Мәсүд кейәүе Зюннунға Кайсериҙы алырға ярҙам иткән{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=46}}. Айнудәүлә Мелитена хакимы{{Sfn|Kesik|2003|s=46}}. Данишмендидтар территорияларын өс өлөшкә бүлгәндән һуң, Мәсүд Анатолияның иң ғәйрәтле хөкөмдары булып киткән{{Sfn|Kesik|2003|s=44}}. Айнудәүлә Сивасҡа туғаны Яғы-Басанға барған һәм уның менән Мәсүдкә ҡаршы тыныслыҡ килешеүе төҙөгән. Һуңынан ул Эльбистан һәм Жәйханды баҫып алған{{Sfn|Kesik|2003|s=46}}. Мәсүд Сивас хакимы Яғы-Басанды еңгән, ә үҙенең бәләкәй улын Шаһиншаһты Анкара, Чанкира һәм Кастамонуҙың хакимы итеп билдәләй{{Sfn|Sümer|2004}}.
Византия императоры Иоанн 1143 йылдың апрелендә вафат булғас, улы Мануил I Комнин уның вариҫы тип иғлан ителә{{Sfn|Sümer|2004}}.
1143 йылда Мелитенаны тәүге тапҡыр ҡайтарырға маташа. Ул Айнуддәүләгә ҡаланы ҙур иктаға алмаштырырға тәҡдим итә, әммә тегеһе һөйләшеүҙәр өсөн ҡатынын, Мәсүдтең бер туғанының ҡыҙын ебәрә. Мәсүд ҡыҙҙың үтенесенә ҡолаҡ һалмаған, 17 июндә 1143 йылдың 14 сентябрендә Мелитенаны уңышһыҙ ҡамаған{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=47}}. 1144 йылда Месуд Айнуддәүлә эйә булған Жәйхан менән Эльбистан өлкәләрен баҫып ала. Эльбистандың хакимы итеп улы Ҡылыс-Арыҫлан II тәғәйенләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=47}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Шунан Мәсүд Мелитенанеы икенсе тапҡыр өс дауамында ҡамауҙа тотҡан. Византия императоры Мануил Комнин Сәлжүк ерҙәренә яҡынлашыуы хаҡында хәбәр килгәнлектән, 1144 йылдың 15 авгусында солтан ҡамауҙы алған{{Sfn|Kesik|2003|s=47}}. Айнуддәүлә 1152 йылдың 12 июнендә вафат булған, вариҫы — улы Зөлҡәрнәй. Яғы-Басан туғанының улына һәм уның әсәһенә Мәсүдкә буйһонмаҫҡа кәңәш бирә. Ғауға ваҡытында һәләк булмаһындар һәм уның ҡулына эләкмәһендәр өсөн, әсәһе менән улы Сивасҡа үҙҙәренең көтөүҙәрен ебәргән. Ошо хаҡта белгәс, Мәсүд Яғы Басанға яза бирергә булды һәм уға ҡаршы сыҡты. Сивас батшаһы солтанға буйһонған{{Sfn|Kesik|2003|s=48}}. 1152 йылдың 24 июлендә солтан өсөнсө тапҡыр Мелитенаны ҡамаған, армияһы ҡаланың тирә-яғын туҙҙырған. Зөлҡәрнәйҙең әсәһе, Айнуддәүләнең тол ҡатыны һәм Мәсүдтең бер туғанының ҡыҙы, солтан янына килеп, уның аяғына йығылып, ғәфү үтенгән. Солтан, Зөлҡәрнәй килеп буйһонһа, ҡамауҙы алып, уны ҡала менән идара итергә ҡалдырасаҡ, тип яуаплаған. 1152 йылдың 15 авгусында Саван ҡулына ҡылыс һәм саван тотоп килә һәм тоғролоҡ анты бирә. Солтан, һүҙендә тороп, уны Мелитенала идара итергә ҡалдырған{{Sfn|Kesik|2003|s=48—49}}. Яғы Басанды ҡыҙына өйләндергән{{Нп5|Карим ад-Дин Аксарайи|Аксарайи|4=Karim al-Din Aqsarayi}} {{Sfn|Kesik|2003|s=49}}.
=== Занга һәм Нуретдин менән мөнәсәбәттәре ===
Мәсүд менән Занганың мөнәсәбәттәре дуҫтарса булған. Көнсығышта улар тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы союздаштар булараҡ эш иткән. Дауыттың улдары мираҫ өсөн көрәш башлай. Ҡара-Арыҫлан ярҙам һорап солтан Мәсүдкә мөрәжәғәт итә һәм 20 мең һыбайлы алған{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=101, 104, 105}}. Занга Мәсүд ғәскәре менән осрашырға теләмәй, һәм Артукид биләмәләренән үҙ ғәскәрҙәрен сығарған{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}. Занга менән Месуд араһындағы башҡа бәхәстәр теркәлмәгән{{Sfn|Kesik|2003|s=99}}.
1146 йылда Занга вафат булған, ерҙәре улы Нуретдин Мәхмүт (Сүриә, Алеппо) менән Сәйфетдин әд-дин Ғәзи I (Жәзирә, Мосул) араһында бүленгән. Бынан тыш, Нуретдин Мәсүд һәм Артукидтар менән союзда һуғыша. 1146 йылда Жослен II Хокинс 1144 йылда Занга яулап алған Эдессаны кире ҡайтарырға маташа{{Sfn|Kesik|2003|s=102}}.
Занга менән Месуд араһында туғанлыҡ {{Sfn|Kesik|2003|s=99}} Имадетдин Занганың улы Мәхмүт Нуретдин менән Мәсүдтең ҡыҙының никахы нигеҙендә урынлаштырылған. Был никах ике дәүләт араһында мөнәсәбәттәрҙе нығытҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}. С. Рансимен әйткәнсә, Мәсүд Тель-Баширҙы Нуретдинды ҡыҙының бирнәһе итеп ҡалдырған, һәм 1151 йылда ҡаланы ике хакимдың да ғәскәре алған{{Sfn|Kesik|2003|s=102}}.
=== Тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы көрәш ===
==== Дорилей янындағы алыш ====
[[Файл:Passages_faiz_oultre_mer_SEBASTIEN_MAMEROT_140_(cropped).png|мини|Икенсе тәре походы башында Конрадтың сәлжүктәр менән һуғышы. Себастьен Мамроның «Походы французов в Утремер» китабындағы Жан Коломб миниатюраһы (1474)]]
1144 йылда Имадетдин Занганың Эдессаны баҫып алыуы Европала борсолоу тыуҙыра, сөнки тәре йөрөтөүселәрҙең башҡа дәүләттәрен ҡурҡыныс аҫтына ҡуя. Икенсе тәре походы ойошторола. Немец короле Конрад III һәм француз короле Людовик VII Константинополгә үҙ ғәскәрҙәре менән килгән{{Sfn|Sümer|2004}}. Император Мануил I Комнин менән Мәсүд тәре походы башланыуы тураһындағы хәбәрҙе ишеткәс, низағты туҡтата һәм тыныслыҡ урынлаштыра. Мәсүд бөтә мосолман хакимдарынан ярҙам һораған һәм ҡалаларын нығытҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=81}}. Тәре йөрөтөүселәрҙең немец армияһы Босфорҙы үтеп, Кадыкёйҙа (Халкедон) лагерь ойоштора. Конрад Мануилдың киҫәтеүенә иғтибар итмәй, үҙ көсөнә ышанып, ставкаһын Никеяла урынлаштырған{{Sfn|Kesik|2003|s=82}}. Конрад беренсе тәре походы юлынан киткән{{Sfn|Sümer|2004}}. Конрад армияһы 15 октябрҙә көнсығышҡа йүнәлә; Конрадтан тыш, ғәскәрҙәргә Византия полководецы Стефанос етәкселек иткән. Тәүге аҙнала улар Византия биләмәләренән барған, сәлжүк биләмәләренә килеп еткәс, византий оҙатыусылары Конрадҡа, иң ҡыҫҡа юл бер нисә көнгә һуҙыласаҡ һәм был ваҡытҡа аҙыҡ-түлек запасы әҙерләргә кәрәклеген еткергән. Тәре йөрөтөүселәр ылауҙарына аҙыҡ-түлек тейәгән. Әммә күрһәтелгән ваҡыттан һуң ғәскәр кәрәкле урынға барып етмәгән, оҙатыусылар юҡҡа сыҡҡан. Уларҙы иртәнсәк абайламағас, Конрад кәңәшмә йыя. Командирҙарҙың бер өлөшө алға барыу яҡшыраҡ тип иҫәпләй, әммә бер өлөшө артҡа боролорға саҡыра. Ниһайәт, артабан барырға ҡарар ителә. Әммә тәре йөрөтөүселәрҙең бер ниндәй ҙә эш планы булмаған; бынан тыш, эргә-тирәләге ҡалҡыулыҡтарҙа сәлжүк яугирҙары күренә башлаған{{Sfn|Kesik|2003|s=83}}.
1147 йылдың 26 октябрендә Конрад армияһы Дорилей эргәһендәге Һарыһыуға (Батис) барып етә. Һыбайлылар ҙа, йәйәүлеләр ҙә ял итергә әҙерләнгән. Бар-Әбрәй әйтеүенсә, һыуһын ҡандырмау арҡаһында юлда меңләгән тәре йөрөтөүселәр һәм аттар һәләк булған{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}. Сәлжүк армияһының алдынғы көстәре ҡапыл тәре йөрөтөүселәргә һөжүм итә{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}. Гийом Тирский әйткәнсә, Мәсүд, Парамус исемле әмирҙе ебәреп, һуғышта ҡатнашмаған{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}{{ref+|«Султан Иконии не участвовал в этом великом приключении. Поскольку это было позволено Богом, знатный и могущественный турецкий сатрап по имени Парамус, командовавший войсками султана, совершил этот почти неожиданный подвиг»{{Sfn|William of Tyre|1943|p=172}}.|group=comm}}. Әммә «Анонимная сирийская хроникаһы»нда, Мәсүд тәре йөрөтөүселәрҙе шәхсән еңде, тип яҙылған{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}{{ref+|«Пришёл принц Масуд со своим войском, нашёл их в пустыне измученными голодом и жаждой, напал и разгромил»{{Sfn|Anonymous Syriac Chronicle|1933|p=298}}.|group=comm}}. Мәсүдтең еңел ҡоралланған һыбайлылары бер ни аңламаған тәре йөрөтөүселәргә ҡысҡырып һөжүм иткән. Броняла һәм яҡшы ҡоралланған булһалар ҙа, тәре йөрөтөүселәр, күмәк булыуына ҡарамаҫтан, ҡаршылыҡ күрһәтә алмаған. Сәлжүктәр, алыҫтан атып, бик күп тәре йөрөтөүселәрҙе үлтергән һәм тиҙ арала юҡ та булған{{Sfn|Kesik|2003|s=84}} һәм ҡул һуғышынан һаҡланған{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}.
Конрадтың 70 000 рыцарының һәм күп һанлы йәйәүле яугирҙәренең ундан бер өлөшө лә ҡалмаған{{Sfn|Sümer|2004}}. Күптәр аслыҡтан йә һуғыш яланында һәләк булған, ҡайһы берәүҙәре әсирлеккә эләккән. Конрад, батша бүләк иткән атын юғалтып, саҡ ғүмерен ҡотҡарып ҡала. Ул, армия ҡалдыҡтары менән бергә, Никеяға ҡасҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}. Сәлжүктәр табышыты, алтын, көмөш, ат һәм ҡоралды көнсығыш баҙарҙарында һатҡан. Мелитенала көмөштөң хаҡы ҡурғаштың хаҡы кимәленә тиклем төшкән{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}.
Ошо еңеүе менән Мәсүд 1097 йылдың 1 июлендә атаһы Ҡылыс-Арыҫландың Дорилей янында тар-мар ителеүе өсөн үс алған{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}.
==== Кадм тауы янында алыш ====
[[Файл:Passages faiz oultre mer SEBASTIEN MAMEROT 143r.png|мини|Людовиктың сәлжүктәр менән алышы (миниатюра). Себастьен Мамроның «Походы французов в Утремер» (1474) китабынан Жан Коломба]]
Людовик армияһы тураһында төрлө мәғлүмәттәр килтерелә: Михаил Сүриәле — 5000 кеше; Бар-Әбрәй — 50 000 һыбайлы һәм иҫәпһеҙ күп йәйәүле. Ибн әл-Каланиси 1 000 000 000 тип атаған, ләкин был һанға ул Конрад армияһын да индергәндер, моғайын. Людовик армияһының ҙурлығын аныҡ баһалап булмай, әммә ул Конрад армияһынан бәләкәйерәк булғандыр, моғайын{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}. Никеяла Конрадтың еңелеүе тураһында хәбәр алғас, Людовик хәүефһеҙерәк юлды һайлауҙы өҫтөн күргән{{Sfn|Sümer|2004}}. Ул Анатолияның көньяҡ ярына көнбайышыраҡ юлынан, Византия күҙәтеүендәге яр буйы юлы буйлап уҙа{{Sfn|Altan|2020}}. Әммә Эфес янында тәре йөрөтөүселәр сәлжүктәрҙең һөжүменә дусар булған{{Sfn|Altan|2020}}. Юлда француздар немец тәре йөрөтөүселәренең үле кәүҙәләренә тап булған. Одон Дейльский француз армияһының еҫ һәм зарарланыу сәбәпле зыян күреүен билдәләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=86}}.
1148 йылдың 7 ғинуарында Кадм тауында тәре йөрөтөүселәр Мәсүд боҫҡонона эләгә{{Sfn|Altan|2020}}. Тау юлдарын тәре йөрөтөүселәрҙең француз армияһы ҙур ҡыйынлыҡтар менән үткән. Тайғаҡ юлдан атта һәм арбала йөрөү мөмкин түгел ине. Армияның ике өлөшө бер-береһенән алыҫлашып бара{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Был турала мәғлүмәт тулы түгел, Одон Дейльскийҙың отчётына ғына нигеҙләнә. Тәре йөрөтөүселәр лагерға тарлауыҡта уңайлы урын таба алмаған. Авангард һәм төп армия ике тигеҙлек араһында ҡалған һәм үҙ-ара бәйләнеш өҙөлә{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Сәлжүк шымсылары тәре йөрөтөүселәрҙең армияһы артынан эйәрҙе. Артылышты үткәндә төрлө өлөштәргә бүленгән Людовик армияһына сәлжүктәр һөжүм итте. Улар ҡаялар һәм ағастар артына йәшенеп, христиандарҙы уҡтарҙан атҡан{{Sfn|Phillips|2007|страницы=199—202}}{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Төп армияға авангардтың ярҙамына килергә ҡамасаулау өсөн, улар тау түбәһен баҫып алған. Һөҙөмтәлә, тәре йөрөтөүселәрҙең армия частары араһында бәйләнештәре юҡ. Күптәр үҙ ғүмерен генә ҡотҡарып ҡалыутураһында ҡайғыртҡан. Сәлжүктәр ҡараңғы төшкәнсе һөжүм итеүен дауам иткән һәм бик күп табыш алған. Мәсүд француз тәре йөрөтөүселәрен ҡыйратҡан, хатта батша саҡ тере ҡалған. Одон Дейльский, Людовик ҡаяға менеп ҡотолған тигән. Уны осоп барған уҡтарҙан түшлек һаҡлаған. Батша был һуғышта ҡырҡ кешенән торған бөтә свитаһын юғалтҡан.
Лагерҙа уңайлы ерҙә урынлашҡан авангард иһә һуғыш барғанын һиҙмәй ҙә ҡала, әммә хәбәрҙәр юҡлығы хафаға төшөргән. авангард башлыҡтары был хәл тураһында белгәсндә, һуң булған инде. Гийом Тирский әйтеүенсә, шул төндә ҡаяларҙа, ҡыуаҡтарҙа йәки ағас ҡыуыштарында йәшенә алған кешеләр үҙ ғүмерен ҡотҡарған. Армиянан иҫән ҡалған тәре йөрөтөүселәрҙең барыһы ла таңға тиклем йоҡлай алманы{{Sfn|Kesik|2003|s=94}}. Француздар ҡаты еңелеү кисерә. Көс-хәл менән ҡотолған батша императорҙы мосолмандар менән хеҙмәттәшлектә ғәйепләй. Поход башланыр алдынан Мәсүд Сәлжүк дәүләтенең сиген Мендересҡа тиклем күсергән булған{{Sfn|Altan|2020}}. Француздар, күп юғалтыуҙар менән булһа ла, Анталияға барып етә алдған. Бынан улар караптарҙа Сүриәгә юл тотҡан{{Sfn|Sümer|2004}}.
==== Сүриәлә тәре йөрөтөүселәр менән көрәше ====
Людовик Антиохияға 1148 йылдың мартында килә. Антиохия принцы Раймунд де Пуатье Алеппо атабәгенә, 1146 йылда вафат булған Имаметдин Занганың улы Нуретдин Мәхмүткә, һөжүм итеүҙә ярҙам итеүен һорай. Был Эдессаны ҡайтарырға ярҙам итә һәм тәре йөрөтөүселәр дәүләттәренең төньяҡ сиктәрен һаҡлап ҡала алған. Әммә Людовик уның үтенесенә иғтибар итмәгән һәм Иерусалимға барырға булған{{Sfn|Madden|2004|pp=62—63}}{{Sfn|Nicolle|2009|p=54}}. Раймунд ассасиндар лидеры һәм Нуретдин Мәхмүттең дошманы Әли ибн-Вафа менән союзға инергә мәжбүр була. Мәсүд Эдесса графлығы бүлеүҙә ҡатнашырға ҡарар иткән. 1148 йылда Мәсүд Эдессаға килеп еткән һәм Марашты баҫып алырға булған. Ул Нуретдин Мәхмүттең Раймундҡа икенсе яҡтан һөжүм итеүен үтенгән {{Sfn|Mallett|2013}}. 1149 йылдың 29 июнендә Инаб янындағы һуғышта Нуретдин Раймундты һәм Али бин Вафаны еңгән, уларҙың армияһы ҡыйратылған{{Sfn|Mallett|2013}}.
Тель-Бәширҙең хакимы Жослен II Мараш идарасыһы Раймундтың, кейәүенең үлемен ҡаланы баҫып алыу өсөн файҙаланырға була{{Sfn|Sümer|2004}}. 1149 йылда Мәсүд, Артукидтар һәм Занга менән бергә, Төньяҡ Сүриәлә Жосленға һәм башҡа тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы походҡа юл ала. Солтанды уның улы Ҡылыс-Арыҫлан II оҙатып йөрөнө. Мәсүд 11 сентябрҙә Марашты баҫып алған. Ҡаланы баҫып алғандан һуң, солтан тәре йөрөтөүселәрҙе һәм руханиҙарҙы Антиохияға оҙата. Шул уҡ ваҡытта Артукид Ҡара Арыҫлан тәре йөрөтөүселәрҙән Бабул ҡәлғәһен тартып алған һәм Гергерға һөжүм иткән, ә Нуретдин Антиохия янында тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы һуғыша{{Sfn|Kesik|2003|s=107}}.
Тел-Бәширгә тиклем ҡыуып барған һәм ҡамаған{{Sfn|Kesik|2003|s=108}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Жослен сәлжүк әсирҙәрен ҡайтарған һәм солтандың хакимлығын таныған, бынан һуң Мәсүд ҡамауын алған{{Sfn|Kesik|2003|s=108}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Тель-Бәширҙә төпләнгәндән һуң, Жослен Эдессаға дәғүә итеүен дауам иткән. 1149 йылда Нуретдин уға ҡаршы сығҡҡан, әммә еңелгән. Күптәре һәләк булған йәки әсирлеккә эләккән. Тотҡондар араһында ғәскәр башлығы Нуретдин да булған. Жослен Нуретдиндең ҡоралын Мәсүдкә ебәргән һәм һөжүм итерен мыҫҡыллы белдергән. Нуретдин ныҡ ғәрләнгән һәм Жосленды тере йәки үле килеш килтерһәләр, ҙур бүләк вәғәҙә иткән. Һөҙөмтәлә 1150 йылдың 4 майында Жослен Нуретдингә килтерелгән{{Sfn|Kesik|2003|s=103}}. Норетдин уны Алеппо Цитаделына ябырға бойороҡ биргән һәм Жослен вафатына тиклем 9 йыл шунда тотолған. Мәсүд Жослен II-нең сәйәсәттән китеүенән файҙаланған, Кесун ҡалаһын халыҡ һуғышһыҙ тапшырған{{Sfn|Sümer|2004}}. Солтан Кишумда, Бет-Хәсндә, Ра’банда, Фарзманда нығынған һәм Телл-Бәширҙе ҡамаған{{Sfn|Михаил Сириец|1982|страницы=29}}.
1150 йылдың яҙында Мәсүд менән Ҡылыс-Арыҫлан тәре йөрөтөүселәрҙең ҡәлғәләре һәм ҡалаларына ҡаршы походҡа сыға. 22 майҙа Изге Троица (Пятидесятница) байрамында ҡапыл Кейсун янында солтандың оло армияһы пәйҙә булған. Солтан, тәре йөрөтөүселәр Айнтабҡа ебәреләсәк, тигән вәғәҙәһен биргән. 1150 йылдың 30 майында Мәсүд Бесни ҡәлғәһен ала{{Sfn|Kesik|2003|s=109}}, 1150 йылдың 3 июнендә унан китә{{Sfn|Kesik|2003|s=109}}. Унан Тел-Бәширгә юл ала һәм Нуретдин Мәхмүт ярҙамы менән ҡәлғәне май-июндә ҡамай{{Sfn|Sümer|2004}}.
Жослен ҡулда булғанлыҡтан, ҡәлғәне уның ҡатыны Беатрис менән улы Эдесса графы Жослен III һаҡлаған. Төрөктәр ныҡышмалы һөжүм итһә лә, гарнизон менән ҡала халҡы ҡаршылыҡ күрһәткән. Иерусалим короле Балдуин III Жосленды әсирлеккә алыуы хаҡында белгәнлектән, ерҙәрен сәлжүктәргә бирмәҫ өсөн, тиҙ арала Антиохияға килеп еткән. Уның килеүен белгәс, Мәсүд Тел-Бәшир ҡамауын алған. Мәхмүт менән Мәсүд Тел-Бәширҙә осрашҡан. Ҡылыс-Арыҫланға тәре йөрөтөүселәрҙән тартып алынған ерҙәр менән идара итеүҙе тапшырған да Коньяға ҡайтҡан{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=110}}.
Раймунд һәм Жослен II булмағас, төбәкте Мәсүд менән Нуретдин һөжүменән һаҡлау бөтөнләй мөмкин булмай башлаған. Тель-Бәшир менән Антиохия араһында бәйләнеш тулыһынса өҙөлдө. Был ваҡытта Византия императоры Мануил Жослен II-нең (Жослен III әсәһе) ҡатынына унан ҡалған ерҙәрен һатып алырға тәҡдим итә{{Sfn|Kesik|2003|s=110}}. Ул императорҙың тәҡдимен ҡабул иткән һәм уға Византия наместнигы Киликиянан килтергән алтынға алмашҡа Тель-Бәшир, Самосата, Биреджик, Айнтаб, Дулук, Равендан ҡәлғәләрен алған һәм балалары менән Иерусалимға юлланған{{Sfn|Kesik|2003|s=110}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Ләкин тиҙҙән Мануил, империя үҙәгенән алыҫ һәм мосолман ерҙәре уртаһында урынлашыуын иҫәпкә алғанда, был ҡәлғәләрҙе һаҡлап ҡалыр өсөн күп көс талап ителгәнен аңлаған{{Sfn|Kesik|2003|s=104, 110}}. Был төбәктең Византия контроленә күсеүе лә сәлжүктәрҙе туҡтатмаған. Мосолмандар, был хәлдән файҙаланып, һатылған ҡәлғәләргә һөжүм итә башлаған. 1151 йылда солтан Мәсүд, уның кейәүе Нуретдин Мәхмүт һәм Мәрдиндең артукид хакимы Тимерташ төбәккә бергә һөжүм иткән. Мәсүдкә Мараш, Рабан, Дулук, Байт әл-Хөсн; Нуретдингә - Равендан, Курус, Бурджур-Расас; Тимерташ Самосатты һәм Биреджикты баҫып алған. Ҡара Арыҫлан да үҙенең биләмәһен дә ҙурайтҡан. Эдесса графлығы юҡҡа сыҡҡан, ә Рум сәлжүктәре Евфраттан көнбайыш биләмәләренә эйә булған. Киләһе 1151 йылда Нуретдин Мәхмүт Тель-Бәширҙе баҫып алған, ә Мәсүд Айнтабты ҡушҡан{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=104, 110}}.
=== Данишмендидтар менән үҙ-ара мөнәсәбәттәре. Яғи-Басан ===
1152 йылда Мелитенаның данишмендид хакимы Айнуддәүлә вафат була, һәм уның урынын уның улы Зөлҡәрнәйн биләгән. Айнуддәүләнең ағаһы, Сивас, Никсар, Тоҡат һәм Амасьяның хакимы данишмендид Яғи-Басан ҡустыһына олатаһы Мәсудкә буйһонмаҫҡа ҡушҡан. Быны белеп ҡалған асыулы солтан Яғы Басанға ҡаршы сыҡҡан. Сәлжүк хакимына ҡаршы тора алмаясағын аңлап, Яғи-Басан Мәсүдкә буйһонған. Мәсүд 1152 йылдың 24 июлендә Мелитенаның тирә-яғын талаған. Шунан һуң Зөлҡәрнәйн солтандан ярлыҡау һораған{{Sfn|Sümer|2004}}.
=== Мәсүдтең Киликий походтары ===
1137-1138 йылдарҙа Киликияға барғандан һуң Византия императоры Иоанн әсирлеккә алынған Левон I һәм уның ғаиләһен Константинополгә алып китә. 1145 йылда Левондың улы Торос II йәшерен рәүештә Киликияға ҡайта. Ул үҙенең ғаиләһенә тоғро булған әрмәндәрҙе йыйған һәм Соҡор үҙәненең ҡәлғәләрҙе тартып алған. Тәре йөрөтөүселәр ярҙамында Византия полководецы Андроник I Комнинды еңгәндән һуң, 1152 йылда ул Мопсуестия менән Тарсты баҫып алған. Был Мануилға Мәсүд менән Торосҡа ҡаршы килешеү төҙөргә этәргес биргән{{Sfn|Kesik|2003|s=111}}. Сәлжүк сиктәрен боҙған өсөн Мәсүд Торосты язаларға теләй. Бар-Эбрей яҙғанса, Торос 3000 төрөктөң һәләк булыуына сәбәпсе булған{{Sfn|Kesik|2003|s=112}}. 1153 йылдың яҙында данишмендид Яғи-Басанды эйәртеп, Киликияға юлланған. Әммә, әрмәндәр Таврҙың артылышын һаҡлағанлыҡтан, солтан Киликияға эләгә алмаған һәм кире ҡайтырға мәжбүр булған. Бынан һуң Киликияға һөжүм иткән Византия армияһы ла Тарста Торос армияһынан ҡыйратылған{{Sfn|Sümer|2004}}.
1154 йылда Византия императоры, алтын-көмөш менән, Торосҡа ҡаршы походҡа саҡырырға илсеһен ебәргән{{Sfn|Kesik|2003|s=112}}. Был Мессуда мәнфәғәтендә лә булғанға, 1154 йылдың яҙында ул ҙур армия менән сығыш яһаған һәм Мопсуестия менән Аназарбҡа йүнәлгән, ләкин баҫып ала алмаған. 1154 йылдың 27 майында ул Тель-Хамдунға һөжүм иткән{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=113}}. Был мәл ҡаты дауыл ҡупҡан. Месуд үҙенең улы Ҡылыс-Арыҫландың әмирҙәренең береһенә, Яҡуп бейгә, Антиохия төбәгенә 3000 кешенән торған отряд менән сапҡын яһарға ҡушҡан. Әммә Аманос һырты менән яр араһындағы тар юлда Яҡуп бей һәм һалдаттары боҫҡонға эләккән һәм Торостың энеһе Стефан етәкселегендәге рыцарь-тамплиерҙар һәм әрмәндәр уларҙың күбеһен үлтергән{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=113}}. Был хәбәр сәлжүкәтрҙең рухын ҡаҡшатҡан. Бынан тыш, Киликияла һәм Коньяла ҡара тағун (чума) таралған, йылҡы һәм мулдарҙың күбеһе һәләк булған. Мәсүд армияһы, ылауҙарын ташлап, сигенергә мәжбүр булған, ә әрмәндәр сигенгән сәлжүк армияһын хәлдән тайҙырған. Һөҙөмтәлә Мәсүд Торос менән тыныслыҡ килешеүе төҙөгән. Шулай итеп, Мәсүдтең киликий экспедицияһы уңыш ҡаҙанмаған{{Sfn|Kesik|2003|s=113}}.
== Вафаты ==
[[Файл:Türbe Kilij Arslan II - tombs.jpg|мини|left|Алаетдин мәсете янындағы төрбәлә Мәсүдтең ҡәберлеге]]
Киликиянан ҡайтҡандан һуң, Мәсүд сирләгән{{Sfn|Sümer|2004}}. Никита Хониат раҫлауынса, Мәсүд ғүмеренең аҙағында ерҙәрен улдарына бүлгән. Каппадокияны кейәүе Яғи-Басанға ҡалдырған{{Sfn|Никита Хониат|1860|страницы=147—148}}. Үлер алдынан ул Эльбистандан Коньяға улы Ҡылыс-Арыҫланды саҡырып өлгөргән. Солтан уны тәхеткә ултыртып, башына таж кейҙергән һәм яҡындарынан ант биреүҙәрен талап иткән{{Sfn|Sümer|2004}}. Солтан 1155 йылдың апрель аҙағында йәки май башында{{Sfn|Sümer|2004}}, 10 ай ауырығандан һуң, вафат була{{Sfn|Kesik|2003|s=114}}. Мәсүд ҡәберлеге үҙе төҙөгән Симра ҡалаһында урынлашҡан, тип раҫланған{{Sfn|Kesik|2003|s=134}}. Әммә һуңыраҡ яҙылған яҙмалар хатаны асыҡларға ярҙам иткән. Солтан Алаетдин мәсете ихатаһындағы төрбәлә ерләнгән{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=134—135}}.
Мәсүд вариҫтары «бик аҙ ваҡыт тыныслыҡта һәм туғандары менән яҡшы мөнәсәбәттә йәшәгән, башлыса низағлашып, дошманлашып йәшәгән»{{Sfn|Никита Хониат|1860|страницы=147—148}}.
== Идара итеү һәм армия ==
<!-- Сельджуки Рума имели визирей, однако имена визирей Месуда в источниках не сохранились. У сельджуков Анатолии члены династии управляли городами или территориями с титулом [[мелик]]. Таким образом сыновья получали опыт управления. Месуд назначил одного из своих сыновей, Шахиншаха, меликом Кастамону, Анкары и Чанкиры, другой его сын, Кылыч-Арслан, был меликом Эльбистана{{Sfn|Kesik|2003|s=123}}.
При Месуде в сельджукской армии были как пешие, так и конные отряды. В походе армия состояла из легковооружённых воинов, оружием которых были лук со стрелами, меч и копьё. При осаде городов и крепостей сельджуки использовали осадные орудия, например, катапульты{{Sfn|Kesik|2003|s=124}}. О мастерстве лучников Месуда писали Иоанн Киннам и Никита Хониат. Даже в самых сложных условиях сельджукские воины могли поразить цель. Они использовали быстрых лошадей и были легко вооружены, чтобы маневрировать в битве и скрываться от преследования. В сельджукской армии были строгие порядок и дисциплина. Одним из тактических приёмов было изматывание сил противника внезапными набегами. Они прятались в высоких холмах и осыпали превосходящие силы крестоносцев и византийцев дождём стрел{{Sfn|Kesik|2003|s=125}}. Ещё одним тактическим приёмом туркменов и особенно сельджуков, используемым наиболее часто, было ложное отступление. Небольшой отряд атаковал врага и, создав видимость своего поражения, отступал, заманивая преследующую вражескую армию в ловушку{{Sfn|Kesik|2003|s=126}}. Управлять армией в бою помогали звуки барабанов и труб{{Sfn|Kesik|2003|s=127}}.
Жена султана также время от времени принимала участие в государственном управлении{{Sfn|Kesik|2003|s=124}}. Во время осады Коньи Мануилом Комнином Месуд оставил защиту городского замка и стен своей жене{{Sfn|Kesik|2003|s=123}}.
-->
== Иҡтисад, төҙөлөш һәм ижтимағи тормош ==
[[Файл:Alaedin Camii.JPG|мини|Алаитдин мәсете]]
[[Файл:Aksaray Ulu Cami 3101.jpg|мини|Аҡһарайҙағы Минбар мәсете]]
<!-- Поскольку Месуд очень мало жил в Конье, он практически не оставил никаких памятников, сохранившихся до наших дней. Во время своего тридцатидевятилетнего правления он построил в Конье лишь внутренний замок, дворец и мечеть. Мечеть была возведена в стиле анатолийских мечетей того периода — без купола, с плоским потолком и множеством колонн. Строительство [[Мечеть Ала ад-Дина (Конья)|другой мечети]] (переделка византийской церкви) было начато во время правления Месуда I, но завершено во время правления [[Кей-Кубад I|Алаэддина Кейкубада I]], поэтому она была названа в его честь{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}. На плите над сводом у дверей [[минбар]]а мечети выгравирована надпись «Слава веры и мира, отец завоеваний и заместитель халифа Масуд ибн Кылыч-Арслан». Рядом с этой мечетью находилось [[медресе]], построенное Месудом{{Sfn|Kesik|2003|s=132}}. Месуд также построил мечеть в Аксарае{{Sfn|Sümer|2004}} на месте современной Улу-джами (Большой мечети). Минбар этой мечети находится в Улу-джами и является старейшим из минбаров в Центральной Анатолии{{Sfn|Kesik|2003|s=133—134}}.
При Месуде продолжался переход кочевых тюрок к оседлой жизни. По мнению М. Кешика, Месуд, как и другие сельджукские правители Анатолии, долгое время не мог активно заниматься строительством из-за постоянных войн. Жители Западной и Центральной Анатолии не могли чувствовать себя в полной безопасности, поэтому продолжали жить как кочевники{{Sfn|Kesik|2003|s=128}}. В результате успешной борьбы Месуда с крестоносцами, византийцами и Данышмендидами последние годы его правления были благополучными, стабильными и мирными. В эти годы тюрки всё активнее селились в Анатолии{{Sfn|Kesik|2003|s=128}}. Историки XV, XVI и XVII веков утверждали, что Месуд основал город под названием Симре недалеко от Амасьи{{Sfn|Sümer|2004}}. Там были сооружены мечеть, медресе, дома для бедных. Впоследствии город был разрушен{{Sfn|Kesik|2003|s=134}}. Однако это ошибка, Месуд не имел отношения к основанию города, его деятельность не была связана с Амасьей{{Sfn|Kesik|2003|s=134—135}}.
При Месуде была отчеканена самая старая (из обнаруженных) сельджукская монета в Анатолии{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}.
Экономика государства во многом основывалась на военных трофеях и на скотоводстве. Сельджуки не занимались сельским хозяйством, пока не стали оседлыми, они продолжали заниматься животноводством. Земледелием занималось христианское население, которому государство оказывало помощь. Вероятно, к концу правления султана Месуда земледелием начали заниматься и осевшие сельджуки{{Sfn|Kesik|2003|s=129}}. Доход государства складывался из налога [[джизья]] и дани от других государств. Согласно Гийому Тирскому, при Месуде сельджуки собирали налоги даже с византийского порта Анталии{{Sfn|Kesik|2003|s=130}}. Несправедливость налоговой политики Византии во второй половине XII века и обещание султана освободить от налогов тех, кто попал под его власть, привели к массовому переселению на сельджукские земли жителей приграничных византийских территорий{{Sfn|Kesik|2003|s=130—131}}.
В XII веке действовал торговый путь, связывавший Константинополь с Коньей и Тебризом. Конья была важным торговым центром. Прекращение войн привело к оживлению торговли и распространению [[Караван-сарай|караван-сараев]]. Из записей Никиты Хониата следует, что во времена правления Месуда между сельджуками и христианами островов в окрестностях и на озере Бейшехир существовала оживлённая торговля. В Малатье существовал большой рынок, в том числе и невольничий{{Sfn|Kesik|2003|s=129—130}}.
Сельджуки использовали в Анатолии медные, железные, серебряные, квасцовые, [[лазурит]]овые и соляные рудники. Однако нет сведений о том, какие рудники разрабатывались при Месуде. Известно лишь, что лазурит добывали около Коньи{{Sfn|Kesik|2003|s=131}}.
-->
== Шәхесенең әһәмиәте ==
<!-- По оценке М. Кешика, Месуд был умным, справедливым, осторожным, дальновидным и религиозным правителем. В 570 [[Год хиджры|году Хиджры]] он использовал [[лакаб]] Рукнеддин ({{Lang-tr|Rukn al-Din, Rukn ad-Din, Rukn ud-Din}}, {{lang-ar|ركن الدين||Pillar of the Faith}} — «Столп веры»){{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=121}}.
Политика византийских императоров в отношении Малой Азии состояла в том, чтобы в борьбе правителей между собой оказывать помощь более слабому из них. Византия была заинтересована в поддержании вражды между малоазийскими эмирами, чтобы те ослабляли друг друга. По словам М. Кешика, «особенно здесь достойна восхищения умная и дальновидная политика султана Месуда против Византийской империи. Потому что он разгадывал политику Византии в отношении турок и не попадался в приготовленные ими ловушки»{{Sfn|Kesik|2003|s=75}}.
В описаниях «Анонимного Зангиме» и в «Истории» Аксарайи Месуд — первый сельджукский анатолийский правитель, которому авторы приписывают традиционные черты персидско-исламского правителя. Автор «Анонимного Зангиме» подчёркивал, что Месуд выполнял религиозные обязанности правителя и проводил политику исламизации недавно завоёванных земель. Аксарайи утверждал, что Месуд был справедливым монархом, чьё правление было узаконено [[халиф]]ом. Однако слова Аксарайи о том, что халиф признал Месуда султаном, приславшим ему знаки правления, не подтверждаются другими источниками. Ибн ал-Асир назвал Месуда царём (меликом) Коньи и Аксарая один раз, но в других местах — лишь князем, который правил в Конье. Иоанн Киннам, как и Анна Комнина, называл сельджукских правителей Анатолии султанами, но он при этом не указывал, был ли этот титул Месуда официально признан халифом. Слова Киннама «вождь Икониона [Коньи], которого турки, почитая его превыше всего, называют султаном» означают лишь, что сельджуки в Анатолии признавали Месуда своим повелителем. Бар-Эбрей называл Месуда султаном Коньи, но тоже не указывал, был ли ему официально присвоен этот титул. При этом тот же автор подробно описывал, как халиф «провозгласил» Мелика Гази меликом и прислал ему «золотой обруч на шею и золотой посох, и четыре чёрных знамени, и барабаны». По мнению С. Меджит, «тот факт, что тот же автор умалчивает об [[Инвеститура|инвеституре]] Месуда, указывает на то, что в то время он не был признан халифом»{{Sfn|Mecit|2013|pp=42—44}}.
[[Хамдаллах Казвини|Казвини]] утверждал, что сельджукский султан Рума Месуд подчинялся [[Государство Сельджукидов|великому сельджукскому султану]] [[Ахмад Санджар|Санджару]] и каждый год платил ему дань. Известно, что Санджар передал своему племяннику [[Махмуд ибн Мухаммад|Махмуду]], сельджукскому султану Ирака, маншур (распоряжение, приказ) на управление некоторыми территориями. [[Ибн аль-Асир]] утверждал, что лично видел маншур, в котором Махмуду передавались земли в Анатолии. То есть сельджуки Рума подчинялись сельджукам Ирака, которые, в свою очередь подчинялись великим сельджукам. Однако не зафиксировано ни одного факта, показывающего, что султан Месуд признавал эту зависимость{{Sfn|Kesik|2003|s=106}}. На чеканенных Месудом монетах он указан с титулом «эс-Султануль-муаззам» (великий султан), таким же, который использовал Махмуд. Турецкие историки [[Туран, Осман|О. Туран]] и М. А. Кёймен отмечали, что эта зависимость была лишь «на бумаге» (в маншуре){{Sfn|Kesik|2003|s=107}}.
Во время правления Месуда сельджуки прочно обосновались в Анатолии{{Sfn|Sümer|2009}}. До него Анатолию называли «Рум» (земля римлян), и лишь во время его правления жители Запада стали называть Анатолию «Турчией» (Турция). Армяне при нём называли большую часть Анатолии, находившейся под властью турок-сельджуков, «Туркестаном»{{Sfn|Sümer|2004}}. По словам {{Нп5|Райс, Тамара Тэлбот|Т. Райс||Tamara Talbot Rice}}, к моменту смерти Месуда в 1155 году государство Сельджуков было «значительно более сильным, чем когда он пришёл к власти. Теперь это была процветающая и влиятельная держава»{{Sfn|Райс|2004|страницы=31—32}}. По мнению {{Нп5|Вудс, Джон (историк)|Дж. Вудса||John E. Woods (historian)}}, благодаря деятельности Месуда Государство сельджуков Рума стало доминирующей державой в Центральной и Восточной Анатолии{{Sfn|Woods}}. Турецкий историк С. Меджит писал: «можно с уверенностью предположить, что Месуд в конце своего правления заложил основы, которые превратили сельджукское княжество в Анатолии в сельджукский султанат Коньи»{{Sfn|Mecit|2013|p=46}}.
-->
== Ғаиләһе ==
Жена: дочь Мелика Гази. Брак заключён до 1116 года{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}.
Сыновья{{Sfn|Sümer|2004}}:
* [[Кылыч-Арслан II|Кылыч-Арслан]];
* Шахин-шах, правитель [[Анкара|Анкары]];
* Долат (Девлет).
Дочери:
* Дочь. Муж — Данышмендид Зюннун{{Sfn|Sümer|2004}};
* Дочь. Муж — Данышмендид Ягы-Басан{{Sfn|Sümer|2004}};
* Дочь. Муж — [[Иоанн Комнин (сын Исаака Комнина)|Иоанн Комнин]]{{Sfn|Sümer|2004}};
* Дочь. Муж — сын [[Имад ад-Дин Занги|Имадеддина Занги]] [[Нур ад-Дин Махмуд|Махмуд Нуреддин]]{{Sfn|Sümer|2004}}. Мюнеджимбаши писал, что её имя было Сельчук-хатун{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}. М. Кешик писал, что, по словам Михаила Сирийца, за Нуреддина была выдана та дочь Месуда, которая была ранее женой Иоанна Комнина. М. Кешик утверждал, что не смог найти в других источниках подтверждения этой информации{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}{{ref+|У Михаила Сирийца не названо имя, и речь не о браке с племянником императора, а только о помолвке: «Хотя она была просватана за племянника византийского императора, женился на ней Hyp ад-Дин»{{sfn|Михаил Сириец|1982|с=29}}{{sfn|Michel le Syrien|1905|p=297}}. |group=comm}}.
== Комментарийҙар ==
{{Иҫкәрмәләр|group=comm}}
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|20em}}
== Әҙәбиәт һәм сығанаҡтар ==
=== Сығанаҡтар ===
* {{Книга|ref=Анна Комнина|автор=Анна Комнина|заглавие=[[Алексиада]]|ответственный=пер. [[Любарский, Яков Николаевич|Я. Н. Любарского]]|год=1996|место=СПб.|издательство=[[Алетейя (издательство)|Алетейя]]}}
* {{Книга|ref=Иоанн Киннам|ссылка=https://www.vostlit.info/Texts/rus17/Ioann_Kinnam_3/frametext1.htm|автор=Иоанн Киннам|заглавие=Краткое обозрение царствования Иоанна и Мануила Комнина (1118-1180)|ответственный=пер. под ред. [[Карпов, Василий Николаевич|В. Н. Карпова]]|год=1859|место=СПб.}}
* {{Статья|ссылка=https://www.vostlit.info/Texts/rus4/Mychel_Syr/frametext3.htm|ref=Михаил Сириец|автор=[[Михаил Сириец]], Гусейнов Р. А.|заглавие=Из «Хроники» Михаила Сирийца (часть 3)|год=1982|место=М.|издание=Письменные памятники Востока, 1975|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]], [[ГРВЛ]]|тип=Ежегодник|страницы=16—31|issn=}}
* {{Книга|ref=Никита Хониат|ссылка=http://www.vostlit.info/Texts/rus3/Honiat_2/text3.phtml?id=12432|автор=Никита Хониат|заглавие=Никиты Хониата история, начинающаяся с царствования Иоанна Комнина|ответственный=пер. под ред. [[Долоцкий, Василий Иванович|В. И. Долоцкого]]|год=1860|место=СПб.|том=1. (1118——1185)}}
* {{Книга|ref=Matthieu (D'Edesse)|ссылка=http://archive.org/details/bub_gb_YlkuAAAAQAAJ|автор=Matthieu (D'Edesse)|заглавие=Chronique de Matthieu d'Edesse 962—1136 avec la continuation de Grégoire le Prêtre jusqu'en 1162, d'après trois manuscrits de la Bibliothèque impériale de Paris|год=1858|место=P.|издательство=A. Durand|allpages=591|isbn=}}
* {{Книга|ref=Michel le Syrien|ссылка=http://archive.org/details/MichelLeSyrien3|автор=Michel le Syrien|заглавие=Chronique de Michel le Syrien|ответственный=[[Шабо, Жан-Батист|J.-B.Chabot]]|год=1905|язык=fr|место=Paris|издательство=Roger Pearse|volume=3}}
* {{Книга|ref=Sibṭ bin al-Jawzī|ссылка=http://archive.org/details/recueildeshistor03acad|автор=Ibn el-Djeuzi|заглавие=Recueil des historiens des croisades : Historiens orientaux|ответственный=Académie des inscriptions & belles-lettres (France)|год=1872|часть=Mirât ez-Zèmân|место=P.|издательство=Imprimerie nationale|pages=517—570|allpages=792|volume=3}}
* {{Книга|ref=William of Tyre|ссылка=https://archive.org/details/william-of-tyre-deeds-done-beyond-the-sea-volume-ii|автор=William of Tyre|заглавие=A History of Deeds Done Beyond the Sea|ответственный=Translated and Annotated by Emily Atwater Babcock and A. C. Krey|год=1943|место=New York|издательство=[[Издательство Колумбийского университета|Columbia University Press]]|volume=2}}
* {{Статья|ссылка=https://www.jstor.org/stable/25194766|ref=Anonymous Syriac Chronicle|заглавие=The First and Second Crusades from an Anonymous Syriac Chronicle|год=1933|издание=Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland|место=L.|volume=2|pages=273—305|issn=0035-869X|ответственный=Tritton A. S., [[Гибб, Гамильтон Александр Росскин|Gibb H. A. R.]]}}
=== Әҙәбиәт ===
* {{книга|ref=Босворт|автор=[[Босуорт, Клиффорд Эдмунд|Босворт К. Э.]]|заглавие=Мусульманские династии. Справочник по хронологии и генеалогии|ответственный=Пер. с англ. [[П. А. Грязневич]]а, отв. редактор [[И. П. Петрушевский]]|год=1971|оригинал=The Islamic Dynasties. A Cronological and Genealogical Handbook|место=М.|издательство=Наука, ГРВЛ|страницы=181—182}}
* {{книга|автор=Райс Т. Т.|часть=|заглавие=Сельджуки. Кочевники — завоеватели Малой Азии|ref=Райс|ссылка=|место=М.|издательство=[[Центрполиграф]]|год=2004|страниц=238|isbn=5-9524-0949-0}}
* {{книга|автор=[[Успенский, Фёдор Иванович|Успенский Ф. И.]]|заглавие=История Византийской империи. В 5 т|том=5|ссылка часть=http://rikonti-khalsivar.narod.ru/Usp4.10.htm|часть=История Византийской Империи. Отдел VI. Комнины. Глава X. Восточные дела.|место=М.|издательство=[[АСТ (издательство)|АСТ, Астрель]]|год=2005|страниц=558|isbn=5-271-03856-4|ref=Успенский}}
* {{Статья|ссылка=https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1213666|ref=Altan|автор=Altan E.|заглавие=Haçlı Seferleri ve Anadolu (1097—1190): Türkiye Selçukluları Tarihinde Haçlı Seferlerinin Yeri ve Önemi|год=2020|язык=tr|издание=USAD|том=12|страницы=35—50}}
* {{Книга|ref=Atçeken, Yaşar|ссылка=https://books.google.ru/books?id=QvSiDwAAQBAJ|автор=Atçeken Z., Yaşar B.|заглавие=Malazgirt'ten Vatana Anadolu Selçuklu Devleti Tarihi|год=2016|издательство=Eğitim Yayınevi|isbn=978-975-8890-15-6}}
* {{Книга|ref=Cahen|ссылка=https://books.google.com/books?id=29ZpAAAAMAAJ|автор=[[Каэн, Клод|Cahen Cl.]]|заглавие=Pre-Ottoman Turkey: A General Survey of the Material and Spiritual Culture and History C. 1071-1330|год=1968|место=N. Y.|издательство={{нп5|Sidgwick & Jackson}}|allpages=492|isbn=978-0-283-35254-6}}
* {{Книга:Энциклопедия ислама. 2-е издание|Cahen Cl.|Balak|volume=1|p=983|ref=Cahen}}
* {{Книга|ref=Chalandon|ссылка=http://archive.org/details/jeaniicomneneet01chalgoog|автор=[[Шаландон, Фердинанд|Chalandon F.]]|заглавие=Jean II Comnène, 1118—1143, et Manuel I Comnène, 1143—1180|год=1960|место=N. Y.|издательство=B. Franklin|pages=42—44}}
* {{Книга|ref=Cahen|ссылка=https://books.google.ru/books?id=Jl_JAwAAQBAJ|автор=[[Каэн, Клод|Cahen Cl.]]|заглавие=The Formation of Turkey: The Seljukid Sultanate of Rum: Eleventh to Fourteenth Century|год=2014|место=Milton Paek, Abingdon, Oxfordshire|издательство=[[Routledge]]|allpages=287|isbn=978-1-317-87625-0}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/kilicarslan-i|ref=Demirkent|автор={{нп5|Демиркент, Исин|Demirkent I|tr|Işın Demirkent}}|заглавие=Kilicarslan I|год=2002|язык=tr|издание=[[Islam Ansiklopedisi]]|том=25|страницы=396—399}}
* {{книга|ref=Kesik|автор=Kesik M.|заглавие=Türkiye Selçuklu Devleti Tarihi: Sultan I. Mesud Dönemi (1116—1155)|год=2003|место=An.|издательство=[[Türk Tarih Kurumu]]}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/meliksah--anadolu-selcuklu|ref=Kesik|автор=Kesik M.|заглавие=Melikşah|год=2004|язык=tr|место=Ankara|издание=[[Исламская энциклопедия|TDV İslâm Ansiklopedisi]]|том=29|выпуск=|страницы=58—59}}
* {{Книга|ref=Madden|ссылка=https://books.google.ru/books/about/Crusades.html?id=HkOAAAAACAAJ|автор=[[Мэдден, Томас|Madden Th. F.]]|заглавие=Crusades: The Illustrated History|год=2004|издательство=Duncan Baird|allpages=224|isbn=978-1-84483-040-4}}
* {{Статья|ref=Mallett|автор=Mallett A.|заглавие=The battle of Inab|год=2013|язык=en|издание=Journal of Medieval History|том=39|номер=1|страницы=48—60|issn=0304-4181|место=Amsterdam|издательство=[[Elsevier]]|doi=10.1080/03044181.2012.744699}}
* {{Книга|ref=Mecit|ссылка=|автор=Mecit S.|заглавие=The Rum Seljuqs: Evolution of a Dynasty|год=2013|место=London|издательство=[[Routledge]], [[Taylor & Francis Group]]|allpages=249|isbn=978-1-134-50899-0}}
* {{статья|ссылка=|ref=Metin|автор=Metin|заглавие=Sultanlığı Meşruiyet Kazanmamış Bir Selçuklu Şehzadesi: Tuğrul Arslan|год=2017|язык=tr|место=Konya|издание=Selçuklu Araştırmaları Dergisi|том=|выпуск=6|страницы=35—52|issn=2548-0154}}
* {{Книга|ref=Nicolle|ссылка=https://books.google.ru/books?id=xKo7vgAACAAJ|автор=Nicolle D.|заглавие=The Second Crusade 1148: Disaster outside Damascus|год=2009|место=Oxf.|издательство=[[Osprey Publishing]]|allpages=96|isbn=978-1-84603-354-4}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/danismendliler|ref=Özaydin|автор=Özaydin A.|заглавие=DÂNİŞMENDLİLER|год=1993|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|страницы=469—474|volume=|том=8}}
* {{Книга|ref=Phillips|ссылка=https://books.google.ru/books?id=P5FheHjG34kC|автор=Phillips J. P.|заглавие=The Second Crusade: Extending the Frontiers of Christendom|год=2007|место=New Haven|издательство=[[Yale University Press]]|allpages=410|isbn=978-0-300-11274-0}}
* {{Книга|ref=Phillips|ссылка=https://books.google.ru/books/about/The_Crusades_1095_1197.html?id=8L0GFPBPPIoC|автор=Phillips J. P.|заглавие=The Crusades, 1095—1197|год=2002|место=L.|издательство=[[Longman]]|allpages=254|isbn=978-0-582-32822-8}}
* {{Книга|ref=Roche|ссылка=https://books.google.ru/books?id=x9XaOwAACAAJ|автор=Roche J. T.|заглавие=Conrad III and the Second Crusade in the Byzantine Empire and Anatolia, 1147|год=2008|место=St. Andrews, Scotland|издательство=[[University of St Andrews]]|allpages=574}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/selcuklular#anadolu-selcuklulari|ref=Sümer|автор=Sümer F.|заглавие=III. Anadolu Selçukluları (1075—1308)|год=2009|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|страницы=380—384|том=36}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/mesud-i|ref=Sümer|автор=Sümer F.|заглавие=Mesud I|год=2004|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|том=29|страницы=339—342}}
* {{Книга|ref=Такуш|ссылка=https://books.google.ru/books?id=GQYXAQAAIAAJ|автор=طقوش، محمد سهيل ({{iw|Такуш, Мухаммад Сохаил||ar|محمد سهيل طقوش}})|заглавие=تاريخ سلاجقة الروم في آسيا الصغرى، ٠٧٤-٤٠٧ ھ/٧٧٠١-٤٠٣١ م: مدخل إلى تاريخ العثمانين (История сельджуков Рума в Малой Азии, 774–407 гг. хиджры / 1077-1304 гг. н.э.: введение в историю османов)|год=2002|издательство=دار النفائس|isbn=978-9953-18-047-2}}
== Һылтанмалар ==
* {{Cite web|lang=en|url=https://www.britannica.com/place/Anatolia/Seljuq-expansion|title=Anatolia — Seljuq expansion|author=Woods J. E.|website=[[Британская энциклопедия|Britannica]]|access-date=2022-04-18|ref=Woods}}
{{Султаны Рума}}
{{Избранная статья|Госдеятели}}
{{Тышҡы һылтанмалар}}
[[Категория:Азияның XII быуат хакимдары]]
[[Категория:Алфавит буйынса ғәскәр башлыҡтары]]
[[Категория:Урта быуаттар ғәскәр башлыҡтары]]
[[Категория:Сәлжүкиҙәр]]
3gsrid29970glk6tw8oklq8rqi2ntwq
1146785
1146767
2022-07-22T19:18:17Z
Akkashka
14326
wikitext
text/x-wiki
{{Государственный деятель
| имя = Мәсүд I
| оригинал имени = {{lang-ota|ركن الدين مسعود}} {{lang-tr|Rukn al-Dīn Mes'ūd}}
| должность = Рум солтаны (Конья солтанлығы)
| периодначало = [[1116]]
| периодконец = [[1156]]
| предшественник = Мәликшаһ I (Конья солтаны)
| преемник = [[Ҡылыс-Арыҫлан II]]
| дата смерти = 1156
| отец = [[Ҡылыс-Арыҫлан I]]
}}
'''Мәсүд I Рукнетдин''' ({{Lang-ar|ركن الدين مسعود}}, ''төр.'' Ebü'l-es Feth-Sultânü'l-d Muazzam ve’Izzüddünyâ-Mes’dîn b ûd. Kılıcarslan es-Selcûkī; Rukn al-Mas’Dīn ūd; {{Lang-el|Μασούτ}}) —1156 йылдан алып 1116 йылға тиклем [[Рум солтанлығы|Рум солтаны,]] Ҡылыс-Арыҫлан I солтандың улы
Ҡылыс-Арыҫлан үлгәндән һуң, власҡа өлкән улы Мәлик шаһ,килгән, ул Мәсүдте төрмәгә япҡан. Мәлик шаһ менән [[Византия империяһы|Византия]] императоры Алексей Комнин һөйләшеүҙәре мәлендә Мәсүд азат ителә һәм власҡа килә, ә Мәлик шаһ, ҡулға алынып, һуҡырайтыла һәм быуып үлтерелә. Үҙенең 39 йыл дауамындағы хакимлығы йылдарында византийҙарҙы ҡаты тота һәм күрше мосолман ерҙәре иҫәбенә биләмәләрен киңәйтә. Идара итеүенең тәүге йылдарында Мәсүд үҙенең ағай-энеләре идара иткән Мелитена һәм [[Анкара]]ны баҫып алған. 1142 йылда Мөхәммәт Данишмендид үлгәндән һуң, Мәсүд Данишмендидтар ерҙәрен баҫып ала башлаған. Мәсүд хакимлыҡ иткән йылдарҙа даими рәүештә һуғышҡан. 1147 йылдың 26 октябрендә Икенсе тәре походы барышында Мәсүд Дорилей эргәһендә Конрад III немец тәре йөрөтөүселәр армияһын еңгән, ә 1148 йылдың 7 ғинуарында Кадм тауҙары янында — Людовик VII француз тәре йөрөтөүселәр армияһын тар-мар иткән. Артабан Мәсүд Антиохия кенәзлеге һәм Эдесса графлығы ерҙәре өсөн тәре йөрөтөүселәр һәм Киликий әрмән дәүләте хакимдары менән һуғышҡан.
1155 йылда Мәсүд вафат булған мәлгә [[Рум солтанлығы|Рум сәлжүк дәүләте]] Үҙәк һәм Көнсығыш Анатолияның өҫтөнлөклө державаһы була. аталған Мәсүдкә тиклем Көнбайыш халҡы Анатолияны «Рум» (римлеләр ере), тип атаған, тик уның хакимлығы осоронда Кесе Азияны «Турчия» (Төркиә) тип атай башлаған.
== Сығанаҡтар ==
;Сүриә
1195 йылға тиклемге ваҡиғалар '''Михаил Сүриәле'''нең (1126—1200) «Хронография»һында Мәсүдтең биографияһы һәм хакимлығы тураһында бәйән ителә{{Sfn|Kesik|2003|s=XXIV}}. Мәсүд буйынса тикшеренеүсе М. Кешик 1285 йылға тиклемге ваҡиғаларҙы ''' Бар-Эбрей''' «Хронология»һынан тапҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=XXV}}. 1240 йылда билдәһеҙ рухани ҙған "'''Анонимная сирийская хроника'''"ла Эдессала тәре йөрөтөүселәрҙең идаралыҡ итеүен (1098—1144) һүрәтләй{{Sfn|Kesik|2003|s=XXV}}.
;Әрмән
Мәсүд хакимлығы осоронда булған ваҡиғалар V—XVIII быуаттар әрмән тарихнамәһендә бирелгән. '''Матвей Эдесский''' «Хронография»һы 1136 йылға тиклем яҙған{{Sfn|Kesik|2003|s=XXII}}. Бында Яҡын Көнсығышты сәлжүктәр яулауы һәм тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы көрәш тасуирланған. "Хронография"ны рухани '''Григор Ерец''' 1162 йылға тиклем дауам иткән. «Продолжение хронографии» сәлжүктәрҙең Византия, Данишмендидтар, тәре йөрөтөүселәр һәм әрмәндәр араһындағы мөнәсәбәттәрен еткерә {{Sfn|Kesik|2003|s=XXIII}}. '''Вардан Аревелци'''ҙың «Всеобщая история» хеҙмәте һуғыштарҙы һүрәтләй, әммә Мәсүдтең хакимлығы тураһында мәғлүмәт аҙ{{Sfn|Kesik|2003|s=XXIII}}. '''Смбат Спарапет''' «Йылъяҙма»һында 951—1274 йй. ваҡиғаларҙы яҙған. Бында Киликия әрмәндәре, сәлжүктәр, [[мәмлүктәр]] һәм [[ҡараманоғуллары]] тураһында мәғлүмәт бар{{Sfn|Kesik|2003|s=XXIV}}.
;Византий
Мәсүдтең тормошо һәм эшмәкәрлеге византий мәсьәләләре менән бәйле. Алексей I Комниндың ҡыҙы '''[[Анна Комнина]]''' атаһы тураһында «Алексиада» хеҙмәтендә яҙған. Был хеҙмәт Төркиә тарихын өйрәнеү буйынса әһәмиәтле сығанаҡ. "Алексиада"ла Мәсүдтең ағаһы Мәликшаһ I менән көрәше ентекле бирелгән{{Sfn|Kesik|2003|s=XXI}}. '''Иоанн Киннам'''дың (1143—1185) "Тарих"ы икенсе тәре йөрөтөүселәр походын, Коньяны ҡамауҙы ентекле һүрәтләй{{Sfn|Kesik|2003|s=XXII}}. '''Никита Хониат''' "Тарих"ы Мәсүд һәм император Иоанн араһындағы мөнәсәбәттәргә бағышланған. Никита Хониат һәм Иоанн Киннам хеҙмәттәре бер-береһен тулыландыра{{Sfn|Kesik|2003|s=XXII}}.
;Ғәрәп һәм фарсы
<!--
Арабские и персидские источники не предоставляют достаточный объём сведений о жизни Месуда. М. Кешик использовал их лишь для верификации информации из других источников. Небольшое количество оригинальных сведений дают лишь некоторые из мусульманских источников. К ним относится труд современника Месуда, жителя [[Дамаск]]а '''[[Ибн аль-Каланиси]]''' (1070—1160). Ещё одним современником султана был '''[[Ибн аль-Азрак аль-Фарики|Ибн аль-Азрак]]''' (1117—1181), живший в Анатолии. Однако он акцентировался на истории [[Артукогуллары|Артукидов]], и сведения о Месуде очень сжатые{{Sfn|Kesik|2003|s=XV}}. Ограниченную информацию можно почерпнуть в труде '''[[Ибн аль-Асир]]а''' (ум. 1233) «История атабеков сирийских»{{Sfn|Kesik|2003|s=XVI}}, но его «Полный свод всеобщей истории» обходит стороной события в Анатолии{{Sfn|Kesik|2003|s=XVIII}}. '''[[Аль-Фатх аль-Бундари|Аль-Бундари]]''' (1190—1245), сокративший труд '''[[Имадуддин аль-Исфахани|аль-Исфахани]]''' (1125—1201), упоминает Месуда только в одном предложении. Некоторые факты, полезные для освещения деятельности Месуда в связи с крестоносцами и византийцами, указаны младшим современником Месуда, историком из [[Алеппо]] '''{{Нп5|Ибн аль-Адим|Ибн аль-Адимом|4=Ibn al-Adim}}''' (ум. 1262). Труд '''[[Бахауддин ибн Шаддад|Ибн Шаддада]]''' (ум. 1285) упоминает детали, полезные при описании борьбы Месуда с армянами и крестоносцами{{Sfn|Kesik|2003|s=XVI}}. '''«Анонимный Зангиме'''» описывает события от возникновения сельджуков до 1363 года и является важным источником по истории сельджуков Анатолии. В нём приводятся оригинальные сведения о восшествии Месуда на престол, его борьбе с [[Араб (сын Кылыч-Арслана I)|Арабом]], осаде Коньи Мануилом Комнином, борьбе Месуда с армянами и крестоносцами{{Sfn|Kesik|2003|s=XVI—XVII}}. Современник Месуда из Алеппо '''{{Нп5|Аль-Азими|аль-Азими|4=Al-Azimi}}''' (ум. после 1161) упоминает события жизни Месуда в одном предложении с хронологическими ошибками. Ещё один современник Месуда '''Ибн Хамдун''' (1101—1167) не интересовался анатолийскими событиями и информацию о Месуде даёт в нескольких фразах{{Sfn|Kesik|2003|s=XVII}}. Сведения '''[[Сибт ибн аль-Джаузи|Сибта Ибн аль-Джаузи]]''' (ум. 1257) не оригинальны и дублированы в трудах Ибн аль-Каланиси, Ибн аль-Азрака, Ибн аль-Асира и Имадеддина аль-Исфахани. Труд '''[[Абу Шама аль-Макдиси|Абу Шамы аль-Макдиси]]''' (1203—1268) дополняет информацию о крестоносцах. Труд '''[[Абу-ль-Фида|Абу-ль-Фиды]]''' — краткое изложение всеобщей истории Ибн аль-Асира{{Sfn|Kesik|2003|s=XVIII}}. '''[[Шихабуддин ан-Нувайри|Ан-Нувайри]]''' (ум. 1332) сведений о Месуде почти не даёт. У '''{{Нп5|Карим ад-Дин Аксарайи|Аксарайи|4=Karim al-Din Aqsarayi}}''' (ум. 1332/33) не так много сведений о султане, но, по сравнению с основными источниками, он приводит отличающиеся от них данные о начале деятельности Месуда. Писавшие в XIV веке '''Кади Ахмед Нигдели''' и '''[[Аз-Захаби]]''' (1274—1348) указывают лишь неоригинальную информацию, заимствованную в более ранних источниках{{Sfn|Kesik|2003|s=XIX}}. «Избранная история» '''[[Хамдаллах Казвини]]''' (1281/82—1350) повторяла сведения более ранних источников, некоторые полезные детали позаимствованы из его поэмы «Зафернаме» {{Sfn|Kesik|2003|s=XX}}. «Сборник народов» написан '''{{Нп5|Мюнеджимбаши Ахмед Деде|Мюнеджимбаши|4=Munejjim-bashi Ahmed Dede}}''' (ум. 1702), жившим намного позже описываемых событий. Однако автор использовал множество источников, не сохранившихся до наших дней. В этом труде упоминается имя дочери Месуда{{Sfn|Kesik|2003|s=XXI}}.
-->
;Латин сығанаҡтары
М. Кешик фекеренсә, замандаштары яҙған әҫәрҙәрҙән Икенсе тәре походы тураһында иң мөһим сығанаҡ — Людовик VII армияһында капеллан булып хеҙмәт иткән '''Одон Дейльский''' хроникаһы. Ул француз тәре йөрөтөүселәре армияһының Кесе Азия аша Антиохияға сәйәхәтен һәм сәлжүктәр менән һуғышын ентекләп тасуирлай. Әммә уның хроникаһы ғәҙел түгел{{Sfn|Kesik|2003|s=XXV—XXVI}}{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Гийом Тирскийҙың (1130—1185) «История деяний в заморских землях» хеҙмәтендә сәлжүктәрҙең византиялар һәм тәре йөрөтөүселәр менән мөнәсәбәттәре тураһында мәғлүмәт тупланған{{Sfn|Kesik|2003|s=XXVI}}.
== Биографияһы ==
=== Иртә йәшлек йылдары ===
Мәсүд [[Рум]] солтаны Ҡылыс-Арыҫлан I-нең улы{{Sfn|Demirkent|2002}}. Мәсүд исеме сығанаҡтарҙа тәүге тапҡыр Ҡылыс-Арыҫландың Мосул кампанияһына бәйле барлыҡҡа килгән{{Sfn|Kesik|2003|s=9}}. 1107 йылда Ҡылыс-Арыҫлан Ираҡтағы Мөхәммәт I Тапар әмир Жәкәрмеш урынына Мосул һәм Бәдиәт-әл-Жәзирә атабәге итеп тәғәйенләгән сәлжүк солтаны Жәүәлигә (Чавли, ''фр.'' Jâwali Saqâwâ){{Нп5|Джавали (Чавли)||}} ҡаршы походҡа юллана. 1107 йылдың 22 мартында Ҡылыс-Арыҫлан I үҙенең ҡанһыҙлығы менән билдәле Жәүәлиҙе хаким итеп ҡабул итергә теләмәгән халыҡтың саҡырыуы буйынса Мосулға инә. Походта солтан менән бергә хандың ҡатыны Айша, улдары Тоғрул-Арыҫлан, солтандың улы Мәликшаһ һәм, моғайын, Мәсүд тә булғандыр{{Sfn|Kesik|2004}}.
Сығанаҡтарҙағы мәғлүмәт ҡапма-ҡаршы. Сибт ибн әл-Жаузи, Мәсүд атаһы менән Мосулда булды, тип яҙған{{Sfn|Kesik|2003|s=11}}. Ләкин күп кенә сығанаҡтар, Мәсүд Коньяла ҡалды, тип раҫлай. Аҡһарайҙа әйтелеүенсә, Ҡылыс-Арыҫлан уны походҡа тиклем үк үҙенең вариҫы тип иғлан итә һәм Коньяла ҡалдыра.
1107 йылдың 13 июлендә Ҡылыс-Арыҫлан Хабур йылғаһы буйындағы алышта еңелә һәм, йылға аша сығырға тырышып, аты менән бергә батып үлә{{Sfn|Demirkent|2002}}. Ҡылыс-Арыҫлан һәләк булған мәлгә солтандың улдарынан иң өлкәненә Мәликшаһҡа 11 йәш була{{Sfn|Demirkent|2002}}. Ул Сәлжүк солтаны Мөхәммәт Тапарға әсирлеккә эләгә{{Sfn|Cahen|2014|loc=Chapter two. Turkish activity in the West under Shāhānshāh}}. Сибт ибн әл-Жаузи әйтеүенсә, Жәүәли менән һуғышта атаһы менән Мәсүд булған. Йәнәһе лә ул яу яланында әсирлеккә алынған һәм Мөхәммәт Тапарға ебәрелгән{{sfn|Metin|2017|s=38}}. М. Кешик фекеренсә, Сибт ибн әл-Жаузи мәғлүмәтенең дөрөҫ булыуы ихтимал, һуғыш ваҡытында Мәсүд менән Ғәрәп атаһы янында булыуы ихтимал. Ҡылыс-Арыҫлан еңелгәндән һуң, әсирлектән ҡасыуҙары ихтимал ине. Мосулды һәм уның улдарының береһен Жәүәиләне баҫып алғандыр, моғайын, солтандың башҡа улдарына Анатолияға ҡайтырға рөхсәт итеп, ҡасаҡ туғандарын бер-береһе менән тәхет өсөн көрәшергә, ә Мәликшаһты уларҙы тотҡарлау маҡсатында файҙаланырға уйлағандыр{{Sfn|Kesik|2003|s=11}}.
Ливан тарихсыһы М. С. Такуш раҫлауынса, атаһы үлгәндән һуң Мәсүд Данишмендидтарҙа, ә Ғәрәп Коньяла йәшәгән{{Sfn|Такуш|2002|страницы=۱۱۲}}. Т. Райс та, Месуд Данишмендидтарҙа йәшәгән, тип уйлаған, ләкин, уның фекеренсә, Ғәрәп Анатолияла ([[Кесе Азия]]) түгел, ә Мөхәммәт Тапарҙа тотҡонлоҡта булған{{Sfn|Райс|2004|страницы=31}}.
=== Ағай-энеләренә ҡаршы көрәш ===
==== Мәликшаһ ====
Үҙәк Анатолийҙа килеп тыуған хаосты һәм сәлжүктәрҙең хакимы булмауынан файҙаланып, Византия императоры Алексей I Комнин тыныслыҡты боҙа. Мөхәммәт Тапар хәлдең етдилеген аңлап, Мәликшаһты Анатолияға ебәргән{{Sfn|Sümer|2009}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=202}}. Коньяға килгәс, Мәликшаһ үҙенең батшалығында власты баҫып алған ике туғанын (кузен) язалап үлтергән{{Sfn|Cahen|2014|loc=Chapter two. Turkish activity in the West under Shāhānshāh}}. Бынан тыш, ул Мәсүдте һәм тағы бер ҡустыһы, Ғәрәпте, төрмәгә ултырта. Шунан һуң Мәликшаһ Алексей Комнинға ҡаршы һуғыш башлай. 1116 йылда Афьонкарахисар янындағы лагерҙа һөйләшеүҙәрҙә император менән осрашып, Алексей менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм императорҙан ҙур сумма аҡса ала{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=202}}.
Мәликшаһ менән һөйләшеүҙәр барышында император үҙенә ҡаршы фетнә күтәрелгәнен белә{{Sfn|Sümer|2004}}. Михаил Сүриәле һүҙҙәренсә, хәрби начальник Мәликшаһ Мәсүдте төрмәнән сығарған һәм Данишмендид Мелик Ғәзи янына алып килгән. Бында Мәсүдте солтан тип иғлан иткәндәр{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Михаил Сириец|1982|страницы=36}}. Алексей Мәликшаһҡа лагерҙа ҡалырға йәки Византия һағы менән файҙаланырға кәңәш итә, ләкин теге баш тарта{{Sfn|Sümer|2004}}. Анна Комнина быға ошондай һүҙҙәр менән аңлатма бирҙе: «Үҙҙәрен болоттарҙан да юғарыраҡ тип һанаған вәхшиҙәрҙең тәкәббер холҡо шундай»{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}. Мәликшаһ разведка отрядтарын юлбаҫарҙар юҡмы икәнлеген тикшерергә ебәрә. Ләкин илселәрҙе юлда Мәсүд яғына сығалар. Солтанға әйләнеп ҡайтҡас, улар юлдың хәүефһеҙ булыуын хәбәр иткән. Һөҙөмтәлә Мәликшаһ Мәсүд һалдаттары менән бәрелешкән. Ул ҡасырға маташҡанда, Пухей исемле әмир уға Аҡшәһәр янындағы Тирагионда йәшенергә кәңәш иткән. Тиҙҙән ҡала ҡамауға алына, һәм Пухей халыҡты Мәсүдкә бирелергә һәм Мәликшаһты бирергә күндергән. Мәсүд туғанының күҙен соҡоп алырға һәм Конья төрмәһенә ултыртырға ҡушҡан (1116) {{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}{{Sfn|Chalandon|1960}}. Анна Комнина, Мәликшаһ тулыһынса һуҡыраймаған була, тип яҙған. Ошо хаҡта белгәс, Мәсүд туғанын йәйә кереше менән быуҙырып үлтерткән (1117){{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}{{Sfn|Chalandon|1960}}.
==== Тоғрул-Арыҫлан ====
1107 йылда атаһы Ҡылыс-Арыҫлан вафат булғандан һуң, кесе улы Тоғрул-Арыҫланды әсәһе Мелитеналағы тәхеткә ултырта, уны Артукид Балак бән Баһрам ярҙамында тотоп тора{{sfn|Metin|2017|s=39—42}}. Стратегик мөһим урында торған Мелитена, Анатолиянан Иранға илткән юлдарҙың береһендә урынлашҡанлыҡтан, төбәктең бөтә хакимдарын да ҡыҙыҡһындырған{{Sfn|Cahen|1968|pp=72—83}}, уға хужа булыу Үрге Месопотамияны контролдә тотоу мөмкинлеген биргән{{Sfn|Cahen|1986}}.
Байтаҡ йылдар дауамында ҡалаға эйә булыу яғынан Гөмүштекин Ғәзи менән Ҡылыс-Арыҫлан бәхәсләшкән. Беренсе тәре походы башланғас, солтан әрмән идарасыһы Гвриил етәкселек иткән Мелитенаны ҡамаған. Тәре йөрөтөүселәрҙең Кесе Азияға килеүен белгәс, Арыҫлан Мелитена ҡамауын өҙгән{{Sfn|Demirkent|2002}}. 1101 йылда тәре йөрөтөүселәр армияһы һөжүм иткәндә, Гөмүштекин Ғәзи менән Ҡылыс-Арыҫлан, ваҡытлыса союз төҙөп, дошманға ҡаршы һуғыша. Әммә һуңынан, 1102 йылдың 18 сентябрендә, Гөмүштекин Ғәзи Мелитенаны баҫып алғанлыҡтан, солтан Гөмүштекин Ғәзигә һөжүм итә һәм уны Мараш янында тар-мар итә. 1104 йылда Гөмүштекин Сиваста мәрхүм була, һәм Данишмендидтар кенәзлегендә Ғәзи улдарының тәхет өсөн көрәше осоро башлана. Шуның менән файҙаланып, 1105 йәки 1106 йылдың 2 сентябрендә Ҡылыс-Арыҫлан Данишмендидтарҙың Мелитенаһын баҫып алған. Ғөмүштекиндың улы Әмир Мәлик Ғәзи, бөтә туғандары үлгәндән һуң, кенәзлек хакимы булып киткән{{Sfn|Kesik|2003|s=36}}. Башта Мәлик Ғәзи Рум сәлжүктәрен сюзерендар тип таныһа ла, ул Ҡылыс-Арыҫлан I вафатынан һуң, Анатолиялағы власть вакуумынан файҙаланған һәм төбәктә Данишмендидтар хөкөмдарлығын кире ҡайтарыу маҡсатында, Мәсүдте хуплаған{{Sfn|Kesik|2003|s=36}}. Мелик-шаһты юҡ иткәндән һуң, Мәсүд солтан тәхетенә эйә булған. Ул Мелик Ғәзиҙең ҡыҙына өйләнгән{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Chalandon|1960}} {{Ref+|В некоторых источниках тестем Месуда назван Гюмюштекин Гази, поскольку ранее правление Данышменда Гази указывалось до 1104 года, поэтому считалось, что с 1104 по 1134 год правил Гюмюштекин Гази{{Sfn|Босворт|1971}}.|group=comm}}. Мәсүд ҡайныһына ғүмере аҙағына тиклем тоғро булған {{Sfn|Sümer|2004}}.
Балак иҫән саҡта Мәсүд менән Ғәзи әмир Мелитенаға ҡарата бер ниндәй ҙә хәрәкәт яһамаған. 1124 йылдың 6 майында Манбижды ҡамағанда Балак вафат булғас, уның биләмәләрен бүлешкәндәр{{Sfn|Kesik|2003|s=36}}. Тоғрул-Арыҫлан, Балаҡтың аҫрауға алынған улы булғанлыҡтан һәм башҡа улдары булмау сәбәпле, үҙен уның мираҫына хоҡуҡлы тип һанаған. Ул Масараны (Миншар) һәм Гергерҙы баҫып алған. Быға Харпутты (Элязыг) алған Сөләймән Артукид (Балактың туғанының улы һәм Ил-Ғәзиҙең улы) ризаһыҙлыҡ белдергән{{sfn|Metin|2017|s=46}}. Тоғрул-Арыҫлан менән Сөләймән араһында дауам иткән көрәш менән файҙаланып, Мәсүд ярҙамына таянып, Мәлик Ғәзи 1124 йылдың 13 июнендә Мелитенаға ҙур армия менән һөжүм итә{{Sfn|Kesik|2003|s=37}}. Алты ай ҡамауҙан һуң 1124 йылдың 10 декабрендә Тоғрул-Арыҫлан һәм уның әсәһе бирешкән. Улар Данишмендидҡа ҡаланы тапшыра һәм Миңшар һарайына сигенгән{{Sfn|Sümer|2004}}.
==== Ғәрәп ====
Ғәрәп, Мәсүдтең икенсе бер туғаны, Анкараның һәм Кастамонуның хакимы булған{{Sfn|Sümer|2004}}. Сәлжүктарҙың элекке Мелитанаһы Данишмендид ҡулына күскәненә ул Мәсүдкә ныҡ асыулы булған{{Sfn|Sümer|2004}}. Ғәрәп быны ҙур тырышлыҡ һалып Мелитенаны алған атаһына ҡарата хыянат тип иҫәпләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=38}}. Шуға күрә ул Мәсүдкә 30 000 кешенән торған ғәскәр менән ҡаршы сыҡҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=38}}{{Sfn|Sümer|2004}}{{ref+|К. Ғәрәп беренсе алышта еңгән. Сығанаҡтарҙа мәғлүмәттәрҙең етмәүе арҡаһында ошо ваҡиғаның урыны һәм ваҡыты билдәһеҙ. Мәсүд, ярҙамына иҫәп тотоп, Константинополгә Византия императоры Иоанн II Комнинға килә. Император солтанды яҡшы ҡабул итә һәм уға алтын, ғәскәр биргән.
Ярҙам алғас, Мәсүд үҙенең ҡайныһына, Мелик Ғәзи әмиргә килгән. 1126 йылда улар, көстәрен берләштереп, Ғәрәпкә яу асҡан. Был юлы Ғәрәп еңелгән һәм Киликияның әрмән батшаһы I Торосҡа ҡасҡан{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=39}}. Ғәрәп Торостан алған ғәскәр менән Киликиянан Анатолийға әйләнеп ҡайта. Бер нисә алыштан һуң Ғәрәп еңелә. Византия императоры Иоаннда йәшенеп торорға мәжбүр булған. Был хәл 1127 йылда булды. Ошо датанан һуң Михаил Сүриәле уны башҡаса телгә алмай{{Sfn|Kesik|2003|s=40}}.
«Аноним Зангима» яҙыуынса, Ғәрәп ҡустыһы Мәсүдкә ҡаршы өс тапҡыр һуғышҡан. Ахыр сиктә, улар килешеү төҙөгән, һәм Мәсүд Ғәрәпкә бер нисә ҡәлғә биргән. Бер аҙҙан туғандар һүҙгә килешә, Ғәрәп византия императорынан ярҙам һорай, ләкин өлгөрмәй{{Sfn|Kesik|2003|s=40}}, сөнки 1128 (йәки 1129) йылда Византияла вафат була{{Sfn|Sümer|2004}}.
=== Данишмендидтар Ғәзи һәм Мөхәммәт менән мөнәсәбәттәре ===
Ҡылыс-Арыҫлан үлгәндән һуң, Мәлик Ғәзи Анатолияның иң ғәйрәтле хөкөмдары булған{{Sfn|Kesik|2003|s=41}}. 1129 йылда византий наместнигы Касианус Мәлик Ғәзигә Анкараны, Чанкырыны, Кастамонаны һәм Ҡара диңгеҙ ярын биргән{{Sfn|Kesik|2003|s=41}}. Шул территорияларҙы кире ҡайтарыу маҡсатында, император Иоанн Комнин Кастамону районына баҫып ингән. Әммә ул Анатолияға китеүе була, уның ҡустыһы Исаак Комнин (Алексей Комниндың улы) Константинополгә әйләнеп ҡайта һәм тәхеткә эйә булырға маташҡан. Артабан уны Мәсүд, аҙаҡ Мәлик Ғәзи үҙҙәрендә йәшертеп йәшәтә{{Sfn|Kesik|2003|s=41}}, шунан Исаакты Трапезундҡа, Константин Гаврға оҙатҡан. 1131 йылда Мәлик Ғәзи Киликияға поход яһаған, һәм Киликий әрмән дәүләте хакимы Левон I йыл һайын яһаҡ түләргә ризалашҡан. Бынан һуң Мәлик Ғәзи Мелитенаға ҡайтҡан, уның янына Коньянан Мәсүд һәм Трапезундтан Исаак килгән{{Sfn|Kesik|2003|s=42}}. Исаак Мелитенанан Левонға килгән, уның ҡыҙына өйләнгән һәм килешеү төҙөгән. Әммә бер аҙ ваҡыттан Исаак ҡайныһы менән һүҙгә килешә һәм Мәсүдкә ҡасып килгән{{Sfn|Kesik|2003|s=54}}
Мелитенала ҡыш сыҡҡандан һуң, Мәлик Ғәзи һәм, моғайын, Мәсүд 1132 йылда Кастамонуны яулаған{{Sfn|Kesik|2003|s=42}} (1131{{Sfn|Sümer|2004}}). Мәсүд уның янында булған булырға тейеш. Ғәзи һәм Мәсүд Ҡара диңгеҙ яры буйында тәре йөрөтөүселәрҙең ҡәлғәһе Зининды баҫып алған, әммә тәре йөрөтөүселәр 4000 динар түләп ҡотолалар{{Sfn|Kesik|2003|s=42}}. 1132 йылда император Иоанн Комнин Кастамонуны кире алған. 1133 йылда Мәлик Ғәзи Кастамонуны ҡамаған, һәм халыҡ уға ҡала ҡапҡаһын асҡан{{Sfn|Sümer|2004}}. 1134 йылда Мәлик Ғәзи үлгән. Ғүмеренең ахырына уның биләмәләре [[Евфрат]] йылғаһынан алып Сакарья (Сангариус) йылғаһына тиклем һуҙылған булған. Ярҙамы өсөн рәхмәт йөҙөнән Мәсүд уға Мелитена, Кайсери, Чанкиры, Анкара һәм Кастамонуҙы биргән. Мәсүд Конья, Нигде, Афьонкарахисар һәм Аҡһарайға эйә булған{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}{{Sfn|Kesik|2003|s=41—42}}.
Мәлик Ғәзиҙең дүрт: Мөхәммәт, Яғыбасан, Яған һәм Айнудәүләт исемле улы булған. Айнудәүләт һәм Яған риза булмаһа ла, атаһының вариҫы булып Мөхәммәт ҡалған. 1135 йылда Мөхәммәт Яғанды үлтергән, Айнудәүләт Мелитенаға ҡасҡан<!-- как зять султана Месуда -->{{Sfn|Kesik|2003|s=43}}. Мәсүд менән Мөхәммәт Ғәзи мираҫы арҡаһында низағлашҡан {{Sfn|Sümer|2004}}. Иоанн Комнин Данишмендидтарҙың көсһөҙләнеүенән һәм Мәсүд менән Мөхәммәттең низағынан файҙаланып, Мәсүд менән Мөхәммәткә ҡаршы килешеү төҙөгән. Мәсүд императорға хәрби отряд ебәргән, һәм Чанкырыны ҡамаған{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}. Үҙенең дошмандарын айырыу маҡсатында, Мөхәммәт Мәсүдкә ташламалар яһау аша, хаттар яҙып, уның менән килешеү төҙөгән{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}{{Sfn|Kesik|2003|s=43}}. Мәсүд ғәскәре Чанкырынан киткән, император ҡамауҙан баш тартырға мәжбүр булған. Яҙ көнө Иоанн Кастамону һәм Чанкырыны ҡыҫҡа ваҡытҡа ғына яулай{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}.
=== Византия менән көрәш ===
==== Иоанн Комнин ====
1137 йылда Иоанн Киликияға һәм Сүриәгә походҡа башлаған. Юлда уның армияһы Мәсүдтең биләмәләрен туҙҙырған. Яҙ ул Киликий Әрмәнстаны хакимы Левон I территорияларын — Тарсты, Аданды, Мопсуестияны һәм Аназарбты баҫып ала. 20 августа Иоанн, әҙ генә ҡамауҙан һуң, Антиохияны яулаған. Шунан һуң император, йәнә Соҡор үҙәненә ҡайтҡан, Левон менән уның улдарын баҫып алған һәм Константинополгә оҙатҡан. 1138 йылдың башында, бер аҙналыҡ ҡамауҙан һуң, император Алеппо районындағы Бизаны ала. Алеппо атабәге Имадеддин Занги был ваҡытта Химста булған. Ул үҙенең командиры Саварҙы 5000 кешелек отряды менән Алеппоға ярҙамға ебәргән. Иоанн Алеппоны яулай алмай, яҡындағы Асариб менән Кафартаб ҡәлғәләрен баҫып алған. Иоанн Шейзарҙы ҡулға ала алмаған, һәм Антиохияға ҡайтҡан. Михаил Сүриәле һүҙҙәренсә, был ваҡытта Мәсүд Аданды баҫып алған, руханиҙар менән ҡалала йәшәүселәрҙе Мелитенға алып киткән, унда әсирҙәрҙең бер өлөшөн һатҡан. Адананан һуң Мәсүд Кесун менән Мараш кенәзлектәренә һөжүм иткән һәм уларҙың тирә-яғын талаған. Иоанн Киликияға ҡайтҡас, ғәскәренең бер өлөшөн Мәсүдкә ҡаршы ебәргән{{Sfn|Kesik|2003|s=56}}. Михаил Сүриәле һүҙҙәренсә, 1138 йылда император, Мәсүд менән килешеү төҙөп, Константинополгә ҡайтҡан. Никита Хониат килешеү тураһында яҙмаған һәм былай тип яҙған: «Сәлжүктәр тар-мар ителгән, күптәре әсирлеккә алынған, уларҙан йөк аттарын һәм йөк аттарын тартып алғандар»{{Sfn|Kesik|2003|s=57}}. Яхъя Киннам да килешеү тураһында телгә алмаған{{Sfn|Kesik|2003|s=57}}. Император яулап алған ерҙәрҙе тиҙҙән мосолмандар баҫып ала{{Sfn|Kesik|2003|s=57}}.
1139 йылдың яҙ аҙағында император армия менән Улубаттан Данишмендидҡа ҡаршы сыға. Һалҡын ҡыш эҙемтәләре императорҙы һәм уның армияһын ауыр хәлгә ҡуя. Уларҙың аҙыҡ запасы бөткән, һәм аттарының бер өлөшө үлгән. Мәсүд отрядтары, византийҙарҙың ауыр хәлен күреп, һөжүм итә һәм талай. Император хәйлә уйлап сығара, йәйәүле ғәскәр, һанын күп күрһәтеү маҡсатында, кавалерия артынан хәрби вымпелдар күтәрә. Сәлжүктәр сигенә, ә император 1140 йылдың башында Данишмендидтарҙың боронғо ҡалаһы Никсарҙы ҡамай. Михаил Сүриәле Иоанн император менән асыуланышыа һәм Мәсүд яғына сыға. Ул Мәсүдтең ҡыҙына өйләнә, мосолман диненә күсә һәм Коньяла ҡала{{Sfn|Kesik|2003|s=57—59}}.
Император Константинополь янынан 1141 йылдың 13 ғинуарында ҡуҙғала, сәлжүктәр уларҙы эҙәрлекләп килә. Мәсүд Улуборлуны ҡамай{{Sfn|Kesik|2003|s=59}}. 1142 йылдың яҙы Иоанн Комнин Антиохияны тағы яулап алырға маташа. Ул үҙенең ниәттәрен йәшерергә тырышып, Киликияға беренсе походта яулап алған ерҙәрен һаҡлап ҡалыу маҡсаты менән экспедиция ойошторҙоҡ ти. Дөрөҫө — Иоанндың маҡсаттарының береһе сәлжүктәр булған. Ләкин Мәсүд улар килгәнгә тиклем Олуборлонан сигенгән. Император өлкән улы Алексей һәләк булған Анталияға барып еткән. Императорҙың башҡа улдары, Андроник менән Исаак, ҡустыһының кәүҙәһен диңгеҙ буйлап Константинополгә алып ҡайтырға тырыша, ҡайтып барышлай Андроник вафат булған{{Sfn|Kesik|2003|s=59—60}}. 1142 йылда Мәсүд Анталия төбәгенә һөжүм итә һәм бик күп табыш һәм әсирҙәр ала{{Sfn|Sümer|2004}}. Иоанн Мануилдың кесе улы менән сәфәрен дауам иткән. Ул Киликияны аша сыҡҡан һәм Сүриәгә йүнәлгән. 1142 йылдың 25 сентябрендә Иоганн Баграс ҡәлғәһе янында була, унан, килешеүгә ярашлы, эске ҡәлғәһе менән, ҡаланы тапшырыуҙы талап итеп, Антиохия Раймундына хәбәр ебәрә. Раймунд ҡаланы биреүҙән баш тартҡан, һәм Иоанндың армияһы Антиохияның тирә - яғын талаған. Шунан Иоганн, киләһе яҙға килеренә иҫәп тотоп, ҡайтып китте. Әммә 1143 йылдың 8 апрелендә ул донъя ҡуйҙы{{Sfn|Kesik|2003|s=61}}. Император тәхет вариҫы тип Мануилды күрһәтә{{Sfn|Kesik|2003|s=61}}.
==== Мануил Комнин ====
Константинополдә власть алмашыныуы менән файҙаланып, Мәсүд Византия ерҙәренә һөжүм итә. Мануил яуап итеп Мелангия ҡалаһы янындағы Сәлжүк ерҙәрен баҫҡан. 1145 йылда Константинополдең Сүриә биләмәләре менән бәйләнештәре хәүеф аҫтында ҡала. Мануилдың асыуы ҡабарған һәм ставкаһын Риндакос йылғаһы тигеҙлегендә урынлаштырған{{Sfn|Kesik|2003|s=62}}. 1146 йылдың йәйендә Мануил Фригияға килә. Ул ебәргән отрядтар сәлжүктәрҙе туҙҙыра һәм күп табышҡа эйә була. Әммә Үҙәк Анатолийҙың көнбайышында Мәсүд ғәскәрҙәре Кесе Мендерес үҙәненә юл тота һәм ҙур табыш менән ҡайта. Император Конья янына сығыш яһап, Мәсүдкә хат ебәрә{{Sfn|Kesik|2003|s=63}}. Иоанн Киннам яҙғанса, ул солтанға былай тип яҙған: «Походыбыҙға һинең ҡылығың этәргес бирҙе. Прокананы алдың һәм күптән түгел Рим еренә һөжүм иттең. Шулай уҡ Римдең союздашы Ягунпасанды һәм башҡа ҡәбилә идарасыларын һуғыш менән борсойһоң. Аҡыллы кеше булһаң, Алла язаһын алырға тура киләсәк, тип уйларға тейеш инең. Йә яуызлыҡтан тыйыл, йә ҡаршы торорға әҙер бул»{{Sfn|Иоанн Киннам|1859|страницы=42}}. Быға Мәсүд Аҡшәһәрҙә (Филомелион) лагерь ҡорасаҡмын, тип яуап бирә {{Sfn|Kesik|2003|s=64}}.
Мәсүд Калограй ҡалҡыулығына Византия армияһына һөжүм итергә бер отряд ебәрә. Был отряд еңелә. Был турала белгәс, солтан Филомелиондағы лагерҙы ташлап сығып киткән. Мануил солтанға мыҫҡыллы хат ебәрә. Ләкин солтан уға ҡолаҡ һалмаған һәм Андрахман янында лагерь ҡорған. Император Филомелионға һөжүм итә, Мануилдың уҡтан үксәһе яралана, әммә Византия армияһы ҡаланы ала һәм уны яндыра. Мануил әсирҙәрҙе азат иткән һәм сәлжүктәрҙең тауарын тартып алған{{Sfn|Kesik|2003|s=65}}{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=212}}. Император Мәсүд лагерына яҡн урынлашҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=66}}.|group=comm}}. Икенсе көндө һуғыш башлана. Сәлжүктәр сигенә башланы. Византия армияһы күптәрҙе үлтерә һәм әсирлеккә ала. Мануил Коньяға юлланған (1146){{Sfn|Kesik|2003|s=66}}.
Мәсүд Коньяны оборонаға әҙерләгән, ләкин, ябыҡ урында ҡамауҙа ҡалыу ҡала өсөн дә, армия өсөн дә хәүефле булырын белгән. Шуға күрә ул ғәскәрҙең бер өлөшөн ҡаланан ситтәге ҡалҡыулыҡ битенә урынлаштырған, ә үҙенең отряды менән Конья менән Каббала һарайы араһындағы тауҙа урынлашҡан. Мәсүд ҡаланы һаҡлауҙы ҡатынына ышанып тапшырған{{Ref+|Никита Хониат полагал, что за оборону стен отвечала одна из дочерей Месуда, которая была замужем за Иоанном Комнином{{Sfn|Kesik|2003|s=66}}.|group=comm}}. Мануил Мәсүдтең ҡаланың уң яғында икәнен аңлап, уға һөжүм итергә йыйына. Ләкин император офицерҙары ризалашмаған, сөнки солтан үҙен ҡурҡыныс аҫтына ҡуймаҫын аңлағандар, күренгән һалдаттар авангард ҡына, тип иҫәпләгән. Мануил икеләнеүселәрҙән көлгән{{Sfn|Kesik|2003|s=66}}. Византийҙар Конья ны уратып ала. Мануил ҡала көслө нығытылған икәнен аңлай һәм Мәсүдкә ярҙам килгәнен белгән{{Sfn|Kesik|2003|s=67}}. Михаил Сүриәле Мәсүдкә ярҙамға Хөрәсән, Бағдад әмирҙәре һ. б. килгән{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=213}}. Мануил армияһының кире сыға торған юлы ябылыуы мөмкинлегенән ҡурҡҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=67}}. Яңы тәре походы тураһында лә хәбәрҙәр килгән{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=213}}. Император ҡамауҙан баш тарта, ҡалдырыр алдынан ҡала тирә-йүнен ҡыйратырға бойора. Зыяраттарҙа мәйеттәрҙе ҡәберҙәренән алып ташлағандар. Иоанн Киннам, Мануил солтан әсәһенең ҡәберлегенә генә тейергә ҡушмаған{{Sfn|Kesik|2003|s=67}}.
Византия армияһы сигенгәндә уны сәлжүктәр эҙәрлекләй. Сәлжүктәр Цибрелицемани тип атаған артылышта Мәсүд Данишмендид ярҙамында Византия армияһын тар-мар итергә ниәтләгән. Император иһә үҙенең лагерынан ике яҡтағы тәрән ҡаяларҙа һуғышсыларын йәшереп ҡалдырған булған{{Sfn|Kesik|2003|s=68}}. Улар ҡорал да йәшергән булған. Сәлжүктәр күренмәгәс, император үҙенә хеҙмәт иткән төрөк Пупакесты разведкаға ебәрә. Пупакес тиҙ арала әйләнеп ҡайтҡан һәм "фарсы"лар аҙ булыуын хәбәр иткән. Мануил ҡустылары һәм Пупакес менән шул яҡҡа юл тотҡан. Дошмандың бәләкәй отрядын осратып, улар уны үҙҙәренә әүрәтергә маташҡан, ләкин киреһенсә килеп сыҡҡан. Мануил һәм уның эргәһендәгеләр лагерҙан йыраҡҡа киткәндәрен аңлап, төрөктәргә ҡаршы көрәшеүҙе уның өсөн ҡурҡыныс тип һанаған. Утрауға еткәс, дошмандың биш йөҙләгән кешенән торған отряды менән бәрелешкән.
Улар артынан бөтә ғәскәре менән Мәсүд ҡыуған. Император сигенмәгән, аҙ һанлы ғәскәре менән сәлжүктәргә һөжүм иткән. Ул, армиям ярҙамға ашыға, тип уйлағандыр. Йәки уны аҡылһыҙлыҡҡа батырлыҡ күрһәтеү теләге этәргәндер. Сәлжүктәр уны уратып алған. Солтан император отрядының ярҙамға килеүселәр менән ҡушылыуына юл ҡуймаҫҡа тырышҡан. Император үҙен дә, армияһын да ҡурҡыныс аҫтына ҡуйған өсөн уны яҡындары тәнҡитләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=69}}. Мәсүд ғәскәрҙәре ике яҡтан һөжүм иткәнлектән, Византия ғәскәре ҙур юғалтыуҙар кисергән. Ҡурҡыштан ғәскәрҙәр ҡушылған һәм сәлжүктәр уларҙы уратып алған{{Sfn|Kesik|2003|s=70}}. Византия армияһы 20 000 самаһы грек һалдатын юғалтҡан{{Sfn|Sümer|2004}}. Мануил ҡамауҙан ҡотола алған. Император һөжүм итергә теләһә лә, яҡындары ял итергә булған{{Sfn|Kesik|2003|s=70}}. Император батша байрағын алып, үҙ яҡлылар менән бергә сәлжүктәрҙе сигендергән. Мануил уларҙы ҡараңғы төшкәнсе эҙәрлекләгән, ә һуңынан үҙенең лагерына ҡайтҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=71}}. Император Мәсүдкә киләһе йылда тағы киләм, тип хат ебәргән. Мәсүд илселәре аша килешеү тәҡдимен еткергән. Яңы тәре йөрөтөүселәр тулҡыны тураһында төрлө имеш-мимештәр таралғанлыҡтан, Мануил илселәрҙе, төрлө һылтау табып, тотҡарлаған, сөнки тыныслыҡ тураһында ҡарар ҡабул итер алдынан, бик ныҡ уйлап эшләргә кәрәк булған. Был осорҙа ла бер нисә бәрелеш булған{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=72—73}}. «Аноним Зангима» яҙыуынса, Мәсүд ете Византия ҡәлғәһендә һалдаттарҙы үлтергән. Киннам яҙғанса, батша үҙ ғәскәре менән Риндакос йылғаһына еткәс, солтан Мәсүдтең илселәре солтандың килешеү буйынса үтенесен еткергән. Һөйләшеүҙәр тамамланғас, ике яҡ араһында, Праканды һәм тағы бер нисә ҡәлғәне кире биреү шарты менән, килешеү төҙөлгән{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=74}}. Шунан һуң, 1155 йылда Мәсүд үлгәнгә тиклем, Мануил бүтән ҡаршы һөжүм яһамаған{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=213}}{{Sfn|Kesik|2003|s=75}}.
Әрмәндәр сәлжүктәрҙең еренә һөжүм иткәнлектән, солтан императорға уларға ҡаршы поход ойошторорға тәҡдим итә{{Sfn|Kesik|2003|s=75}}.
=== Данишмендидтар менән мөнәсәбәттәре. Мәхәммәттең улдары ===
Мөхәммәт Данишмендид 1142 йәки 1143 йылда үлгәндән һуң{{Sfn|Özaydin|1993}}, уның ваприҫтары араһында мираҫ өсөн көрәш башланған, Данишмендид ерҙәре өс өлөшкә: Кайсери, Сивас һәм Мелитенаға бүленгән. Яғы-Басан Сивасты алған. Мәсүд кейәүе Зюннунға Кайсериҙы алырға ярҙам иткән{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=46}}. Айнудәүлә Мелитена хакимы{{Sfn|Kesik|2003|s=46}}. Данишмендидтар территорияларын өс өлөшкә бүлгәндән һуң, Мәсүд Анатолияның иң ғәйрәтле хөкөмдары булып киткән{{Sfn|Kesik|2003|s=44}}. Айнудәүлә Сивасҡа туғаны Яғы-Басанға барған һәм уның менән Мәсүдкә ҡаршы тыныслыҡ килешеүе төҙөгән. Һуңынан ул Эльбистан һәм Жәйханды баҫып алған{{Sfn|Kesik|2003|s=46}}. Мәсүд Сивас хакимы Яғы-Басанды еңгән, ә үҙенең бәләкәй улын Шаһиншаһты Анкара, Чанкира һәм Кастамонуҙың хакимы итеп билдәләй{{Sfn|Sümer|2004}}.
Византия императоры Иоанн 1143 йылдың апрелендә вафат булғас, улы Мануил I Комнин уның вариҫы тип иғлан ителә{{Sfn|Sümer|2004}}.
1143 йылда Мелитенаны тәүге тапҡыр ҡайтарырға маташа. Ул Айнуддәүләгә ҡаланы ҙур иктаға алмаштырырға тәҡдим итә, әммә тегеһе һөйләшеүҙәр өсөн ҡатынын, Мәсүдтең бер туғанының ҡыҙын ебәрә. Мәсүд ҡыҙҙың үтенесенә ҡолаҡ һалмаған, 17 июндә 1143 йылдың 14 сентябрендә Мелитенаны уңышһыҙ ҡамаған{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=47}}. 1144 йылда Месуд Айнуддәүлә эйә булған Жәйхан менән Эльбистан өлкәләрен баҫып ала. Эльбистандың хакимы итеп улы Ҡылыс-Арыҫлан II тәғәйенләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=47}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Шунан Мәсүд Мелитенанеы икенсе тапҡыр өс дауамында ҡамауҙа тотҡан. Византия императоры Мануил Комнин Сәлжүк ерҙәренә яҡынлашыуы хаҡында хәбәр килгәнлектән, 1144 йылдың 15 авгусында солтан ҡамауҙы алған{{Sfn|Kesik|2003|s=47}}. Айнуддәүлә 1152 йылдың 12 июнендә вафат булған, вариҫы — улы Зөлҡәрнәй. Яғы-Басан туғанының улына һәм уның әсәһенә Мәсүдкә буйһонмаҫҡа кәңәш бирә. Ғауға ваҡытында һәләк булмаһындар һәм уның ҡулына эләкмәһендәр өсөн, әсәһе менән улы Сивасҡа үҙҙәренең көтөүҙәрен ебәргән. Ошо хаҡта белгәс, Мәсүд Яғы Басанға яза бирергә булды һәм уға ҡаршы сыҡты. Сивас батшаһы солтанға буйһонған{{Sfn|Kesik|2003|s=48}}. 1152 йылдың 24 июлендә солтан өсөнсө тапҡыр Мелитенаны ҡамаған, армияһы ҡаланың тирә-яғын туҙҙырған. Зөлҡәрнәйҙең әсәһе, Айнуддәүләнең тол ҡатыны һәм Мәсүдтең бер туғанының ҡыҙы, солтан янына килеп, уның аяғына йығылып, ғәфү үтенгән. Солтан, Зөлҡәрнәй килеп буйһонһа, ҡамауҙы алып, уны ҡала менән идара итергә ҡалдырасаҡ, тип яуаплаған. 1152 йылдың 15 авгусында Саван ҡулына ҡылыс һәм саван тотоп килә һәм тоғролоҡ анты бирә. Солтан, һүҙендә тороп, уны Мелитенала идара итергә ҡалдырған{{Sfn|Kesik|2003|s=48—49}}. Яғы Басанды ҡыҙына өйләндергән{{Нп5|Карим ад-Дин Аксарайи|Аксарайи|4=Karim al-Din Aqsarayi}} {{Sfn|Kesik|2003|s=49}}.
=== Занга һәм Нуретдин менән мөнәсәбәттәре ===
Мәсүд менән Занганың мөнәсәбәттәре дуҫтарса булған. Көнсығышта улар тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы союздаштар булараҡ эш иткән. Дауыттың улдары мираҫ өсөн көрәш башлай. Ҡара-Арыҫлан ярҙам һорап солтан Мәсүдкә мөрәжәғәт итә һәм 20 мең һыбайлы алған{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=101, 104, 105}}. Занга Мәсүд ғәскәре менән осрашырға теләмәй, һәм Артукид биләмәләренән үҙ ғәскәрҙәрен сығарған{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}. Занга менән Месуд араһындағы башҡа бәхәстәр теркәлмәгән{{Sfn|Kesik|2003|s=99}}.
1146 йылда Занга вафат булған, ерҙәре улы Нуретдин Мәхмүт (Сүриә, Алеппо) менән Сәйфетдин әд-дин Ғәзи I (Жәзирә, Мосул) араһында бүленгән. Бынан тыш, Нуретдин Мәсүд һәм Артукидтар менән союзда һуғыша. 1146 йылда Жослен II Хокинс 1144 йылда Занга яулап алған Эдессаны кире ҡайтарырға маташа{{Sfn|Kesik|2003|s=102}}.
Занга менән Месуд араһында туғанлыҡ {{Sfn|Kesik|2003|s=99}} Имадетдин Занганың улы Мәхмүт Нуретдин менән Мәсүдтең ҡыҙының никахы нигеҙендә урынлаштырылған. Был никах ике дәүләт араһында мөнәсәбәттәрҙе нығытҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}. С. Рансимен әйткәнсә, Мәсүд Тель-Баширҙы Нуретдинды ҡыҙының бирнәһе итеп ҡалдырған, һәм 1151 йылда ҡаланы ике хакимдың да ғәскәре алған{{Sfn|Kesik|2003|s=102}}.
=== Тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы көрәш ===
==== Дорилей янындағы алыш ====
[[Файл:Passages_faiz_oultre_mer_SEBASTIEN_MAMEROT_140_(cropped).png|мини|Икенсе тәре походы башында Конрадтың сәлжүктәр менән һуғышы. Себастьен Мамроның «Походы французов в Утремер» китабындағы Жан Коломб миниатюраһы (1474)]]
1144 йылда Имадетдин Занганың Эдессаны баҫып алыуы Европала борсолоу тыуҙыра, сөнки тәре йөрөтөүселәрҙең башҡа дәүләттәрен ҡурҡыныс аҫтына ҡуя. Икенсе тәре походы ойошторола. Немец короле Конрад III һәм француз короле Людовик VII Константинополгә үҙ ғәскәрҙәре менән килгән{{Sfn|Sümer|2004}}. Император Мануил I Комнин менән Мәсүд тәре походы башланыуы тураһындағы хәбәрҙе ишеткәс, низағты туҡтата һәм тыныслыҡ урынлаштыра. Мәсүд бөтә мосолман хакимдарынан ярҙам һораған һәм ҡалаларын нығытҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=81}}. Тәре йөрөтөүселәрҙең немец армияһы Босфорҙы үтеп, Кадыкёйҙа (Халкедон) лагерь ойоштора. Конрад Мануилдың киҫәтеүенә иғтибар итмәй, үҙ көсөнә ышанып, ставкаһын Никеяла урынлаштырған{{Sfn|Kesik|2003|s=82}}. Конрад беренсе тәре походы юлынан киткән{{Sfn|Sümer|2004}}. Конрад армияһы 15 октябрҙә көнсығышҡа йүнәлә; Конрадтан тыш, ғәскәрҙәргә Византия полководецы Стефанос етәкселек иткән. Тәүге аҙнала улар Византия биләмәләренән барған, сәлжүк биләмәләренә килеп еткәс, византий оҙатыусылары Конрадҡа, иң ҡыҫҡа юл бер нисә көнгә һуҙыласаҡ һәм был ваҡытҡа аҙыҡ-түлек запасы әҙерләргә кәрәклеген еткергән. Тәре йөрөтөүселәр ылауҙарына аҙыҡ-түлек тейәгән. Әммә күрһәтелгән ваҡыттан һуң ғәскәр кәрәкле урынға барып етмәгән, оҙатыусылар юҡҡа сыҡҡан. Уларҙы иртәнсәк абайламағас, Конрад кәңәшмә йыя. Командирҙарҙың бер өлөшө алға барыу яҡшыраҡ тип иҫәпләй, әммә бер өлөшө артҡа боролорға саҡыра. Ниһайәт, артабан барырға ҡарар ителә. Әммә тәре йөрөтөүселәрҙең бер ниндәй ҙә эш планы булмаған; бынан тыш, эргә-тирәләге ҡалҡыулыҡтарҙа сәлжүк яугирҙары күренә башлаған{{Sfn|Kesik|2003|s=83}}.
1147 йылдың 26 октябрендә Конрад армияһы Дорилей эргәһендәге Һарыһыуға (Батис) барып етә. Һыбайлылар ҙа, йәйәүлеләр ҙә ял итергә әҙерләнгән. Бар-Әбрәй әйтеүенсә, һыуһын ҡандырмау арҡаһында юлда меңләгән тәре йөрөтөүселәр һәм аттар һәләк булған{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}. Сәлжүк армияһының алдынғы көстәре ҡапыл тәре йөрөтөүселәргә һөжүм итә{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}. Гийом Тирский әйткәнсә, Мәсүд, Парамус исемле әмирҙе ебәреп, һуғышта ҡатнашмаған{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}{{ref+|«Султан Иконии не участвовал в этом великом приключении. Поскольку это было позволено Богом, знатный и могущественный турецкий сатрап по имени Парамус, командовавший войсками султана, совершил этот почти неожиданный подвиг»{{Sfn|William of Tyre|1943|p=172}}.|group=comm}}. Әммә «Анонимная сирийская хроникаһы»нда, Мәсүд тәре йөрөтөүселәрҙе шәхсән еңде, тип яҙылған{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}{{ref+|«Пришёл принц Масуд со своим войском, нашёл их в пустыне измученными голодом и жаждой, напал и разгромил»{{Sfn|Anonymous Syriac Chronicle|1933|p=298}}.|group=comm}}. Мәсүдтең еңел ҡоралланған һыбайлылары бер ни аңламаған тәре йөрөтөүселәргә ҡысҡырып һөжүм иткән. Броняла һәм яҡшы ҡоралланған булһалар ҙа, тәре йөрөтөүселәр, күмәк булыуына ҡарамаҫтан, ҡаршылыҡ күрһәтә алмаған. Сәлжүктәр, алыҫтан атып, бик күп тәре йөрөтөүселәрҙе үлтергән һәм тиҙ арала юҡ та булған{{Sfn|Kesik|2003|s=84}} һәм ҡул һуғышынан һаҡланған{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}.
Конрадтың 70 000 рыцарының һәм күп һанлы йәйәүле яугирҙәренең ундан бер өлөшө лә ҡалмаған{{Sfn|Sümer|2004}}. Күптәр аслыҡтан йә һуғыш яланында һәләк булған, ҡайһы берәүҙәре әсирлеккә эләккән. Конрад, батша бүләк иткән атын юғалтып, саҡ ғүмерен ҡотҡарып ҡала. Ул, армия ҡалдыҡтары менән бергә, Никеяға ҡасҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}. Сәлжүктәр табышыты, алтын, көмөш, ат һәм ҡоралды көнсығыш баҙарҙарында һатҡан. Мелитенала көмөштөң хаҡы ҡурғаштың хаҡы кимәленә тиклем төшкән{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}.
Ошо еңеүе менән Мәсүд 1097 йылдың 1 июлендә атаһы Ҡылыс-Арыҫландың Дорилей янында тар-мар ителеүе өсөн үс алған{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}.
==== Кадм тауы янында алыш ====
[[Файл:Passages faiz oultre mer SEBASTIEN MAMEROT 143r.png|мини|Людовиктың сәлжүктәр менән алышы (миниатюра). Себастьен Мамроның «Походы французов в Утремер» (1474) китабынан Жан Коломба]]
Людовик армияһы тураһында төрлө мәғлүмәттәр килтерелә: Михаил Сүриәле — 5000 кеше; Бар-Әбрәй — 50 000 һыбайлы һәм иҫәпһеҙ күп йәйәүле. Ибн әл-Каланиси 1 000 000 000 тип атаған, ләкин был һанға ул Конрад армияһын да индергәндер, моғайын. Людовик армияһының ҙурлығын аныҡ баһалап булмай, әммә ул Конрад армияһынан бәләкәйерәк булғандыр, моғайын{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}. Никеяла Конрадтың еңелеүе тураһында хәбәр алғас, Людовик хәүефһеҙерәк юлды һайлауҙы өҫтөн күргән{{Sfn|Sümer|2004}}. Ул Анатолияның көньяҡ ярына көнбайышыраҡ юлынан, Византия күҙәтеүендәге яр буйы юлы буйлап уҙа{{Sfn|Altan|2020}}. Әммә Эфес янында тәре йөрөтөүселәр сәлжүктәрҙең һөжүменә дусар булған{{Sfn|Altan|2020}}. Юлда француздар немец тәре йөрөтөүселәренең үле кәүҙәләренә тап булған. Одон Дейльский француз армияһының еҫ һәм зарарланыу сәбәпле зыян күреүен билдәләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=86}}.
1148 йылдың 7 ғинуарында Кадм тауында тәре йөрөтөүселәр Мәсүд боҫҡонона эләгә{{Sfn|Altan|2020}}. Тау юлдарын тәре йөрөтөүселәрҙең француз армияһы ҙур ҡыйынлыҡтар менән үткән. Тайғаҡ юлдан атта һәм арбала йөрөү мөмкин түгел ине. Армияның ике өлөшө бер-береһенән алыҫлашып бара{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Был турала мәғлүмәт тулы түгел, Одон Дейльскийҙың отчётына ғына нигеҙләнә. Тәре йөрөтөүселәр лагерға тарлауыҡта уңайлы урын таба алмаған. Авангард һәм төп армия ике тигеҙлек араһында ҡалған һәм үҙ-ара бәйләнеш өҙөлә{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Сәлжүк шымсылары тәре йөрөтөүселәрҙең армияһы артынан эйәрҙе. Артылышты үткәндә төрлө өлөштәргә бүленгән Людовик армияһына сәлжүктәр һөжүм итте. Улар ҡаялар һәм ағастар артына йәшенеп, христиандарҙы уҡтарҙан атҡан{{Sfn|Phillips|2007|страницы=199—202}}{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Төп армияға авангардтың ярҙамына килергә ҡамасаулау өсөн, улар тау түбәһен баҫып алған. Һөҙөмтәлә, тәре йөрөтөүселәрҙең армия частары араһында бәйләнештәре юҡ. Күптәр үҙ ғүмерен генә ҡотҡарып ҡалыутураһында ҡайғыртҡан. Сәлжүктәр ҡараңғы төшкәнсе һөжүм итеүен дауам иткән һәм бик күп табыш алған. Мәсүд француз тәре йөрөтөүселәрен ҡыйратҡан, хатта батша саҡ тере ҡалған. Одон Дейльский, Людовик ҡаяға менеп ҡотолған тигән. Уны осоп барған уҡтарҙан түшлек һаҡлаған. Батша был һуғышта ҡырҡ кешенән торған бөтә свитаһын юғалтҡан.
Лагерҙа уңайлы ерҙә урынлашҡан авангард иһә һуғыш барғанын һиҙмәй ҙә ҡала, әммә хәбәрҙәр юҡлығы хафаға төшөргән. авангард башлыҡтары был хәл тураһында белгәсндә, һуң булған инде. Гийом Тирский әйтеүенсә, шул төндә ҡаяларҙа, ҡыуаҡтарҙа йәки ағас ҡыуыштарында йәшенә алған кешеләр үҙ ғүмерен ҡотҡарған. Армиянан иҫән ҡалған тәре йөрөтөүселәрҙең барыһы ла таңға тиклем йоҡлай алманы{{Sfn|Kesik|2003|s=94}}. Француздар ҡаты еңелеү кисерә. Көс-хәл менән ҡотолған батша императорҙы мосолмандар менән хеҙмәттәшлектә ғәйепләй. Поход башланыр алдынан Мәсүд Сәлжүк дәүләтенең сиген Мендересҡа тиклем күсергән булған{{Sfn|Altan|2020}}. Француздар, күп юғалтыуҙар менән булһа ла, Анталияға барып етә алдған. Бынан улар караптарҙа Сүриәгә юл тотҡан{{Sfn|Sümer|2004}}.
==== Сүриәлә тәре йөрөтөүселәр менән көрәше ====
Людовик Антиохияға 1148 йылдың мартында килә. Антиохия принцы Раймунд де Пуатье Алеппо атабәгенә, 1146 йылда вафат булған Имаметдин Занганың улы Нуретдин Мәхмүткә, һөжүм итеүҙә ярҙам итеүен һорай. Был Эдессаны ҡайтарырға ярҙам итә һәм тәре йөрөтөүселәр дәүләттәренең төньяҡ сиктәрен һаҡлап ҡала алған. Әммә Людовик уның үтенесенә иғтибар итмәгән һәм Иерусалимға барырға булған{{Sfn|Madden|2004|pp=62—63}}{{Sfn|Nicolle|2009|p=54}}. Раймунд ассасиндар лидеры һәм Нуретдин Мәхмүттең дошманы Әли ибн-Вафа менән союзға инергә мәжбүр була. Мәсүд Эдесса графлығы бүлеүҙә ҡатнашырға ҡарар иткән. 1148 йылда Мәсүд Эдессаға килеп еткән һәм Марашты баҫып алырға булған. Ул Нуретдин Мәхмүттең Раймундҡа икенсе яҡтан һөжүм итеүен үтенгән {{Sfn|Mallett|2013}}. 1149 йылдың 29 июнендә Инаб янындағы һуғышта Нуретдин Раймундты һәм Али бин Вафаны еңгән, уларҙың армияһы ҡыйратылған{{Sfn|Mallett|2013}}.
Тель-Бәширҙең хакимы Жослен II Мараш идарасыһы Раймундтың, кейәүенең үлемен ҡаланы баҫып алыу өсөн файҙаланырға була{{Sfn|Sümer|2004}}. 1149 йылда Мәсүд, Артукидтар һәм Занга менән бергә, Төньяҡ Сүриәлә Жосленға һәм башҡа тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы походҡа юл ала. Солтанды уның улы Ҡылыс-Арыҫлан II оҙатып йөрөнө. Мәсүд 11 сентябрҙә Марашты баҫып алған. Ҡаланы баҫып алғандан һуң, солтан тәре йөрөтөүселәрҙе һәм руханиҙарҙы Антиохияға оҙата. Шул уҡ ваҡытта Артукид Ҡара Арыҫлан тәре йөрөтөүселәрҙән Бабул ҡәлғәһен тартып алған һәм Гергерға һөжүм иткән, ә Нуретдин Антиохия янында тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы һуғыша{{Sfn|Kesik|2003|s=107}}.
Тел-Бәширгә тиклем ҡыуып барған һәм ҡамаған{{Sfn|Kesik|2003|s=108}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Жослен сәлжүк әсирҙәрен ҡайтарған һәм солтандың хакимлығын таныған, бынан һуң Мәсүд ҡамауын алған{{Sfn|Kesik|2003|s=108}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Тель-Бәширҙә төпләнгәндән һуң, Жослен Эдессаға дәғүә итеүен дауам иткән. 1149 йылда Нуретдин уға ҡаршы сығҡҡан, әммә еңелгән. Күптәре һәләк булған йәки әсирлеккә эләккән. Тотҡондар араһында ғәскәр башлығы Нуретдин да булған. Жослен Нуретдиндең ҡоралын Мәсүдкә ебәргән һәм һөжүм итерен мыҫҡыллы белдергән. Нуретдин ныҡ ғәрләнгән һәм Жосленды тере йәки үле килеш килтерһәләр, ҙур бүләк вәғәҙә иткән. Һөҙөмтәлә 1150 йылдың 4 майында Жослен Нуретдингә килтерелгән{{Sfn|Kesik|2003|s=103}}. Норетдин уны Алеппо Цитаделына ябырға бойороҡ биргән һәм Жослен вафатына тиклем 9 йыл шунда тотолған. Мәсүд Жослен II-нең сәйәсәттән китеүенән файҙаланған, Кесун ҡалаһын халыҡ һуғышһыҙ тапшырған{{Sfn|Sümer|2004}}. Солтан Кишумда, Бет-Хәсндә, Ра’банда, Фарзманда нығынған һәм Телл-Бәширҙе ҡамаған{{Sfn|Михаил Сириец|1982|страницы=29}}.
1150 йылдың яҙында Мәсүд менән Ҡылыс-Арыҫлан тәре йөрөтөүселәрҙең ҡәлғәләре һәм ҡалаларына ҡаршы походҡа сыға. 22 майҙа Изге Троица (Пятидесятница) байрамында ҡапыл Кейсун янында солтандың оло армияһы пәйҙә булған. Солтан, тәре йөрөтөүселәр Айнтабҡа ебәреләсәк, тигән вәғәҙәһен биргән. 1150 йылдың 30 майында Мәсүд Бесни ҡәлғәһен ала{{Sfn|Kesik|2003|s=109}}, 1150 йылдың 3 июнендә унан китә{{Sfn|Kesik|2003|s=109}}. Унан Тел-Бәширгә юл ала һәм Нуретдин Мәхмүт ярҙамы менән ҡәлғәне май-июндә ҡамай{{Sfn|Sümer|2004}}.
Жослен ҡулда булғанлыҡтан, ҡәлғәне уның ҡатыны Беатрис менән улы Эдесса графы Жослен III һаҡлаған. Төрөктәр ныҡышмалы һөжүм итһә лә, гарнизон менән ҡала халҡы ҡаршылыҡ күрһәткән. Иерусалим короле Балдуин III Жосленды әсирлеккә алыуы хаҡында белгәнлектән, ерҙәрен сәлжүктәргә бирмәҫ өсөн, тиҙ арала Антиохияға килеп еткән. Уның килеүен белгәс, Мәсүд Тел-Бәшир ҡамауын алған. Мәхмүт менән Мәсүд Тел-Бәширҙә осрашҡан. Ҡылыс-Арыҫланға тәре йөрөтөүселәрҙән тартып алынған ерҙәр менән идара итеүҙе тапшырған да Коньяға ҡайтҡан{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=110}}.
Раймунд һәм Жослен II булмағас, төбәкте Мәсүд менән Нуретдин һөжүменән һаҡлау бөтөнләй мөмкин булмай башлаған. Тель-Бәшир менән Антиохия араһында бәйләнеш тулыһынса өҙөлдө. Был ваҡытта Византия императоры Мануил Жослен II-нең (Жослен III әсәһе) ҡатынына унан ҡалған ерҙәрен һатып алырға тәҡдим итә{{Sfn|Kesik|2003|s=110}}. Ул императорҙың тәҡдимен ҡабул иткән һәм уға Византия наместнигы Киликиянан килтергән алтынға алмашҡа Тель-Бәшир, Самосата, Биреджик, Айнтаб, Дулук, Равендан ҡәлғәләрен алған һәм балалары менән Иерусалимға юлланған{{Sfn|Kesik|2003|s=110}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Ләкин тиҙҙән Мануил, империя үҙәгенән алыҫ һәм мосолман ерҙәре уртаһында урынлашыуын иҫәпкә алғанда, был ҡәлғәләрҙе һаҡлап ҡалыр өсөн күп көс талап ителгәнен аңлаған{{Sfn|Kesik|2003|s=104, 110}}. Был төбәктең Византия контроленә күсеүе лә сәлжүктәрҙе туҡтатмаған. Мосолмандар, был хәлдән файҙаланып, һатылған ҡәлғәләргә һөжүм итә башлаған. 1151 йылда солтан Мәсүд, уның кейәүе Нуретдин Мәхмүт һәм Мәрдиндең артукид хакимы Тимерташ төбәккә бергә һөжүм иткән. Мәсүдкә Мараш, Рабан, Дулук, Байт әл-Хөсн; Нуретдингә - Равендан, Курус, Бурджур-Расас; Тимерташ Самосатты һәм Биреджикты баҫып алған. Ҡара Арыҫлан да үҙенең биләмәһен дә ҙурайтҡан. Эдесса графлығы юҡҡа сыҡҡан, ә Рум сәлжүктәре Евфраттан көнбайыш биләмәләренә эйә булған. Киләһе 1151 йылда Нуретдин Мәхмүт Тель-Бәширҙе баҫып алған, ә Мәсүд Айнтабты ҡушҡан{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=104, 110}}.
=== Данишмендидтар менән үҙ-ара мөнәсәбәттәре. Яғи-Басан ===
1152 йылда Мелитенаның данишмендид хакимы Айнуддәүлә вафат була, һәм уның урынын уның улы Зөлҡәрнәйн биләгән. Айнуддәүләнең ағаһы, Сивас, Никсар, Тоҡат һәм Амасьяның хакимы данишмендид Яғи-Басан ҡустыһына олатаһы Мәсудкә буйһонмаҫҡа ҡушҡан. Быны белеп ҡалған асыулы солтан Яғы Басанға ҡаршы сыҡҡан. Сәлжүк хакимына ҡаршы тора алмаясағын аңлап, Яғи-Басан Мәсүдкә буйһонған. Мәсүд 1152 йылдың 24 июлендә Мелитенаның тирә-яғын талаған. Шунан һуң Зөлҡәрнәйн солтандан ярлыҡау һораған{{Sfn|Sümer|2004}}.
=== Мәсүдтең Киликий походтары ===
1137-1138 йылдарҙа Киликияға барғандан һуң Византия императоры Иоанн әсирлеккә алынған Левон I һәм уның ғаиләһен Константинополгә алып китә. 1145 йылда Левондың улы Торос II йәшерен рәүештә Киликияға ҡайта. Ул үҙенең ғаиләһенә тоғро булған әрмәндәрҙе йыйған һәм Соҡор үҙәненең ҡәлғәләрҙе тартып алған. Тәре йөрөтөүселәр ярҙамында Византия полководецы Андроник I Комнинды еңгәндән һуң, 1152 йылда ул Мопсуестия менән Тарсты баҫып алған. Был Мануилға Мәсүд менән Торосҡа ҡаршы килешеү төҙөргә этәргес биргән{{Sfn|Kesik|2003|s=111}}. Сәлжүк сиктәрен боҙған өсөн Мәсүд Торосты язаларға теләй. Бар-Эбрей яҙғанса, Торос 3000 төрөктөң һәләк булыуына сәбәпсе булған{{Sfn|Kesik|2003|s=112}}. 1153 йылдың яҙында данишмендид Яғи-Басанды эйәртеп, Киликияға юлланған. Әммә, әрмәндәр Таврҙың артылышын һаҡлағанлыҡтан, солтан Киликияға эләгә алмаған һәм кире ҡайтырға мәжбүр булған. Бынан һуң Киликияға һөжүм иткән Византия армияһы ла Тарста Торос армияһынан ҡыйратылған{{Sfn|Sümer|2004}}.
1154 йылда Византия императоры, алтын-көмөш менән, Торосҡа ҡаршы походҡа саҡырырға илсеһен ебәргән{{Sfn|Kesik|2003|s=112}}. Был Мессуда мәнфәғәтендә лә булғанға, 1154 йылдың яҙында ул ҙур армия менән сығыш яһаған һәм Мопсуестия менән Аназарбҡа йүнәлгән, ләкин баҫып ала алмаған. 1154 йылдың 27 майында ул Тель-Хамдунға һөжүм иткән{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=113}}. Был мәл ҡаты дауыл ҡупҡан. Месуд үҙенең улы Ҡылыс-Арыҫландың әмирҙәренең береһенә, Яҡуп бейгә, Антиохия төбәгенә 3000 кешенән торған отряд менән сапҡын яһарға ҡушҡан. Әммә Аманос һырты менән яр араһындағы тар юлда Яҡуп бей һәм һалдаттары боҫҡонға эләккән һәм Торостың энеһе Стефан етәкселегендәге рыцарь-тамплиерҙар һәм әрмәндәр уларҙың күбеһен үлтергән{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=113}}. Был хәбәр сәлжүкәтрҙең рухын ҡаҡшатҡан. Бынан тыш, Киликияла һәм Коньяла ҡара тағун (чума) таралған, йылҡы һәм мулдарҙың күбеһе һәләк булған. Мәсүд армияһы, ылауҙарын ташлап, сигенергә мәжбүр булған, ә әрмәндәр сигенгән сәлжүк армияһын хәлдән тайҙырған. Һөҙөмтәлә Мәсүд Торос менән тыныслыҡ килешеүе төҙөгән. Шулай итеп, Мәсүдтең киликий экспедицияһы уңыш ҡаҙанмаған{{Sfn|Kesik|2003|s=113}}.
== Вафаты ==
[[Файл:Türbe Kilij Arslan II - tombs.jpg|мини|left|Алаетдин мәсете янындағы төрбәлә Мәсүдтең ҡәберлеге]]
Киликиянан ҡайтҡандан һуң, Мәсүд сирләгән{{Sfn|Sümer|2004}}. Никита Хониат раҫлауынса, Мәсүд ғүмеренең аҙағында ерҙәрен улдарына бүлгән. Каппадокияны кейәүе Яғи-Басанға ҡалдырған{{Sfn|Никита Хониат|1860|страницы=147—148}}. Үлер алдынан ул Эльбистандан Коньяға улы Ҡылыс-Арыҫланды саҡырып өлгөргән. Солтан уны тәхеткә ултыртып, башына таж кейҙергән һәм яҡындарынан ант биреүҙәрен талап иткән{{Sfn|Sümer|2004}}. Солтан 1155 йылдың апрель аҙағында йәки май башында{{Sfn|Sümer|2004}}, 10 ай ауырығандан һуң, вафат була{{Sfn|Kesik|2003|s=114}}. Мәсүд ҡәберлеге үҙе төҙөгән Симра ҡалаһында урынлашҡан, тип раҫланған{{Sfn|Kesik|2003|s=134}}. Әммә һуңыраҡ яҙылған яҙмалар хатаны асыҡларға ярҙам иткән. Солтан Алаетдин мәсете ихатаһындағы төрбәлә ерләнгән{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=134—135}}.
Мәсүд вариҫтары «бик аҙ ваҡыт тыныслыҡта һәм туғандары менән яҡшы мөнәсәбәттә йәшәгән, башлыса низағлашып, дошманлашып йәшәгән»{{Sfn|Никита Хониат|1860|страницы=147—148}}.
== Идара итеү һәм армия ==
Рум сәлжүктәренең вәзирҙәре булған, әммә сығанаҡтарҙа Мәсүд вәзирҙәренең исемдәре һаҡланмаған. Анатолия сәлжүктәренең династия ағзалары мелик титулына эйә булған һәм ҡалалар йәки территориялар менән идара иткән. Шулай итеп, улдары идара итеү тәжрибәһенә эйә булған. Мәсүд үҙенең улдарының береһен, Шаһиншаһты, Кастамона, Анкара һәм Чанкира мәлиге, икенсе улы Ҡылыс-Арыҫланды, Эльбистандың мәлиге итеп тәғәйенләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=123}}.
Мәсүдтең сәлжүк армияһында йәйәүлеләр ҙә, атлы отрядтар ҙа булған. Походта армия уҡ-һаҙаҡ, ҡылыс һәм һөңгө кеүек еңел ҡоралланған яугирҙарҙан торған. Ҡалаларҙы һәм ҡәлғәләрҙе ҡамағанда, сәлжүктәр ҡамау ҡоралдары, мәҫәлән, катапульталар файҙаланған{{Sfn|Kesik|2003|s=124}}. Уҡсыларҙың оҫталығы хаҡында Иоанн Киннам һәм Никита Хониат яҙған. Хатта иң ауыр шарттарҙа ла сәлжүк һуғышсылары маҡсатына ирешкән. Улар, һуғышта маневр яһанда, эҙәрлекләүҙән ҡасҡанда, тиҙ йөрөшлө аттарҙы файҙаланған һәм еңел ҡоралланған. Сәлжүк армияһында тәртип ҡаты булған. Тактик алымдарҙың береһе — ҡапыл һөжүмдәр менән дошманды көсһөҙләндереү булған.
Улар бейек ҡалҡыулыҡтарҙа йәшенгән һәм византийҙарҙың һәм тәре йөрөтөүселәрҙең өҫтөнлөклө көстәренә ҡойон һымаҡ уҡ яуҙырған{{Sfn|Kesik|2003|s=125}}. Төрөкмәндәр һәм бигерәк тә сәлжүктәр йыш ҡулланған тактик алымдарының береһе ялған сигенеү булған. Аҙ ғына отряд дошманға һөжүм иткән дә еңелгәнен күрһәтеп, сигенә башлаған, эҙәрлекләүсе дошман армияһы әүрәп ҡамауға эләккән{{Sfn|Kesik|2003|s=126}}. Һуғышта армияға етәкселек итергә барабан һәм торба тауыштары ярҙам иткән{{Sfn|Kesik|2003|s=127}}.
Солтандың ҡатыны ла ваҡыты-ваҡыты менән дәүләт идаралығында ҡатнашҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=124}}. Коньяны Мануил Комнин ҡамауға алған ваҡытта, Мәсүд ҡаланы һәм уның стеналарын ҡатынына һаҡларға ҡалдырған{{Sfn|Kesik|2003|s=123}}.
== Иҡтисад, төҙөлөш һәм ижтимағи тормош ==
[[Файл:Alaedin Camii.JPG|мини|Алаетдин мәсете]]
[[Файл:Aksaray Ulu Cami 3101.jpg|мини|Аҡһарайҙағы Минбар мәсете]]
Мәсуд Коньяла бик аҙ йәшәгәнгә, ул беҙҙең көндәргә тиклем һаҡланған бер ниндәй һәйкәл дә ҡалдырмаған тиерлек. Ул үҙенең утыҙ туғыҙ йыллыҡ идараһы осоронда Коньяла тик эске ҡәлғә, һарай һәм мәсет төҙөткән. Мәсет ул осорҙағы анатолий мәсеттәре стилендә - көмбәҙһеҙ, яҫы түбәле һәм колонналы итеп төҙөлгән. Коньялағы икенсе, Алаетдин, мәсете (Византия сиркәүен үҙгәртеп) Мәсүд I хан идара иткән ваҡытта төҙөлә башлаған, әммә Алаетдин Кейкубад I идара иткән ваҡытта тамамлана, шуға күрә уның хөрмәтенә аталған була{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Мәсет мөнбәре ишектәре янындағы көмбәҙ өҫтөндәге плитала «Дин һәм тыныслыҡ даны, яулауҙар атаһы һәм хәлиф урынбаҫары Мәсуд ибн Ҡылыс-Арыҫлан» тип яҙылған. Мәсет эргәһендә Мәсүд төҙөгән мәҙрәсә булған{{Sfn|Kesik|2003|s=132}}. Мәсүд шулай уҡ Аҡһарайҙа{{Sfn|Sümer|2004}} хәҙерге Оло жәми (Оло мәсет) урынында мәсет төҙөгән. Был мәсеттең мөнбәре Оло жәмдә урынлашҡан һәм Үҙәк Анатолиялағы иң боронғо минбарҙарҙың береһе булып торған{{Sfn|Kesik|2003|s=133—134}}.
Мәсуд ваҡытында күсмә төрөктәрҙең ултыраҡ тормошҡа күсеүе дауам иткән. М. Кешик фекеренсә, Мәсүд тә, Анатолийҙың башҡа сәлжүк батшалары кеүек үк, даими һуғыштар арҡаһында оҙаҡ ваҡыт төҙөлөш менән әүҙем шөғөлләнә алмаған. Көнбайыш һәм Үҙәк Анатолияла йәшәүселәр үҙҙәрен тулы хәүефһеҙлектә тоя алманы, шуға күрә күсмә халыҡтар кеүек йәшәүҙәрен дауам иттеләр{{Sfn|Kesik|2003|s=128}}. Тәре йөрөтөүселәр, византийҙар һәм данишмендидтар менән уңышлы көрәше һөҙөмтәһендә, Мәсүд идара итеүенең һуңғы йылдары имен, тотороҡло һәм тыныс булған. Был йылдарҙа төрки халҡы Анатолияла һаман да әүҙемерәк төпләнгән{{Sfn|Kesik|2003|s=128}}. XV, XVI һәм XVII быуаттар тарихсылары раҫлауынса, Мәсүд Амасьянан алыҫ түгел Симре исемле ҡалаға нигеҙ һалған{{Sfn|Sümer|2004}}. Унда мәсет, мәҙрәсә, фәҡирҙәр өсөн йорттар ҡалҡып сыҡҡан. Һуңынан улар харабаға әйләнгән{{Sfn|Kesik|2003|s=134}}. Ләкин был хата, Мәсүдтең ҡалаға нигеҙ һалыуға ҡағылышы юҡ, уның эшмәкәрлеге Амасья менән бәйле булмаған{{Sfn|Kesik|2003|s=134—135}}.
Мәсүд осоронда Анатолияла (табылғандар араһында) иң боронғо сәлжүк тәңкәһе сүкелгән{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}.
Дәүләт иҡтисады күбеһенсә хәрби трофейҙарға һәм малсылыҡҡа нигеҙләнгән. Ултыраҡ тормошҡа сыҡҡансы, сәлжүктәр ауыл хужалығы менән шөғөлләнмәгән, малсылыҡ менән шөғөлләнеүен дауам иткән. Дәүләт ярҙамы менән файҙаланған христиан халҡы игенселек менән шөғөлләнгән. Моғайын, Мәсүд солтан идара итеүе тамамланыуға ултыраҡлыҡҡа күскән сәлжүктәр ҙә игенселек менән шөғөлләнә башлағандыр{{Sfn|Kesik|2003|s=129}}. Дәүләттең килеме джизья һалымынан һәм башҡа дәүләттәрҙең яһаҡтарынан барлыҡҡа килгән. Гийом Тирскийға ярашлы, Месуд эргәһендә сәлжүктәр хатта Анталияның византия портынан да һалым йыйған{{Sfn|Kesik|2003|s=130}}. Византияның XII быуаттың икенсе яртыһындағы һалым сәйәсәтенең ғәҙелһеҙлеге һәм солтандың үҙ хакимиәтенә эләккәндәрҙе һалымдан азат итеү вәғәҙәһе халыҡтың сәлжүк ерҙәренә күпләп күсенеүенә килтергән{{Sfn|Kesik|2003|s=130—131}}.
XII быуат дауамында Константинополь менән Конья һәм Тебризды тоташтырған сауҙа юлы булған. Конья мөһим сауҙа үҙәге булған. Һуғыштарҙың туҡтауы сауҙаның йәнләнеүенә һәм каруанһарайҙарҙың таралыуына килтерә. Никита Хониаттың яҙмаларынан күренеүенсә, Мәсүд идара иткән осорҙа тирә-яҡтағы утрауҙар һәм Бейшәһәр күле буйындағы сәлжүктәре һәм мәсихселәре араһында йәнле сауҙа бәйләнеше булған. Малатьяла ҙур баҙар, шул иҫәптән тотҡондар баҙары булған{{Sfn|Kesik|2003|s=129—130}}.
Сәлжүктәр Анатолийҙа баҡыр, тимер, көмөш, әсеүташ, зәңгәрташ һәм тоҙ рудниктары ҡулланған. Ләкин Месуд осоронда үҙләштерелгән рудниктар тураһында мәғлүмәттәр юҡ. Зәңгәрташты (лазурит) Конья янында табыуҙары ғына билдәле{{Sfn|Kesik|2003|s=131}}.
== Шәхесенең әһәмиәте ==
<!-- По оценке М. Кешика, Месуд был умным, справедливым, осторожным, дальновидным и религиозным правителем. В 570 [[Год хиджры|году Хиджры]] он использовал [[лакаб]] Рукнеддин ({{Lang-tr|Rukn al-Din, Rukn ad-Din, Rukn ud-Din}}, {{lang-ar|ركن الدين||Pillar of the Faith}} — «Столп веры»){{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=121}}.
Политика византийских императоров в отношении Малой Азии состояла в том, чтобы в борьбе правителей между собой оказывать помощь более слабому из них. Византия была заинтересована в поддержании вражды между малоазийскими эмирами, чтобы те ослабляли друг друга. По словам М. Кешика, «особенно здесь достойна восхищения умная и дальновидная политика султана Месуда против Византийской империи. Потому что он разгадывал политику Византии в отношении турок и не попадался в приготовленные ими ловушки»{{Sfn|Kesik|2003|s=75}}.
В описаниях «Анонимного Зангиме» и в «Истории» Аксарайи Месуд — первый сельджукский анатолийский правитель, которому авторы приписывают традиционные черты персидско-исламского правителя. Автор «Анонимного Зангиме» подчёркивал, что Месуд выполнял религиозные обязанности правителя и проводил политику исламизации недавно завоёванных земель. Аксарайи утверждал, что Месуд был справедливым монархом, чьё правление было узаконено [[халиф]]ом. Однако слова Аксарайи о том, что халиф признал Месуда султаном, приславшим ему знаки правления, не подтверждаются другими источниками. Ибн ал-Асир назвал Месуда царём (меликом) Коньи и Аксарая один раз, но в других местах — лишь князем, который правил в Конье. Иоанн Киннам, как и Анна Комнина, называл сельджукских правителей Анатолии султанами, но он при этом не указывал, был ли этот титул Месуда официально признан халифом. Слова Киннама «вождь Икониона [Коньи], которого турки, почитая его превыше всего, называют султаном» означают лишь, что сельджуки в Анатолии признавали Месуда своим повелителем. Бар-Эбрей называл Месуда султаном Коньи, но тоже не указывал, был ли ему официально присвоен этот титул. При этом тот же автор подробно описывал, как халиф «провозгласил» Мелика Гази меликом и прислал ему «золотой обруч на шею и золотой посох, и четыре чёрных знамени, и барабаны». По мнению С. Меджит, «тот факт, что тот же автор умалчивает об [[Инвеститура|инвеституре]] Месуда, указывает на то, что в то время он не был признан халифом»{{Sfn|Mecit|2013|pp=42—44}}.
[[Хамдаллах Казвини|Казвини]] утверждал, что сельджукский султан Рума Месуд подчинялся [[Государство Сельджукидов|великому сельджукскому султану]] [[Ахмад Санджар|Санджару]] и каждый год платил ему дань. Известно, что Санджар передал своему племяннику [[Махмуд ибн Мухаммад|Махмуду]], сельджукскому султану Ирака, маншур (распоряжение, приказ) на управление некоторыми территориями. [[Ибн аль-Асир]] утверждал, что лично видел маншур, в котором Махмуду передавались земли в Анатолии. То есть сельджуки Рума подчинялись сельджукам Ирака, которые, в свою очередь подчинялись великим сельджукам. Однако не зафиксировано ни одного факта, показывающего, что султан Месуд признавал эту зависимость{{Sfn|Kesik|2003|s=106}}. На чеканенных Месудом монетах он указан с титулом «эс-Султануль-муаззам» (великий султан), таким же, который использовал Махмуд. Турецкие историки [[Туран, Осман|О. Туран]] и М. А. Кёймен отмечали, что эта зависимость была лишь «на бумаге» (в маншуре){{Sfn|Kesik|2003|s=107}}.
Во время правления Месуда сельджуки прочно обосновались в Анатолии{{Sfn|Sümer|2009}}. До него Анатолию называли «Рум» (земля римлян), и лишь во время его правления жители Запада стали называть Анатолию «Турчией» (Турция). Армяне при нём называли большую часть Анатолии, находившейся под властью турок-сельджуков, «Туркестаном»{{Sfn|Sümer|2004}}. По словам {{Нп5|Райс, Тамара Тэлбот|Т. Райс||Tamara Talbot Rice}}, к моменту смерти Месуда в 1155 году государство Сельджуков было «значительно более сильным, чем когда он пришёл к власти. Теперь это была процветающая и влиятельная держава»{{Sfn|Райс|2004|страницы=31—32}}. По мнению {{Нп5|Вудс, Джон (историк)|Дж. Вудса||John E. Woods (historian)}}, благодаря деятельности Месуда Государство сельджуков Рума стало доминирующей державой в Центральной и Восточной Анатолии{{Sfn|Woods}}. Турецкий историк С. Меджит писал: «можно с уверенностью предположить, что Месуд в конце своего правления заложил основы, которые превратили сельджукское княжество в Анатолии в сельджукский султанат Коньи»{{Sfn|Mecit|2013|p=46}}.
-->
== Ғаиләһе ==
Ҡатыны: Мәлик Ғәзи ҡыҙы. Никахтары 1116 йылға тиклем теркәлгән{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}.
Улдары{{Sfn|Sümer|2004}}:
* Ҡылыс-Арыҫлан II;
* Шаһиншаһ, [[Анкара]] хакимы;
* Долат (Дәүләт).
Ҡыҙҙары:
* Ҡыҙы. Ире — Данишмендид Зюннун{{Sfn|Sümer|2004}};
* Ҡыҙы. Ире — Данишмендид Яғи-Басан{{Sfn|Sümer|2004}};
* Ҡыҙы. Ире — Иоанн Комнин (сын Исаак Комниндың улы){{Sfn|Sümer|2004}};
* Ҡыҙы. Ире — Имадетдин Занганың улы Нуретдин Мәхмүт{{Sfn|Sümer|2004}}. Мюнежимбашы уның исеме Сәлчүк-хатун булған, тип яҙған{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}. М. Кешик яҙғанса, Михаил Сүриәле һүҙҙәренә нигеҙләнһәң, Нуретдингә Мәсүдтең элегерәк Иоанн Комнинға бирелгән ҡыҙы кейәүгә сыҡҡан. М. Кешик башҡа сығанаҡтарҙа был мәғлүмәтте раҫлау тапманым тигән{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}{{ref+|У Михаила Сирийца не названо имя, и речь не о браке с племянником императора, а только о помолвке: «Хотя она была просватана за племянника византийского императора, женился на ней Hyp ад-Дин»{{sfn|Михаил Сириец|1982|с=29}}{{sfn|Michel le Syrien|1905|p=297}}. |group=comm}}.
== Комментарийҙар ==
{{Иҫкәрмәләр|group=comm}}
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|20em}}
== Әҙәбиәт һәм сығанаҡтар ==
=== Сығанаҡтар ===
* {{Книга|ref=Анна Комнина|автор=Анна Комнина|заглавие=[[Алексиада]]|ответственный=пер. [[Любарский, Яков Николаевич|Я. Н. Любарского]]|год=1996|место=СПб.|издательство=[[Алетейя (издательство)|Алетейя]]}}
* {{Книга|ref=Иоанн Киннам|ссылка=https://www.vostlit.info/Texts/rus17/Ioann_Kinnam_3/frametext1.htm|автор=Иоанн Киннам|заглавие=Краткое обозрение царствования Иоанна и Мануила Комнина (1118-1180)|ответственный=пер. под ред. [[Карпов, Василий Николаевич|В. Н. Карпова]]|год=1859|место=СПб.}}
* {{Статья|ссылка=https://www.vostlit.info/Texts/rus4/Mychel_Syr/frametext3.htm|ref=Михаил Сириец|автор=[[Михаил Сириец]], Гусейнов Р. А.|заглавие=Из «Хроники» Михаила Сирийца (часть 3)|год=1982|место=М.|издание=Письменные памятники Востока, 1975|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]], [[ГРВЛ]]|тип=Ежегодник|страницы=16—31|issn=}}
* {{Книга|ref=Никита Хониат|ссылка=http://www.vostlit.info/Texts/rus3/Honiat_2/text3.phtml?id=12432|автор=Никита Хониат|заглавие=Никиты Хониата история, начинающаяся с царствования Иоанна Комнина|ответственный=пер. под ред. [[Долоцкий, Василий Иванович|В. И. Долоцкого]]|год=1860|место=СПб.|том=1. (1118——1185)}}
* {{Книга|ref=Matthieu (D'Edesse)|ссылка=http://archive.org/details/bub_gb_YlkuAAAAQAAJ|автор=Matthieu (D'Edesse)|заглавие=Chronique de Matthieu d'Edesse 962—1136 avec la continuation de Grégoire le Prêtre jusqu'en 1162, d'après trois manuscrits de la Bibliothèque impériale de Paris|год=1858|место=P.|издательство=A. Durand|allpages=591|isbn=}}
* {{Книга|ref=Michel le Syrien|ссылка=http://archive.org/details/MichelLeSyrien3|автор=Michel le Syrien|заглавие=Chronique de Michel le Syrien|ответственный=[[Шабо, Жан-Батист|J.-B.Chabot]]|год=1905|язык=fr|место=Paris|издательство=Roger Pearse|volume=3}}
* {{Книга|ref=Sibṭ bin al-Jawzī|ссылка=http://archive.org/details/recueildeshistor03acad|автор=Ibn el-Djeuzi|заглавие=Recueil des historiens des croisades : Historiens orientaux|ответственный=Académie des inscriptions & belles-lettres (France)|год=1872|часть=Mirât ez-Zèmân|место=P.|издательство=Imprimerie nationale|pages=517—570|allpages=792|volume=3}}
* {{Книга|ref=William of Tyre|ссылка=https://archive.org/details/william-of-tyre-deeds-done-beyond-the-sea-volume-ii|автор=William of Tyre|заглавие=A History of Deeds Done Beyond the Sea|ответственный=Translated and Annotated by Emily Atwater Babcock and A. C. Krey|год=1943|место=New York|издательство=[[Издательство Колумбийского университета|Columbia University Press]]|volume=2}}
* {{Статья|ссылка=https://www.jstor.org/stable/25194766|ref=Anonymous Syriac Chronicle|заглавие=The First and Second Crusades from an Anonymous Syriac Chronicle|год=1933|издание=Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland|место=L.|volume=2|pages=273—305|issn=0035-869X|ответственный=Tritton A. S., [[Гибб, Гамильтон Александр Росскин|Gibb H. A. R.]]}}
=== Әҙәбиәт ===
* {{книга|ref=Босворт|автор=[[Босуорт, Клиффорд Эдмунд|Босворт К. Э.]]|заглавие=Мусульманские династии. Справочник по хронологии и генеалогии|ответственный=Пер. с англ. [[П. А. Грязневич]]а, отв. редактор [[И. П. Петрушевский]]|год=1971|оригинал=The Islamic Dynasties. A Cronological and Genealogical Handbook|место=М.|издательство=Наука, ГРВЛ|страницы=181—182}}
* {{книга|автор=Райс Т. Т.|часть=|заглавие=Сельджуки. Кочевники — завоеватели Малой Азии|ref=Райс|ссылка=|место=М.|издательство=[[Центрполиграф]]|год=2004|страниц=238|isbn=5-9524-0949-0}}
* {{книга|автор=[[Успенский, Фёдор Иванович|Успенский Ф. И.]]|заглавие=История Византийской империи. В 5 т|том=5|ссылка часть=http://rikonti-khalsivar.narod.ru/Usp4.10.htm|часть=История Византийской Империи. Отдел VI. Комнины. Глава X. Восточные дела.|место=М.|издательство=[[АСТ (издательство)|АСТ, Астрель]]|год=2005|страниц=558|isbn=5-271-03856-4|ref=Успенский}}
* {{Статья|ссылка=https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1213666|ref=Altan|автор=Altan E.|заглавие=Haçlı Seferleri ve Anadolu (1097—1190): Türkiye Selçukluları Tarihinde Haçlı Seferlerinin Yeri ve Önemi|год=2020|язык=tr|издание=USAD|том=12|страницы=35—50}}
* {{Книга|ref=Atçeken, Yaşar|ссылка=https://books.google.ru/books?id=QvSiDwAAQBAJ|автор=Atçeken Z., Yaşar B.|заглавие=Malazgirt'ten Vatana Anadolu Selçuklu Devleti Tarihi|год=2016|издательство=Eğitim Yayınevi|isbn=978-975-8890-15-6}}
* {{Книга|ref=Cahen|ссылка=https://books.google.com/books?id=29ZpAAAAMAAJ|автор=[[Каэн, Клод|Cahen Cl.]]|заглавие=Pre-Ottoman Turkey: A General Survey of the Material and Spiritual Culture and History C. 1071-1330|год=1968|место=N. Y.|издательство={{нп5|Sidgwick & Jackson}}|allpages=492|isbn=978-0-283-35254-6}}
* {{Книга:Энциклопедия ислама. 2-е издание|Cahen Cl.|Balak|volume=1|p=983|ref=Cahen}}
* {{Книга|ref=Chalandon|ссылка=http://archive.org/details/jeaniicomneneet01chalgoog|автор=[[Шаландон, Фердинанд|Chalandon F.]]|заглавие=Jean II Comnène, 1118—1143, et Manuel I Comnène, 1143—1180|год=1960|место=N. Y.|издательство=B. Franklin|pages=42—44}}
* {{Книга|ref=Cahen|ссылка=https://books.google.ru/books?id=Jl_JAwAAQBAJ|автор=[[Каэн, Клод|Cahen Cl.]]|заглавие=The Formation of Turkey: The Seljukid Sultanate of Rum: Eleventh to Fourteenth Century|год=2014|место=Milton Paek, Abingdon, Oxfordshire|издательство=[[Routledge]]|allpages=287|isbn=978-1-317-87625-0}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/kilicarslan-i|ref=Demirkent|автор={{нп5|Демиркент, Исин|Demirkent I|tr|Işın Demirkent}}|заглавие=Kilicarslan I|год=2002|язык=tr|издание=[[Islam Ansiklopedisi]]|том=25|страницы=396—399}}
* {{книга|ref=Kesik|автор=Kesik M.|заглавие=Türkiye Selçuklu Devleti Tarihi: Sultan I. Mesud Dönemi (1116—1155)|год=2003|место=An.|издательство=[[Türk Tarih Kurumu]]}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/meliksah--anadolu-selcuklu|ref=Kesik|автор=Kesik M.|заглавие=Melikşah|год=2004|язык=tr|место=Ankara|издание=[[Исламская энциклопедия|TDV İslâm Ansiklopedisi]]|том=29|выпуск=|страницы=58—59}}
* {{Книга|ref=Madden|ссылка=https://books.google.ru/books/about/Crusades.html?id=HkOAAAAACAAJ|автор=[[Мэдден, Томас|Madden Th. F.]]|заглавие=Crusades: The Illustrated History|год=2004|издательство=Duncan Baird|allpages=224|isbn=978-1-84483-040-4}}
* {{Статья|ref=Mallett|автор=Mallett A.|заглавие=The battle of Inab|год=2013|язык=en|издание=Journal of Medieval History|том=39|номер=1|страницы=48—60|issn=0304-4181|место=Amsterdam|издательство=[[Elsevier]]|doi=10.1080/03044181.2012.744699}}
* {{Книга|ref=Mecit|ссылка=|автор=Mecit S.|заглавие=The Rum Seljuqs: Evolution of a Dynasty|год=2013|место=London|издательство=[[Routledge]], [[Taylor & Francis Group]]|allpages=249|isbn=978-1-134-50899-0}}
* {{статья|ссылка=|ref=Metin|автор=Metin|заглавие=Sultanlığı Meşruiyet Kazanmamış Bir Selçuklu Şehzadesi: Tuğrul Arslan|год=2017|язык=tr|место=Konya|издание=Selçuklu Araştırmaları Dergisi|том=|выпуск=6|страницы=35—52|issn=2548-0154}}
* {{Книга|ref=Nicolle|ссылка=https://books.google.ru/books?id=xKo7vgAACAAJ|автор=Nicolle D.|заглавие=The Second Crusade 1148: Disaster outside Damascus|год=2009|место=Oxf.|издательство=[[Osprey Publishing]]|allpages=96|isbn=978-1-84603-354-4}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/danismendliler|ref=Özaydin|автор=Özaydin A.|заглавие=DÂNİŞMENDLİLER|год=1993|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|страницы=469—474|volume=|том=8}}
* {{Книга|ref=Phillips|ссылка=https://books.google.ru/books?id=P5FheHjG34kC|автор=Phillips J. P.|заглавие=The Second Crusade: Extending the Frontiers of Christendom|год=2007|место=New Haven|издательство=[[Yale University Press]]|allpages=410|isbn=978-0-300-11274-0}}
* {{Книга|ref=Phillips|ссылка=https://books.google.ru/books/about/The_Crusades_1095_1197.html?id=8L0GFPBPPIoC|автор=Phillips J. P.|заглавие=The Crusades, 1095—1197|год=2002|место=L.|издательство=[[Longman]]|allpages=254|isbn=978-0-582-32822-8}}
* {{Книга|ref=Roche|ссылка=https://books.google.ru/books?id=x9XaOwAACAAJ|автор=Roche J. T.|заглавие=Conrad III and the Second Crusade in the Byzantine Empire and Anatolia, 1147|год=2008|место=St. Andrews, Scotland|издательство=[[University of St Andrews]]|allpages=574}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/selcuklular#anadolu-selcuklulari|ref=Sümer|автор=Sümer F.|заглавие=III. Anadolu Selçukluları (1075—1308)|год=2009|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|страницы=380—384|том=36}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/mesud-i|ref=Sümer|автор=Sümer F.|заглавие=Mesud I|год=2004|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|том=29|страницы=339—342}}
* {{Книга|ref=Такуш|ссылка=https://books.google.ru/books?id=GQYXAQAAIAAJ|автор=طقوش، محمد سهيل ({{iw|Такуш, Мухаммад Сохаил||ar|محمد سهيل طقوش}})|заглавие=تاريخ سلاجقة الروم في آسيا الصغرى، ٠٧٤-٤٠٧ ھ/٧٧٠١-٤٠٣١ م: مدخل إلى تاريخ العثمانين (История сельджуков Рума в Малой Азии, 774–407 гг. хиджры / 1077-1304 гг. н.э.: введение в историю османов)|год=2002|издательство=دار النفائس|isbn=978-9953-18-047-2}}
== Һылтанмалар ==
* {{Cite web|lang=en|url=https://www.britannica.com/place/Anatolia/Seljuq-expansion|title=Anatolia — Seljuq expansion|author=Woods J. E.|website=[[Британская энциклопедия|Britannica]]|access-date=2022-04-18|ref=Woods}}
{{Султаны Рума}}
{{Избранная статья|Госдеятели}}
{{Тышҡы һылтанмалар}}
[[Категория:Азияның XII быуат хакимдары]]
[[Категория:Алфавит буйынса ғәскәр башлыҡтары]]
[[Категория:Урта быуаттар ғәскәр башлыҡтары]]
[[Категория:Сәлжүкиҙәр]]
arhumob6fgqn21zig75w33sezvxttms
1146786
1146785
2022-07-22T20:18:57Z
Akkashka
14326
/* Шәхесенең әһәмиәте */
wikitext
text/x-wiki
{{Государственный деятель
| имя = Мәсүд I
| оригинал имени = {{lang-ota|ركن الدين مسعود}} {{lang-tr|Rukn al-Dīn Mes'ūd}}
| должность = Рум солтаны (Конья солтанлығы)
| периодначало = [[1116]]
| периодконец = [[1156]]
| предшественник = Мәликшаһ I (Конья солтаны)
| преемник = [[Ҡылыс-Арыҫлан II]]
| дата смерти = 1156
| отец = [[Ҡылыс-Арыҫлан I]]
}}
'''Мәсүд I Рукнетдин''' ({{Lang-ar|ركن الدين مسعود}}, ''төр.'' Ebü'l-es Feth-Sultânü'l-d Muazzam ve’Izzüddünyâ-Mes’dîn b ûd. Kılıcarslan es-Selcûkī; Rukn al-Mas’Dīn ūd; {{Lang-el|Μασούτ}}) —1156 йылдан алып 1116 йылға тиклем [[Рум солтанлығы|Рум солтаны,]] Ҡылыс-Арыҫлан I солтандың улы
Ҡылыс-Арыҫлан үлгәндән һуң, власҡа өлкән улы Мәлик шаһ,килгән, ул Мәсүдте төрмәгә япҡан. Мәлик шаһ менән [[Византия империяһы|Византия]] императоры Алексей Комнин һөйләшеүҙәре мәлендә Мәсүд азат ителә һәм власҡа килә, ә Мәлик шаһ, ҡулға алынып, һуҡырайтыла һәм быуып үлтерелә. Үҙенең 39 йыл дауамындағы хакимлығы йылдарында византийҙарҙы ҡаты тота һәм күрше мосолман ерҙәре иҫәбенә биләмәләрен киңәйтә. Идара итеүенең тәүге йылдарында Мәсүд үҙенең ағай-энеләре идара иткән Мелитена һәм [[Анкара]]ны баҫып алған. 1142 йылда Мөхәммәт Данишмендид үлгәндән һуң, Мәсүд Данишмендидтар ерҙәрен баҫып ала башлаған. Мәсүд хакимлыҡ иткән йылдарҙа даими рәүештә һуғышҡан. 1147 йылдың 26 октябрендә Икенсе тәре походы барышында Мәсүд Дорилей эргәһендә Конрад III немец тәре йөрөтөүселәр армияһын еңгән, ә 1148 йылдың 7 ғинуарында Кадм тауҙары янында — Людовик VII француз тәре йөрөтөүселәр армияһын тар-мар иткән. Артабан Мәсүд Антиохия кенәзлеге һәм Эдесса графлығы ерҙәре өсөн тәре йөрөтөүселәр һәм Киликий әрмән дәүләте хакимдары менән һуғышҡан.
1155 йылда Мәсүд вафат булған мәлгә [[Рум солтанлығы|Рум сәлжүк дәүләте]] Үҙәк һәм Көнсығыш Анатолияның өҫтөнлөклө державаһы була. аталған Мәсүдкә тиклем Көнбайыш халҡы Анатолияны «Рум» (римлеләр ере), тип атаған, тик уның хакимлығы осоронда Кесе Азияны «Турчия» (Төркиә) тип атай башлаған.
== Сығанаҡтар ==
;Сүриә
1195 йылға тиклемге ваҡиғалар '''Михаил Сүриәле'''нең (1126—1200) «Хронография»һында Мәсүдтең биографияһы һәм хакимлығы тураһында бәйән ителә{{Sfn|Kesik|2003|s=XXIV}}. Мәсүд буйынса тикшеренеүсе М. Кешик 1285 йылға тиклемге ваҡиғаларҙы ''' Бар-Эбрей''' «Хронология»һынан тапҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=XXV}}. 1240 йылда билдәһеҙ рухани ҙған "'''Анонимная сирийская хроника'''"ла Эдессала тәре йөрөтөүселәрҙең идаралыҡ итеүен (1098—1144) һүрәтләй{{Sfn|Kesik|2003|s=XXV}}.
;Әрмән
Мәсүд хакимлығы осоронда булған ваҡиғалар V—XVIII быуаттар әрмән тарихнамәһендә бирелгән. '''Матвей Эдесский''' «Хронография»һы 1136 йылға тиклем яҙған{{Sfn|Kesik|2003|s=XXII}}. Бында Яҡын Көнсығышты сәлжүктәр яулауы һәм тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы көрәш тасуирланған. "Хронография"ны рухани '''Григор Ерец''' 1162 йылға тиклем дауам иткән. «Продолжение хронографии» сәлжүктәрҙең Византия, Данишмендидтар, тәре йөрөтөүселәр һәм әрмәндәр араһындағы мөнәсәбәттәрен еткерә {{Sfn|Kesik|2003|s=XXIII}}. '''Вардан Аревелци'''ҙың «Всеобщая история» хеҙмәте һуғыштарҙы һүрәтләй, әммә Мәсүдтең хакимлығы тураһында мәғлүмәт аҙ{{Sfn|Kesik|2003|s=XXIII}}. '''Смбат Спарапет''' «Йылъяҙма»һында 951—1274 йй. ваҡиғаларҙы яҙған. Бында Киликия әрмәндәре, сәлжүктәр, [[мәмлүктәр]] һәм [[ҡараманоғуллары]] тураһында мәғлүмәт бар{{Sfn|Kesik|2003|s=XXIV}}.
;Византий
Мәсүдтең тормошо һәм эшмәкәрлеге византий мәсьәләләре менән бәйле. Алексей I Комниндың ҡыҙы '''[[Анна Комнина]]''' атаһы тураһында «Алексиада» хеҙмәтендә яҙған. Был хеҙмәт Төркиә тарихын өйрәнеү буйынса әһәмиәтле сығанаҡ. "Алексиада"ла Мәсүдтең ағаһы Мәликшаһ I менән көрәше ентекле бирелгән{{Sfn|Kesik|2003|s=XXI}}. '''Иоанн Киннам'''дың (1143—1185) "Тарих"ы икенсе тәре йөрөтөүселәр походын, Коньяны ҡамауҙы ентекле һүрәтләй{{Sfn|Kesik|2003|s=XXII}}. '''Никита Хониат''' "Тарих"ы Мәсүд һәм император Иоанн араһындағы мөнәсәбәттәргә бағышланған. Никита Хониат һәм Иоанн Киннам хеҙмәттәре бер-береһен тулыландыра{{Sfn|Kesik|2003|s=XXII}}.
;Ғәрәп һәм фарсы
<!--
Арабские и персидские источники не предоставляют достаточный объём сведений о жизни Месуда. М. Кешик использовал их лишь для верификации информации из других источников. Небольшое количество оригинальных сведений дают лишь некоторые из мусульманских источников. К ним относится труд современника Месуда, жителя [[Дамаск]]а '''[[Ибн аль-Каланиси]]''' (1070—1160). Ещё одним современником султана был '''[[Ибн аль-Азрак аль-Фарики|Ибн аль-Азрак]]''' (1117—1181), живший в Анатолии. Однако он акцентировался на истории [[Артукогуллары|Артукидов]], и сведения о Месуде очень сжатые{{Sfn|Kesik|2003|s=XV}}. Ограниченную информацию можно почерпнуть в труде '''[[Ибн аль-Асир]]а''' (ум. 1233) «История атабеков сирийских»{{Sfn|Kesik|2003|s=XVI}}, но его «Полный свод всеобщей истории» обходит стороной события в Анатолии{{Sfn|Kesik|2003|s=XVIII}}. '''[[Аль-Фатх аль-Бундари|Аль-Бундари]]''' (1190—1245), сокративший труд '''[[Имадуддин аль-Исфахани|аль-Исфахани]]''' (1125—1201), упоминает Месуда только в одном предложении. Некоторые факты, полезные для освещения деятельности Месуда в связи с крестоносцами и византийцами, указаны младшим современником Месуда, историком из [[Алеппо]] '''{{Нп5|Ибн аль-Адим|Ибн аль-Адимом|4=Ibn al-Adim}}''' (ум. 1262). Труд '''[[Бахауддин ибн Шаддад|Ибн Шаддада]]''' (ум. 1285) упоминает детали, полезные при описании борьбы Месуда с армянами и крестоносцами{{Sfn|Kesik|2003|s=XVI}}. '''«Анонимный Зангиме'''» описывает события от возникновения сельджуков до 1363 года и является важным источником по истории сельджуков Анатолии. В нём приводятся оригинальные сведения о восшествии Месуда на престол, его борьбе с [[Араб (сын Кылыч-Арслана I)|Арабом]], осаде Коньи Мануилом Комнином, борьбе Месуда с армянами и крестоносцами{{Sfn|Kesik|2003|s=XVI—XVII}}. Современник Месуда из Алеппо '''{{Нп5|Аль-Азими|аль-Азими|4=Al-Azimi}}''' (ум. после 1161) упоминает события жизни Месуда в одном предложении с хронологическими ошибками. Ещё один современник Месуда '''Ибн Хамдун''' (1101—1167) не интересовался анатолийскими событиями и информацию о Месуде даёт в нескольких фразах{{Sfn|Kesik|2003|s=XVII}}. Сведения '''[[Сибт ибн аль-Джаузи|Сибта Ибн аль-Джаузи]]''' (ум. 1257) не оригинальны и дублированы в трудах Ибн аль-Каланиси, Ибн аль-Азрака, Ибн аль-Асира и Имадеддина аль-Исфахани. Труд '''[[Абу Шама аль-Макдиси|Абу Шамы аль-Макдиси]]''' (1203—1268) дополняет информацию о крестоносцах. Труд '''[[Абу-ль-Фида|Абу-ль-Фиды]]''' — краткое изложение всеобщей истории Ибн аль-Асира{{Sfn|Kesik|2003|s=XVIII}}. '''[[Шихабуддин ан-Нувайри|Ан-Нувайри]]''' (ум. 1332) сведений о Месуде почти не даёт. У '''{{Нп5|Карим ад-Дин Аксарайи|Аксарайи|4=Karim al-Din Aqsarayi}}''' (ум. 1332/33) не так много сведений о султане, но, по сравнению с основными источниками, он приводит отличающиеся от них данные о начале деятельности Месуда. Писавшие в XIV веке '''Кади Ахмед Нигдели''' и '''[[Аз-Захаби]]''' (1274—1348) указывают лишь неоригинальную информацию, заимствованную в более ранних источниках{{Sfn|Kesik|2003|s=XIX}}. «Избранная история» '''[[Хамдаллах Казвини]]''' (1281/82—1350) повторяла сведения более ранних источников, некоторые полезные детали позаимствованы из его поэмы «Зафернаме» {{Sfn|Kesik|2003|s=XX}}. «Сборник народов» написан '''{{Нп5|Мюнеджимбаши Ахмед Деде|Мюнеджимбаши|4=Munejjim-bashi Ahmed Dede}}''' (ум. 1702), жившим намного позже описываемых событий. Однако автор использовал множество источников, не сохранившихся до наших дней. В этом труде упоминается имя дочери Месуда{{Sfn|Kesik|2003|s=XXI}}.
-->
;Латин сығанаҡтары
М. Кешик фекеренсә, замандаштары яҙған әҫәрҙәрҙән Икенсе тәре походы тураһында иң мөһим сығанаҡ — Людовик VII армияһында капеллан булып хеҙмәт иткән '''Одон Дейльский''' хроникаһы. Ул француз тәре йөрөтөүселәре армияһының Кесе Азия аша Антиохияға сәйәхәтен һәм сәлжүктәр менән һуғышын ентекләп тасуирлай. Әммә уның хроникаһы ғәҙел түгел{{Sfn|Kesik|2003|s=XXV—XXVI}}{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Гийом Тирскийҙың (1130—1185) «История деяний в заморских землях» хеҙмәтендә сәлжүктәрҙең византиялар һәм тәре йөрөтөүселәр менән мөнәсәбәттәре тураһында мәғлүмәт тупланған{{Sfn|Kesik|2003|s=XXVI}}.
== Биографияһы ==
=== Иртә йәшлек йылдары ===
Мәсүд [[Рум]] солтаны Ҡылыс-Арыҫлан I-нең улы{{Sfn|Demirkent|2002}}. Мәсүд исеме сығанаҡтарҙа тәүге тапҡыр Ҡылыс-Арыҫландың Мосул кампанияһына бәйле барлыҡҡа килгән{{Sfn|Kesik|2003|s=9}}. 1107 йылда Ҡылыс-Арыҫлан Ираҡтағы Мөхәммәт I Тапар әмир Жәкәрмеш урынына Мосул һәм Бәдиәт-әл-Жәзирә атабәге итеп тәғәйенләгән сәлжүк солтаны Жәүәлигә (Чавли, ''фр.'' Jâwali Saqâwâ){{Нп5|Джавали (Чавли)||}} ҡаршы походҡа юллана. 1107 йылдың 22 мартында Ҡылыс-Арыҫлан I үҙенең ҡанһыҙлығы менән билдәле Жәүәлиҙе хаким итеп ҡабул итергә теләмәгән халыҡтың саҡырыуы буйынса Мосулға инә. Походта солтан менән бергә хандың ҡатыны Айша, улдары Тоғрул-Арыҫлан, солтандың улы Мәликшаһ һәм, моғайын, Мәсүд тә булғандыр{{Sfn|Kesik|2004}}.
Сығанаҡтарҙағы мәғлүмәт ҡапма-ҡаршы. Сибт ибн әл-Жаузи, Мәсүд атаһы менән Мосулда булды, тип яҙған{{Sfn|Kesik|2003|s=11}}. Ләкин күп кенә сығанаҡтар, Мәсүд Коньяла ҡалды, тип раҫлай. Аҡһарайҙа әйтелеүенсә, Ҡылыс-Арыҫлан уны походҡа тиклем үк үҙенең вариҫы тип иғлан итә һәм Коньяла ҡалдыра.
1107 йылдың 13 июлендә Ҡылыс-Арыҫлан Хабур йылғаһы буйындағы алышта еңелә һәм, йылға аша сығырға тырышып, аты менән бергә батып үлә{{Sfn|Demirkent|2002}}. Ҡылыс-Арыҫлан һәләк булған мәлгә солтандың улдарынан иң өлкәненә Мәликшаһҡа 11 йәш була{{Sfn|Demirkent|2002}}. Ул Сәлжүк солтаны Мөхәммәт Тапарға әсирлеккә эләгә{{Sfn|Cahen|2014|loc=Chapter two. Turkish activity in the West under Shāhānshāh}}. Сибт ибн әл-Жаузи әйтеүенсә, Жәүәли менән һуғышта атаһы менән Мәсүд булған. Йәнәһе лә ул яу яланында әсирлеккә алынған һәм Мөхәммәт Тапарға ебәрелгән{{sfn|Metin|2017|s=38}}. М. Кешик фекеренсә, Сибт ибн әл-Жаузи мәғлүмәтенең дөрөҫ булыуы ихтимал, һуғыш ваҡытында Мәсүд менән Ғәрәп атаһы янында булыуы ихтимал. Ҡылыс-Арыҫлан еңелгәндән һуң, әсирлектән ҡасыуҙары ихтимал ине. Мосулды һәм уның улдарының береһен Жәүәиләне баҫып алғандыр, моғайын, солтандың башҡа улдарына Анатолияға ҡайтырға рөхсәт итеп, ҡасаҡ туғандарын бер-береһе менән тәхет өсөн көрәшергә, ә Мәликшаһты уларҙы тотҡарлау маҡсатында файҙаланырға уйлағандыр{{Sfn|Kesik|2003|s=11}}.
Ливан тарихсыһы М. С. Такуш раҫлауынса, атаһы үлгәндән һуң Мәсүд Данишмендидтарҙа, ә Ғәрәп Коньяла йәшәгән{{Sfn|Такуш|2002|страницы=۱۱۲}}. Т. Райс та, Месуд Данишмендидтарҙа йәшәгән, тип уйлаған, ләкин, уның фекеренсә, Ғәрәп Анатолияла ([[Кесе Азия]]) түгел, ә Мөхәммәт Тапарҙа тотҡонлоҡта булған{{Sfn|Райс|2004|страницы=31}}.
=== Ағай-энеләренә ҡаршы көрәш ===
==== Мәликшаһ ====
Үҙәк Анатолийҙа килеп тыуған хаосты һәм сәлжүктәрҙең хакимы булмауынан файҙаланып, Византия императоры Алексей I Комнин тыныслыҡты боҙа. Мөхәммәт Тапар хәлдең етдилеген аңлап, Мәликшаһты Анатолияға ебәргән{{Sfn|Sümer|2009}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=202}}. Коньяға килгәс, Мәликшаһ үҙенең батшалығында власты баҫып алған ике туғанын (кузен) язалап үлтергән{{Sfn|Cahen|2014|loc=Chapter two. Turkish activity in the West under Shāhānshāh}}. Бынан тыш, ул Мәсүдте һәм тағы бер ҡустыһы, Ғәрәпте, төрмәгә ултырта. Шунан һуң Мәликшаһ Алексей Комнинға ҡаршы һуғыш башлай. 1116 йылда Афьонкарахисар янындағы лагерҙа һөйләшеүҙәрҙә император менән осрашып, Алексей менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм императорҙан ҙур сумма аҡса ала{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=202}}.
Мәликшаһ менән һөйләшеүҙәр барышында император үҙенә ҡаршы фетнә күтәрелгәнен белә{{Sfn|Sümer|2004}}. Михаил Сүриәле һүҙҙәренсә, хәрби начальник Мәликшаһ Мәсүдте төрмәнән сығарған һәм Данишмендид Мелик Ғәзи янына алып килгән. Бында Мәсүдте солтан тип иғлан иткәндәр{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Михаил Сириец|1982|страницы=36}}. Алексей Мәликшаһҡа лагерҙа ҡалырға йәки Византия һағы менән файҙаланырға кәңәш итә, ләкин теге баш тарта{{Sfn|Sümer|2004}}. Анна Комнина быға ошондай һүҙҙәр менән аңлатма бирҙе: «Үҙҙәрен болоттарҙан да юғарыраҡ тип һанаған вәхшиҙәрҙең тәкәббер холҡо шундай»{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}. Мәликшаһ разведка отрядтарын юлбаҫарҙар юҡмы икәнлеген тикшерергә ебәрә. Ләкин илселәрҙе юлда Мәсүд яғына сығалар. Солтанға әйләнеп ҡайтҡас, улар юлдың хәүефһеҙ булыуын хәбәр иткән. Һөҙөмтәлә Мәликшаһ Мәсүд һалдаттары менән бәрелешкән. Ул ҡасырға маташҡанда, Пухей исемле әмир уға Аҡшәһәр янындағы Тирагионда йәшенергә кәңәш иткән. Тиҙҙән ҡала ҡамауға алына, һәм Пухей халыҡты Мәсүдкә бирелергә һәм Мәликшаһты бирергә күндергән. Мәсүд туғанының күҙен соҡоп алырға һәм Конья төрмәһенә ултыртырға ҡушҡан (1116) {{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}{{Sfn|Chalandon|1960}}. Анна Комнина, Мәликшаһ тулыһынса һуҡыраймаған була, тип яҙған. Ошо хаҡта белгәс, Мәсүд туғанын йәйә кереше менән быуҙырып үлтерткән (1117){{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}{{Sfn|Chalandon|1960}}.
==== Тоғрул-Арыҫлан ====
1107 йылда атаһы Ҡылыс-Арыҫлан вафат булғандан һуң, кесе улы Тоғрул-Арыҫланды әсәһе Мелитеналағы тәхеткә ултырта, уны Артукид Балак бән Баһрам ярҙамында тотоп тора{{sfn|Metin|2017|s=39—42}}. Стратегик мөһим урында торған Мелитена, Анатолиянан Иранға илткән юлдарҙың береһендә урынлашҡанлыҡтан, төбәктең бөтә хакимдарын да ҡыҙыҡһындырған{{Sfn|Cahen|1968|pp=72—83}}, уға хужа булыу Үрге Месопотамияны контролдә тотоу мөмкинлеген биргән{{Sfn|Cahen|1986}}.
Байтаҡ йылдар дауамында ҡалаға эйә булыу яғынан Гөмүштекин Ғәзи менән Ҡылыс-Арыҫлан бәхәсләшкән. Беренсе тәре походы башланғас, солтан әрмән идарасыһы Гвриил етәкселек иткән Мелитенаны ҡамаған. Тәре йөрөтөүселәрҙең Кесе Азияға килеүен белгәс, Арыҫлан Мелитена ҡамауын өҙгән{{Sfn|Demirkent|2002}}. 1101 йылда тәре йөрөтөүселәр армияһы һөжүм иткәндә, Гөмүштекин Ғәзи менән Ҡылыс-Арыҫлан, ваҡытлыса союз төҙөп, дошманға ҡаршы һуғыша. Әммә һуңынан, 1102 йылдың 18 сентябрендә, Гөмүштекин Ғәзи Мелитенаны баҫып алғанлыҡтан, солтан Гөмүштекин Ғәзигә һөжүм итә һәм уны Мараш янында тар-мар итә. 1104 йылда Гөмүштекин Сиваста мәрхүм була, һәм Данишмендидтар кенәзлегендә Ғәзи улдарының тәхет өсөн көрәше осоро башлана. Шуның менән файҙаланып, 1105 йәки 1106 йылдың 2 сентябрендә Ҡылыс-Арыҫлан Данишмендидтарҙың Мелитенаһын баҫып алған. Ғөмүштекиндың улы Әмир Мәлик Ғәзи, бөтә туғандары үлгәндән һуң, кенәзлек хакимы булып киткән{{Sfn|Kesik|2003|s=36}}. Башта Мәлик Ғәзи Рум сәлжүктәрен сюзерендар тип таныһа ла, ул Ҡылыс-Арыҫлан I вафатынан һуң, Анатолиялағы власть вакуумынан файҙаланған һәм төбәктә Данишмендидтар хөкөмдарлығын кире ҡайтарыу маҡсатында, Мәсүдте хуплаған{{Sfn|Kesik|2003|s=36}}. Мелик-шаһты юҡ иткәндән һуң, Мәсүд солтан тәхетенә эйә булған. Ул Мелик Ғәзиҙең ҡыҙына өйләнгән{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Chalandon|1960}} {{Ref+|В некоторых источниках тестем Месуда назван Гюмюштекин Гази, поскольку ранее правление Данышменда Гази указывалось до 1104 года, поэтому считалось, что с 1104 по 1134 год правил Гюмюштекин Гази{{Sfn|Босворт|1971}}.|group=comm}}. Мәсүд ҡайныһына ғүмере аҙағына тиклем тоғро булған {{Sfn|Sümer|2004}}.
Балак иҫән саҡта Мәсүд менән Ғәзи әмир Мелитенаға ҡарата бер ниндәй ҙә хәрәкәт яһамаған. 1124 йылдың 6 майында Манбижды ҡамағанда Балак вафат булғас, уның биләмәләрен бүлешкәндәр{{Sfn|Kesik|2003|s=36}}. Тоғрул-Арыҫлан, Балаҡтың аҫрауға алынған улы булғанлыҡтан һәм башҡа улдары булмау сәбәпле, үҙен уның мираҫына хоҡуҡлы тип һанаған. Ул Масараны (Миншар) һәм Гергерҙы баҫып алған. Быға Харпутты (Элязыг) алған Сөләймән Артукид (Балактың туғанының улы һәм Ил-Ғәзиҙең улы) ризаһыҙлыҡ белдергән{{sfn|Metin|2017|s=46}}. Тоғрул-Арыҫлан менән Сөләймән араһында дауам иткән көрәш менән файҙаланып, Мәсүд ярҙамына таянып, Мәлик Ғәзи 1124 йылдың 13 июнендә Мелитенаға ҙур армия менән һөжүм итә{{Sfn|Kesik|2003|s=37}}. Алты ай ҡамауҙан һуң 1124 йылдың 10 декабрендә Тоғрул-Арыҫлан һәм уның әсәһе бирешкән. Улар Данишмендидҡа ҡаланы тапшыра һәм Миңшар һарайына сигенгән{{Sfn|Sümer|2004}}.
==== Ғәрәп ====
Ғәрәп, Мәсүдтең икенсе бер туғаны, Анкараның һәм Кастамонуның хакимы булған{{Sfn|Sümer|2004}}. Сәлжүктарҙың элекке Мелитанаһы Данишмендид ҡулына күскәненә ул Мәсүдкә ныҡ асыулы булған{{Sfn|Sümer|2004}}. Ғәрәп быны ҙур тырышлыҡ һалып Мелитенаны алған атаһына ҡарата хыянат тип иҫәпләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=38}}. Шуға күрә ул Мәсүдкә 30 000 кешенән торған ғәскәр менән ҡаршы сыҡҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=38}}{{Sfn|Sümer|2004}}{{ref+|К. Ғәрәп беренсе алышта еңгән. Сығанаҡтарҙа мәғлүмәттәрҙең етмәүе арҡаһында ошо ваҡиғаның урыны һәм ваҡыты билдәһеҙ. Мәсүд, ярҙамына иҫәп тотоп, Константинополгә Византия императоры Иоанн II Комнинға килә. Император солтанды яҡшы ҡабул итә һәм уға алтын, ғәскәр биргән.
Ярҙам алғас, Мәсүд үҙенең ҡайныһына, Мелик Ғәзи әмиргә килгән. 1126 йылда улар, көстәрен берләштереп, Ғәрәпкә яу асҡан. Был юлы Ғәрәп еңелгән һәм Киликияның әрмән батшаһы I Торосҡа ҡасҡан{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=39}}. Ғәрәп Торостан алған ғәскәр менән Киликиянан Анатолийға әйләнеп ҡайта. Бер нисә алыштан һуң Ғәрәп еңелә. Византия императоры Иоаннда йәшенеп торорға мәжбүр булған. Был хәл 1127 йылда булды. Ошо датанан һуң Михаил Сүриәле уны башҡаса телгә алмай{{Sfn|Kesik|2003|s=40}}.
«Аноним Зангима» яҙыуынса, Ғәрәп ҡустыһы Мәсүдкә ҡаршы өс тапҡыр һуғышҡан. Ахыр сиктә, улар килешеү төҙөгән, һәм Мәсүд Ғәрәпкә бер нисә ҡәлғә биргән. Бер аҙҙан туғандар һүҙгә килешә, Ғәрәп византия императорынан ярҙам һорай, ләкин өлгөрмәй{{Sfn|Kesik|2003|s=40}}, сөнки 1128 (йәки 1129) йылда Византияла вафат була{{Sfn|Sümer|2004}}.
=== Данишмендидтар Ғәзи һәм Мөхәммәт менән мөнәсәбәттәре ===
Ҡылыс-Арыҫлан үлгәндән һуң, Мәлик Ғәзи Анатолияның иң ғәйрәтле хөкөмдары булған{{Sfn|Kesik|2003|s=41}}. 1129 йылда византий наместнигы Касианус Мәлик Ғәзигә Анкараны, Чанкырыны, Кастамонаны һәм Ҡара диңгеҙ ярын биргән{{Sfn|Kesik|2003|s=41}}. Шул территорияларҙы кире ҡайтарыу маҡсатында, император Иоанн Комнин Кастамону районына баҫып ингән. Әммә ул Анатолияға китеүе була, уның ҡустыһы Исаак Комнин (Алексей Комниндың улы) Константинополгә әйләнеп ҡайта һәм тәхеткә эйә булырға маташҡан. Артабан уны Мәсүд, аҙаҡ Мәлик Ғәзи үҙҙәрендә йәшертеп йәшәтә{{Sfn|Kesik|2003|s=41}}, шунан Исаакты Трапезундҡа, Константин Гаврға оҙатҡан. 1131 йылда Мәлик Ғәзи Киликияға поход яһаған, һәм Киликий әрмән дәүләте хакимы Левон I йыл һайын яһаҡ түләргә ризалашҡан. Бынан һуң Мәлик Ғәзи Мелитенаға ҡайтҡан, уның янына Коньянан Мәсүд һәм Трапезундтан Исаак килгән{{Sfn|Kesik|2003|s=42}}. Исаак Мелитенанан Левонға килгән, уның ҡыҙына өйләнгән һәм килешеү төҙөгән. Әммә бер аҙ ваҡыттан Исаак ҡайныһы менән һүҙгә килешә һәм Мәсүдкә ҡасып килгән{{Sfn|Kesik|2003|s=54}}
Мелитенала ҡыш сыҡҡандан һуң, Мәлик Ғәзи һәм, моғайын, Мәсүд 1132 йылда Кастамонуны яулаған{{Sfn|Kesik|2003|s=42}} (1131{{Sfn|Sümer|2004}}). Мәсүд уның янында булған булырға тейеш. Ғәзи һәм Мәсүд Ҡара диңгеҙ яры буйында тәре йөрөтөүселәрҙең ҡәлғәһе Зининды баҫып алған, әммә тәре йөрөтөүселәр 4000 динар түләп ҡотолалар{{Sfn|Kesik|2003|s=42}}. 1132 йылда император Иоанн Комнин Кастамонуны кире алған. 1133 йылда Мәлик Ғәзи Кастамонуны ҡамаған, һәм халыҡ уға ҡала ҡапҡаһын асҡан{{Sfn|Sümer|2004}}. 1134 йылда Мәлик Ғәзи үлгән. Ғүмеренең ахырына уның биләмәләре [[Евфрат]] йылғаһынан алып Сакарья (Сангариус) йылғаһына тиклем һуҙылған булған. Ярҙамы өсөн рәхмәт йөҙөнән Мәсүд уға Мелитена, Кайсери, Чанкиры, Анкара һәм Кастамонуҙы биргән. Мәсүд Конья, Нигде, Афьонкарахисар һәм Аҡһарайға эйә булған{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}{{Sfn|Kesik|2003|s=41—42}}.
Мәлик Ғәзиҙең дүрт: Мөхәммәт, Яғыбасан, Яған һәм Айнудәүләт исемле улы булған. Айнудәүләт һәм Яған риза булмаһа ла, атаһының вариҫы булып Мөхәммәт ҡалған. 1135 йылда Мөхәммәт Яғанды үлтергән, Айнудәүләт Мелитенаға ҡасҡан<!-- как зять султана Месуда -->{{Sfn|Kesik|2003|s=43}}. Мәсүд менән Мөхәммәт Ғәзи мираҫы арҡаһында низағлашҡан {{Sfn|Sümer|2004}}. Иоанн Комнин Данишмендидтарҙың көсһөҙләнеүенән һәм Мәсүд менән Мөхәммәттең низағынан файҙаланып, Мәсүд менән Мөхәммәткә ҡаршы килешеү төҙөгән. Мәсүд императорға хәрби отряд ебәргән, һәм Чанкырыны ҡамаған{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}. Үҙенең дошмандарын айырыу маҡсатында, Мөхәммәт Мәсүдкә ташламалар яһау аша, хаттар яҙып, уның менән килешеү төҙөгән{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}{{Sfn|Kesik|2003|s=43}}. Мәсүд ғәскәре Чанкырынан киткән, император ҡамауҙан баш тартырға мәжбүр булған. Яҙ көнө Иоанн Кастамону һәм Чанкырыны ҡыҫҡа ваҡытҡа ғына яулай{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}.
=== Византия менән көрәш ===
==== Иоанн Комнин ====
1137 йылда Иоанн Киликияға һәм Сүриәгә походҡа башлаған. Юлда уның армияһы Мәсүдтең биләмәләрен туҙҙырған. Яҙ ул Киликий Әрмәнстаны хакимы Левон I территорияларын — Тарсты, Аданды, Мопсуестияны һәм Аназарбты баҫып ала. 20 августа Иоанн, әҙ генә ҡамауҙан һуң, Антиохияны яулаған. Шунан һуң император, йәнә Соҡор үҙәненә ҡайтҡан, Левон менән уның улдарын баҫып алған һәм Константинополгә оҙатҡан. 1138 йылдың башында, бер аҙналыҡ ҡамауҙан һуң, император Алеппо районындағы Бизаны ала. Алеппо атабәге Имадеддин Занги был ваҡытта Химста булған. Ул үҙенең командиры Саварҙы 5000 кешелек отряды менән Алеппоға ярҙамға ебәргән. Иоанн Алеппоны яулай алмай, яҡындағы Асариб менән Кафартаб ҡәлғәләрен баҫып алған. Иоанн Шейзарҙы ҡулға ала алмаған, һәм Антиохияға ҡайтҡан. Михаил Сүриәле һүҙҙәренсә, был ваҡытта Мәсүд Аданды баҫып алған, руханиҙар менән ҡалала йәшәүселәрҙе Мелитенға алып киткән, унда әсирҙәрҙең бер өлөшөн һатҡан. Адананан һуң Мәсүд Кесун менән Мараш кенәзлектәренә һөжүм иткән һәм уларҙың тирә-яғын талаған. Иоанн Киликияға ҡайтҡас, ғәскәренең бер өлөшөн Мәсүдкә ҡаршы ебәргән{{Sfn|Kesik|2003|s=56}}. Михаил Сүриәле һүҙҙәренсә, 1138 йылда император, Мәсүд менән килешеү төҙөп, Константинополгә ҡайтҡан. Никита Хониат килешеү тураһында яҙмаған һәм былай тип яҙған: «Сәлжүктәр тар-мар ителгән, күптәре әсирлеккә алынған, уларҙан йөк аттарын һәм йөк аттарын тартып алғандар»{{Sfn|Kesik|2003|s=57}}. Яхъя Киннам да килешеү тураһында телгә алмаған{{Sfn|Kesik|2003|s=57}}. Император яулап алған ерҙәрҙе тиҙҙән мосолмандар баҫып ала{{Sfn|Kesik|2003|s=57}}.
1139 йылдың яҙ аҙағында император армия менән Улубаттан Данишмендидҡа ҡаршы сыға. Һалҡын ҡыш эҙемтәләре императорҙы һәм уның армияһын ауыр хәлгә ҡуя. Уларҙың аҙыҡ запасы бөткән, һәм аттарының бер өлөшө үлгән. Мәсүд отрядтары, византийҙарҙың ауыр хәлен күреп, һөжүм итә һәм талай. Император хәйлә уйлап сығара, йәйәүле ғәскәр, һанын күп күрһәтеү маҡсатында, кавалерия артынан хәрби вымпелдар күтәрә. Сәлжүктәр сигенә, ә император 1140 йылдың башында Данишмендидтарҙың боронғо ҡалаһы Никсарҙы ҡамай. Михаил Сүриәле Иоанн император менән асыуланышыа һәм Мәсүд яғына сыға. Ул Мәсүдтең ҡыҙына өйләнә, мосолман диненә күсә һәм Коньяла ҡала{{Sfn|Kesik|2003|s=57—59}}.
Император Константинополь янынан 1141 йылдың 13 ғинуарында ҡуҙғала, сәлжүктәр уларҙы эҙәрлекләп килә. Мәсүд Улуборлуны ҡамай{{Sfn|Kesik|2003|s=59}}. 1142 йылдың яҙы Иоанн Комнин Антиохияны тағы яулап алырға маташа. Ул үҙенең ниәттәрен йәшерергә тырышып, Киликияға беренсе походта яулап алған ерҙәрен һаҡлап ҡалыу маҡсаты менән экспедиция ойошторҙоҡ ти. Дөрөҫө — Иоанндың маҡсаттарының береһе сәлжүктәр булған. Ләкин Мәсүд улар килгәнгә тиклем Олуборлонан сигенгән. Император өлкән улы Алексей һәләк булған Анталияға барып еткән. Императорҙың башҡа улдары, Андроник менән Исаак, ҡустыһының кәүҙәһен диңгеҙ буйлап Константинополгә алып ҡайтырға тырыша, ҡайтып барышлай Андроник вафат булған{{Sfn|Kesik|2003|s=59—60}}. 1142 йылда Мәсүд Анталия төбәгенә һөжүм итә һәм бик күп табыш һәм әсирҙәр ала{{Sfn|Sümer|2004}}. Иоанн Мануилдың кесе улы менән сәфәрен дауам иткән. Ул Киликияны аша сыҡҡан һәм Сүриәгә йүнәлгән. 1142 йылдың 25 сентябрендә Иоганн Баграс ҡәлғәһе янында була, унан, килешеүгә ярашлы, эске ҡәлғәһе менән, ҡаланы тапшырыуҙы талап итеп, Антиохия Раймундына хәбәр ебәрә. Раймунд ҡаланы биреүҙән баш тартҡан, һәм Иоанндың армияһы Антиохияның тирә - яғын талаған. Шунан Иоганн, киләһе яҙға килеренә иҫәп тотоп, ҡайтып китте. Әммә 1143 йылдың 8 апрелендә ул донъя ҡуйҙы{{Sfn|Kesik|2003|s=61}}. Император тәхет вариҫы тип Мануилды күрһәтә{{Sfn|Kesik|2003|s=61}}.
==== Мануил Комнин ====
Константинополдә власть алмашыныуы менән файҙаланып, Мәсүд Византия ерҙәренә һөжүм итә. Мануил яуап итеп Мелангия ҡалаһы янындағы Сәлжүк ерҙәрен баҫҡан. 1145 йылда Константинополдең Сүриә биләмәләре менән бәйләнештәре хәүеф аҫтында ҡала. Мануилдың асыуы ҡабарған һәм ставкаһын Риндакос йылғаһы тигеҙлегендә урынлаштырған{{Sfn|Kesik|2003|s=62}}. 1146 йылдың йәйендә Мануил Фригияға килә. Ул ебәргән отрядтар сәлжүктәрҙе туҙҙыра һәм күп табышҡа эйә була. Әммә Үҙәк Анатолийҙың көнбайышында Мәсүд ғәскәрҙәре Кесе Мендерес үҙәненә юл тота һәм ҙур табыш менән ҡайта. Император Конья янына сығыш яһап, Мәсүдкә хат ебәрә{{Sfn|Kesik|2003|s=63}}. Иоанн Киннам яҙғанса, ул солтанға былай тип яҙған: «Походыбыҙға һинең ҡылығың этәргес бирҙе. Прокананы алдың һәм күптән түгел Рим еренә һөжүм иттең. Шулай уҡ Римдең союздашы Ягунпасанды һәм башҡа ҡәбилә идарасыларын һуғыш менән борсойһоң. Аҡыллы кеше булһаң, Алла язаһын алырға тура киләсәк, тип уйларға тейеш инең. Йә яуызлыҡтан тыйыл, йә ҡаршы торорға әҙер бул»{{Sfn|Иоанн Киннам|1859|страницы=42}}. Быға Мәсүд Аҡшәһәрҙә (Филомелион) лагерь ҡорасаҡмын, тип яуап бирә {{Sfn|Kesik|2003|s=64}}.
Мәсүд Калограй ҡалҡыулығына Византия армияһына һөжүм итергә бер отряд ебәрә. Был отряд еңелә. Был турала белгәс, солтан Филомелиондағы лагерҙы ташлап сығып киткән. Мануил солтанға мыҫҡыллы хат ебәрә. Ләкин солтан уға ҡолаҡ һалмаған һәм Андрахман янында лагерь ҡорған. Император Филомелионға һөжүм итә, Мануилдың уҡтан үксәһе яралана, әммә Византия армияһы ҡаланы ала һәм уны яндыра. Мануил әсирҙәрҙе азат иткән һәм сәлжүктәрҙең тауарын тартып алған{{Sfn|Kesik|2003|s=65}}{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=212}}. Император Мәсүд лагерына яҡн урынлашҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=66}}.|group=comm}}. Икенсе көндө һуғыш башлана. Сәлжүктәр сигенә башланы. Византия армияһы күптәрҙе үлтерә һәм әсирлеккә ала. Мануил Коньяға юлланған (1146){{Sfn|Kesik|2003|s=66}}.
Мәсүд Коньяны оборонаға әҙерләгән, ләкин, ябыҡ урында ҡамауҙа ҡалыу ҡала өсөн дә, армия өсөн дә хәүефле булырын белгән. Шуға күрә ул ғәскәрҙең бер өлөшөн ҡаланан ситтәге ҡалҡыулыҡ битенә урынлаштырған, ә үҙенең отряды менән Конья менән Каббала һарайы араһындағы тауҙа урынлашҡан. Мәсүд ҡаланы һаҡлауҙы ҡатынына ышанып тапшырған{{Ref+|Никита Хониат полагал, что за оборону стен отвечала одна из дочерей Месуда, которая была замужем за Иоанном Комнином{{Sfn|Kesik|2003|s=66}}.|group=comm}}. Мануил Мәсүдтең ҡаланың уң яғында икәнен аңлап, уға һөжүм итергә йыйына. Ләкин император офицерҙары ризалашмаған, сөнки солтан үҙен ҡурҡыныс аҫтына ҡуймаҫын аңлағандар, күренгән һалдаттар авангард ҡына, тип иҫәпләгән. Мануил икеләнеүселәрҙән көлгән{{Sfn|Kesik|2003|s=66}}. Византийҙар Конья ны уратып ала. Мануил ҡала көслө нығытылған икәнен аңлай һәм Мәсүдкә ярҙам килгәнен белгән{{Sfn|Kesik|2003|s=67}}. Михаил Сүриәле Мәсүдкә ярҙамға Хөрәсән, Бағдад әмирҙәре һ. б. килгән{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=213}}. Мануил армияһының кире сыға торған юлы ябылыуы мөмкинлегенән ҡурҡҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=67}}. Яңы тәре походы тураһында лә хәбәрҙәр килгән{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=213}}. Император ҡамауҙан баш тарта, ҡалдырыр алдынан ҡала тирә-йүнен ҡыйратырға бойора. Зыяраттарҙа мәйеттәрҙе ҡәберҙәренән алып ташлағандар. Иоанн Киннам, Мануил солтан әсәһенең ҡәберлегенә генә тейергә ҡушмаған{{Sfn|Kesik|2003|s=67}}.
Византия армияһы сигенгәндә уны сәлжүктәр эҙәрлекләй. Сәлжүктәр Цибрелицемани тип атаған артылышта Мәсүд Данишмендид ярҙамында Византия армияһын тар-мар итергә ниәтләгән. Император иһә үҙенең лагерынан ике яҡтағы тәрән ҡаяларҙа һуғышсыларын йәшереп ҡалдырған булған{{Sfn|Kesik|2003|s=68}}. Улар ҡорал да йәшергән булған. Сәлжүктәр күренмәгәс, император үҙенә хеҙмәт иткән төрөк Пупакесты разведкаға ебәрә. Пупакес тиҙ арала әйләнеп ҡайтҡан һәм "фарсы"лар аҙ булыуын хәбәр иткән. Мануил ҡустылары һәм Пупакес менән шул яҡҡа юл тотҡан. Дошмандың бәләкәй отрядын осратып, улар уны үҙҙәренә әүрәтергә маташҡан, ләкин киреһенсә килеп сыҡҡан. Мануил һәм уның эргәһендәгеләр лагерҙан йыраҡҡа киткәндәрен аңлап, төрөктәргә ҡаршы көрәшеүҙе уның өсөн ҡурҡыныс тип һанаған. Утрауға еткәс, дошмандың биш йөҙләгән кешенән торған отряды менән бәрелешкән.
Улар артынан бөтә ғәскәре менән Мәсүд ҡыуған. Император сигенмәгән, аҙ һанлы ғәскәре менән сәлжүктәргә һөжүм иткән. Ул, армиям ярҙамға ашыға, тип уйлағандыр. Йәки уны аҡылһыҙлыҡҡа батырлыҡ күрһәтеү теләге этәргәндер. Сәлжүктәр уны уратып алған. Солтан император отрядының ярҙамға килеүселәр менән ҡушылыуына юл ҡуймаҫҡа тырышҡан. Император үҙен дә, армияһын да ҡурҡыныс аҫтына ҡуйған өсөн уны яҡындары тәнҡитләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=69}}. Мәсүд ғәскәрҙәре ике яҡтан һөжүм иткәнлектән, Византия ғәскәре ҙур юғалтыуҙар кисергән. Ҡурҡыштан ғәскәрҙәр ҡушылған һәм сәлжүктәр уларҙы уратып алған{{Sfn|Kesik|2003|s=70}}. Византия армияһы 20 000 самаһы грек һалдатын юғалтҡан{{Sfn|Sümer|2004}}. Мануил ҡамауҙан ҡотола алған. Император һөжүм итергә теләһә лә, яҡындары ял итергә булған{{Sfn|Kesik|2003|s=70}}. Император батша байрағын алып, үҙ яҡлылар менән бергә сәлжүктәрҙе сигендергән. Мануил уларҙы ҡараңғы төшкәнсе эҙәрлекләгән, ә һуңынан үҙенең лагерына ҡайтҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=71}}. Император Мәсүдкә киләһе йылда тағы киләм, тип хат ебәргән. Мәсүд илселәре аша килешеү тәҡдимен еткергән. Яңы тәре йөрөтөүселәр тулҡыны тураһында төрлө имеш-мимештәр таралғанлыҡтан, Мануил илселәрҙе, төрлө һылтау табып, тотҡарлаған, сөнки тыныслыҡ тураһында ҡарар ҡабул итер алдынан, бик ныҡ уйлап эшләргә кәрәк булған. Был осорҙа ла бер нисә бәрелеш булған{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=72—73}}. «Аноним Зангима» яҙыуынса, Мәсүд ете Византия ҡәлғәһендә һалдаттарҙы үлтергән. Киннам яҙғанса, батша үҙ ғәскәре менән Риндакос йылғаһына еткәс, солтан Мәсүдтең илселәре солтандың килешеү буйынса үтенесен еткергән. Һөйләшеүҙәр тамамланғас, ике яҡ араһында, Праканды һәм тағы бер нисә ҡәлғәне кире биреү шарты менән, килешеү төҙөлгән{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=74}}. Шунан һуң, 1155 йылда Мәсүд үлгәнгә тиклем, Мануил бүтән ҡаршы һөжүм яһамаған{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=213}}{{Sfn|Kesik|2003|s=75}}.
Әрмәндәр сәлжүктәрҙең еренә һөжүм иткәнлектән, солтан императорға уларға ҡаршы поход ойошторорға тәҡдим итә{{Sfn|Kesik|2003|s=75}}.
=== Данишмендидтар менән мөнәсәбәттәре. Мәхәммәттең улдары ===
Мөхәммәт Данишмендид 1142 йәки 1143 йылда үлгәндән һуң{{Sfn|Özaydin|1993}}, уның ваприҫтары араһында мираҫ өсөн көрәш башланған, Данишмендид ерҙәре өс өлөшкә: Кайсери, Сивас һәм Мелитенаға бүленгән. Яғы-Басан Сивасты алған. Мәсүд кейәүе Зюннунға Кайсериҙы алырға ярҙам иткән{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=46}}. Айнудәүлә Мелитена хакимы{{Sfn|Kesik|2003|s=46}}. Данишмендидтар территорияларын өс өлөшкә бүлгәндән һуң, Мәсүд Анатолияның иң ғәйрәтле хөкөмдары булып киткән{{Sfn|Kesik|2003|s=44}}. Айнудәүлә Сивасҡа туғаны Яғы-Басанға барған һәм уның менән Мәсүдкә ҡаршы тыныслыҡ килешеүе төҙөгән. Һуңынан ул Эльбистан һәм Жәйханды баҫып алған{{Sfn|Kesik|2003|s=46}}. Мәсүд Сивас хакимы Яғы-Басанды еңгән, ә үҙенең бәләкәй улын Шаһиншаһты Анкара, Чанкира һәм Кастамонуҙың хакимы итеп билдәләй{{Sfn|Sümer|2004}}.
Византия императоры Иоанн 1143 йылдың апрелендә вафат булғас, улы Мануил I Комнин уның вариҫы тип иғлан ителә{{Sfn|Sümer|2004}}.
1143 йылда Мелитенаны тәүге тапҡыр ҡайтарырға маташа. Ул Айнуддәүләгә ҡаланы ҙур иктаға алмаштырырға тәҡдим итә, әммә тегеһе һөйләшеүҙәр өсөн ҡатынын, Мәсүдтең бер туғанының ҡыҙын ебәрә. Мәсүд ҡыҙҙың үтенесенә ҡолаҡ һалмаған, 17 июндә 1143 йылдың 14 сентябрендә Мелитенаны уңышһыҙ ҡамаған{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=47}}. 1144 йылда Месуд Айнуддәүлә эйә булған Жәйхан менән Эльбистан өлкәләрен баҫып ала. Эльбистандың хакимы итеп улы Ҡылыс-Арыҫлан II тәғәйенләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=47}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Шунан Мәсүд Мелитенанеы икенсе тапҡыр өс дауамында ҡамауҙа тотҡан. Византия императоры Мануил Комнин Сәлжүк ерҙәренә яҡынлашыуы хаҡында хәбәр килгәнлектән, 1144 йылдың 15 авгусында солтан ҡамауҙы алған{{Sfn|Kesik|2003|s=47}}. Айнуддәүлә 1152 йылдың 12 июнендә вафат булған, вариҫы — улы Зөлҡәрнәй. Яғы-Басан туғанының улына һәм уның әсәһенә Мәсүдкә буйһонмаҫҡа кәңәш бирә. Ғауға ваҡытында һәләк булмаһындар һәм уның ҡулына эләкмәһендәр өсөн, әсәһе менән улы Сивасҡа үҙҙәренең көтөүҙәрен ебәргән. Ошо хаҡта белгәс, Мәсүд Яғы Басанға яза бирергә булды һәм уға ҡаршы сыҡты. Сивас батшаһы солтанға буйһонған{{Sfn|Kesik|2003|s=48}}. 1152 йылдың 24 июлендә солтан өсөнсө тапҡыр Мелитенаны ҡамаған, армияһы ҡаланың тирә-яғын туҙҙырған. Зөлҡәрнәйҙең әсәһе, Айнуддәүләнең тол ҡатыны һәм Мәсүдтең бер туғанының ҡыҙы, солтан янына килеп, уның аяғына йығылып, ғәфү үтенгән. Солтан, Зөлҡәрнәй килеп буйһонһа, ҡамауҙы алып, уны ҡала менән идара итергә ҡалдырасаҡ, тип яуаплаған. 1152 йылдың 15 авгусында Саван ҡулына ҡылыс һәм саван тотоп килә һәм тоғролоҡ анты бирә. Солтан, һүҙендә тороп, уны Мелитенала идара итергә ҡалдырған{{Sfn|Kesik|2003|s=48—49}}. Яғы Басанды ҡыҙына өйләндергән{{Нп5|Карим ад-Дин Аксарайи|Аксарайи|4=Karim al-Din Aqsarayi}} {{Sfn|Kesik|2003|s=49}}.
=== Занга һәм Нуретдин менән мөнәсәбәттәре ===
Мәсүд менән Занганың мөнәсәбәттәре дуҫтарса булған. Көнсығышта улар тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы союздаштар булараҡ эш иткән. Дауыттың улдары мираҫ өсөн көрәш башлай. Ҡара-Арыҫлан ярҙам һорап солтан Мәсүдкә мөрәжәғәт итә һәм 20 мең һыбайлы алған{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=101, 104, 105}}. Занга Мәсүд ғәскәре менән осрашырға теләмәй, һәм Артукид биләмәләренән үҙ ғәскәрҙәрен сығарған{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}. Занга менән Месуд араһындағы башҡа бәхәстәр теркәлмәгән{{Sfn|Kesik|2003|s=99}}.
1146 йылда Занга вафат булған, ерҙәре улы Нуретдин Мәхмүт (Сүриә, Алеппо) менән Сәйфетдин әд-дин Ғәзи I (Жәзирә, Мосул) араһында бүленгән. Бынан тыш, Нуретдин Мәсүд һәм Артукидтар менән союзда һуғыша. 1146 йылда Жослен II Хокинс 1144 йылда Занга яулап алған Эдессаны кире ҡайтарырға маташа{{Sfn|Kesik|2003|s=102}}.
Занга менән Месуд араһында туғанлыҡ {{Sfn|Kesik|2003|s=99}} Имадетдин Занганың улы Мәхмүт Нуретдин менән Мәсүдтең ҡыҙының никахы нигеҙендә урынлаштырылған. Был никах ике дәүләт араһында мөнәсәбәттәрҙе нығытҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}. С. Рансимен әйткәнсә, Мәсүд Тель-Баширҙы Нуретдинды ҡыҙының бирнәһе итеп ҡалдырған, һәм 1151 йылда ҡаланы ике хакимдың да ғәскәре алған{{Sfn|Kesik|2003|s=102}}.
=== Тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы көрәш ===
==== Дорилей янындағы алыш ====
[[Файл:Passages_faiz_oultre_mer_SEBASTIEN_MAMEROT_140_(cropped).png|мини|Икенсе тәре походы башында Конрадтың сәлжүктәр менән һуғышы. Себастьен Мамроның «Походы французов в Утремер» китабындағы Жан Коломб миниатюраһы (1474)]]
1144 йылда Имадетдин Занганың Эдессаны баҫып алыуы Европала борсолоу тыуҙыра, сөнки тәре йөрөтөүселәрҙең башҡа дәүләттәрен ҡурҡыныс аҫтына ҡуя. Икенсе тәре походы ойошторола. Немец короле Конрад III һәм француз короле Людовик VII Константинополгә үҙ ғәскәрҙәре менән килгән{{Sfn|Sümer|2004}}. Император Мануил I Комнин менән Мәсүд тәре походы башланыуы тураһындағы хәбәрҙе ишеткәс, низағты туҡтата һәм тыныслыҡ урынлаштыра. Мәсүд бөтә мосолман хакимдарынан ярҙам һораған һәм ҡалаларын нығытҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=81}}. Тәре йөрөтөүселәрҙең немец армияһы Босфорҙы үтеп, Кадыкёйҙа (Халкедон) лагерь ойоштора. Конрад Мануилдың киҫәтеүенә иғтибар итмәй, үҙ көсөнә ышанып, ставкаһын Никеяла урынлаштырған{{Sfn|Kesik|2003|s=82}}. Конрад беренсе тәре походы юлынан киткән{{Sfn|Sümer|2004}}. Конрад армияһы 15 октябрҙә көнсығышҡа йүнәлә; Конрадтан тыш, ғәскәрҙәргә Византия полководецы Стефанос етәкселек иткән. Тәүге аҙнала улар Византия биләмәләренән барған, сәлжүк биләмәләренә килеп еткәс, византий оҙатыусылары Конрадҡа, иң ҡыҫҡа юл бер нисә көнгә һуҙыласаҡ һәм был ваҡытҡа аҙыҡ-түлек запасы әҙерләргә кәрәклеген еткергән. Тәре йөрөтөүселәр ылауҙарына аҙыҡ-түлек тейәгән. Әммә күрһәтелгән ваҡыттан һуң ғәскәр кәрәкле урынға барып етмәгән, оҙатыусылар юҡҡа сыҡҡан. Уларҙы иртәнсәк абайламағас, Конрад кәңәшмә йыя. Командирҙарҙың бер өлөшө алға барыу яҡшыраҡ тип иҫәпләй, әммә бер өлөшө артҡа боролорға саҡыра. Ниһайәт, артабан барырға ҡарар ителә. Әммә тәре йөрөтөүселәрҙең бер ниндәй ҙә эш планы булмаған; бынан тыш, эргә-тирәләге ҡалҡыулыҡтарҙа сәлжүк яугирҙары күренә башлаған{{Sfn|Kesik|2003|s=83}}.
1147 йылдың 26 октябрендә Конрад армияһы Дорилей эргәһендәге Һарыһыуға (Батис) барып етә. Һыбайлылар ҙа, йәйәүлеләр ҙә ял итергә әҙерләнгән. Бар-Әбрәй әйтеүенсә, һыуһын ҡандырмау арҡаһында юлда меңләгән тәре йөрөтөүселәр һәм аттар һәләк булған{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}. Сәлжүк армияһының алдынғы көстәре ҡапыл тәре йөрөтөүселәргә һөжүм итә{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}. Гийом Тирский әйткәнсә, Мәсүд, Парамус исемле әмирҙе ебәреп, һуғышта ҡатнашмаған{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}{{ref+|«Султан Иконии не участвовал в этом великом приключении. Поскольку это было позволено Богом, знатный и могущественный турецкий сатрап по имени Парамус, командовавший войсками султана, совершил этот почти неожиданный подвиг»{{Sfn|William of Tyre|1943|p=172}}.|group=comm}}. Әммә «Анонимная сирийская хроникаһы»нда, Мәсүд тәре йөрөтөүселәрҙе шәхсән еңде, тип яҙылған{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}{{ref+|«Пришёл принц Масуд со своим войском, нашёл их в пустыне измученными голодом и жаждой, напал и разгромил»{{Sfn|Anonymous Syriac Chronicle|1933|p=298}}.|group=comm}}. Мәсүдтең еңел ҡоралланған һыбайлылары бер ни аңламаған тәре йөрөтөүселәргә ҡысҡырып һөжүм иткән. Броняла һәм яҡшы ҡоралланған булһалар ҙа, тәре йөрөтөүселәр, күмәк булыуына ҡарамаҫтан, ҡаршылыҡ күрһәтә алмаған. Сәлжүктәр, алыҫтан атып, бик күп тәре йөрөтөүселәрҙе үлтергән һәм тиҙ арала юҡ та булған{{Sfn|Kesik|2003|s=84}} һәм ҡул һуғышынан һаҡланған{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}.
Конрадтың 70 000 рыцарының һәм күп һанлы йәйәүле яугирҙәренең ундан бер өлөшө лә ҡалмаған{{Sfn|Sümer|2004}}. Күптәр аслыҡтан йә һуғыш яланында һәләк булған, ҡайһы берәүҙәре әсирлеккә эләккән. Конрад, батша бүләк иткән атын юғалтып, саҡ ғүмерен ҡотҡарып ҡала. Ул, армия ҡалдыҡтары менән бергә, Никеяға ҡасҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}. Сәлжүктәр табышыты, алтын, көмөш, ат һәм ҡоралды көнсығыш баҙарҙарында һатҡан. Мелитенала көмөштөң хаҡы ҡурғаштың хаҡы кимәленә тиклем төшкән{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}.
Ошо еңеүе менән Мәсүд 1097 йылдың 1 июлендә атаһы Ҡылыс-Арыҫландың Дорилей янында тар-мар ителеүе өсөн үс алған{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}.
==== Кадм тауы янында алыш ====
[[Файл:Passages faiz oultre mer SEBASTIEN MAMEROT 143r.png|мини|Людовиктың сәлжүктәр менән алышы (миниатюра). Себастьен Мамроның «Походы французов в Утремер» (1474) китабынан Жан Коломба]]
Людовик армияһы тураһында төрлө мәғлүмәттәр килтерелә: Михаил Сүриәле — 5000 кеше; Бар-Әбрәй — 50 000 һыбайлы һәм иҫәпһеҙ күп йәйәүле. Ибн әл-Каланиси 1 000 000 000 тип атаған, ләкин был һанға ул Конрад армияһын да индергәндер, моғайын. Людовик армияһының ҙурлығын аныҡ баһалап булмай, әммә ул Конрад армияһынан бәләкәйерәк булғандыр, моғайын{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}. Никеяла Конрадтың еңелеүе тураһында хәбәр алғас, Людовик хәүефһеҙерәк юлды һайлауҙы өҫтөн күргән{{Sfn|Sümer|2004}}. Ул Анатолияның көньяҡ ярына көнбайышыраҡ юлынан, Византия күҙәтеүендәге яр буйы юлы буйлап уҙа{{Sfn|Altan|2020}}. Әммә Эфес янында тәре йөрөтөүселәр сәлжүктәрҙең һөжүменә дусар булған{{Sfn|Altan|2020}}. Юлда француздар немец тәре йөрөтөүселәренең үле кәүҙәләренә тап булған. Одон Дейльский француз армияһының еҫ һәм зарарланыу сәбәпле зыян күреүен билдәләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=86}}.
1148 йылдың 7 ғинуарында Кадм тауында тәре йөрөтөүселәр Мәсүд боҫҡонона эләгә{{Sfn|Altan|2020}}. Тау юлдарын тәре йөрөтөүселәрҙең француз армияһы ҙур ҡыйынлыҡтар менән үткән. Тайғаҡ юлдан атта һәм арбала йөрөү мөмкин түгел ине. Армияның ике өлөшө бер-береһенән алыҫлашып бара{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Был турала мәғлүмәт тулы түгел, Одон Дейльскийҙың отчётына ғына нигеҙләнә. Тәре йөрөтөүселәр лагерға тарлауыҡта уңайлы урын таба алмаған. Авангард һәм төп армия ике тигеҙлек араһында ҡалған һәм үҙ-ара бәйләнеш өҙөлә{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Сәлжүк шымсылары тәре йөрөтөүселәрҙең армияһы артынан эйәрҙе. Артылышты үткәндә төрлө өлөштәргә бүленгән Людовик армияһына сәлжүктәр һөжүм итте. Улар ҡаялар һәм ағастар артына йәшенеп, христиандарҙы уҡтарҙан атҡан{{Sfn|Phillips|2007|страницы=199—202}}{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Төп армияға авангардтың ярҙамына килергә ҡамасаулау өсөн, улар тау түбәһен баҫып алған. Һөҙөмтәлә, тәре йөрөтөүселәрҙең армия частары араһында бәйләнештәре юҡ. Күптәр үҙ ғүмерен генә ҡотҡарып ҡалыутураһында ҡайғыртҡан. Сәлжүктәр ҡараңғы төшкәнсе һөжүм итеүен дауам иткән һәм бик күп табыш алған. Мәсүд француз тәре йөрөтөүселәрен ҡыйратҡан, хатта батша саҡ тере ҡалған. Одон Дейльский, Людовик ҡаяға менеп ҡотолған тигән. Уны осоп барған уҡтарҙан түшлек һаҡлаған. Батша был һуғышта ҡырҡ кешенән торған бөтә свитаһын юғалтҡан.
Лагерҙа уңайлы ерҙә урынлашҡан авангард иһә һуғыш барғанын һиҙмәй ҙә ҡала, әммә хәбәрҙәр юҡлығы хафаға төшөргән. авангард башлыҡтары был хәл тураһында белгәсндә, һуң булған инде. Гийом Тирский әйтеүенсә, шул төндә ҡаяларҙа, ҡыуаҡтарҙа йәки ағас ҡыуыштарында йәшенә алған кешеләр үҙ ғүмерен ҡотҡарған. Армиянан иҫән ҡалған тәре йөрөтөүселәрҙең барыһы ла таңға тиклем йоҡлай алманы{{Sfn|Kesik|2003|s=94}}. Француздар ҡаты еңелеү кисерә. Көс-хәл менән ҡотолған батша императорҙы мосолмандар менән хеҙмәттәшлектә ғәйепләй. Поход башланыр алдынан Мәсүд Сәлжүк дәүләтенең сиген Мендересҡа тиклем күсергән булған{{Sfn|Altan|2020}}. Француздар, күп юғалтыуҙар менән булһа ла, Анталияға барып етә алдған. Бынан улар караптарҙа Сүриәгә юл тотҡан{{Sfn|Sümer|2004}}.
==== Сүриәлә тәре йөрөтөүселәр менән көрәше ====
Людовик Антиохияға 1148 йылдың мартында килә. Антиохия принцы Раймунд де Пуатье Алеппо атабәгенә, 1146 йылда вафат булған Имаметдин Занганың улы Нуретдин Мәхмүткә, һөжүм итеүҙә ярҙам итеүен һорай. Был Эдессаны ҡайтарырға ярҙам итә һәм тәре йөрөтөүселәр дәүләттәренең төньяҡ сиктәрен һаҡлап ҡала алған. Әммә Людовик уның үтенесенә иғтибар итмәгән һәм Иерусалимға барырға булған{{Sfn|Madden|2004|pp=62—63}}{{Sfn|Nicolle|2009|p=54}}. Раймунд ассасиндар лидеры һәм Нуретдин Мәхмүттең дошманы Әли ибн-Вафа менән союзға инергә мәжбүр була. Мәсүд Эдесса графлығы бүлеүҙә ҡатнашырға ҡарар иткән. 1148 йылда Мәсүд Эдессаға килеп еткән һәм Марашты баҫып алырға булған. Ул Нуретдин Мәхмүттең Раймундҡа икенсе яҡтан һөжүм итеүен үтенгән {{Sfn|Mallett|2013}}. 1149 йылдың 29 июнендә Инаб янындағы һуғышта Нуретдин Раймундты һәм Али бин Вафаны еңгән, уларҙың армияһы ҡыйратылған{{Sfn|Mallett|2013}}.
Тель-Бәширҙең хакимы Жослен II Мараш идарасыһы Раймундтың, кейәүенең үлемен ҡаланы баҫып алыу өсөн файҙаланырға була{{Sfn|Sümer|2004}}. 1149 йылда Мәсүд, Артукидтар һәм Занга менән бергә, Төньяҡ Сүриәлә Жосленға һәм башҡа тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы походҡа юл ала. Солтанды уның улы Ҡылыс-Арыҫлан II оҙатып йөрөнө. Мәсүд 11 сентябрҙә Марашты баҫып алған. Ҡаланы баҫып алғандан һуң, солтан тәре йөрөтөүселәрҙе һәм руханиҙарҙы Антиохияға оҙата. Шул уҡ ваҡытта Артукид Ҡара Арыҫлан тәре йөрөтөүселәрҙән Бабул ҡәлғәһен тартып алған һәм Гергерға һөжүм иткән, ә Нуретдин Антиохия янында тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы һуғыша{{Sfn|Kesik|2003|s=107}}.
Тел-Бәширгә тиклем ҡыуып барған һәм ҡамаған{{Sfn|Kesik|2003|s=108}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Жослен сәлжүк әсирҙәрен ҡайтарған һәм солтандың хакимлығын таныған, бынан һуң Мәсүд ҡамауын алған{{Sfn|Kesik|2003|s=108}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Тель-Бәширҙә төпләнгәндән һуң, Жослен Эдессаға дәғүә итеүен дауам иткән. 1149 йылда Нуретдин уға ҡаршы сығҡҡан, әммә еңелгән. Күптәре һәләк булған йәки әсирлеккә эләккән. Тотҡондар араһында ғәскәр башлығы Нуретдин да булған. Жослен Нуретдиндең ҡоралын Мәсүдкә ебәргән һәм һөжүм итерен мыҫҡыллы белдергән. Нуретдин ныҡ ғәрләнгән һәм Жосленды тере йәки үле килеш килтерһәләр, ҙур бүләк вәғәҙә иткән. Һөҙөмтәлә 1150 йылдың 4 майында Жослен Нуретдингә килтерелгән{{Sfn|Kesik|2003|s=103}}. Норетдин уны Алеппо Цитаделына ябырға бойороҡ биргән һәм Жослен вафатына тиклем 9 йыл шунда тотолған. Мәсүд Жослен II-нең сәйәсәттән китеүенән файҙаланған, Кесун ҡалаһын халыҡ һуғышһыҙ тапшырған{{Sfn|Sümer|2004}}. Солтан Кишумда, Бет-Хәсндә, Ра’банда, Фарзманда нығынған һәм Телл-Бәширҙе ҡамаған{{Sfn|Михаил Сириец|1982|страницы=29}}.
1150 йылдың яҙында Мәсүд менән Ҡылыс-Арыҫлан тәре йөрөтөүселәрҙең ҡәлғәләре һәм ҡалаларына ҡаршы походҡа сыға. 22 майҙа Изге Троица (Пятидесятница) байрамында ҡапыл Кейсун янында солтандың оло армияһы пәйҙә булған. Солтан, тәре йөрөтөүселәр Айнтабҡа ебәреләсәк, тигән вәғәҙәһен биргән. 1150 йылдың 30 майында Мәсүд Бесни ҡәлғәһен ала{{Sfn|Kesik|2003|s=109}}, 1150 йылдың 3 июнендә унан китә{{Sfn|Kesik|2003|s=109}}. Унан Тел-Бәширгә юл ала һәм Нуретдин Мәхмүт ярҙамы менән ҡәлғәне май-июндә ҡамай{{Sfn|Sümer|2004}}.
Жослен ҡулда булғанлыҡтан, ҡәлғәне уның ҡатыны Беатрис менән улы Эдесса графы Жослен III һаҡлаған. Төрөктәр ныҡышмалы һөжүм итһә лә, гарнизон менән ҡала халҡы ҡаршылыҡ күрһәткән. Иерусалим короле Балдуин III Жосленды әсирлеккә алыуы хаҡында белгәнлектән, ерҙәрен сәлжүктәргә бирмәҫ өсөн, тиҙ арала Антиохияға килеп еткән. Уның килеүен белгәс, Мәсүд Тел-Бәшир ҡамауын алған. Мәхмүт менән Мәсүд Тел-Бәширҙә осрашҡан. Ҡылыс-Арыҫланға тәре йөрөтөүселәрҙән тартып алынған ерҙәр менән идара итеүҙе тапшырған да Коньяға ҡайтҡан{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=110}}.
Раймунд һәм Жослен II булмағас, төбәкте Мәсүд менән Нуретдин һөжүменән һаҡлау бөтөнләй мөмкин булмай башлаған. Тель-Бәшир менән Антиохия араһында бәйләнеш тулыһынса өҙөлдө. Был ваҡытта Византия императоры Мануил Жослен II-нең (Жослен III әсәһе) ҡатынына унан ҡалған ерҙәрен һатып алырға тәҡдим итә{{Sfn|Kesik|2003|s=110}}. Ул императорҙың тәҡдимен ҡабул иткән һәм уға Византия наместнигы Киликиянан килтергән алтынға алмашҡа Тель-Бәшир, Самосата, Биреджик, Айнтаб, Дулук, Равендан ҡәлғәләрен алған һәм балалары менән Иерусалимға юлланған{{Sfn|Kesik|2003|s=110}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Ләкин тиҙҙән Мануил, империя үҙәгенән алыҫ һәм мосолман ерҙәре уртаһында урынлашыуын иҫәпкә алғанда, был ҡәлғәләрҙе һаҡлап ҡалыр өсөн күп көс талап ителгәнен аңлаған{{Sfn|Kesik|2003|s=104, 110}}. Был төбәктең Византия контроленә күсеүе лә сәлжүктәрҙе туҡтатмаған. Мосолмандар, был хәлдән файҙаланып, һатылған ҡәлғәләргә һөжүм итә башлаған. 1151 йылда солтан Мәсүд, уның кейәүе Нуретдин Мәхмүт һәм Мәрдиндең артукид хакимы Тимерташ төбәккә бергә һөжүм иткән. Мәсүдкә Мараш, Рабан, Дулук, Байт әл-Хөсн; Нуретдингә - Равендан, Курус, Бурджур-Расас; Тимерташ Самосатты һәм Биреджикты баҫып алған. Ҡара Арыҫлан да үҙенең биләмәһен дә ҙурайтҡан. Эдесса графлығы юҡҡа сыҡҡан, ә Рум сәлжүктәре Евфраттан көнбайыш биләмәләренә эйә булған. Киләһе 1151 йылда Нуретдин Мәхмүт Тель-Бәширҙе баҫып алған, ә Мәсүд Айнтабты ҡушҡан{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=104, 110}}.
=== Данишмендидтар менән үҙ-ара мөнәсәбәттәре. Яғи-Басан ===
1152 йылда Мелитенаның данишмендид хакимы Айнуддәүлә вафат була, һәм уның урынын уның улы Зөлҡәрнәйн биләгән. Айнуддәүләнең ағаһы, Сивас, Никсар, Тоҡат һәм Амасьяның хакимы данишмендид Яғи-Басан ҡустыһына олатаһы Мәсудкә буйһонмаҫҡа ҡушҡан. Быны белеп ҡалған асыулы солтан Яғы Басанға ҡаршы сыҡҡан. Сәлжүк хакимына ҡаршы тора алмаясағын аңлап, Яғи-Басан Мәсүдкә буйһонған. Мәсүд 1152 йылдың 24 июлендә Мелитенаның тирә-яғын талаған. Шунан һуң Зөлҡәрнәйн солтандан ярлыҡау һораған{{Sfn|Sümer|2004}}.
=== Мәсүдтең Киликий походтары ===
1137-1138 йылдарҙа Киликияға барғандан һуң Византия императоры Иоанн әсирлеккә алынған Левон I һәм уның ғаиләһен Константинополгә алып китә. 1145 йылда Левондың улы Торос II йәшерен рәүештә Киликияға ҡайта. Ул үҙенең ғаиләһенә тоғро булған әрмәндәрҙе йыйған һәм Соҡор үҙәненең ҡәлғәләрҙе тартып алған. Тәре йөрөтөүселәр ярҙамында Византия полководецы Андроник I Комнинды еңгәндән һуң, 1152 йылда ул Мопсуестия менән Тарсты баҫып алған. Был Мануилға Мәсүд менән Торосҡа ҡаршы килешеү төҙөргә этәргес биргән{{Sfn|Kesik|2003|s=111}}. Сәлжүк сиктәрен боҙған өсөн Мәсүд Торосты язаларға теләй. Бар-Эбрей яҙғанса, Торос 3000 төрөктөң һәләк булыуына сәбәпсе булған{{Sfn|Kesik|2003|s=112}}. 1153 йылдың яҙында данишмендид Яғи-Басанды эйәртеп, Киликияға юлланған. Әммә, әрмәндәр Таврҙың артылышын һаҡлағанлыҡтан, солтан Киликияға эләгә алмаған һәм кире ҡайтырға мәжбүр булған. Бынан һуң Киликияға һөжүм иткән Византия армияһы ла Тарста Торос армияһынан ҡыйратылған{{Sfn|Sümer|2004}}.
1154 йылда Византия императоры, алтын-көмөш менән, Торосҡа ҡаршы походҡа саҡырырға илсеһен ебәргән{{Sfn|Kesik|2003|s=112}}. Был Мессуда мәнфәғәтендә лә булғанға, 1154 йылдың яҙында ул ҙур армия менән сығыш яһаған һәм Мопсуестия менән Аназарбҡа йүнәлгән, ләкин баҫып ала алмаған. 1154 йылдың 27 майында ул Тель-Хамдунға һөжүм иткән{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=113}}. Был мәл ҡаты дауыл ҡупҡан. Месуд үҙенең улы Ҡылыс-Арыҫландың әмирҙәренең береһенә, Яҡуп бейгә, Антиохия төбәгенә 3000 кешенән торған отряд менән сапҡын яһарға ҡушҡан. Әммә Аманос һырты менән яр араһындағы тар юлда Яҡуп бей һәм һалдаттары боҫҡонға эләккән һәм Торостың энеһе Стефан етәкселегендәге рыцарь-тамплиерҙар һәм әрмәндәр уларҙың күбеһен үлтергән{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=113}}. Был хәбәр сәлжүкәтрҙең рухын ҡаҡшатҡан. Бынан тыш, Киликияла һәм Коньяла ҡара тағун (чума) таралған, йылҡы һәм мулдарҙың күбеһе һәләк булған. Мәсүд армияһы, ылауҙарын ташлап, сигенергә мәжбүр булған, ә әрмәндәр сигенгән сәлжүк армияһын хәлдән тайҙырған. Һөҙөмтәлә Мәсүд Торос менән тыныслыҡ килешеүе төҙөгән. Шулай итеп, Мәсүдтең киликий экспедицияһы уңыш ҡаҙанмаған{{Sfn|Kesik|2003|s=113}}.
== Вафаты ==
[[Файл:Türbe Kilij Arslan II - tombs.jpg|мини|left|Алаетдин мәсете янындағы төрбәлә Мәсүдтең ҡәберлеге]]
Киликиянан ҡайтҡандан һуң, Мәсүд сирләгән{{Sfn|Sümer|2004}}. Никита Хониат раҫлауынса, Мәсүд ғүмеренең аҙағында ерҙәрен улдарына бүлгән. Каппадокияны кейәүе Яғи-Басанға ҡалдырған{{Sfn|Никита Хониат|1860|страницы=147—148}}. Үлер алдынан ул Эльбистандан Коньяға улы Ҡылыс-Арыҫланды саҡырып өлгөргән. Солтан уны тәхеткә ултыртып, башына таж кейҙергән һәм яҡындарынан ант биреүҙәрен талап иткән{{Sfn|Sümer|2004}}. Солтан 1155 йылдың апрель аҙағында йәки май башында{{Sfn|Sümer|2004}}, 10 ай ауырығандан һуң, вафат була{{Sfn|Kesik|2003|s=114}}. Мәсүд ҡәберлеге үҙе төҙөгән Симра ҡалаһында урынлашҡан, тип раҫланған{{Sfn|Kesik|2003|s=134}}. Әммә һуңыраҡ яҙылған яҙмалар хатаны асыҡларға ярҙам иткән. Солтан Алаетдин мәсете ихатаһындағы төрбәлә ерләнгән{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=134—135}}.
Мәсүд вариҫтары «бик аҙ ваҡыт тыныслыҡта һәм туғандары менән яҡшы мөнәсәбәттә йәшәгән, башлыса низағлашып, дошманлашып йәшәгән»{{Sfn|Никита Хониат|1860|страницы=147—148}}.
== Идара итеү һәм армия ==
Рум сәлжүктәренең вәзирҙәре булған, әммә сығанаҡтарҙа Мәсүд вәзирҙәренең исемдәре һаҡланмаған. Анатолия сәлжүктәренең династия ағзалары мелик титулына эйә булған һәм ҡалалар йәки территориялар менән идара иткән. Шулай итеп, улдары идара итеү тәжрибәһенә эйә булған. Мәсүд үҙенең улдарының береһен, Шаһиншаһты, Кастамона, Анкара һәм Чанкира мәлиге, икенсе улы Ҡылыс-Арыҫланды, Эльбистандың мәлиге итеп тәғәйенләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=123}}.
Мәсүдтең сәлжүк армияһында йәйәүлеләр ҙә, атлы отрядтар ҙа булған. Походта армия уҡ-һаҙаҡ, ҡылыс һәм һөңгө кеүек еңел ҡоралланған яугирҙарҙан торған. Ҡалаларҙы һәм ҡәлғәләрҙе ҡамағанда, сәлжүктәр ҡамау ҡоралдары, мәҫәлән, катапульталар файҙаланған{{Sfn|Kesik|2003|s=124}}. Уҡсыларҙың оҫталығы хаҡында Иоанн Киннам һәм Никита Хониат яҙған. Хатта иң ауыр шарттарҙа ла сәлжүк һуғышсылары маҡсатына ирешкән. Улар, һуғышта маневр яһанда, эҙәрлекләүҙән ҡасҡанда, тиҙ йөрөшлө аттарҙы файҙаланған һәм еңел ҡоралланған. Сәлжүк армияһында тәртип ҡаты булған. Тактик алымдарҙың береһе — ҡапыл һөжүмдәр менән дошманды көсһөҙләндереү булған.
Улар бейек ҡалҡыулыҡтарҙа йәшенгән һәм византийҙарҙың һәм тәре йөрөтөүселәрҙең өҫтөнлөклө көстәренә ҡойон һымаҡ уҡ яуҙырған{{Sfn|Kesik|2003|s=125}}. Төрөкмәндәр һәм бигерәк тә сәлжүктәр йыш ҡулланған тактик алымдарының береһе ялған сигенеү булған. Аҙ ғына отряд дошманға һөжүм иткән дә еңелгәнен күрһәтеп, сигенә башлаған, эҙәрлекләүсе дошман армияһы әүрәп ҡамауға эләккән{{Sfn|Kesik|2003|s=126}}. Һуғышта армияға етәкселек итергә барабан һәм торба тауыштары ярҙам иткән{{Sfn|Kesik|2003|s=127}}.
Солтандың ҡатыны ла ваҡыты-ваҡыты менән дәүләт идаралығында ҡатнашҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=124}}. Коньяны Мануил Комнин ҡамауға алған ваҡытта, Мәсүд ҡаланы һәм уның стеналарын ҡатынына һаҡларға ҡалдырған{{Sfn|Kesik|2003|s=123}}.
== Иҡтисад, төҙөлөш һәм ижтимағи тормош ==
[[Файл:Alaedin Camii.JPG|мини|Алаетдин мәсете]]
[[Файл:Aksaray Ulu Cami 3101.jpg|мини|Аҡһарайҙағы Минбар мәсете]]
Мәсуд Коньяла бик аҙ йәшәгәнгә, ул беҙҙең көндәргә тиклем һаҡланған бер ниндәй һәйкәл дә ҡалдырмаған тиерлек. Ул үҙенең утыҙ туғыҙ йыллыҡ идараһы осоронда Коньяла тик эске ҡәлғә, һарай һәм мәсет төҙөткән. Мәсет ул осорҙағы анатолий мәсеттәре стилендә - көмбәҙһеҙ, яҫы түбәле һәм колонналы итеп төҙөлгән. Коньялағы икенсе, Алаетдин, мәсете (Византия сиркәүен үҙгәртеп) Мәсүд I хан идара иткән ваҡытта төҙөлә башлаған, әммә Алаетдин Кейкубад I идара иткән ваҡытта тамамлана, шуға күрә уның хөрмәтенә аталған була{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Мәсет мөнбәре ишектәре янындағы көмбәҙ өҫтөндәге плитала «Дин һәм тыныслыҡ даны, яулауҙар атаһы һәм хәлиф урынбаҫары Мәсуд ибн Ҡылыс-Арыҫлан» тип яҙылған. Мәсет эргәһендә Мәсүд төҙөгән мәҙрәсә булған{{Sfn|Kesik|2003|s=132}}. Мәсүд шулай уҡ Аҡһарайҙа{{Sfn|Sümer|2004}} хәҙерге Оло жәми (Оло мәсет) урынында мәсет төҙөгән. Был мәсеттең мөнбәре Оло жәмдә урынлашҡан һәм Үҙәк Анатолиялағы иң боронғо минбарҙарҙың береһе булып торған{{Sfn|Kesik|2003|s=133—134}}.
Мәсуд ваҡытында күсмә төрөктәрҙең ултыраҡ тормошҡа күсеүе дауам иткән. М. Кешик фекеренсә, Мәсүд тә, Анатолийҙың башҡа сәлжүк батшалары кеүек үк, даими һуғыштар арҡаһында оҙаҡ ваҡыт төҙөлөш менән әүҙем шөғөлләнә алмаған. Көнбайыш һәм Үҙәк Анатолияла йәшәүселәр үҙҙәрен тулы хәүефһеҙлектә тоя алманы, шуға күрә күсмә халыҡтар кеүек йәшәүҙәрен дауам иттеләр{{Sfn|Kesik|2003|s=128}}. Тәре йөрөтөүселәр, византийҙар һәм данишмендидтар менән уңышлы көрәше һөҙөмтәһендә, Мәсүд идара итеүенең һуңғы йылдары имен, тотороҡло һәм тыныс булған. Был йылдарҙа төрки халҡы Анатолияла һаман да әүҙемерәк төпләнгән{{Sfn|Kesik|2003|s=128}}. XV, XVI һәм XVII быуаттар тарихсылары раҫлауынса, Мәсүд Амасьянан алыҫ түгел Симре исемле ҡалаға нигеҙ һалған{{Sfn|Sümer|2004}}. Унда мәсет, мәҙрәсә, фәҡирҙәр өсөн йорттар ҡалҡып сыҡҡан. Һуңынан улар харабаға әйләнгән{{Sfn|Kesik|2003|s=134}}. Ләкин был хата, Мәсүдтең ҡалаға нигеҙ һалыуға ҡағылышы юҡ, уның эшмәкәрлеге Амасья менән бәйле булмаған{{Sfn|Kesik|2003|s=134—135}}.
Мәсүд осоронда Анатолияла (табылғандар араһында) иң боронғо сәлжүк тәңкәһе сүкелгән{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}.
Дәүләт иҡтисады күбеһенсә хәрби трофейҙарға һәм малсылыҡҡа нигеҙләнгән. Ултыраҡ тормошҡа сыҡҡансы, сәлжүктәр ауыл хужалығы менән шөғөлләнмәгән, малсылыҡ менән шөғөлләнеүен дауам иткән. Дәүләт ярҙамы менән файҙаланған христиан халҡы игенселек менән шөғөлләнгән. Моғайын, Мәсүд солтан идара итеүе тамамланыуға ултыраҡлыҡҡа күскән сәлжүктәр ҙә игенселек менән шөғөлләнә башлағандыр{{Sfn|Kesik|2003|s=129}}. Дәүләттең килеме джизья һалымынан һәм башҡа дәүләттәрҙең яһаҡтарынан барлыҡҡа килгән. Гийом Тирскийға ярашлы, Месуд эргәһендә сәлжүктәр хатта Анталияның византия портынан да һалым йыйған{{Sfn|Kesik|2003|s=130}}. Византияның XII быуаттың икенсе яртыһындағы һалым сәйәсәтенең ғәҙелһеҙлеге һәм солтандың үҙ хакимиәтенә эләккәндәрҙе һалымдан азат итеү вәғәҙәһе халыҡтың сәлжүк ерҙәренә күпләп күсенеүенә килтергән{{Sfn|Kesik|2003|s=130—131}}.
XII быуат дауамында Константинополь менән Конья һәм Тебризды тоташтырған сауҙа юлы булған. Конья мөһим сауҙа үҙәге булған. Һуғыштарҙың туҡтауы сауҙаның йәнләнеүенә һәм каруанһарайҙарҙың таралыуына килтерә. Никита Хониаттың яҙмаларынан күренеүенсә, Мәсүд идара иткән осорҙа тирә-яҡтағы утрауҙар һәм Бейшәһәр күле буйындағы сәлжүктәре һәм мәсихселәре араһында йәнле сауҙа бәйләнеше булған. Малатьяла ҙур баҙар, шул иҫәптән тотҡондар баҙары булған{{Sfn|Kesik|2003|s=129—130}}.
Сәлжүктәр Анатолийҙа баҡыр, тимер, көмөш, әсеүташ, зәңгәрташ һәм тоҙ рудниктары ҡулланған. Ләкин Месуд осоронда үҙләштерелгән рудниктар тураһында мәғлүмәттәр юҡ. Зәңгәрташты (лазурит) Конья янында табыуҙары ғына билдәле{{Sfn|Kesik|2003|s=131}}.
== Шәхесенең әһәмиәте ==
М. Кешик фекеренсә, Мәсүд аҡыллы, ғәҙел, һаҡ, алдан күрә белеүсе һәм дини хаким булған. Хижрәнең 570 йылында ул Лакаб Рукнеддин лакабын ({{Lang-tr|Rukn al-Din, Rukn ad-Din, Rukn ud-Din}}, {{lang-ar|ركن الدين||Pillar of the Faith}} — «Столп веры») ҡуллана{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=121}}.
Византия императорҙарының Кесе Азияға ҡарата сәйәсәте хакимдарҙың үҙ-ара көрәшендә уларҙың көсһөҙөрәктәренә ярҙам итеүгә ҡайтып ҡалған. Византия, улар бер-береһен көсһөҙләндерһен өсөн, Кесе Азия әмирҙәре араһындағы дошманлыҡты яҡлауҙы хуп күргән. М. Кешик, «айырыуса бында Византия империяһына ҡаршы солтан Месудтың аҡыллы һәм алдан күрә белеүсән сәйәсәте һоҡланыуға лайыҡ. Сөнки ул Византияның төрөктәргә ҡарата сәйәсәтен алдан күрә белгән һәм улар әҙерләгән тоҙаҡҡа эләкмәгән»{{Sfn|Kesik|2003|s=75}}.
«Аноним Зангиме» һүрәтләмәләрендә һәм Аҡсарай Мәсүд "Тарих"ында — авторҙар фарсы-ислам хакимының традицион һыҙаттарына ҡаратҡан Анатолияның беренсе сәлжүк хакимы. «Аноним Зангиме» авторы, Месуд хакимдың дини бурыстарын үтәгән һәм яңыраҡ яуланған ерҙәрҙе исламлаштырыу сәйәсәтен алып барған, тип айырып әйткән. Аҡсарайи, Мәсуд ғәҙел монарх булған, уның идараһы хәлиф тарафынан законлаштырылған, тип раҫлаған. Ләкин Аҡсарайҙың, Хәлиф Мәсүдте уға идара билдәһен ебәргән солтан итеп таныны, тигән һүҙҙәре башҡа сығанаҡтар менән раҫланмай. Ибн әл-Асир Мәсүдте бер тапҡыр Конья менән Аҡһарай батшаһы (мәлик), әммә башҡа урында — Коньяла идара иткән кенәз генә тип атаған.
Иоанн Киннам, Анна Комнина кеүек үк, Анатолияның сәлжүк батшаларын солтандар тип атаған, ләкин Мәсүд титулының рәсми рәүештә хәлиф тип танылыуын күрһәтмәгән. «Төрөктәр уны барынан өҫтөн һанап, солтан тип атаған Иконион (Конья) башы» тигән һүҙҙәр Анатолия сәлжүктәренең Мәсүдте үҙҙәренең башлығы итеп таныуын ғына аңлата. Бар-Әбрәй Мәсүдте Конья солтаны тип атаған, әммә титулдың уға рәсми бирелгәнме икәнлеген дә күрһәтмәгән. Шул уҡ ваҡытта шул уҡ автор хәлифтың Мәлик Ғәзиҙе «мәлик» тип иғлан итеүен — «муйынына алтын ҡулса һәм алтын таяҡ, һәм дүрт ҡара байраҡ, барабандар» ебәргән, тип ентекләп һүрәтләгән. С. Мәжит фекеренсә, «шул уҡ автор Мәсүд инвеститураһы тураһында өндәшмәүе ул ваҡытта уның хәлиф тип танылмағанын күрһәтә»{{Sfn|Mecit|2013|pp=42—44}}.
Хамдаллах Казвини, Румдың сәлжүк солтаны Мәсүд бөйөк сәлжүк солтаны Санжарға буйһонған һәм йыл һайын уға һалым түләгән, тип раҫлай. Билдәле булыуынса, Санжар бер туғанының улы Мәхмүткә, Ираҡтың сәлжүҡ солтанына, Анатолияның ҡайһы бер территориялары менән идара итеү маншуры (бойороҡ, приказ) тапшырған. Ибн әл-Асир, Анатолиялағы ерҙәрҙе Мәхмүткә тапшырыу маншурын шәхсән үҙе күргәнлеген раҫлаған. Йәғни Рум сәлжүктәре, үҙ сиратында, бөйөк сәлжүктәргә бойондороҡло Ираҡ сәлжүктәренә буйһонған. Ләкин солтан Мәсүд бәйләнгәнлеген таныған бер генә факт та теркәлмәгән{{Sfn|Kesik|2003|s=106}}. Мәсүд дәүерендә сүкелгән тәңкәләрҙә ул «әс-Солтанул-мөәззәм» (бөйөк солтан), Мәхмүт ҡулланған титул менән күрһәтелгән. Төрөк тарихсылары О. Туран һәм М. А. Кёймен билдәләүенсә, был бойондороҡлолоҡ «ҡағыҙҙа» (маншурҙа) ғына булған тип билдәләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=107}}.
Мәсүд идара иткән осорҙа сәлжүктәр Анатолияла ныҡлап нигеҙ ҡорған{{Sfn|Sümer|2009}}. Уға тиклем Анатолияны «Рум» (римлеләр ере) тип атаған, һәм ул идара иткән осорҙа ғына Көнбайыш халҡы Анатолияны «Турчия» (Төркиә) тип йөрөткән. Мәсүд дәүерендә әрмәндәр Анатолияның төрөк-сәлжүктәр власы аҫтындағы күп өлөшөн «Төркөстан» тип атаған{{Sfn|Sümer|2004}}. Тамара Тэлбот Райс (Tamara Talbot Rice) һүҙҙәре буйынса, 1155 йылда Мәсүд вафаты ваҡытында Сәлжүктәр дәүләте, ул власҡа килгән осор менән сағыштырғанда, «күпкә көслөрәк, сәскә атыусы һәм әһәмиәтле держава» булған{{Sfn|Райс|2004|страницы=31—32}}. Тарихсы Джон Вудс (John E. Woods) фекеренсә, Мәсүд эшмәкәрлеге арҡаһында Рум сәлжүктәр дәүләте Үҙәк һәм Көнсығыш Анатолияла өҫтөнлөклө державаға әүерелгән{{Sfn|Woods}}. Төрөк тарихсыһы С. Мәжит: «идара итеүе тамамланғанда, Мәсүд Анатолиялағы сәлжүк кенәзлеге урынына Конья сәлжүк солтанлығын нигеҙләгән, тип ышанып фараз итергә мөмкин»{{Sfn|Mecit|2013|p=46}}.
== Ғаиләһе ==
Ҡатыны: Мәлик Ғәзи ҡыҙы. Никахтары 1116 йылға тиклем теркәлгән{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}.
Улдары{{Sfn|Sümer|2004}}:
* Ҡылыс-Арыҫлан II;
* Шаһиншаһ, [[Анкара]] хакимы;
* Долат (Дәүләт).
Ҡыҙҙары:
* Ҡыҙы. Ире — Данишмендид Зюннун{{Sfn|Sümer|2004}};
* Ҡыҙы. Ире — Данишмендид Яғи-Басан{{Sfn|Sümer|2004}};
* Ҡыҙы. Ире — Иоанн Комнин (сын Исаак Комниндың улы){{Sfn|Sümer|2004}};
* Ҡыҙы. Ире — Имадетдин Занганың улы Нуретдин Мәхмүт{{Sfn|Sümer|2004}}. Мюнежимбашы уның исеме Сәлчүк-хатун булған, тип яҙған{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}. М. Кешик яҙғанса, Михаил Сүриәле һүҙҙәренә нигеҙләнһәң, Нуретдингә Мәсүдтең элегерәк Иоанн Комнинға бирелгән ҡыҙы кейәүгә сыҡҡан. М. Кешик башҡа сығанаҡтарҙа был мәғлүмәтте раҫлау тапманым тигән{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}{{ref+|У Михаила Сирийца не названо имя, и речь не о браке с племянником императора, а только о помолвке: «Хотя она была просватана за племянника византийского императора, женился на ней Hyp ад-Дин»{{sfn|Михаил Сириец|1982|с=29}}{{sfn|Michel le Syrien|1905|p=297}}. |group=comm}}.
== Комментарийҙар ==
{{Иҫкәрмәләр|group=comm}}
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|20em}}
== Әҙәбиәт һәм сығанаҡтар ==
=== Сығанаҡтар ===
* {{Книга|ref=Анна Комнина|автор=Анна Комнина|заглавие=[[Алексиада]]|ответственный=пер. [[Любарский, Яков Николаевич|Я. Н. Любарского]]|год=1996|место=СПб.|издательство=[[Алетейя (издательство)|Алетейя]]}}
* {{Книга|ref=Иоанн Киннам|ссылка=https://www.vostlit.info/Texts/rus17/Ioann_Kinnam_3/frametext1.htm|автор=Иоанн Киннам|заглавие=Краткое обозрение царствования Иоанна и Мануила Комнина (1118-1180)|ответственный=пер. под ред. [[Карпов, Василий Николаевич|В. Н. Карпова]]|год=1859|место=СПб.}}
* {{Статья|ссылка=https://www.vostlit.info/Texts/rus4/Mychel_Syr/frametext3.htm|ref=Михаил Сириец|автор=[[Михаил Сириец]], Гусейнов Р. А.|заглавие=Из «Хроники» Михаила Сирийца (часть 3)|год=1982|место=М.|издание=Письменные памятники Востока, 1975|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]], [[ГРВЛ]]|тип=Ежегодник|страницы=16—31|issn=}}
* {{Книга|ref=Никита Хониат|ссылка=http://www.vostlit.info/Texts/rus3/Honiat_2/text3.phtml?id=12432|автор=Никита Хониат|заглавие=Никиты Хониата история, начинающаяся с царствования Иоанна Комнина|ответственный=пер. под ред. [[Долоцкий, Василий Иванович|В. И. Долоцкого]]|год=1860|место=СПб.|том=1. (1118——1185)}}
* {{Книга|ref=Matthieu (D'Edesse)|ссылка=http://archive.org/details/bub_gb_YlkuAAAAQAAJ|автор=Matthieu (D'Edesse)|заглавие=Chronique de Matthieu d'Edesse 962—1136 avec la continuation de Grégoire le Prêtre jusqu'en 1162, d'après trois manuscrits de la Bibliothèque impériale de Paris|год=1858|место=P.|издательство=A. Durand|allpages=591|isbn=}}
* {{Книга|ref=Michel le Syrien|ссылка=http://archive.org/details/MichelLeSyrien3|автор=Michel le Syrien|заглавие=Chronique de Michel le Syrien|ответственный=[[Шабо, Жан-Батист|J.-B.Chabot]]|год=1905|язык=fr|место=Paris|издательство=Roger Pearse|volume=3}}
* {{Книга|ref=Sibṭ bin al-Jawzī|ссылка=http://archive.org/details/recueildeshistor03acad|автор=Ibn el-Djeuzi|заглавие=Recueil des historiens des croisades : Historiens orientaux|ответственный=Académie des inscriptions & belles-lettres (France)|год=1872|часть=Mirât ez-Zèmân|место=P.|издательство=Imprimerie nationale|pages=517—570|allpages=792|volume=3}}
* {{Книга|ref=William of Tyre|ссылка=https://archive.org/details/william-of-tyre-deeds-done-beyond-the-sea-volume-ii|автор=William of Tyre|заглавие=A History of Deeds Done Beyond the Sea|ответственный=Translated and Annotated by Emily Atwater Babcock and A. C. Krey|год=1943|место=New York|издательство=[[Издательство Колумбийского университета|Columbia University Press]]|volume=2}}
* {{Статья|ссылка=https://www.jstor.org/stable/25194766|ref=Anonymous Syriac Chronicle|заглавие=The First and Second Crusades from an Anonymous Syriac Chronicle|год=1933|издание=Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland|место=L.|volume=2|pages=273—305|issn=0035-869X|ответственный=Tritton A. S., [[Гибб, Гамильтон Александр Росскин|Gibb H. A. R.]]}}
=== Әҙәбиәт ===
* {{книга|ref=Босворт|автор=[[Босуорт, Клиффорд Эдмунд|Босворт К. Э.]]|заглавие=Мусульманские династии. Справочник по хронологии и генеалогии|ответственный=Пер. с англ. [[П. А. Грязневич]]а, отв. редактор [[И. П. Петрушевский]]|год=1971|оригинал=The Islamic Dynasties. A Cronological and Genealogical Handbook|место=М.|издательство=Наука, ГРВЛ|страницы=181—182}}
* {{книга|автор=Райс Т. Т.|часть=|заглавие=Сельджуки. Кочевники — завоеватели Малой Азии|ref=Райс|ссылка=|место=М.|издательство=[[Центрполиграф]]|год=2004|страниц=238|isbn=5-9524-0949-0}}
* {{книга|автор=[[Успенский, Фёдор Иванович|Успенский Ф. И.]]|заглавие=История Византийской империи. В 5 т|том=5|ссылка часть=http://rikonti-khalsivar.narod.ru/Usp4.10.htm|часть=История Византийской Империи. Отдел VI. Комнины. Глава X. Восточные дела.|место=М.|издательство=[[АСТ (издательство)|АСТ, Астрель]]|год=2005|страниц=558|isbn=5-271-03856-4|ref=Успенский}}
* {{Статья|ссылка=https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1213666|ref=Altan|автор=Altan E.|заглавие=Haçlı Seferleri ve Anadolu (1097—1190): Türkiye Selçukluları Tarihinde Haçlı Seferlerinin Yeri ve Önemi|год=2020|язык=tr|издание=USAD|том=12|страницы=35—50}}
* {{Книга|ref=Atçeken, Yaşar|ссылка=https://books.google.ru/books?id=QvSiDwAAQBAJ|автор=Atçeken Z., Yaşar B.|заглавие=Malazgirt'ten Vatana Anadolu Selçuklu Devleti Tarihi|год=2016|издательство=Eğitim Yayınevi|isbn=978-975-8890-15-6}}
* {{Книга|ref=Cahen|ссылка=https://books.google.com/books?id=29ZpAAAAMAAJ|автор=[[Каэн, Клод|Cahen Cl.]]|заглавие=Pre-Ottoman Turkey: A General Survey of the Material and Spiritual Culture and History C. 1071-1330|год=1968|место=N. Y.|издательство={{нп5|Sidgwick & Jackson}}|allpages=492|isbn=978-0-283-35254-6}}
* {{Книга:Энциклопедия ислама. 2-е издание|Cahen Cl.|Balak|volume=1|p=983|ref=Cahen}}
* {{Книга|ref=Chalandon|ссылка=http://archive.org/details/jeaniicomneneet01chalgoog|автор=[[Шаландон, Фердинанд|Chalandon F.]]|заглавие=Jean II Comnène, 1118—1143, et Manuel I Comnène, 1143—1180|год=1960|место=N. Y.|издательство=B. Franklin|pages=42—44}}
* {{Книга|ref=Cahen|ссылка=https://books.google.ru/books?id=Jl_JAwAAQBAJ|автор=[[Каэн, Клод|Cahen Cl.]]|заглавие=The Formation of Turkey: The Seljukid Sultanate of Rum: Eleventh to Fourteenth Century|год=2014|место=Milton Paek, Abingdon, Oxfordshire|издательство=[[Routledge]]|allpages=287|isbn=978-1-317-87625-0}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/kilicarslan-i|ref=Demirkent|автор={{нп5|Демиркент, Исин|Demirkent I|tr|Işın Demirkent}}|заглавие=Kilicarslan I|год=2002|язык=tr|издание=[[Islam Ansiklopedisi]]|том=25|страницы=396—399}}
* {{книга|ref=Kesik|автор=Kesik M.|заглавие=Türkiye Selçuklu Devleti Tarihi: Sultan I. Mesud Dönemi (1116—1155)|год=2003|место=An.|издательство=[[Türk Tarih Kurumu]]}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/meliksah--anadolu-selcuklu|ref=Kesik|автор=Kesik M.|заглавие=Melikşah|год=2004|язык=tr|место=Ankara|издание=[[Исламская энциклопедия|TDV İslâm Ansiklopedisi]]|том=29|выпуск=|страницы=58—59}}
* {{Книга|ref=Madden|ссылка=https://books.google.ru/books/about/Crusades.html?id=HkOAAAAACAAJ|автор=[[Мэдден, Томас|Madden Th. F.]]|заглавие=Crusades: The Illustrated History|год=2004|издательство=Duncan Baird|allpages=224|isbn=978-1-84483-040-4}}
* {{Статья|ref=Mallett|автор=Mallett A.|заглавие=The battle of Inab|год=2013|язык=en|издание=Journal of Medieval History|том=39|номер=1|страницы=48—60|issn=0304-4181|место=Amsterdam|издательство=[[Elsevier]]|doi=10.1080/03044181.2012.744699}}
* {{Книга|ref=Mecit|ссылка=|автор=Mecit S.|заглавие=The Rum Seljuqs: Evolution of a Dynasty|год=2013|место=London|издательство=[[Routledge]], [[Taylor & Francis Group]]|allpages=249|isbn=978-1-134-50899-0}}
* {{статья|ссылка=|ref=Metin|автор=Metin|заглавие=Sultanlığı Meşruiyet Kazanmamış Bir Selçuklu Şehzadesi: Tuğrul Arslan|год=2017|язык=tr|место=Konya|издание=Selçuklu Araştırmaları Dergisi|том=|выпуск=6|страницы=35—52|issn=2548-0154}}
* {{Книга|ref=Nicolle|ссылка=https://books.google.ru/books?id=xKo7vgAACAAJ|автор=Nicolle D.|заглавие=The Second Crusade 1148: Disaster outside Damascus|год=2009|место=Oxf.|издательство=[[Osprey Publishing]]|allpages=96|isbn=978-1-84603-354-4}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/danismendliler|ref=Özaydin|автор=Özaydin A.|заглавие=DÂNİŞMENDLİLER|год=1993|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|страницы=469—474|volume=|том=8}}
* {{Книга|ref=Phillips|ссылка=https://books.google.ru/books?id=P5FheHjG34kC|автор=Phillips J. P.|заглавие=The Second Crusade: Extending the Frontiers of Christendom|год=2007|место=New Haven|издательство=[[Yale University Press]]|allpages=410|isbn=978-0-300-11274-0}}
* {{Книга|ref=Phillips|ссылка=https://books.google.ru/books/about/The_Crusades_1095_1197.html?id=8L0GFPBPPIoC|автор=Phillips J. P.|заглавие=The Crusades, 1095—1197|год=2002|место=L.|издательство=[[Longman]]|allpages=254|isbn=978-0-582-32822-8}}
* {{Книга|ref=Roche|ссылка=https://books.google.ru/books?id=x9XaOwAACAAJ|автор=Roche J. T.|заглавие=Conrad III and the Second Crusade in the Byzantine Empire and Anatolia, 1147|год=2008|место=St. Andrews, Scotland|издательство=[[University of St Andrews]]|allpages=574}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/selcuklular#anadolu-selcuklulari|ref=Sümer|автор=Sümer F.|заглавие=III. Anadolu Selçukluları (1075—1308)|год=2009|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|страницы=380—384|том=36}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/mesud-i|ref=Sümer|автор=Sümer F.|заглавие=Mesud I|год=2004|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|том=29|страницы=339—342}}
* {{Книга|ref=Такуш|ссылка=https://books.google.ru/books?id=GQYXAQAAIAAJ|автор=طقوش، محمد سهيل ({{iw|Такуш, Мухаммад Сохаил||ar|محمد سهيل طقوش}})|заглавие=تاريخ سلاجقة الروم في آسيا الصغرى، ٠٧٤-٤٠٧ ھ/٧٧٠١-٤٠٣١ م: مدخل إلى تاريخ العثمانين (История сельджуков Рума в Малой Азии, 774–407 гг. хиджры / 1077-1304 гг. н.э.: введение в историю османов)|год=2002|издательство=دار النفائس|isbn=978-9953-18-047-2}}
== Һылтанмалар ==
* {{Cite web|lang=en|url=https://www.britannica.com/place/Anatolia/Seljuq-expansion|title=Anatolia — Seljuq expansion|author=Woods J. E.|website=[[Британская энциклопедия|Britannica]]|access-date=2022-04-18|ref=Woods}}
{{Султаны Рума}}
{{Избранная статья|Госдеятели}}
{{Тышҡы һылтанмалар}}
[[Категория:Азияның XII быуат хакимдары]]
[[Категория:Алфавит буйынса ғәскәр башлыҡтары]]
[[Категория:Урта быуаттар ғәскәр башлыҡтары]]
[[Категория:Сәлжүкиҙәр]]
4wdeagd2g2j2hadkcihp88m32jbvglb
1146787
1146786
2022-07-22T20:24:44Z
Akkashka
14326
/* Сығанаҡтар */
wikitext
text/x-wiki
{{Государственный деятель
| имя = Мәсүд I
| оригинал имени = {{lang-ota|ركن الدين مسعود}} {{lang-tr|Rukn al-Dīn Mes'ūd}}
| должность = Рум солтаны (Конья солтанлығы)
| периодначало = [[1116]]
| периодконец = [[1156]]
| предшественник = Мәликшаһ I (Конья солтаны)
| преемник = [[Ҡылыс-Арыҫлан II]]
| дата смерти = 1156
| отец = [[Ҡылыс-Арыҫлан I]]
}}
'''Мәсүд I Рукнетдин''' ({{Lang-ar|ركن الدين مسعود}}, ''төр.'' Ebü'l-es Feth-Sultânü'l-d Muazzam ve’Izzüddünyâ-Mes’dîn b ûd. Kılıcarslan es-Selcûkī; Rukn al-Mas’Dīn ūd; {{Lang-el|Μασούτ}}) —1156 йылдан алып 1116 йылға тиклем [[Рум солтанлығы|Рум солтаны,]] Ҡылыс-Арыҫлан I солтандың улы
Ҡылыс-Арыҫлан үлгәндән һуң, власҡа өлкән улы Мәлик шаһ,килгән, ул Мәсүдте төрмәгә япҡан. Мәлик шаһ менән [[Византия империяһы|Византия]] императоры Алексей Комнин һөйләшеүҙәре мәлендә Мәсүд азат ителә һәм власҡа килә, ә Мәлик шаһ, ҡулға алынып, һуҡырайтыла һәм быуып үлтерелә. Үҙенең 39 йыл дауамындағы хакимлығы йылдарында византийҙарҙы ҡаты тота һәм күрше мосолман ерҙәре иҫәбенә биләмәләрен киңәйтә. Идара итеүенең тәүге йылдарында Мәсүд үҙенең ағай-энеләре идара иткән Мелитена һәм [[Анкара]]ны баҫып алған. 1142 йылда Мөхәммәт Данишмендид үлгәндән һуң, Мәсүд Данишмендидтар ерҙәрен баҫып ала башлаған. Мәсүд хакимлыҡ иткән йылдарҙа даими рәүештә һуғышҡан. 1147 йылдың 26 октябрендә Икенсе тәре походы барышында Мәсүд Дорилей эргәһендә Конрад III немец тәре йөрөтөүселәр армияһын еңгән, ә 1148 йылдың 7 ғинуарында Кадм тауҙары янында — Людовик VII француз тәре йөрөтөүселәр армияһын тар-мар иткән. Артабан Мәсүд Антиохия кенәзлеге һәм Эдесса графлығы ерҙәре өсөн тәре йөрөтөүселәр һәм Киликий әрмән дәүләте хакимдары менән һуғышҡан.
1155 йылда Мәсүд вафат булған мәлгә [[Рум солтанлығы|Рум сәлжүк дәүләте]] Үҙәк һәм Көнсығыш Анатолияның өҫтөнлөклө державаһы була. аталған Мәсүдкә тиклем Көнбайыш халҡы Анатолияны «Рум» (римлеләр ере), тип атаған, тик уның хакимлығы осоронда Кесе Азияны «Турчия» (Төркиә) тип атай башлаған.
== Биографияһы ==
=== Иртә йәшлек йылдары ===
Мәсүд [[Рум]] солтаны Ҡылыс-Арыҫлан I-нең улы{{Sfn|Demirkent|2002}}. Мәсүд исеме сығанаҡтарҙа тәүге тапҡыр Ҡылыс-Арыҫландың Мосул кампанияһына бәйле барлыҡҡа килгән{{Sfn|Kesik|2003|s=9}}. 1107 йылда Ҡылыс-Арыҫлан Ираҡтағы Мөхәммәт I Тапар әмир Жәкәрмеш урынына Мосул һәм Бәдиәт-әл-Жәзирә атабәге итеп тәғәйенләгән сәлжүк солтаны Жәүәлигә (Чавли, ''фр.'' Jâwali Saqâwâ){{Нп5|Джавали (Чавли)||}} ҡаршы походҡа юллана. 1107 йылдың 22 мартында Ҡылыс-Арыҫлан I үҙенең ҡанһыҙлығы менән билдәле Жәүәлиҙе хаким итеп ҡабул итергә теләмәгән халыҡтың саҡырыуы буйынса Мосулға инә. Походта солтан менән бергә хандың ҡатыны Айша, улдары Тоғрул-Арыҫлан, солтандың улы Мәликшаһ һәм, моғайын, Мәсүд тә булғандыр{{Sfn|Kesik|2004}}.
Сығанаҡтарҙағы мәғлүмәт ҡапма-ҡаршы. Сибт ибн әл-Жаузи, Мәсүд атаһы менән Мосулда булды, тип яҙған{{Sfn|Kesik|2003|s=11}}. Ләкин күп кенә сығанаҡтар, Мәсүд Коньяла ҡалды, тип раҫлай. Аҡһарайҙа әйтелеүенсә, Ҡылыс-Арыҫлан уны походҡа тиклем үк үҙенең вариҫы тип иғлан итә һәм Коньяла ҡалдыра.
1107 йылдың 13 июлендә Ҡылыс-Арыҫлан Хабур йылғаһы буйындағы алышта еңелә һәм, йылға аша сығырға тырышып, аты менән бергә батып үлә{{Sfn|Demirkent|2002}}. Ҡылыс-Арыҫлан һәләк булған мәлгә солтандың улдарынан иң өлкәненә Мәликшаһҡа 11 йәш була{{Sfn|Demirkent|2002}}. Ул Сәлжүк солтаны Мөхәммәт Тапарға әсирлеккә эләгә{{Sfn|Cahen|2014|loc=Chapter two. Turkish activity in the West under Shāhānshāh}}. Сибт ибн әл-Жаузи әйтеүенсә, Жәүәли менән һуғышта атаһы менән Мәсүд булған. Йәнәһе лә ул яу яланында әсирлеккә алынған һәм Мөхәммәт Тапарға ебәрелгән{{sfn|Metin|2017|s=38}}. М. Кешик фекеренсә, Сибт ибн әл-Жаузи мәғлүмәтенең дөрөҫ булыуы ихтимал, һуғыш ваҡытында Мәсүд менән Ғәрәп атаһы янында булыуы ихтимал. Ҡылыс-Арыҫлан еңелгәндән һуң, әсирлектән ҡасыуҙары ихтимал ине. Мосулды һәм уның улдарының береһен Жәүәиләне баҫып алғандыр, моғайын, солтандың башҡа улдарына Анатолияға ҡайтырға рөхсәт итеп, ҡасаҡ туғандарын бер-береһе менән тәхет өсөн көрәшергә, ә Мәликшаһты уларҙы тотҡарлау маҡсатында файҙаланырға уйлағандыр{{Sfn|Kesik|2003|s=11}}.
Ливан тарихсыһы М. С. Такуш раҫлауынса, атаһы үлгәндән һуң Мәсүд Данишмендидтарҙа, ә Ғәрәп Коньяла йәшәгән{{Sfn|Такуш|2002|страницы=۱۱۲}}. Т. Райс та, Месуд Данишмендидтарҙа йәшәгән, тип уйлаған, ләкин, уның фекеренсә, Ғәрәп Анатолияла ([[Кесе Азия]]) түгел, ә Мөхәммәт Тапарҙа тотҡонлоҡта булған{{Sfn|Райс|2004|страницы=31}}.
=== Ағай-энеләренә ҡаршы көрәш ===
==== Мәликшаһ ====
Үҙәк Анатолийҙа килеп тыуған хаосты һәм сәлжүктәрҙең хакимы булмауынан файҙаланып, Византия императоры Алексей I Комнин тыныслыҡты боҙа. Мөхәммәт Тапар хәлдең етдилеген аңлап, Мәликшаһты Анатолияға ебәргән{{Sfn|Sümer|2009}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=202}}. Коньяға килгәс, Мәликшаһ үҙенең батшалығында власты баҫып алған ике туғанын (кузен) язалап үлтергән{{Sfn|Cahen|2014|loc=Chapter two. Turkish activity in the West under Shāhānshāh}}. Бынан тыш, ул Мәсүдте һәм тағы бер ҡустыһы, Ғәрәпте, төрмәгә ултырта. Шунан һуң Мәликшаһ Алексей Комнинға ҡаршы һуғыш башлай. 1116 йылда Афьонкарахисар янындағы лагерҙа һөйләшеүҙәрҙә император менән осрашып, Алексей менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм императорҙан ҙур сумма аҡса ала{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=202}}.
Мәликшаһ менән һөйләшеүҙәр барышында император үҙенә ҡаршы фетнә күтәрелгәнен белә{{Sfn|Sümer|2004}}. Михаил Сүриәле һүҙҙәренсә, хәрби начальник Мәликшаһ Мәсүдте төрмәнән сығарған һәм Данишмендид Мелик Ғәзи янына алып килгән. Бында Мәсүдте солтан тип иғлан иткәндәр{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Михаил Сириец|1982|страницы=36}}. Алексей Мәликшаһҡа лагерҙа ҡалырға йәки Византия һағы менән файҙаланырға кәңәш итә, ләкин теге баш тарта{{Sfn|Sümer|2004}}. Анна Комнина быға ошондай һүҙҙәр менән аңлатма бирҙе: «Үҙҙәрен болоттарҙан да юғарыраҡ тип һанаған вәхшиҙәрҙең тәкәббер холҡо шундай»{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}. Мәликшаһ разведка отрядтарын юлбаҫарҙар юҡмы икәнлеген тикшерергә ебәрә. Ләкин илселәрҙе юлда Мәсүд яғына сығалар. Солтанға әйләнеп ҡайтҡас, улар юлдың хәүефһеҙ булыуын хәбәр иткән. Һөҙөмтәлә Мәликшаһ Мәсүд һалдаттары менән бәрелешкән. Ул ҡасырға маташҡанда, Пухей исемле әмир уға Аҡшәһәр янындағы Тирагионда йәшенергә кәңәш иткән. Тиҙҙән ҡала ҡамауға алына, һәм Пухей халыҡты Мәсүдкә бирелергә һәм Мәликшаһты бирергә күндергән. Мәсүд туғанының күҙен соҡоп алырға һәм Конья төрмәһенә ултыртырға ҡушҡан (1116) {{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}{{Sfn|Chalandon|1960}}. Анна Комнина, Мәликшаһ тулыһынса һуҡыраймаған була, тип яҙған. Ошо хаҡта белгәс, Мәсүд туғанын йәйә кереше менән быуҙырып үлтерткән (1117){{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}{{Sfn|Chalandon|1960}}.
==== Тоғрул-Арыҫлан ====
1107 йылда атаһы Ҡылыс-Арыҫлан вафат булғандан һуң, кесе улы Тоғрул-Арыҫланды әсәһе Мелитеналағы тәхеткә ултырта, уны Артукид Балак бән Баһрам ярҙамында тотоп тора{{sfn|Metin|2017|s=39—42}}. Стратегик мөһим урында торған Мелитена, Анатолиянан Иранға илткән юлдарҙың береһендә урынлашҡанлыҡтан, төбәктең бөтә хакимдарын да ҡыҙыҡһындырған{{Sfn|Cahen|1968|pp=72—83}}, уға хужа булыу Үрге Месопотамияны контролдә тотоу мөмкинлеген биргән{{Sfn|Cahen|1986}}.
Байтаҡ йылдар дауамында ҡалаға эйә булыу яғынан Гөмүштекин Ғәзи менән Ҡылыс-Арыҫлан бәхәсләшкән. Беренсе тәре походы башланғас, солтан әрмән идарасыһы Гвриил етәкселек иткән Мелитенаны ҡамаған. Тәре йөрөтөүселәрҙең Кесе Азияға килеүен белгәс, Арыҫлан Мелитена ҡамауын өҙгән{{Sfn|Demirkent|2002}}. 1101 йылда тәре йөрөтөүселәр армияһы һөжүм иткәндә, Гөмүштекин Ғәзи менән Ҡылыс-Арыҫлан, ваҡытлыса союз төҙөп, дошманға ҡаршы һуғыша. Әммә һуңынан, 1102 йылдың 18 сентябрендә, Гөмүштекин Ғәзи Мелитенаны баҫып алғанлыҡтан, солтан Гөмүштекин Ғәзигә һөжүм итә һәм уны Мараш янында тар-мар итә. 1104 йылда Гөмүштекин Сиваста мәрхүм була, һәм Данишмендидтар кенәзлегендә Ғәзи улдарының тәхет өсөн көрәше осоро башлана. Шуның менән файҙаланып, 1105 йәки 1106 йылдың 2 сентябрендә Ҡылыс-Арыҫлан Данишмендидтарҙың Мелитенаһын баҫып алған. Ғөмүштекиндың улы Әмир Мәлик Ғәзи, бөтә туғандары үлгәндән һуң, кенәзлек хакимы булып киткән{{Sfn|Kesik|2003|s=36}}. Башта Мәлик Ғәзи Рум сәлжүктәрен сюзерендар тип таныһа ла, ул Ҡылыс-Арыҫлан I вафатынан һуң, Анатолиялағы власть вакуумынан файҙаланған һәм төбәктә Данишмендидтар хөкөмдарлығын кире ҡайтарыу маҡсатында, Мәсүдте хуплаған{{Sfn|Kesik|2003|s=36}}. Мелик-шаһты юҡ иткәндән һуң, Мәсүд солтан тәхетенә эйә булған. Ул Мелик Ғәзиҙең ҡыҙына өйләнгән{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Chalandon|1960}} {{Ref+|В некоторых источниках тестем Месуда назван Гюмюштекин Гази, поскольку ранее правление Данышменда Гази указывалось до 1104 года, поэтому считалось, что с 1104 по 1134 год правил Гюмюштекин Гази{{Sfn|Босворт|1971}}.|group=comm}}. Мәсүд ҡайныһына ғүмере аҙағына тиклем тоғро булған {{Sfn|Sümer|2004}}.
Балак иҫән саҡта Мәсүд менән Ғәзи әмир Мелитенаға ҡарата бер ниндәй ҙә хәрәкәт яһамаған. 1124 йылдың 6 майында Манбижды ҡамағанда Балак вафат булғас, уның биләмәләрен бүлешкәндәр{{Sfn|Kesik|2003|s=36}}. Тоғрул-Арыҫлан, Балаҡтың аҫрауға алынған улы булғанлыҡтан һәм башҡа улдары булмау сәбәпле, үҙен уның мираҫына хоҡуҡлы тип һанаған. Ул Масараны (Миншар) һәм Гергерҙы баҫып алған. Быға Харпутты (Элязыг) алған Сөләймән Артукид (Балактың туғанының улы һәм Ил-Ғәзиҙең улы) ризаһыҙлыҡ белдергән{{sfn|Metin|2017|s=46}}. Тоғрул-Арыҫлан менән Сөләймән араһында дауам иткән көрәш менән файҙаланып, Мәсүд ярҙамына таянып, Мәлик Ғәзи 1124 йылдың 13 июнендә Мелитенаға ҙур армия менән һөжүм итә{{Sfn|Kesik|2003|s=37}}. Алты ай ҡамауҙан һуң 1124 йылдың 10 декабрендә Тоғрул-Арыҫлан һәм уның әсәһе бирешкән. Улар Данишмендидҡа ҡаланы тапшыра һәм Миңшар һарайына сигенгән{{Sfn|Sümer|2004}}.
==== Ғәрәп ====
Ғәрәп, Мәсүдтең икенсе бер туғаны, Анкараның һәм Кастамонуның хакимы булған{{Sfn|Sümer|2004}}. Сәлжүктарҙың элекке Мелитанаһы Данишмендид ҡулына күскәненә ул Мәсүдкә ныҡ асыулы булған{{Sfn|Sümer|2004}}. Ғәрәп быны ҙур тырышлыҡ һалып Мелитенаны алған атаһына ҡарата хыянат тип иҫәпләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=38}}. Шуға күрә ул Мәсүдкә 30 000 кешенән торған ғәскәр менән ҡаршы сыҡҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=38}}{{Sfn|Sümer|2004}}{{ref+|К. Ғәрәп беренсе алышта еңгән. Сығанаҡтарҙа мәғлүмәттәрҙең етмәүе арҡаһында ошо ваҡиғаның урыны һәм ваҡыты билдәһеҙ. Мәсүд, ярҙамына иҫәп тотоп, Константинополгә Византия императоры Иоанн II Комнинға килә. Император солтанды яҡшы ҡабул итә һәм уға алтын, ғәскәр биргән.
Ярҙам алғас, Мәсүд үҙенең ҡайныһына, Мелик Ғәзи әмиргә килгән. 1126 йылда улар, көстәрен берләштереп, Ғәрәпкә яу асҡан. Был юлы Ғәрәп еңелгән һәм Киликияның әрмән батшаһы I Торосҡа ҡасҡан{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=39}}. Ғәрәп Торостан алған ғәскәр менән Киликиянан Анатолийға әйләнеп ҡайта. Бер нисә алыштан һуң Ғәрәп еңелә. Византия императоры Иоаннда йәшенеп торорға мәжбүр булған. Был хәл 1127 йылда булды. Ошо датанан һуң Михаил Сүриәле уны башҡаса телгә алмай{{Sfn|Kesik|2003|s=40}}.
«Аноним Зангима» яҙыуынса, Ғәрәп ҡустыһы Мәсүдкә ҡаршы өс тапҡыр һуғышҡан. Ахыр сиктә, улар килешеү төҙөгән, һәм Мәсүд Ғәрәпкә бер нисә ҡәлғә биргән. Бер аҙҙан туғандар һүҙгә килешә, Ғәрәп византия императорынан ярҙам һорай, ләкин өлгөрмәй{{Sfn|Kesik|2003|s=40}}, сөнки 1128 (йәки 1129) йылда Византияла вафат була{{Sfn|Sümer|2004}}.
=== Данишмендидтар Ғәзи һәм Мөхәммәт менән мөнәсәбәттәре ===
Ҡылыс-Арыҫлан үлгәндән һуң, Мәлик Ғәзи Анатолияның иң ғәйрәтле хөкөмдары булған{{Sfn|Kesik|2003|s=41}}. 1129 йылда византий наместнигы Касианус Мәлик Ғәзигә Анкараны, Чанкырыны, Кастамонаны һәм Ҡара диңгеҙ ярын биргән{{Sfn|Kesik|2003|s=41}}. Шул территорияларҙы кире ҡайтарыу маҡсатында, император Иоанн Комнин Кастамону районына баҫып ингән. Әммә ул Анатолияға китеүе була, уның ҡустыһы Исаак Комнин (Алексей Комниндың улы) Константинополгә әйләнеп ҡайта һәм тәхеткә эйә булырға маташҡан. Артабан уны Мәсүд, аҙаҡ Мәлик Ғәзи үҙҙәрендә йәшертеп йәшәтә{{Sfn|Kesik|2003|s=41}}, шунан Исаакты Трапезундҡа, Константин Гаврға оҙатҡан. 1131 йылда Мәлик Ғәзи Киликияға поход яһаған, һәм Киликий әрмән дәүләте хакимы Левон I йыл һайын яһаҡ түләргә ризалашҡан. Бынан һуң Мәлик Ғәзи Мелитенаға ҡайтҡан, уның янына Коньянан Мәсүд һәм Трапезундтан Исаак килгән{{Sfn|Kesik|2003|s=42}}. Исаак Мелитенанан Левонға килгән, уның ҡыҙына өйләнгән һәм килешеү төҙөгән. Әммә бер аҙ ваҡыттан Исаак ҡайныһы менән һүҙгә килешә һәм Мәсүдкә ҡасып килгән{{Sfn|Kesik|2003|s=54}}
Мелитенала ҡыш сыҡҡандан һуң, Мәлик Ғәзи һәм, моғайын, Мәсүд 1132 йылда Кастамонуны яулаған{{Sfn|Kesik|2003|s=42}} (1131{{Sfn|Sümer|2004}}). Мәсүд уның янында булған булырға тейеш. Ғәзи һәм Мәсүд Ҡара диңгеҙ яры буйында тәре йөрөтөүселәрҙең ҡәлғәһе Зининды баҫып алған, әммә тәре йөрөтөүселәр 4000 динар түләп ҡотолалар{{Sfn|Kesik|2003|s=42}}. 1132 йылда император Иоанн Комнин Кастамонуны кире алған. 1133 йылда Мәлик Ғәзи Кастамонуны ҡамаған, һәм халыҡ уға ҡала ҡапҡаһын асҡан{{Sfn|Sümer|2004}}. 1134 йылда Мәлик Ғәзи үлгән. Ғүмеренең ахырына уның биләмәләре [[Евфрат]] йылғаһынан алып Сакарья (Сангариус) йылғаһына тиклем һуҙылған булған. Ярҙамы өсөн рәхмәт йөҙөнән Мәсүд уға Мелитена, Кайсери, Чанкиры, Анкара һәм Кастамонуҙы биргән. Мәсүд Конья, Нигде, Афьонкарахисар һәм Аҡһарайға эйә булған{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}{{Sfn|Kesik|2003|s=41—42}}.
Мәлик Ғәзиҙең дүрт: Мөхәммәт, Яғыбасан, Яған һәм Айнудәүләт исемле улы булған. Айнудәүләт һәм Яған риза булмаһа ла, атаһының вариҫы булып Мөхәммәт ҡалған. 1135 йылда Мөхәммәт Яғанды үлтергән, Айнудәүләт Мелитенаға ҡасҡан<!-- как зять султана Месуда -->{{Sfn|Kesik|2003|s=43}}. Мәсүд менән Мөхәммәт Ғәзи мираҫы арҡаһында низағлашҡан {{Sfn|Sümer|2004}}. Иоанн Комнин Данишмендидтарҙың көсһөҙләнеүенән һәм Мәсүд менән Мөхәммәттең низағынан файҙаланып, Мәсүд менән Мөхәммәткә ҡаршы килешеү төҙөгән. Мәсүд императорға хәрби отряд ебәргән, һәм Чанкырыны ҡамаған{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}. Үҙенең дошмандарын айырыу маҡсатында, Мөхәммәт Мәсүдкә ташламалар яһау аша, хаттар яҙып, уның менән килешеү төҙөгән{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}{{Sfn|Kesik|2003|s=43}}. Мәсүд ғәскәре Чанкырынан киткән, император ҡамауҙан баш тартырға мәжбүр булған. Яҙ көнө Иоанн Кастамону һәм Чанкырыны ҡыҫҡа ваҡытҡа ғына яулай{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}.
=== Византия менән көрәш ===
==== Иоанн Комнин ====
1137 йылда Иоанн Киликияға һәм Сүриәгә походҡа башлаған. Юлда уның армияһы Мәсүдтең биләмәләрен туҙҙырған. Яҙ ул Киликий Әрмәнстаны хакимы Левон I территорияларын — Тарсты, Аданды, Мопсуестияны һәм Аназарбты баҫып ала. 20 августа Иоанн, әҙ генә ҡамауҙан һуң, Антиохияны яулаған. Шунан һуң император, йәнә Соҡор үҙәненә ҡайтҡан, Левон менән уның улдарын баҫып алған һәм Константинополгә оҙатҡан. 1138 йылдың башында, бер аҙналыҡ ҡамауҙан һуң, император Алеппо районындағы Бизаны ала. Алеппо атабәге Имадеддин Занги был ваҡытта Химста булған. Ул үҙенең командиры Саварҙы 5000 кешелек отряды менән Алеппоға ярҙамға ебәргән. Иоанн Алеппоны яулай алмай, яҡындағы Асариб менән Кафартаб ҡәлғәләрен баҫып алған. Иоанн Шейзарҙы ҡулға ала алмаған, һәм Антиохияға ҡайтҡан. Михаил Сүриәле һүҙҙәренсә, был ваҡытта Мәсүд Аданды баҫып алған, руханиҙар менән ҡалала йәшәүселәрҙе Мелитенға алып киткән, унда әсирҙәрҙең бер өлөшөн һатҡан. Адананан һуң Мәсүд Кесун менән Мараш кенәзлектәренә һөжүм иткән һәм уларҙың тирә-яғын талаған. Иоанн Киликияға ҡайтҡас, ғәскәренең бер өлөшөн Мәсүдкә ҡаршы ебәргән{{Sfn|Kesik|2003|s=56}}. Михаил Сүриәле һүҙҙәренсә, 1138 йылда император, Мәсүд менән килешеү төҙөп, Константинополгә ҡайтҡан. Никита Хониат килешеү тураһында яҙмаған һәм былай тип яҙған: «Сәлжүктәр тар-мар ителгән, күптәре әсирлеккә алынған, уларҙан йөк аттарын һәм йөк аттарын тартып алғандар»{{Sfn|Kesik|2003|s=57}}. Яхъя Киннам да килешеү тураһында телгә алмаған{{Sfn|Kesik|2003|s=57}}. Император яулап алған ерҙәрҙе тиҙҙән мосолмандар баҫып ала{{Sfn|Kesik|2003|s=57}}.
1139 йылдың яҙ аҙағында император армия менән Улубаттан Данишмендидҡа ҡаршы сыға. Һалҡын ҡыш эҙемтәләре императорҙы һәм уның армияһын ауыр хәлгә ҡуя. Уларҙың аҙыҡ запасы бөткән, һәм аттарының бер өлөшө үлгән. Мәсүд отрядтары, византийҙарҙың ауыр хәлен күреп, һөжүм итә һәм талай. Император хәйлә уйлап сығара, йәйәүле ғәскәр, һанын күп күрһәтеү маҡсатында, кавалерия артынан хәрби вымпелдар күтәрә. Сәлжүктәр сигенә, ә император 1140 йылдың башында Данишмендидтарҙың боронғо ҡалаһы Никсарҙы ҡамай. Михаил Сүриәле Иоанн император менән асыуланышыа һәм Мәсүд яғына сыға. Ул Мәсүдтең ҡыҙына өйләнә, мосолман диненә күсә һәм Коньяла ҡала{{Sfn|Kesik|2003|s=57—59}}.
Император Константинополь янынан 1141 йылдың 13 ғинуарында ҡуҙғала, сәлжүктәр уларҙы эҙәрлекләп килә. Мәсүд Улуборлуны ҡамай{{Sfn|Kesik|2003|s=59}}. 1142 йылдың яҙы Иоанн Комнин Антиохияны тағы яулап алырға маташа. Ул үҙенең ниәттәрен йәшерергә тырышып, Киликияға беренсе походта яулап алған ерҙәрен һаҡлап ҡалыу маҡсаты менән экспедиция ойошторҙоҡ ти. Дөрөҫө — Иоанндың маҡсаттарының береһе сәлжүктәр булған. Ләкин Мәсүд улар килгәнгә тиклем Олуборлонан сигенгән. Император өлкән улы Алексей һәләк булған Анталияға барып еткән. Императорҙың башҡа улдары, Андроник менән Исаак, ҡустыһының кәүҙәһен диңгеҙ буйлап Константинополгә алып ҡайтырға тырыша, ҡайтып барышлай Андроник вафат булған{{Sfn|Kesik|2003|s=59—60}}. 1142 йылда Мәсүд Анталия төбәгенә һөжүм итә һәм бик күп табыш һәм әсирҙәр ала{{Sfn|Sümer|2004}}. Иоанн Мануилдың кесе улы менән сәфәрен дауам иткән. Ул Киликияны аша сыҡҡан һәм Сүриәгә йүнәлгән. 1142 йылдың 25 сентябрендә Иоганн Баграс ҡәлғәһе янында була, унан, килешеүгә ярашлы, эске ҡәлғәһе менән, ҡаланы тапшырыуҙы талап итеп, Антиохия Раймундына хәбәр ебәрә. Раймунд ҡаланы биреүҙән баш тартҡан, һәм Иоанндың армияһы Антиохияның тирә - яғын талаған. Шунан Иоганн, киләһе яҙға килеренә иҫәп тотоп, ҡайтып китте. Әммә 1143 йылдың 8 апрелендә ул донъя ҡуйҙы{{Sfn|Kesik|2003|s=61}}. Император тәхет вариҫы тип Мануилды күрһәтә{{Sfn|Kesik|2003|s=61}}.
==== Мануил Комнин ====
Константинополдә власть алмашыныуы менән файҙаланып, Мәсүд Византия ерҙәренә һөжүм итә. Мануил яуап итеп Мелангия ҡалаһы янындағы Сәлжүк ерҙәрен баҫҡан. 1145 йылда Константинополдең Сүриә биләмәләре менән бәйләнештәре хәүеф аҫтында ҡала. Мануилдың асыуы ҡабарған һәм ставкаһын Риндакос йылғаһы тигеҙлегендә урынлаштырған{{Sfn|Kesik|2003|s=62}}. 1146 йылдың йәйендә Мануил Фригияға килә. Ул ебәргән отрядтар сәлжүктәрҙе туҙҙыра һәм күп табышҡа эйә була. Әммә Үҙәк Анатолийҙың көнбайышында Мәсүд ғәскәрҙәре Кесе Мендерес үҙәненә юл тота һәм ҙур табыш менән ҡайта. Император Конья янына сығыш яһап, Мәсүдкә хат ебәрә{{Sfn|Kesik|2003|s=63}}. Иоанн Киннам яҙғанса, ул солтанға былай тип яҙған: «Походыбыҙға һинең ҡылығың этәргес бирҙе. Прокананы алдың һәм күптән түгел Рим еренә һөжүм иттең. Шулай уҡ Римдең союздашы Ягунпасанды һәм башҡа ҡәбилә идарасыларын һуғыш менән борсойһоң. Аҡыллы кеше булһаң, Алла язаһын алырға тура киләсәк, тип уйларға тейеш инең. Йә яуызлыҡтан тыйыл, йә ҡаршы торорға әҙер бул»{{Sfn|Иоанн Киннам|1859|страницы=42}}. Быға Мәсүд Аҡшәһәрҙә (Филомелион) лагерь ҡорасаҡмын, тип яуап бирә {{Sfn|Kesik|2003|s=64}}.
Мәсүд Калограй ҡалҡыулығына Византия армияһына һөжүм итергә бер отряд ебәрә. Был отряд еңелә. Был турала белгәс, солтан Филомелиондағы лагерҙы ташлап сығып киткән. Мануил солтанға мыҫҡыллы хат ебәрә. Ләкин солтан уға ҡолаҡ һалмаған һәм Андрахман янында лагерь ҡорған. Император Филомелионға һөжүм итә, Мануилдың уҡтан үксәһе яралана, әммә Византия армияһы ҡаланы ала һәм уны яндыра. Мануил әсирҙәрҙе азат иткән һәм сәлжүктәрҙең тауарын тартып алған{{Sfn|Kesik|2003|s=65}}{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=212}}. Император Мәсүд лагерына яҡн урынлашҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=66}}.|group=comm}}. Икенсе көндө һуғыш башлана. Сәлжүктәр сигенә башланы. Византия армияһы күптәрҙе үлтерә һәм әсирлеккә ала. Мануил Коньяға юлланған (1146){{Sfn|Kesik|2003|s=66}}.
Мәсүд Коньяны оборонаға әҙерләгән, ләкин, ябыҡ урында ҡамауҙа ҡалыу ҡала өсөн дә, армия өсөн дә хәүефле булырын белгән. Шуға күрә ул ғәскәрҙең бер өлөшөн ҡаланан ситтәге ҡалҡыулыҡ битенә урынлаштырған, ә үҙенең отряды менән Конья менән Каббала һарайы араһындағы тауҙа урынлашҡан. Мәсүд ҡаланы һаҡлауҙы ҡатынына ышанып тапшырған{{Ref+|Никита Хониат полагал, что за оборону стен отвечала одна из дочерей Месуда, которая была замужем за Иоанном Комнином{{Sfn|Kesik|2003|s=66}}.|group=comm}}. Мануил Мәсүдтең ҡаланың уң яғында икәнен аңлап, уға һөжүм итергә йыйына. Ләкин император офицерҙары ризалашмаған, сөнки солтан үҙен ҡурҡыныс аҫтына ҡуймаҫын аңлағандар, күренгән һалдаттар авангард ҡына, тип иҫәпләгән. Мануил икеләнеүселәрҙән көлгән{{Sfn|Kesik|2003|s=66}}. Византийҙар Конья ны уратып ала. Мануил ҡала көслө нығытылған икәнен аңлай һәм Мәсүдкә ярҙам килгәнен белгән{{Sfn|Kesik|2003|s=67}}. Михаил Сүриәле Мәсүдкә ярҙамға Хөрәсән, Бағдад әмирҙәре һ. б. килгән{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=213}}. Мануил армияһының кире сыға торған юлы ябылыуы мөмкинлегенән ҡурҡҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=67}}. Яңы тәре походы тураһында лә хәбәрҙәр килгән{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=213}}. Император ҡамауҙан баш тарта, ҡалдырыр алдынан ҡала тирә-йүнен ҡыйратырға бойора. Зыяраттарҙа мәйеттәрҙе ҡәберҙәренән алып ташлағандар. Иоанн Киннам, Мануил солтан әсәһенең ҡәберлегенә генә тейергә ҡушмаған{{Sfn|Kesik|2003|s=67}}.
Византия армияһы сигенгәндә уны сәлжүктәр эҙәрлекләй. Сәлжүктәр Цибрелицемани тип атаған артылышта Мәсүд Данишмендид ярҙамында Византия армияһын тар-мар итергә ниәтләгән. Император иһә үҙенең лагерынан ике яҡтағы тәрән ҡаяларҙа һуғышсыларын йәшереп ҡалдырған булған{{Sfn|Kesik|2003|s=68}}. Улар ҡорал да йәшергән булған. Сәлжүктәр күренмәгәс, император үҙенә хеҙмәт иткән төрөк Пупакесты разведкаға ебәрә. Пупакес тиҙ арала әйләнеп ҡайтҡан һәм "фарсы"лар аҙ булыуын хәбәр иткән. Мануил ҡустылары һәм Пупакес менән шул яҡҡа юл тотҡан. Дошмандың бәләкәй отрядын осратып, улар уны үҙҙәренә әүрәтергә маташҡан, ләкин киреһенсә килеп сыҡҡан. Мануил һәм уның эргәһендәгеләр лагерҙан йыраҡҡа киткәндәрен аңлап, төрөктәргә ҡаршы көрәшеүҙе уның өсөн ҡурҡыныс тип һанаған. Утрауға еткәс, дошмандың биш йөҙләгән кешенән торған отряды менән бәрелешкән.
Улар артынан бөтә ғәскәре менән Мәсүд ҡыуған. Император сигенмәгән, аҙ һанлы ғәскәре менән сәлжүктәргә һөжүм иткән. Ул, армиям ярҙамға ашыға, тип уйлағандыр. Йәки уны аҡылһыҙлыҡҡа батырлыҡ күрһәтеү теләге этәргәндер. Сәлжүктәр уны уратып алған. Солтан император отрядының ярҙамға килеүселәр менән ҡушылыуына юл ҡуймаҫҡа тырышҡан. Император үҙен дә, армияһын да ҡурҡыныс аҫтына ҡуйған өсөн уны яҡындары тәнҡитләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=69}}. Мәсүд ғәскәрҙәре ике яҡтан һөжүм иткәнлектән, Византия ғәскәре ҙур юғалтыуҙар кисергән. Ҡурҡыштан ғәскәрҙәр ҡушылған һәм сәлжүктәр уларҙы уратып алған{{Sfn|Kesik|2003|s=70}}. Византия армияһы 20 000 самаһы грек һалдатын юғалтҡан{{Sfn|Sümer|2004}}. Мануил ҡамауҙан ҡотола алған. Император һөжүм итергә теләһә лә, яҡындары ял итергә булған{{Sfn|Kesik|2003|s=70}}. Император батша байрағын алып, үҙ яҡлылар менән бергә сәлжүктәрҙе сигендергән. Мануил уларҙы ҡараңғы төшкәнсе эҙәрлекләгән, ә һуңынан үҙенең лагерына ҡайтҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=71}}. Император Мәсүдкә киләһе йылда тағы киләм, тип хат ебәргән. Мәсүд илселәре аша килешеү тәҡдимен еткергән. Яңы тәре йөрөтөүселәр тулҡыны тураһында төрлө имеш-мимештәр таралғанлыҡтан, Мануил илселәрҙе, төрлө һылтау табып, тотҡарлаған, сөнки тыныслыҡ тураһында ҡарар ҡабул итер алдынан, бик ныҡ уйлап эшләргә кәрәк булған. Был осорҙа ла бер нисә бәрелеш булған{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=72—73}}. «Аноним Зангима» яҙыуынса, Мәсүд ете Византия ҡәлғәһендә һалдаттарҙы үлтергән. Киннам яҙғанса, батша үҙ ғәскәре менән Риндакос йылғаһына еткәс, солтан Мәсүдтең илселәре солтандың килешеү буйынса үтенесен еткергән. Һөйләшеүҙәр тамамланғас, ике яҡ араһында, Праканды һәм тағы бер нисә ҡәлғәне кире биреү шарты менән, килешеү төҙөлгән{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=74}}. Шунан һуң, 1155 йылда Мәсүд үлгәнгә тиклем, Мануил бүтән ҡаршы һөжүм яһамаған{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=213}}{{Sfn|Kesik|2003|s=75}}.
Әрмәндәр сәлжүктәрҙең еренә һөжүм иткәнлектән, солтан императорға уларға ҡаршы поход ойошторорға тәҡдим итә{{Sfn|Kesik|2003|s=75}}.
=== Данишмендидтар менән мөнәсәбәттәре. Мәхәммәттең улдары ===
Мөхәммәт Данишмендид 1142 йәки 1143 йылда үлгәндән һуң{{Sfn|Özaydin|1993}}, уның ваприҫтары араһында мираҫ өсөн көрәш башланған, Данишмендид ерҙәре өс өлөшкә: Кайсери, Сивас һәм Мелитенаға бүленгән. Яғы-Басан Сивасты алған. Мәсүд кейәүе Зюннунға Кайсериҙы алырға ярҙам иткән{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=46}}. Айнудәүлә Мелитена хакимы{{Sfn|Kesik|2003|s=46}}. Данишмендидтар территорияларын өс өлөшкә бүлгәндән һуң, Мәсүд Анатолияның иң ғәйрәтле хөкөмдары булып киткән{{Sfn|Kesik|2003|s=44}}. Айнудәүлә Сивасҡа туғаны Яғы-Басанға барған һәм уның менән Мәсүдкә ҡаршы тыныслыҡ килешеүе төҙөгән. Һуңынан ул Эльбистан һәм Жәйханды баҫып алған{{Sfn|Kesik|2003|s=46}}. Мәсүд Сивас хакимы Яғы-Басанды еңгән, ә үҙенең бәләкәй улын Шаһиншаһты Анкара, Чанкира һәм Кастамонуҙың хакимы итеп билдәләй{{Sfn|Sümer|2004}}.
Византия императоры Иоанн 1143 йылдың апрелендә вафат булғас, улы Мануил I Комнин уның вариҫы тип иғлан ителә{{Sfn|Sümer|2004}}.
1143 йылда Мелитенаны тәүге тапҡыр ҡайтарырға маташа. Ул Айнуддәүләгә ҡаланы ҙур иктаға алмаштырырға тәҡдим итә, әммә тегеһе һөйләшеүҙәр өсөн ҡатынын, Мәсүдтең бер туғанының ҡыҙын ебәрә. Мәсүд ҡыҙҙың үтенесенә ҡолаҡ һалмаған, 17 июндә 1143 йылдың 14 сентябрендә Мелитенаны уңышһыҙ ҡамаған{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=47}}. 1144 йылда Месуд Айнуддәүлә эйә булған Жәйхан менән Эльбистан өлкәләрен баҫып ала. Эльбистандың хакимы итеп улы Ҡылыс-Арыҫлан II тәғәйенләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=47}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Шунан Мәсүд Мелитенанеы икенсе тапҡыр өс дауамында ҡамауҙа тотҡан. Византия императоры Мануил Комнин Сәлжүк ерҙәренә яҡынлашыуы хаҡында хәбәр килгәнлектән, 1144 йылдың 15 авгусында солтан ҡамауҙы алған{{Sfn|Kesik|2003|s=47}}. Айнуддәүлә 1152 йылдың 12 июнендә вафат булған, вариҫы — улы Зөлҡәрнәй. Яғы-Басан туғанының улына һәм уның әсәһенә Мәсүдкә буйһонмаҫҡа кәңәш бирә. Ғауға ваҡытында һәләк булмаһындар һәм уның ҡулына эләкмәһендәр өсөн, әсәһе менән улы Сивасҡа үҙҙәренең көтөүҙәрен ебәргән. Ошо хаҡта белгәс, Мәсүд Яғы Басанға яза бирергә булды һәм уға ҡаршы сыҡты. Сивас батшаһы солтанға буйһонған{{Sfn|Kesik|2003|s=48}}. 1152 йылдың 24 июлендә солтан өсөнсө тапҡыр Мелитенаны ҡамаған, армияһы ҡаланың тирә-яғын туҙҙырған. Зөлҡәрнәйҙең әсәһе, Айнуддәүләнең тол ҡатыны һәм Мәсүдтең бер туғанының ҡыҙы, солтан янына килеп, уның аяғына йығылып, ғәфү үтенгән. Солтан, Зөлҡәрнәй килеп буйһонһа, ҡамауҙы алып, уны ҡала менән идара итергә ҡалдырасаҡ, тип яуаплаған. 1152 йылдың 15 авгусында Саван ҡулына ҡылыс һәм саван тотоп килә һәм тоғролоҡ анты бирә. Солтан, һүҙендә тороп, уны Мелитенала идара итергә ҡалдырған{{Sfn|Kesik|2003|s=48—49}}. Яғы Басанды ҡыҙына өйләндергән{{Нп5|Карим ад-Дин Аксарайи|Аксарайи|4=Karim al-Din Aqsarayi}} {{Sfn|Kesik|2003|s=49}}.
=== Занга һәм Нуретдин менән мөнәсәбәттәре ===
Мәсүд менән Занганың мөнәсәбәттәре дуҫтарса булған. Көнсығышта улар тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы союздаштар булараҡ эш иткән. Дауыттың улдары мираҫ өсөн көрәш башлай. Ҡара-Арыҫлан ярҙам һорап солтан Мәсүдкә мөрәжәғәт итә һәм 20 мең һыбайлы алған{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=101, 104, 105}}. Занга Мәсүд ғәскәре менән осрашырға теләмәй, һәм Артукид биләмәләренән үҙ ғәскәрҙәрен сығарған{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}. Занга менән Месуд араһындағы башҡа бәхәстәр теркәлмәгән{{Sfn|Kesik|2003|s=99}}.
1146 йылда Занга вафат булған, ерҙәре улы Нуретдин Мәхмүт (Сүриә, Алеппо) менән Сәйфетдин әд-дин Ғәзи I (Жәзирә, Мосул) араһында бүленгән. Бынан тыш, Нуретдин Мәсүд һәм Артукидтар менән союзда һуғыша. 1146 йылда Жослен II Хокинс 1144 йылда Занга яулап алған Эдессаны кире ҡайтарырға маташа{{Sfn|Kesik|2003|s=102}}.
Занга менән Месуд араһында туғанлыҡ {{Sfn|Kesik|2003|s=99}} Имадетдин Занганың улы Мәхмүт Нуретдин менән Мәсүдтең ҡыҙының никахы нигеҙендә урынлаштырылған. Был никах ике дәүләт араһында мөнәсәбәттәрҙе нығытҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}. С. Рансимен әйткәнсә, Мәсүд Тель-Баширҙы Нуретдинды ҡыҙының бирнәһе итеп ҡалдырған, һәм 1151 йылда ҡаланы ике хакимдың да ғәскәре алған{{Sfn|Kesik|2003|s=102}}.
=== Тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы көрәш ===
==== Дорилей янындағы алыш ====
[[Файл:Passages_faiz_oultre_mer_SEBASTIEN_MAMEROT_140_(cropped).png|мини|Икенсе тәре походы башында Конрадтың сәлжүктәр менән һуғышы. Себастьен Мамроның «Походы французов в Утремер» китабындағы Жан Коломб миниатюраһы (1474)]]
1144 йылда Имадетдин Занганың Эдессаны баҫып алыуы Европала борсолоу тыуҙыра, сөнки тәре йөрөтөүселәрҙең башҡа дәүләттәрен ҡурҡыныс аҫтына ҡуя. Икенсе тәре походы ойошторола. Немец короле Конрад III һәм француз короле Людовик VII Константинополгә үҙ ғәскәрҙәре менән килгән{{Sfn|Sümer|2004}}. Император Мануил I Комнин менән Мәсүд тәре походы башланыуы тураһындағы хәбәрҙе ишеткәс, низағты туҡтата һәм тыныслыҡ урынлаштыра. Мәсүд бөтә мосолман хакимдарынан ярҙам һораған һәм ҡалаларын нығытҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=81}}. Тәре йөрөтөүселәрҙең немец армияһы Босфорҙы үтеп, Кадыкёйҙа (Халкедон) лагерь ойоштора. Конрад Мануилдың киҫәтеүенә иғтибар итмәй, үҙ көсөнә ышанып, ставкаһын Никеяла урынлаштырған{{Sfn|Kesik|2003|s=82}}. Конрад беренсе тәре походы юлынан киткән{{Sfn|Sümer|2004}}. Конрад армияһы 15 октябрҙә көнсығышҡа йүнәлә; Конрадтан тыш, ғәскәрҙәргә Византия полководецы Стефанос етәкселек иткән. Тәүге аҙнала улар Византия биләмәләренән барған, сәлжүк биләмәләренә килеп еткәс, византий оҙатыусылары Конрадҡа, иң ҡыҫҡа юл бер нисә көнгә һуҙыласаҡ һәм был ваҡытҡа аҙыҡ-түлек запасы әҙерләргә кәрәклеген еткергән. Тәре йөрөтөүселәр ылауҙарына аҙыҡ-түлек тейәгән. Әммә күрһәтелгән ваҡыттан һуң ғәскәр кәрәкле урынға барып етмәгән, оҙатыусылар юҡҡа сыҡҡан. Уларҙы иртәнсәк абайламағас, Конрад кәңәшмә йыя. Командирҙарҙың бер өлөшө алға барыу яҡшыраҡ тип иҫәпләй, әммә бер өлөшө артҡа боролорға саҡыра. Ниһайәт, артабан барырға ҡарар ителә. Әммә тәре йөрөтөүселәрҙең бер ниндәй ҙә эш планы булмаған; бынан тыш, эргә-тирәләге ҡалҡыулыҡтарҙа сәлжүк яугирҙары күренә башлаған{{Sfn|Kesik|2003|s=83}}.
1147 йылдың 26 октябрендә Конрад армияһы Дорилей эргәһендәге Һарыһыуға (Батис) барып етә. Һыбайлылар ҙа, йәйәүлеләр ҙә ял итергә әҙерләнгән. Бар-Әбрәй әйтеүенсә, һыуһын ҡандырмау арҡаһында юлда меңләгән тәре йөрөтөүселәр һәм аттар һәләк булған{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}. Сәлжүк армияһының алдынғы көстәре ҡапыл тәре йөрөтөүселәргә һөжүм итә{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}. Гийом Тирский әйткәнсә, Мәсүд, Парамус исемле әмирҙе ебәреп, һуғышта ҡатнашмаған{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}{{ref+|«Султан Иконии не участвовал в этом великом приключении. Поскольку это было позволено Богом, знатный и могущественный турецкий сатрап по имени Парамус, командовавший войсками султана, совершил этот почти неожиданный подвиг»{{Sfn|William of Tyre|1943|p=172}}.|group=comm}}. Әммә «Анонимная сирийская хроникаһы»нда, Мәсүд тәре йөрөтөүселәрҙе шәхсән еңде, тип яҙылған{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}{{ref+|«Пришёл принц Масуд со своим войском, нашёл их в пустыне измученными голодом и жаждой, напал и разгромил»{{Sfn|Anonymous Syriac Chronicle|1933|p=298}}.|group=comm}}. Мәсүдтең еңел ҡоралланған һыбайлылары бер ни аңламаған тәре йөрөтөүселәргә ҡысҡырып һөжүм иткән. Броняла һәм яҡшы ҡоралланған булһалар ҙа, тәре йөрөтөүселәр, күмәк булыуына ҡарамаҫтан, ҡаршылыҡ күрһәтә алмаған. Сәлжүктәр, алыҫтан атып, бик күп тәре йөрөтөүселәрҙе үлтергән һәм тиҙ арала юҡ та булған{{Sfn|Kesik|2003|s=84}} һәм ҡул һуғышынан һаҡланған{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}.
Конрадтың 70 000 рыцарының һәм күп һанлы йәйәүле яугирҙәренең ундан бер өлөшө лә ҡалмаған{{Sfn|Sümer|2004}}. Күптәр аслыҡтан йә һуғыш яланында һәләк булған, ҡайһы берәүҙәре әсирлеккә эләккән. Конрад, батша бүләк иткән атын юғалтып, саҡ ғүмерен ҡотҡарып ҡала. Ул, армия ҡалдыҡтары менән бергә, Никеяға ҡасҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}. Сәлжүктәр табышыты, алтын, көмөш, ат һәм ҡоралды көнсығыш баҙарҙарында һатҡан. Мелитенала көмөштөң хаҡы ҡурғаштың хаҡы кимәленә тиклем төшкән{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}.
Ошо еңеүе менән Мәсүд 1097 йылдың 1 июлендә атаһы Ҡылыс-Арыҫландың Дорилей янында тар-мар ителеүе өсөн үс алған{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}.
==== Кадм тауы янында алыш ====
[[Файл:Passages faiz oultre mer SEBASTIEN MAMEROT 143r.png|мини|Людовиктың сәлжүктәр менән алышы (миниатюра). Себастьен Мамроның «Походы французов в Утремер» (1474) китабынан Жан Коломба]]
Людовик армияһы тураһында төрлө мәғлүмәттәр килтерелә: Михаил Сүриәле — 5000 кеше; Бар-Әбрәй — 50 000 һыбайлы һәм иҫәпһеҙ күп йәйәүле. Ибн әл-Каланиси 1 000 000 000 тип атаған, ләкин был һанға ул Конрад армияһын да индергәндер, моғайын. Людовик армияһының ҙурлығын аныҡ баһалап булмай, әммә ул Конрад армияһынан бәләкәйерәк булғандыр, моғайын{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}. Никеяла Конрадтың еңелеүе тураһында хәбәр алғас, Людовик хәүефһеҙерәк юлды һайлауҙы өҫтөн күргән{{Sfn|Sümer|2004}}. Ул Анатолияның көньяҡ ярына көнбайышыраҡ юлынан, Византия күҙәтеүендәге яр буйы юлы буйлап уҙа{{Sfn|Altan|2020}}. Әммә Эфес янында тәре йөрөтөүселәр сәлжүктәрҙең һөжүменә дусар булған{{Sfn|Altan|2020}}. Юлда француздар немец тәре йөрөтөүселәренең үле кәүҙәләренә тап булған. Одон Дейльский француз армияһының еҫ һәм зарарланыу сәбәпле зыян күреүен билдәләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=86}}.
1148 йылдың 7 ғинуарында Кадм тауында тәре йөрөтөүселәр Мәсүд боҫҡонона эләгә{{Sfn|Altan|2020}}. Тау юлдарын тәре йөрөтөүселәрҙең француз армияһы ҙур ҡыйынлыҡтар менән үткән. Тайғаҡ юлдан атта һәм арбала йөрөү мөмкин түгел ине. Армияның ике өлөшө бер-береһенән алыҫлашып бара{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Был турала мәғлүмәт тулы түгел, Одон Дейльскийҙың отчётына ғына нигеҙләнә. Тәре йөрөтөүселәр лагерға тарлауыҡта уңайлы урын таба алмаған. Авангард һәм төп армия ике тигеҙлек араһында ҡалған һәм үҙ-ара бәйләнеш өҙөлә{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Сәлжүк шымсылары тәре йөрөтөүселәрҙең армияһы артынан эйәрҙе. Артылышты үткәндә төрлө өлөштәргә бүленгән Людовик армияһына сәлжүктәр һөжүм итте. Улар ҡаялар һәм ағастар артына йәшенеп, христиандарҙы уҡтарҙан атҡан{{Sfn|Phillips|2007|страницы=199—202}}{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Төп армияға авангардтың ярҙамына килергә ҡамасаулау өсөн, улар тау түбәһен баҫып алған. Һөҙөмтәлә, тәре йөрөтөүселәрҙең армия частары араһында бәйләнештәре юҡ. Күптәр үҙ ғүмерен генә ҡотҡарып ҡалыутураһында ҡайғыртҡан. Сәлжүктәр ҡараңғы төшкәнсе һөжүм итеүен дауам иткән һәм бик күп табыш алған. Мәсүд француз тәре йөрөтөүселәрен ҡыйратҡан, хатта батша саҡ тере ҡалған. Одон Дейльский, Людовик ҡаяға менеп ҡотолған тигән. Уны осоп барған уҡтарҙан түшлек һаҡлаған. Батша был һуғышта ҡырҡ кешенән торған бөтә свитаһын юғалтҡан.
Лагерҙа уңайлы ерҙә урынлашҡан авангард иһә һуғыш барғанын һиҙмәй ҙә ҡала, әммә хәбәрҙәр юҡлығы хафаға төшөргән. авангард башлыҡтары был хәл тураһында белгәсндә, һуң булған инде. Гийом Тирский әйтеүенсә, шул төндә ҡаяларҙа, ҡыуаҡтарҙа йәки ағас ҡыуыштарында йәшенә алған кешеләр үҙ ғүмерен ҡотҡарған. Армиянан иҫән ҡалған тәре йөрөтөүселәрҙең барыһы ла таңға тиклем йоҡлай алманы{{Sfn|Kesik|2003|s=94}}. Француздар ҡаты еңелеү кисерә. Көс-хәл менән ҡотолған батша императорҙы мосолмандар менән хеҙмәттәшлектә ғәйепләй. Поход башланыр алдынан Мәсүд Сәлжүк дәүләтенең сиген Мендересҡа тиклем күсергән булған{{Sfn|Altan|2020}}. Француздар, күп юғалтыуҙар менән булһа ла, Анталияға барып етә алдған. Бынан улар караптарҙа Сүриәгә юл тотҡан{{Sfn|Sümer|2004}}.
==== Сүриәлә тәре йөрөтөүселәр менән көрәше ====
Людовик Антиохияға 1148 йылдың мартында килә. Антиохия принцы Раймунд де Пуатье Алеппо атабәгенә, 1146 йылда вафат булған Имаметдин Занганың улы Нуретдин Мәхмүткә, һөжүм итеүҙә ярҙам итеүен һорай. Был Эдессаны ҡайтарырға ярҙам итә һәм тәре йөрөтөүселәр дәүләттәренең төньяҡ сиктәрен һаҡлап ҡала алған. Әммә Людовик уның үтенесенә иғтибар итмәгән һәм Иерусалимға барырға булған{{Sfn|Madden|2004|pp=62—63}}{{Sfn|Nicolle|2009|p=54}}. Раймунд ассасиндар лидеры һәм Нуретдин Мәхмүттең дошманы Әли ибн-Вафа менән союзға инергә мәжбүр була. Мәсүд Эдесса графлығы бүлеүҙә ҡатнашырға ҡарар иткән. 1148 йылда Мәсүд Эдессаға килеп еткән һәм Марашты баҫып алырға булған. Ул Нуретдин Мәхмүттең Раймундҡа икенсе яҡтан һөжүм итеүен үтенгән {{Sfn|Mallett|2013}}. 1149 йылдың 29 июнендә Инаб янындағы һуғышта Нуретдин Раймундты һәм Али бин Вафаны еңгән, уларҙың армияһы ҡыйратылған{{Sfn|Mallett|2013}}.
Тель-Бәширҙең хакимы Жослен II Мараш идарасыһы Раймундтың, кейәүенең үлемен ҡаланы баҫып алыу өсөн файҙаланырға була{{Sfn|Sümer|2004}}. 1149 йылда Мәсүд, Артукидтар һәм Занга менән бергә, Төньяҡ Сүриәлә Жосленға һәм башҡа тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы походҡа юл ала. Солтанды уның улы Ҡылыс-Арыҫлан II оҙатып йөрөнө. Мәсүд 11 сентябрҙә Марашты баҫып алған. Ҡаланы баҫып алғандан һуң, солтан тәре йөрөтөүселәрҙе һәм руханиҙарҙы Антиохияға оҙата. Шул уҡ ваҡытта Артукид Ҡара Арыҫлан тәре йөрөтөүселәрҙән Бабул ҡәлғәһен тартып алған һәм Гергерға һөжүм иткән, ә Нуретдин Антиохия янында тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы һуғыша{{Sfn|Kesik|2003|s=107}}.
Тел-Бәширгә тиклем ҡыуып барған һәм ҡамаған{{Sfn|Kesik|2003|s=108}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Жослен сәлжүк әсирҙәрен ҡайтарған һәм солтандың хакимлығын таныған, бынан һуң Мәсүд ҡамауын алған{{Sfn|Kesik|2003|s=108}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Тель-Бәширҙә төпләнгәндән һуң, Жослен Эдессаға дәғүә итеүен дауам иткән. 1149 йылда Нуретдин уға ҡаршы сығҡҡан, әммә еңелгән. Күптәре һәләк булған йәки әсирлеккә эләккән. Тотҡондар араһында ғәскәр башлығы Нуретдин да булған. Жослен Нуретдиндең ҡоралын Мәсүдкә ебәргән һәм һөжүм итерен мыҫҡыллы белдергән. Нуретдин ныҡ ғәрләнгән һәм Жосленды тере йәки үле килеш килтерһәләр, ҙур бүләк вәғәҙә иткән. Һөҙөмтәлә 1150 йылдың 4 майында Жослен Нуретдингә килтерелгән{{Sfn|Kesik|2003|s=103}}. Норетдин уны Алеппо Цитаделына ябырға бойороҡ биргән һәм Жослен вафатына тиклем 9 йыл шунда тотолған. Мәсүд Жослен II-нең сәйәсәттән китеүенән файҙаланған, Кесун ҡалаһын халыҡ һуғышһыҙ тапшырған{{Sfn|Sümer|2004}}. Солтан Кишумда, Бет-Хәсндә, Ра’банда, Фарзманда нығынған һәм Телл-Бәширҙе ҡамаған{{Sfn|Михаил Сириец|1982|страницы=29}}.
1150 йылдың яҙында Мәсүд менән Ҡылыс-Арыҫлан тәре йөрөтөүселәрҙең ҡәлғәләре һәм ҡалаларына ҡаршы походҡа сыға. 22 майҙа Изге Троица (Пятидесятница) байрамында ҡапыл Кейсун янында солтандың оло армияһы пәйҙә булған. Солтан, тәре йөрөтөүселәр Айнтабҡа ебәреләсәк, тигән вәғәҙәһен биргән. 1150 йылдың 30 майында Мәсүд Бесни ҡәлғәһен ала{{Sfn|Kesik|2003|s=109}}, 1150 йылдың 3 июнендә унан китә{{Sfn|Kesik|2003|s=109}}. Унан Тел-Бәширгә юл ала һәм Нуретдин Мәхмүт ярҙамы менән ҡәлғәне май-июндә ҡамай{{Sfn|Sümer|2004}}.
Жослен ҡулда булғанлыҡтан, ҡәлғәне уның ҡатыны Беатрис менән улы Эдесса графы Жослен III һаҡлаған. Төрөктәр ныҡышмалы һөжүм итһә лә, гарнизон менән ҡала халҡы ҡаршылыҡ күрһәткән. Иерусалим короле Балдуин III Жосленды әсирлеккә алыуы хаҡында белгәнлектән, ерҙәрен сәлжүктәргә бирмәҫ өсөн, тиҙ арала Антиохияға килеп еткән. Уның килеүен белгәс, Мәсүд Тел-Бәшир ҡамауын алған. Мәхмүт менән Мәсүд Тел-Бәширҙә осрашҡан. Ҡылыс-Арыҫланға тәре йөрөтөүселәрҙән тартып алынған ерҙәр менән идара итеүҙе тапшырған да Коньяға ҡайтҡан{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=110}}.
Раймунд һәм Жослен II булмағас, төбәкте Мәсүд менән Нуретдин һөжүменән һаҡлау бөтөнләй мөмкин булмай башлаған. Тель-Бәшир менән Антиохия араһында бәйләнеш тулыһынса өҙөлдө. Был ваҡытта Византия императоры Мануил Жослен II-нең (Жослен III әсәһе) ҡатынына унан ҡалған ерҙәрен һатып алырға тәҡдим итә{{Sfn|Kesik|2003|s=110}}. Ул императорҙың тәҡдимен ҡабул иткән һәм уға Византия наместнигы Киликиянан килтергән алтынға алмашҡа Тель-Бәшир, Самосата, Биреджик, Айнтаб, Дулук, Равендан ҡәлғәләрен алған һәм балалары менән Иерусалимға юлланған{{Sfn|Kesik|2003|s=110}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Ләкин тиҙҙән Мануил, империя үҙәгенән алыҫ һәм мосолман ерҙәре уртаһында урынлашыуын иҫәпкә алғанда, был ҡәлғәләрҙе һаҡлап ҡалыр өсөн күп көс талап ителгәнен аңлаған{{Sfn|Kesik|2003|s=104, 110}}. Был төбәктең Византия контроленә күсеүе лә сәлжүктәрҙе туҡтатмаған. Мосолмандар, был хәлдән файҙаланып, һатылған ҡәлғәләргә һөжүм итә башлаған. 1151 йылда солтан Мәсүд, уның кейәүе Нуретдин Мәхмүт һәм Мәрдиндең артукид хакимы Тимерташ төбәккә бергә һөжүм иткән. Мәсүдкә Мараш, Рабан, Дулук, Байт әл-Хөсн; Нуретдингә - Равендан, Курус, Бурджур-Расас; Тимерташ Самосатты һәм Биреджикты баҫып алған. Ҡара Арыҫлан да үҙенең биләмәһен дә ҙурайтҡан. Эдесса графлығы юҡҡа сыҡҡан, ә Рум сәлжүктәре Евфраттан көнбайыш биләмәләренә эйә булған. Киләһе 1151 йылда Нуретдин Мәхмүт Тель-Бәширҙе баҫып алған, ә Мәсүд Айнтабты ҡушҡан{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=104, 110}}.
=== Данишмендидтар менән үҙ-ара мөнәсәбәттәре. Яғи-Басан ===
1152 йылда Мелитенаның данишмендид хакимы Айнуддәүлә вафат була, һәм уның урынын уның улы Зөлҡәрнәйн биләгән. Айнуддәүләнең ағаһы, Сивас, Никсар, Тоҡат һәм Амасьяның хакимы данишмендид Яғи-Басан ҡустыһына олатаһы Мәсудкә буйһонмаҫҡа ҡушҡан. Быны белеп ҡалған асыулы солтан Яғы Басанға ҡаршы сыҡҡан. Сәлжүк хакимына ҡаршы тора алмаясағын аңлап, Яғи-Басан Мәсүдкә буйһонған. Мәсүд 1152 йылдың 24 июлендә Мелитенаның тирә-яғын талаған. Шунан һуң Зөлҡәрнәйн солтандан ярлыҡау һораған{{Sfn|Sümer|2004}}.
=== Мәсүдтең Киликий походтары ===
1137-1138 йылдарҙа Киликияға барғандан һуң Византия императоры Иоанн әсирлеккә алынған Левон I һәм уның ғаиләһен Константинополгә алып китә. 1145 йылда Левондың улы Торос II йәшерен рәүештә Киликияға ҡайта. Ул үҙенең ғаиләһенә тоғро булған әрмәндәрҙе йыйған һәм Соҡор үҙәненең ҡәлғәләрҙе тартып алған. Тәре йөрөтөүселәр ярҙамында Византия полководецы Андроник I Комнинды еңгәндән һуң, 1152 йылда ул Мопсуестия менән Тарсты баҫып алған. Был Мануилға Мәсүд менән Торосҡа ҡаршы килешеү төҙөргә этәргес биргән{{Sfn|Kesik|2003|s=111}}. Сәлжүк сиктәрен боҙған өсөн Мәсүд Торосты язаларға теләй. Бар-Эбрей яҙғанса, Торос 3000 төрөктөң һәләк булыуына сәбәпсе булған{{Sfn|Kesik|2003|s=112}}. 1153 йылдың яҙында данишмендид Яғи-Басанды эйәртеп, Киликияға юлланған. Әммә, әрмәндәр Таврҙың артылышын һаҡлағанлыҡтан, солтан Киликияға эләгә алмаған һәм кире ҡайтырға мәжбүр булған. Бынан һуң Киликияға һөжүм иткән Византия армияһы ла Тарста Торос армияһынан ҡыйратылған{{Sfn|Sümer|2004}}.
1154 йылда Византия императоры, алтын-көмөш менән, Торосҡа ҡаршы походҡа саҡырырға илсеһен ебәргән{{Sfn|Kesik|2003|s=112}}. Был Мессуда мәнфәғәтендә лә булғанға, 1154 йылдың яҙында ул ҙур армия менән сығыш яһаған һәм Мопсуестия менән Аназарбҡа йүнәлгән, ләкин баҫып ала алмаған. 1154 йылдың 27 майында ул Тель-Хамдунға һөжүм иткән{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=113}}. Был мәл ҡаты дауыл ҡупҡан. Месуд үҙенең улы Ҡылыс-Арыҫландың әмирҙәренең береһенә, Яҡуп бейгә, Антиохия төбәгенә 3000 кешенән торған отряд менән сапҡын яһарға ҡушҡан. Әммә Аманос һырты менән яр араһындағы тар юлда Яҡуп бей һәм һалдаттары боҫҡонға эләккән һәм Торостың энеһе Стефан етәкселегендәге рыцарь-тамплиерҙар һәм әрмәндәр уларҙың күбеһен үлтергән{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=113}}. Был хәбәр сәлжүкәтрҙең рухын ҡаҡшатҡан. Бынан тыш, Киликияла һәм Коньяла ҡара тағун (чума) таралған, йылҡы һәм мулдарҙың күбеһе һәләк булған. Мәсүд армияһы, ылауҙарын ташлап, сигенергә мәжбүр булған, ә әрмәндәр сигенгән сәлжүк армияһын хәлдән тайҙырған. Һөҙөмтәлә Мәсүд Торос менән тыныслыҡ килешеүе төҙөгән. Шулай итеп, Мәсүдтең киликий экспедицияһы уңыш ҡаҙанмаған{{Sfn|Kesik|2003|s=113}}.
== Вафаты ==
[[Файл:Türbe Kilij Arslan II - tombs.jpg|мини|left|Алаетдин мәсете янындағы төрбәлә Мәсүдтең ҡәберлеге]]
Киликиянан ҡайтҡандан һуң, Мәсүд сирләгән{{Sfn|Sümer|2004}}. Никита Хониат раҫлауынса, Мәсүд ғүмеренең аҙағында ерҙәрен улдарына бүлгән. Каппадокияны кейәүе Яғи-Басанға ҡалдырған{{Sfn|Никита Хониат|1860|страницы=147—148}}. Үлер алдынан ул Эльбистандан Коньяға улы Ҡылыс-Арыҫланды саҡырып өлгөргән. Солтан уны тәхеткә ултыртып, башына таж кейҙергән һәм яҡындарынан ант биреүҙәрен талап иткән{{Sfn|Sümer|2004}}. Солтан 1155 йылдың апрель аҙағында йәки май башында{{Sfn|Sümer|2004}}, 10 ай ауырығандан һуң, вафат була{{Sfn|Kesik|2003|s=114}}. Мәсүд ҡәберлеге үҙе төҙөгән Симра ҡалаһында урынлашҡан, тип раҫланған{{Sfn|Kesik|2003|s=134}}. Әммә һуңыраҡ яҙылған яҙмалар хатаны асыҡларға ярҙам иткән. Солтан Алаетдин мәсете ихатаһындағы төрбәлә ерләнгән{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=134—135}}.
Мәсүд вариҫтары «бик аҙ ваҡыт тыныслыҡта һәм туғандары менән яҡшы мөнәсәбәттә йәшәгән, башлыса низағлашып, дошманлашып йәшәгән»{{Sfn|Никита Хониат|1860|страницы=147—148}}.
== Идара итеү һәм армия ==
Рум сәлжүктәренең вәзирҙәре булған, әммә сығанаҡтарҙа Мәсүд вәзирҙәренең исемдәре һаҡланмаған. Анатолия сәлжүктәренең династия ағзалары мелик титулына эйә булған һәм ҡалалар йәки территориялар менән идара иткән. Шулай итеп, улдары идара итеү тәжрибәһенә эйә булған. Мәсүд үҙенең улдарының береһен, Шаһиншаһты, Кастамона, Анкара һәм Чанкира мәлиге, икенсе улы Ҡылыс-Арыҫланды, Эльбистандың мәлиге итеп тәғәйенләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=123}}.
Мәсүдтең сәлжүк армияһында йәйәүлеләр ҙә, атлы отрядтар ҙа булған. Походта армия уҡ-һаҙаҡ, ҡылыс һәм һөңгө кеүек еңел ҡоралланған яугирҙарҙан торған. Ҡалаларҙы һәм ҡәлғәләрҙе ҡамағанда, сәлжүктәр ҡамау ҡоралдары, мәҫәлән, катапульталар файҙаланған{{Sfn|Kesik|2003|s=124}}. Уҡсыларҙың оҫталығы хаҡында Иоанн Киннам һәм Никита Хониат яҙған. Хатта иң ауыр шарттарҙа ла сәлжүк һуғышсылары маҡсатына ирешкән. Улар, һуғышта маневр яһанда, эҙәрлекләүҙән ҡасҡанда, тиҙ йөрөшлө аттарҙы файҙаланған һәм еңел ҡоралланған. Сәлжүк армияһында тәртип ҡаты булған. Тактик алымдарҙың береһе — ҡапыл һөжүмдәр менән дошманды көсһөҙләндереү булған.
Улар бейек ҡалҡыулыҡтарҙа йәшенгән һәм византийҙарҙың һәм тәре йөрөтөүселәрҙең өҫтөнлөклө көстәренә ҡойон һымаҡ уҡ яуҙырған{{Sfn|Kesik|2003|s=125}}. Төрөкмәндәр һәм бигерәк тә сәлжүктәр йыш ҡулланған тактик алымдарының береһе ялған сигенеү булған. Аҙ ғына отряд дошманға һөжүм иткән дә еңелгәнен күрһәтеп, сигенә башлаған, эҙәрлекләүсе дошман армияһы әүрәп ҡамауға эләккән{{Sfn|Kesik|2003|s=126}}. Һуғышта армияға етәкселек итергә барабан һәм торба тауыштары ярҙам иткән{{Sfn|Kesik|2003|s=127}}.
Солтандың ҡатыны ла ваҡыты-ваҡыты менән дәүләт идаралығында ҡатнашҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=124}}. Коньяны Мануил Комнин ҡамауға алған ваҡытта, Мәсүд ҡаланы һәм уның стеналарын ҡатынына һаҡларға ҡалдырған{{Sfn|Kesik|2003|s=123}}.
== Иҡтисад, төҙөлөш һәм ижтимағи тормош ==
[[Файл:Alaedin Camii.JPG|мини|Алаетдин мәсете]]
[[Файл:Aksaray Ulu Cami 3101.jpg|мини|Аҡһарайҙағы Минбар мәсете]]
Мәсуд Коньяла бик аҙ йәшәгәнгә, ул беҙҙең көндәргә тиклем һаҡланған бер ниндәй һәйкәл дә ҡалдырмаған тиерлек. Ул үҙенең утыҙ туғыҙ йыллыҡ идараһы осоронда Коньяла тик эске ҡәлғә, һарай һәм мәсет төҙөткән. Мәсет ул осорҙағы анатолий мәсеттәре стилендә - көмбәҙһеҙ, яҫы түбәле һәм колонналы итеп төҙөлгән. Коньялағы икенсе, Алаетдин, мәсете (Византия сиркәүен үҙгәртеп) Мәсүд I хан идара иткән ваҡытта төҙөлә башлаған, әммә Алаетдин Кейкубад I идара иткән ваҡытта тамамлана, шуға күрә уның хөрмәтенә аталған була{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Мәсет мөнбәре ишектәре янындағы көмбәҙ өҫтөндәге плитала «Дин һәм тыныслыҡ даны, яулауҙар атаһы һәм хәлиф урынбаҫары Мәсуд ибн Ҡылыс-Арыҫлан» тип яҙылған. Мәсет эргәһендә Мәсүд төҙөгән мәҙрәсә булған{{Sfn|Kesik|2003|s=132}}. Мәсүд шулай уҡ Аҡһарайҙа{{Sfn|Sümer|2004}} хәҙерге Оло жәми (Оло мәсет) урынында мәсет төҙөгән. Был мәсеттең мөнбәре Оло жәмдә урынлашҡан һәм Үҙәк Анатолиялағы иң боронғо минбарҙарҙың береһе булып торған{{Sfn|Kesik|2003|s=133—134}}.
Мәсуд ваҡытында күсмә төрөктәрҙең ултыраҡ тормошҡа күсеүе дауам иткән. М. Кешик фекеренсә, Мәсүд тә, Анатолийҙың башҡа сәлжүк батшалары кеүек үк, даими һуғыштар арҡаһында оҙаҡ ваҡыт төҙөлөш менән әүҙем шөғөлләнә алмаған. Көнбайыш һәм Үҙәк Анатолияла йәшәүселәр үҙҙәрен тулы хәүефһеҙлектә тоя алманы, шуға күрә күсмә халыҡтар кеүек йәшәүҙәрен дауам иттеләр{{Sfn|Kesik|2003|s=128}}. Тәре йөрөтөүселәр, византийҙар һәм данишмендидтар менән уңышлы көрәше һөҙөмтәһендә, Мәсүд идара итеүенең һуңғы йылдары имен, тотороҡло һәм тыныс булған. Был йылдарҙа төрки халҡы Анатолияла һаман да әүҙемерәк төпләнгән{{Sfn|Kesik|2003|s=128}}. XV, XVI һәм XVII быуаттар тарихсылары раҫлауынса, Мәсүд Амасьянан алыҫ түгел Симре исемле ҡалаға нигеҙ һалған{{Sfn|Sümer|2004}}. Унда мәсет, мәҙрәсә, фәҡирҙәр өсөн йорттар ҡалҡып сыҡҡан. Һуңынан улар харабаға әйләнгән{{Sfn|Kesik|2003|s=134}}. Ләкин был хата, Мәсүдтең ҡалаға нигеҙ һалыуға ҡағылышы юҡ, уның эшмәкәрлеге Амасья менән бәйле булмаған{{Sfn|Kesik|2003|s=134—135}}.
Мәсүд осоронда Анатолияла (табылғандар араһында) иң боронғо сәлжүк тәңкәһе сүкелгән{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}.
Дәүләт иҡтисады күбеһенсә хәрби трофейҙарға һәм малсылыҡҡа нигеҙләнгән. Ултыраҡ тормошҡа сыҡҡансы, сәлжүктәр ауыл хужалығы менән шөғөлләнмәгән, малсылыҡ менән шөғөлләнеүен дауам иткән. Дәүләт ярҙамы менән файҙаланған христиан халҡы игенселек менән шөғөлләнгән. Моғайын, Мәсүд солтан идара итеүе тамамланыуға ултыраҡлыҡҡа күскән сәлжүктәр ҙә игенселек менән шөғөлләнә башлағандыр{{Sfn|Kesik|2003|s=129}}. Дәүләттең килеме джизья һалымынан һәм башҡа дәүләттәрҙең яһаҡтарынан барлыҡҡа килгән. Гийом Тирскийға ярашлы, Месуд эргәһендә сәлжүктәр хатта Анталияның византия портынан да һалым йыйған{{Sfn|Kesik|2003|s=130}}. Византияның XII быуаттың икенсе яртыһындағы һалым сәйәсәтенең ғәҙелһеҙлеге һәм солтандың үҙ хакимиәтенә эләккәндәрҙе һалымдан азат итеү вәғәҙәһе халыҡтың сәлжүк ерҙәренә күпләп күсенеүенә килтергән{{Sfn|Kesik|2003|s=130—131}}.
XII быуат дауамында Константинополь менән Конья һәм Тебризды тоташтырған сауҙа юлы булған. Конья мөһим сауҙа үҙәге булған. Һуғыштарҙың туҡтауы сауҙаның йәнләнеүенә һәм каруанһарайҙарҙың таралыуына килтерә. Никита Хониаттың яҙмаларынан күренеүенсә, Мәсүд идара иткән осорҙа тирә-яҡтағы утрауҙар һәм Бейшәһәр күле буйындағы сәлжүктәре һәм мәсихселәре араһында йәнле сауҙа бәйләнеше булған. Малатьяла ҙур баҙар, шул иҫәптән тотҡондар баҙары булған{{Sfn|Kesik|2003|s=129—130}}.
Сәлжүктәр Анатолийҙа баҡыр, тимер, көмөш, әсеүташ, зәңгәрташ һәм тоҙ рудниктары ҡулланған. Ләкин Месуд осоронда үҙләштерелгән рудниктар тураһында мәғлүмәттәр юҡ. Зәңгәрташты (лазурит) Конья янында табыуҙары ғына билдәле{{Sfn|Kesik|2003|s=131}}.
== Шәхесенең әһәмиәте ==
М. Кешик фекеренсә, Мәсүд аҡыллы, ғәҙел, һаҡ, алдан күрә белеүсе һәм дини хаким булған. Хижрәнең 570 йылында ул Лакаб Рукнеддин лакабын ({{Lang-tr|Rukn al-Din, Rukn ad-Din, Rukn ud-Din}}, {{lang-ar|ركن الدين||Pillar of the Faith}} — «Столп веры») ҡуллана{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=121}}.
Византия императорҙарының Кесе Азияға ҡарата сәйәсәте хакимдарҙың үҙ-ара көрәшендә уларҙың көсһөҙөрәктәренә ярҙам итеүгә ҡайтып ҡалған. Византия, улар бер-береһен көсһөҙләндерһен өсөн, Кесе Азия әмирҙәре араһындағы дошманлыҡты яҡлауҙы хуп күргән. М. Кешик, «айырыуса бында Византия империяһына ҡаршы солтан Месудтың аҡыллы һәм алдан күрә белеүсән сәйәсәте һоҡланыуға лайыҡ. Сөнки ул Византияның төрөктәргә ҡарата сәйәсәтен алдан күрә белгән һәм улар әҙерләгән тоҙаҡҡа эләкмәгән»{{Sfn|Kesik|2003|s=75}}.
«Аноним Зангиме» һүрәтләмәләрендә һәм Аҡсарай Мәсүд "Тарих"ында — авторҙар фарсы-ислам хакимының традицион һыҙаттарына ҡаратҡан Анатолияның беренсе сәлжүк хакимы. «Аноним Зангиме» авторы, Месуд хакимдың дини бурыстарын үтәгән һәм яңыраҡ яуланған ерҙәрҙе исламлаштырыу сәйәсәтен алып барған, тип айырып әйткән. Аҡсарайи, Мәсуд ғәҙел монарх булған, уның идараһы хәлиф тарафынан законлаштырылған, тип раҫлаған. Ләкин Аҡсарайҙың, Хәлиф Мәсүдте уға идара билдәһен ебәргән солтан итеп таныны, тигән һүҙҙәре башҡа сығанаҡтар менән раҫланмай. Ибн әл-Асир Мәсүдте бер тапҡыр Конья менән Аҡһарай батшаһы (мәлик), әммә башҡа урында — Коньяла идара иткән кенәз генә тип атаған.
Иоанн Киннам, Анна Комнина кеүек үк, Анатолияның сәлжүк батшаларын солтандар тип атаған, ләкин Мәсүд титулының рәсми рәүештә хәлиф тип танылыуын күрһәтмәгән. «Төрөктәр уны барынан өҫтөн һанап, солтан тип атаған Иконион (Конья) башы» тигән һүҙҙәр Анатолия сәлжүктәренең Мәсүдте үҙҙәренең башлығы итеп таныуын ғына аңлата. Бар-Әбрәй Мәсүдте Конья солтаны тип атаған, әммә титулдың уға рәсми бирелгәнме икәнлеген дә күрһәтмәгән. Шул уҡ ваҡытта шул уҡ автор хәлифтың Мәлик Ғәзиҙе «мәлик» тип иғлан итеүен — «муйынына алтын ҡулса һәм алтын таяҡ, һәм дүрт ҡара байраҡ, барабандар» ебәргән, тип ентекләп һүрәтләгән. С. Мәжит фекеренсә, «шул уҡ автор Мәсүд инвеститураһы тураһында өндәшмәүе ул ваҡытта уның хәлиф тип танылмағанын күрһәтә»{{Sfn|Mecit|2013|pp=42—44}}.
Хамдаллах Казвини, Румдың сәлжүк солтаны Мәсүд бөйөк сәлжүк солтаны Санжарға буйһонған һәм йыл һайын уға һалым түләгән, тип раҫлай. Билдәле булыуынса, Санжар бер туғанының улы Мәхмүткә, Ираҡтың сәлжүҡ солтанына, Анатолияның ҡайһы бер территориялары менән идара итеү маншуры (бойороҡ, приказ) тапшырған. Ибн әл-Асир, Анатолиялағы ерҙәрҙе Мәхмүткә тапшырыу маншурын шәхсән үҙе күргәнлеген раҫлаған. Йәғни Рум сәлжүктәре, үҙ сиратында, бөйөк сәлжүктәргә бойондороҡло Ираҡ сәлжүктәренә буйһонған. Ләкин солтан Мәсүд бәйләнгәнлеген таныған бер генә факт та теркәлмәгән{{Sfn|Kesik|2003|s=106}}. Мәсүд дәүерендә сүкелгән тәңкәләрҙә ул «әс-Солтанул-мөәззәм» (бөйөк солтан), Мәхмүт ҡулланған титул менән күрһәтелгән. Төрөк тарихсылары О. Туран һәм М. А. Кёймен билдәләүенсә, был бойондороҡлолоҡ «ҡағыҙҙа» (маншурҙа) ғына булған тип билдәләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=107}}.
Мәсүд идара иткән осорҙа сәлжүктәр Анатолияла ныҡлап нигеҙ ҡорған{{Sfn|Sümer|2009}}. Уға тиклем Анатолияны «Рум» (римлеләр ере) тип атаған, һәм ул идара иткән осорҙа ғына Көнбайыш халҡы Анатолияны «Турчия» (Төркиә) тип йөрөткән. Мәсүд дәүерендә әрмәндәр Анатолияның төрөк-сәлжүктәр власы аҫтындағы күп өлөшөн «Төркөстан» тип атаған{{Sfn|Sümer|2004}}. Тамара Тэлбот Райс (Tamara Talbot Rice) һүҙҙәре буйынса, 1155 йылда Мәсүд вафаты ваҡытында Сәлжүктәр дәүләте, ул власҡа килгән осор менән сағыштырғанда, «күпкә көслөрәк, сәскә атыусы һәм әһәмиәтле держава» булған{{Sfn|Райс|2004|страницы=31—32}}. Тарихсы Джон Вудс (John E. Woods) фекеренсә, Мәсүд эшмәкәрлеге арҡаһында Рум сәлжүктәр дәүләте Үҙәк һәм Көнсығыш Анатолияла өҫтөнлөклө державаға әүерелгән{{Sfn|Woods}}. Төрөк тарихсыһы С. Мәжит: «идара итеүе тамамланғанда, Мәсүд Анатолиялағы сәлжүк кенәзлеге урынына Конья сәлжүк солтанлығын нигеҙләгән, тип ышанып фараз итергә мөмкин»{{Sfn|Mecit|2013|p=46}}.
== Ғаиләһе ==
Ҡатыны: Мәлик Ғәзи ҡыҙы. Никахтары 1116 йылға тиклем теркәлгән{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}.
Улдары{{Sfn|Sümer|2004}}:
* Ҡылыс-Арыҫлан II;
* Шаһиншаһ, [[Анкара]] хакимы;
* Долат (Дәүләт).
Ҡыҙҙары:
* Ҡыҙы. Ире — Данишмендид Зюннун{{Sfn|Sümer|2004}};
* Ҡыҙы. Ире — Данишмендид Яғи-Басан{{Sfn|Sümer|2004}};
* Ҡыҙы. Ире — Иоанн Комнин (сын Исаак Комниндың улы){{Sfn|Sümer|2004}};
* Ҡыҙы. Ире — Имадетдин Занганың улы Нуретдин Мәхмүт{{Sfn|Sümer|2004}}. Мюнежимбашы уның исеме Сәлчүк-хатун булған, тип яҙған{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}. М. Кешик яҙғанса, Михаил Сүриәле һүҙҙәренә нигеҙләнһәң, Нуретдингә Мәсүдтең элегерәк Иоанн Комнинға бирелгән ҡыҙы кейәүгә сыҡҡан. М. Кешик башҡа сығанаҡтарҙа был мәғлүмәтте раҫлау тапманым тигән{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}{{ref+|У Михаила Сирийца не названо имя, и речь не о браке с племянником императора, а только о помолвке: «Хотя она была просватана за племянника византийского императора, женился на ней Hyp ад-Дин»{{sfn|Михаил Сириец|1982|с=29}}{{sfn|Michel le Syrien|1905|p=297}}. |group=comm}}.
== Комментарийҙар ==
{{Иҫкәрмәләр|group=comm}}
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|20em}}
== Әҙәбиәт һәм сығанаҡтар ==
=== Сығанаҡтар ===
* {{Книга|ref=Анна Комнина|автор=Анна Комнина|заглавие=[[Алексиада]]|ответственный=пер. [[Любарский, Яков Николаевич|Я. Н. Любарского]]|год=1996|место=СПб.|издательство=[[Алетейя (издательство)|Алетейя]]}}
* {{Книга|ref=Иоанн Киннам|ссылка=https://www.vostlit.info/Texts/rus17/Ioann_Kinnam_3/frametext1.htm|автор=Иоанн Киннам|заглавие=Краткое обозрение царствования Иоанна и Мануила Комнина (1118-1180)|ответственный=пер. под ред. [[Карпов, Василий Николаевич|В. Н. Карпова]]|год=1859|место=СПб.}}
* {{Статья|ссылка=https://www.vostlit.info/Texts/rus4/Mychel_Syr/frametext3.htm|ref=Михаил Сириец|автор=[[Михаил Сириец]], Гусейнов Р. А.|заглавие=Из «Хроники» Михаила Сирийца (часть 3)|год=1982|место=М.|издание=Письменные памятники Востока, 1975|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]], [[ГРВЛ]]|тип=Ежегодник|страницы=16—31|issn=}}
* {{Книга|ref=Никита Хониат|ссылка=http://www.vostlit.info/Texts/rus3/Honiat_2/text3.phtml?id=12432|автор=Никита Хониат|заглавие=Никиты Хониата история, начинающаяся с царствования Иоанна Комнина|ответственный=пер. под ред. [[Долоцкий, Василий Иванович|В. И. Долоцкого]]|год=1860|место=СПб.|том=1. (1118——1185)}}
* {{Книга|ref=Matthieu (D'Edesse)|ссылка=http://archive.org/details/bub_gb_YlkuAAAAQAAJ|автор=Matthieu (D'Edesse)|заглавие=Chronique de Matthieu d'Edesse 962—1136 avec la continuation de Grégoire le Prêtre jusqu'en 1162, d'après trois manuscrits de la Bibliothèque impériale de Paris|год=1858|место=P.|издательство=A. Durand|allpages=591|isbn=}}
* {{Книга|ref=Michel le Syrien|ссылка=http://archive.org/details/MichelLeSyrien3|автор=Michel le Syrien|заглавие=Chronique de Michel le Syrien|ответственный=[[Шабо, Жан-Батист|J.-B.Chabot]]|год=1905|язык=fr|место=Paris|издательство=Roger Pearse|volume=3}}
* {{Книга|ref=Sibṭ bin al-Jawzī|ссылка=http://archive.org/details/recueildeshistor03acad|автор=Ibn el-Djeuzi|заглавие=Recueil des historiens des croisades : Historiens orientaux|ответственный=Académie des inscriptions & belles-lettres (France)|год=1872|часть=Mirât ez-Zèmân|место=P.|издательство=Imprimerie nationale|pages=517—570|allpages=792|volume=3}}
* {{Книга|ref=William of Tyre|ссылка=https://archive.org/details/william-of-tyre-deeds-done-beyond-the-sea-volume-ii|автор=William of Tyre|заглавие=A History of Deeds Done Beyond the Sea|ответственный=Translated and Annotated by Emily Atwater Babcock and A. C. Krey|год=1943|место=New York|издательство=[[Издательство Колумбийского университета|Columbia University Press]]|volume=2}}
* {{Статья|ссылка=https://www.jstor.org/stable/25194766|ref=Anonymous Syriac Chronicle|заглавие=The First and Second Crusades from an Anonymous Syriac Chronicle|год=1933|издание=Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland|место=L.|volume=2|pages=273—305|issn=0035-869X|ответственный=Tritton A. S., [[Гибб, Гамильтон Александр Росскин|Gibb H. A. R.]]}}
=== Әҙәбиәт ===
* {{книга|ref=Босворт|автор=[[Босуорт, Клиффорд Эдмунд|Босворт К. Э.]]|заглавие=Мусульманские династии. Справочник по хронологии и генеалогии|ответственный=Пер. с англ. [[П. А. Грязневич]]а, отв. редактор [[И. П. Петрушевский]]|год=1971|оригинал=The Islamic Dynasties. A Cronological and Genealogical Handbook|место=М.|издательство=Наука, ГРВЛ|страницы=181—182}}
* {{книга|автор=Райс Т. Т.|часть=|заглавие=Сельджуки. Кочевники — завоеватели Малой Азии|ref=Райс|ссылка=|место=М.|издательство=[[Центрполиграф]]|год=2004|страниц=238|isbn=5-9524-0949-0}}
* {{книга|автор=[[Успенский, Фёдор Иванович|Успенский Ф. И.]]|заглавие=История Византийской империи. В 5 т|том=5|ссылка часть=http://rikonti-khalsivar.narod.ru/Usp4.10.htm|часть=История Византийской Империи. Отдел VI. Комнины. Глава X. Восточные дела.|место=М.|издательство=[[АСТ (издательство)|АСТ, Астрель]]|год=2005|страниц=558|isbn=5-271-03856-4|ref=Успенский}}
* {{Статья|ссылка=https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1213666|ref=Altan|автор=Altan E.|заглавие=Haçlı Seferleri ve Anadolu (1097—1190): Türkiye Selçukluları Tarihinde Haçlı Seferlerinin Yeri ve Önemi|год=2020|язык=tr|издание=USAD|том=12|страницы=35—50}}
* {{Книга|ref=Atçeken, Yaşar|ссылка=https://books.google.ru/books?id=QvSiDwAAQBAJ|автор=Atçeken Z., Yaşar B.|заглавие=Malazgirt'ten Vatana Anadolu Selçuklu Devleti Tarihi|год=2016|издательство=Eğitim Yayınevi|isbn=978-975-8890-15-6}}
* {{Книга|ref=Cahen|ссылка=https://books.google.com/books?id=29ZpAAAAMAAJ|автор=[[Каэн, Клод|Cahen Cl.]]|заглавие=Pre-Ottoman Turkey: A General Survey of the Material and Spiritual Culture and History C. 1071-1330|год=1968|место=N. Y.|издательство={{нп5|Sidgwick & Jackson}}|allpages=492|isbn=978-0-283-35254-6}}
* {{Книга:Энциклопедия ислама. 2-е издание|Cahen Cl.|Balak|volume=1|p=983|ref=Cahen}}
* {{Книга|ref=Chalandon|ссылка=http://archive.org/details/jeaniicomneneet01chalgoog|автор=[[Шаландон, Фердинанд|Chalandon F.]]|заглавие=Jean II Comnène, 1118—1143, et Manuel I Comnène, 1143—1180|год=1960|место=N. Y.|издательство=B. Franklin|pages=42—44}}
* {{Книга|ref=Cahen|ссылка=https://books.google.ru/books?id=Jl_JAwAAQBAJ|автор=[[Каэн, Клод|Cahen Cl.]]|заглавие=The Formation of Turkey: The Seljukid Sultanate of Rum: Eleventh to Fourteenth Century|год=2014|место=Milton Paek, Abingdon, Oxfordshire|издательство=[[Routledge]]|allpages=287|isbn=978-1-317-87625-0}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/kilicarslan-i|ref=Demirkent|автор={{нп5|Демиркент, Исин|Demirkent I|tr|Işın Demirkent}}|заглавие=Kilicarslan I|год=2002|язык=tr|издание=[[Islam Ansiklopedisi]]|том=25|страницы=396—399}}
* {{книга|ref=Kesik|автор=Kesik M.|заглавие=Türkiye Selçuklu Devleti Tarihi: Sultan I. Mesud Dönemi (1116—1155)|год=2003|место=An.|издательство=[[Türk Tarih Kurumu]]}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/meliksah--anadolu-selcuklu|ref=Kesik|автор=Kesik M.|заглавие=Melikşah|год=2004|язык=tr|место=Ankara|издание=[[Исламская энциклопедия|TDV İslâm Ansiklopedisi]]|том=29|выпуск=|страницы=58—59}}
* {{Книга|ref=Madden|ссылка=https://books.google.ru/books/about/Crusades.html?id=HkOAAAAACAAJ|автор=[[Мэдден, Томас|Madden Th. F.]]|заглавие=Crusades: The Illustrated History|год=2004|издательство=Duncan Baird|allpages=224|isbn=978-1-84483-040-4}}
* {{Статья|ref=Mallett|автор=Mallett A.|заглавие=The battle of Inab|год=2013|язык=en|издание=Journal of Medieval History|том=39|номер=1|страницы=48—60|issn=0304-4181|место=Amsterdam|издательство=[[Elsevier]]|doi=10.1080/03044181.2012.744699}}
* {{Книга|ref=Mecit|ссылка=|автор=Mecit S.|заглавие=The Rum Seljuqs: Evolution of a Dynasty|год=2013|место=London|издательство=[[Routledge]], [[Taylor & Francis Group]]|allpages=249|isbn=978-1-134-50899-0}}
* {{статья|ссылка=|ref=Metin|автор=Metin|заглавие=Sultanlığı Meşruiyet Kazanmamış Bir Selçuklu Şehzadesi: Tuğrul Arslan|год=2017|язык=tr|место=Konya|издание=Selçuklu Araştırmaları Dergisi|том=|выпуск=6|страницы=35—52|issn=2548-0154}}
* {{Книга|ref=Nicolle|ссылка=https://books.google.ru/books?id=xKo7vgAACAAJ|автор=Nicolle D.|заглавие=The Second Crusade 1148: Disaster outside Damascus|год=2009|место=Oxf.|издательство=[[Osprey Publishing]]|allpages=96|isbn=978-1-84603-354-4}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/danismendliler|ref=Özaydin|автор=Özaydin A.|заглавие=DÂNİŞMENDLİLER|год=1993|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|страницы=469—474|volume=|том=8}}
* {{Книга|ref=Phillips|ссылка=https://books.google.ru/books?id=P5FheHjG34kC|автор=Phillips J. P.|заглавие=The Second Crusade: Extending the Frontiers of Christendom|год=2007|место=New Haven|издательство=[[Yale University Press]]|allpages=410|isbn=978-0-300-11274-0}}
* {{Книга|ref=Phillips|ссылка=https://books.google.ru/books/about/The_Crusades_1095_1197.html?id=8L0GFPBPPIoC|автор=Phillips J. P.|заглавие=The Crusades, 1095—1197|год=2002|место=L.|издательство=[[Longman]]|allpages=254|isbn=978-0-582-32822-8}}
* {{Книга|ref=Roche|ссылка=https://books.google.ru/books?id=x9XaOwAACAAJ|автор=Roche J. T.|заглавие=Conrad III and the Second Crusade in the Byzantine Empire and Anatolia, 1147|год=2008|место=St. Andrews, Scotland|издательство=[[University of St Andrews]]|allpages=574}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/selcuklular#anadolu-selcuklulari|ref=Sümer|автор=Sümer F.|заглавие=III. Anadolu Selçukluları (1075—1308)|год=2009|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|страницы=380—384|том=36}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/mesud-i|ref=Sümer|автор=Sümer F.|заглавие=Mesud I|год=2004|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|том=29|страницы=339—342}}
* {{Книга|ref=Такуш|ссылка=https://books.google.ru/books?id=GQYXAQAAIAAJ|автор=طقوش، محمد سهيل ({{iw|Такуш, Мухаммад Сохаил||ar|محمد سهيل طقوش}})|заглавие=تاريخ سلاجقة الروم في آسيا الصغرى، ٠٧٤-٤٠٧ ھ/٧٧٠١-٤٠٣١ م: مدخل إلى تاريخ العثمانين (История сельджуков Рума в Малой Азии, 774–407 гг. хиджры / 1077-1304 гг. н.э.: введение в историю османов)|год=2002|издательство=دار النفائس|isbn=978-9953-18-047-2}}
== Һылтанмалар ==
* {{Cite web|lang=en|url=https://www.britannica.com/place/Anatolia/Seljuq-expansion|title=Anatolia — Seljuq expansion|author=Woods J. E.|website=[[Британская энциклопедия|Britannica]]|access-date=2022-04-18|ref=Woods}}
{{Султаны Рума}}
{{Избранная статья|Госдеятели}}
{{Тышҡы һылтанмалар}}
[[Категория:Азияның XII быуат хакимдары]]
[[Категория:Алфавит буйынса ғәскәр башлыҡтары]]
[[Категория:Урта быуаттар ғәскәр башлыҡтары]]
[[Категория:Сәлжүкиҙәр]]
8ten06cgen9lgbqxzt0enbxnvf7012o
1146794
1146787
2022-07-23T04:55:09Z
ZUFAr
191
/* Иҫкәрмәләр */
wikitext
text/x-wiki
{{Государственный деятель
| имя = Мәсүд I
| оригинал имени = {{lang-ota|ركن الدين مسعود}} {{lang-tr|Rukn al-Dīn Mes'ūd}}
| должность = Рум солтаны (Конья солтанлығы)
| периодначало = [[1116]]
| периодконец = [[1156]]
| предшественник = Мәликшаһ I (Конья солтаны)
| преемник = [[Ҡылыс-Арыҫлан II]]
| дата смерти = 1156
| отец = [[Ҡылыс-Арыҫлан I]]
}}
'''Мәсүд I Рукнетдин''' ({{Lang-ar|ركن الدين مسعود}}, ''төр.'' Ebü'l-es Feth-Sultânü'l-d Muazzam ve’Izzüddünyâ-Mes’dîn b ûd. Kılıcarslan es-Selcûkī; Rukn al-Mas’Dīn ūd; {{Lang-el|Μασούτ}}) —1156 йылдан алып 1116 йылға тиклем [[Рум солтанлығы|Рум солтаны,]] Ҡылыс-Арыҫлан I солтандың улы
Ҡылыс-Арыҫлан үлгәндән һуң, власҡа өлкән улы Мәлик шаһ,килгән, ул Мәсүдте төрмәгә япҡан. Мәлик шаһ менән [[Византия империяһы|Византия]] императоры Алексей Комнин һөйләшеүҙәре мәлендә Мәсүд азат ителә һәм власҡа килә, ә Мәлик шаһ, ҡулға алынып, һуҡырайтыла һәм быуып үлтерелә. Үҙенең 39 йыл дауамындағы хакимлығы йылдарында византийҙарҙы ҡаты тота һәм күрше мосолман ерҙәре иҫәбенә биләмәләрен киңәйтә. Идара итеүенең тәүге йылдарында Мәсүд үҙенең ағай-энеләре идара иткән Мелитена һәм [[Анкара]]ны баҫып алған. 1142 йылда Мөхәммәт Данишмендид үлгәндән һуң, Мәсүд Данишмендидтар ерҙәрен баҫып ала башлаған. Мәсүд хакимлыҡ иткән йылдарҙа даими рәүештә һуғышҡан. 1147 йылдың 26 октябрендә Икенсе тәре походы барышында Мәсүд Дорилей эргәһендә Конрад III немец тәре йөрөтөүселәр армияһын еңгән, ә 1148 йылдың 7 ғинуарында Кадм тауҙары янында — Людовик VII француз тәре йөрөтөүселәр армияһын тар-мар иткән. Артабан Мәсүд Антиохия кенәзлеге һәм Эдесса графлығы ерҙәре өсөн тәре йөрөтөүселәр һәм Киликий әрмән дәүләте хакимдары менән һуғышҡан.
1155 йылда Мәсүд вафат булған мәлгә [[Рум солтанлығы|Рум сәлжүк дәүләте]] Үҙәк һәм Көнсығыш Анатолияның өҫтөнлөклө державаһы була. аталған Мәсүдкә тиклем Көнбайыш халҡы Анатолияны «Рум» (римлеләр ере), тип атаған, тик уның хакимлығы осоронда Кесе Азияны «Турчия» (Төркиә) тип атай башлаған.
== Биографияһы ==
=== Иртә йәшлек йылдары ===
Мәсүд [[Рум]] солтаны Ҡылыс-Арыҫлан I-нең улы{{Sfn|Demirkent|2002}}. Мәсүд исеме сығанаҡтарҙа тәүге тапҡыр Ҡылыс-Арыҫландың Мосул кампанияһына бәйле барлыҡҡа килгән{{Sfn|Kesik|2003|s=9}}. 1107 йылда Ҡылыс-Арыҫлан Ираҡтағы Мөхәммәт I Тапар әмир Жәкәрмеш урынына Мосул һәм Бәдиәт-әл-Жәзирә атабәге итеп тәғәйенләгән сәлжүк солтаны Жәүәлигә (Чавли, ''фр.'' Jâwali Saqâwâ){{Нп5|Джавали (Чавли)||}} ҡаршы походҡа юллана. 1107 йылдың 22 мартында Ҡылыс-Арыҫлан I үҙенең ҡанһыҙлығы менән билдәле Жәүәлиҙе хаким итеп ҡабул итергә теләмәгән халыҡтың саҡырыуы буйынса Мосулға инә. Походта солтан менән бергә хандың ҡатыны Айша, улдары Тоғрул-Арыҫлан, солтандың улы Мәликшаһ һәм, моғайын, Мәсүд тә булғандыр{{Sfn|Kesik|2004}}.
Сығанаҡтарҙағы мәғлүмәт ҡапма-ҡаршы. Сибт ибн әл-Жаузи, Мәсүд атаһы менән Мосулда булды, тип яҙған{{Sfn|Kesik|2003|s=11}}. Ләкин күп кенә сығанаҡтар, Мәсүд Коньяла ҡалды, тип раҫлай. Аҡһарайҙа әйтелеүенсә, Ҡылыс-Арыҫлан уны походҡа тиклем үк үҙенең вариҫы тип иғлан итә һәм Коньяла ҡалдыра.
1107 йылдың 13 июлендә Ҡылыс-Арыҫлан Хабур йылғаһы буйындағы алышта еңелә һәм, йылға аша сығырға тырышып, аты менән бергә батып үлә{{Sfn|Demirkent|2002}}. Ҡылыс-Арыҫлан һәләк булған мәлгә солтандың улдарынан иң өлкәненә Мәликшаһҡа 11 йәш була{{Sfn|Demirkent|2002}}. Ул Сәлжүк солтаны Мөхәммәт Тапарға әсирлеккә эләгә{{Sfn|Cahen|2014|loc=Chapter two. Turkish activity in the West under Shāhānshāh}}. Сибт ибн әл-Жаузи әйтеүенсә, Жәүәли менән һуғышта атаһы менән Мәсүд булған. Йәнәһе лә ул яу яланында әсирлеккә алынған һәм Мөхәммәт Тапарға ебәрелгән{{sfn|Metin|2017|s=38}}. М. Кешик фекеренсә, Сибт ибн әл-Жаузи мәғлүмәтенең дөрөҫ булыуы ихтимал, һуғыш ваҡытында Мәсүд менән Ғәрәп атаһы янында булыуы ихтимал. Ҡылыс-Арыҫлан еңелгәндән һуң, әсирлектән ҡасыуҙары ихтимал ине. Мосулды һәм уның улдарының береһен Жәүәиләне баҫып алғандыр, моғайын, солтандың башҡа улдарына Анатолияға ҡайтырға рөхсәт итеп, ҡасаҡ туғандарын бер-береһе менән тәхет өсөн көрәшергә, ә Мәликшаһты уларҙы тотҡарлау маҡсатында файҙаланырға уйлағандыр{{Sfn|Kesik|2003|s=11}}.
Ливан тарихсыһы М. С. Такуш раҫлауынса, атаһы үлгәндән һуң Мәсүд Данишмендидтарҙа, ә Ғәрәп Коньяла йәшәгән{{Sfn|Такуш|2002|страницы=۱۱۲}}. Т. Райс та, Месуд Данишмендидтарҙа йәшәгән, тип уйлаған, ләкин, уның фекеренсә, Ғәрәп Анатолияла ([[Кесе Азия]]) түгел, ә Мөхәммәт Тапарҙа тотҡонлоҡта булған{{Sfn|Райс|2004|страницы=31}}.
=== Ағай-энеләренә ҡаршы көрәш ===
==== Мәликшаһ ====
Үҙәк Анатолийҙа килеп тыуған хаосты һәм сәлжүктәрҙең хакимы булмауынан файҙаланып, Византия императоры Алексей I Комнин тыныслыҡты боҙа. Мөхәммәт Тапар хәлдең етдилеген аңлап, Мәликшаһты Анатолияға ебәргән{{Sfn|Sümer|2009}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=202}}. Коньяға килгәс, Мәликшаһ үҙенең батшалығында власты баҫып алған ике туғанын (кузен) язалап үлтергән{{Sfn|Cahen|2014|loc=Chapter two. Turkish activity in the West under Shāhānshāh}}. Бынан тыш, ул Мәсүдте һәм тағы бер ҡустыһы, Ғәрәпте, төрмәгә ултырта. Шунан һуң Мәликшаһ Алексей Комнинға ҡаршы һуғыш башлай. 1116 йылда Афьонкарахисар янындағы лагерҙа һөйләшеүҙәрҙә император менән осрашып, Алексей менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм императорҙан ҙур сумма аҡса ала{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=202}}.
Мәликшаһ менән һөйләшеүҙәр барышында император үҙенә ҡаршы фетнә күтәрелгәнен белә{{Sfn|Sümer|2004}}. Михаил Сүриәле һүҙҙәренсә, хәрби начальник Мәликшаһ Мәсүдте төрмәнән сығарған һәм Данишмендид Мелик Ғәзи янына алып килгән. Бында Мәсүдте солтан тип иғлан иткәндәр{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Михаил Сириец|1982|страницы=36}}. Алексей Мәликшаһҡа лагерҙа ҡалырға йәки Византия һағы менән файҙаланырға кәңәш итә, ләкин теге баш тарта{{Sfn|Sümer|2004}}. Анна Комнина быға ошондай һүҙҙәр менән аңлатма бирҙе: «Үҙҙәрен болоттарҙан да юғарыраҡ тип һанаған вәхшиҙәрҙең тәкәббер холҡо шундай»{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}. Мәликшаһ разведка отрядтарын юлбаҫарҙар юҡмы икәнлеген тикшерергә ебәрә. Ләкин илселәрҙе юлда Мәсүд яғына сығалар. Солтанға әйләнеп ҡайтҡас, улар юлдың хәүефһеҙ булыуын хәбәр иткән. Һөҙөмтәлә Мәликшаһ Мәсүд һалдаттары менән бәрелешкән. Ул ҡасырға маташҡанда, Пухей исемле әмир уға Аҡшәһәр янындағы Тирагионда йәшенергә кәңәш иткән. Тиҙҙән ҡала ҡамауға алына, һәм Пухей халыҡты Мәсүдкә бирелергә һәм Мәликшаһты бирергә күндергән. Мәсүд туғанының күҙен соҡоп алырға һәм Конья төрмәһенә ултыртырға ҡушҡан (1116) {{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}{{Sfn|Chalandon|1960}}. Анна Комнина, Мәликшаһ тулыһынса һуҡыраймаған була, тип яҙған. Ошо хаҡта белгәс, Мәсүд туғанын йәйә кереше менән быуҙырып үлтерткән (1117){{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}{{Sfn|Chalandon|1960}}.
==== Тоғрул-Арыҫлан ====
1107 йылда атаһы Ҡылыс-Арыҫлан вафат булғандан һуң, кесе улы Тоғрул-Арыҫланды әсәһе Мелитеналағы тәхеткә ултырта, уны Артукид Балак бән Баһрам ярҙамында тотоп тора{{sfn|Metin|2017|s=39—42}}. Стратегик мөһим урында торған Мелитена, Анатолиянан Иранға илткән юлдарҙың береһендә урынлашҡанлыҡтан, төбәктең бөтә хакимдарын да ҡыҙыҡһындырған{{Sfn|Cahen|1968|pp=72—83}}, уға хужа булыу Үрге Месопотамияны контролдә тотоу мөмкинлеген биргән{{Sfn|Cahen|1986}}.
Байтаҡ йылдар дауамында ҡалаға эйә булыу яғынан Гөмүштекин Ғәзи менән Ҡылыс-Арыҫлан бәхәсләшкән. Беренсе тәре походы башланғас, солтан әрмән идарасыһы Гвриил етәкселек иткән Мелитенаны ҡамаған. Тәре йөрөтөүселәрҙең Кесе Азияға килеүен белгәс, Арыҫлан Мелитена ҡамауын өҙгән{{Sfn|Demirkent|2002}}. 1101 йылда тәре йөрөтөүселәр армияһы һөжүм иткәндә, Гөмүштекин Ғәзи менән Ҡылыс-Арыҫлан, ваҡытлыса союз төҙөп, дошманға ҡаршы һуғыша. Әммә һуңынан, 1102 йылдың 18 сентябрендә, Гөмүштекин Ғәзи Мелитенаны баҫып алғанлыҡтан, солтан Гөмүштекин Ғәзигә һөжүм итә һәм уны Мараш янында тар-мар итә. 1104 йылда Гөмүштекин Сиваста мәрхүм була, һәм Данишмендидтар кенәзлегендә Ғәзи улдарының тәхет өсөн көрәше осоро башлана. Шуның менән файҙаланып, 1105 йәки 1106 йылдың 2 сентябрендә Ҡылыс-Арыҫлан Данишмендидтарҙың Мелитенаһын баҫып алған. Ғөмүштекиндың улы Әмир Мәлик Ғәзи, бөтә туғандары үлгәндән һуң, кенәзлек хакимы булып киткән{{Sfn|Kesik|2003|s=36}}. Башта Мәлик Ғәзи Рум сәлжүктәрен сюзерендар тип таныһа ла, ул Ҡылыс-Арыҫлан I вафатынан һуң, Анатолиялағы власть вакуумынан файҙаланған һәм төбәктә Данишмендидтар хөкөмдарлығын кире ҡайтарыу маҡсатында, Мәсүдте хуплаған{{Sfn|Kesik|2003|s=36}}. Мелик-шаһты юҡ иткәндән һуң, Мәсүд солтан тәхетенә эйә булған. Ул Мелик Ғәзиҙең ҡыҙына өйләнгән{{Sfn|Анна Комнина|1996|страницы=413—416}}{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Chalandon|1960}} {{Ref+|В некоторых источниках тестем Месуда назван Гюмюштекин Гази, поскольку ранее правление Данышменда Гази указывалось до 1104 года, поэтому считалось, что с 1104 по 1134 год правил Гюмюштекин Гази{{Sfn|Босворт|1971}}.|group=comm}}. Мәсүд ҡайныһына ғүмере аҙағына тиклем тоғро булған {{Sfn|Sümer|2004}}.
Балак иҫән саҡта Мәсүд менән Ғәзи әмир Мелитенаға ҡарата бер ниндәй ҙә хәрәкәт яһамаған. 1124 йылдың 6 майында Манбижды ҡамағанда Балак вафат булғас, уның биләмәләрен бүлешкәндәр{{Sfn|Kesik|2003|s=36}}. Тоғрул-Арыҫлан, Балаҡтың аҫрауға алынған улы булғанлыҡтан һәм башҡа улдары булмау сәбәпле, үҙен уның мираҫына хоҡуҡлы тип һанаған. Ул Масараны (Миншар) һәм Гергерҙы баҫып алған. Быға Харпутты (Элязыг) алған Сөләймән Артукид (Балактың туғанының улы һәм Ил-Ғәзиҙең улы) ризаһыҙлыҡ белдергән{{sfn|Metin|2017|s=46}}. Тоғрул-Арыҫлан менән Сөләймән араһында дауам иткән көрәш менән файҙаланып, Мәсүд ярҙамына таянып, Мәлик Ғәзи 1124 йылдың 13 июнендә Мелитенаға ҙур армия менән һөжүм итә{{Sfn|Kesik|2003|s=37}}. Алты ай ҡамауҙан һуң 1124 йылдың 10 декабрендә Тоғрул-Арыҫлан һәм уның әсәһе бирешкән. Улар Данишмендидҡа ҡаланы тапшыра һәм Миңшар һарайына сигенгән{{Sfn|Sümer|2004}}.
==== Ғәрәп ====
Ғәрәп, Мәсүдтең икенсе бер туғаны, Анкараның һәм Кастамонуның хакимы булған{{Sfn|Sümer|2004}}. Сәлжүктарҙың элекке Мелитанаһы Данишмендид ҡулына күскәненә ул Мәсүдкә ныҡ асыулы булған{{Sfn|Sümer|2004}}. Ғәрәп быны ҙур тырышлыҡ һалып Мелитенаны алған атаһына ҡарата хыянат тип иҫәпләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=38}}. Шуға күрә ул Мәсүдкә 30 000 кешенән торған ғәскәр менән ҡаршы сыҡҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=38}}{{Sfn|Sümer|2004}}{{ref+|К. Ғәрәп беренсе алышта еңгән. Сығанаҡтарҙа мәғлүмәттәрҙең етмәүе арҡаһында ошо ваҡиғаның урыны һәм ваҡыты билдәһеҙ. Мәсүд, ярҙамына иҫәп тотоп, Константинополгә Византия императоры Иоанн II Комнинға килә. Император солтанды яҡшы ҡабул итә һәм уға алтын, ғәскәр биргән.
Ярҙам алғас, Мәсүд үҙенең ҡайныһына, Мелик Ғәзи әмиргә килгән. 1126 йылда улар, көстәрен берләштереп, Ғәрәпкә яу асҡан. Был юлы Ғәрәп еңелгән һәм Киликияның әрмән батшаһы I Торосҡа ҡасҡан{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=39}}. Ғәрәп Торостан алған ғәскәр менән Киликиянан Анатолийға әйләнеп ҡайта. Бер нисә алыштан һуң Ғәрәп еңелә. Византия императоры Иоаннда йәшенеп торорға мәжбүр булған. Был хәл 1127 йылда булды. Ошо датанан һуң Михаил Сүриәле уны башҡаса телгә алмай{{Sfn|Kesik|2003|s=40}}.
«Аноним Зангима» яҙыуынса, Ғәрәп ҡустыһы Мәсүдкә ҡаршы өс тапҡыр һуғышҡан. Ахыр сиктә, улар килешеү төҙөгән, һәм Мәсүд Ғәрәпкә бер нисә ҡәлғә биргән. Бер аҙҙан туғандар һүҙгә килешә, Ғәрәп византия императорынан ярҙам һорай, ләкин өлгөрмәй{{Sfn|Kesik|2003|s=40}}, сөнки 1128 (йәки 1129) йылда Византияла вафат була{{Sfn|Sümer|2004}}.
=== Данишмендидтар Ғәзи һәм Мөхәммәт менән мөнәсәбәттәре ===
Ҡылыс-Арыҫлан үлгәндән һуң, Мәлик Ғәзи Анатолияның иң ғәйрәтле хөкөмдары булған{{Sfn|Kesik|2003|s=41}}. 1129 йылда византий наместнигы Касианус Мәлик Ғәзигә Анкараны, Чанкырыны, Кастамонаны һәм Ҡара диңгеҙ ярын биргән{{Sfn|Kesik|2003|s=41}}. Шул территорияларҙы кире ҡайтарыу маҡсатында, император Иоанн Комнин Кастамону районына баҫып ингән. Әммә ул Анатолияға китеүе була, уның ҡустыһы Исаак Комнин (Алексей Комниндың улы) Константинополгә әйләнеп ҡайта һәм тәхеткә эйә булырға маташҡан. Артабан уны Мәсүд, аҙаҡ Мәлик Ғәзи үҙҙәрендә йәшертеп йәшәтә{{Sfn|Kesik|2003|s=41}}, шунан Исаакты Трапезундҡа, Константин Гаврға оҙатҡан. 1131 йылда Мәлик Ғәзи Киликияға поход яһаған, һәм Киликий әрмән дәүләте хакимы Левон I йыл һайын яһаҡ түләргә ризалашҡан. Бынан һуң Мәлик Ғәзи Мелитенаға ҡайтҡан, уның янына Коньянан Мәсүд һәм Трапезундтан Исаак килгән{{Sfn|Kesik|2003|s=42}}. Исаак Мелитенанан Левонға килгән, уның ҡыҙына өйләнгән һәм килешеү төҙөгән. Әммә бер аҙ ваҡыттан Исаак ҡайныһы менән һүҙгә килешә һәм Мәсүдкә ҡасып килгән{{Sfn|Kesik|2003|s=54}}
Мелитенала ҡыш сыҡҡандан һуң, Мәлик Ғәзи һәм, моғайын, Мәсүд 1132 йылда Кастамонуны яулаған{{Sfn|Kesik|2003|s=42}} (1131{{Sfn|Sümer|2004}}). Мәсүд уның янында булған булырға тейеш. Ғәзи һәм Мәсүд Ҡара диңгеҙ яры буйында тәре йөрөтөүселәрҙең ҡәлғәһе Зининды баҫып алған, әммә тәре йөрөтөүселәр 4000 динар түләп ҡотолалар{{Sfn|Kesik|2003|s=42}}. 1132 йылда император Иоанн Комнин Кастамонуны кире алған. 1133 йылда Мәлик Ғәзи Кастамонуны ҡамаған, һәм халыҡ уға ҡала ҡапҡаһын асҡан{{Sfn|Sümer|2004}}. 1134 йылда Мәлик Ғәзи үлгән. Ғүмеренең ахырына уның биләмәләре [[Евфрат]] йылғаһынан алып Сакарья (Сангариус) йылғаһына тиклем һуҙылған булған. Ярҙамы өсөн рәхмәт йөҙөнән Мәсүд уға Мелитена, Кайсери, Чанкиры, Анкара һәм Кастамонуҙы биргән. Мәсүд Конья, Нигде, Афьонкарахисар һәм Аҡһарайға эйә булған{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}{{Sfn|Kesik|2003|s=41—42}}.
Мәлик Ғәзиҙең дүрт: Мөхәммәт, Яғыбасан, Яған һәм Айнудәүләт исемле улы булған. Айнудәүләт һәм Яған риза булмаһа ла, атаһының вариҫы булып Мөхәммәт ҡалған. 1135 йылда Мөхәммәт Яғанды үлтергән, Айнудәүләт Мелитенаға ҡасҡан<!-- как зять султана Месуда -->{{Sfn|Kesik|2003|s=43}}. Мәсүд менән Мөхәммәт Ғәзи мираҫы арҡаһында низағлашҡан {{Sfn|Sümer|2004}}. Иоанн Комнин Данишмендидтарҙың көсһөҙләнеүенән һәм Мәсүд менән Мөхәммәттең низағынан файҙаланып, Мәсүд менән Мөхәммәткә ҡаршы килешеү төҙөгән. Мәсүд императорға хәрби отряд ебәргән, һәм Чанкырыны ҡамаған{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}. Үҙенең дошмандарын айырыу маҡсатында, Мөхәммәт Мәсүдкә ташламалар яһау аша, хаттар яҙып, уның менән килешеү төҙөгән{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}{{Sfn|Kesik|2003|s=43}}. Мәсүд ғәскәре Чанкырынан киткән, император ҡамауҙан баш тартырға мәжбүр булған. Яҙ көнө Иоанн Кастамону һәм Чанкырыны ҡыҫҡа ваҡытҡа ғына яулай{{Sfn|Sümer|2004}}{{sfn|Успенский|2005|страницы=203—204}}.
=== Византия менән көрәш ===
==== Иоанн Комнин ====
1137 йылда Иоанн Киликияға һәм Сүриәгә походҡа башлаған. Юлда уның армияһы Мәсүдтең биләмәләрен туҙҙырған. Яҙ ул Киликий Әрмәнстаны хакимы Левон I территорияларын — Тарсты, Аданды, Мопсуестияны һәм Аназарбты баҫып ала. 20 августа Иоанн, әҙ генә ҡамауҙан һуң, Антиохияны яулаған. Шунан һуң император, йәнә Соҡор үҙәненә ҡайтҡан, Левон менән уның улдарын баҫып алған һәм Константинополгә оҙатҡан. 1138 йылдың башында, бер аҙналыҡ ҡамауҙан һуң, император Алеппо районындағы Бизаны ала. Алеппо атабәге Имадеддин Занги был ваҡытта Химста булған. Ул үҙенең командиры Саварҙы 5000 кешелек отряды менән Алеппоға ярҙамға ебәргән. Иоанн Алеппоны яулай алмай, яҡындағы Асариб менән Кафартаб ҡәлғәләрен баҫып алған. Иоанн Шейзарҙы ҡулға ала алмаған, һәм Антиохияға ҡайтҡан. Михаил Сүриәле һүҙҙәренсә, был ваҡытта Мәсүд Аданды баҫып алған, руханиҙар менән ҡалала йәшәүселәрҙе Мелитенға алып киткән, унда әсирҙәрҙең бер өлөшөн һатҡан. Адананан һуң Мәсүд Кесун менән Мараш кенәзлектәренә һөжүм иткән һәм уларҙың тирә-яғын талаған. Иоанн Киликияға ҡайтҡас, ғәскәренең бер өлөшөн Мәсүдкә ҡаршы ебәргән{{Sfn|Kesik|2003|s=56}}. Михаил Сүриәле һүҙҙәренсә, 1138 йылда император, Мәсүд менән килешеү төҙөп, Константинополгә ҡайтҡан. Никита Хониат килешеү тураһында яҙмаған һәм былай тип яҙған: «Сәлжүктәр тар-мар ителгән, күптәре әсирлеккә алынған, уларҙан йөк аттарын һәм йөк аттарын тартып алғандар»{{Sfn|Kesik|2003|s=57}}. Яхъя Киннам да килешеү тураһында телгә алмаған{{Sfn|Kesik|2003|s=57}}. Император яулап алған ерҙәрҙе тиҙҙән мосолмандар баҫып ала{{Sfn|Kesik|2003|s=57}}.
1139 йылдың яҙ аҙағында император армия менән Улубаттан Данишмендидҡа ҡаршы сыға. Һалҡын ҡыш эҙемтәләре императорҙы һәм уның армияһын ауыр хәлгә ҡуя. Уларҙың аҙыҡ запасы бөткән, һәм аттарының бер өлөшө үлгән. Мәсүд отрядтары, византийҙарҙың ауыр хәлен күреп, һөжүм итә һәм талай. Император хәйлә уйлап сығара, йәйәүле ғәскәр, һанын күп күрһәтеү маҡсатында, кавалерия артынан хәрби вымпелдар күтәрә. Сәлжүктәр сигенә, ә император 1140 йылдың башында Данишмендидтарҙың боронғо ҡалаһы Никсарҙы ҡамай. Михаил Сүриәле Иоанн император менән асыуланышыа һәм Мәсүд яғына сыға. Ул Мәсүдтең ҡыҙына өйләнә, мосолман диненә күсә һәм Коньяла ҡала{{Sfn|Kesik|2003|s=57—59}}.
Император Константинополь янынан 1141 йылдың 13 ғинуарында ҡуҙғала, сәлжүктәр уларҙы эҙәрлекләп килә. Мәсүд Улуборлуны ҡамай{{Sfn|Kesik|2003|s=59}}. 1142 йылдың яҙы Иоанн Комнин Антиохияны тағы яулап алырға маташа. Ул үҙенең ниәттәрен йәшерергә тырышып, Киликияға беренсе походта яулап алған ерҙәрен һаҡлап ҡалыу маҡсаты менән экспедиция ойошторҙоҡ ти. Дөрөҫө — Иоанндың маҡсаттарының береһе сәлжүктәр булған. Ләкин Мәсүд улар килгәнгә тиклем Олуборлонан сигенгән. Император өлкән улы Алексей һәләк булған Анталияға барып еткән. Императорҙың башҡа улдары, Андроник менән Исаак, ҡустыһының кәүҙәһен диңгеҙ буйлап Константинополгә алып ҡайтырға тырыша, ҡайтып барышлай Андроник вафат булған{{Sfn|Kesik|2003|s=59—60}}. 1142 йылда Мәсүд Анталия төбәгенә һөжүм итә һәм бик күп табыш һәм әсирҙәр ала{{Sfn|Sümer|2004}}. Иоанн Мануилдың кесе улы менән сәфәрен дауам иткән. Ул Киликияны аша сыҡҡан һәм Сүриәгә йүнәлгән. 1142 йылдың 25 сентябрендә Иоганн Баграс ҡәлғәһе янында була, унан, килешеүгә ярашлы, эске ҡәлғәһе менән, ҡаланы тапшырыуҙы талап итеп, Антиохия Раймундына хәбәр ебәрә. Раймунд ҡаланы биреүҙән баш тартҡан, һәм Иоанндың армияһы Антиохияның тирә - яғын талаған. Шунан Иоганн, киләһе яҙға килеренә иҫәп тотоп, ҡайтып китте. Әммә 1143 йылдың 8 апрелендә ул донъя ҡуйҙы{{Sfn|Kesik|2003|s=61}}. Император тәхет вариҫы тип Мануилды күрһәтә{{Sfn|Kesik|2003|s=61}}.
==== Мануил Комнин ====
Константинополдә власть алмашыныуы менән файҙаланып, Мәсүд Византия ерҙәренә һөжүм итә. Мануил яуап итеп Мелангия ҡалаһы янындағы Сәлжүк ерҙәрен баҫҡан. 1145 йылда Константинополдең Сүриә биләмәләре менән бәйләнештәре хәүеф аҫтында ҡала. Мануилдың асыуы ҡабарған һәм ставкаһын Риндакос йылғаһы тигеҙлегендә урынлаштырған{{Sfn|Kesik|2003|s=62}}. 1146 йылдың йәйендә Мануил Фригияға килә. Ул ебәргән отрядтар сәлжүктәрҙе туҙҙыра һәм күп табышҡа эйә була. Әммә Үҙәк Анатолийҙың көнбайышында Мәсүд ғәскәрҙәре Кесе Мендерес үҙәненә юл тота һәм ҙур табыш менән ҡайта. Император Конья янына сығыш яһап, Мәсүдкә хат ебәрә{{Sfn|Kesik|2003|s=63}}. Иоанн Киннам яҙғанса, ул солтанға былай тип яҙған: «Походыбыҙға һинең ҡылығың этәргес бирҙе. Прокананы алдың һәм күптән түгел Рим еренә һөжүм иттең. Шулай уҡ Римдең союздашы Ягунпасанды һәм башҡа ҡәбилә идарасыларын һуғыш менән борсойһоң. Аҡыллы кеше булһаң, Алла язаһын алырға тура киләсәк, тип уйларға тейеш инең. Йә яуызлыҡтан тыйыл, йә ҡаршы торорға әҙер бул»{{Sfn|Иоанн Киннам|1859|страницы=42}}. Быға Мәсүд Аҡшәһәрҙә (Филомелион) лагерь ҡорасаҡмын, тип яуап бирә {{Sfn|Kesik|2003|s=64}}.
Мәсүд Калограй ҡалҡыулығына Византия армияһына һөжүм итергә бер отряд ебәрә. Был отряд еңелә. Был турала белгәс, солтан Филомелиондағы лагерҙы ташлап сығып киткән. Мануил солтанға мыҫҡыллы хат ебәрә. Ләкин солтан уға ҡолаҡ һалмаған һәм Андрахман янында лагерь ҡорған. Император Филомелионға һөжүм итә, Мануилдың уҡтан үксәһе яралана, әммә Византия армияһы ҡаланы ала һәм уны яндыра. Мануил әсирҙәрҙе азат иткән һәм сәлжүктәрҙең тауарын тартып алған{{Sfn|Kesik|2003|s=65}}{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=212}}. Император Мәсүд лагерына яҡн урынлашҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=66}}.|group=comm}}. Икенсе көндө һуғыш башлана. Сәлжүктәр сигенә башланы. Византия армияһы күптәрҙе үлтерә һәм әсирлеккә ала. Мануил Коньяға юлланған (1146){{Sfn|Kesik|2003|s=66}}.
Мәсүд Коньяны оборонаға әҙерләгән, ләкин, ябыҡ урында ҡамауҙа ҡалыу ҡала өсөн дә, армия өсөн дә хәүефле булырын белгән. Шуға күрә ул ғәскәрҙең бер өлөшөн ҡаланан ситтәге ҡалҡыулыҡ битенә урынлаштырған, ә үҙенең отряды менән Конья менән Каббала һарайы араһындағы тауҙа урынлашҡан. Мәсүд ҡаланы һаҡлауҙы ҡатынына ышанып тапшырған{{Ref+|Никита Хониат полагал, что за оборону стен отвечала одна из дочерей Месуда, которая была замужем за Иоанном Комнином{{Sfn|Kesik|2003|s=66}}.|group=comm}}. Мануил Мәсүдтең ҡаланың уң яғында икәнен аңлап, уға һөжүм итергә йыйына. Ләкин император офицерҙары ризалашмаған, сөнки солтан үҙен ҡурҡыныс аҫтына ҡуймаҫын аңлағандар, күренгән һалдаттар авангард ҡына, тип иҫәпләгән. Мануил икеләнеүселәрҙән көлгән{{Sfn|Kesik|2003|s=66}}. Византийҙар Конья ны уратып ала. Мануил ҡала көслө нығытылған икәнен аңлай һәм Мәсүдкә ярҙам килгәнен белгән{{Sfn|Kesik|2003|s=67}}. Михаил Сүриәле Мәсүдкә ярҙамға Хөрәсән, Бағдад әмирҙәре һ. б. килгән{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=213}}. Мануил армияһының кире сыға торған юлы ябылыуы мөмкинлегенән ҡурҡҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=67}}. Яңы тәре походы тураһында лә хәбәрҙәр килгән{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=213}}. Император ҡамауҙан баш тарта, ҡалдырыр алдынан ҡала тирә-йүнен ҡыйратырға бойора. Зыяраттарҙа мәйеттәрҙе ҡәберҙәренән алып ташлағандар. Иоанн Киннам, Мануил солтан әсәһенең ҡәберлегенә генә тейергә ҡушмаған{{Sfn|Kesik|2003|s=67}}.
Византия армияһы сигенгәндә уны сәлжүктәр эҙәрлекләй. Сәлжүктәр Цибрелицемани тип атаған артылышта Мәсүд Данишмендид ярҙамында Византия армияһын тар-мар итергә ниәтләгән. Император иһә үҙенең лагерынан ике яҡтағы тәрән ҡаяларҙа һуғышсыларын йәшереп ҡалдырған булған{{Sfn|Kesik|2003|s=68}}. Улар ҡорал да йәшергән булған. Сәлжүктәр күренмәгәс, император үҙенә хеҙмәт иткән төрөк Пупакесты разведкаға ебәрә. Пупакес тиҙ арала әйләнеп ҡайтҡан һәм "фарсы"лар аҙ булыуын хәбәр иткән. Мануил ҡустылары һәм Пупакес менән шул яҡҡа юл тотҡан. Дошмандың бәләкәй отрядын осратып, улар уны үҙҙәренә әүрәтергә маташҡан, ләкин киреһенсә килеп сыҡҡан. Мануил һәм уның эргәһендәгеләр лагерҙан йыраҡҡа киткәндәрен аңлап, төрөктәргә ҡаршы көрәшеүҙе уның өсөн ҡурҡыныс тип һанаған. Утрауға еткәс, дошмандың биш йөҙләгән кешенән торған отряды менән бәрелешкән.
Улар артынан бөтә ғәскәре менән Мәсүд ҡыуған. Император сигенмәгән, аҙ һанлы ғәскәре менән сәлжүктәргә һөжүм иткән. Ул, армиям ярҙамға ашыға, тип уйлағандыр. Йәки уны аҡылһыҙлыҡҡа батырлыҡ күрһәтеү теләге этәргәндер. Сәлжүктәр уны уратып алған. Солтан император отрядының ярҙамға килеүселәр менән ҡушылыуына юл ҡуймаҫҡа тырышҡан. Император үҙен дә, армияһын да ҡурҡыныс аҫтына ҡуйған өсөн уны яҡындары тәнҡитләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=69}}. Мәсүд ғәскәрҙәре ике яҡтан һөжүм иткәнлектән, Византия ғәскәре ҙур юғалтыуҙар кисергән. Ҡурҡыштан ғәскәрҙәр ҡушылған һәм сәлжүктәр уларҙы уратып алған{{Sfn|Kesik|2003|s=70}}. Византия армияһы 20 000 самаһы грек һалдатын юғалтҡан{{Sfn|Sümer|2004}}. Мануил ҡамауҙан ҡотола алған. Император һөжүм итергә теләһә лә, яҡындары ял итергә булған{{Sfn|Kesik|2003|s=70}}. Император батша байрағын алып, үҙ яҡлылар менән бергә сәлжүктәрҙе сигендергән. Мануил уларҙы ҡараңғы төшкәнсе эҙәрлекләгән, ә һуңынан үҙенең лагерына ҡайтҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=71}}. Император Мәсүдкә киләһе йылда тағы киләм, тип хат ебәргән. Мәсүд илселәре аша килешеү тәҡдимен еткергән. Яңы тәре йөрөтөүселәр тулҡыны тураһында төрлө имеш-мимештәр таралғанлыҡтан, Мануил илселәрҙе, төрлө һылтау табып, тотҡарлаған, сөнки тыныслыҡ тураһында ҡарар ҡабул итер алдынан, бик ныҡ уйлап эшләргә кәрәк булған. Был осорҙа ла бер нисә бәрелеш булған{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=72—73}}. «Аноним Зангима» яҙыуынса, Мәсүд ете Византия ҡәлғәһендә һалдаттарҙы үлтергән. Киннам яҙғанса, батша үҙ ғәскәре менән Риндакос йылғаһына еткәс, солтан Мәсүдтең илселәре солтандың килешеү буйынса үтенесен еткергән. Һөйләшеүҙәр тамамланғас, ике яҡ араһында, Праканды һәм тағы бер нисә ҡәлғәне кире биреү шарты менән, килешеү төҙөлгән{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=74}}. Шунан һуң, 1155 йылда Мәсүд үлгәнгә тиклем, Мануил бүтән ҡаршы һөжүм яһамаған{{Sfn|Atçeken, Yaşar|2016|S=213}}{{Sfn|Kesik|2003|s=75}}.
Әрмәндәр сәлжүктәрҙең еренә һөжүм иткәнлектән, солтан императорға уларға ҡаршы поход ойошторорға тәҡдим итә{{Sfn|Kesik|2003|s=75}}.
=== Данишмендидтар менән мөнәсәбәттәре. Мәхәммәттең улдары ===
Мөхәммәт Данишмендид 1142 йәки 1143 йылда үлгәндән һуң{{Sfn|Özaydin|1993}}, уның ваприҫтары араһында мираҫ өсөн көрәш башланған, Данишмендид ерҙәре өс өлөшкә: Кайсери, Сивас һәм Мелитенаға бүленгән. Яғы-Басан Сивасты алған. Мәсүд кейәүе Зюннунға Кайсериҙы алырға ярҙам иткән{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=46}}. Айнудәүлә Мелитена хакимы{{Sfn|Kesik|2003|s=46}}. Данишмендидтар территорияларын өс өлөшкә бүлгәндән һуң, Мәсүд Анатолияның иң ғәйрәтле хөкөмдары булып киткән{{Sfn|Kesik|2003|s=44}}. Айнудәүлә Сивасҡа туғаны Яғы-Басанға барған һәм уның менән Мәсүдкә ҡаршы тыныслыҡ килешеүе төҙөгән. Һуңынан ул Эльбистан һәм Жәйханды баҫып алған{{Sfn|Kesik|2003|s=46}}. Мәсүд Сивас хакимы Яғы-Басанды еңгән, ә үҙенең бәләкәй улын Шаһиншаһты Анкара, Чанкира һәм Кастамонуҙың хакимы итеп билдәләй{{Sfn|Sümer|2004}}.
Византия императоры Иоанн 1143 йылдың апрелендә вафат булғас, улы Мануил I Комнин уның вариҫы тип иғлан ителә{{Sfn|Sümer|2004}}.
1143 йылда Мелитенаны тәүге тапҡыр ҡайтарырға маташа. Ул Айнуддәүләгә ҡаланы ҙур иктаға алмаштырырға тәҡдим итә, әммә тегеһе һөйләшеүҙәр өсөн ҡатынын, Мәсүдтең бер туғанының ҡыҙын ебәрә. Мәсүд ҡыҙҙың үтенесенә ҡолаҡ һалмаған, 17 июндә 1143 йылдың 14 сентябрендә Мелитенаны уңышһыҙ ҡамаған{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=47}}. 1144 йылда Месуд Айнуддәүлә эйә булған Жәйхан менән Эльбистан өлкәләрен баҫып ала. Эльбистандың хакимы итеп улы Ҡылыс-Арыҫлан II тәғәйенләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=47}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Шунан Мәсүд Мелитенанеы икенсе тапҡыр өс дауамында ҡамауҙа тотҡан. Византия императоры Мануил Комнин Сәлжүк ерҙәренә яҡынлашыуы хаҡында хәбәр килгәнлектән, 1144 йылдың 15 авгусында солтан ҡамауҙы алған{{Sfn|Kesik|2003|s=47}}. Айнуддәүлә 1152 йылдың 12 июнендә вафат булған, вариҫы — улы Зөлҡәрнәй. Яғы-Басан туғанының улына һәм уның әсәһенә Мәсүдкә буйһонмаҫҡа кәңәш бирә. Ғауға ваҡытында һәләк булмаһындар һәм уның ҡулына эләкмәһендәр өсөн, әсәһе менән улы Сивасҡа үҙҙәренең көтөүҙәрен ебәргән. Ошо хаҡта белгәс, Мәсүд Яғы Басанға яза бирергә булды һәм уға ҡаршы сыҡты. Сивас батшаһы солтанға буйһонған{{Sfn|Kesik|2003|s=48}}. 1152 йылдың 24 июлендә солтан өсөнсө тапҡыр Мелитенаны ҡамаған, армияһы ҡаланың тирә-яғын туҙҙырған. Зөлҡәрнәйҙең әсәһе, Айнуддәүләнең тол ҡатыны һәм Мәсүдтең бер туғанының ҡыҙы, солтан янына килеп, уның аяғына йығылып, ғәфү үтенгән. Солтан, Зөлҡәрнәй килеп буйһонһа, ҡамауҙы алып, уны ҡала менән идара итергә ҡалдырасаҡ, тип яуаплаған. 1152 йылдың 15 авгусында Саван ҡулына ҡылыс һәм саван тотоп килә һәм тоғролоҡ анты бирә. Солтан, һүҙендә тороп, уны Мелитенала идара итергә ҡалдырған{{Sfn|Kesik|2003|s=48—49}}. Яғы Басанды ҡыҙына өйләндергән{{Нп5|Карим ад-Дин Аксарайи|Аксарайи|4=Karim al-Din Aqsarayi}} {{Sfn|Kesik|2003|s=49}}.
=== Занга һәм Нуретдин менән мөнәсәбәттәре ===
Мәсүд менән Занганың мөнәсәбәттәре дуҫтарса булған. Көнсығышта улар тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы союздаштар булараҡ эш иткән. Дауыттың улдары мираҫ өсөн көрәш башлай. Ҡара-Арыҫлан ярҙам һорап солтан Мәсүдкә мөрәжәғәт итә һәм 20 мең һыбайлы алған{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=101, 104, 105}}. Занга Мәсүд ғәскәре менән осрашырға теләмәй, һәм Артукид биләмәләренән үҙ ғәскәрҙәрен сығарған{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}. Занга менән Месуд араһындағы башҡа бәхәстәр теркәлмәгән{{Sfn|Kesik|2003|s=99}}.
1146 йылда Занга вафат булған, ерҙәре улы Нуретдин Мәхмүт (Сүриә, Алеппо) менән Сәйфетдин әд-дин Ғәзи I (Жәзирә, Мосул) араһында бүленгән. Бынан тыш, Нуретдин Мәсүд һәм Артукидтар менән союзда һуғыша. 1146 йылда Жослен II Хокинс 1144 йылда Занга яулап алған Эдессаны кире ҡайтарырға маташа{{Sfn|Kesik|2003|s=102}}.
Занга менән Месуд араһында туғанлыҡ {{Sfn|Kesik|2003|s=99}} Имадетдин Занганың улы Мәхмүт Нуретдин менән Мәсүдтең ҡыҙының никахы нигеҙендә урынлаштырылған. Был никах ике дәүләт араһында мөнәсәбәттәрҙе нығытҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}. С. Рансимен әйткәнсә, Мәсүд Тель-Баширҙы Нуретдинды ҡыҙының бирнәһе итеп ҡалдырған, һәм 1151 йылда ҡаланы ике хакимдың да ғәскәре алған{{Sfn|Kesik|2003|s=102}}.
=== Тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы көрәш ===
==== Дорилей янындағы алыш ====
[[Файл:Passages_faiz_oultre_mer_SEBASTIEN_MAMEROT_140_(cropped).png|мини|Икенсе тәре походы башында Конрадтың сәлжүктәр менән һуғышы. Себастьен Мамроның «Походы французов в Утремер» китабындағы Жан Коломб миниатюраһы (1474)]]
1144 йылда Имадетдин Занганың Эдессаны баҫып алыуы Европала борсолоу тыуҙыра, сөнки тәре йөрөтөүселәрҙең башҡа дәүләттәрен ҡурҡыныс аҫтына ҡуя. Икенсе тәре походы ойошторола. Немец короле Конрад III һәм француз короле Людовик VII Константинополгә үҙ ғәскәрҙәре менән килгән{{Sfn|Sümer|2004}}. Император Мануил I Комнин менән Мәсүд тәре походы башланыуы тураһындағы хәбәрҙе ишеткәс, низағты туҡтата һәм тыныслыҡ урынлаштыра. Мәсүд бөтә мосолман хакимдарынан ярҙам һораған һәм ҡалаларын нығытҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=81}}. Тәре йөрөтөүселәрҙең немец армияһы Босфорҙы үтеп, Кадыкёйҙа (Халкедон) лагерь ойоштора. Конрад Мануилдың киҫәтеүенә иғтибар итмәй, үҙ көсөнә ышанып, ставкаһын Никеяла урынлаштырған{{Sfn|Kesik|2003|s=82}}. Конрад беренсе тәре походы юлынан киткән{{Sfn|Sümer|2004}}. Конрад армияһы 15 октябрҙә көнсығышҡа йүнәлә; Конрадтан тыш, ғәскәрҙәргә Византия полководецы Стефанос етәкселек иткән. Тәүге аҙнала улар Византия биләмәләренән барған, сәлжүк биләмәләренә килеп еткәс, византий оҙатыусылары Конрадҡа, иң ҡыҫҡа юл бер нисә көнгә һуҙыласаҡ һәм был ваҡытҡа аҙыҡ-түлек запасы әҙерләргә кәрәклеген еткергән. Тәре йөрөтөүселәр ылауҙарына аҙыҡ-түлек тейәгән. Әммә күрһәтелгән ваҡыттан һуң ғәскәр кәрәкле урынға барып етмәгән, оҙатыусылар юҡҡа сыҡҡан. Уларҙы иртәнсәк абайламағас, Конрад кәңәшмә йыя. Командирҙарҙың бер өлөшө алға барыу яҡшыраҡ тип иҫәпләй, әммә бер өлөшө артҡа боролорға саҡыра. Ниһайәт, артабан барырға ҡарар ителә. Әммә тәре йөрөтөүселәрҙең бер ниндәй ҙә эш планы булмаған; бынан тыш, эргә-тирәләге ҡалҡыулыҡтарҙа сәлжүк яугирҙары күренә башлаған{{Sfn|Kesik|2003|s=83}}.
1147 йылдың 26 октябрендә Конрад армияһы Дорилей эргәһендәге Һарыһыуға (Батис) барып етә. Һыбайлылар ҙа, йәйәүлеләр ҙә ял итергә әҙерләнгән. Бар-Әбрәй әйтеүенсә, һыуһын ҡандырмау арҡаһында юлда меңләгән тәре йөрөтөүселәр һәм аттар һәләк булған{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}. Сәлжүк армияһының алдынғы көстәре ҡапыл тәре йөрөтөүселәргә һөжүм итә{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}. Гийом Тирский әйткәнсә, Мәсүд, Парамус исемле әмирҙе ебәреп, һуғышта ҡатнашмаған{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}{{ref+|«Султан Иконии не участвовал в этом великом приключении. Поскольку это было позволено Богом, знатный и могущественный турецкий сатрап по имени Парамус, командовавший войсками султана, совершил этот почти неожиданный подвиг»{{Sfn|William of Tyre|1943|p=172}}.|group=comm}}. Әммә «Анонимная сирийская хроникаһы»нда, Мәсүд тәре йөрөтөүселәрҙе шәхсән еңде, тип яҙылған{{Sfn|Kesik|2003|s=84}}{{ref+|«Пришёл принц Масуд со своим войском, нашёл их в пустыне измученными голодом и жаждой, напал и разгромил»{{Sfn|Anonymous Syriac Chronicle|1933|p=298}}.|group=comm}}. Мәсүдтең еңел ҡоралланған һыбайлылары бер ни аңламаған тәре йөрөтөүселәргә ҡысҡырып һөжүм иткән. Броняла һәм яҡшы ҡоралланған булһалар ҙа, тәре йөрөтөүселәр, күмәк булыуына ҡарамаҫтан, ҡаршылыҡ күрһәтә алмаған. Сәлжүктәр, алыҫтан атып, бик күп тәре йөрөтөүселәрҙе үлтергән һәм тиҙ арала юҡ та булған{{Sfn|Kesik|2003|s=84}} һәм ҡул һуғышынан һаҡланған{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}.
Конрадтың 70 000 рыцарының һәм күп һанлы йәйәүле яугирҙәренең ундан бер өлөшө лә ҡалмаған{{Sfn|Sümer|2004}}. Күптәр аслыҡтан йә һуғыш яланында һәләк булған, ҡайһы берәүҙәре әсирлеккә эләккән. Конрад, батша бүләк иткән атын юғалтып, саҡ ғүмерен ҡотҡарып ҡала. Ул, армия ҡалдыҡтары менән бергә, Никеяға ҡасҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}. Сәлжүктәр табышыты, алтын, көмөш, ат һәм ҡоралды көнсығыш баҙарҙарында һатҡан. Мелитенала көмөштөң хаҡы ҡурғаштың хаҡы кимәленә тиклем төшкән{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}.
Ошо еңеүе менән Мәсүд 1097 йылдың 1 июлендә атаһы Ҡылыс-Арыҫландың Дорилей янында тар-мар ителеүе өсөн үс алған{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}.
==== Кадм тауы янында алыш ====
[[Файл:Passages faiz oultre mer SEBASTIEN MAMEROT 143r.png|мини|Людовиктың сәлжүктәр менән алышы (миниатюра). Себастьен Мамроның «Походы французов в Утремер» (1474) китабынан Жан Коломба]]
Людовик армияһы тураһында төрлө мәғлүмәттәр килтерелә: Михаил Сүриәле — 5000 кеше; Бар-Әбрәй — 50 000 һыбайлы һәм иҫәпһеҙ күп йәйәүле. Ибн әл-Каланиси 1 000 000 000 тип атаған, ләкин был һанға ул Конрад армияһын да индергәндер, моғайын. Людовик армияһының ҙурлығын аныҡ баһалап булмай, әммә ул Конрад армияһынан бәләкәйерәк булғандыр, моғайын{{Sfn|Kesik|2003|s=85}}. Никеяла Конрадтың еңелеүе тураһында хәбәр алғас, Людовик хәүефһеҙерәк юлды һайлауҙы өҫтөн күргән{{Sfn|Sümer|2004}}. Ул Анатолияның көньяҡ ярына көнбайышыраҡ юлынан, Византия күҙәтеүендәге яр буйы юлы буйлап уҙа{{Sfn|Altan|2020}}. Әммә Эфес янында тәре йөрөтөүселәр сәлжүктәрҙең һөжүменә дусар булған{{Sfn|Altan|2020}}. Юлда француздар немец тәре йөрөтөүселәренең үле кәүҙәләренә тап булған. Одон Дейльский француз армияһының еҫ һәм зарарланыу сәбәпле зыян күреүен билдәләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=86}}.
1148 йылдың 7 ғинуарында Кадм тауында тәре йөрөтөүселәр Мәсүд боҫҡонона эләгә{{Sfn|Altan|2020}}. Тау юлдарын тәре йөрөтөүселәрҙең француз армияһы ҙур ҡыйынлыҡтар менән үткән. Тайғаҡ юлдан атта һәм арбала йөрөү мөмкин түгел ине. Армияның ике өлөшө бер-береһенән алыҫлашып бара{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Был турала мәғлүмәт тулы түгел, Одон Дейльскийҙың отчётына ғына нигеҙләнә. Тәре йөрөтөүселәр лагерға тарлауыҡта уңайлы урын таба алмаған. Авангард һәм төп армия ике тигеҙлек араһында ҡалған һәм үҙ-ара бәйләнеш өҙөлә{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Сәлжүк шымсылары тәре йөрөтөүселәрҙең армияһы артынан эйәрҙе. Артылышты үткәндә төрлө өлөштәргә бүленгән Людовик армияһына сәлжүктәр һөжүм итте. Улар ҡаялар һәм ағастар артына йәшенеп, христиандарҙы уҡтарҙан атҡан{{Sfn|Phillips|2007|страницы=199—202}}{{Sfn|Kesik|2003|s=93}}. Төп армияға авангардтың ярҙамына килергә ҡамасаулау өсөн, улар тау түбәһен баҫып алған. Һөҙөмтәлә, тәре йөрөтөүселәрҙең армия частары араһында бәйләнештәре юҡ. Күптәр үҙ ғүмерен генә ҡотҡарып ҡалыутураһында ҡайғыртҡан. Сәлжүктәр ҡараңғы төшкәнсе һөжүм итеүен дауам иткән һәм бик күп табыш алған. Мәсүд француз тәре йөрөтөүселәрен ҡыйратҡан, хатта батша саҡ тере ҡалған. Одон Дейльский, Людовик ҡаяға менеп ҡотолған тигән. Уны осоп барған уҡтарҙан түшлек һаҡлаған. Батша был һуғышта ҡырҡ кешенән торған бөтә свитаһын юғалтҡан.
Лагерҙа уңайлы ерҙә урынлашҡан авангард иһә һуғыш барғанын һиҙмәй ҙә ҡала, әммә хәбәрҙәр юҡлығы хафаға төшөргән. авангард башлыҡтары был хәл тураһында белгәсндә, һуң булған инде. Гийом Тирский әйтеүенсә, шул төндә ҡаяларҙа, ҡыуаҡтарҙа йәки ағас ҡыуыштарында йәшенә алған кешеләр үҙ ғүмерен ҡотҡарған. Армиянан иҫән ҡалған тәре йөрөтөүселәрҙең барыһы ла таңға тиклем йоҡлай алманы{{Sfn|Kesik|2003|s=94}}. Француздар ҡаты еңелеү кисерә. Көс-хәл менән ҡотолған батша императорҙы мосолмандар менән хеҙмәттәшлектә ғәйепләй. Поход башланыр алдынан Мәсүд Сәлжүк дәүләтенең сиген Мендересҡа тиклем күсергән булған{{Sfn|Altan|2020}}. Француздар, күп юғалтыуҙар менән булһа ла, Анталияға барып етә алдған. Бынан улар караптарҙа Сүриәгә юл тотҡан{{Sfn|Sümer|2004}}.
==== Сүриәлә тәре йөрөтөүселәр менән көрәше ====
Людовик Антиохияға 1148 йылдың мартында килә. Антиохия принцы Раймунд де Пуатье Алеппо атабәгенә, 1146 йылда вафат булған Имаметдин Занганың улы Нуретдин Мәхмүткә, һөжүм итеүҙә ярҙам итеүен һорай. Был Эдессаны ҡайтарырға ярҙам итә һәм тәре йөрөтөүселәр дәүләттәренең төньяҡ сиктәрен һаҡлап ҡала алған. Әммә Людовик уның үтенесенә иғтибар итмәгән һәм Иерусалимға барырға булған{{Sfn|Madden|2004|pp=62—63}}{{Sfn|Nicolle|2009|p=54}}. Раймунд ассасиндар лидеры һәм Нуретдин Мәхмүттең дошманы Әли ибн-Вафа менән союзға инергә мәжбүр була. Мәсүд Эдесса графлығы бүлеүҙә ҡатнашырға ҡарар иткән. 1148 йылда Мәсүд Эдессаға килеп еткән һәм Марашты баҫып алырға булған. Ул Нуретдин Мәхмүттең Раймундҡа икенсе яҡтан һөжүм итеүен үтенгән {{Sfn|Mallett|2013}}. 1149 йылдың 29 июнендә Инаб янындағы һуғышта Нуретдин Раймундты һәм Али бин Вафаны еңгән, уларҙың армияһы ҡыйратылған{{Sfn|Mallett|2013}}.
Тель-Бәширҙең хакимы Жослен II Мараш идарасыһы Раймундтың, кейәүенең үлемен ҡаланы баҫып алыу өсөн файҙаланырға була{{Sfn|Sümer|2004}}. 1149 йылда Мәсүд, Артукидтар һәм Занга менән бергә, Төньяҡ Сүриәлә Жосленға һәм башҡа тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы походҡа юл ала. Солтанды уның улы Ҡылыс-Арыҫлан II оҙатып йөрөнө. Мәсүд 11 сентябрҙә Марашты баҫып алған. Ҡаланы баҫып алғандан һуң, солтан тәре йөрөтөүселәрҙе һәм руханиҙарҙы Антиохияға оҙата. Шул уҡ ваҡытта Артукид Ҡара Арыҫлан тәре йөрөтөүселәрҙән Бабул ҡәлғәһен тартып алған һәм Гергерға һөжүм иткән, ә Нуретдин Антиохия янында тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы һуғыша{{Sfn|Kesik|2003|s=107}}.
Тел-Бәширгә тиклем ҡыуып барған һәм ҡамаған{{Sfn|Kesik|2003|s=108}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Жослен сәлжүк әсирҙәрен ҡайтарған һәм солтандың хакимлығын таныған, бынан һуң Мәсүд ҡамауын алған{{Sfn|Kesik|2003|s=108}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Тель-Бәширҙә төпләнгәндән һуң, Жослен Эдессаға дәғүә итеүен дауам иткән. 1149 йылда Нуретдин уға ҡаршы сығҡҡан, әммә еңелгән. Күптәре һәләк булған йәки әсирлеккә эләккән. Тотҡондар араһында ғәскәр башлығы Нуретдин да булған. Жослен Нуретдиндең ҡоралын Мәсүдкә ебәргән һәм һөжүм итерен мыҫҡыллы белдергән. Нуретдин ныҡ ғәрләнгән һәм Жосленды тере йәки үле килеш килтерһәләр, ҙур бүләк вәғәҙә иткән. Һөҙөмтәлә 1150 йылдың 4 майында Жослен Нуретдингә килтерелгән{{Sfn|Kesik|2003|s=103}}. Норетдин уны Алеппо Цитаделына ябырға бойороҡ биргән һәм Жослен вафатына тиклем 9 йыл шунда тотолған. Мәсүд Жослен II-нең сәйәсәттән китеүенән файҙаланған, Кесун ҡалаһын халыҡ һуғышһыҙ тапшырған{{Sfn|Sümer|2004}}. Солтан Кишумда, Бет-Хәсндә, Ра’банда, Фарзманда нығынған һәм Телл-Бәширҙе ҡамаған{{Sfn|Михаил Сириец|1982|страницы=29}}.
1150 йылдың яҙында Мәсүд менән Ҡылыс-Арыҫлан тәре йөрөтөүселәрҙең ҡәлғәләре һәм ҡалаларына ҡаршы походҡа сыға. 22 майҙа Изге Троица (Пятидесятница) байрамында ҡапыл Кейсун янында солтандың оло армияһы пәйҙә булған. Солтан, тәре йөрөтөүселәр Айнтабҡа ебәреләсәк, тигән вәғәҙәһен биргән. 1150 йылдың 30 майында Мәсүд Бесни ҡәлғәһен ала{{Sfn|Kesik|2003|s=109}}, 1150 йылдың 3 июнендә унан китә{{Sfn|Kesik|2003|s=109}}. Унан Тел-Бәширгә юл ала һәм Нуретдин Мәхмүт ярҙамы менән ҡәлғәне май-июндә ҡамай{{Sfn|Sümer|2004}}.
Жослен ҡулда булғанлыҡтан, ҡәлғәне уның ҡатыны Беатрис менән улы Эдесса графы Жослен III һаҡлаған. Төрөктәр ныҡышмалы һөжүм итһә лә, гарнизон менән ҡала халҡы ҡаршылыҡ күрһәткән. Иерусалим короле Балдуин III Жосленды әсирлеккә алыуы хаҡында белгәнлектән, ерҙәрен сәлжүктәргә бирмәҫ өсөн, тиҙ арала Антиохияға килеп еткән. Уның килеүен белгәс, Мәсүд Тел-Бәшир ҡамауын алған. Мәхмүт менән Мәсүд Тел-Бәширҙә осрашҡан. Ҡылыс-Арыҫланға тәре йөрөтөүселәрҙән тартып алынған ерҙәр менән идара итеүҙе тапшырған да Коньяға ҡайтҡан{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=110}}.
Раймунд һәм Жослен II булмағас, төбәкте Мәсүд менән Нуретдин һөжүменән һаҡлау бөтөнләй мөмкин булмай башлаған. Тель-Бәшир менән Антиохия араһында бәйләнеш тулыһынса өҙөлдө. Был ваҡытта Византия императоры Мануил Жослен II-нең (Жослен III әсәһе) ҡатынына унан ҡалған ерҙәрен һатып алырға тәҡдим итә{{Sfn|Kesik|2003|s=110}}. Ул императорҙың тәҡдимен ҡабул иткән һәм уға Византия наместнигы Киликиянан килтергән алтынға алмашҡа Тель-Бәшир, Самосата, Биреджик, Айнтаб, Дулук, Равендан ҡәлғәләрен алған һәм балалары менән Иерусалимға юлланған{{Sfn|Kesik|2003|s=110}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Ләкин тиҙҙән Мануил, империя үҙәгенән алыҫ һәм мосолман ерҙәре уртаһында урынлашыуын иҫәпкә алғанда, был ҡәлғәләрҙе һаҡлап ҡалыр өсөн күп көс талап ителгәнен аңлаған{{Sfn|Kesik|2003|s=104, 110}}. Был төбәктең Византия контроленә күсеүе лә сәлжүктәрҙе туҡтатмаған. Мосолмандар, был хәлдән файҙаланып, һатылған ҡәлғәләргә һөжүм итә башлаған. 1151 йылда солтан Мәсүд, уның кейәүе Нуретдин Мәхмүт һәм Мәрдиндең артукид хакимы Тимерташ төбәккә бергә һөжүм иткән. Мәсүдкә Мараш, Рабан, Дулук, Байт әл-Хөсн; Нуретдингә - Равендан, Курус, Бурджур-Расас; Тимерташ Самосатты һәм Биреджикты баҫып алған. Ҡара Арыҫлан да үҙенең биләмәһен дә ҙурайтҡан. Эдесса графлығы юҡҡа сыҡҡан, ә Рум сәлжүктәре Евфраттан көнбайыш биләмәләренә эйә булған. Киләһе 1151 йылда Нуретдин Мәхмүт Тель-Бәширҙе баҫып алған, ә Мәсүд Айнтабты ҡушҡан{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=104, 110}}.
=== Данишмендидтар менән үҙ-ара мөнәсәбәттәре. Яғи-Басан ===
1152 йылда Мелитенаның данишмендид хакимы Айнуддәүлә вафат була, һәм уның урынын уның улы Зөлҡәрнәйн биләгән. Айнуддәүләнең ағаһы, Сивас, Никсар, Тоҡат һәм Амасьяның хакимы данишмендид Яғи-Басан ҡустыһына олатаһы Мәсудкә буйһонмаҫҡа ҡушҡан. Быны белеп ҡалған асыулы солтан Яғы Басанға ҡаршы сыҡҡан. Сәлжүк хакимына ҡаршы тора алмаясағын аңлап, Яғи-Басан Мәсүдкә буйһонған. Мәсүд 1152 йылдың 24 июлендә Мелитенаның тирә-яғын талаған. Шунан һуң Зөлҡәрнәйн солтандан ярлыҡау һораған{{Sfn|Sümer|2004}}.
=== Мәсүдтең Киликий походтары ===
1137-1138 йылдарҙа Киликияға барғандан һуң Византия императоры Иоанн әсирлеккә алынған Левон I һәм уның ғаиләһен Константинополгә алып китә. 1145 йылда Левондың улы Торос II йәшерен рәүештә Киликияға ҡайта. Ул үҙенең ғаиләһенә тоғро булған әрмәндәрҙе йыйған һәм Соҡор үҙәненең ҡәлғәләрҙе тартып алған. Тәре йөрөтөүселәр ярҙамында Византия полководецы Андроник I Комнинды еңгәндән һуң, 1152 йылда ул Мопсуестия менән Тарсты баҫып алған. Был Мануилға Мәсүд менән Торосҡа ҡаршы килешеү төҙөргә этәргес биргән{{Sfn|Kesik|2003|s=111}}. Сәлжүк сиктәрен боҙған өсөн Мәсүд Торосты язаларға теләй. Бар-Эбрей яҙғанса, Торос 3000 төрөктөң һәләк булыуына сәбәпсе булған{{Sfn|Kesik|2003|s=112}}. 1153 йылдың яҙында данишмендид Яғи-Басанды эйәртеп, Киликияға юлланған. Әммә, әрмәндәр Таврҙың артылышын һаҡлағанлыҡтан, солтан Киликияға эләгә алмаған һәм кире ҡайтырға мәжбүр булған. Бынан һуң Киликияға һөжүм иткән Византия армияһы ла Тарста Торос армияһынан ҡыйратылған{{Sfn|Sümer|2004}}.
1154 йылда Византия императоры, алтын-көмөш менән, Торосҡа ҡаршы походҡа саҡырырға илсеһен ебәргән{{Sfn|Kesik|2003|s=112}}. Был Мессуда мәнфәғәтендә лә булғанға, 1154 йылдың яҙында ул ҙур армия менән сығыш яһаған һәм Мопсуестия менән Аназарбҡа йүнәлгән, ләкин баҫып ала алмаған. 1154 йылдың 27 майында ул Тель-Хамдунға һөжүм иткән{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=113}}. Был мәл ҡаты дауыл ҡупҡан. Месуд үҙенең улы Ҡылыс-Арыҫландың әмирҙәренең береһенә, Яҡуп бейгә, Антиохия төбәгенә 3000 кешенән торған отряд менән сапҡын яһарға ҡушҡан. Әммә Аманос һырты менән яр араһындағы тар юлда Яҡуп бей һәм һалдаттары боҫҡонға эләккән һәм Торостың энеһе Стефан етәкселегендәге рыцарь-тамплиерҙар һәм әрмәндәр уларҙың күбеһен үлтергән{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=113}}. Был хәбәр сәлжүкәтрҙең рухын ҡаҡшатҡан. Бынан тыш, Киликияла һәм Коньяла ҡара тағун (чума) таралған, йылҡы һәм мулдарҙың күбеһе һәләк булған. Мәсүд армияһы, ылауҙарын ташлап, сигенергә мәжбүр булған, ә әрмәндәр сигенгән сәлжүк армияһын хәлдән тайҙырған. Һөҙөмтәлә Мәсүд Торос менән тыныслыҡ килешеүе төҙөгән. Шулай итеп, Мәсүдтең киликий экспедицияһы уңыш ҡаҙанмаған{{Sfn|Kesik|2003|s=113}}.
== Вафаты ==
[[Файл:Türbe Kilij Arslan II - tombs.jpg|мини|left|Алаетдин мәсете янындағы төрбәлә Мәсүдтең ҡәберлеге]]
Киликиянан ҡайтҡандан һуң, Мәсүд сирләгән{{Sfn|Sümer|2004}}. Никита Хониат раҫлауынса, Мәсүд ғүмеренең аҙағында ерҙәрен улдарына бүлгән. Каппадокияны кейәүе Яғи-Басанға ҡалдырған{{Sfn|Никита Хониат|1860|страницы=147—148}}. Үлер алдынан ул Эльбистандан Коньяға улы Ҡылыс-Арыҫланды саҡырып өлгөргән. Солтан уны тәхеткә ултыртып, башына таж кейҙергән һәм яҡындарынан ант биреүҙәрен талап иткән{{Sfn|Sümer|2004}}. Солтан 1155 йылдың апрель аҙағында йәки май башында{{Sfn|Sümer|2004}}, 10 ай ауырығандан һуң, вафат була{{Sfn|Kesik|2003|s=114}}. Мәсүд ҡәберлеге үҙе төҙөгән Симра ҡалаһында урынлашҡан, тип раҫланған{{Sfn|Kesik|2003|s=134}}. Әммә һуңыраҡ яҙылған яҙмалар хатаны асыҡларға ярҙам иткән. Солтан Алаетдин мәсете ихатаһындағы төрбәлә ерләнгән{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=134—135}}.
Мәсүд вариҫтары «бик аҙ ваҡыт тыныслыҡта һәм туғандары менән яҡшы мөнәсәбәттә йәшәгән, башлыса низағлашып, дошманлашып йәшәгән»{{Sfn|Никита Хониат|1860|страницы=147—148}}.
== Идара итеү һәм армия ==
Рум сәлжүктәренең вәзирҙәре булған, әммә сығанаҡтарҙа Мәсүд вәзирҙәренең исемдәре һаҡланмаған. Анатолия сәлжүктәренең династия ағзалары мелик титулына эйә булған һәм ҡалалар йәки территориялар менән идара иткән. Шулай итеп, улдары идара итеү тәжрибәһенә эйә булған. Мәсүд үҙенең улдарының береһен, Шаһиншаһты, Кастамона, Анкара һәм Чанкира мәлиге, икенсе улы Ҡылыс-Арыҫланды, Эльбистандың мәлиге итеп тәғәйенләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=123}}.
Мәсүдтең сәлжүк армияһында йәйәүлеләр ҙә, атлы отрядтар ҙа булған. Походта армия уҡ-һаҙаҡ, ҡылыс һәм һөңгө кеүек еңел ҡоралланған яугирҙарҙан торған. Ҡалаларҙы һәм ҡәлғәләрҙе ҡамағанда, сәлжүктәр ҡамау ҡоралдары, мәҫәлән, катапульталар файҙаланған{{Sfn|Kesik|2003|s=124}}. Уҡсыларҙың оҫталығы хаҡында Иоанн Киннам һәм Никита Хониат яҙған. Хатта иң ауыр шарттарҙа ла сәлжүк һуғышсылары маҡсатына ирешкән. Улар, һуғышта маневр яһанда, эҙәрлекләүҙән ҡасҡанда, тиҙ йөрөшлө аттарҙы файҙаланған һәм еңел ҡоралланған. Сәлжүк армияһында тәртип ҡаты булған. Тактик алымдарҙың береһе — ҡапыл һөжүмдәр менән дошманды көсһөҙләндереү булған.
Улар бейек ҡалҡыулыҡтарҙа йәшенгән һәм византийҙарҙың һәм тәре йөрөтөүселәрҙең өҫтөнлөклө көстәренә ҡойон һымаҡ уҡ яуҙырған{{Sfn|Kesik|2003|s=125}}. Төрөкмәндәр һәм бигерәк тә сәлжүктәр йыш ҡулланған тактик алымдарының береһе ялған сигенеү булған. Аҙ ғына отряд дошманға һөжүм иткән дә еңелгәнен күрһәтеп, сигенә башлаған, эҙәрлекләүсе дошман армияһы әүрәп ҡамауға эләккән{{Sfn|Kesik|2003|s=126}}. Һуғышта армияға етәкселек итергә барабан һәм торба тауыштары ярҙам иткән{{Sfn|Kesik|2003|s=127}}.
Солтандың ҡатыны ла ваҡыты-ваҡыты менән дәүләт идаралығында ҡатнашҡан{{Sfn|Kesik|2003|s=124}}. Коньяны Мануил Комнин ҡамауға алған ваҡытта, Мәсүд ҡаланы һәм уның стеналарын ҡатынына һаҡларға ҡалдырған{{Sfn|Kesik|2003|s=123}}.
== Иҡтисад, төҙөлөш һәм ижтимағи тормош ==
[[Файл:Alaedin Camii.JPG|мини|Алаетдин мәсете]]
[[Файл:Aksaray Ulu Cami 3101.jpg|мини|Аҡһарайҙағы Минбар мәсете]]
Мәсуд Коньяла бик аҙ йәшәгәнгә, ул беҙҙең көндәргә тиклем һаҡланған бер ниндәй һәйкәл дә ҡалдырмаған тиерлек. Ул үҙенең утыҙ туғыҙ йыллыҡ идараһы осоронда Коньяла тик эске ҡәлғә, һарай һәм мәсет төҙөткән. Мәсет ул осорҙағы анатолий мәсеттәре стилендә - көмбәҙһеҙ, яҫы түбәле һәм колонналы итеп төҙөлгән. Коньялағы икенсе, Алаетдин, мәсете (Византия сиркәүен үҙгәртеп) Мәсүд I хан идара иткән ваҡытта төҙөлә башлаған, әммә Алаетдин Кейкубад I идара иткән ваҡытта тамамлана, шуға күрә уның хөрмәтенә аталған була{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}. Мәсет мөнбәре ишектәре янындағы көмбәҙ өҫтөндәге плитала «Дин һәм тыныслыҡ даны, яулауҙар атаһы һәм хәлиф урынбаҫары Мәсуд ибн Ҡылыс-Арыҫлан» тип яҙылған. Мәсет эргәһендә Мәсүд төҙөгән мәҙрәсә булған{{Sfn|Kesik|2003|s=132}}. Мәсүд шулай уҡ Аҡһарайҙа{{Sfn|Sümer|2004}} хәҙерге Оло жәми (Оло мәсет) урынында мәсет төҙөгән. Был мәсеттең мөнбәре Оло жәмдә урынлашҡан һәм Үҙәк Анатолиялағы иң боронғо минбарҙарҙың береһе булып торған{{Sfn|Kesik|2003|s=133—134}}.
Мәсуд ваҡытында күсмә төрөктәрҙең ултыраҡ тормошҡа күсеүе дауам иткән. М. Кешик фекеренсә, Мәсүд тә, Анатолийҙың башҡа сәлжүк батшалары кеүек үк, даими һуғыштар арҡаһында оҙаҡ ваҡыт төҙөлөш менән әүҙем шөғөлләнә алмаған. Көнбайыш һәм Үҙәк Анатолияла йәшәүселәр үҙҙәрен тулы хәүефһеҙлектә тоя алманы, шуға күрә күсмә халыҡтар кеүек йәшәүҙәрен дауам иттеләр{{Sfn|Kesik|2003|s=128}}. Тәре йөрөтөүселәр, византийҙар һәм данишмендидтар менән уңышлы көрәше һөҙөмтәһендә, Мәсүд идара итеүенең һуңғы йылдары имен, тотороҡло һәм тыныс булған. Был йылдарҙа төрки халҡы Анатолияла һаман да әүҙемерәк төпләнгән{{Sfn|Kesik|2003|s=128}}. XV, XVI һәм XVII быуаттар тарихсылары раҫлауынса, Мәсүд Амасьянан алыҫ түгел Симре исемле ҡалаға нигеҙ һалған{{Sfn|Sümer|2004}}. Унда мәсет, мәҙрәсә, фәҡирҙәр өсөн йорттар ҡалҡып сыҡҡан. Һуңынан улар харабаға әйләнгән{{Sfn|Kesik|2003|s=134}}. Ләкин был хата, Мәсүдтең ҡалаға нигеҙ һалыуға ҡағылышы юҡ, уның эшмәкәрлеге Амасья менән бәйле булмаған{{Sfn|Kesik|2003|s=134—135}}.
Мәсүд осоронда Анатолияла (табылғандар араһында) иң боронғо сәлжүк тәңкәһе сүкелгән{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}.
Дәүләт иҡтисады күбеһенсә хәрби трофейҙарға һәм малсылыҡҡа нигеҙләнгән. Ултыраҡ тормошҡа сыҡҡансы, сәлжүктәр ауыл хужалығы менән шөғөлләнмәгән, малсылыҡ менән шөғөлләнеүен дауам иткән. Дәүләт ярҙамы менән файҙаланған христиан халҡы игенселек менән шөғөлләнгән. Моғайын, Мәсүд солтан идара итеүе тамамланыуға ултыраҡлыҡҡа күскән сәлжүктәр ҙә игенселек менән шөғөлләнә башлағандыр{{Sfn|Kesik|2003|s=129}}. Дәүләттең килеме джизья һалымынан һәм башҡа дәүләттәрҙең яһаҡтарынан барлыҡҡа килгән. Гийом Тирскийға ярашлы, Месуд эргәһендә сәлжүктәр хатта Анталияның византия портынан да һалым йыйған{{Sfn|Kesik|2003|s=130}}. Византияның XII быуаттың икенсе яртыһындағы һалым сәйәсәтенең ғәҙелһеҙлеге һәм солтандың үҙ хакимиәтенә эләккәндәрҙе һалымдан азат итеү вәғәҙәһе халыҡтың сәлжүк ерҙәренә күпләп күсенеүенә килтергән{{Sfn|Kesik|2003|s=130—131}}.
XII быуат дауамында Константинополь менән Конья һәм Тебризды тоташтырған сауҙа юлы булған. Конья мөһим сауҙа үҙәге булған. Һуғыштарҙың туҡтауы сауҙаның йәнләнеүенә һәм каруанһарайҙарҙың таралыуына килтерә. Никита Хониаттың яҙмаларынан күренеүенсә, Мәсүд идара иткән осорҙа тирә-яҡтағы утрауҙар һәм Бейшәһәр күле буйындағы сәлжүктәре һәм мәсихселәре араһында йәнле сауҙа бәйләнеше булған. Малатьяла ҙур баҙар, шул иҫәптән тотҡондар баҙары булған{{Sfn|Kesik|2003|s=129—130}}.
Сәлжүктәр Анатолийҙа баҡыр, тимер, көмөш, әсеүташ, зәңгәрташ һәм тоҙ рудниктары ҡулланған. Ләкин Месуд осоронда үҙләштерелгән рудниктар тураһында мәғлүмәттәр юҡ. Зәңгәрташты (лазурит) Конья янында табыуҙары ғына билдәле{{Sfn|Kesik|2003|s=131}}.
== Шәхесенең әһәмиәте ==
М. Кешик фекеренсә, Мәсүд аҡыллы, ғәҙел, һаҡ, алдан күрә белеүсе һәм дини хаким булған. Хижрәнең 570 йылында ул Лакаб Рукнеддин лакабын ({{Lang-tr|Rukn al-Din, Rukn ad-Din, Rukn ud-Din}}, {{lang-ar|ركن الدين||Pillar of the Faith}} — «Столп веры») ҡуллана{{Sfn|Sümer|2004}}{{Sfn|Kesik|2003|s=121}}.
Византия императорҙарының Кесе Азияға ҡарата сәйәсәте хакимдарҙың үҙ-ара көрәшендә уларҙың көсһөҙөрәктәренә ярҙам итеүгә ҡайтып ҡалған. Византия, улар бер-береһен көсһөҙләндерһен өсөн, Кесе Азия әмирҙәре араһындағы дошманлыҡты яҡлауҙы хуп күргән. М. Кешик, «айырыуса бында Византия империяһына ҡаршы солтан Месудтың аҡыллы һәм алдан күрә белеүсән сәйәсәте һоҡланыуға лайыҡ. Сөнки ул Византияның төрөктәргә ҡарата сәйәсәтен алдан күрә белгән һәм улар әҙерләгән тоҙаҡҡа эләкмәгән»{{Sfn|Kesik|2003|s=75}}.
«Аноним Зангиме» һүрәтләмәләрендә һәм Аҡсарай Мәсүд "Тарих"ында — авторҙар фарсы-ислам хакимының традицион һыҙаттарына ҡаратҡан Анатолияның беренсе сәлжүк хакимы. «Аноним Зангиме» авторы, Месуд хакимдың дини бурыстарын үтәгән һәм яңыраҡ яуланған ерҙәрҙе исламлаштырыу сәйәсәтен алып барған, тип айырып әйткән. Аҡсарайи, Мәсуд ғәҙел монарх булған, уның идараһы хәлиф тарафынан законлаштырылған, тип раҫлаған. Ләкин Аҡсарайҙың, Хәлиф Мәсүдте уға идара билдәһен ебәргән солтан итеп таныны, тигән һүҙҙәре башҡа сығанаҡтар менән раҫланмай. Ибн әл-Асир Мәсүдте бер тапҡыр Конья менән Аҡһарай батшаһы (мәлик), әммә башҡа урында — Коньяла идара иткән кенәз генә тип атаған.
Иоанн Киннам, Анна Комнина кеүек үк, Анатолияның сәлжүк батшаларын солтандар тип атаған, ләкин Мәсүд титулының рәсми рәүештә хәлиф тип танылыуын күрһәтмәгән. «Төрөктәр уны барынан өҫтөн һанап, солтан тип атаған Иконион (Конья) башы» тигән һүҙҙәр Анатолия сәлжүктәренең Мәсүдте үҙҙәренең башлығы итеп таныуын ғына аңлата. Бар-Әбрәй Мәсүдте Конья солтаны тип атаған, әммә титулдың уға рәсми бирелгәнме икәнлеген дә күрһәтмәгән. Шул уҡ ваҡытта шул уҡ автор хәлифтың Мәлик Ғәзиҙе «мәлик» тип иғлан итеүен — «муйынына алтын ҡулса һәм алтын таяҡ, һәм дүрт ҡара байраҡ, барабандар» ебәргән, тип ентекләп һүрәтләгән. С. Мәжит фекеренсә, «шул уҡ автор Мәсүд инвеститураһы тураһында өндәшмәүе ул ваҡытта уның хәлиф тип танылмағанын күрһәтә»{{Sfn|Mecit|2013|pp=42—44}}.
Хамдаллах Казвини, Румдың сәлжүк солтаны Мәсүд бөйөк сәлжүк солтаны Санжарға буйһонған һәм йыл һайын уға һалым түләгән, тип раҫлай. Билдәле булыуынса, Санжар бер туғанының улы Мәхмүткә, Ираҡтың сәлжүҡ солтанына, Анатолияның ҡайһы бер территориялары менән идара итеү маншуры (бойороҡ, приказ) тапшырған. Ибн әл-Асир, Анатолиялағы ерҙәрҙе Мәхмүткә тапшырыу маншурын шәхсән үҙе күргәнлеген раҫлаған. Йәғни Рум сәлжүктәре, үҙ сиратында, бөйөк сәлжүктәргә бойондороҡло Ираҡ сәлжүктәренә буйһонған. Ләкин солтан Мәсүд бәйләнгәнлеген таныған бер генә факт та теркәлмәгән{{Sfn|Kesik|2003|s=106}}. Мәсүд дәүерендә сүкелгән тәңкәләрҙә ул «әс-Солтанул-мөәззәм» (бөйөк солтан), Мәхмүт ҡулланған титул менән күрһәтелгән. Төрөк тарихсылары О. Туран һәм М. А. Кёймен билдәләүенсә, был бойондороҡлолоҡ «ҡағыҙҙа» (маншурҙа) ғына булған тип билдәләгән{{Sfn|Kesik|2003|s=107}}.
Мәсүд идара иткән осорҙа сәлжүктәр Анатолияла ныҡлап нигеҙ ҡорған{{Sfn|Sümer|2009}}. Уға тиклем Анатолияны «Рум» (римлеләр ере) тип атаған, һәм ул идара иткән осорҙа ғына Көнбайыш халҡы Анатолияны «Турчия» (Төркиә) тип йөрөткән. Мәсүд дәүерендә әрмәндәр Анатолияның төрөк-сәлжүктәр власы аҫтындағы күп өлөшөн «Төркөстан» тип атаған{{Sfn|Sümer|2004}}. Тамара Тэлбот Райс (Tamara Talbot Rice) һүҙҙәре буйынса, 1155 йылда Мәсүд вафаты ваҡытында Сәлжүктәр дәүләте, ул власҡа килгән осор менән сағыштырғанда, «күпкә көслөрәк, сәскә атыусы һәм әһәмиәтле держава» булған{{Sfn|Райс|2004|страницы=31—32}}. Тарихсы Джон Вудс (John E. Woods) фекеренсә, Мәсүд эшмәкәрлеге арҡаһында Рум сәлжүктәр дәүләте Үҙәк һәм Көнсығыш Анатолияла өҫтөнлөклө державаға әүерелгән{{Sfn|Woods}}. Төрөк тарихсыһы С. Мәжит: «идара итеүе тамамланғанда, Мәсүд Анатолиялағы сәлжүк кенәзлеге урынына Конья сәлжүк солтанлығын нигеҙләгән, тип ышанып фараз итергә мөмкин»{{Sfn|Mecit|2013|p=46}}.
== Ғаиләһе ==
Ҡатыны: Мәлик Ғәзи ҡыҙы. Никахтары 1116 йылға тиклем теркәлгән{{Sfn|Sümer|2009}}{{Sfn|Sümer|2004}}.
Улдары{{Sfn|Sümer|2004}}:
* Ҡылыс-Арыҫлан II;
* Шаһиншаһ, [[Анкара]] хакимы;
* Долат (Дәүләт).
Ҡыҙҙары:
* Ҡыҙы. Ире — Данишмендид Зюннун{{Sfn|Sümer|2004}};
* Ҡыҙы. Ире — Данишмендид Яғи-Басан{{Sfn|Sümer|2004}};
* Ҡыҙы. Ире — Иоанн Комнин (сын Исаак Комниндың улы){{Sfn|Sümer|2004}};
* Ҡыҙы. Ире — Имадетдин Занганың улы Нуретдин Мәхмүт{{Sfn|Sümer|2004}}. Мюнежимбашы уның исеме Сәлчүк-хатун булған, тип яҙған{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}. М. Кешик яҙғанса, Михаил Сүриәле һүҙҙәренә нигеҙләнһәң, Нуретдингә Мәсүдтең элегерәк Иоанн Комнинға бирелгән ҡыҙы кейәүгә сыҡҡан. М. Кешик башҡа сығанаҡтарҙа был мәғлүмәтте раҫлау тапманым тигән{{Sfn|Kesik|2003|s=101}}{{ref+|У Михаила Сирийца не названо имя, и речь не о браке с племянником императора, а только о помолвке: «Хотя она была просватана за племянника византийского императора, женился на ней Hyp ад-Дин»{{sfn|Михаил Сириец|1982|с=29}}{{sfn|Michel le Syrien|1905|p=297}}. |group=comm}}.
== Комментарийҙар ==
{{Иҫкәрмәләр|group=comm}}
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|3}}
== Әҙәбиәт һәм сығанаҡтар ==
=== Сығанаҡтар ===
* {{Книга|ref=Анна Комнина|автор=Анна Комнина|заглавие=[[Алексиада]]|ответственный=пер. [[Любарский, Яков Николаевич|Я. Н. Любарского]]|год=1996|место=СПб.|издательство=[[Алетейя (издательство)|Алетейя]]}}
* {{Книга|ref=Иоанн Киннам|ссылка=https://www.vostlit.info/Texts/rus17/Ioann_Kinnam_3/frametext1.htm|автор=Иоанн Киннам|заглавие=Краткое обозрение царствования Иоанна и Мануила Комнина (1118-1180)|ответственный=пер. под ред. [[Карпов, Василий Николаевич|В. Н. Карпова]]|год=1859|место=СПб.}}
* {{Статья|ссылка=https://www.vostlit.info/Texts/rus4/Mychel_Syr/frametext3.htm|ref=Михаил Сириец|автор=[[Михаил Сириец]], Гусейнов Р. А.|заглавие=Из «Хроники» Михаила Сирийца (часть 3)|год=1982|место=М.|издание=Письменные памятники Востока, 1975|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]], [[ГРВЛ]]|тип=Ежегодник|страницы=16—31|issn=}}
* {{Книга|ref=Никита Хониат|ссылка=http://www.vostlit.info/Texts/rus3/Honiat_2/text3.phtml?id=12432|автор=Никита Хониат|заглавие=Никиты Хониата история, начинающаяся с царствования Иоанна Комнина|ответственный=пер. под ред. [[Долоцкий, Василий Иванович|В. И. Долоцкого]]|год=1860|место=СПб.|том=1. (1118——1185)}}
* {{Книга|ref=Matthieu (D'Edesse)|ссылка=http://archive.org/details/bub_gb_YlkuAAAAQAAJ|автор=Matthieu (D'Edesse)|заглавие=Chronique de Matthieu d'Edesse 962—1136 avec la continuation de Grégoire le Prêtre jusqu'en 1162, d'après trois manuscrits de la Bibliothèque impériale de Paris|год=1858|место=P.|издательство=A. Durand|allpages=591|isbn=}}
* {{Книга|ref=Michel le Syrien|ссылка=http://archive.org/details/MichelLeSyrien3|автор=Michel le Syrien|заглавие=Chronique de Michel le Syrien|ответственный=[[Шабо, Жан-Батист|J.-B.Chabot]]|год=1905|язык=fr|место=Paris|издательство=Roger Pearse|volume=3}}
* {{Книга|ref=Sibṭ bin al-Jawzī|ссылка=http://archive.org/details/recueildeshistor03acad|автор=Ibn el-Djeuzi|заглавие=Recueil des historiens des croisades : Historiens orientaux|ответственный=Académie des inscriptions & belles-lettres (France)|год=1872|часть=Mirât ez-Zèmân|место=P.|издательство=Imprimerie nationale|pages=517—570|allpages=792|volume=3}}
* {{Книга|ref=William of Tyre|ссылка=https://archive.org/details/william-of-tyre-deeds-done-beyond-the-sea-volume-ii|автор=William of Tyre|заглавие=A History of Deeds Done Beyond the Sea|ответственный=Translated and Annotated by Emily Atwater Babcock and A. C. Krey|год=1943|место=New York|издательство=[[Издательство Колумбийского университета|Columbia University Press]]|volume=2}}
* {{Статья|ссылка=https://www.jstor.org/stable/25194766|ref=Anonymous Syriac Chronicle|заглавие=The First and Second Crusades from an Anonymous Syriac Chronicle|год=1933|издание=Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland|место=L.|volume=2|pages=273—305|issn=0035-869X|ответственный=Tritton A. S., [[Гибб, Гамильтон Александр Росскин|Gibb H. A. R.]]}}
=== Әҙәбиәт ===
* {{книга|ref=Босворт|автор=[[Босуорт, Клиффорд Эдмунд|Босворт К. Э.]]|заглавие=Мусульманские династии. Справочник по хронологии и генеалогии|ответственный=Пер. с англ. [[П. А. Грязневич]]а, отв. редактор [[И. П. Петрушевский]]|год=1971|оригинал=The Islamic Dynasties. A Cronological and Genealogical Handbook|место=М.|издательство=Наука, ГРВЛ|страницы=181—182}}
* {{книга|автор=Райс Т. Т.|часть=|заглавие=Сельджуки. Кочевники — завоеватели Малой Азии|ref=Райс|ссылка=|место=М.|издательство=[[Центрполиграф]]|год=2004|страниц=238|isbn=5-9524-0949-0}}
* {{книга|автор=[[Успенский, Фёдор Иванович|Успенский Ф. И.]]|заглавие=История Византийской империи. В 5 т|том=5|ссылка часть=http://rikonti-khalsivar.narod.ru/Usp4.10.htm|часть=История Византийской Империи. Отдел VI. Комнины. Глава X. Восточные дела.|место=М.|издательство=[[АСТ (издательство)|АСТ, Астрель]]|год=2005|страниц=558|isbn=5-271-03856-4|ref=Успенский}}
* {{Статья|ссылка=https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1213666|ref=Altan|автор=Altan E.|заглавие=Haçlı Seferleri ve Anadolu (1097—1190): Türkiye Selçukluları Tarihinde Haçlı Seferlerinin Yeri ve Önemi|год=2020|язык=tr|издание=USAD|том=12|страницы=35—50}}
* {{Книга|ref=Atçeken, Yaşar|ссылка=https://books.google.ru/books?id=QvSiDwAAQBAJ|автор=Atçeken Z., Yaşar B.|заглавие=Malazgirt'ten Vatana Anadolu Selçuklu Devleti Tarihi|год=2016|издательство=Eğitim Yayınevi|isbn=978-975-8890-15-6}}
* {{Книга|ref=Cahen|ссылка=https://books.google.com/books?id=29ZpAAAAMAAJ|автор=[[Каэн, Клод|Cahen Cl.]]|заглавие=Pre-Ottoman Turkey: A General Survey of the Material and Spiritual Culture and History C. 1071-1330|год=1968|место=N. Y.|издательство={{нп5|Sidgwick & Jackson}}|allpages=492|isbn=978-0-283-35254-6}}
* {{Книга:Энциклопедия ислама. 2-е издание|Cahen Cl.|Balak|volume=1|p=983|ref=Cahen}}
* {{Книга|ref=Chalandon|ссылка=http://archive.org/details/jeaniicomneneet01chalgoog|автор=[[Шаландон, Фердинанд|Chalandon F.]]|заглавие=Jean II Comnène, 1118—1143, et Manuel I Comnène, 1143—1180|год=1960|место=N. Y.|издательство=B. Franklin|pages=42—44}}
* {{Книга|ref=Cahen|ссылка=https://books.google.ru/books?id=Jl_JAwAAQBAJ|автор=[[Каэн, Клод|Cahen Cl.]]|заглавие=The Formation of Turkey: The Seljukid Sultanate of Rum: Eleventh to Fourteenth Century|год=2014|место=Milton Paek, Abingdon, Oxfordshire|издательство=[[Routledge]]|allpages=287|isbn=978-1-317-87625-0}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/kilicarslan-i|ref=Demirkent|автор={{нп5|Демиркент, Исин|Demirkent I|tr|Işın Demirkent}}|заглавие=Kilicarslan I|год=2002|язык=tr|издание=[[Islam Ansiklopedisi]]|том=25|страницы=396—399}}
* {{книга|ref=Kesik|автор=Kesik M.|заглавие=Türkiye Selçuklu Devleti Tarihi: Sultan I. Mesud Dönemi (1116—1155)|год=2003|место=An.|издательство=[[Türk Tarih Kurumu]]}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/meliksah--anadolu-selcuklu|ref=Kesik|автор=Kesik M.|заглавие=Melikşah|год=2004|язык=tr|место=Ankara|издание=[[Исламская энциклопедия|TDV İslâm Ansiklopedisi]]|том=29|выпуск=|страницы=58—59}}
* {{Книга|ref=Madden|ссылка=https://books.google.ru/books/about/Crusades.html?id=HkOAAAAACAAJ|автор=[[Мэдден, Томас|Madden Th. F.]]|заглавие=Crusades: The Illustrated History|год=2004|издательство=Duncan Baird|allpages=224|isbn=978-1-84483-040-4}}
* {{Статья|ref=Mallett|автор=Mallett A.|заглавие=The battle of Inab|год=2013|язык=en|издание=Journal of Medieval History|том=39|номер=1|страницы=48—60|issn=0304-4181|место=Amsterdam|издательство=[[Elsevier]]|doi=10.1080/03044181.2012.744699}}
* {{Книга|ref=Mecit|ссылка=|автор=Mecit S.|заглавие=The Rum Seljuqs: Evolution of a Dynasty|год=2013|место=London|издательство=[[Routledge]], [[Taylor & Francis Group]]|allpages=249|isbn=978-1-134-50899-0}}
* {{статья|ссылка=|ref=Metin|автор=Metin|заглавие=Sultanlığı Meşruiyet Kazanmamış Bir Selçuklu Şehzadesi: Tuğrul Arslan|год=2017|язык=tr|место=Konya|издание=Selçuklu Araştırmaları Dergisi|том=|выпуск=6|страницы=35—52|issn=2548-0154}}
* {{Книга|ref=Nicolle|ссылка=https://books.google.ru/books?id=xKo7vgAACAAJ|автор=Nicolle D.|заглавие=The Second Crusade 1148: Disaster outside Damascus|год=2009|место=Oxf.|издательство=[[Osprey Publishing]]|allpages=96|isbn=978-1-84603-354-4}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/danismendliler|ref=Özaydin|автор=Özaydin A.|заглавие=DÂNİŞMENDLİLER|год=1993|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|страницы=469—474|volume=|том=8}}
* {{Книга|ref=Phillips|ссылка=https://books.google.ru/books?id=P5FheHjG34kC|автор=Phillips J. P.|заглавие=The Second Crusade: Extending the Frontiers of Christendom|год=2007|место=New Haven|издательство=[[Yale University Press]]|allpages=410|isbn=978-0-300-11274-0}}
* {{Книга|ref=Phillips|ссылка=https://books.google.ru/books/about/The_Crusades_1095_1197.html?id=8L0GFPBPPIoC|автор=Phillips J. P.|заглавие=The Crusades, 1095—1197|год=2002|место=L.|издательство=[[Longman]]|allpages=254|isbn=978-0-582-32822-8}}
* {{Книга|ref=Roche|ссылка=https://books.google.ru/books?id=x9XaOwAACAAJ|автор=Roche J. T.|заглавие=Conrad III and the Second Crusade in the Byzantine Empire and Anatolia, 1147|год=2008|место=St. Andrews, Scotland|издательство=[[University of St Andrews]]|allpages=574}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/selcuklular#anadolu-selcuklulari|ref=Sümer|автор=Sümer F.|заглавие=III. Anadolu Selçukluları (1075—1308)|год=2009|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|страницы=380—384|том=36}}
* {{статья|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/mesud-i|ref=Sümer|автор=Sümer F.|заглавие=Mesud I|год=2004|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|том=29|страницы=339—342}}
* {{Книга|ref=Такуш|ссылка=https://books.google.ru/books?id=GQYXAQAAIAAJ|автор=طقوش، محمد سهيل ({{iw|Такуш, Мухаммад Сохаил||ar|محمد سهيل طقوش}})|заглавие=تاريخ سلاجقة الروم في آسيا الصغرى، ٠٧٤-٤٠٧ ھ/٧٧٠١-٤٠٣١ م: مدخل إلى تاريخ العثمانين (История сельджуков Рума в Малой Азии, 774–407 гг. хиджры / 1077-1304 гг. н.э.: введение в историю османов)|год=2002|издательство=دار النفائس|isbn=978-9953-18-047-2}}
== Һылтанмалар ==
* {{Cite web|lang=en|url=https://www.britannica.com/place/Anatolia/Seljuq-expansion|title=Anatolia — Seljuq expansion|author=Woods J. E.|website=[[Британская энциклопедия|Britannica]]|access-date=2022-04-18|ref=Woods}}
{{Султаны Рума}}
{{Избранная статья|Госдеятели}}
{{Тышҡы һылтанмалар}}
[[Категория:Азияның XII быуат хакимдары]]
[[Категория:Алфавит буйынса ғәскәр башлыҡтары]]
[[Категория:Урта быуаттар ғәскәр башлыҡтары]]
[[Категория:Сәлжүкиҙәр]]
9sepeekymhxr6yxrx8xir3ia81iu27a
Мәғизов Мөхәмәтшәриф Мөхәммәт улы
0
184229
1146765
2022-07-22T15:13:09Z
Sherbn
17935
"{{Мөхәррирләү|Sherbn|22.07.2022}} '''Мәғизов Мөхәмәтшәриф Мөхәммәт улы''' (20 октябрь, 1936 йыл, [[Түбәнге Бикҡужа]],[[Күгәрсен районы]])- ауыл хужалығы предприятиеһы етәксеһе, агроном, педагог. [[Ленин ордены]], ике тапҡыр Почёт билдәһе ордены кавалеры. Башҡорт..." исемле яңы бит булдырылған
wikitext
text/x-wiki
{{Мөхәррирләү|Sherbn|22.07.2022}}
'''Мәғизов Мөхәмәтшәриф Мөхәммәт улы''' (20 октябрь, 1936 йыл, [[Түбәнге Бикҡужа]],[[Күгәрсен районы]])- ауыл хужалығы предприятиеһы етәксеһе, агроном, педагог. [[Ленин ордены]], ике тапҡыр Почёт билдәһе ордены кавалеры. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған агрономы.РСФСР-ҙың мәғариф отличнигы.
== Биография ==
Мәғизов Мөхәмәтшәриф Мөхәммәт (Мөхәмәтша) улы Мәләүез районы Аҡбута ауылында тыуа, ләкин документтарҙа Күгәрсен районы Түбәнге Бикҡужа ауылында тыуған тип күрһәтелгән. Атаһы Мөхәмәтша Хәтип улы Мәғизов сығышы менән Күгәрсен районы Түбәнге Биккужа ауылынан, 1936 йылдан алып, 1947 йылға тиклем Ҡыҙыл Армияла хәрби хеҙмәттә була, 1940-1941 йылдарҙа ғына өйөндә йәшәп өлгәрә. Мөхәммәтшәриф бәләкәй сағынан әсәһенә төрлө йорт эштәрендә ярҙамлаша, бик иртә колхоз эштәрендә, һал ағыҙыу һ.б.кеүек эштәҙә ҡатнаша.
1954 йылда ул Күгәрсен районы Йомағужа урта мәктәбен тамамлай һәм Башҡорт дәүләт ауыл хужалығы институтына уҡырға инә.
1959 йылда институт тамамлаған йәш белгес Мәләүез районы Ленин исемендәге колхозға ебәрелә.
1962-1965 йылдарҙа ул ВЛКСМ-дың Мәләүез район комитетының беренсе секретары булып эшләй.
1967 йылға тиклем М.Мәғизов Мәләүез районы ауыл хужалығы идаралағында баш агроном вазифаһын башҡара.
1967-1970 йылдарҙа ул Мәләүез районы «Нөгөш» колхозы рәйесе була, был йылдарҙа [[Бәләкәй Моҡас]] һәм [[Арыҫлан]] ауылдарында мәктәп төҙөлә, Смаҡта урта мәктәп төҙөлөшө башлана.
1970-1983 йылдарҙа уға Мәләүез районы Салауат исемендәге колхозды ([[Ергән]] ауылында) етәкләү ышанып тапшырыла. Фиҙакәр хеҙмәте, өлгәшкән уңыштары өсөн уға Ленин ордены һәм ике тапҡыр Почёт билдәһе ордены тапшырыла.
1983 йылда ул 109-сы һанлы училище (СПТУ) директоры итеп тәғәйенләнә. Бынан һуң бер нисә йыл ауыл хужалығы идаралағында эшләй.
==Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре ==
== Һылтанмалар ==
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
[[Категория: Ленин ордены кавалерҙары]]
[[Категория: Күгәрсен районында тыуғандар]]
[[Категория:Башҡортостан ауыл хужалығы университетын тамамлаусылар]]
bqci0dyytpq289z9p644y33vpc73bw1
1146806
1146765
2022-07-23T09:19:51Z
Sherbn
17935
/* Биография */
wikitext
text/x-wiki
{{Мөхәррирләү|Sherbn|22.07.2022}}
'''Мәғизов Мөхәмәтшәриф Мөхәммәт улы''' (20 октябрь, 1936 йыл, [[Түбәнге Бикҡужа]],[[Күгәрсен районы]])- ауыл хужалығы предприятиеһы етәксеһе, агроном, педагог. [[Ленин ордены]], ике тапҡыр Почёт билдәһе ордены кавалеры. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған агрономы.РСФСР-ҙың мәғариф отличнигы.
== Биография ==
Мәғизов Мөхәмәтшәриф Мөхәммәт (Мөхәмәтша) улы [[Мәләүез районы]] Аҡбута ауылында тыуа, ләкин документтарҙа [[Күгәрсен районы]] Түбәнге Бикҡужа ауылында тыуған тип күрһәтелгән. Атаһы Мөхәмәтша Хәтип улы Мәғизов сығышы менән Күгәрсен районы Түбәнге Биккужа ауылынан, 1936 йылдан алып, 1947 йылға тиклем Ҡыҙыл Армияла хәрби хеҙмәттә була, 1940-1941 йылдарҙа ғына өйөндә йәшәп өлгәрә. Мөхәммәтшәриф бәләкәй сағынан әсәһенә төрлө йорт эштәрендә ярҙамлаша, бик иртә колхоз эштәрендә, һал ағыҙыу һ.б.кеүек эштәҙә ҡатнаша.
1954 йылда ул Күгәрсен районы [[Йомағужа (Күгәрсен районы)|Йомағужа]] урта мәктәбен тамамлай һәм [[Башҡорт дәүләт аграр университеты|Башҡорт дәүләт ауыл хужалығы институты]]на уҡырға инә.
1959 йылда институт тамамлаған йәш белгес Мәләүез районы Ленин исемендәге колхозға агроном итеп тәғәйенләнә.
1961-1962 йылдарҙа ул ВЛКСМ-дың Мәләүез район комитетыны секретары вазифаһына һайлана.
1963-1966 йылдарҙа М.Мәғизов Мәләүез районы ауыл хужалығы идаралағында баш агроном вазифаһын башҡара.
1967-1969 йылдарҙа ул Мәләүез районы «Нөгөш» колхозы рәйесе була, был йылдарҙа [[Бәләкәй Моҡас]] һәм [[Арыҫлан]] ауылдарында мәктәп төҙөлә, [[Смаҡ]]та урта мәктәп төҙөлөшө башлана.
1970-1982 йылдарҙа уға Мәләүез районы Салауат исемендәге колхозды ([[Ергән]] ауылында) етәкләү ышанып тапшырыла. Фиҙакәр хеҙмәте, өлгәшкән уңыштары өсөн уға Ленин ордены һәм ике тапҡыр Почёт билдәһе ордены тапшырыла.
1983 йылда ул 109-сы һанлы училище (СПТУ) директоры итеп тәғәйенләнә. Бынан һуң хаҡлы ялға сыҡҡансы бер нисә йыл ауыл хужалығы идаралағында эшләй.
==Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре ==
== Һылтанмалар ==
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
[[Категория: Ленин ордены кавалерҙары]]
[[Категория: Күгәрсен районында тыуғандар]]
[[Категория:Башҡортостан ауыл хужалығы университетын тамамлаусылар]]
ixuzmxfey8fg5z4s8gqz4hzcm69ly5q
1146807
1146806
2022-07-23T09:37:36Z
Sherbn
17935
/* Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре */
wikitext
text/x-wiki
{{Мөхәррирләү|Sherbn|22.07.2022}}
'''Мәғизов Мөхәмәтшәриф Мөхәммәт улы''' (20 октябрь, 1936 йыл, [[Түбәнге Бикҡужа]],[[Күгәрсен районы]])- ауыл хужалығы предприятиеһы етәксеһе, агроном, педагог. [[Ленин ордены]], ике тапҡыр Почёт билдәһе ордены кавалеры. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған агрономы.РСФСР-ҙың мәғариф отличнигы.
== Биография ==
Мәғизов Мөхәмәтшәриф Мөхәммәт (Мөхәмәтша) улы [[Мәләүез районы]] Аҡбута ауылында тыуа, ләкин документтарҙа [[Күгәрсен районы]] Түбәнге Бикҡужа ауылында тыуған тип күрһәтелгән. Атаһы Мөхәмәтша Хәтип улы Мәғизов сығышы менән Күгәрсен районы Түбәнге Биккужа ауылынан, 1936 йылдан алып, 1947 йылға тиклем Ҡыҙыл Армияла хәрби хеҙмәттә була, 1940-1941 йылдарҙа ғына өйөндә йәшәп өлгәрә. Мөхәммәтшәриф бәләкәй сағынан әсәһенә төрлө йорт эштәрендә ярҙамлаша, бик иртә колхоз эштәрендә, һал ағыҙыу һ.б.кеүек эштәҙә ҡатнаша.
1954 йылда ул Күгәрсен районы [[Йомағужа (Күгәрсен районы)|Йомағужа]] урта мәктәбен тамамлай һәм [[Башҡорт дәүләт аграр университеты|Башҡорт дәүләт ауыл хужалығы институты]]на уҡырға инә.
1959 йылда институт тамамлаған йәш белгес Мәләүез районы Ленин исемендәге колхозға агроном итеп тәғәйенләнә.
1961-1962 йылдарҙа ул ВЛКСМ-дың Мәләүез район комитетыны секретары вазифаһына һайлана.
1963-1966 йылдарҙа М.Мәғизов Мәләүез районы ауыл хужалығы идаралағында баш агроном вазифаһын башҡара.
1967-1969 йылдарҙа ул Мәләүез районы «Нөгөш» колхозы рәйесе була, был йылдарҙа [[Бәләкәй Моҡас]] һәм [[Арыҫлан]] ауылдарында мәктәп төҙөлә, [[Смаҡ]]та урта мәктәп төҙөлөшө башлана.
1970-1982 йылдарҙа уға Мәләүез районы Салауат исемендәге колхозды ([[Ергән]] ауылында) етәкләү ышанып тапшырыла. Фиҙакәр хеҙмәте, өлгәшкән уңыштары өсөн уға Ленин ордены һәм ике тапҡыр Почёт билдәһе ордены тапшырыла.
1983 йылда ул 109-сы һанлы училище (СПТУ) директоры итеп тәғәйенләнә. Бынан һуң хаҡлы ялға сыҡҡансы бер нисә йыл ауыл хужалығы идаралағында эшләй.
==Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре ==
* Башҡортостандың атҡаҙанған агрономы (19 )
* РСФСР мәғарифы отличнигы (19 )
* [[Ленин ордены]](19 )
* Почёт билдәһе ордены (19 , 19 )
== Һылтанмалар ==
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
[[Категория: Ленин ордены кавалерҙары]]
[[Категория: Күгәрсен районында тыуғандар]]
[[Категория:Башҡортостан ауыл хужалығы университетын тамамлаусылар]]
0plxflyl5rqpwp5oad5zlkbpm9320ac
1146809
1146807
2022-07-23T10:00:45Z
Sherbn
17935
wikitext
text/x-wiki
{{Мөхәррирләү|Sherbn|22.07.2022}}
'''Мәғизов Мөхәмәтшәриф Мөхәммәт улы''' (20 октябрь, 1936 йыл, [[Түбәнге Бикҡужа]],[[Күгәрсен районы]])- ауыл хужалығы предприятиеһы етәксеһе, агроном, педагог. [[Ленин ордены]], ике тапҡыр Почёт билдәһе ордены кавалеры. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған агрономы.РСФСР-ҙың мәғариф отличнигы.
== Биография ==
Мәғизов Мөхәмәтшәриф Мөхәммәт (Мөхәмәтша) улы [[Мәләүез районы]] Аҡбута ауылында тыуа, ләкин документтарҙа [[Күгәрсен районы]] Түбәнге Бикҡужа ауылында тыуған тип күрһәтелгән. Атаһы Мөхәмәтша Хәтип улы Мәғизов сығышы менән Күгәрсен районы Түбәнге Биккужа ауылынан, 1936 йылдан алып, 1947 йылға тиклем Ҡыҙыл Армияла хәрби хеҙмәттә була, 1940-1941 йылдарҙа ғына өйөндә йәшәп өлгәрә. Мөхәммәтшәриф бәләкәй сағынан әсәһенә төрлө йорт эштәрендә ярҙамлаша, бик иртә колхоз эштәрендә, һал ағыҙыу һ.б.кеүек эштәҙә ҡатнаша.
1954 йылда ул Күгәрсен районы [[Йомағужа (Күгәрсен районы)|Йомағужа]] урта мәктәбен тамамлай һәм [[Башҡорт дәүләт аграр университеты|Башҡорт дәүләт ауыл хужалығы институты]]на уҡырға инә.
1959 йылда институт тамамлаған йәш белгес Мәләүез районы Ленин исемендәге колхозға агроном итеп тәғәйенләнә.
1961-1962 йылдарҙа ул ВЛКСМ-дың Мәләүез район комитетыны секретары вазифаһына һайлана.
1963-1966 йылдарҙа М.Мәғизов Мәләүез районы ауыл хужалығы идаралағында баш агроном вазифаһын башҡара.
1967-1969 йылдарҙа ул Мәләүез районы «Нөгөш» колхозы рәйесе була, был йылдарҙа [[Бәләкәй Моҡас]] һәм [[Арыҫлан]] ауылдарында мәктәп төҙөлә, [[Смаҡ]]та<ref name=" Смаково, деревня в Мелеузовском районе">[http://bashenc.online/ru/articles/79115/ Смаково, деревня в Мелеузовском районе]</ref> урта мәктәп төҙөлөшө башлана.
1970-1982 йылдарҙа уға Мәләүез районы Салауат исемендәге колхозды ([[Ергән]] ауылында)<ref name="СПК колхоз имени Салавата">[https://apkrb.info/press-service/news-districts/spk-kolhoz-imeni-salavat СПК колхоз имени Салавата]</ref> етәкләү ышанып тапшырыла<ref name="История села Зирган">[https://xn--80afle1ap.xn----btbkakwf0co6a.xn--p1ai/%D0%BA%D1%80%D0%B0%D0%B5%D0%B2%D0%B5%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5/%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F-%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B0-%D0%B7%D0%B8%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD/ История села Зирган]</ref>. Фиҙакәр хеҙмәте, өлгәшкән уңыштары өсөн уға Ленин ордены һәм ике тапҡыр Почёт билдәһе ордены тапшырыла.
1983 йылда ул 110-сы һанлы һөнәрселек училищеһы (СПТУ) директоры итеп тәғәйенләнә. Бынан һуң хаҡлы ялға сыҡҡансы бер нисә йыл ауыл хужалығы идаралағында эшләй.
==Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре ==
* Башҡортостандың атҡаҙанған агрономы (19 )
* РСФСР мәғарифы отличнигы (19 )
* [[Ленин ордены]](19 )
* Почёт билдәһе ордены (19 , 19 )
== Һылтанмалар ==
* [https://putokt.bashkortostan102.ru/melnews/3049-po-zhizni-s-veroy-v-dobro-i-lyudey.html По жизни с верой в добро и людей]
* [https://put-okt.com/articles/stranitsy-istorii/2021-09-10/v-krasnuyu-armiyu-prizyvalsya-trizhdy-i-poluchil-medal-za-boevye-zaslugi-posle-10-let-voennoy-sluzhby-2500677 В Красную Армию призывался трижды]
* [http://bibliografu.ru/blog/2017/11/07/%D0%BB%D0%B5%D1%82%D0%BE%D0%BF%D0%B8%D1%81%D1%8C-%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B0-%D0%B7%D0%B8%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD/ Летопись села Зирган ]
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
[[Категория: Ленин ордены кавалерҙары]]
[[Категория: Күгәрсен районында тыуғандар]]
[[Категория:Башҡортостан ауыл хужалығы университетын тамамлаусылар]]
6nfylzybg4lrfwgffm9llpvmx9apn25
1146810
1146809
2022-07-23T10:16:22Z
Sherbn
17935
/* Биография */
wikitext
text/x-wiki
{{Мөхәррирләү|Sherbn|22.07.2022}}
'''Мәғизов Мөхәмәтшәриф Мөхәммәт улы''' (20 октябрь, 1936 йыл, [[Түбәнге Бикҡужа]],[[Күгәрсен районы]])- ауыл хужалығы предприятиеһы етәксеһе, агроном, педагог. [[Ленин ордены]], ике тапҡыр Почёт билдәһе ордены кавалеры. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған агрономы.РСФСР-ҙың мәғариф отличнигы.
== Биография ==
Мәғизов Мөхәмәтшәриф Мөхәммәт (Мөхәмәтша) улы [[Мәләүез районы]] Аҡбута ауылында тыуа, ләкин документтарҙа [[Күгәрсен районы]] Түбәнге Бикҡужа ауылында тыуған тип күрһәтелгән. Атаһы Мөхәмәтша Хәтип улы Мәғизов сығышы менән Күгәрсен районы Түбәнге Биккужа ауылынан, 1936 йылдан алып, 1947 йылға тиклем Ҡыҙыл Армияла хәрби хеҙмәттә була, 1940-1941 йылдарҙа ғына өйөндә йәшәп өлгәрә. Мөхәммәтшәриф бәләкәй сағынан әсәһенә төрлө йорт эштәрендә ярҙамлаша, бик иртә колхоз эштәрендә, һал ағыҙыу һ.б.кеүек эштәҙә ҡатнаша.
1954 йылда ул Күгәрсен районы [[Йомағужа (Күгәрсен районы)|Йомағужа]] урта мәктәбен тамамлай һәм [[Башҡорт дәүләт аграр университеты|Башҡорт дәүләт ауыл хужалығы институты]]на уҡырға инә.
1959 йылда институт тамамлаған йәш белгес Мәләүез районы Ленин исемендәге колхозға агроном итеп тәғәйенләнә.
1961-1962 йылдарҙа ул ВЛКСМ-дың Мәләүез район комитеты секретары вазифаһына һайлана.
1962 йылда Мәләүез районы Әбет ауылы тулы булмаған урта мәктәбе директоры Әлимғолов Искәндәр Арыҫланбәк улының өлкән ҡыҙы Флораға өйләнә.
1963-1966 йылдарҙа М.Мәғизов Мәләүез районы ауыл хужалығы идаралағында баш агроном вазифаһын башҡара.
1967-1969 йылдарҙа ул Мәләүез районы «Нөгөш» колхозы рәйесе була, был йылдарҙа [[Бәләкәй Моҡас]] һәм [[Арыҫлан]] ауылдарында мәктәп төҙөлә, [[Смаҡ]]та<ref name=" Смаково, деревня в Мелеузовском районе">[http://bashenc.online/ru/articles/79115/ Смаково, деревня в Мелеузовском районе]</ref> урта мәктәп төҙөлөшө башлана.
1970-1982 йылдарҙа уға Мәләүез районы Салауат исемендәге колхозды ([[Ергән]] ауылында)<ref name="СПК колхоз имени Салавата">[https://apkrb.info/press-service/news-districts/spk-kolhoz-imeni-salavat СПК колхоз имени Салавата]</ref> етәкләү ышанып тапшырыла<ref name="История села Зирган">[https://xn--80afle1ap.xn----btbkakwf0co6a.xn--p1ai/%D0%BA%D1%80%D0%B0%D0%B5%D0%B2%D0%B5%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5/%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F-%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B0-%D0%B7%D0%B8%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD/ История села Зирган]</ref>. Фиҙакәр хеҙмәте, өлгәшкән уңыштары өсөн уға Ленин ордены һәм ике тапҡыр Почёт билдәһе ордены тапшырыла.
1983 йылда ул 110-сы һанлы һөнәрселек училищеһы (СПТУ) директоры итеп тәғәйенләнә. Бынан һуң хаҡлы ялға сыҡҡансы бер нисә йыл ауыл хужалығы идаралағында эшләй.
Ҡатыны Флора Искәндәр ҡыҙы менән биш бала тәрбиәләп үҫтергәндәр.
==Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре ==
* Башҡортостандың атҡаҙанған агрономы (19 )
* РСФСР мәғарифы отличнигы (19 )
* [[Ленин ордены]](19 )
* Почёт билдәһе ордены (19 , 19 )
== Һылтанмалар ==
* [https://putokt.bashkortostan102.ru/melnews/3049-po-zhizni-s-veroy-v-dobro-i-lyudey.html По жизни с верой в добро и людей]
* [https://put-okt.com/articles/stranitsy-istorii/2021-09-10/v-krasnuyu-armiyu-prizyvalsya-trizhdy-i-poluchil-medal-za-boevye-zaslugi-posle-10-let-voennoy-sluzhby-2500677 В Красную Армию призывался трижды]
* [http://bibliografu.ru/blog/2017/11/07/%D0%BB%D0%B5%D1%82%D0%BE%D0%BF%D0%B8%D1%81%D1%8C-%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B0-%D0%B7%D0%B8%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD/ Летопись села Зирган ]
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
[[Категория: Ленин ордены кавалерҙары]]
[[Категория: Күгәрсен районында тыуғандар]]
[[Категория:Башҡортостан ауыл хужалығы университетын тамамлаусылар]]
jo8ew3jk5j40xn27wsn6z2z2k3kbyo2
1146811
1146810
2022-07-23T10:16:53Z
Sherbn
17935
wikitext
text/x-wiki
{{Мөхәррирләү|Sherbn|22.07.2022}}
'''Мәғизов Мөхәмәтшәриф Мөхәммәт улы''' (20 октябрь, 1936 йыл, [[Түбәнге Бикҡужа]],[[Күгәрсен районы]])- ауыл хужалығы предприятиеһы етәксеһе, агроном, педагог. [[Ленин ордены]], ике тапҡыр Почёт билдәһе ордены кавалеры. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған агрономы.РСФСР-ҙың мәғариф отличнигы.
== Биография ==
Мәғизов Мөхәмәтшәриф Мөхәммәт (Мөхәмәтша) улы [[Мәләүез районы]] Аҡбута ауылында тыуа, ләкин документтарҙа [[Күгәрсен районы]] Түбәнге Бикҡужа ауылында тыуған тип күрһәтелгән. Атаһы Мөхәмәтша Хәтип улы Мәғизов сығышы менән Күгәрсен районы Түбәнге Биккужа ауылынан, 1936 йылдан алып, 1947 йылға тиклем Ҡыҙыл Армияла хәрби хеҙмәттә була, 1940-1941 йылдарҙа ғына өйөндә йәшәп өлгәрә. Мөхәммәтшәриф бәләкәй сағынан әсәһенә төрлө йорт эштәрендә ярҙамлаша, бик иртә колхоз эштәрендә, һал ағыҙыу һ.б.кеүек эштәҙә ҡатнаша.
1954 йылда ул Күгәрсен районы [[Йомағужа (Күгәрсен районы)|Йомағужа]] урта мәктәбен тамамлай һәм [[Башҡорт дәүләт аграр университеты|Башҡорт дәүләт ауыл хужалығы институты]]на уҡырға инә.
1959 йылда институт тамамлаған йәш белгес Мәләүез районы Ленин исемендәге колхозға агроном итеп тәғәйенләнә.
1961-1962 йылдарҙа ул ВЛКСМ-дың Мәләүез район комитеты секретары вазифаһына һайлана.
1962 йылда Мәләүез районы Әбет ауылы тулы булмаған урта мәктәбе директоры Әлимғолов Искәндәр Арыҫланбәк улының өлкән ҡыҙы Флораға өйләнә.
1963-1966 йылдарҙа М.Мәғизов Мәләүез районы ауыл хужалығы идаралағында баш агроном вазифаһын башҡара.
1967-1969 йылдарҙа ул Мәләүез районы «Нөгөш» колхозы рәйесе була, был йылдарҙа [[Бәләкәй Моҡас]] һәм [[Арыҫлан]] ауылдарында мәктәп төҙөлә, [[Смаҡ]]та<ref name=" Смаково, деревня в Мелеузовском районе">[http://bashenc.online/ru/articles/79115/ Смаково, деревня в Мелеузовском районе]</ref> урта мәктәп төҙөлөшө башлана.
1970-1982 йылдарҙа уға Мәләүез районы Салауат исемендәге колхозды ([[Ергән]] ауылында)<ref name="СПК колхоз имени Салавата">[https://apkrb.info/press-service/news-districts/spk-kolhoz-imeni-salavat СПК колхоз имени Салавата]</ref> етәкләү ышанып тапшырыла<ref name="История села Зирган">[https://xn--80afle1ap.xn----btbkakwf0co6a.xn--p1ai/%D0%BA%D1%80%D0%B0%D0%B5%D0%B2%D0%B5%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5/%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F-%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B0-%D0%B7%D0%B8%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD/ История села Зирган]</ref>. Фиҙакәр хеҙмәте, өлгәшкән уңыштары өсөн уға Ленин ордены һәм ике тапҡыр Почёт билдәһе ордены тапшырыла.
1983 йылда ул 110-сы һанлы һөнәрселек училищеһы (СПТУ) директоры итеп тәғәйенләнә. Бынан һуң хаҡлы ялға сыҡҡансы бер нисә йыл ауыл хужалығы идаралағында эшләй.
Ҡатыны Флора Искәндәр ҡыҙы менән биш бала тәрбиәләп үҫтергәндәр.
==Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре ==
* Башҡортостандың атҡаҙанған агрономы (19 )
* РСФСР мәғарифы отличнигы (19 )
* [[Ленин ордены]](19 )
* Почёт билдәһе ордены (19 , 19 )
== Һылтанмалар ==
* [https://putokt.bashkortostan102.ru/melnews/3049-po-zhizni-s-veroy-v-dobro-i-lyudey.html По жизни с верой в добро и людей]
* [https://put-okt.com/articles/stranitsy-istorii/2021-09-10/v-krasnuyu-armiyu-prizyvalsya-trizhdy-i-poluchil-medal-za-boevye-zaslugi-posle-10-let-voennoy-sluzhby-2500677 В Красную Армию призывался трижды]
* [http://bibliografu.ru/blog/2017/11/07/%D0%BB%D0%B5%D1%82%D0%BE%D0%BF%D0%B8%D1%81%D1%8C-%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B0-%D0%B7%D0%B8%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD/ Летопись села Зирган ]
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
[[Категория: Ленин ордены кавалерҙары]]
[[Категория: Күгәрсен районында тыуғандар]]
[[Категория:Башҡорт ауыл хужалығы университетын тамамлаусылар]]
ajyvin1n738z6b6rg8w5sobf44vuuds
1146812
1146811
2022-07-23T10:17:22Z
Sherbn
17935
wikitext
text/x-wiki
{{Мөхәррирләү|Sherbn|22.07.2022}}
'''Мәғизов Мөхәмәтшәриф Мөхәммәт улы''' (20 октябрь, 1936 йыл, [[Түбәнге Бикҡужа]],[[Күгәрсен районы]])- ауыл хужалығы предприятиеһы етәксеһе, агроном, педагог. [[Ленин ордены]], ике тапҡыр Почёт билдәһе ордены кавалеры. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған агрономы.РСФСР-ҙың мәғариф отличнигы.
== Биография ==
Мәғизов Мөхәмәтшәриф Мөхәммәт (Мөхәмәтша) улы [[Мәләүез районы]] Аҡбута ауылында тыуа, ләкин документтарҙа [[Күгәрсен районы]] Түбәнге Бикҡужа ауылында тыуған тип күрһәтелгән. Атаһы Мөхәмәтша Хәтип улы Мәғизов сығышы менән Күгәрсен районы Түбәнге Биккужа ауылынан, 1936 йылдан алып, 1947 йылға тиклем Ҡыҙыл Армияла хәрби хеҙмәттә була, 1940-1941 йылдарҙа ғына өйөндә йәшәп өлгәрә. Мөхәммәтшәриф бәләкәй сағынан әсәһенә төрлө йорт эштәрендә ярҙамлаша, бик иртә колхоз эштәрендә, һал ағыҙыу һ.б.кеүек эштәҙә ҡатнаша.
1954 йылда ул Күгәрсен районы [[Йомағужа (Күгәрсен районы)|Йомағужа]] урта мәктәбен тамамлай һәм [[Башҡорт дәүләт аграр университеты|Башҡорт дәүләт ауыл хужалығы институты]]на уҡырға инә.
1959 йылда институт тамамлаған йәш белгес Мәләүез районы Ленин исемендәге колхозға агроном итеп тәғәйенләнә.
1961-1962 йылдарҙа ул ВЛКСМ-дың Мәләүез район комитеты секретары вазифаһына һайлана.
1962 йылда Мәләүез районы Әбет ауылы тулы булмаған урта мәктәбе директоры Әлимғолов Искәндәр Арыҫланбәк улының өлкән ҡыҙы Флораға өйләнә.
1963-1966 йылдарҙа М.Мәғизов Мәләүез районы ауыл хужалығы идаралағында баш агроном вазифаһын башҡара.
1967-1969 йылдарҙа ул Мәләүез районы «Нөгөш» колхозы рәйесе була, был йылдарҙа [[Бәләкәй Моҡас]] һәм [[Арыҫлан]] ауылдарында мәктәп төҙөлә, [[Смаҡ]]та<ref name=" Смаково, деревня в Мелеузовском районе">[http://bashenc.online/ru/articles/79115/ Смаково, деревня в Мелеузовском районе]</ref> урта мәктәп төҙөлөшө башлана.
1970-1982 йылдарҙа уға Мәләүез районы Салауат исемендәге колхозды ([[Ергән]] ауылында)<ref name="СПК колхоз имени Салавата">[https://apkrb.info/press-service/news-districts/spk-kolhoz-imeni-salavat СПК колхоз имени Салавата]</ref> етәкләү ышанып тапшырыла<ref name="История села Зирган">[https://xn--80afle1ap.xn----btbkakwf0co6a.xn--p1ai/%D0%BA%D1%80%D0%B0%D0%B5%D0%B2%D0%B5%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5/%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F-%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B0-%D0%B7%D0%B8%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD/ История села Зирган]</ref>. Фиҙакәр хеҙмәте, өлгәшкән уңыштары өсөн уға Ленин ордены һәм ике тапҡыр Почёт билдәһе ордены тапшырыла.
1983 йылда ул 110-сы һанлы һөнәрселек училищеһы (СПТУ) директоры итеп тәғәйенләнә. Бынан һуң хаҡлы ялға сыҡҡансы бер нисә йыл ауыл хужалығы идаралағында эшләй.
Ҡатыны Флора Искәндәр ҡыҙы менән биш бала тәрбиәләп үҫтергәндәр.
==Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре ==
* Башҡортостандың атҡаҙанған агрономы (19 )
* РСФСР мәғарифы отличнигы (19 )
* [[Ленин ордены]](19 )
* Почёт билдәһе ордены (19 , 19 )
== Һылтанмалар ==
* [https://putokt.bashkortostan102.ru/melnews/3049-po-zhizni-s-veroy-v-dobro-i-lyudey.html По жизни с верой в добро и людей]
* [https://put-okt.com/articles/stranitsy-istorii/2021-09-10/v-krasnuyu-armiyu-prizyvalsya-trizhdy-i-poluchil-medal-za-boevye-zaslugi-posle-10-let-voennoy-sluzhby-2500677 В Красную Армию призывался трижды]
* [http://bibliografu.ru/blog/2017/11/07/%D0%BB%D0%B5%D1%82%D0%BE%D0%BF%D0%B8%D1%81%D1%8C-%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B0-%D0%B7%D0%B8%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD/ Летопись села Зирган ]
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
[[Категория: Ленин ордены кавалерҙары]]
[[Категория: Күгәрсен районында тыуғандар]]
[[Категория:Башҡортостан аграр университетын тамамлаусылар]]
58yt3gpejknxwegb0udpke34ck17fky
1146813
1146812
2022-07-23T10:18:04Z
Sherbn
17935
wikitext
text/x-wiki
{{Мөхәррирләү|Sherbn|22.07.2022}}
'''Мәғизов Мөхәмәтшәриф Мөхәммәт улы''' (20 октябрь, 1936 йыл, [[Түбәнге Бикҡужа]],[[Күгәрсен районы]])- ауыл хужалығы предприятиеһы етәксеһе, агроном, педагог. [[Ленин ордены]], ике тапҡыр Почёт билдәһе ордены кавалеры. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған агрономы.РСФСР-ҙың мәғариф отличнигы.
== Биография ==
Мәғизов Мөхәмәтшәриф Мөхәммәт (Мөхәмәтша) улы [[Мәләүез районы]] Аҡбута ауылында тыуа, ләкин документтарҙа [[Күгәрсен районы]] Түбәнге Бикҡужа ауылында тыуған тип күрһәтелгән. Атаһы Мөхәмәтша Хәтип улы Мәғизов сығышы менән Күгәрсен районы Түбәнге Биккужа ауылынан, 1936 йылдан алып, 1947 йылға тиклем Ҡыҙыл Армияла хәрби хеҙмәттә була, 1940-1941 йылдарҙа ғына өйөндә йәшәп өлгәрә. Мөхәммәтшәриф бәләкәй сағынан әсәһенә төрлө йорт эштәрендә ярҙамлаша, бик иртә колхоз эштәрендә, һал ағыҙыу һ.б.кеүек эштәҙә ҡатнаша.
1954 йылда ул Күгәрсен районы [[Йомағужа (Күгәрсен районы)|Йомағужа]] урта мәктәбен тамамлай һәм [[Башҡорт дәүләт аграр университеты|Башҡорт дәүләт ауыл хужалығы институты]]на уҡырға инә.
1959 йылда институт тамамлаған йәш белгес Мәләүез районы Ленин исемендәге колхозға агроном итеп тәғәйенләнә.
1961-1962 йылдарҙа ул ВЛКСМ-дың Мәләүез район комитеты секретары вазифаһына һайлана.
1962 йылда Мәләүез районы Әбет ауылы тулы булмаған урта мәктәбе директоры Әлимғолов Искәндәр Арыҫланбәк улының өлкән ҡыҙы Флораға өйләнә.
1963-1966 йылдарҙа М.Мәғизов Мәләүез районы ауыл хужалығы идаралағында баш агроном вазифаһын башҡара.
1967-1969 йылдарҙа ул Мәләүез районы «Нөгөш» колхозы рәйесе була, был йылдарҙа [[Бәләкәй Моҡас]] һәм [[Арыҫлан]] ауылдарында мәктәп төҙөлә, [[Смаҡ]]та<ref name=" Смаково, деревня в Мелеузовском районе">[http://bashenc.online/ru/articles/79115/ Смаково, деревня в Мелеузовском районе]</ref> урта мәктәп төҙөлөшө башлана.
1970-1982 йылдарҙа уға Мәләүез районы Салауат исемендәге колхозды ([[Ергән]] ауылында)<ref name="СПК колхоз имени Салавата">[https://apkrb.info/press-service/news-districts/spk-kolhoz-imeni-salavat СПК колхоз имени Салавата]</ref> етәкләү ышанып тапшырыла<ref name="История села Зирган">[https://xn--80afle1ap.xn----btbkakwf0co6a.xn--p1ai/%D0%BA%D1%80%D0%B0%D0%B5%D0%B2%D0%B5%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5/%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F-%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B0-%D0%B7%D0%B8%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD/ История села Зирган]</ref>. Фиҙакәр хеҙмәте, өлгәшкән уңыштары өсөн уға Ленин ордены һәм ике тапҡыр Почёт билдәһе ордены тапшырыла.
1983 йылда ул 110-сы һанлы һөнәрселек училищеһы (СПТУ) директоры итеп тәғәйенләнә. Бынан һуң хаҡлы ялға сыҡҡансы бер нисә йыл ауыл хужалығы идаралағында эшләй.
Ҡатыны Флора Искәндәр ҡыҙы менән биш бала тәрбиәләп үҫтергәндәр.
==Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре ==
* Башҡортостандың атҡаҙанған агрономы (19 )
* РСФСР мәғарифы отличнигы (19 )
* [[Ленин ордены]](19 )
* Почёт билдәһе ордены (19 , 19 )
== Һылтанмалар ==
* [https://putokt.bashkortostan102.ru/melnews/3049-po-zhizni-s-veroy-v-dobro-i-lyudey.html По жизни с верой в добро и людей]
* [https://put-okt.com/articles/stranitsy-istorii/2021-09-10/v-krasnuyu-armiyu-prizyvalsya-trizhdy-i-poluchil-medal-za-boevye-zaslugi-posle-10-let-voennoy-sluzhby-2500677 В Красную Армию призывался трижды]
* [http://bibliografu.ru/blog/2017/11/07/%D0%BB%D0%B5%D1%82%D0%BE%D0%BF%D0%B8%D1%81%D1%8C-%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B0-%D0%B7%D0%B8%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD/ Летопись села Зирган ]
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
[[Категория: Ленин ордены кавалерҙары]]
[[Категория: Күгәрсен районында тыуғандар]]
[[Категория:Башҡортостан дәүләт аграр университетын тамамлаусылар]]
qfxd2k4gb4htz45vxm4sf8pnq2oes0f
1146814
1146813
2022-07-23T10:18:28Z
Sherbn
17935
wikitext
text/x-wiki
{{Мөхәррирләү|Sherbn|22.07.2022}}
'''Мәғизов Мөхәмәтшәриф Мөхәммәт улы''' (20 октябрь, 1936 йыл, [[Түбәнге Бикҡужа]],[[Күгәрсен районы]])- ауыл хужалығы предприятиеһы етәксеһе, агроном, педагог. [[Ленин ордены]], ике тапҡыр Почёт билдәһе ордены кавалеры. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған агрономы.РСФСР-ҙың мәғариф отличнигы.
== Биография ==
Мәғизов Мөхәмәтшәриф Мөхәммәт (Мөхәмәтша) улы [[Мәләүез районы]] Аҡбута ауылында тыуа, ләкин документтарҙа [[Күгәрсен районы]] Түбәнге Бикҡужа ауылында тыуған тип күрһәтелгән. Атаһы Мөхәмәтша Хәтип улы Мәғизов сығышы менән Күгәрсен районы Түбәнге Биккужа ауылынан, 1936 йылдан алып, 1947 йылға тиклем Ҡыҙыл Армияла хәрби хеҙмәттә була, 1940-1941 йылдарҙа ғына өйөндә йәшәп өлгәрә. Мөхәммәтшәриф бәләкәй сағынан әсәһенә төрлө йорт эштәрендә ярҙамлаша, бик иртә колхоз эштәрендә, һал ағыҙыу һ.б.кеүек эштәҙә ҡатнаша.
1954 йылда ул Күгәрсен районы [[Йомағужа (Күгәрсен районы)|Йомағужа]] урта мәктәбен тамамлай һәм [[Башҡорт дәүләт аграр университеты|Башҡорт дәүләт ауыл хужалығы институты]]на уҡырға инә.
1959 йылда институт тамамлаған йәш белгес Мәләүез районы Ленин исемендәге колхозға агроном итеп тәғәйенләнә.
1961-1962 йылдарҙа ул ВЛКСМ-дың Мәләүез район комитеты секретары вазифаһына һайлана.
1962 йылда Мәләүез районы Әбет ауылы тулы булмаған урта мәктәбе директоры Әлимғолов Искәндәр Арыҫланбәк улының өлкән ҡыҙы Флораға өйләнә.
1963-1966 йылдарҙа М.Мәғизов Мәләүез районы ауыл хужалығы идаралағында баш агроном вазифаһын башҡара.
1967-1969 йылдарҙа ул Мәләүез районы «Нөгөш» колхозы рәйесе була, был йылдарҙа [[Бәләкәй Моҡас]] һәм [[Арыҫлан]] ауылдарында мәктәп төҙөлә, [[Смаҡ]]та<ref name=" Смаково, деревня в Мелеузовском районе">[http://bashenc.online/ru/articles/79115/ Смаково, деревня в Мелеузовском районе]</ref> урта мәктәп төҙөлөшө башлана.
1970-1982 йылдарҙа уға Мәләүез районы Салауат исемендәге колхозды ([[Ергән]] ауылында)<ref name="СПК колхоз имени Салавата">[https://apkrb.info/press-service/news-districts/spk-kolhoz-imeni-salavat СПК колхоз имени Салавата]</ref> етәкләү ышанып тапшырыла<ref name="История села Зирган">[https://xn--80afle1ap.xn----btbkakwf0co6a.xn--p1ai/%D0%BA%D1%80%D0%B0%D0%B5%D0%B2%D0%B5%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5/%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F-%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B0-%D0%B7%D0%B8%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD/ История села Зирган]</ref>. Фиҙакәр хеҙмәте, өлгәшкән уңыштары өсөн уға Ленин ордены һәм ике тапҡыр Почёт билдәһе ордены тапшырыла.
1983 йылда ул 110-сы һанлы һөнәрселек училищеһы (СПТУ) директоры итеп тәғәйенләнә. Бынан һуң хаҡлы ялға сыҡҡансы бер нисә йыл ауыл хужалығы идаралағында эшләй.
Ҡатыны Флора Искәндәр ҡыҙы менән биш бала тәрбиәләп үҫтергәндәр.
==Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре ==
* Башҡортостандың атҡаҙанған агрономы (19 )
* РСФСР мәғарифы отличнигы (19 )
* [[Ленин ордены]](19 )
* Почёт билдәһе ордены (19 , 19 )
== Һылтанмалар ==
* [https://putokt.bashkortostan102.ru/melnews/3049-po-zhizni-s-veroy-v-dobro-i-lyudey.html По жизни с верой в добро и людей]
* [https://put-okt.com/articles/stranitsy-istorii/2021-09-10/v-krasnuyu-armiyu-prizyvalsya-trizhdy-i-poluchil-medal-za-boevye-zaslugi-posle-10-let-voennoy-sluzhby-2500677 В Красную Армию призывался трижды]
* [http://bibliografu.ru/blog/2017/11/07/%D0%BB%D0%B5%D1%82%D0%BE%D0%BF%D0%B8%D1%81%D1%8C-%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B0-%D0%B7%D0%B8%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD/ Летопись села Зирган ]
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
[[Категория: Ленин ордены кавалерҙары]]
[[Категория: Күгәрсен районында тыуғандар]]
[[Категория:Башҡорт дәүләт аграр университетын тамамлаусылар]]
jdngajpphubt72ml3tqugufi9auaycx
1146815
1146814
2022-07-23T10:19:38Z
Sherbn
17935
wikitext
text/x-wiki
{{Ук}}
'''Мәғизов Мөхәмәтшәриф Мөхәммәт улы''' (20 октябрь, 1936 йыл, [[Түбәнге Бикҡужа]],[[Күгәрсен районы]])- ауыл хужалығы предприятиеһы етәксеһе, агроном, педагог. [[Ленин ордены]], ике тапҡыр Почёт билдәһе ордены кавалеры. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған агрономы.РСФСР-ҙың мәғариф отличнигы.
== Биография ==
Мәғизов Мөхәмәтшәриф Мөхәммәт (Мөхәмәтша) улы [[Мәләүез районы]] Аҡбута ауылында тыуа, ләкин документтарҙа [[Күгәрсен районы]] Түбәнге Бикҡужа ауылында тыуған тип күрһәтелгән. Атаһы Мөхәмәтша Хәтип улы Мәғизов сығышы менән Күгәрсен районы Түбәнге Биккужа ауылынан, 1936 йылдан алып, 1947 йылға тиклем Ҡыҙыл Армияла хәрби хеҙмәттә була, 1940-1941 йылдарҙа ғына өйөндә йәшәп өлгәрә. Мөхәммәтшәриф бәләкәй сағынан әсәһенә төрлө йорт эштәрендә ярҙамлаша, бик иртә колхоз эштәрендә, һал ағыҙыу һ.б.кеүек эштәҙә ҡатнаша.
1954 йылда ул Күгәрсен районы [[Йомағужа (Күгәрсен районы)|Йомағужа]] урта мәктәбен тамамлай һәм [[Башҡорт дәүләт аграр университеты|Башҡорт дәүләт ауыл хужалығы институты]]на уҡырға инә.
1959 йылда институт тамамлаған йәш белгес Мәләүез районы Ленин исемендәге колхозға агроном итеп тәғәйенләнә.
1961-1962 йылдарҙа ул ВЛКСМ-дың Мәләүез район комитеты секретары вазифаһына һайлана.
1962 йылда Мәләүез районы Әбет ауылы тулы булмаған урта мәктәбе директоры Әлимғолов Искәндәр Арыҫланбәк улының өлкән ҡыҙы Флораға өйләнә.
1963-1966 йылдарҙа М.Мәғизов Мәләүез районы ауыл хужалығы идаралағында баш агроном вазифаһын башҡара.
1967-1969 йылдарҙа ул Мәләүез районы «Нөгөш» колхозы рәйесе була, был йылдарҙа [[Бәләкәй Моҡас]] һәм [[Арыҫлан]] ауылдарында мәктәп төҙөлә, [[Смаҡ]]та<ref name=" Смаково, деревня в Мелеузовском районе">[http://bashenc.online/ru/articles/79115/ Смаково, деревня в Мелеузовском районе]</ref> урта мәктәп төҙөлөшө башлана.
1970-1982 йылдарҙа уға Мәләүез районы Салауат исемендәге колхозды ([[Ергән]] ауылында)<ref name="СПК колхоз имени Салавата">[https://apkrb.info/press-service/news-districts/spk-kolhoz-imeni-salavat СПК колхоз имени Салавата]</ref> етәкләү ышанып тапшырыла<ref name="История села Зирган">[https://xn--80afle1ap.xn----btbkakwf0co6a.xn--p1ai/%D0%BA%D1%80%D0%B0%D0%B5%D0%B2%D0%B5%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5/%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F-%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B0-%D0%B7%D0%B8%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD/ История села Зирган]</ref>. Фиҙакәр хеҙмәте, өлгәшкән уңыштары өсөн уға Ленин ордены һәм ике тапҡыр Почёт билдәһе ордены тапшырыла.
1983 йылда ул 110-сы һанлы һөнәрселек училищеһы (СПТУ) директоры итеп тәғәйенләнә. Бынан һуң хаҡлы ялға сыҡҡансы бер нисә йыл ауыл хужалығы идаралағында эшләй.
Ҡатыны Флора Искәндәр ҡыҙы менән биш бала тәрбиәләп үҫтергәндәр.
==Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре ==
* Башҡортостандың атҡаҙанған агрономы (19 )
* РСФСР мәғарифы отличнигы (19 )
* [[Ленин ордены]](19 )
* Почёт билдәһе ордены (19 , 19 )
== Һылтанмалар ==
* [https://putokt.bashkortostan102.ru/melnews/3049-po-zhizni-s-veroy-v-dobro-i-lyudey.html По жизни с верой в добро и людей]
* [https://put-okt.com/articles/stranitsy-istorii/2021-09-10/v-krasnuyu-armiyu-prizyvalsya-trizhdy-i-poluchil-medal-za-boevye-zaslugi-posle-10-let-voennoy-sluzhby-2500677 В Красную Армию призывался трижды]
* [http://bibliografu.ru/blog/2017/11/07/%D0%BB%D0%B5%D1%82%D0%BE%D0%BF%D0%B8%D1%81%D1%8C-%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B0-%D0%B7%D0%B8%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD/ Летопись села Зирган ]
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
[[Категория: Ленин ордены кавалерҙары]]
[[Категория: Күгәрсен районында тыуғандар]]
[[Категория:Башҡорт дәүләт аграр университетын тамамлаусылар]]
ctuy91ygorses5tac8ov6rt8rvdgu00
Конья
0
184230
1146800
2022-07-23T08:04:17Z
Akkashka
14326
"[[:ru:Special:Redirect/revision/123868122|Конья]]" битен тәржемә итеп төҙөлгән
wikitext
text/x-wiki
[[Файл:Maulana_mausoleum_konya.jpg|мини|350x350пкс|Мевляна Мавзолей ([[Йәләлетдин Руми|Джалаледдин Руми]]) конья ҡалаһы]]
'''Конья''' (тур. <span lang="tr" style="font-style:italic;">Konya</span>; бор. гр. <span lang="grc"><span style="font-family: palatino linotype, new athena unicode, athena, gentium, code2000, serif; font-size: 105%;">Ικόνιον</span></span>, {{Lang-la|Iconium}}, ''Икониум'', ''Кувана'') — [[Төркиә|Төркиәлә]] [[Кесе Азия|Анатолияның]] үҙәк өлөшөндә урынлашҡан [[ҡала]]. Халҡы — 225 079 2, шул исемле, [[Конья (провинция)|Конья]] [[Төркиәнең административ бүленеше|провинцияһы (ил)]] үҙәге
Ҡала үҙенең тарихы менән билдәле, ҙур дини һәм мәҙәни ҡиммәткә эйә.
== Тарихы ==
=== Грек осорона тиклем ===
Был урында кешеләр бик борондан йәшәгән. Ҡаланан 50 км көньяҡтараҡ тарихы б. э. т. 7500 йыл менән иҫәпләнгән Чатал-Һөйүк ҡала биләмәһе урынлашҡан.
Яҡынса 4000 йыл элек Куванна атамаһы менән Хет батшалығына ҡараған, һәм ул [[Фригия|Фригияла]] ла шулай аталған.
=== Рим һәм византия осоро ===
Грек документтарында ҡала '''Иконион''' (Иконий) тип теркәлгән.
[[Категория:Элекке баш ҡалалар]]
[[Категория:Изге ҡалалар]]
ajpa2mqgwb1gswiyywun6y3sygqiiw6
1146805
1146800
2022-07-23T09:01:41Z
Akkashka
14326
wikitext
text/x-wiki
{{НП-Турция
|статус = Город
|русское название = Конья
|оригинальное название = Konya
|изображение = City of Konya.jpg
|герб =
|флаг =
|ширина герба =
|ширина флага =
|lat_deg= 37|lat_min= 52|lat_sec=
|lon_deg= 32|lon_min= 29|lon_sec=
|ил = Конья (ил){{!}}Конья
|вид района =
|район =
|район в таблице =
|вид общины =
|община =
|община в таблице =
|внутреннее деление =
|вид главы =мэр
|дата основания =7500 лет до н.э.
|первое упоминание =7500 лет до н.э.
|прежние имена =Куванна, Икония
|статус с =
|площадь =
|вид высоты = высота НУМ
|высота центра НП = 1016
|климат =умеренно континентальный
|население = 2 161 303<ref name="Turkey: Major cities and provinces">{{cite web|title=Turkey: Major cities and provinces|url=http://citypopulation.de/Turkey-C20.html|publisher=citypopulation.de|accessdate=2015-02-08|archive-date=2015-02-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20150224193933/http://www.citypopulation.de/Turkey-C20.html|deadlink=no}}</ref>
|год переписи = 2016
|плотность =
|агломерация =
|национальный состав =турки
|конфессиональный состав =
|этнохороним =
|часовой пояс =+3
|DST =1
| код = <small>(+90)</small> 332
|почтовый индекс = 42×××
|почтовые индексы =
|автомобильный код =
|вид идентификатора =
|цифровой идентификатор =
|сайт = http://www.konya.bel.tr
|глава = Угур Ибрагим Алтай
}}
{{Другие значения|Конья (значения)}}
[[Файл:Maulana_mausoleum_konya.jpg|мини|350x350пкс|Мевляна Мавзолей ([[Йәләлетдин Руми|Джалаледдин Руми]]) конья ҡалаһы]]
'''Конья''' (тур. <span lang="tr" style="font-style:italic;">Konya</span>; бор. гр. <span lang="grc"><span style="font-family: palatino linotype, new athena unicode, athena, gentium, code2000, serif; font-size: 105%;">Ικόνιον</span></span>, {{Lang-la|Iconium}}, ''Икониум'', ''Кувана'') — [[Төркиә|Төркиәлә]] [[Кесе Азия|Анатолияның]] үҙәк өлөшөндә урынлашҡан [[ҡала]]. Халҡы — 225 079 2, шул исемле, [[Конья (провинция)|Конья]] [[Төркиәнең административ бүленеше|провинцияһы (ил)]] үҙәге
Ҡала үҙенең тарихы менән билдәле, ҙур дини һәм мәҙәни ҡиммәткә эйә.
== Тарихы ==
=== Грек осорона тиклем ===
Был урында кешеләр бик борондан йәшәгән. Ҡаланан 50 км көньяҡтараҡ тарихы б. э. т. 7500 йыл менән иҫәпләнгән Чатал-Һөйүк ҡала биләмәһе урынлашҡан.
Яҡынса 4000 йыл элек Куванна атамаһы менән Хет батшалығына ҡараған, һәм ул [[Фригия|Фригияла]] ла шулай аталған.
=== Рим һәм византия осоро ===
Грек документтарында ҡала '''Иконион''' (Иконий) тип теркәлгән.
В [[Библия|Библии]] Иконион (Икония) упоминается в [[Деяния апостолов|Деяниях апостолов]] (14:1), с городом связаны поездки [[Апостол Павел|апостола Павла]]. Считается родиной [[Фёкла Иконийская|первомученицы Фёклы]] (30-е годы I века), [[Параскева Иконийская|великомученицы Параскевы-Пятницы]] (III век)
Во времена римского императора [[Клавдий|Клавдия]] город был передан ветеранам и получил название «Клавдикониум».
Город принадлежал римской провинции [[Ликаония|Ликаонии]], в греческие времена город принадлежал [[Фригия|Фригии]]<ref name="Викитека ЭСБЕ">{{ВТ-ЭСБЕ|Икониум|[[Щукарев, Александр Николаевич|Щукарев А. Н.]]}}</ref>. Археологические раскопки в центре города (Аладдин-тепе) привели к находкам фригийских изделий примерно [[25]] г. н. э., а также предметов, характерных для соседних провинций [[Галатия|Галатии]], [[Каппадокия|Каппадокии]], [[Писидия|Писидии]] и [[Памфилия|Памфилии]].
Как видно из императорских монет, Икониум имел права римской колонии. Икониум особенно часто упоминается в эпоху крестовых походов.
=== Сәлжүктәр ===
[[Файл:Rumi museum.jpg|thumb|left|350px|Музей при гробнице Руми в Конье]]
Район Коньи в [[1070]]-х заняли [[сельджуки]]. Мощь сельджукского государства постепенно ослабевала, в то время когда Икониум был столицей, государство называлось [[Иконийский султанат]], а название Конья появилось через пару столетий. В то время Конья была активным центром как турецкой, так и персидской культуры.
В сельджукский период здесь жил знаменитый поэт и математик [[Омар Хайам]] ([[1048]]—[[1131]]). В [[XIII век]]е здесь жил и был похоронен Мевлана [[Руми, Джалаледдин|Джалаледдин Руми]], здесь в [[1244 год]]у он встретился с [[Шемс Тебризи|Шемсом Тебризи]], и они образовали [[суфизм|суфийский орден]] [[Мевлеви]]. Руми умер [[17 декабря]] [[1273]], его мавзолей до сих пор считается святым местом, и паломники постоянно посещают Конью, на праздники дервиши устраивают у его могилы ритуал [[Сама|Сема]].
После монгольского завоевания Анатолии в начале 1240 - х гг. Конья оставалась центром суфизма, и по всему востоку организовывались ордена дервишей наподобие Мевлеви.
Что касается Сельджукского государства, то оно в начале первой половины 14 века распалось на несколько бейликов. В [[1322 год]]у бывшая столица сельджукского Румского султаната была завоевана [[Караманиды|Караманидами]] и была их столицей до [[1420 год]]а.
<!--
=== Ғосман империяһы ===
В османские времена Конья была также центром дервишей и святым городом, куда сходились многочисленные паломники. В 1553 году в местечке Эрегли под Коньей был казнен [[шехзаде Мустафа]], а в 1559 году будущий султан Османской империи [[Селим II]] разгромил в битве своего брата [[шехзаде Баязид]]а.
[[21 декабря]] [[1832]] г. здесь произошло [[Битва при Конье|решающее сражение]] между египетским войском [[Ибрагим-паша|Ибрагима-паши]] и османской армией великого визиря [[Мехмед Решид-паша|Мехмеда Решид-паши]]. Несмотря на значительное превосходство османских сил, они потерпели совершенное поражение и сам Мехмед Решид-паша, тяжело раненый, был взят в плен.
В 1912 г. в Конье проживали мусульмане — 51 986 чел., цыгане — 12 000 чел., армяне — 5 000 чел., греки — 4 822 чел., евреи — 70 чел.<ref>George Sotiriadis, An Ethnological Map Illustrating Hellenism in the Balkan Peninsula and Asia Minor, 1918</ref>.
=== Төркиә ===
[[Файл:Konya-Selcuk-University-library.jpg|thumb|Библиотека и архив Сельджукского университета]]
[[Файл:Konya-Selcuk-University-Medicine-Faculty.jpg|thumb|Факультет медицины Сельджукского университета]]
[[Файл:Mevlana Konya.jpg|thumb|200px|Созданный в 1273, [[Суфизм|суфийский]] орден [[Мевлеви]] и его [[Сама|кружащиеся дервиши]] являются одними из известных символов Коньи и Турции.]]
В [[1925 год]]у [[Ататюрк]] решил, что дервиши мешают модернизации страны, и подписал указы, по которым деятельность суфийских орденов запрещалась или резко ограничивалась. Суфийские монастыри были переоборудованы в музеи. Мавзолей Руми был также преобразован в музей в [[1927]]. В [[1957]] в Конье было воссоздано общество кружащихся дервишей в виде общества восстановления древней культуры. В середине декабря ежегодно проводятся фестивали дервишей, сопровождающийся танцами. Фестивали носят однако более светский, чем религиозный характер.
<!--
== Климаты ==
Несмотря на географическую близость к [[Средиземное море|Средиземному морю]], климат Коньи намного холоднее, чем [[Анталья|Антальи]] или [[Ялта|Ялты]], чему способствует большая высота над уровнем моря (порядка 1 000 метров) и незащищённость от холодных северных ветров. Климат [[умеренно континентальный]], [[полупустыня|полузасушливый]] ([[Классификация климатов Кёппена]]: Dsa<!-- Ds — климат умеренно холодный с сухим летом + a — жарко: 23 — 28 °C --> и BSk<!-- BS — климат степей + k — прохладно: 0 — 10 °C -->), выражены 4 времени года<ref name="DMI Iklim">{{cite web |url=http://www.dmi.gov.tr/FILES/iklim/iklim_siniflandirmalari.pdf |title=Dmi.gov.tr — İklim Sınıflandırmaları |accessdate=2013-09-15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120511211119/http://dmi.gov.tr/FILES/iklim/iklim_siniflandirmalari.pdf |archivedate=2012-05-11 |deadlink=yes }}</ref>. Лето жаркое и продолжительное, с большим перепадом суточных температур. Летом, несмотря на жару днём, ночи всегда остаются прохладными. Зима относительно холодная и снежная. Весна наступает относительно поздно, а лето приходит только к середине мая и оканчивается к конце сентября. Осень же затяжная, погода меняется постепенно. Основная масса осадков выпадает весной и осенью. Летом дожди крайне редки. Зимой осадки часто выпадают в виде снега. Средняя продолжительность снежного покрова составляет 45 дней (минимум 15 дней — максимум 75 дней)<ref name="DMI Iklim"/>.
Средняя температура января 0,0 °C; июля 23 °C. Среднегодовая температура 11,6 °C. В среднем за год в Конья выпадает 332 мм осадков, которые приходятся приблизительно на 104 дождливых дней (зимой в основном в виде снега)<ref name="DMI Konya">{{cite web |url=http://www.dmi.gov.tr/veridegerlendirme/il-ve-ilceler-istatistik.aspx?m=KONYA |title=Dmi.gov.tr — İl ve İlçelerimize Ait İstatistiki Veriler: Konya |accessdate=2013-09-15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130922053136/http://www.dmi.gov.tr/veridegerlendirme/il-ve-ilceler-istatistik.aspx?m=KONYA |archivedate=2013-09-22 |deadlink=yes }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.mgm.gov.tr/FILES/verideger/diger/ankara-konya-yagisligun.pdf |title=Dmi.gov.tr — Ankara ve Konya illeri yağışlı gün sayısı |access-date=2013-09-15 |archive-date=2015-03-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150328235246/http://www.mgm.gov.tr/FILES/verideger/diger/ankara-konya-yagisligun.pdf |deadlink=no }}</ref>.
Жара выше 35 °C бывает редко и кратковременно, морозы ниже −15 °C также бывают редко<ref name="DMI Konya"/>.
Минимальная температура минус 26,5 градусов ([[6 февраля]] [[1972 год]]а), максимальная 40,6 градусов ([[30 июля]] [[2000 год]]а)<ref name="DMI Konya"/>.
<div style="width:80%">
{{Климат местности
| Положение = center
| Место_род = Коньи
| Источник = [http://www.climate-charts.com/Locations/t/TU17244.php World Climate]
| Янв_ср = 0.0 | Янв_ср_осад = 38
| Фев_ср = 2.0 | Фев_ср_осад = 32
| Мар_ср = 5.9 | Мар_ср_осад = 28
| Апр_ср = 11.2 | Апр_ср_осад = 31
| Май_ср = 15.7 | Май_ср_осад = 49
| Июн_ср = 20.0 | Июн_ср_осад = 22
| Июл_ср = 23.3 | Июл_ср_осад = 7
| Авг_ср = 22.6 | Авг_ср_осад = 7
| Сен_ср = 18.3 | Сен_ср_осад = 11
| Окт_ср = 12.0 | Окт_ср_осад = 31
| Ноя_ср = 6.2 | Ноя_ср_осад = 32
| Дек_ср = 2.0 | Дек_ср_осад = 44
| Год_ср = 11.6 | Год_ср_осад = 332
| Янв_ср_мин = -4.3 | Янв_ср_макс = 4.6
| Фев_ср_мин = -2.7 | Фев_ср_макс = 7.2
| Мар_ср_мин = 0.4 | Мар_ср_макс = 11.5
| Апр_ср_мин = 4.8 | Апр_ср_макс = 17.4
| Май_ср_мин = 8.5 | Май_ср_макс = 21.9
| Июн_ср_мин = 12.5 | Июн_ср_макс = 26.4
| Июл_ср_мин = 15.7 | Июл_ср_макс = 29.6
| Авг_ср_мин = 14.8 | Авг_ср_макс = 29.5
| Сен_ср_мин = 10.7 | Сен_ср_макс = 25.8
| Окт_ср_мин = 5.7 | Окт_ср_макс = 19.6
| Ноя_ср_мин = 1.0 | Ноя_ср_макс = 13.2
| Дек_ср_мин = -2.1 | Дек_ср_макс = 6.7
| Год_ср_мин = 5.4 | Год_ср_макс = 17.7
| Янв_а_мин = | Янв_а_макс =
| Фев_а_мин = | Фев_а_макс =
| Мар_а_мин = | Мар_а_макс =
| Апр_а_мин = | Апр_а_макс =
| Май_а_мин = | Май_а_макс =
| Июн_а_мин = | Июн_а_макс =
| Июл_а_мин = | Июл_а_макс =
| Авг_а_мин = | Авг_а_макс =
| Сен_а_мин = | Сен_а_макс =
| Окт_а_мин = | Окт_а_макс =
| Ноя_а_мин = | Ноя_а_макс =
| Дек_а_мин = | Дек_а_макс =
| Год_а_мин = | Год_а_макс =
| Янв_вода =
| Фев_вода =
| Мар_вода =
| Апр_вода =
| Май_вода =
| Июн_вода =
| Июл_вода =
| Авг_вода =
| Сен_вода =
| Окт_вода =
| Ноя_вода =
| Дек_вода =
| Год_вода =
}}
</div>
-->
== Транспорты ==
<!--В 18 км от города расположен одноимённый [[аэропорт Конья]], одновременно являющийся гражданским и военным.
== Иҫтәлекле урындары ==
* [[Холм Ала ад-Дина]] — исторический холм, на котором изначально возникли первые поселения на месте современной Коньи.
* Центр города — уникальная сельджукская архитектура.
* [[Музей Мевляны]] — комплекс с гробницей Руми, там же проводятся фестивали дервишей (с ритуалом [[Сама|Сема]]). Центр паломничества и туризма.
* Мечеть Селимийе, которую основал султан [[Селим II]] в [[XVI век]]е.
* Музей Коюноглу — исторический и краеведческий.
* [[Мечеть Ала ад-Дина (Конья)|Мечеть Ала ад-Дина]] сельджукского времени, [[XIII век]].
* Медресе Бюйюк Каратай, в настоящее время музей.
* [[Медресе Индже Минарет]] — в настоящее время музей прикладного искусства по дереву и камню.
* Археологический музей.
* Этнографический музей.
* Мечеть [[Шемс Тебризи|Шемса Тебризи]] и его могила.
* Мечеть Азизие.
* Мечеть Ипликчи — самая старая сельджукская мечеть, построенная в [[1202 год]]у.
* Мечеть Шерефеттина или мечеть Мевляны — османская мечеть, построенная в [[1636 год]]у.
* Мечеть Хаджи Хасана.
* [[Конья (стадион)]] — стадион вместимостью 42,276 зрителей.
{{панорама|Hacıveyiszade Camii'nden Konya - panoramio.jpg|1000px|<center>Панорамный вид на город из {{iw|Мечеть Хадживейисзаде|мечети Хадживейисзаде и цитадели|en|Hacıveyiszade Mosque}}</center>}}
== Туғандаш ҡалалары ==
{{нет источников в разделе|дата=2012-02-11}}
{{Div col|3}}
* {{Флаг Таджикистана|20px}} Куля́б (тадж. Кӯлоб; перс. کولاب) — город в Хатлонской области Таджикистана
* {{Флаг Азербайджана|20px}} [[Баку]] ({{lang-az|Bakı}}), [[Азербайджан]]
* {{Флаг Турции|20px}} [[Аксарай]] ({{lang-tr|Aksaray}}), [[Турция]]
* {{Флаг Турции|20px}} [[Гюльтепе]] ({{lang-tr|Gültepe}}), [[Турция]]
* {{Флаг Японии|20px}} [[Киото]] ({{lang-ja|京都}}), [[Япония]]
* {{Флаг Пакистана|20px}} [[Мултан]] ({{lang-ur|ملتان}}, {{lang-en|Multan}}, {{lang-pnb|ملتان}}), [[Пакистан]]<ref>{{cite web|url=http://www.mofa.gov.pk/Press_Releases/2008/Oct/statement_31.html|deadlink=yes|title=Ministry of Foreign Affairs|publisher=Mofa.gov.pk|date=2008-10-31|accessdate=|archiveurl=https://www.webcitation.org/6DDg6rdny?url=http://www.mofa.gov.pk/Press_Releases/2008/Oct/statement_31.html|archivedate=2012-12-27}}</ref>
* {{Флаг Ливана|20px}} [[Триполи (Ливан)|Триполи]] ({{lang-ar|طرابلس}}), [[Ливан]]
* {{Флаг Боснии и Герцеговины|20px}} [[Сараево]] ({{lang-bs|}} и {{lang-hr|Sarajevo}}, {{lang-sr|Сарајево}}), [[Босния и Герцеговина]]
* {{Флаг Испании|20px}} [[Кордова (город, Испания)|Кордова]] ({{lang-es|Córdoba}}), [[Испания]]
* {{Флаг Испании|20px}} [[Толедо]] ({{lang-es|Toledo}}), [[Испания]]
* {{Флаг Афганистана|20px}} [[Балх (город)|Балх]] ({{lang-prs|بلخ}}), [[Афганистан]]
* {{Флаг Северной Македонии|20px}} [[Тетово]] ({{lang-mk|Тетово}}, {{lang-sq|Tetova}}), [[Северная Македония]]<ref>{{cite web |url = http://www.utrinski.com.mk/?ItemID=2C9B19D61C085B4EB61CC8EA95077C95 |title = ''Тетово се збратимува со турскиот град Коња'' |archiveurl = https://web.archive.org/web/20101212004553/http://www.utrinski.com.mk/?ItemID=2C9B19D61C085B4EB61CC8EA95077C95 |archivedate = 2010-12-12 }} — Утрински весник</ref>
* {{Флаг Германии|20px}} [[Дортмунд]] ({{lang-de|Dortmund}}), [[Германия]]
* {{Флаг Японии|20px}} [[Окаяма (город)|Окаяма]] ({{lang-ja|岡山市}}), [[Япония]]
* {{Флаг Боснии и Герцеговины|20px}} [[Кониц]] ({{lang-bs|}} и {{lang-hr|Konjic}}, {{lang-sr|Конјиц}}), [[Босния и Герцеговина]]
* {{Флаг Судана|20px}} [[Гедареф (город)|Гедареф]] ({{lang-ar|القضارف}}, {{lang-en|Gedaref}}), [[Судан]]
* {{Флаг Китая|20px}} [[Сиань]] ({{Китайский|西安||Xī'ān|Сиань}}), [[Китай]]
* {{Флаг Италии|20px}} [[Верона]] ({{lang-it|Verona}}, {{lang-vec|Verona}}), [[Италия]]
* {{Флаг Китая|20px}} [[Хэнань]] ({{Китайский||河南|Hénán}}), [[Китай]]
* {{Флаг Румынии|20px}} [[Бырлад]] ({{lang-ro|Bârlad}}), [[Румыния]]
* {{Флаг Республики Корея|20px}} [[Каннын]] ({{lang-ko3|강릉시|江陵市}}), [[Республика Корея]]
* {{Флаг Государства Палестина|20px}} [[Хеврон]] ({{lang-he|חֶבְרוֹן}}, {{lang-ar|الخليل}}), [[Государство Палестина]]
* {{Флаг Марокко|20px}} [[Фес]] ({{lang-ar|فاس}}, {{lang-fr|Fès}}), [[Марокко]]
* {{Флаг Нидерландов|20px}} [[Зандам]] ({{lang-nl|Zaandam}}), [[Нидерланды]]
* {{Флаг Нидерландов|20px}} [[Суст (Нидерланды)|Суст]] ({{lang-nl|Soest}}), [[Нидерланды]]
* {{Флаг Франции|20px}} [[Париж]] ({{lang-fr|Paris}}), [[Франция]] (город-партнёр)
* {{Флаг Ирана|20px}} [[Тебриз]] ({{lang-fa|تبریز}}, {{lang-az|تبریز Təbriz}}), [[Иран]]
* {{Флаг Бангладеш|20px}} [[Силхет]], ({{lang-bn|সিলেট}}}), [[Бангладеш]]<ref>{{cite web|url=http://www.thedailystar.net/newDesign/news-details.php?nid=229926|title=PM reaches Turkey|date=2012-04-12|accessdate=|archiveurl=https://www.webcitation.org/6DDg8F2zr?url=http://www.thedailystar.net/newDesign/news-details.php?nid=229926|archivedate=2012-12-27}}</ref>
{{Div col end}}
-->
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}
== Әҙәбиәт ==
* W. M. Ramsay, ''Historical Geography of Asia Minor'' (1890);
* ''St Paul the Traveller'' (1895);
* G. Le Strange, ''Lands of the E. Caliphate '' (1905).
* George Sotiriadis An Ethnological Map Illustrating Hellenism in the Balkan Peninsula and Asia Minor.
== Һылтанмалар ==
{{Навигация}}
* {{official|www.konya.bel.tr|города Конья|lang=tr}}
* [http://www.newadvent.org/cathen/07619a.htm Католическая энциклопедия]{{ref-en}}
* [http://www.allaboutturkey.com/konya.htm Информация о городе Конья]{{ref-en}}
* [https://sacredsites.com/middle_east/turkey/shrine_of_rumi_konya.html Храм Руми (Конья)]{{ref-en}}
* [https://turizm.world/tureckij-gorod-konya.html Турецкий город Конья]{{ref-ru}}
{{ВС}}
{{-}}
{{Города Турции}}
[[Категория:Конья]]
[[Категория:Үҙәк Анатолия]]
[[Категория:Элекке баш ҡалалар]]
[[Категория:Изге ҡалалар]]
pf1xosirrynyqrx1wisfw79kasm6r14
1146816
1146805
2022-07-23T10:57:43Z
Akkashka
14326
wikitext
text/x-wiki
{{НП-Турция
|статус = Город
|русское название = Конья
|оригинальное название = Konya
|изображение = City of Konya.jpg
|герб =
|флаг =
|ширина герба =
|ширина флага =
|lat_deg= 37|lat_min= 52|lat_sec=
|lon_deg= 32|lon_min= 29|lon_sec=
|ил = Конья (ил){{!}}Конья
|вид района =
|район =
|район в таблице =
|вид общины =
|община =
|община в таблице =
|внутреннее деление =
|вид главы =мэр
|дата основания =7500 лет до н.э.
|первое упоминание =7500 лет до н.э.
|прежние имена =Куванна, Икония
|статус с =
|площадь =
|вид высоты = высота НУМ
|высота центра НП = 1016
|климат =умеренно континентальный
|население = 2 161 303<ref name="Turkey: Major cities and provinces">{{cite web|title=Turkey: Major cities and provinces|url=http://citypopulation.de/Turkey-C20.html|publisher=citypopulation.de|accessdate=2015-02-08|archive-date=2015-02-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20150224193933/http://www.citypopulation.de/Turkey-C20.html|deadlink=no}}</ref>
|год переписи = 2016
|плотность =
|агломерация =
|национальный состав =турки
|конфессиональный состав =
|этнохороним =
|часовой пояс =+3
|DST =1
| код = <small>(+90)</small> 332
|почтовый индекс = 42×××
|почтовые индексы =
|автомобильный код =
|вид идентификатора =
|цифровой идентификатор =
|сайт = http://www.konya.bel.tr
|глава = Угур Ибрагим Алтай
}}
[[Файл:Maulana_mausoleum_konya.jpg|мини|350x350пкс|Мәүләнә Мавзолей ([[Йәләлетдин Руми|Джалаледдин Руми]]) конья ҡалаһы]]
'''Конья''' (''төр.'' Konya; ''бор. гр.'' Ικόνιον, {{Lang-la|Iconium}}, ''Икониум'', ''Кувана'') — [[Төркиә|Төркиәлә]] [[Кесе Азия|Анатолияның]] үҙәк өлөшөндә урынлашҡан [[ҡала]]. Халҡы — 225 079 2, шул исемле, [[Конья (провинция)|Конья]], [[Төркиәнең административ бүленеше|провинцияһы (ил)]] үҙәге
Ҡала үҙенең тарихы менән билдәле, ҙур дини һәм мәҙәни ҡиммәткә эйә.
== Тарихы ==
=== Грек осорона тиклем ===
Был урында кешеләр бик борондан йәшәгән. Ҡаланан 50 км көньяҡтараҡ тарихы б. э. т. 7500 йыл менән иҫәпләнгән Чатал-Һөйүк ҡала биләмәһе урынлашҡан.
Яҡынса 4000 йыл элек Куванна атамаһы менән Хет батшалығына ҡараған, һәм ул [[Фригия|Фригияла]] ла шулай аталған.
=== Рим һәм византия осоро ===
Грек документтарында ҡала '''Иконион''' (Иконий) тип теркәлгән.
Изге Яҙмалағы (Тәүрат) Деяния апостолов (йәки тәғлимәтте ихлас тотоусы һәм таратыусы илселәрҙең эштәрендә) Иконион (Икония) (14:1) иҫкә алына, илсе Павелдың сәфәрҙәре ҡала менән бәйле. Икония тәүге ғазапланыусыһы Фёкланың (I быуаттың 30-сы йылдары), бөйөк ғазапланыусы Параскева-Пятницаның (III быуат) тыуған ере тип иҫәпләнә
Рим императоры Клавдий осоронда ҡала ветерандарға тапшырылған һәм «Клавдикониум» тип аталған.
Ҡала [[Ликаония]] рим провинцияһына, грек осоронда ҡала [[Фригия]]ға ҡараған<ref name="Викитека ЭСБЕ">{{ВТ-ЭСБЕ|Икониум|[[Щукарев, Александр Николаевич|Щукарев А. Н.]]}}</ref>. Баш ҡала үҙәгендәге археологик ҡаҙылмалар (Аладдин-тәпә) яҡынса б. э. 25 йылғы фригий әйберҙәрен, шулай уҡ күрше Галатия, Каппадокия, Писидия һәм Памфилия провинцияларына хас предметтарҙы табыуға килтергән.
Император тәңкәләренән күренеүенсә, Икониумдың Рим колонияһына хоҡуғы булған. Икониум тәре йөрөтөүселәр походтары осоронда айырыуса йыш телгә алына.
=== Сәлжүктәр ===
[[Файл:Rumi museum.jpg|thumb|left|350px|Коньяла Руми ҡәберлеге янындағы музей]]
1070-се йылдарҙа Конья районын сәлжүктәр биләй. Сәлжүк дәүләтенең ҡеүәте әкренләп кәмей барған, ә Икониум баш ҡала булған ваҡытта дәүләт Икония солтанлығы тип аталған, ә Конья атамаһы бер нисә быуаттан һуң барлыҡҡа килә. Шул осорҙа Конья төрөк һәм фарсы мәҙәниәтенең әүҙем үҙәге булған.
Сәлжүк осоронда бында танылған шағир һәм математик [[Ғүмәр Хәйәм]] йәшәгән (1048-1131). XIII быуатта бында Мәүләнә Руми Йәләлетдин йәшәгән һәм ерләнгән, 1244 йылда бында ул Шемс Тәбризи менән осрашҡан, һәм улар Мәүләүиҙең суфый орденын барлыҡҡа килтергән. Руми 1273 йылдың 17 декабрендә вафат була, уның кәшәнәһе әле лә изге урын булып һанала, ғибәҙәт ҡылыусылар Коньяға даими рәүештә килә, байрамдарҙа уның ҡәбере янында Сәма йолаһын үткәрә.
1240-сы йылдар башында Анатолияны монголдар яулап алғандан һуң, Конья суфыйсылыҡ үҙәге булып ҡала, һәм бөтә көнсығыш буйынса Мәүләнәнеке кеүек дәрүиш ордендары ойошторола.
Сәлжүк дәүләтенә килгәндә, XIV быуаттың тәүге яртыһында ул бер нисә бейлеккә бүленгән. 1322 йылда Сәлжүк Рум солтанатының элекке баш ҡалаһын Ҡараманидтар яулап ала һәм ул 1420 йылға тиклем уларҙың баш ҡалаһы була.
=== Ғосман империяһы ===
Ғосман ваҡытында Конья дәрүиштәр үҙәге һәм күп ғибәҙәт ҡылыусылар йыйылған изге ҡала булған. 1553 йылда Конья эргәһендәге Эрегли ауылында шаһзаде Мостафа язалап үлтерелә, ә 1559 йылда Ғосман империяһының буласаҡ солтаны Сәлим II алышта үҙенең ҡустыһы шаһзаде Баязитты ҡыйрата.
[[1832 йыл]]дың 21 декабрендә бында Ибраһим-пашаның Мысыр ғәскәре менән бөйөк вәзир Мехмед Рәшид-пашаның Осман армияһы араһында хәл иткес алыш була. Ғосман көсө өҫтөнлөк итеүгә ҡарамаҫтан, улар төплө еңелгән, яраланған Мехмед Рәшид-паша үҙе лә әсирлеккә алынған.
1912 йылда Конья ҡалаһында мосолмандар - 51 986 кеше, сиғандар - 12 000 кеше, әрмәндәр - 5 000 кеше, гректар - 4 822 кеше, йәһүдтәр - 70 кеше йәшәгән<ref>George Sotiriadis, An Ethnological Map Illustrating Hellenism in the Balkan Peninsula and Asia Minor, 1918</ref>.
=== Төркиә ===
[[Файл:Konya-Selcuk-University-library.jpg|thumb|Сәлжүк университеты китапханаһы һәм архивы]]
[[Файл:Konya-Selcuk-University-Medicine-Faculty.jpg|thumb|Сәлжүк университетының медицина факультеты]]
[[Файл:Mevlana Konya.jpg|thumb|200px|1273 йылда барлыҡҡа килгән [[суфый]] ордены [[Мәүләүи]] һәм уның сәмаһы (әйләнеүсе дәрүиштәре) Конья һәм Төркиәнең иң билдәле символдарының береһе булып тора]]
1925 йылда Ататөрк, дәрүиштәр илде яңыртыуға ҡамасаулай, тип ҡарар итә һәм суфый ордендары эшмәкәрлеген тыйған йәки ҡапыл сикләгән указдарға ҡул ҡуя. Суфыйҙар монастырҙары музейҙар итеп үҙгәртеп ҡоролған. 1927 йылда Руми мавзолейы шулай уҡ музей итеп үҙгәртелә. 1957 йылда Коньяла боронғо мәҙәниәтте тергеҙеү йәмғиәте булараҡ әйләнеүсе дәрүиштәр йәмғиәте тергеҙелә. Йыл һайын декабрь уртаһында бейеү менән оҙатылған дәрүиштәр фестивале уҙғарыла. Фестивалдәр динигә ҡарағанда донъяуираҡ характерҙа уҙғарыла.
== Климаты ==
Несмотря на географическую близость к [[Средиземное море|Средиземному морю]], климат Коньи намного холоднее, чем [[Анталья|Антальи]] или [[Ялта|Ялты]], чему способствует большая высота над уровнем моря (порядка 1 000 метров) и незащищённость от холодных северных ветров. Климат [[умеренно континентальный]], [[полупустыня|полузасушливый]] ([[Классификация климатов Кёппена]]: Dsa<!-- Ds — климат умеренно холодный с сухим летом + a — жарко: 23 — 28 °C --> и BSk<!-- BS — климат степей + k — прохладно: 0 — 10 °C -->), выражены 4 времени года<ref name="DMI Iklim">{{cite web |url=http://www.dmi.gov.tr/FILES/iklim/iklim_siniflandirmalari.pdf |title=Dmi.gov.tr — İklim Sınıflandırmaları |accessdate=2013-09-15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120511211119/http://dmi.gov.tr/FILES/iklim/iklim_siniflandirmalari.pdf |archivedate=2012-05-11 |deadlink=yes }}</ref>. Лето жаркое и продолжительное, с большим перепадом суточных температур. Летом, несмотря на жару днём, ночи всегда остаются прохладными. Зима относительно холодная и снежная. Весна наступает относительно поздно, а лето приходит только к середине мая и оканчивается к конце сентября. Осень же затяжная, погода меняется постепенно. Основная масса осадков выпадает весной и осенью. Летом дожди крайне редки. Зимой осадки часто выпадают в виде снега. Средняя продолжительность снежного покрова составляет 45 дней (минимум 15 дней — максимум 75 дней)<ref name="DMI Iklim"/>.
Средняя температура января 0,0 °C; июля 23 °C. Среднегодовая температура 11,6 °C. В среднем за год в Конья выпадает 332 мм осадков, которые приходятся приблизительно на 104 дождливых дней (зимой в основном в виде снега)<ref name="DMI Konya">{{cite web |url=http://www.dmi.gov.tr/veridegerlendirme/il-ve-ilceler-istatistik.aspx?m=KONYA |title=Dmi.gov.tr — İl ve İlçelerimize Ait İstatistiki Veriler: Konya |accessdate=2013-09-15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130922053136/http://www.dmi.gov.tr/veridegerlendirme/il-ve-ilceler-istatistik.aspx?m=KONYA |archivedate=2013-09-22 |deadlink=yes }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.mgm.gov.tr/FILES/verideger/diger/ankara-konya-yagisligun.pdf |title=Dmi.gov.tr — Ankara ve Konya illeri yağışlı gün sayısı |access-date=2013-09-15 |archive-date=2015-03-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150328235246/http://www.mgm.gov.tr/FILES/verideger/diger/ankara-konya-yagisligun.pdf |deadlink=no }}</ref>.
Жара выше 35 °C бывает редко и кратковременно, морозы ниже −15 °C также бывают редко<ref name="DMI Konya"/>.
Минимальная температура минус 26,5 градусов ([[6 февраля]] [[1972 год]]а), максимальная 40,6 градусов ([[30 июля]] [[2000 год]]а)<ref name="DMI Konya"/>.
<div style="width:80%">
{{Климат местности
| Положение = center
| Место_род = Коньи
| Источник = [http://www.climate-charts.com/Locations/t/TU17244.php World Climate]
| Янв_ср = 0.0 | Янв_ср_осад = 38
| Фев_ср = 2.0 | Фев_ср_осад = 32
| Мар_ср = 5.9 | Мар_ср_осад = 28
| Апр_ср = 11.2 | Апр_ср_осад = 31
| Май_ср = 15.7 | Май_ср_осад = 49
| Июн_ср = 20.0 | Июн_ср_осад = 22
| Июл_ср = 23.3 | Июл_ср_осад = 7
| Авг_ср = 22.6 | Авг_ср_осад = 7
| Сен_ср = 18.3 | Сен_ср_осад = 11
| Окт_ср = 12.0 | Окт_ср_осад = 31
| Ноя_ср = 6.2 | Ноя_ср_осад = 32
| Дек_ср = 2.0 | Дек_ср_осад = 44
| Год_ср = 11.6 | Год_ср_осад = 332
| Янв_ср_мин = -4.3 | Янв_ср_макс = 4.6
| Фев_ср_мин = -2.7 | Фев_ср_макс = 7.2
| Мар_ср_мин = 0.4 | Мар_ср_макс = 11.5
| Апр_ср_мин = 4.8 | Апр_ср_макс = 17.4
| Май_ср_мин = 8.5 | Май_ср_макс = 21.9
| Июн_ср_мин = 12.5 | Июн_ср_макс = 26.4
| Июл_ср_мин = 15.7 | Июл_ср_макс = 29.6
| Авг_ср_мин = 14.8 | Авг_ср_макс = 29.5
| Сен_ср_мин = 10.7 | Сен_ср_макс = 25.8
| Окт_ср_мин = 5.7 | Окт_ср_макс = 19.6
| Ноя_ср_мин = 1.0 | Ноя_ср_макс = 13.2
| Дек_ср_мин = -2.1 | Дек_ср_макс = 6.7
| Год_ср_мин = 5.4 | Год_ср_макс = 17.7
| Янв_а_мин = | Янв_а_макс =
| Фев_а_мин = | Фев_а_макс =
| Мар_а_мин = | Мар_а_макс =
| Апр_а_мин = | Апр_а_макс =
| Май_а_мин = | Май_а_макс =
| Июн_а_мин = | Июн_а_макс =
| Июл_а_мин = | Июл_а_макс =
| Авг_а_мин = | Авг_а_макс =
| Сен_а_мин = | Сен_а_макс =
| Окт_а_мин = | Окт_а_макс =
| Ноя_а_мин = | Ноя_а_макс =
| Дек_а_мин = | Дек_а_макс =
| Год_а_мин = | Год_а_макс =
| Янв_вода =
| Фев_вода =
| Мар_вода =
| Апр_вода =
| Май_вода =
| Июн_вода =
| Июл_вода =
| Авг_вода =
| Сен_вода =
| Окт_вода =
| Ноя_вода =
| Дек_вода =
| Год_вода =
}}
</div>
-->
== Транспорты ==
<!--В 18 км от города расположен одноимённый [[аэропорт Конья]], одновременно являющийся гражданским и военным.
== Иҫтәлекле урындары ==
* [[Холм Ала ад-Дина]] — исторический холм, на котором изначально возникли первые поселения на месте современной Коньи.
* Центр города — уникальная сельджукская архитектура.
* [[Музей Мевляны]] — комплекс с гробницей Руми, там же проводятся фестивали дервишей (с ритуалом [[Сама|Сема]]). Центр паломничества и туризма.
* Мечеть Селимийе, которую основал султан [[Селим II]] в [[XVI век]]е.
* Музей Коюноглу — исторический и краеведческий.
* [[Мечеть Ала ад-Дина (Конья)|Мечеть Ала ад-Дина]] сельджукского времени, [[XIII век]].
* Медресе Бюйюк Каратай, в настоящее время музей.
* [[Медресе Индже Минарет]] — в настоящее время музей прикладного искусства по дереву и камню.
* Археологический музей.
* Этнографический музей.
* Мечеть [[Шемс Тебризи|Шемса Тебризи]] и его могила.
* Мечеть Азизие.
* Мечеть Ипликчи — самая старая сельджукская мечеть, построенная в [[1202 год]]у.
* Мечеть Шерефеттина или мечеть Мевляны — османская мечеть, построенная в [[1636 год]]у.
* Мечеть Хаджи Хасана.
* [[Конья (стадион)]] — стадион вместимостью 42,276 зрителей.
{{панорама|Hacıveyiszade Camii'nden Konya - panoramio.jpg|1000px|<center>Панорамный вид на город из {{iw|Мечеть Хадживейисзаде|мечети Хадживейисзаде и цитадели|en|Hacıveyiszade Mosque}}</center>}}
== Туғандаш ҡалалары ==
{{нет источников в разделе|дата=2012-02-11}}
{{Div col|3}}
* {{Флаг Таджикистана|20px}} Куля́б (тадж. Кӯлоб; перс. کولاب) — город в Хатлонской области Таджикистана
* {{Флаг Азербайджана|20px}} [[Баку]] ({{lang-az|Bakı}}), [[Азербайджан]]
* {{Флаг Турции|20px}} [[Аксарай]] ({{lang-tr|Aksaray}}), [[Турция]]
* {{Флаг Турции|20px}} [[Гюльтепе]] ({{lang-tr|Gültepe}}), [[Турция]]
* {{Флаг Японии|20px}} [[Киото]] ({{lang-ja|京都}}), [[Япония]]
* {{Флаг Пакистана|20px}} [[Мултан]] ({{lang-ur|ملتان}}, {{lang-en|Multan}}, {{lang-pnb|ملتان}}), [[Пакистан]]<ref>{{cite web|url=http://www.mofa.gov.pk/Press_Releases/2008/Oct/statement_31.html|deadlink=yes|title=Ministry of Foreign Affairs|publisher=Mofa.gov.pk|date=2008-10-31|accessdate=|archiveurl=https://www.webcitation.org/6DDg6rdny?url=http://www.mofa.gov.pk/Press_Releases/2008/Oct/statement_31.html|archivedate=2012-12-27}}</ref>
* {{Флаг Ливана|20px}} [[Триполи (Ливан)|Триполи]] ({{lang-ar|طرابلس}}), [[Ливан]]
* {{Флаг Боснии и Герцеговины|20px}} [[Сараево]] ({{lang-bs|}} и {{lang-hr|Sarajevo}}, {{lang-sr|Сарајево}}), [[Босния и Герцеговина]]
* {{Флаг Испании|20px}} [[Кордова (город, Испания)|Кордова]] ({{lang-es|Córdoba}}), [[Испания]]
* {{Флаг Испании|20px}} [[Толедо]] ({{lang-es|Toledo}}), [[Испания]]
* {{Флаг Афганистана|20px}} [[Балх (город)|Балх]] ({{lang-prs|بلخ}}), [[Афганистан]]
* {{Флаг Северной Македонии|20px}} [[Тетово]] ({{lang-mk|Тетово}}, {{lang-sq|Tetova}}), [[Северная Македония]]<ref>{{cite web |url = http://www.utrinski.com.mk/?ItemID=2C9B19D61C085B4EB61CC8EA95077C95 |title = ''Тетово се збратимува со турскиот град Коња'' |archiveurl = https://web.archive.org/web/20101212004553/http://www.utrinski.com.mk/?ItemID=2C9B19D61C085B4EB61CC8EA95077C95 |archivedate = 2010-12-12 }} — Утрински весник</ref>
* {{Флаг Германии|20px}} [[Дортмунд]] ({{lang-de|Dortmund}}), [[Германия]]
* {{Флаг Японии|20px}} [[Окаяма (город)|Окаяма]] ({{lang-ja|岡山市}}), [[Япония]]
* {{Флаг Боснии и Герцеговины|20px}} [[Кониц]] ({{lang-bs|}} и {{lang-hr|Konjic}}, {{lang-sr|Конјиц}}), [[Босния и Герцеговина]]
* {{Флаг Судана|20px}} [[Гедареф (город)|Гедареф]] ({{lang-ar|القضارف}}, {{lang-en|Gedaref}}), [[Судан]]
* {{Флаг Китая|20px}} [[Сиань]] ({{Китайский|西安||Xī'ān|Сиань}}), [[Китай]]
* {{Флаг Италии|20px}} [[Верона]] ({{lang-it|Verona}}, {{lang-vec|Verona}}), [[Италия]]
* {{Флаг Китая|20px}} [[Хэнань]] ({{Китайский||河南|Hénán}}), [[Китай]]
* {{Флаг Румынии|20px}} [[Бырлад]] ({{lang-ro|Bârlad}}), [[Румыния]]
* {{Флаг Республики Корея|20px}} [[Каннын]] ({{lang-ko3|강릉시|江陵市}}), [[Республика Корея]]
* {{Флаг Государства Палестина|20px}} [[Хеврон]] ({{lang-he|חֶבְרוֹן}}, {{lang-ar|الخليل}}), [[Государство Палестина]]
* {{Флаг Марокко|20px}} [[Фес]] ({{lang-ar|فاس}}, {{lang-fr|Fès}}), [[Марокко]]
* {{Флаг Нидерландов|20px}} [[Зандам]] ({{lang-nl|Zaandam}}), [[Нидерланды]]
* {{Флаг Нидерландов|20px}} [[Суст (Нидерланды)|Суст]] ({{lang-nl|Soest}}), [[Нидерланды]]
* {{Флаг Франции|20px}} [[Париж]] ({{lang-fr|Paris}}), [[Франция]] (город-партнёр)
* {{Флаг Ирана|20px}} [[Тебриз]] ({{lang-fa|تبریز}}, {{lang-az|تبریز Təbriz}}), [[Иран]]
* {{Флаг Бангладеш|20px}} [[Силхет]], ({{lang-bn|সিলেট}}}), [[Бангладеш]]<ref>{{cite web|url=http://www.thedailystar.net/newDesign/news-details.php?nid=229926|title=PM reaches Turkey|date=2012-04-12|accessdate=|archiveurl=https://www.webcitation.org/6DDg8F2zr?url=http://www.thedailystar.net/newDesign/news-details.php?nid=229926|archivedate=2012-12-27}}</ref>
{{Div col end}}
-->
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}
== Әҙәбиәт ==
* W. M. Ramsay, ''Historical Geography of Asia Minor'' (1890);
* ''St Paul the Traveller'' (1895);
* G. Le Strange, ''Lands of the E. Caliphate '' (1905).
* George Sotiriadis An Ethnological Map Illustrating Hellenism in the Balkan Peninsula and Asia Minor.
== Һылтанмалар ==
{{Навигация}}
* {{official|www.konya.bel.tr|города Конья|lang=tr}}
* [http://www.newadvent.org/cathen/07619a.htm Католическая энциклопедия]{{ref-en}}
* [http://www.allaboutturkey.com/konya.htm Информация о городе Конья]{{ref-en}}
* [https://sacredsites.com/middle_east/turkey/shrine_of_rumi_konya.html Храм Руми (Конья)]{{ref-en}}
* [https://turizm.world/tureckij-gorod-konya.html Турецкий город Конья]{{ref-ru}}
{{ВС}}
{{-}}
{{Города Турции}}
[[Категория:Конья]]
[[Категория:Үҙәк Анатолия]]
[[Категория:Элекке баш ҡалалар]]
[[Категория:Изге ҡалалар]]
fqdm4ceomic5papmgy59icq44dijeid
1146817
1146816
2022-07-23T11:27:13Z
Akkashka
14326
wikitext
text/x-wiki
{{НП-Турция
|статус = Ҡала
|русское название = Конья
|оригинальное название = Konya
|изображение = City of Konya.jpg
|герб =
|флаг =
|ширина герба =
|ширина флага =
|lat_deg= 37|lat_min= 52|lat_sec=
|lon_deg= 32|lon_min= 29|lon_sec=
|ил = Конья (ил){{!}}Конья
|вид района =
|район =
|район в таблице =
|вид общины =
|община =
|община в таблице =
|внутреннее деление =
|вид главы =мэр
|дата основания =б. э.т. 7500 йыл
|первое упоминание =б. э. т. 7500 йыл
|прежние имена =Куванна, Икония
|статус с =
|площадь =
|вид высоты = высота НУМ
|высота центра НП = 1016
|климат =уртаса континенталь
|население = 2 161 303<ref name="Turkey: Major cities and provinces">{{cite web|title=Turkey: Major cities and provinces|url=http://citypopulation.de/Turkey-C20.html|publisher=citypopulation.de|accessdate=2015-02-08|archive-date=2015-02-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20150224193933/http://www.citypopulation.de/Turkey-C20.html|deadlink=no}}</ref>
|год переписи = 2016
|плотность =
|агломерация =
|национальный состав =төрөктәр
|конфессиональный состав =
|этнохороним =
|часовой пояс =+3
|DST =1
| код = <small>(+90)</small> 332
|почтовый индекс = 42×××
|почтовые индексы =
|автомобильный код =
|вид идентификатора =
|цифровой идентификатор =
|сайт = http://www.konya.bel.tr
|глава = Уғур Ибраһим Алтай
}}
[[Файл:Maulana_mausoleum_konya.jpg|мини|350x350пкс|Мәүләнә Мавзолейы ([[Йәләлетдин Руми]]) Конья ҡалаһы]]
'''Конья''' (''төр.'' Konya; ''бор. гр.'' Ικόνιον, {{Lang-la|Iconium}}, ''Икониум'', ''Кувана'') — [[Төркиә|Төркиәлә]] [[Кесе Азия|Анатолияның]] үҙәк өлөшөндә урынлашҡан [[ҡала]]. Халҡы — 225 079 2, шул исемле, [[Конья (провинция)|Конья]], [[Төркиәнең административ бүленеше|провинцияһы (ил)]] үҙәге
Ҡала үҙенең тарихы менән билдәле, ҙур дини һәм мәҙәни ҡиммәткә эйә.
== Тарихы ==
=== Грек осорона тиклем ===
Был урында кешеләр бик борондан йәшәгән. Ҡаланан 50 км көньяҡтараҡ тарихы б. э. т. 7500 йыл менән иҫәпләнгән [[Чаталһөйүк]] ҡала биләмәһе урынлашҡан.
Яҡынса 4000 йыл элек Куванна атамаһы менән Хет батшалығына ҡараған, һәм ул [[Фригия]]ла ла шулай аталған.
=== Рим һәм византия осоро ===
Грек документтарында ҡала '''Иконион''' (Иконий) тип теркәлгән.
Изге Яҙмалағы (Тәүрат) Деяния апостолов (йәки тәғлимәтте ихлас тотоусы һәм таратыусы илселәрҙең эштәрендә) Иконион (Икония) (14:1) иҫкә алына, илсе Павелдың сәфәрҙәре ҡала менән бәйле. Икония тәүге ғазапланыусыһы Фёкланың (I быуаттың 30-сы йылдары), бөйөк ғазапланыусы Параскева-Пятницаның (III быуат) тыуған ере тип иҫәпләнә
Рим императоры Клавдий осоронда ҡала ветерандарға тапшырылған һәм «Клавдикониум» тип аталған.
Ҡала [[Ликаония]] рим провинцияһына, грек осоронда ҡала [[Фригия]]ға ҡараған<ref name="Викитека ЭСБЕ">{{ВТ-ЭСБЕ|Икониум|[[Щукарев, Александр Николаевич|Щукарев А. Н.]]}}</ref>. Баш ҡала үҙәгендәге археологик ҡаҙылмалар (Аладдин-тәпә) яҡынса б. э. 25 йылғы фригий әйберҙәрен, шулай уҡ күрше Галатия, Каппадокия, Писидия һәм Памфилия провинцияларына хас предметтарҙы табыуға килтергән.
Император тәңкәләренән күренеүенсә, Икониумдың Рим колонияһына хоҡуғы булған. Икониум тәре йөрөтөүселәр походтары осоронда айырыуса йыш телгә алына.
=== Сәлжүктәр ===
[[Файл:Rumi museum.jpg|thumb|left|350px|Коньяла Руми ҡәберлеге янындағы музей]]
1070-се йылдарҙа Конья районын сәлжүктәр биләй. Сәлжүк дәүләтенең ҡеүәте әкренләп кәмей барған, ә Икониум баш ҡала булған ваҡытта дәүләт Икония солтанлығы тип аталған, ә Конья атамаһы бер нисә быуаттан һуң барлыҡҡа килә. Шул осорҙа Конья төрөк һәм фарсы мәҙәниәтенең әүҙем үҙәге булған.
Сәлжүк осоронда бында танылған шағир һәм математик [[Ғүмәр Хәйәм]] йәшәгән (1048—1131). XIII быуатта бында Мәүләнә Руми Йәләлетдин йәшәгән һәм ерләнгән, 1244 йылда бында ул Шемс Тәбризи менән осрашҡан, һәм улар Мәүләүиҙең суфый орденын барлыҡҡа килтергән. Руми 1273 йылдың 17 декабрендә вафат була, уның кәшәнәһе әле лә изге урын булып һанала, ғибәҙәт ҡылыусылар Коньяға даими рәүештә килә, байрамдарҙа уның ҡәбере янында Сәма йолаһын үткәрә.
1240-сы йылдар башында Анатолияны монголдар яулап алғандан һуң, Конья суфыйсылыҡ үҙәге булып ҡала, һәм бөтә көнсығыш буйынса Мәүләнәнеке кеүек дәрүиш ордендары ойошторола.
Сәлжүк дәүләтенә килгәндә, XIV быуаттың тәүге яртыһында ул бер нисә бейлеккә бүленгән. 1322 йылда Сәлжүк Рум солтанатының элекке баш ҡалаһын Ҡараманидтар яулап ала һәм ул 1420 йылға тиклем уларҙың баш ҡалаһы була.
=== Ғосман империяһы ===
Ғосман ваҡытында Конья дәрүиштәр үҙәге һәм күп ғибәҙәт ҡылыусылар йыйылған изге ҡала булған. 1553 йылда Конья эргәһендәге Эрегли ауылында шаһзаде Мостафа язалап үлтерелә, ә 1559 йылда Ғосман империяһының буласаҡ солтаны Сәлим II алышта үҙенең ҡустыһы шаһзаде Баязитты ҡыйрата.
[[1832 йыл]]дың 21 декабрендә бында Ибраһим-пашаның Мысыр ғәскәре менән бөйөк вәзир Мехмед Рәшид-пашаның Осман армияһы араһында хәл иткес алыш була. Ғосман көсө өҫтөнлөк итеүгә ҡарамаҫтан, улар төплө еңелгән, яраланған Мехмед Рәшид-паша үҙе лә әсирлеккә алынған.
1912 йылда Конья ҡалаһында мосолмандар — 51 986 кеше, сиғандар — 12 000 кеше, әрмәндәр — 5 000 кеше, гректар — 4 822 кеше, йәһүдтәр — 70 кеше йәшәгән<ref>George Sotiriadis, An Ethnological Map Illustrating Hellenism in the Balkan Peninsula and Asia Minor, 1918</ref>.
=== Төркиә ===
[[Файл:Konya-Selcuk-University-library.jpg|thumb|Сәлжүк университеты китапханаһы һәм архивы]]
[[Файл:Konya-Selcuk-University-Medicine-Faculty.jpg|thumb|Сәлжүк университетының медицина факультеты]]
[[Файл:Mevlana Konya.jpg|thumb|200px|1273 йылда барлыҡҡа килгән [[суфый]] ордены [[Мәүләүи]] һәм уның сәмаһы (әйләнеүсе дәрүиштәре) Конья һәм Төркиәнең иң билдәле символдарының береһе булып тора]]
1925 йылда Ататөрк, дәрүиштәр илде яңыртыуға ҡамасаулай, тип ҡарар итә һәм суфый ордендары эшмәкәрлеген тыйған йәки ҡапыл сикләгән указдарға ҡул ҡуя. Суфыйҙар монастырҙары музейҙар итеп үҙгәртеп ҡоролған. 1927 йылда Руми мавзолейы шулай уҡ музей итеп үҙгәртелә. 1957 йылда Коньяла боронғо мәҙәниәтте тергеҙеү йәмғиәте булараҡ әйләнеүсе дәрүиштәр йәмғиәте тергеҙелә. Йыл һайын декабрь уртаһында бейеү менән оҙатылған дәрүиштәр фестивале уҙғарыла. Фестивалдәр динигә ҡарағанда донъяуираҡ характерҙа уҙғарыла.
== Климаты ==
Урта диңгеҙҙең географик яҡынлығына ҡарамаҫтан, Конья климаты Антальяға йәки Ялтаға ҡарағанда һалҡыныраҡ, быға диңгеҙ кимәленән юғары бейеклеге (1000 метр самаһы) һәм һалҡын төньяҡ елдәрҙән һаҡланмау булышлыҡ итә. Климаты уртаса континенталь, ярым ҡоро (Кёппен климаттар классификацияһы: Dsa<!-- Ds — климат умеренно холодный с сухим летом + a — жарко: 23 — 28 °C --> и BSk<!-- BS — климат степей + k — прохладно: 0 — 10 °C -->), йылдың 4 миҙгеле хас<ref name="DMI Iklim">{{cite web |url=http://www.dmi.gov.tr/FILES/iklim/iklim_siniflandirmalari.pdf |title=Dmi.gov.tr — İklim Sınıflandırmaları |accessdate=2013-09-15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120511211119/http://dmi.gov.tr/FILES/iklim/iklim_siniflandirmalari.pdf |archivedate=2012-05-11 |deadlink=yes }}</ref>. Йәй эҫе һәм оҙайлы, тәүлек дауамында температура ныҡ үҙгәреүсән. Йәйге көндәр эҫе булыуына ҡарамаҫтан, төндәр һалҡынса ҡала. Ҡыш сағыштырмаса һалҡын һәм ҡарлы. Яҙ сағыштырмаса һуң башлана, ә йәй май уртаһына ғына килеп етә һәм сентябрь аҙағында тамамлана. Көҙ иһә оҙайлы, һауа торошо яйлап үҙгәрә. Яуым-төшөмдөң төп өлөшө яҙ һәм көҙ була. Йәйгеһен ямғырҙар ныҡ һирәк яуа. Ҡыш көнө яуым-төшөм йыш ҡына ҡар рәүешендә яуа. Ҡар ҡатламы уртаса 45 көн (кәм тигәндә 15 көн — күп тигәндә 75 көн) ята<ref name="DMI Iklim"/>.
Ғинуарҙың уртаса температураһы 0,0 °C; июлдең — 23 °C. Уртаса йыллыҡ температура — 11,6 °C. Йыл буйына уртаса Коньяла 332 мм яуым-төшөм була, яҡынса 104 ямғырлы көнгә (ҡыш башлыса ҡар булып) тура килә<ref name="DMI Konya">{{cite web |url=http://www.dmi.gov.tr/veridegerlendirme/il-ve-ilceler-istatistik.aspx?m=KONYA |title=Dmi.gov.tr — İl ve İlçelerimize Ait İstatistiki Veriler: Konya |accessdate=2013-09-15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130922053136/http://www.dmi.gov.tr/veridegerlendirme/il-ve-ilceler-istatistik.aspx?m=KONYA |archivedate=2013-09-22 |deadlink=yes }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.mgm.gov.tr/FILES/verideger/diger/ankara-konya-yagisligun.pdf |title=Dmi.gov.tr — Ankara ve Konya illeri yağışlı gün sayısı |access-date=2013-09-15 |archive-date=2015-03-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150328235246/http://www.mgm.gov.tr/FILES/verideger/diger/ankara-konya-yagisligun.pdf |deadlink=no }}</ref>.
35 °C-тан эҫе көндәр һирәк һәм ҡыҫҡа ваҡытлы була, −15 °C-тан түбәнерәк һыуыҡтар шулай уҡ һирәк була<ref name="DMI Konya"/>.
Минималь температура минус 26,5 градус ([[1972 йыл]]дың 6 феврале), максималь эҫе — 40,6 градус ([[2000 йыл]]дың 30 июле)<ref name="DMI Konya"/>.
<div style="width:80%">
{{Климат местности
| Положение = center
| Место_род = Конья
| Источник = [http://www.climate-charts.com/Locations/t/TU17244.php World Climate]
| Янв_ср = 0.0 | Янв_ср_осад = 38
| Фев_ср = 2.0 | Фев_ср_осад = 32
| Мар_ср = 5.9 | Мар_ср_осад = 28
| Апр_ср = 11.2 | Апр_ср_осад = 31
| Май_ср = 15.7 | Май_ср_осад = 49
| Июн_ср = 20.0 | Июн_ср_осад = 22
| Июл_ср = 23.3 | Июл_ср_осад = 7
| Авг_ср = 22.6 | Авг_ср_осад = 7
| Сен_ср = 18.3 | Сен_ср_осад = 11
| Окт_ср = 12.0 | Окт_ср_осад = 31
| Ноя_ср = 6.2 | Ноя_ср_осад = 32
| Дек_ср = 2.0 | Дек_ср_осад = 44
| Год_ср = 11.6 | Год_ср_осад = 332
| Янв_ср_мин = -4.3 | Янв_ср_макс = 4.6
| Фев_ср_мин = -2.7 | Фев_ср_макс = 7.2
| Мар_ср_мин = 0.4 | Мар_ср_макс = 11.5
| Апр_ср_мин = 4.8 | Апр_ср_макс = 17.4
| Май_ср_мин = 8.5 | Май_ср_макс = 21.9
| Июн_ср_мин = 12.5 | Июн_ср_макс = 26.4
| Июл_ср_мин = 15.7 | Июл_ср_макс = 29.6
| Авг_ср_мин = 14.8 | Авг_ср_макс = 29.5
| Сен_ср_мин = 10.7 | Сен_ср_макс = 25.8
| Окт_ср_мин = 5.7 | Окт_ср_макс = 19.6
| Ноя_ср_мин = 1.0 | Ноя_ср_макс = 13.2
| Дек_ср_мин = -2.1 | Дек_ср_макс = 6.7
| Год_ср_мин = 5.4 | Год_ср_макс = 17.7
| Янв_а_мин = | Янв_а_макс =
| Фев_а_мин = | Фев_а_макс =
| Мар_а_мин = | Мар_а_макс =
| Апр_а_мин = | Апр_а_макс =
| Май_а_мин = | Май_а_макс =
| Июн_а_мин = | Июн_а_макс =
| Июл_а_мин = | Июл_а_макс =
| Авг_а_мин = | Авг_а_макс =
| Сен_а_мин = | Сен_а_макс =
| Окт_а_мин = | Окт_а_макс =
| Ноя_а_мин = | Ноя_а_макс =
| Дек_а_мин = | Дек_а_макс =
| Год_а_мин = | Год_а_макс =
| Янв_вода =
| Фев_вода =
| Мар_вода =
| Апр_вода =
| Май_вода =
| Июн_вода =
| Июл_вода =
| Авг_вода =
| Сен_вода =
| Окт_вода =
| Ноя_вода =
| Дек_вода =
| Год_вода =
}}
</div>
== Транспорты ==
Ҡаланан 18 км алыҫлыҡта шул уҡ атамалы, бер үк ваҡытта граждан да хәрби ҙә, Конья аэропорты урынлашҡан.
== Иҫтәлекле урындары ==
* Алаетдин ҡалҡыулығы — Заманса Конья урынында тәүге торамалар урынлашҡан тарихи уба.
* Ҡала үҙәге — уникаль сәлжүк архитектураһы.
* Мәүләнә музейы — Руми ҡәберлеге менән комплекс, шунда уҡ (сәма ритуалы менән) дәрүиштәр фестивале уҙғарыла. Хаж ҡылыу һәм туризм үҙәге.
* Сәлимийә мәсете (XVI быуатта [[Сәлим II]] солтан нигеҙ һалған).
* Ҡойоноғлы музейы — тарихи һәм крайҙы өйрәнеүсе.
* Сәлжүк осоро Алаетдин сәлжүк мәсете, [[XIII быуат]].
* Бөйөк Ҡаратай мәҙрәсәһе, хәҙерге заманда — музей.
* Инже Манара мәсете — в настоящее время музей прикладного искусства по дереву и камню.
* Археология музейы.
* Этнография музейы.
* Шәмс Тәбризи мәсете һәм уның ҡәбере.
* Әзизиә мәсете.
* Иплекче мәсете — самая старая сельджукская мечеть, построенная в [[1202 год]]у.
* Шәрәфетдин мәсете йәки Мәүләнә мәсете Мевляны — османская мечеть, построенная в [[1636 год]]у.
* Хажи Хәсән мәсете.
* Конья (стадион) — 42,276 тамашасы һыйҙырышлы стадион.
{{панорама|Hacıveyiszade Camii'nden Konya - panoramio.jpg|1000px|<center>Панорамный вид на город из {{iw|Мечеть Хадживейисзаде|мечети Хадживейисзаде и цитадели|en|Hacıveyiszade Mosque}}</center>}}
== Туғандаш ҡалалары ==
{{Div col|3}}
* {{Флаг Таджикистана|20px}} Куля́б (тадж. Кӯлоб; перс. کولاب) — город в Хатлонской области Таджикистана
* {{Флаг Азербайджана|20px}} [[Баку]] ({{lang-az|Bakı}}), [[Азербайджан]]
* {{Флаг Турции|20px}} [[Аксарай]] ({{lang-tr|Aksaray}}), [[Турция]]
* {{Флаг Турции|20px}} [[Гюльтепе]] ({{lang-tr|Gültepe}}), [[Турция]]
* {{Флаг Японии|20px}} [[Киото]] ({{lang-ja|京都}}), [[Япония]]
* {{Флаг Пакистана|20px}} [[Мултан]] ({{lang-ur|ملتان}}, {{lang-en|Multan}}, {{lang-pnb|ملتان}}), [[Пакистан]]<ref>{{cite web|url=http://www.mofa.gov.pk/Press_Releases/2008/Oct/statement_31.html|deadlink=yes|title=Ministry of Foreign Affairs|publisher=Mofa.gov.pk|date=2008-10-31|accessdate=|archiveurl=https://www.webcitation.org/6DDg6rdny?url=http://www.mofa.gov.pk/Press_Releases/2008/Oct/statement_31.html|archivedate=2012-12-27}}</ref>
* {{Флаг Ливана|20px}} [[Триполи (Ливан)|Триполи]] ({{lang-ar|طرابلس}}), [[Ливан]]
* {{Флаг Боснии и Герцеговины|20px}} [[Сараево]] ({{lang-bs|}} и {{lang-hr|Sarajevo}}, {{lang-sr|Сарајево}}), [[Босния и Герцеговина]]
* {{Флаг Испании|20px}} [[Кордова (город, Испания)|Кордова]] ({{lang-es|Córdoba}}), [[Испания]]
* {{Флаг Испании|20px}} [[Толедо]] ({{lang-es|Toledo}}), [[Испания]]
* {{Флаг Афганистана|20px}} [[Балх (город)|Балх]] ({{lang-prs|بلخ}}), [[Афганистан]]
* {{Флаг Северной Македонии|20px}} [[Тетово]] ({{lang-mk|Тетово}}, {{lang-sq|Tetova}}), [[Северная Македония]]<ref>{{cite web |url = http://www.utrinski.com.mk/?ItemID=2C9B19D61C085B4EB61CC8EA95077C95 |title = ''Тетово се збратимува со турскиот град Коња'' |archiveurl = https://web.archive.org/web/20101212004553/http://www.utrinski.com.mk/?ItemID=2C9B19D61C085B4EB61CC8EA95077C95 |archivedate = 2010-12-12 }} — Утрински весник</ref>
* {{Флаг Германии|20px}} [[Дортмунд]] ({{lang-de|Dortmund}}), [[Германия]]
* {{Флаг Японии|20px}} [[Окаяма (город)|Окаяма]] ({{lang-ja|岡山市}}), [[Япония]]
* {{Флаг Боснии и Герцеговины|20px}} [[Кониц]] ({{lang-bs|}} и {{lang-hr|Konjic}}, {{lang-sr|Конјиц}}), [[Босния и Герцеговина]]
* {{Флаг Судана|20px}} [[Гедареф (город)|Гедареф]] ({{lang-ar|القضارف}}, {{lang-en|Gedaref}}), [[Судан]]
* {{Флаг Китая|20px}} [[Сиань]] ({{Китайский|西安||Xī'ān|Сиань}}), [[Китай]]
* {{Флаг Италии|20px}} [[Верона]] ({{lang-it|Verona}}, {{lang-vec|Verona}}), [[Италия]]
* {{Флаг Китая|20px}} [[Хэнань]] ({{Китайский||河南|Hénán}}), [[Китай]]
* {{Флаг Румынии|20px}} [[Бырлад]] ({{lang-ro|Bârlad}}), [[Румыния]]
* {{Флаг Республики Корея|20px}} [[Каннын]] ({{lang-ko3|강릉시|江陵市}}), [[Республика Корея]]
* {{Флаг Государства Палестина|20px}} [[Хеврон]] ({{lang-he|חֶבְרוֹן}}, {{lang-ar|الخليل}}), [[Государство Палестина]]
* {{Флаг Марокко|20px}} [[Фес]] ({{lang-ar|فاس}}, {{lang-fr|Fès}}), [[Марокко]]
* {{Флаг Нидерландов|20px}} [[Зандам]] ({{lang-nl|Zaandam}}), [[Нидерланды]]
* {{Флаг Нидерландов|20px}} [[Суст (Нидерланды)|Суст]] ({{lang-nl|Soest}}), [[Нидерланды]]
* {{Флаг Франции|20px}} [[Париж]] ({{lang-fr|Paris}}), [[Франция]] (город-партнёр)
* {{Флаг Ирана|20px}} [[Тебриз]] ({{lang-fa|تبریز}}, {{lang-az|تبریز Təbriz}}), [[Иран]]
* {{Флаг Бангладеш|20px}} [[Силхет]], ({{lang-bn|সিলেট}}}), [[Бангладеш]]<ref>{{cite web|url=http://www.thedailystar.net/newDesign/news-details.php?nid=229926|title=PM reaches Turkey|date=2012-04-12|accessdate=|archiveurl=https://www.webcitation.org/6DDg8F2zr?url=http://www.thedailystar.net/newDesign/news-details.php?nid=229926|archivedate=2012-12-27}}</ref>
{{Div col end}}
-->
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}
== Әҙәбиәт ==
* W. M. Ramsay, ''Historical Geography of Asia Minor'' (1890);
* ''St Paul the Traveller'' (1895);
* G. Le Strange, ''Lands of the E. Caliphate '' (1905).
* George Sotiriadis An Ethnological Map Illustrating Hellenism in the Balkan Peninsula and Asia Minor.
== Һылтанмалар ==
{{Навигация}}
* {{official|www.konya.bel.tr|города Конья|lang=tr}}
* [http://www.newadvent.org/cathen/07619a.htm Католическая энциклопедия]{{ref-en}}
* [http://www.allaboutturkey.com/konya.htm Информация о городе Конья]{{ref-en}}
* [https://sacredsites.com/middle_east/turkey/shrine_of_rumi_konya.html Храм Руми (Конья)]{{ref-en}}
* [https://turizm.world/tureckij-gorod-konya.html Турецкий город Конья]{{ref-ru}}
{{ВС}}
{{-}}
{{Города Турции}}
[[Категория:Конья]]
[[Категория:Үҙәк Анатолия]]
[[Категория:Элекке баш ҡалалар]]
[[Категория:Изге ҡалалар]]
as5fq9ov6twwmztb0ja09uog8lzdd7w
1146818
1146817
2022-07-23T11:33:54Z
Akkashka
14326
/* Иҫтәлекле урындары */
wikitext
text/x-wiki
{{НП-Турция
|статус = Ҡала
|русское название = Конья
|оригинальное название = Konya
|изображение = City of Konya.jpg
|герб =
|флаг =
|ширина герба =
|ширина флага =
|lat_deg= 37|lat_min= 52|lat_sec=
|lon_deg= 32|lon_min= 29|lon_sec=
|ил = Конья (ил){{!}}Конья
|вид района =
|район =
|район в таблице =
|вид общины =
|община =
|община в таблице =
|внутреннее деление =
|вид главы =мэр
|дата основания =б. э.т. 7500 йыл
|первое упоминание =б. э. т. 7500 йыл
|прежние имена =Куванна, Икония
|статус с =
|площадь =
|вид высоты = высота НУМ
|высота центра НП = 1016
|климат =уртаса континенталь
|население = 2 161 303<ref name="Turkey: Major cities and provinces">{{cite web|title=Turkey: Major cities and provinces|url=http://citypopulation.de/Turkey-C20.html|publisher=citypopulation.de|accessdate=2015-02-08|archive-date=2015-02-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20150224193933/http://www.citypopulation.de/Turkey-C20.html|deadlink=no}}</ref>
|год переписи = 2016
|плотность =
|агломерация =
|национальный состав =төрөктәр
|конфессиональный состав =
|этнохороним =
|часовой пояс =+3
|DST =1
| код = <small>(+90)</small> 332
|почтовый индекс = 42×××
|почтовые индексы =
|автомобильный код =
|вид идентификатора =
|цифровой идентификатор =
|сайт = http://www.konya.bel.tr
|глава = Уғур Ибраһим Алтай
}}
[[Файл:Maulana_mausoleum_konya.jpg|мини|350x350пкс|Мәүләнә Мавзолейы ([[Йәләлетдин Руми]]) Конья ҡалаһы]]
'''Конья''' (''төр.'' Konya; ''бор. гр.'' Ικόνιον, {{Lang-la|Iconium}}, ''Икониум'', ''Кувана'') — [[Төркиә|Төркиәлә]] [[Кесе Азия|Анатолияның]] үҙәк өлөшөндә урынлашҡан [[ҡала]]. Халҡы — 225 079 2, шул исемле, [[Конья (провинция)|Конья]], [[Төркиәнең административ бүленеше|провинцияһы (ил)]] үҙәге
Ҡала үҙенең тарихы менән билдәле, ҙур дини һәм мәҙәни ҡиммәткә эйә.
== Тарихы ==
=== Грек осорона тиклем ===
Был урында кешеләр бик борондан йәшәгән. Ҡаланан 50 км көньяҡтараҡ тарихы б. э. т. 7500 йыл менән иҫәпләнгән [[Чаталһөйүк]] ҡала биләмәһе урынлашҡан.
Яҡынса 4000 йыл элек Куванна атамаһы менән Хет батшалығына ҡараған, һәм ул [[Фригия]]ла ла шулай аталған.
=== Рим һәм византия осоро ===
Грек документтарында ҡала '''Иконион''' (Иконий) тип теркәлгән.
Изге Яҙмалағы (Тәүрат) Деяния апостолов (йәки тәғлимәтте ихлас тотоусы һәм таратыусы илселәрҙең эштәрендә) Иконион (Икония) (14:1) иҫкә алына, илсе Павелдың сәфәрҙәре ҡала менән бәйле. Икония тәүге ғазапланыусыһы Фёкланың (I быуаттың 30-сы йылдары), бөйөк ғазапланыусы Параскева-Пятницаның (III быуат) тыуған ере тип иҫәпләнә
Рим императоры Клавдий осоронда ҡала ветерандарға тапшырылған һәм «Клавдикониум» тип аталған.
Ҡала [[Ликаония]] рим провинцияһына, грек осоронда ҡала [[Фригия]]ға ҡараған<ref name="Викитека ЭСБЕ">{{ВТ-ЭСБЕ|Икониум|[[Щукарев, Александр Николаевич|Щукарев А. Н.]]}}</ref>. Баш ҡала үҙәгендәге археологик ҡаҙылмалар (Аладдин-тәпә) яҡынса б. э. 25 йылғы фригий әйберҙәрен, шулай уҡ күрше Галатия, Каппадокия, Писидия һәм Памфилия провинцияларына хас предметтарҙы табыуға килтергән.
Император тәңкәләренән күренеүенсә, Икониумдың Рим колонияһына хоҡуғы булған. Икониум тәре йөрөтөүселәр походтары осоронда айырыуса йыш телгә алына.
=== Сәлжүктәр ===
[[Файл:Rumi museum.jpg|thumb|left|350px|Коньяла Руми ҡәберлеге янындағы музей]]
1070-се йылдарҙа Конья районын сәлжүктәр биләй. Сәлжүк дәүләтенең ҡеүәте әкренләп кәмей барған, ә Икониум баш ҡала булған ваҡытта дәүләт Икония солтанлығы тип аталған, ә Конья атамаһы бер нисә быуаттан һуң барлыҡҡа килә. Шул осорҙа Конья төрөк һәм фарсы мәҙәниәтенең әүҙем үҙәге булған.
Сәлжүк осоронда бында танылған шағир һәм математик [[Ғүмәр Хәйәм]] йәшәгән (1048—1131). XIII быуатта бында Мәүләнә Руми Йәләлетдин йәшәгән һәм ерләнгән, 1244 йылда бында ул Шемс Тәбризи менән осрашҡан, һәм улар Мәүләүиҙең суфый орденын барлыҡҡа килтергән. Руми 1273 йылдың 17 декабрендә вафат була, уның кәшәнәһе әле лә изге урын булып һанала, ғибәҙәт ҡылыусылар Коньяға даими рәүештә килә, байрамдарҙа уның ҡәбере янында Сәма йолаһын үткәрә.
1240-сы йылдар башында Анатолияны монголдар яулап алғандан һуң, Конья суфыйсылыҡ үҙәге булып ҡала, һәм бөтә көнсығыш буйынса Мәүләнәнеке кеүек дәрүиш ордендары ойошторола.
Сәлжүк дәүләтенә килгәндә, XIV быуаттың тәүге яртыһында ул бер нисә бейлеккә бүленгән. 1322 йылда Сәлжүк Рум солтанатының элекке баш ҡалаһын Ҡараманидтар яулап ала һәм ул 1420 йылға тиклем уларҙың баш ҡалаһы була.
=== Ғосман империяһы ===
Ғосман ваҡытында Конья дәрүиштәр үҙәге һәм күп ғибәҙәт ҡылыусылар йыйылған изге ҡала булған. 1553 йылда Конья эргәһендәге Эрегли ауылында шаһзаде Мостафа язалап үлтерелә, ә 1559 йылда Ғосман империяһының буласаҡ солтаны Сәлим II алышта үҙенең ҡустыһы шаһзаде Баязитты ҡыйрата.
[[1832 йыл]]дың 21 декабрендә бында Ибраһим-пашаның Мысыр ғәскәре менән бөйөк вәзир Мехмед Рәшид-пашаның Осман армияһы араһында хәл иткес алыш була. Ғосман көсө өҫтөнлөк итеүгә ҡарамаҫтан, улар төплө еңелгән, яраланған Мехмед Рәшид-паша үҙе лә әсирлеккә алынған.
1912 йылда Конья ҡалаһында мосолмандар — 51 986 кеше, сиғандар — 12 000 кеше, әрмәндәр — 5 000 кеше, гректар — 4 822 кеше, йәһүдтәр — 70 кеше йәшәгән<ref>George Sotiriadis, An Ethnological Map Illustrating Hellenism in the Balkan Peninsula and Asia Minor, 1918</ref>.
=== Төркиә ===
[[Файл:Konya-Selcuk-University-library.jpg|thumb|Сәлжүк университеты китапханаһы һәм архивы]]
[[Файл:Konya-Selcuk-University-Medicine-Faculty.jpg|thumb|Сәлжүк университетының медицина факультеты]]
[[Файл:Mevlana Konya.jpg|thumb|200px|1273 йылда барлыҡҡа килгән [[суфый]] ордены [[Мәүләүи]] һәм уның сәмаһы (әйләнеүсе дәрүиштәре) Конья һәм Төркиәнең иң билдәле символдарының береһе булып тора]]
1925 йылда Ататөрк, дәрүиштәр илде яңыртыуға ҡамасаулай, тип ҡарар итә һәм суфый ордендары эшмәкәрлеген тыйған йәки ҡапыл сикләгән указдарға ҡул ҡуя. Суфыйҙар монастырҙары музейҙар итеп үҙгәртеп ҡоролған. 1927 йылда Руми мавзолейы шулай уҡ музей итеп үҙгәртелә. 1957 йылда Коньяла боронғо мәҙәниәтте тергеҙеү йәмғиәте булараҡ әйләнеүсе дәрүиштәр йәмғиәте тергеҙелә. Йыл һайын декабрь уртаһында бейеү менән оҙатылған дәрүиштәр фестивале уҙғарыла. Фестивалдәр динигә ҡарағанда донъяуираҡ характерҙа уҙғарыла.
== Климаты ==
Урта диңгеҙҙең географик яҡынлығына ҡарамаҫтан, Конья климаты Антальяға йәки Ялтаға ҡарағанда һалҡыныраҡ, быға диңгеҙ кимәленән юғары бейеклеге (1000 метр самаһы) һәм һалҡын төньяҡ елдәрҙән һаҡланмау булышлыҡ итә. Климаты уртаса континенталь, ярым ҡоро (Кёппен климаттар классификацияһы: Dsa<!-- Ds — климат умеренно холодный с сухим летом + a — жарко: 23 — 28 °C --> и BSk<!-- BS — климат степей + k — прохладно: 0 — 10 °C -->), йылдың 4 миҙгеле хас<ref name="DMI Iklim">{{cite web |url=http://www.dmi.gov.tr/FILES/iklim/iklim_siniflandirmalari.pdf |title=Dmi.gov.tr — İklim Sınıflandırmaları |accessdate=2013-09-15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120511211119/http://dmi.gov.tr/FILES/iklim/iklim_siniflandirmalari.pdf |archivedate=2012-05-11 |deadlink=yes }}</ref>. Йәй эҫе һәм оҙайлы, тәүлек дауамында температура ныҡ үҙгәреүсән. Йәйге көндәр эҫе булыуына ҡарамаҫтан, төндәр һалҡынса ҡала. Ҡыш сағыштырмаса һалҡын һәм ҡарлы. Яҙ сағыштырмаса һуң башлана, ә йәй май уртаһына ғына килеп етә һәм сентябрь аҙағында тамамлана. Көҙ иһә оҙайлы, һауа торошо яйлап үҙгәрә. Яуым-төшөмдөң төп өлөшө яҙ һәм көҙ була. Йәйгеһен ямғырҙар ныҡ һирәк яуа. Ҡыш көнө яуым-төшөм йыш ҡына ҡар рәүешендә яуа. Ҡар ҡатламы уртаса 45 көн (кәм тигәндә 15 көн — күп тигәндә 75 көн) ята<ref name="DMI Iklim"/>.
Ғинуарҙың уртаса температураһы 0,0 °C; июлдең — 23 °C. Уртаса йыллыҡ температура — 11,6 °C. Йыл буйына уртаса Коньяла 332 мм яуым-төшөм була, яҡынса 104 ямғырлы көнгә (ҡыш башлыса ҡар булып) тура килә<ref name="DMI Konya">{{cite web |url=http://www.dmi.gov.tr/veridegerlendirme/il-ve-ilceler-istatistik.aspx?m=KONYA |title=Dmi.gov.tr — İl ve İlçelerimize Ait İstatistiki Veriler: Konya |accessdate=2013-09-15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130922053136/http://www.dmi.gov.tr/veridegerlendirme/il-ve-ilceler-istatistik.aspx?m=KONYA |archivedate=2013-09-22 |deadlink=yes }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.mgm.gov.tr/FILES/verideger/diger/ankara-konya-yagisligun.pdf |title=Dmi.gov.tr — Ankara ve Konya illeri yağışlı gün sayısı |access-date=2013-09-15 |archive-date=2015-03-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150328235246/http://www.mgm.gov.tr/FILES/verideger/diger/ankara-konya-yagisligun.pdf |deadlink=no }}</ref>.
35 °C-тан эҫе көндәр һирәк һәм ҡыҫҡа ваҡытлы була, −15 °C-тан түбәнерәк һыуыҡтар шулай уҡ һирәк була<ref name="DMI Konya"/>.
Минималь температура минус 26,5 градус ([[1972 йыл]]дың 6 феврале), максималь эҫе — 40,6 градус ([[2000 йыл]]дың 30 июле)<ref name="DMI Konya"/>.
<div style="width:80%">
{{Климат местности
| Положение = center
| Место_род = Конья
| Источник = [http://www.climate-charts.com/Locations/t/TU17244.php World Climate]
| Янв_ср = 0.0 | Янв_ср_осад = 38
| Фев_ср = 2.0 | Фев_ср_осад = 32
| Мар_ср = 5.9 | Мар_ср_осад = 28
| Апр_ср = 11.2 | Апр_ср_осад = 31
| Май_ср = 15.7 | Май_ср_осад = 49
| Июн_ср = 20.0 | Июн_ср_осад = 22
| Июл_ср = 23.3 | Июл_ср_осад = 7
| Авг_ср = 22.6 | Авг_ср_осад = 7
| Сен_ср = 18.3 | Сен_ср_осад = 11
| Окт_ср = 12.0 | Окт_ср_осад = 31
| Ноя_ср = 6.2 | Ноя_ср_осад = 32
| Дек_ср = 2.0 | Дек_ср_осад = 44
| Год_ср = 11.6 | Год_ср_осад = 332
| Янв_ср_мин = -4.3 | Янв_ср_макс = 4.6
| Фев_ср_мин = -2.7 | Фев_ср_макс = 7.2
| Мар_ср_мин = 0.4 | Мар_ср_макс = 11.5
| Апр_ср_мин = 4.8 | Апр_ср_макс = 17.4
| Май_ср_мин = 8.5 | Май_ср_макс = 21.9
| Июн_ср_мин = 12.5 | Июн_ср_макс = 26.4
| Июл_ср_мин = 15.7 | Июл_ср_макс = 29.6
| Авг_ср_мин = 14.8 | Авг_ср_макс = 29.5
| Сен_ср_мин = 10.7 | Сен_ср_макс = 25.8
| Окт_ср_мин = 5.7 | Окт_ср_макс = 19.6
| Ноя_ср_мин = 1.0 | Ноя_ср_макс = 13.2
| Дек_ср_мин = -2.1 | Дек_ср_макс = 6.7
| Год_ср_мин = 5.4 | Год_ср_макс = 17.7
| Янв_а_мин = | Янв_а_макс =
| Фев_а_мин = | Фев_а_макс =
| Мар_а_мин = | Мар_а_макс =
| Апр_а_мин = | Апр_а_макс =
| Май_а_мин = | Май_а_макс =
| Июн_а_мин = | Июн_а_макс =
| Июл_а_мин = | Июл_а_макс =
| Авг_а_мин = | Авг_а_макс =
| Сен_а_мин = | Сен_а_макс =
| Окт_а_мин = | Окт_а_макс =
| Ноя_а_мин = | Ноя_а_макс =
| Дек_а_мин = | Дек_а_макс =
| Год_а_мин = | Год_а_макс =
| Янв_вода =
| Фев_вода =
| Мар_вода =
| Апр_вода =
| Май_вода =
| Июн_вода =
| Июл_вода =
| Авг_вода =
| Сен_вода =
| Окт_вода =
| Ноя_вода =
| Дек_вода =
| Год_вода =
}}
</div>
== Транспорты ==
Ҡаланан 18 км алыҫлыҡта шул уҡ атамалы, бер үк ваҡытта граждан да хәрби ҙә, Конья аэропорты урынлашҡан.
== Иҫтәлекле урындары ==
* Алаетдин ҡалҡыулығы — Заманса Конья урынында тәүге торамалар урынлашҡан тарихи уба.
* Ҡала үҙәге — уникаль сәлжүк архитектураһы.
* Мәүләнә музейы — Руми ҡәберлеге менән комплекс, шунда уҡ (сәма ритуалы менән) дәрүиштәр фестивале уҙғарыла. Хаж ҡылыу һәм туризм үҙәге.
* Сәлимийә мәсете (XVI быуатта [[Сәлим II]] солтан нигеҙ һалған).
* Ҡойоноғлы музейы — тарихи һәм крайҙы өйрәнеүсе.
* Сәлжүк осоро Алаетдин сәлжүк мәсете, [[XIII быуат]].
* Бөйөк Ҡаратай мәҙрәсәһе, хәҙерге заманда — музей.
* Инже Манара мәсете — хәҙерге ваҡытта ағас һәм ташҡа ырып эшләү буйынса ҡуллама сәнғәт музейы.
* Археология музейы.
* Этнография музейы.
* Шәмс Тәбризи мәсете һәм уның ҡәбере.
* Әзизиә мәсете.
* Иплекче мәсете — [[1202 йыл]]да төҙөлгән иң боронғо сәлжүк мәсете.
* Шәрәфетдин мәсете йәки Мәүләнә мәсете Мевляны — [[1636 йыл]]да төҙөлгән ғосман мәсете.
* Хажи Хәсән мәсете.
* Конья (стадион) — 42,276 тамашасы һыйҙырышлы стадион.
{{панорама|Hacıveyiszade Camii'nden Konya - panoramio.jpg|1000px|<center>Хаживәйисзаде мәсете (Hacıveyiszade Mosque) һәм цитаделдан Конья ҡалаһына панорамалы күренеш</center>}}
== Туғандаш ҡалалары ==
{{Div col|3}}
* {{Флаг Таджикистана|20px}} Куля́б (тадж. Кӯлоб; перс. کولاب) — город в Хатлонской области Таджикистана
* {{Флаг Азербайджана|20px}} [[Баку]] ({{lang-az|Bakı}}), [[Азербайджан]]
* {{Флаг Турции|20px}} [[Аксарай]] ({{lang-tr|Aksaray}}), [[Турция]]
* {{Флаг Турции|20px}} [[Гюльтепе]] ({{lang-tr|Gültepe}}), [[Турция]]
* {{Флаг Японии|20px}} [[Киото]] ({{lang-ja|京都}}), [[Япония]]
* {{Флаг Пакистана|20px}} [[Мултан]] ({{lang-ur|ملتان}}, {{lang-en|Multan}}, {{lang-pnb|ملتان}}), [[Пакистан]]<ref>{{cite web|url=http://www.mofa.gov.pk/Press_Releases/2008/Oct/statement_31.html|deadlink=yes|title=Ministry of Foreign Affairs|publisher=Mofa.gov.pk|date=2008-10-31|accessdate=|archiveurl=https://www.webcitation.org/6DDg6rdny?url=http://www.mofa.gov.pk/Press_Releases/2008/Oct/statement_31.html|archivedate=2012-12-27}}</ref>
* {{Флаг Ливана|20px}} [[Триполи (Ливан)|Триполи]] ({{lang-ar|طرابلس}}), [[Ливан]]
* {{Флаг Боснии и Герцеговины|20px}} [[Сараево]] ({{lang-bs|}} и {{lang-hr|Sarajevo}}, {{lang-sr|Сарајево}}), [[Босния и Герцеговина]]
* {{Флаг Испании|20px}} [[Кордова (город, Испания)|Кордова]] ({{lang-es|Córdoba}}), [[Испания]]
* {{Флаг Испании|20px}} [[Толедо]] ({{lang-es|Toledo}}), [[Испания]]
* {{Флаг Афганистана|20px}} [[Балх (город)|Балх]] ({{lang-prs|بلخ}}), [[Афганистан]]
* {{Флаг Северной Македонии|20px}} [[Тетово]] ({{lang-mk|Тетово}}, {{lang-sq|Tetova}}), [[Северная Македония]]<ref>{{cite web |url = http://www.utrinski.com.mk/?ItemID=2C9B19D61C085B4EB61CC8EA95077C95 |title = ''Тетово се збратимува со турскиот град Коња'' |archiveurl = https://web.archive.org/web/20101212004553/http://www.utrinski.com.mk/?ItemID=2C9B19D61C085B4EB61CC8EA95077C95 |archivedate = 2010-12-12 }} — Утрински весник</ref>
* {{Флаг Германии|20px}} [[Дортмунд]] ({{lang-de|Dortmund}}), [[Германия]]
* {{Флаг Японии|20px}} [[Окаяма (город)|Окаяма]] ({{lang-ja|岡山市}}), [[Япония]]
* {{Флаг Боснии и Герцеговины|20px}} [[Кониц]] ({{lang-bs|}} и {{lang-hr|Konjic}}, {{lang-sr|Конјиц}}), [[Босния и Герцеговина]]
* {{Флаг Судана|20px}} [[Гедареф (город)|Гедареф]] ({{lang-ar|القضارف}}, {{lang-en|Gedaref}}), [[Судан]]
* {{Флаг Китая|20px}} [[Сиань]] ({{Китайский|西安||Xī'ān|Сиань}}), [[Китай]]
* {{Флаг Италии|20px}} [[Верона]] ({{lang-it|Verona}}, {{lang-vec|Verona}}), [[Италия]]
* {{Флаг Китая|20px}} [[Хэнань]] ({{Китайский||河南|Hénán}}), [[Китай]]
* {{Флаг Румынии|20px}} [[Бырлад]] ({{lang-ro|Bârlad}}), [[Румыния]]
* {{Флаг Республики Корея|20px}} [[Каннын]] ({{lang-ko3|강릉시|江陵市}}), [[Республика Корея]]
* {{Флаг Государства Палестина|20px}} [[Хеврон]] ({{lang-he|חֶבְרוֹן}}, {{lang-ar|الخليل}}), [[Государство Палестина]]
* {{Флаг Марокко|20px}} [[Фес]] ({{lang-ar|فاس}}, {{lang-fr|Fès}}), [[Марокко]]
* {{Флаг Нидерландов|20px}} [[Зандам]] ({{lang-nl|Zaandam}}), [[Нидерланды]]
* {{Флаг Нидерландов|20px}} [[Суст (Нидерланды)|Суст]] ({{lang-nl|Soest}}), [[Нидерланды]]
* {{Флаг Франции|20px}} [[Париж]] ({{lang-fr|Paris}}), [[Франция]] (город-партнёр)
* {{Флаг Ирана|20px}} [[Тебриз]] ({{lang-fa|تبریز}}, {{lang-az|تبریز Təbriz}}), [[Иран]]
* {{Флаг Бангладеш|20px}} [[Силхет]], ({{lang-bn|সিলেট}}}), [[Бангладеш]]<ref>{{cite web|url=http://www.thedailystar.net/newDesign/news-details.php?nid=229926|title=PM reaches Turkey|date=2012-04-12|accessdate=|archiveurl=https://www.webcitation.org/6DDg8F2zr?url=http://www.thedailystar.net/newDesign/news-details.php?nid=229926|archivedate=2012-12-27}}</ref>
{{Div col end}}
-->
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}
== Әҙәбиәт ==
* W. M. Ramsay, ''Historical Geography of Asia Minor'' (1890);
* ''St Paul the Traveller'' (1895);
* G. Le Strange, ''Lands of the E. Caliphate '' (1905).
* George Sotiriadis An Ethnological Map Illustrating Hellenism in the Balkan Peninsula and Asia Minor.
== Һылтанмалар ==
{{Навигация}}
* {{official|www.konya.bel.tr|города Конья|lang=tr}}
* [http://www.newadvent.org/cathen/07619a.htm Католическая энциклопедия]{{ref-en}}
* [http://www.allaboutturkey.com/konya.htm Информация о городе Конья]{{ref-en}}
* [https://sacredsites.com/middle_east/turkey/shrine_of_rumi_konya.html Храм Руми (Конья)]{{ref-en}}
* [https://turizm.world/tureckij-gorod-konya.html Турецкий город Конья]{{ref-ru}}
{{ВС}}
{{-}}
{{Города Турции}}
[[Категория:Конья]]
[[Категория:Үҙәк Анатолия]]
[[Категория:Элекке баш ҡалалар]]
[[Категория:Изге ҡалалар]]
9rqdrsbr84ju5qwr81k6wrwom71mzg4
1146819
1146818
2022-07-23T11:38:52Z
Akkashka
14326
/* Туғандаш ҡалалары */
wikitext
text/x-wiki
{{НП-Турция
|статус = Ҡала
|русское название = Конья
|оригинальное название = Konya
|изображение = City of Konya.jpg
|герб =
|флаг =
|ширина герба =
|ширина флага =
|lat_deg= 37|lat_min= 52|lat_sec=
|lon_deg= 32|lon_min= 29|lon_sec=
|ил = Конья (ил){{!}}Конья
|вид района =
|район =
|район в таблице =
|вид общины =
|община =
|община в таблице =
|внутреннее деление =
|вид главы =мэр
|дата основания =б. э.т. 7500 йыл
|первое упоминание =б. э. т. 7500 йыл
|прежние имена =Куванна, Икония
|статус с =
|площадь =
|вид высоты = высота НУМ
|высота центра НП = 1016
|климат =уртаса континенталь
|население = 2 161 303<ref name="Turkey: Major cities and provinces">{{cite web|title=Turkey: Major cities and provinces|url=http://citypopulation.de/Turkey-C20.html|publisher=citypopulation.de|accessdate=2015-02-08|archive-date=2015-02-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20150224193933/http://www.citypopulation.de/Turkey-C20.html|deadlink=no}}</ref>
|год переписи = 2016
|плотность =
|агломерация =
|национальный состав =төрөктәр
|конфессиональный состав =
|этнохороним =
|часовой пояс =+3
|DST =1
| код = <small>(+90)</small> 332
|почтовый индекс = 42×××
|почтовые индексы =
|автомобильный код =
|вид идентификатора =
|цифровой идентификатор =
|сайт = http://www.konya.bel.tr
|глава = Уғур Ибраһим Алтай
}}
[[Файл:Maulana_mausoleum_konya.jpg|мини|350x350пкс|Мәүләнә Мавзолейы ([[Йәләлетдин Руми]]) Конья ҡалаһы]]
'''Конья''' (''төр.'' Konya; ''бор. гр.'' Ικόνιον, {{Lang-la|Iconium}}, ''Икониум'', ''Кувана'') — [[Төркиә|Төркиәлә]] [[Кесе Азия|Анатолияның]] үҙәк өлөшөндә урынлашҡан [[ҡала]]. Халҡы — 225 079 2, шул исемле, [[Конья (провинция)|Конья]], [[Төркиәнең административ бүленеше|провинцияһы (ил)]] үҙәге
Ҡала үҙенең тарихы менән билдәле, ҙур дини һәм мәҙәни ҡиммәткә эйә.
== Тарихы ==
=== Грек осорона тиклем ===
Был урында кешеләр бик борондан йәшәгән. Ҡаланан 50 км көньяҡтараҡ тарихы б. э. т. 7500 йыл менән иҫәпләнгән [[Чаталһөйүк]] ҡала биләмәһе урынлашҡан.
Яҡынса 4000 йыл элек Куванна атамаһы менән Хет батшалығына ҡараған, һәм ул [[Фригия]]ла ла шулай аталған.
=== Рим һәм византия осоро ===
Грек документтарында ҡала '''Иконион''' (Иконий) тип теркәлгән.
Изге Яҙмалағы (Тәүрат) Деяния апостолов (йәки тәғлимәтте ихлас тотоусы һәм таратыусы илселәрҙең эштәрендә) Иконион (Икония) (14:1) иҫкә алына, илсе Павелдың сәфәрҙәре ҡала менән бәйле. Икония тәүге ғазапланыусыһы Фёкланың (I быуаттың 30-сы йылдары), бөйөк ғазапланыусы Параскева-Пятницаның (III быуат) тыуған ере тип иҫәпләнә
Рим императоры Клавдий осоронда ҡала ветерандарға тапшырылған һәм «Клавдикониум» тип аталған.
Ҡала [[Ликаония]] рим провинцияһына, грек осоронда ҡала [[Фригия]]ға ҡараған<ref name="Викитека ЭСБЕ">{{ВТ-ЭСБЕ|Икониум|[[Щукарев, Александр Николаевич|Щукарев А. Н.]]}}</ref>. Баш ҡала үҙәгендәге археологик ҡаҙылмалар (Аладдин-тәпә) яҡынса б. э. 25 йылғы фригий әйберҙәрен, шулай уҡ күрше Галатия, Каппадокия, Писидия һәм Памфилия провинцияларына хас предметтарҙы табыуға килтергән.
Император тәңкәләренән күренеүенсә, Икониумдың Рим колонияһына хоҡуғы булған. Икониум тәре йөрөтөүселәр походтары осоронда айырыуса йыш телгә алына.
=== Сәлжүктәр ===
[[Файл:Rumi museum.jpg|thumb|left|350px|Коньяла Руми ҡәберлеге янындағы музей]]
1070-се йылдарҙа Конья районын сәлжүктәр биләй. Сәлжүк дәүләтенең ҡеүәте әкренләп кәмей барған, ә Икониум баш ҡала булған ваҡытта дәүләт Икония солтанлығы тип аталған, ә Конья атамаһы бер нисә быуаттан һуң барлыҡҡа килә. Шул осорҙа Конья төрөк һәм фарсы мәҙәниәтенең әүҙем үҙәге булған.
Сәлжүк осоронда бында танылған шағир һәм математик [[Ғүмәр Хәйәм]] йәшәгән (1048—1131). XIII быуатта бында Мәүләнә Руми Йәләлетдин йәшәгән һәм ерләнгән, 1244 йылда бында ул Шемс Тәбризи менән осрашҡан, һәм улар Мәүләүиҙең суфый орденын барлыҡҡа килтергән. Руми 1273 йылдың 17 декабрендә вафат була, уның кәшәнәһе әле лә изге урын булып һанала, ғибәҙәт ҡылыусылар Коньяға даими рәүештә килә, байрамдарҙа уның ҡәбере янында Сәма йолаһын үткәрә.
1240-сы йылдар башында Анатолияны монголдар яулап алғандан һуң, Конья суфыйсылыҡ үҙәге булып ҡала, һәм бөтә көнсығыш буйынса Мәүләнәнеке кеүек дәрүиш ордендары ойошторола.
Сәлжүк дәүләтенә килгәндә, XIV быуаттың тәүге яртыһында ул бер нисә бейлеккә бүленгән. 1322 йылда Сәлжүк Рум солтанатының элекке баш ҡалаһын Ҡараманидтар яулап ала һәм ул 1420 йылға тиклем уларҙың баш ҡалаһы була.
=== Ғосман империяһы ===
Ғосман ваҡытында Конья дәрүиштәр үҙәге һәм күп ғибәҙәт ҡылыусылар йыйылған изге ҡала булған. 1553 йылда Конья эргәһендәге Эрегли ауылында шаһзаде Мостафа язалап үлтерелә, ә 1559 йылда Ғосман империяһының буласаҡ солтаны Сәлим II алышта үҙенең ҡустыһы шаһзаде Баязитты ҡыйрата.
[[1832 йыл]]дың 21 декабрендә бында Ибраһим-пашаның Мысыр ғәскәре менән бөйөк вәзир Мехмед Рәшид-пашаның Осман армияһы араһында хәл иткес алыш була. Ғосман көсө өҫтөнлөк итеүгә ҡарамаҫтан, улар төплө еңелгән, яраланған Мехмед Рәшид-паша үҙе лә әсирлеккә алынған.
1912 йылда Конья ҡалаһында мосолмандар — 51 986 кеше, сиғандар — 12 000 кеше, әрмәндәр — 5 000 кеше, гректар — 4 822 кеше, йәһүдтәр — 70 кеше йәшәгән<ref>George Sotiriadis, An Ethnological Map Illustrating Hellenism in the Balkan Peninsula and Asia Minor, 1918</ref>.
=== Төркиә ===
[[Файл:Konya-Selcuk-University-library.jpg|thumb|Сәлжүк университеты китапханаһы һәм архивы]]
[[Файл:Konya-Selcuk-University-Medicine-Faculty.jpg|thumb|Сәлжүк университетының медицина факультеты]]
[[Файл:Mevlana Konya.jpg|thumb|200px|1273 йылда барлыҡҡа килгән [[суфый]] ордены [[Мәүләүи]] һәм уның сәмаһы (әйләнеүсе дәрүиштәре) Конья һәм Төркиәнең иң билдәле символдарының береһе булып тора]]
1925 йылда Ататөрк, дәрүиштәр илде яңыртыуға ҡамасаулай, тип ҡарар итә һәм суфый ордендары эшмәкәрлеген тыйған йәки ҡапыл сикләгән указдарға ҡул ҡуя. Суфыйҙар монастырҙары музейҙар итеп үҙгәртеп ҡоролған. 1927 йылда Руми мавзолейы шулай уҡ музей итеп үҙгәртелә. 1957 йылда Коньяла боронғо мәҙәниәтте тергеҙеү йәмғиәте булараҡ әйләнеүсе дәрүиштәр йәмғиәте тергеҙелә. Йыл һайын декабрь уртаһында бейеү менән оҙатылған дәрүиштәр фестивале уҙғарыла. Фестивалдәр динигә ҡарағанда донъяуираҡ характерҙа уҙғарыла.
== Климаты ==
Урта диңгеҙҙең географик яҡынлығына ҡарамаҫтан, Конья климаты Антальяға йәки Ялтаға ҡарағанда һалҡыныраҡ, быға диңгеҙ кимәленән юғары бейеклеге (1000 метр самаһы) һәм һалҡын төньяҡ елдәрҙән һаҡланмау булышлыҡ итә. Климаты уртаса континенталь, ярым ҡоро (Кёппен климаттар классификацияһы: Dsa<!-- Ds — климат умеренно холодный с сухим летом + a — жарко: 23 — 28 °C --> и BSk<!-- BS — климат степей + k — прохладно: 0 — 10 °C -->), йылдың 4 миҙгеле хас<ref name="DMI Iklim">{{cite web |url=http://www.dmi.gov.tr/FILES/iklim/iklim_siniflandirmalari.pdf |title=Dmi.gov.tr — İklim Sınıflandırmaları |accessdate=2013-09-15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120511211119/http://dmi.gov.tr/FILES/iklim/iklim_siniflandirmalari.pdf |archivedate=2012-05-11 |deadlink=yes }}</ref>. Йәй эҫе һәм оҙайлы, тәүлек дауамында температура ныҡ үҙгәреүсән. Йәйге көндәр эҫе булыуына ҡарамаҫтан, төндәр һалҡынса ҡала. Ҡыш сағыштырмаса һалҡын һәм ҡарлы. Яҙ сағыштырмаса һуң башлана, ә йәй май уртаһына ғына килеп етә һәм сентябрь аҙағында тамамлана. Көҙ иһә оҙайлы, һауа торошо яйлап үҙгәрә. Яуым-төшөмдөң төп өлөшө яҙ һәм көҙ була. Йәйгеһен ямғырҙар ныҡ һирәк яуа. Ҡыш көнө яуым-төшөм йыш ҡына ҡар рәүешендә яуа. Ҡар ҡатламы уртаса 45 көн (кәм тигәндә 15 көн — күп тигәндә 75 көн) ята<ref name="DMI Iklim"/>.
Ғинуарҙың уртаса температураһы 0,0 °C; июлдең — 23 °C. Уртаса йыллыҡ температура — 11,6 °C. Йыл буйына уртаса Коньяла 332 мм яуым-төшөм була, яҡынса 104 ямғырлы көнгә (ҡыш башлыса ҡар булып) тура килә<ref name="DMI Konya">{{cite web |url=http://www.dmi.gov.tr/veridegerlendirme/il-ve-ilceler-istatistik.aspx?m=KONYA |title=Dmi.gov.tr — İl ve İlçelerimize Ait İstatistiki Veriler: Konya |accessdate=2013-09-15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130922053136/http://www.dmi.gov.tr/veridegerlendirme/il-ve-ilceler-istatistik.aspx?m=KONYA |archivedate=2013-09-22 |deadlink=yes }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.mgm.gov.tr/FILES/verideger/diger/ankara-konya-yagisligun.pdf |title=Dmi.gov.tr — Ankara ve Konya illeri yağışlı gün sayısı |access-date=2013-09-15 |archive-date=2015-03-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150328235246/http://www.mgm.gov.tr/FILES/verideger/diger/ankara-konya-yagisligun.pdf |deadlink=no }}</ref>.
35 °C-тан эҫе көндәр һирәк һәм ҡыҫҡа ваҡытлы була, −15 °C-тан түбәнерәк һыуыҡтар шулай уҡ һирәк була<ref name="DMI Konya"/>.
Минималь температура минус 26,5 градус ([[1972 йыл]]дың 6 феврале), максималь эҫе — 40,6 градус ([[2000 йыл]]дың 30 июле)<ref name="DMI Konya"/>.
<div style="width:80%">
{{Климат местности
| Положение = center
| Место_род = Конья
| Источник = [http://www.climate-charts.com/Locations/t/TU17244.php World Climate]
| Янв_ср = 0.0 | Янв_ср_осад = 38
| Фев_ср = 2.0 | Фев_ср_осад = 32
| Мар_ср = 5.9 | Мар_ср_осад = 28
| Апр_ср = 11.2 | Апр_ср_осад = 31
| Май_ср = 15.7 | Май_ср_осад = 49
| Июн_ср = 20.0 | Июн_ср_осад = 22
| Июл_ср = 23.3 | Июл_ср_осад = 7
| Авг_ср = 22.6 | Авг_ср_осад = 7
| Сен_ср = 18.3 | Сен_ср_осад = 11
| Окт_ср = 12.0 | Окт_ср_осад = 31
| Ноя_ср = 6.2 | Ноя_ср_осад = 32
| Дек_ср = 2.0 | Дек_ср_осад = 44
| Год_ср = 11.6 | Год_ср_осад = 332
| Янв_ср_мин = -4.3 | Янв_ср_макс = 4.6
| Фев_ср_мин = -2.7 | Фев_ср_макс = 7.2
| Мар_ср_мин = 0.4 | Мар_ср_макс = 11.5
| Апр_ср_мин = 4.8 | Апр_ср_макс = 17.4
| Май_ср_мин = 8.5 | Май_ср_макс = 21.9
| Июн_ср_мин = 12.5 | Июн_ср_макс = 26.4
| Июл_ср_мин = 15.7 | Июл_ср_макс = 29.6
| Авг_ср_мин = 14.8 | Авг_ср_макс = 29.5
| Сен_ср_мин = 10.7 | Сен_ср_макс = 25.8
| Окт_ср_мин = 5.7 | Окт_ср_макс = 19.6
| Ноя_ср_мин = 1.0 | Ноя_ср_макс = 13.2
| Дек_ср_мин = -2.1 | Дек_ср_макс = 6.7
| Год_ср_мин = 5.4 | Год_ср_макс = 17.7
| Янв_а_мин = | Янв_а_макс =
| Фев_а_мин = | Фев_а_макс =
| Мар_а_мин = | Мар_а_макс =
| Апр_а_мин = | Апр_а_макс =
| Май_а_мин = | Май_а_макс =
| Июн_а_мин = | Июн_а_макс =
| Июл_а_мин = | Июл_а_макс =
| Авг_а_мин = | Авг_а_макс =
| Сен_а_мин = | Сен_а_макс =
| Окт_а_мин = | Окт_а_макс =
| Ноя_а_мин = | Ноя_а_макс =
| Дек_а_мин = | Дек_а_макс =
| Год_а_мин = | Год_а_макс =
| Янв_вода =
| Фев_вода =
| Мар_вода =
| Апр_вода =
| Май_вода =
| Июн_вода =
| Июл_вода =
| Авг_вода =
| Сен_вода =
| Окт_вода =
| Ноя_вода =
| Дек_вода =
| Год_вода =
}}
</div>
== Транспорты ==
Ҡаланан 18 км алыҫлыҡта шул уҡ атамалы, бер үк ваҡытта граждан да хәрби ҙә, Конья аэропорты урынлашҡан.
== Иҫтәлекле урындары ==
* Алаетдин ҡалҡыулығы — Заманса Конья урынында тәүге торамалар урынлашҡан тарихи уба.
* Ҡала үҙәге — уникаль сәлжүк архитектураһы.
* Мәүләнә музейы — Руми ҡәберлеге менән комплекс, шунда уҡ (сәма ритуалы менән) дәрүиштәр фестивале уҙғарыла. Хаж ҡылыу һәм туризм үҙәге.
* Сәлимийә мәсете (XVI быуатта [[Сәлим II]] солтан нигеҙ һалған).
* Ҡойоноғлы музейы — тарихи һәм крайҙы өйрәнеүсе.
* Сәлжүк осоро Алаетдин сәлжүк мәсете, [[XIII быуат]].
* Бөйөк Ҡаратай мәҙрәсәһе, хәҙерге заманда — музей.
* Инже Манара мәсете — хәҙерге ваҡытта ағас һәм ташҡа ырып эшләү буйынса ҡуллама сәнғәт музейы.
* Археология музейы.
* Этнография музейы.
* Шәмс Тәбризи мәсете һәм уның ҡәбере.
* Әзизиә мәсете.
* Иплекче мәсете — [[1202 йыл]]да төҙөлгән иң боронғо сәлжүк мәсете.
* Шәрәфетдин мәсете йәки Мәүләнә мәсете Мевляны — [[1636 йыл]]да төҙөлгән ғосман мәсете.
* Хажи Хәсән мәсете.
* Конья (стадион) — 42,276 тамашасы һыйҙырышлы стадион.
{{панорама|Hacıveyiszade Camii'nden Konya - panoramio.jpg|1000px|<center>Хаживәйисзаде мәсете (Hacıveyiszade Mosque) һәм цитаделдан Конья ҡалаһына панорамалы күренеш</center>}}
== Туғандаш ҡалалары ==
{{Div col|3}}
* {{Флаг Таджикистана|20px}} Куля́б (тадж. Кӯлоб; перс. کولاب) — Тажикистандың Хатлон өлкәһендәге ҡала
* {{Флаг Азербайджана|20px}} [[Баҡы]] ({{lang-az|Bakı}}), [[Әзербайжан]]
* {{Флаг Турции|20px}} [[Аҡһарай]] ({{lang-tr|Aksaray}}), [[Төркиә]]
* {{Флаг Турции|20px}} [[Гөлтәпә]] ({{lang-tr|Gültepe}}), [[Төркиә]]
* {{Флаг Японии|20px}} [[Киото]] ({{lang-ja|京都}}), [[Япония]]
* {{Флаг Пакистана|20px}} [[Мултан]] ({{lang-ur|ملتان}}, {{lang-en|Multan}}, {{lang-pnb|ملتان}}), [[Пакистан]]<ref>{{cite web|url=http://www.mofa.gov.pk/Press_Releases/2008/Oct/statement_31.html|deadlink=yes|title=Ministry of Foreign Affairs|publisher=Mofa.gov.pk|date=2008-10-31|accessdate=|archiveurl=https://www.webcitation.org/6DDg6rdny?url=http://www.mofa.gov.pk/Press_Releases/2008/Oct/statement_31.html|archivedate=2012-12-27}}</ref>
* {{Флаг Ливана|20px}} [[Триполи (Ливан)|Триполи]] ({{lang-ar|طرابلس}}), [[Ливан]]
* {{Флаг Боснии и Герцеговины|20px}} [[Сараево]] ({{lang-bs|}} и {{lang-hr|Sarajevo}}, {{lang-sr|Сарајево}}), [[Босния һәм Герцеговина]]
* {{Флаг Испании|20px}} [[Кордова (город, Испания)|Кордова]] ({{lang-es|Córdoba}}), [[Испания]]
* {{Флаг Испании|20px}} [[Толедо]] ({{lang-es|Toledo}}), [[Испания]]
* {{Флаг Афганистана|20px}} [[Балх (город)|Балх]] ({{lang-prs|بلخ}}), [[Афғанстан]]
* {{Флаг Северной Македонии|20px}} [[Тетово]] ({{lang-mk|Тетово}}, {{lang-sq|Tetova}}), [[Төньяҡ Македония]]<ref>{{cite web |url = http://www.utrinski.com.mk/?ItemID=2C9B19D61C085B4EB61CC8EA95077C95 |title = ''Тетово се збратимува со турскиот град Коња'' |archiveurl = https://web.archive.org/web/20101212004553/http://www.utrinski.com.mk/?ItemID=2C9B19D61C085B4EB61CC8EA95077C95 |archivedate = 2010-12-12 }} — Утрински весник</ref>
* {{Флаг Германии|20px}} [[Дортмунд]] ({{lang-de|Dortmund}}), [[Германия]]
* {{Флаг Японии|20px}} [[Окаяма (город)|Окаяма]] ({{lang-ja|岡山市}}), [[Япония]]
* {{Флаг Боснии и Герцеговины|20px}} [[Кониц]] ({{lang-bs|}} и {{lang-hr|Konjic}}, {{lang-sr|Конјиц}}), [[Босния һәм Герцеговина]]
* {{Флаг Судана|20px}} [[Гедареф (город)|Гедареф]] ({{lang-ar|القضارف}}, {{lang-en|Gedaref}}), [[Судан]]
* {{Флаг Китая|20px}} [[Сиань]] ({{Китайский|西安||Xī'ān|Сиань}}), [[Ҡытай]]
* {{Флаг Италии|20px}} [[Верона]] ({{lang-it|Verona}}, {{lang-vec|Verona}}), [[Италия]]
* {{Флаг Китая|20px}} [[Хэнань]] ({{Китайский||河南|Hénán}}), [[Ҡытай]]
* {{Флаг Румынии|20px}} [[Бырлад]] ({{lang-ro|Bârlad}}), [[Румыния]]
* {{Флаг Республики Корея|20px}} [[Каннын]] ({{lang-ko3|강릉시|江陵市}}), [[Корея Республикаһы]]
* {{Флаг Государства Палестина|20px}} [[Хеврон]] ({{lang-he|חֶבְרוֹן}}, {{lang-ar|الخليل}}), [[Палестина дәүләте]]
* {{Флаг Марокко|20px}} [[Фес]] ({{lang-ar|فاس}}, {{lang-fr|Fès}}), [[Марокко]]
* {{Флаг Нидерландов|20px}} [[Зандам]] ({{lang-nl|Zaandam}}), [[Нидерланды]]
* {{Флаг Нидерландов|20px}} [[Суст (Нидерланды)|Суст]] ({{lang-nl|Soest}}), [[Нидерланды]]
* {{Флаг Франции|20px}} [[Париж]] ({{lang-fr|Paris}}), [[Франция]] (партнёр ҡала)
* {{Флаг Ирана|20px}} [[Тәбриз]] ({{lang-fa|تبریز}}, {{lang-az|تبریز Təbriz}}), [[Иран]]
* {{Флаг Бангладеш|20px}} [[Силхет]], ({{lang-bn|সিলেট}}}), [[Бангладеш]]<ref>{{cite web|url=http://www.thedailystar.net/newDesign/news-details.php?nid=229926|title=PM reaches Turkey|date=2012-04-12|accessdate=|archiveurl=https://www.webcitation.org/6DDg8F2zr?url=http://www.thedailystar.net/newDesign/news-details.php?nid=229926|archivedate=2012-12-27}}</ref>
{{Div col end}}
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}
== Әҙәбиәт ==
* W. M. Ramsay, ''Historical Geography of Asia Minor'' (1890);
* ''St Paul the Traveller'' (1895);
* G. Le Strange, ''Lands of the E. Caliphate '' (1905).
* George Sotiriadis An Ethnological Map Illustrating Hellenism in the Balkan Peninsula and Asia Minor.
== Һылтанмалар ==
{{Навигация}}
* {{official|www.konya.bel.tr|города Конья|lang=tr}}
* [http://www.newadvent.org/cathen/07619a.htm Католическая энциклопедия]{{ref-en}}
* [http://www.allaboutturkey.com/konya.htm Информация о городе Конья]{{ref-en}}
* [https://sacredsites.com/middle_east/turkey/shrine_of_rumi_konya.html Храм Руми (Конья)]{{ref-en}}
* [https://turizm.world/tureckij-gorod-konya.html Турецкий город Конья]{{ref-ru}}
{{ВС}}
{{-}}
{{Города Турции}}
[[Категория:Конья]]
[[Категория:Үҙәк Анатолия]]
[[Категория:Элекке баш ҡалалар]]
[[Категория:Изге ҡалалар]]
j9vi8xiy570vxx4twybt3efkl3fdp4d
Чаталһөйүк
0
184231
1146801
2022-07-23T08:27:09Z
Akkashka
14326
"[[:ru:Special:Redirect/revision/123731469|Чатал-Хююк]]" битен тәржемә итеп төҙөлгән
wikitext
text/x-wiki
<span></span>
[[Категория:Всемирное наследие по алфавиту]]
[[Категория:Всемирное наследие по алфавиту]]
[[Категория:Всемирное наследие по алфавиту]]
[[Категория:Всемирное наследие по алфавиту]]
[[Категория:Всемирное наследие по алфавиту]]
[[Категория:Всемирное наследие по алфавиту]]
[[Категория:Всемирное наследие по алфавиту]]
[[Категория:Всемирное наследие по алфавиту]]
[[Категория:Всемирное наследие по алфавиту]]
[[Категория:Всемирное наследие по алфавиту]]
[[Категория:Всемирное наследие по алфавиту]]
[[Категория:Всемирное наследие по алфавиту]]
[[Категория:Всемирное наследие по алфавиту]]
[[Категория:Всемирное наследие по алфавиту]]
[[Категория:Всемирное наследие по алфавиту]]
[[Категория:Всемирное наследие по алфавиту]]
[[Категория:Всемирное наследие по алфавиту]]
[[Категория:Всемирное наследие по алфавиту]]
[[Категория:Всемирное наследие по алфавиту]]
[[Категория:Всемирное наследие по алфавиту]]
[[Категория:Всемирное наследие по алфавиту]]
[[Категория:Всемирное наследие по алфавиту]]
[[Категория:Всемирное наследие по алфавиту]]
[[Категория:Всемирное наследие по алфавиту]]
[[Категория:Всемирное наследие по алфавиту]]
[[Категория:Всемирное наследие по алфавиту]]
[[Категория:Всемирное наследие по алфавиту]]
[[Категория:Всемирное наследие по алфавиту]]
[[Категория:Всемирное наследие по алфавиту]]
[[Категория:Всемирное наследие по алфавиту]]
[[Категория:Всемирное наследие по алфавиту]]
[[Категория:Всемирное наследие по алфавиту]]
[[Категория:Всемирное наследие по алфавиту]]
[[Категория:Всемирное наследие по алфавиту]]
[[Категория:Всемирное наследие по алфавиту]]
[[Категория:Всемирное наследие по алфавиту]]
[[Категория:Всемирное наследие по алфавиту]]
[[Категория:Всемирное наследие по алфавиту]]
<indicator name="0-coord"><span class="coordinates plainlinks nourlexpansion" data-param="37_40_01.2_N_32_49_39.8_E_type:landmark_region:TR_scale:100000"><span title="Показать карту"><maplink lang="ru" latitude="37.667000" longitude="32.827722" text="37°40′01″&nbsp;с.&nbsp;ш. 32°49′39″&nbsp;в.&nbsp;д." title="Чатал-Хююк" zoom="12">[ {
"type": "Feature",
"geometry": {
"type": "Point",
"coordinates": [
32.827722,
37.667000 ]
},
"properties": {
"title": "Чатал-Хююк",
"marker-symbol": "star",
"marker-color": "#3366cc"
}
} , {
"type": "ExternalData",
"service": "geoline",
"ids": "Q192522",
"properties": {
"stroke": "#FF9999"
}
}, {
"type": "ExternalData",
"service": "geoshape",
"ids": "Q192522",
"properties": {
"fill": "#FF0000",
"fill-opacity": 0.1,
"stroke": "#FF9999"
}
} ]</maplink></span><sup class="geo-services noprint"><span class="geo-geohack" title="Карты и инструменты на GeoHack">[//geohack.toolforge.org/geohack.php?language=ru&pagename=%D0%A7%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%BB-%D0%A5%D1%8E%D1%8E%D0%BA¶ms=37_40_01.2_N_32_49_39.8_E_type:landmark_region:TR_scale:100000 <span>H</span>]</span><span class="geo-google" title="Это место на «Картах Google»">[//maps.google.com/maps?ll=37.667000,32.827722&q=37.667000,32.827722&spn=0.1,0.1&t=h&hl=ru <span>G</span>]</span><span class="geo-yandex" title="Это место на «Яндекс.Картах»">[//yandex.ru/maps/?ll=32.827722,37.667000&pt=32.827722,37.667000&spn=0.1,0.1&l=sat,skl <span>Я</span>]</span><span class="geo-osm" title="Это место на карте OpenStreetMap">[https://www.openstreetmap.org/?mlat=37.667000&mlon=32.827722&zoom=12 <span>O</span>]</span></sup></span></indicator>
'''Чаталгөйүк''' (иҫке яҙмала) йәки '''Чаталһөйүк''', правильнее '''Чаталһөйүк''' ([[Турецкий язык|тур.]] <span lang="tr" style="font-style:italic;">Çatalhöyük</span> <span class="IPA">[[Международный фонетический алфавит|[tʃaˈtal.højyk]]]</span>, һүҙмә-һүҙ «Сәнске-уба» — [[Конья (ил)|Конья]] провинцияһындағы (көньяҡ [[Анатолия]]) [[неолит]] һәм [[энеолит]] осорона ҡараған ҙур тораҡ. Иң ҙур, иң яҡшы һаҡланған һәм ҙур неолитик ауыл булып тора. Иң боронғо табылған мәҙәни ҡатламдар б. э. т. 7400 й. ҡарай. Торама б. э. т. 5600 йылға тиклем булған. [[Бронзовый век|Бронза быуаты]] башланғанға тиклем халҡы ауылды ташлап киткән. Торама [[Хасандаг]] вулканының ике үркәсле түбәһенән 140 км алыҫлыҡта урынлашҡан булған. Тораманың көнсығыш өлөшө тигеҙлек өҫтөнән 20 м өҫтәрәк ҡалҡыулыҡ барлыҡҡа килтерә. Ауылдан көнбайышҡа табан бәләкәйерәк ҙурлыҡтағы тағы бер торама булған, ә унан көнсығышҡа табан бер нисә йөҙ метр алыҫлыҡта [[Армения|әрмән]] һәм [[Византия|византий]] осоро ауылы табылған
[[Категория:Европаның археологик мәҙәниәте]]
[[Категория:Азияның археологик мәҙәниәттәре]]
[[Категория:Төркиәлә бөтә донъя мираҫы]]
j0h9h2jksh6wmabb5ucsyhhk5eh4atb
1146802
1146801
2022-07-23T08:50:09Z
Akkashka
14326
wikitext
text/x-wiki
{{Объект Всемирного наследия
|RusName = Чаталһөйүк неолитик торағы
|Name = Neolithic Site of Çatalhöyük
|Image = CatalHoyukSouthArea.JPG
|imagecaption = көньяҡ өлөшөндә ҡаҙыныуҙар
|State Party = [[Төркиә]]
|Type = Мәҙәни
|Criteria = ii, iv
|ID = 1405
|Link = http://whc.unesco.org/en/list/1405
|Region = Европа һәм Төньяҡ Америка/Яҡын Көнсығыш, [[Гамирк]]
|Coordinates =
|Year = 2012
|Session = 36
|Extension =
|Danger =
|lat_dir = N |lat_deg = 37 |lat_min = 40 |lat_sec = 01.2
|lon_dir = E |lon_deg = 32 |lon_min = 49 |lon_sec = 39.8
|region = TR
|CoordAddon = type:landmark_region:TR
|регион ПозКарты = Төркиә
}}
'''Чаталһөйүк''' йәки '''Чаталгөйүк''' (иҫке яҙмала), дөрөҫөрге '''Чаталһөйүк''' ([[Турецкий язык|тур.]] class="IPA">[[Международный фонетический алфавит|[tʃaˈtal.højyk]]], һүҙмә-һүҙ «Сәнске-уба» — [[Конья (ил)|Конья]] провинцияһындағы (көньяҡ [[Анатолия]]) [[неолит]] һәм [[энеолит]] осорона ҡараған ҙур тораҡ. Иң ҙур, иң яҡшы һаҡланған һәм ҙур неолитик ауыл булып тора. Иң боронғо табылған мәҙәни ҡатламдар б. э. т. 7400 й. ҡарай. Торама б. э. т. 5600 йылға тиклем булған. [[Бронзовый век|Бронза быуаты]] башланғанға тиклем халҡы ауылды ташлап киткән. Торама [[Хасандаг]] вулканының ике үркәсле түбәһенән 140 км алыҫлыҡта урынлашҡан булған. Тораманың көнсығыш өлөшө тигеҙлек өҫтөнән 20 м өҫтәрәк ҡалҡыулыҡ барлыҡҡа килтерә. Ауылдан көнбайышҡа табан бәләкәйерәк ҙурлыҡтағы тағы бер торама булған, ә унан көнсығышҡа табан бер нисә йөҙ метр алыҫлыҡта [[Армения|әрмән]] һәм [[Византия|византий]] осоро ауылы табылған
Чаталһөйүк ике айырым ҡурғандан: б. э. т. яҡынса 7100-5900 йй. менән билдәләнгән Көнсығыш ҡурғандан һәм б. э. т. яҡынса 6000-5600 йылдар менән билдәләнгән Көнбайыш ҡурғандан (калибрланған даталар) тора<ref>[https://www.smithsonianmag.com/science-nature/ancient-proteins-unwashed-dishes-reveal-diets-lost-civilization-180970481/ Ancient Proteins From Unwashed Dishes Reveal the Diets of a Lost Civilization]</ref>.
== География ==
<!-- Чатал-Хююк («вилообразный холм») расположен в Гамирке, в 3 км к югу от современного села Кючюккёй и примерно в 40 км к юго-востоку от города [[Конья]]. Ближайшим крупным городом с железнодорожным сообщением является [[Чумра]] (в 17 км к югу от поселения). Холм искусственного происхождения, создавался в течение тысячи лет путём постройки новых строений поверх старых. Поселение отчётливо выделяется среди окружающей его Иконийской равнины, оно состоит из двух холмов: восточного, самого старого и крупного, и западного (Кучук-Хююл — «маленький холм»), являющегося поселением медного века<ref name=":0">{{Книга|автор = Ian Hodder|заглавие = Çatalhöyük. The Leopard's Tale – Revealing the Mysteries of Turkey's ancient 'town'|ответственный = |издание = |место = |издательство = Thames & Hudson|год = 2006|страницы = |страниц = |isbn = 0-500-05141-0}}</ref>. Археологи считают, что население поселения составляло от 3 до 10 тысяч человек, а число домов доходило до 2 тысяч.
Плато Конья в Гамирке является дном высохшего озера эпохи [[плейстоцен]]а, находится на высоте чуть более 1 тыс. м над уровнем моря. Реки, которые в древности впадали в озеро, образовывали веерообразные [[Дельта реки|дельты]]. На крупнейшей из дельт, на берегу реки Чаршамба, и располагался Чатал-Хююк. Чаршамба изначально протекала между двумя холмами и в условиях засушливого климата обеспечивала пресной водой жителей поселения<ref name=":3">{{Книга|автор = Trevor Watkins.|заглавие = From Foragers to Complex Societies in Southwest Asia", kapitel 6 i The Human Past: World Prehistory & the Development of Human Societies|ответственный = |издание = |место = |издательство = Thames & Hudson|год = 2005|страницы = |страниц = |isbn = 978-0-500-28531-2}}</ref>.
== Археология ==
[[Файл:Çatalhöyük after the first excavations by James Mellaart and his team..jpg|thumb|340x340px|Меллаарт ҡаҙылмаларынан һуң Чаталһөйүк күренеше]]
[[Файл:Catal Hüyük 10.JPG|thumb|340x340px|Ҡаҙылмаларҙың хәҙерге күренеше]]
[[Файл:Çatalhöyük kazı alanı çatısı.JPG|thumb|340x340px|Ҡаҙылмаларҙың күренеше]]
Чатал-Хююк использовался местными жителями как место для выпаса скота, с которым были связаны определённые суеверия<ref name=":0" />. 10 ноября 1958 года три исследователя от Британского института археологии в Анкаре Дэвид Френч, Алан Холл и [[Меллаарт, Джеймс|Джеймс Меллаарт]] приметили холм в ходе поисков ранних поселений на плато Конья<ref name="balter127" />. В тот же день были обнаружены три находки керамики и обсидиана, стало ясно, что холм является огромной находкой эпохи неолита. [[Меллаарт, Джеймс|Меллаарт]] до 1961 года был занят на раскопках Хаджилара, вернувшись с женой, работавшей фотографом, и турецкой группой, они начали крупные раскопки, которые продолжались до 1965 года<ref name=gard>{{книга |год=2006 |заглавие=Gardner's Art Through the Ages: The Western Perspective: Volume 1 |издание=Twelfth |издательство={{Нп3|Cengage|Wadsworth Publishing|en|Cengage}} |место=Belmont, California |isbn=0-495-00479-0 |страницы=12—4 |ref=Kleiner |язык=en |автор=Kleiner, Fred S.; Mamiya, Christin J.}}</ref>. Под руководством [[Меллаарт, Джеймс|Джеймса Меллаарта]] в Чатал-Хююке работал датский палеоботаник [[Ганс Хелбаек]] из [[Национальный музей Дании|Национального музея Дании]]<ref name="balter127" />.
Хелбаек обнаружил большое количество домашней пшеницы ([[Пшеница однозернянка|однозернянки]] и [[Пшеница двузернянка|двузернянки]]), [[Ячмень|ячменя]] и [[горох]]а<ref>{{Статья|автор = Hans Helbæk|заглавие = First Impressions of the Catal Huyuk Plant Husbandry|издание = Anatolian Studies|тип = |год = 1964|номер = 14|страницы = 121—123|issn = }}</ref>. Находки [[окалина|окалины]] и [[шлак]]а позволили предположить, что жители Чатал-Хююка одними из первых в мире научились выплавлять из руды [[медь]]<ref>''MiljanaRadivojević'' et al.[http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440317301024#! Repealing the Çatalhöyük extractive metallurgy: The green, the fire and the ‘slag’] // Journal of Archaeological Science. Available online 15 August 2017</ref><ref>[https://www.eurekalert.org/pub_releases/2017-08/uoc-mo8081117.php Mystery of 8,500-year-old copper-making event revealed through materials science], 15-AUG-2017</ref><ref>[http://www.urkommunismus.de/catalhueyuek_en.html Bernhard Brosius. From Çayönü to Çatalhöyük. Inprekorr, 400/401, 24 — 29, 2005.]</ref>. Повторное исследование артефактов показало, что один из таких артефактов — кучка частично обожжённого, содержащего медь минерала зелёного цвета — попал в огонь случайно, возможно, при кремации раскрашенных зелёным пигментом останков людей. Изотопный анализ не показал сходства медных предметов из Чатал-Хююка и с образцом частично обожжённого зелёного минерала<ref>[http://xn--c1acc6aafa1c.xn--p1ai/?page_id=28272 Выплавка меди в Чатал-Хююке 8,5 тыс. лет назад не подтвердилась]</ref>.
Место оказалось уникальным и стало одним из самых известных в мире. [[Меллаарт, Джеймс|Меллаарт]] приехал на раскопки на фоне [[Меллаарт, Джеймс#.D0.A1.D0.BA.D0.B0.D0.BD.D0.B4.D0.B0.D0.BB .D1.81 .D0.94.D0.BE.D1.80.D0.B0.D0.BA.D0.BE.D0.BC|скандала с Дораком]]. Турецкие власти подозревали археолога в краже и вывозе находок. Меллаарт же утверждал, что молодая женщина попросила его оценить некоторый «антиквариат», который по всей видимости был найден в четырёх могилах села Дорак на севере Турции. Меллаарт зарисовал некоторые находки. Впоследствии зарисовки были опубликованы в The Illustrated London News в 1959 году, что и привлекло внимание турецких властей, которые сочли, что археолог украл находки. Однако поиск молодой женщины и украденных находок не дал результатов, в 1965 году департамент древностей Турции аннулировал [[Меллаарт, Джеймс|Меллаарту]] разрешение на раскопки<ref name="balter127" /><ref>{{Cite web|url = http://pda.euromag.ru/great_britain/24708.html|title = Наследник Шлимана|author = Анастасия Тарасова|date = |publisher = }}</ref>.
В 1993 году исследования возобновились новой группой археологов под руководством [[Ходдер, Иэн|Иэна Ходдера]] и продолжаются в настоящее время каждое лето. В новых раскопках используются микроморфологический анализ, когда археологи используют микроскопы, чтобы получить наиболее полную информацию. Группа [[Ходдер, Иэн|Ходдера]] подходит к раскопкам весьма тщательно, и в то время когда группа Меллаарта раскопала более 200 зданий за 4 года, нынешняя группа раскапывала в первые несколько лет только одно или два здания каждый год<ref name=":4">{{Статья|автор = Michael Balter |заглавие = The First Cities: Why Settle Down? The Mystery of Communities |издание = Science |тип = |год = 1998 |номер = 5393 |страницы = |issn = |язык = en }}</ref> В сезоне 2006 года в международных и междисциплинарных раскопках приняли участие 230 человек, что стало одним из крупнейших в мире подобного рода мероприятий<ref>{{Cite news|title = Recond number of experts to take part in Catalhoyuk excavations|author = |url = |work = Turkish Daily News|date = 2006}}</ref>. Для финансирования археологических раскопок [[Ходдер, Иэн|Иэн Ходдер]] пользуется услугами компаний-спонсоров ([[Boeing]], [[Fiat]], [[British Airways]], [[Shell]]), также в археологических экспедициях участвует местное население.
-->
=== Датаһы һәм размеры ===
<!-- Различные источники говорят о разных датировках поселения. Слои, которые были исследованы Меллаартом, датировались им примерно от 6250 г. до н. э. до 5400 г. до н. э.<ref name=":1">{{Книга|автор = Christoffer Edens|заглавие = Çatal Hüyük, The Story of Archaeology|ответственный = |издание = |место = London|издательство = Phoenix Illustrated|год = 1997|страницы = |страниц = |isbn = 1-85799-934-7}}</ref> [[Ходдер, Иэн|Иэн Ходдер]] указывает, что поселение существовало в течение 1400 лет (между 7000 г. до н. э. и 6000 г. до н. э.), по исследованиям 18 археологических слоёв<ref name=":0" /><ref name=":6">{{Статья|автор = Ian Hodder |заглавие = Women and Men at Çatalhöyük |издание =[[Scientific American]] |тип = |год = 2004 |номер = 1 |страницы = 67—73 |issn = |язык = en |издательство = [[Springer Nature]] }}</ref>. По последним данным, датировка указывается от 7400 г. до н. э. до 5600 г. до н. э.<ref name=":2">{{Статья|автор = T. Carter & M. S. Shackley|заглавие = Sourcing obsidian from neolithic Çatalhöyük (Turkey) using energy dispersive X-ray fluorescence|издание = Archaeometry|тип = |год = 2007|номер = 49 (3)|страницы = :437—454.|issn = }}</ref>
Размер Чатал-Хююка в разных источниках называются различные, начиная от 32 акров (12,96 га)<ref name=":2" /> и 13,5 га<ref name=":0" /> до 20 га<ref name=":1" />. Это говорит о том, что Чатал-Хююк представляет собой огромных размеров поселение, раскопано только 5 % всей территории<ref name=":5">{{Статья|автор = Ian Hodder |заглавие = This old house |издание =[[Natural History (журнал)|Natural History]] |тип = |год = 2006 |номер = |страницы = |issn = |язык = en |издательство = [[Американский музей естественной истории|American Museum of Natural History]] }}</ref>.
== Ҡоролмалар һәм артефакттар ==
[[Файл:MUFT - Catal Höyük Modell.jpg|мини|340x340пкс|Модель Чатал-Хююк из музея в [[Веймар]]е]]
[[Файл:Catal Hüyük Restoration B.jpg|thumb|454x454px|Реконструкция дома из Чатал-Хююк. Видны отверстие в крыше и лестница.]]
[[Файл:Catal Hüyük Restauration.JPG|thumb|453x453px|Реконструкция дома из Чатал-Хююк. Видны низкие платформы и небольшая кладовая.]]
Холм Чатал-Хююк создавался жителями на протяжении веков путём постройки новых домов поверх старых, что в настоящее время составляет 17 м археологического слоя. Дома стояли настолько близко, что между ними не было проходов. Также у домов не было дверных проёмов, вход в большинстве случаев был устроен с крыши, куда были проложены лестницы как внутри, так и снаружи домов, поэтому «городское движение», по-видимому, проходило по крышам зданий<ref name=":3" />. Вход был также единственным вентиляционным отверстием как для поступления свежего воздуха, так и для отвода дыма от открытых очагов, не имевших труб. Подобные современные посёлки, которые выглядят как Чатал-Хююк, — это [[Пуэбло (индейцы)#Архитектура|пуэбло]] североамериканских индейцев и поселения [[Догоны|догонов]] в [[Мали]] в Западной Африке<ref name=":0" />.
Между домами были некоторые места открытого пространства. Они выступали как свалки для мусора из кухонь. В них находят животные и растительные отходы, глиняную посуду, статуэтки, бусы. Некоторые находки интерпретируются как человеческие фекалии, а такие места как туалеты. Фекалии и органические отходы в густонаселённом поселении, должно быть, представляли риск для здоровья населения и создавали огромное зловоние<ref name=":0" />.
-->
=== Өйҙәрҙең биҙәлеше ===
<!-- Дома преимущественно созданы из [[Глина|глины]] (из сырцового кирпича), за исключением крыши, которая имела несущие деревянные балки. Археологи считают, что срок службы дома был около 70 лет. Каждый год необходимо было добавлять новый слой глины. Крыша и стены были покрыты полированным [[алебастр]]ом. Наряду с печью и отверстием в крыше, представлявшей собой местную кухню и расположенных на южной стороне, в стене, как правило, был небольшой проём, который вёл в небольшую комнату. Такая комната использовалась в качестве склада. Всего дом по площади составлял в среднем 23 м², но варьируется от 11 до 48 м². В то же время стены больших домов были богато украшены росписью. Их предназначение остается неясным<ref name="gard" />. Был только один этаж. В главной комнате в дополнение к печи и камину были скамейки, низкие платформы, ёмкости для хранения пищи<ref name=":1" />. Каждая постройка служила домом для от 5 до 10 человек, но нет ни одного дома, который имеет более 8 кроватей<ref name=":5" />.
Дома также использовались в качестве «кладбища»: во многих из них были обнаружены захоронения. В одном из домов было похоронено 68 человек. Тела усопших хоронили под полом домов, чаще всего, под очагами и другими внутренними возвышениями, вместе с дарами: драгоценными и полудрагоценными камнями, оружием, тканями, деревянными сосудами<ref>{{книга
|автор = James Mellart
|заглавие = Çatal Hüyük: A Neolithic Town of Anatolia
|место = New York
|издательство = McGraw-Hill Book Company
|год = 1967
|страницы = 60 ff
}}</ref>. Подобная практика наблюдалась до XX века на полинезийском острове [[Тикопиа (остров)|Тикопиа]]<ref name=":4" />. Тела усопших тщательно пеленали и нередко укладывали в плетеные корзины или заворачивали в тростниковые маты. Поскольку скелеты часто расчленены, предполагают, что перед захоронением тела долго выставляли на открытом воздухе, после чего хоронили только кости. Иногда черепа отделяли, вероятно, для использования в некоем ритуале, так как их находят в других местах поселения.
Около трети домов были красочнее, чем остальные, со скульптурами бычьих голов. Эти помещения были интерпретированы [[Меллаарт, Джеймс|Джеймсом Меллаартом]] как «святилища». Группе Меллаарта удалось раскопать только небольшой участок в юго-западной части холма, и в связи с множеством «святилищ» в этом районе Меллаарт посчитал, что эта часть поселения была жреческой. В «святилище», датированном 6200 до н. э., были найдены четыре человеческих черепа, расположенных за бычьими головами на стенах. Группа [[Ходдер, Иэн|Иэна Ходдера]] раскопала несколько различных мест на восточном холме и также нашла несколько «святилищ». Получалось, что юго-западная часть поселения чисто жреческой не являлась. В связи с этим Меллаарт предложил версию, согласно которой дома подразделялись на «обычные» и «святилища». Новый анализ показал, что имелась разделительная линия между двумя видами этих домов. Кроме того, микроморфологический анализ подтвердил, что имела место бытовая деятельность в «святилищах»<ref name="balter127" />. Таким образом, эти дома исключительно святилищами не являлись.
-->
=== Артефакттар һәм биҙәүестәр ===
[[Файл:Museum of Anatolian Civilizations002.jpg|thumb|403x403px|Реконструкция «святилища» в Музее анатолийских цивилизаций.]]
[[Файл:Neolithic mirrors of obsidian excavated by James Mellaart and his team in Çatalhöyük..jpg|thumb|403x403px|Зеркала из обсидиана]]
<!--Чатал-Хююк славится своими большими объёмами предметов и украшений. Есть многочисленные настенные росписи. Это одно из первых мест, где встречаются [[Фреска|фрески]] на построенных стенах (настенные росписи в [[Пещера Ласко|Ласко]] на естественных стенах). Другое место, где были обнаружены первые фрески — Джаль-аль-Мугхара в Сирии возрастом 9 тыс. лет до н. э.<ref>{{Статья|автор = Roger Highfield|заглавие = Oldest' wall painting looks like modern art|издание = Telegraph.co.uk|тип = |год = 2007|номер = |страницы = |issn = }}</ref>
Некоторые из фресок изображают геометрические узоры, в то время как другие изобразительные сцены: охота на [[зубр]]ов или [[Оленевые|оленей]] мужчин с эрегированным [[фаллос]]ом, изображения ныне вымерших крупных копытных.
Одна из фресок в «святилище» состоит из нескольких рядов фигур, которые можно трактовать как изображение домов. В середине картины рисунок, который истолковывается как двуглавая вершина потухшего вулкана [[Хасандаг]] во время извержения, наблюдаемая из Чатал-Хююка<ref>{{Статья|автор = Aisling Irwin|заглавие = Turkish wall painting 'is first news story'|издание = Telegraph.co.uk|тип = |год = 1997|номер = 28. july|страницы = |issn = }}</ref>. Эту фреску расценивают как первый в истории пример пейзажной живописи или картографии<ref name="gard" />, хотя другие исследователи видят в нём лишь геометрический орнамент<ref name=":7">[http://www.dspace.cam.ac.uk/handle/1810/195777 A bird’s eye view — of a leopard’s spots. The Çatalhöyük ‘map’ and the development of cartographic representation in prehistory.] ''Anatolian Studies'' 56, 2006, pp. 1-16. Published by The British Institute of Archaeology at Ankara</ref>.
Другая фреска показывает человека, который работает (или танцует), удерживая изогнутый предмет — возможно, лук. Надета на человека набедренная повязка из леопардовой шкуры. Есть фрески, которые изображают хищных птиц — [[Обыкновенный стервятник|стервятников]]. Встречаются рисунки, когда показаны хищники вместе с обезглавленными людьми.
Представлены рельефы с изображением [[Большие кошки|больших кошек]] (скорее всего [[леопард]]ов и обычно попарно). Скульптуры бычьих голов были с особенностью, они крепились или на стены, или на низкие платформы, некоторые из этих быков возглавляли целые ряды из голов. Найдено множество женских статуэток из [[мрамор]]а, коричневого и голубого [[известняк]]а, [[кальцит]]а, [[Сланец глинистый|сланца]], [[базальт]]а, [[алебастр]]а и [[Глина|глины]]. Среди самых известных находок выделяется статуэтка из обожжённой глины высотой 16,5 см, изображающая сидящую тучную женщину с оружием, которая отдыхает на двух [[Большие кошки|больших кошках]]. Эта статуэтка схожа с [[Венера Виллендорфская|Венерой Виллендорфской]]. Двух кошек некоторые учёные считают [[Лев|львами]]<ref name=":1" />, а другие полагают, что это [[леопард]]ы<ref name=":6" />. Некоторые учёные предлагают версию, что статуэтка изображает женщину, которая вот-вот родит<ref name=":1" />. Статуэтка с сидящей женщиной самая сложная из найденных фигурок. Среди более простых встречается женская фигурка с отверстием в спине, возможно в это отверстие засыпалось зерно.
Чатал-Хююк показывает переход между [[Докерамический неолит|докерамическим неолитом]] и [[Керамический неолит|керамическим неолитом]]. В старых слоях археологи керамики не находят, однако кувшины начинают появляться в более молодых слоях в промежутке от 7050 г. до н. э. до 6800 г. до н. э. повсеместно. С самого начала они, вероятно, использовались только для хранения, и только потом (около 6500—6400 г. до н. э.) для приготовления пищи. Самые молодые слои имели кувшины с простыми геометрическими узорами, а кувшины с Кучук-Хююка имеют более сложные геометрические узоры.
Были обнаружены предметы из [[обсидиан]]а, некоторые из них ровно и гладко отполированы, что позволило предположить археологам, что они использовались в качестве простых зеркал. Таким образом, Чатал-Хююк был первым «производителем зеркал». Другие найденные обсидиановые куски были обработаны для использования в роли ножей, наконечников стрел и копий.
Также использовался [[кремень]]: были найдены два кремнёвых ножа с ручками из резной кости. Это позволяет предположить, что местная община специализировалась в горном деле и активно развивала культуру изготовления изделий из камня. Кроме того, были обнаружены фрагменты тканей<ref>[https://naked-science.ru/article/history/tekstil-iz-chatal-hyuyuka-prolil-svet-na-to Unearthed textiles from Stone Age settlement reveals history of clothes making<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>, деревянные чашки, бусы из камня, кости и глины, а также корзины и [[керамзит]], которые находят только в старых слоях (применяли для приготовления пищи)<ref>{{Cite web|url = http://www.catalhoyuk.com/blog/2006/06/back-to-clay-balls.html|title = Back to clay balls|author = Sonya Atalay|date = 2006-06-25|publisher = |accessdate = 2015-01-03|archiveurl = https://web.archive.org/web/20150923200827/http://www.catalhoyuk.com/blog/2006/06/back-to-clay-balls.html|archivedate = 2015-09-23|deadlink = yes}}</ref>.
== Сельское хозяйство, охота и рыбалка ==
В Чатал-Хююке было обнаружено большое количество следов растений, а некоторые археологи убеждены, что одомашненные растения составляли основную часть рациона из растительной пищи. Главным образом выращивалась [[пшеница двузернянка]], а также [[пшеница однозернянка]], [[горох]], [[Боб садовый|боб обыкновенный]], горошек чёткообразный, [[чечевица]]. Кроме того, были найдены плоды диких растений, такие как [[миндаль]], [[Жёлудь|жёлуди]], [[фисташки]]. Часть археоботаников считает, что люди из Чатал-Хююка использовали поля, расположенные в 10 км от поселения<ref name=":0" />.
Среди животных наиболее часто находят [[Овца|овец]], [[крупный рогатый скот]], [[Коза домашняя|коз]], [[Лошадь домашняя|лошадей]] и [[Собака|собак]]. Овцы и козы были одомашненные, в то же время крупный рогатый скот был дикий. Лошади также не были [[Одомашнивание|одомашнены]], на них также велась охота, как на свиней и оленей. В дополнение к охоте жители ловили рыбу и собирали птичьи яйца.
Декстер Перкинс-младший, эксперт по фауне в экспедиции под руководством [[Меллаарт, Джеймс|Меллаарта]], изначально пришёл к выводу, что первоначально были одомашнены только крупный рогатый скот и собаки. В таком случае Чатал-Хююк и [[Малая Азия|Анатолия]] становились самим ранним центром одомашнивания крупного рогатого скота. Перкинс считал даже, что нет никакого дикого рогатого скота в древнейших слоях, а это были прирученные животные<ref>{{Статья|автор = Dexter Perkins Jr. |заглавие = Fauna of Çatal Hüyük: Evidence for Early Cattle Domestication in Anatolia |издание = Science |тип = |год = 1969 |номер = 164(3876) |страницы = 177—179 |issn = |язык = en }}</ref>. Выводы Перкинса в данный момент пересматриваются специалистами по фауне Луизой Мартин и Нериссой Рассел, которые считают, что крупный рогатый скот в течение всего периода существования поселения был дикий<ref name="balter127" />. Последний [[углеродный анализ]] показывает, что крупный рогатый скот не являлся основным источником белка для жителей Чатал-Хююка, что противоречит первоначальным предположениям [[Меллаарт, Джеймс|Джеймса Меллаарта]]<ref>{{Статья|автор = M. P. Richards, J. A. Pearson, T. I. Molleson, Nerissa Russell og Louise Martin |заглавие = Stable Isotope Evidence of Diet at Neolithic Çatalhöyük, Turkey" |издание ={{Нп3|Journal of Archaeological Science}} |тип = |год = 2003 |номер = 30(1) |страницы = 67—76 |issn = |язык = en |издательство = [[Elsevier]] }}</ref>. Но вопрос этот до сих пор дискуссионный и решение его пока не закреплено.
На черепках ([[:en:sherd]]) из Западного Кургана, датированных 5900—5800 гг. до н. э. (калиброванная дата), найдены остатки блюд из ячменя, пшеницы, гороха и [[Горошек|горошка]] чёткообразного (''Vicia ervilia''), кровь и молоко коров, овец и коз. Выявлен [[эндосперм]] ячменя (используется для [[Пивоварение|пивоварения]]). В одном сосуде нашлась только [[сыворотка молока]], а значит жители Чатал-Хююка изготавливали [[сыр]] или йогурт (простоквашу)<ref>[https://www.nature.com/articles/s41467-018-06335-6#article-info Ancient proteins from ceramic vessels at Çatalhöyük West reveal the hidden cuisine of early farmers], 2018</ref>.
-->
== Сауҙа ==
<!--Территория вокруг Чатал-Хююка была бедна ресурсами. Рядом добывали только глину, которая использовалась в качестве строительного материала, другое сырьё приносилось издалека. Примером может служить вулканическое стекло, [[обсидиан]], которое встречается в большом количестве в Чатал-Хююке. Археологи полагают, что жители держали под контролем добычу [[Каппадокия|каппадокийского]] обсидиана и это обстоятельство могло оказывать существенное влияние на экономику поселения. Некоторые учёные даже предполагают, что торговля обсидианом была главным источником доходов для города<ref>{{Книга|автор = Fernand Braudel|заглавие = The Mediterrannean in the Ancient World|ответственный = |издание = |место = |издательство = Allen Lane|год = 2001|страницы = |страниц = |isbn = }}</ref>. Однако каппадокийский обсидиан был найден в [[Левант|Южном Леванте]] и на берегу [[Евфрат]]а в местах с датировкой ещё до появления Чатал-Хююка, что даёт понять, что поселения восточнее не могли быть в зависимости от поставок обсидиана из Чатал-Хююка. С помощью [[Рентгенофлуоресцентный спектрометр|энергодисперсионной рентгенофлуоресцентной спектрометрии]] удалось узнать, что обсидиан в Чатал-Хююк попадал также из двух мест на юге [[Каппадокия|Каппадокии]], [[Гёллу-Даг]] и Ненци-Даг, что в 190 км к северо-востоку от города<ref name=":2" />. Балки из [[Сосна|сосны]] и [[можжевельник]]а, использовавшиеся жителями в своих домах, также проделывали долгий путь — они, возможно, были привезены с [[Таврские горы|Таврских гор]]. Кремень поставлялся из [[Сирия|Сирии]]. Обнаружены раковины моллюсков из [[Средиземное море|Средиземного]] и [[Красное море|Красного моря]]<ref name=":3" />. Продавали обсидиан жители Чатал-Хююка или нет, однако факт нахождения привезённых предметов позволяет предположить обмен товарами и торговлю на дальние расстояния.
== Чаталһөйүктә йәмәғәт тормошо ==
[[Файл:Museum of Anatolian Civilizations008.jpg|thumb|401x401px|Балсыҡ мисәттәр]]
О расслоении в обществе Чатал-Хююка раскопки не дают ответа, все дома не сильно отличались по размеру. Кроме того, не был найден ни один дом-мастерская<ref name=":8">{{Статья|автор = Anne Marie Carstens|заглавие = Çatalhöyük|издание = SFINX|тип = |год = 2006|номер = 2|страницы = |issn = }}</ref>. Также не обнаружены общественные площади и административные здания<ref name=":5" />. Таким образом, очень вероятно, что поселение не имело централизованного управления. Отсутствие мастерских даёт предположение, что Чатал-Хююк не был городом в полном смысле этого слова, а скорее разросшейся деревней<ref name=":4" />.
Ранее археологи считали, что в Чатал-Хююке было [[Матриархат|матриархальное]] общество. При современных раскопках учёные хотели определить разницу в образе жизни мужчин и женщин поселения, однако никаких отличий найдено не было. Внутри помещения были покрыты слоем [[Сажа|сажи]] из печи и камина. При вдыхании сажа попадает в лёгкие, таким образом её можно обнаружить на рёбрах погребённых жителей. Был проведён анализ рёбер двух полов, однако он показал, что количество сажи у женщин не отличается от количества сажи у мужчин. Таким образом, женщины не проводили больше времени в помещении, чем мужчины. [[Изотопный анализ]] костей не дал результата о разнице в диете двух полов. Помимо этого, расположение могил никак не связано с половой принадлежностью. Женщины и мужчины, по-видимому, имели одинаковый статус в обществе<ref name="Stavrianos">{{книга |ссылка=https://books.google.com/books?id=MKhe6qNva10C&q=paleolithic+society&dq=paleolithic+society&pgis=1 |заглавие=A Global History from Prehistory to the Present |место=New Jersey, USA |издательство=[[Prentice Hall]] |год=1991 |isbn=0133570053 |язык=en |автор=Leften Stavros Stavrianos}} [https://books.google.com/books?id=MKhe6qNva10C&q=paleolithic+society&dq=paleolithic+society&pgis=1 Pages 9-13]</ref><ref name="Gutrie">{{книга |ссылка=https://books.google.com/books?id=3u6JNwMyMCEC&printsec=frontcover#PPA420,M1 |заглавие=The Nature of Paleolithic art |место=Chicago |издательство=[[University of Chicago Press]] |год=2005 |isbn=0226311260 |язык=und |автор=R Dale Gutrie}} [https://books.google.com/books?id=3u6JNwMyMCEC&printsec=frontcover#PPA420,M1 Page 420—422]</ref><ref name="Fielder">{{cite web|last=Fielder|first=Christine|title=Sexual Paradox:Culture|work=Sexual Paradox: Complementarity, Reproductive Conflict and Human Emergence|publisher=Christine Fielder and Chris King|date=2004|url=http://www.dhushara.com/paradoxhtm/culture.htm|archiveurl=https://www.webcitation.org/65LJmRKwc?url=http://www.dhushara.com/paradoxhtm/culture.htm|archivedate=2012-02-10|accessdate=2009-04-15|deadlink=no}}</ref><ref name="MuseumofAntiquites">[http://museums.ncl.ac.uk/flint/miscon.html Museum of Antiquites web site] {{Wayback|url=http://museums.ncl.ac.uk/flint/miscon.html |date=20071121095952 }} (accessed February 13, 2008).</ref>.
В художественных объектах имеются некоторые различия: на фресках в основном изображены мужчины, в то время как на статуэтках — женщины. [[Ходдер, Иэн|Иэн Ходдер]] утверждает, что археологические останки не дают свидетельств в пользу наличия в Чатал-Хююке [[матриархат]]а или [[патриархат]]а<ref name=":6" />.
В молодых слоях были найдены глиняные печати. Не совсем ясно, для чего они предназначались, возможно это отметка собственности на объекты. Если это так, то предположения о наличии частной собственности имеют под собой почву<ref name=":0" />. Хотя дома близко находились друг к другу, однако они не имели общих стен. Каждая семья, таким образом, была относительно независима от соседей и ремонтировала свой дом по своему желанию.
В Чатал-Хююке не обнаружено следов войны или насилия. Возможно, это было мирное общество или город представлял из себя крепость. В город невозможно было попасть после того, как были убраны лестницы на внешнем ряду домов, так как не было непосредственного входа в город.
Множество скульптур бычьих голов и статуэток тучных женщин заставляло археологов думать, что религиозная жизнь жителей была сосредоточена на поклонении культа быка и культа «[[Богиня-мать|Великой Матери]]»<ref name=":8" />. Найденные черепа были покрыты алебастром, моделируя лицо, и раскрашены [[Охра|охрой]]. Подобные обычаи известны у населения из неолитических поселений [[Средиземноморье|Средиземноморья]], в том числе из [[Иерихон]]а и Чаёню (Турция). Всё это может говорить о культе черепа в Чатал-Хююке. Поскольку тела лиц с высоким статусом хоронили отдельно от черепов, исследователи сопоставили количество подобных мужских и женских захоронений и обнаружили, что оно приблизительно одинаково<ref>{{cite news | url = http://www.turkishdailynews.com.tr/article.php?enewsid=93856 | title = A Journey to 9000 years ago | date = 2008-01-17 | accessdate = 2008-08-07 | last = Hodder | first = Ian | archivedate = 2008-05-23 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20080523122956/http://www.turkishdailynews.com.tr/article.php?enewsid=93856 }}</ref>. В связи с этим исследователи [[2000-е годы|2000-х годов]] предположили, что община не была ни патриархальной, ни матриархальной<ref name="balter127">{{книга |заглавие=The Goddess and the Bull |ссылка=https://archive.org/details/goddessbull0000balt |год=2005 |издательство=Free Press |место=New York |isbn=0-7432-4360-9 |страницы=[https://archive.org/details/goddessbull0000balt/page/127 127] |ref=Balter |язык=und |автор=Balter, Michael}}</ref>, и смысл изображения женских фигур был иным, нежели поклонение [[Богиня-мать|Богине-матери]]<ref name="hodder">{{cite web|last=Hodder|first=Ian|title=New finds and new interpretations at Çatalhöyük|work=Çatalhöyük 2005 Archive Report|publisher=Catalhoyuk Research Project, Institute of Archaeology|date=2005|url=http://www.catalhoyuk.com/archive_reports/2005/ar05_01.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090926041233/http://www.catalhoyuk.com/archive_reports/2005/ar05_01.html|archivedate=2009-09-26|accessdate=2009-04-15|deadlink=yes}}</ref>.
[[Младенческая смертность]] была велика, так как детских могил найдено довольно много. Кости многих детей содержат признаки [[Анемия|анемии]], которая вероятно была из-за недоедания<ref name=":9">{{Статья|автор = Michael Balter |заглавие = A Long Season Puts Çatalhöyük in Context |издание = Science |тип = |год = 1997 |номер = 286(5441) |страницы = 890—891 |issn = |язык = en }}</ref>.
Анализ зубов захороненных людей показал, что в могилах одного дома хоронили людей, не связанных биологическим родством<ref>{{Статья|автор = M. A. Pilloud & C. S. Larsen|заглавие = Official" and "practical" kin: Inferring social and community structure from dental phenotype at Neolithic Çatalhöyük, Turkey|издание = American Journal of Physical Anthropology|тип = |год = 2011|номер = 145|страницы = 519—530|issn = }}</ref>.
-->
== Әһәмиәте ==
<!--Из-за своего размера, архитектуры, фресок и рельефов Чатал-Хююк часто характеризуется как «археологическая сверхновая»<ref name=":10">{{Книга|автор = Peter K. A. Jensen|заглавие = Menneskets oprindelse og udvikling|ответственный = |издание = |место = |издательство = G.E.C. Gads forlag|год = 1996|страницы = |страниц = |isbn = 87-12-02987-4}}</ref>. Некоторые учёные ранее считали, что Чатал-Хююк являлся старейшим городом в мире, ранним земледельческим поселением и крупнейшим населённым пунктом своего времени. Однако, в настоящее время старейшим городом считается [[Иерихон]], а в [[Абу-Хурейра|Тель Абу-Хурейре]] на севере Сирии найдены самые старые следы зарождающегося сельского хозяйства<ref name=":10" />. В Центральной [[Малая Азия|Анатолии]] Чатал-Хююк также не является старейшим центром сельского хозяйства, так, в [[Ашиклы-Хююк]]е найдены следы культурных растений возрастом 8400 г. до н. э. Однако Меллаарт доказал своими раскопками, что [[Плодородный полумесяц]] ([[Левант]] и [[Месопотамия]]) не является единственным центром [[Неолитическая революция|неолитической революции]]. Прежде археологи даже не предполагали, что Анатолия могла бы быть плодородной почвой для возникновения сельских общин.
Большинство исследователей убеждены, что сельское хозяйство пришло в Европу из Анатолии. Некоторые из них (как археолог [[Ренфрю, Колин|Колин Ренфрю]]) пошли дальше и заявляют, что [[индоевропейские языки]] распространялись совместно с экспансией сельского хозяйства, а индоевропейскую родину следует искать на [[Анатолийское плоскогорье|Анатолийском плоскогорье]], то есть в Чатал-Хююке<ref>{{Статья|автор = Michael Balter |заглавие = Search for the Indo-Europeans |издание = Science |тип = |год = 2004 |номер = 303 |страницы = 1323—1326 |issn = |язык = en }}</ref>. Данная теория ([[анатолийская гипотеза]]) позволяет считать Чатал-Хююк родиной населения, язык которого распространился на большую часть Европы и Азии.
Американский писатель и [[Этноботаника|этноботаник]] [[Теренс Маккенна]] писал: «Заключение о том, что народы Африки с их культурами, уходящими корнями в далёкое прошлое, достигли Ближнего Востока и какое-то время процветали там, вполне логично, и избежать его трудно. [[Меллаарт, Джеймс|Меллаарта]] удивляет то, что Чатал-Хююк не оставил заметного влияния на последующие культуры в этом районе. Он отмечает, что „неолитические культуры Анатолии положили начало земледелию и животноводству, а также культу [[Богиня-мать|Богини-Матери]] — основе нашей цивилизации“»<ref>{{Книга|автор = Mellaart|заглавие = Earliest Civilizations|ответственный = |издание = |место = |издательство = |год = |страницы =77|страниц = |isbn = }}</ref>. Со всей справедливостью можно добавить: основе, многими пока что ещё отрицаемой"<ref>[http://rec.gerodot.ru/chatal/makkenna.htm Теренс Маккенна. Чатал-Хююк. Из книги «Пища богов. Поиск первоначального Древа познания»]</ref>.
=== Чаталһөйүк торама булараҡ ===
Пока непонятно, почему люди выбрали именно это место. Одна из теорий предполагает, что человек заселил данную местность в связи с ведением сельского хозяйства, однако находки в поселении [[Ашиклы-Хююк]] показывают, что большинство растений и животных не были одомашнены и что посёлок жил охотничье-собирательской культурой<ref name=":4" />. Некоторые археологи полагают, что выбор места был связан не с утилитарными причинами, а с предпочтениями людей.
Также непонятно, почему люди оставили Чатал-Хююк. Некоторые археологи высказывали предположение о том, что шло стремительное сокращение поселений 8 тыс. лет назад из-за разрушения местной окружающей среды в результате чрезмерного использования древесины для строительства домов с известью. Однако данная теория опровергается находками в молодых слоях Чатал-Хююка — там такой метод строительства уже не применялся<ref name=":9" />.
=== Алиһә-әсә ===
[[Файл:Ankara Statue der Muttergöttin.JPG|thumb|403x403px|Статуэтка «Богини-матери»]]
Статуэтки из Чатал-Хююка с тучными женщинами были интерпретированы [[Меллаарт, Джеймс|Джеймсом Меллаартом]] как изображения [[Богиня-мать|Богини-матери]] («Великая мать»). Так как многие находки подобных статуэток на просторах Европы ассоциировались с матриархальным строем, то и Чатал-Хююк стали считать матриархальным. Дальше всех пошла археолог [[Гимбутас, Мария|Мария Гимбутас]], она выдвинула теорию, что общество Чатал-Хююка было типично неолитическим («[[Старая Европа]]»): матристическое (с абсолютной властью женщины в семье), ориентированное на равенство<ref name=":6" />. Такое общество было уничтожено вторжением патриархальных, иерархическо-ориентированных, воинственных людей, которых [[Гимбутас, Мария|Гимбутас]] идентифицировала как представителей индоевропейской [[Курганная гипотеза|курганной культуры]].
-->
== Палеогенетика ==
<!--У двух образцов (Ch51 и Ch54) из погребальной камеры (номер 6000) в пространстве 327 (седьмое тысячелетие до нашей эры) определены [[Гаплогруппа K (мтДНК)|митохондриальные гаплогруппы K1b1c и K2a11]]<ref>''Zuzana Hofmanova''.
[https://publications.ub.uni-mainz.de/theses/volltexte/2017/100001355/pdf/100001355.pdf Palaeogenomic and Biostatistical Analysis of Ancient DNA Data from Mesolithic and Neolithic Skeletal Remains] {{Wayback|url=https://publications.ub.uni-mainz.de/theses/volltexte/2017/100001355/pdf/100001355.pdf |date=20170902183936 }}, 2016</ref>. Также в Чатал-Хююк были определены митохондриальные гаплогруппы [[Гаплогруппа N (мтДНК)|N]], K, K1a17, [[Гаплогруппа W (мтДНК)|W1c]], [[Гаплогруппа H (мтДНК)|H, H+73]], [[Гаплогруппа X (мтДНК)|X2b4]], [[Гаплогруппа U (мтДНК)|U, U3b, U5b2]]. На основе митохондриальных геномов выявили отсутствие родства по материнской линии между людьми, похороненными под полами домов в Чатал-Хююке<ref>''Maciej Chyleński'' et al. [https://www.mdpi.com/2073-4425/10/3/207 Ancient Mitochondrial Genomes Reveal the Absence of Maternal Kinship in the Burials of Çatalhöyük People and Their Genetic Affinities] // Genes 2019, 10(3), 20</ref>.
У образца 1885 F.84 (6825—6635 лет до н. э.) определили митохондриальную гаплогруппу K1a и [[Гаплогруппа G2 (Y-ДНК)|Y-хромосомную гаплогруппу G2a2a1]], у образца 2033 F.84/86 (6690—6590 лет до н. э.) определили митохондриальную гаплогруппу H2a2a1d и [[Гаплогруппа H (Y-ДНК)|Y-хромосомную гаплогруппу H3a1]], у образца 2779 F.265 определили митохондриальную гаплогруппу H2a2a и [[Гаплогруппа C (Y-ДНК)|Y-хромосомную гаплогруппу C1a2]], у образца 5357 F.576 (7035—6680 лет до н. э.) определили митохондриальную гаплогруппу N1a1a1 и Y-хромосомную гаплогруппу C1a2. Также определили митохондриальные гаплогруппы K1a (n=3), K1a4, K1a4b, K1a17, K1b1, [[Гаплогруппа T (мтДНК)|T2, T2c1, T2e]]<ref name="ReyhanYaka2021">''Reyhan Yaka'' et al. [https://www.cell.com/current-biology/fulltext/S0960-9822(21)00423-1 Variable kinship patterns in Neolithic Anatolia revealed by ancient genomes], April 14, 2021</ref>.
== Музей ==
Место открыто для посещения туристов, можно увидеть копии находок в небольшом музейном пространстве, построенном рядом с холмом. Присутствует информация на английском и турецком языках. Можно осмотреть реконструкции домов и посетить место раскопок. Большинство оригинальных предметов из места раскопок находятся в [[Музей анатолийских цивилизаций|Музее анатолийских цивилизаций]] в Анкаре.
Место не столь популярно, как, например, музей [[Джалаладдин Руми|Мевляна]] в [[Конья]], однако интерес к Чатал-Хююку растёт, каждый год его посещают около 13 тыс. человек<ref name=":11">{{Cite web|url = https://www.youtube.com/watch?v=HTHqYjeXrYs|title = GHF: Çatalhöyük|author = globalheritagefund|date = 2007-06-07|publisher = }}</ref> Чатал-Хююк в течение нескольких лет был в предварительном списке Турции в список Всемирного наследия ЮНЕСКО<ref name=":11" /> и был принят в 2012 году<ref>{{Cite news|title = Her er verdens nye kulturarv|author = Søren Bygbjerg|url = |work = DR|date = 2012-07-03}}</ref>.
-->
=== Галерея ===
<gallery caption="Артефакты Чатал-Хююка" widths="300px" heights="250px" perrow="3">
Image:Museum of Anatolian Civilizations018.jpg|[[Керамика]]
Image:Museum_of_Anatolian_Civilizations012.jpg|Сосуды
Image:Museum of Anatolian Civilizations011.jpg|Статуэтки богов и богинь
Image:Museum of Anatolian Civilizations003.jpg|Фреска с изображениями быков, оленей и людей
Image:Museum of Anatolian Civilizations016.jpg|Фрагменты ткани — древнейшей из обнаруженных
Image:Catal Hüyük reliefs.JPG|Рельеф с изображениями двух леопардов
</gallery>
== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Гёбекли-Тепе]]
* [[Невалы-Чори]]
* [[Хаджилар]]
* [[Чайоню]]
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}
== Әҙәбиәт ==
* [[Мелларт, Джеймс|Мелларт Дж.]] Древнейшие цивилизации Ближнего Востока . Пер. с англ. и комментарий Е. В. Антоновой. Предисл. Н. Я. Мерперта. Изд-во «Наука». М., 1982. 149 с. с ил.
* Mellaart James. Catal-Huyuk. A Neolithic town in Anatolia. Thames and Hudson. 1967. 233 с.
== Һылтанмалар ==
{{навигация}}
* {{Официальный сайт}}
* [http://rec.gerodot.ru/chatal/ Чатал-Гуюк на сайте «Реконструкция»]
* [http://aitrus.info/node/351 СОЦИАЛЬНАЯ РЕВОЛЮЦИЯ В ЭПОХУ НЕОЛИТА: ОТ ЧАЁНЮ К ЧАТАЛ-ГЮЮКУ]
* [https://www.youtube.com/watch?v=JK27_q_hevE Жизнь и проблемы в неолитическом поселении Чатал-Хююк. Неолитическая революция и ее последствия (youtube.com)]
* [https://pikabu.ru/story/zhizn_i_problemyi_v_neoliticheskom_poselenii_chatalkhyuyuk_neoliticheskaya_revolyutsiya_i_ee_posledstviya_6796799 Жизнь и проблемы в неолитическом поселении Чатал-Хююк. Неолитическая революция и ее последствия (текст)]
{{Неолит Ближнего Востока}}
{{Доисторическая Азия}}
{{Всемирное наследие в Турции}}
{{Тышҡы һылтанмалар}}
[[Категория:Европаның археологик мәҙәниәте]]
[[Категория:Азияның археологик мәҙәниәттәре]]
[[Категория:Төркиәлә бөтә донъя мираҫы]]
[[Категория:Анатолия неолиты]]
[[Категория:Төркиәлә археологик объекттар]]
[[Категория:Баҡыр быуаты Азияһы]]
[[Категория:Конья (ил)]]
[[Категория:Неолитик ауылдар]]
7df1dbeyiatxi7r5m7a5pi0mt04djvp
1146803
1146802
2022-07-23T08:51:56Z
Akkashka
14326
/* Сельское хозяйство, охота и рыбалка */
wikitext
text/x-wiki
{{Объект Всемирного наследия
|RusName = Чаталһөйүк неолитик торағы
|Name = Neolithic Site of Çatalhöyük
|Image = CatalHoyukSouthArea.JPG
|imagecaption = көньяҡ өлөшөндә ҡаҙыныуҙар
|State Party = [[Төркиә]]
|Type = Мәҙәни
|Criteria = ii, iv
|ID = 1405
|Link = http://whc.unesco.org/en/list/1405
|Region = Европа һәм Төньяҡ Америка/Яҡын Көнсығыш, [[Гамирк]]
|Coordinates =
|Year = 2012
|Session = 36
|Extension =
|Danger =
|lat_dir = N |lat_deg = 37 |lat_min = 40 |lat_sec = 01.2
|lon_dir = E |lon_deg = 32 |lon_min = 49 |lon_sec = 39.8
|region = TR
|CoordAddon = type:landmark_region:TR
|регион ПозКарты = Төркиә
}}
'''Чаталһөйүк''' йәки '''Чаталгөйүк''' (иҫке яҙмала), дөрөҫөрге '''Чаталһөйүк''' ([[Турецкий язык|тур.]] class="IPA">[[Международный фонетический алфавит|[tʃaˈtal.højyk]]], һүҙмә-һүҙ «Сәнске-уба» — [[Конья (ил)|Конья]] провинцияһындағы (көньяҡ [[Анатолия]]) [[неолит]] һәм [[энеолит]] осорона ҡараған ҙур тораҡ. Иң ҙур, иң яҡшы һаҡланған һәм ҙур неолитик ауыл булып тора. Иң боронғо табылған мәҙәни ҡатламдар б. э. т. 7400 й. ҡарай. Торама б. э. т. 5600 йылға тиклем булған. [[Бронзовый век|Бронза быуаты]] башланғанға тиклем халҡы ауылды ташлап киткән. Торама [[Хасандаг]] вулканының ике үркәсле түбәһенән 140 км алыҫлыҡта урынлашҡан булған. Тораманың көнсығыш өлөшө тигеҙлек өҫтөнән 20 м өҫтәрәк ҡалҡыулыҡ барлыҡҡа килтерә. Ауылдан көнбайышҡа табан бәләкәйерәк ҙурлыҡтағы тағы бер торама булған, ә унан көнсығышҡа табан бер нисә йөҙ метр алыҫлыҡта [[Армения|әрмән]] һәм [[Византия|византий]] осоро ауылы табылған
Чаталһөйүк ике айырым ҡурғандан: б. э. т. яҡынса 7100-5900 йй. менән билдәләнгән Көнсығыш ҡурғандан һәм б. э. т. яҡынса 6000-5600 йылдар менән билдәләнгән Көнбайыш ҡурғандан (калибрланған даталар) тора<ref>[https://www.smithsonianmag.com/science-nature/ancient-proteins-unwashed-dishes-reveal-diets-lost-civilization-180970481/ Ancient Proteins From Unwashed Dishes Reveal the Diets of a Lost Civilization]</ref>.
== География ==
<!-- Чатал-Хююк («вилообразный холм») расположен в Гамирке, в 3 км к югу от современного села Кючюккёй и примерно в 40 км к юго-востоку от города [[Конья]]. Ближайшим крупным городом с железнодорожным сообщением является [[Чумра]] (в 17 км к югу от поселения). Холм искусственного происхождения, создавался в течение тысячи лет путём постройки новых строений поверх старых. Поселение отчётливо выделяется среди окружающей его Иконийской равнины, оно состоит из двух холмов: восточного, самого старого и крупного, и западного (Кучук-Хююл — «маленький холм»), являющегося поселением медного века<ref name=":0">{{Книга|автор = Ian Hodder|заглавие = Çatalhöyük. The Leopard's Tale – Revealing the Mysteries of Turkey's ancient 'town'|ответственный = |издание = |место = |издательство = Thames & Hudson|год = 2006|страницы = |страниц = |isbn = 0-500-05141-0}}</ref>. Археологи считают, что население поселения составляло от 3 до 10 тысяч человек, а число домов доходило до 2 тысяч.
Плато Конья в Гамирке является дном высохшего озера эпохи [[плейстоцен]]а, находится на высоте чуть более 1 тыс. м над уровнем моря. Реки, которые в древности впадали в озеро, образовывали веерообразные [[Дельта реки|дельты]]. На крупнейшей из дельт, на берегу реки Чаршамба, и располагался Чатал-Хююк. Чаршамба изначально протекала между двумя холмами и в условиях засушливого климата обеспечивала пресной водой жителей поселения<ref name=":3">{{Книга|автор = Trevor Watkins.|заглавие = From Foragers to Complex Societies in Southwest Asia", kapitel 6 i The Human Past: World Prehistory & the Development of Human Societies|ответственный = |издание = |место = |издательство = Thames & Hudson|год = 2005|страницы = |страниц = |isbn = 978-0-500-28531-2}}</ref>.
== Археология ==
[[Файл:Çatalhöyük after the first excavations by James Mellaart and his team..jpg|thumb|340x340px|Меллаарт ҡаҙылмаларынан һуң Чаталһөйүк күренеше]]
[[Файл:Catal Hüyük 10.JPG|thumb|340x340px|Ҡаҙылмаларҙың хәҙерге күренеше]]
[[Файл:Çatalhöyük kazı alanı çatısı.JPG|thumb|340x340px|Ҡаҙылмаларҙың күренеше]]
Чатал-Хююк использовался местными жителями как место для выпаса скота, с которым были связаны определённые суеверия<ref name=":0" />. 10 ноября 1958 года три исследователя от Британского института археологии в Анкаре Дэвид Френч, Алан Холл и [[Меллаарт, Джеймс|Джеймс Меллаарт]] приметили холм в ходе поисков ранних поселений на плато Конья<ref name="balter127" />. В тот же день были обнаружены три находки керамики и обсидиана, стало ясно, что холм является огромной находкой эпохи неолита. [[Меллаарт, Джеймс|Меллаарт]] до 1961 года был занят на раскопках Хаджилара, вернувшись с женой, работавшей фотографом, и турецкой группой, они начали крупные раскопки, которые продолжались до 1965 года<ref name=gard>{{книга |год=2006 |заглавие=Gardner's Art Through the Ages: The Western Perspective: Volume 1 |издание=Twelfth |издательство={{Нп3|Cengage|Wadsworth Publishing|en|Cengage}} |место=Belmont, California |isbn=0-495-00479-0 |страницы=12—4 |ref=Kleiner |язык=en |автор=Kleiner, Fred S.; Mamiya, Christin J.}}</ref>. Под руководством [[Меллаарт, Джеймс|Джеймса Меллаарта]] в Чатал-Хююке работал датский палеоботаник [[Ганс Хелбаек]] из [[Национальный музей Дании|Национального музея Дании]]<ref name="balter127" />.
Хелбаек обнаружил большое количество домашней пшеницы ([[Пшеница однозернянка|однозернянки]] и [[Пшеница двузернянка|двузернянки]]), [[Ячмень|ячменя]] и [[горох]]а<ref>{{Статья|автор = Hans Helbæk|заглавие = First Impressions of the Catal Huyuk Plant Husbandry|издание = Anatolian Studies|тип = |год = 1964|номер = 14|страницы = 121—123|issn = }}</ref>. Находки [[окалина|окалины]] и [[шлак]]а позволили предположить, что жители Чатал-Хююка одними из первых в мире научились выплавлять из руды [[медь]]<ref>''MiljanaRadivojević'' et al.[http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440317301024#! Repealing the Çatalhöyük extractive metallurgy: The green, the fire and the ‘slag’] // Journal of Archaeological Science. Available online 15 August 2017</ref><ref>[https://www.eurekalert.org/pub_releases/2017-08/uoc-mo8081117.php Mystery of 8,500-year-old copper-making event revealed through materials science], 15-AUG-2017</ref><ref>[http://www.urkommunismus.de/catalhueyuek_en.html Bernhard Brosius. From Çayönü to Çatalhöyük. Inprekorr, 400/401, 24 — 29, 2005.]</ref>. Повторное исследование артефактов показало, что один из таких артефактов — кучка частично обожжённого, содержащего медь минерала зелёного цвета — попал в огонь случайно, возможно, при кремации раскрашенных зелёным пигментом останков людей. Изотопный анализ не показал сходства медных предметов из Чатал-Хююка и с образцом частично обожжённого зелёного минерала<ref>[http://xn--c1acc6aafa1c.xn--p1ai/?page_id=28272 Выплавка меди в Чатал-Хююке 8,5 тыс. лет назад не подтвердилась]</ref>.
Место оказалось уникальным и стало одним из самых известных в мире. [[Меллаарт, Джеймс|Меллаарт]] приехал на раскопки на фоне [[Меллаарт, Джеймс#.D0.A1.D0.BA.D0.B0.D0.BD.D0.B4.D0.B0.D0.BB .D1.81 .D0.94.D0.BE.D1.80.D0.B0.D0.BA.D0.BE.D0.BC|скандала с Дораком]]. Турецкие власти подозревали археолога в краже и вывозе находок. Меллаарт же утверждал, что молодая женщина попросила его оценить некоторый «антиквариат», который по всей видимости был найден в четырёх могилах села Дорак на севере Турции. Меллаарт зарисовал некоторые находки. Впоследствии зарисовки были опубликованы в The Illustrated London News в 1959 году, что и привлекло внимание турецких властей, которые сочли, что археолог украл находки. Однако поиск молодой женщины и украденных находок не дал результатов, в 1965 году департамент древностей Турции аннулировал [[Меллаарт, Джеймс|Меллаарту]] разрешение на раскопки<ref name="balter127" /><ref>{{Cite web|url = http://pda.euromag.ru/great_britain/24708.html|title = Наследник Шлимана|author = Анастасия Тарасова|date = |publisher = }}</ref>.
В 1993 году исследования возобновились новой группой археологов под руководством [[Ходдер, Иэн|Иэна Ходдера]] и продолжаются в настоящее время каждое лето. В новых раскопках используются микроморфологический анализ, когда археологи используют микроскопы, чтобы получить наиболее полную информацию. Группа [[Ходдер, Иэн|Ходдера]] подходит к раскопкам весьма тщательно, и в то время когда группа Меллаарта раскопала более 200 зданий за 4 года, нынешняя группа раскапывала в первые несколько лет только одно или два здания каждый год<ref name=":4">{{Статья|автор = Michael Balter |заглавие = The First Cities: Why Settle Down? The Mystery of Communities |издание = Science |тип = |год = 1998 |номер = 5393 |страницы = |issn = |язык = en }}</ref> В сезоне 2006 года в международных и междисциплинарных раскопках приняли участие 230 человек, что стало одним из крупнейших в мире подобного рода мероприятий<ref>{{Cite news|title = Recond number of experts to take part in Catalhoyuk excavations|author = |url = |work = Turkish Daily News|date = 2006}}</ref>. Для финансирования археологических раскопок [[Ходдер, Иэн|Иэн Ходдер]] пользуется услугами компаний-спонсоров ([[Boeing]], [[Fiat]], [[British Airways]], [[Shell]]), также в археологических экспедициях участвует местное население.
-->
=== Датаһы һәм размеры ===
<!-- Различные источники говорят о разных датировках поселения. Слои, которые были исследованы Меллаартом, датировались им примерно от 6250 г. до н. э. до 5400 г. до н. э.<ref name=":1">{{Книга|автор = Christoffer Edens|заглавие = Çatal Hüyük, The Story of Archaeology|ответственный = |издание = |место = London|издательство = Phoenix Illustrated|год = 1997|страницы = |страниц = |isbn = 1-85799-934-7}}</ref> [[Ходдер, Иэн|Иэн Ходдер]] указывает, что поселение существовало в течение 1400 лет (между 7000 г. до н. э. и 6000 г. до н. э.), по исследованиям 18 археологических слоёв<ref name=":0" /><ref name=":6">{{Статья|автор = Ian Hodder |заглавие = Women and Men at Çatalhöyük |издание =[[Scientific American]] |тип = |год = 2004 |номер = 1 |страницы = 67—73 |issn = |язык = en |издательство = [[Springer Nature]] }}</ref>. По последним данным, датировка указывается от 7400 г. до н. э. до 5600 г. до н. э.<ref name=":2">{{Статья|автор = T. Carter & M. S. Shackley|заглавие = Sourcing obsidian from neolithic Çatalhöyük (Turkey) using energy dispersive X-ray fluorescence|издание = Archaeometry|тип = |год = 2007|номер = 49 (3)|страницы = :437—454.|issn = }}</ref>
Размер Чатал-Хююка в разных источниках называются различные, начиная от 32 акров (12,96 га)<ref name=":2" /> и 13,5 га<ref name=":0" /> до 20 га<ref name=":1" />. Это говорит о том, что Чатал-Хююк представляет собой огромных размеров поселение, раскопано только 5 % всей территории<ref name=":5">{{Статья|автор = Ian Hodder |заглавие = This old house |издание =[[Natural History (журнал)|Natural History]] |тип = |год = 2006 |номер = |страницы = |issn = |язык = en |издательство = [[Американский музей естественной истории|American Museum of Natural History]] }}</ref>.
== Ҡоролмалар һәм артефакттар ==
[[Файл:MUFT - Catal Höyük Modell.jpg|мини|340x340пкс|Модель Чатал-Хююк из музея в [[Веймар]]е]]
[[Файл:Catal Hüyük Restoration B.jpg|thumb|454x454px|Реконструкция дома из Чатал-Хююк. Видны отверстие в крыше и лестница.]]
[[Файл:Catal Hüyük Restauration.JPG|thumb|453x453px|Реконструкция дома из Чатал-Хююк. Видны низкие платформы и небольшая кладовая.]]
Холм Чатал-Хююк создавался жителями на протяжении веков путём постройки новых домов поверх старых, что в настоящее время составляет 17 м археологического слоя. Дома стояли настолько близко, что между ними не было проходов. Также у домов не было дверных проёмов, вход в большинстве случаев был устроен с крыши, куда были проложены лестницы как внутри, так и снаружи домов, поэтому «городское движение», по-видимому, проходило по крышам зданий<ref name=":3" />. Вход был также единственным вентиляционным отверстием как для поступления свежего воздуха, так и для отвода дыма от открытых очагов, не имевших труб. Подобные современные посёлки, которые выглядят как Чатал-Хююк, — это [[Пуэбло (индейцы)#Архитектура|пуэбло]] североамериканских индейцев и поселения [[Догоны|догонов]] в [[Мали]] в Западной Африке<ref name=":0" />.
Между домами были некоторые места открытого пространства. Они выступали как свалки для мусора из кухонь. В них находят животные и растительные отходы, глиняную посуду, статуэтки, бусы. Некоторые находки интерпретируются как человеческие фекалии, а такие места как туалеты. Фекалии и органические отходы в густонаселённом поселении, должно быть, представляли риск для здоровья населения и создавали огромное зловоние<ref name=":0" />.
-->
=== Өйҙәрҙең биҙәлеше ===
<!-- Дома преимущественно созданы из [[Глина|глины]] (из сырцового кирпича), за исключением крыши, которая имела несущие деревянные балки. Археологи считают, что срок службы дома был около 70 лет. Каждый год необходимо было добавлять новый слой глины. Крыша и стены были покрыты полированным [[алебастр]]ом. Наряду с печью и отверстием в крыше, представлявшей собой местную кухню и расположенных на южной стороне, в стене, как правило, был небольшой проём, который вёл в небольшую комнату. Такая комната использовалась в качестве склада. Всего дом по площади составлял в среднем 23 м², но варьируется от 11 до 48 м². В то же время стены больших домов были богато украшены росписью. Их предназначение остается неясным<ref name="gard" />. Был только один этаж. В главной комнате в дополнение к печи и камину были скамейки, низкие платформы, ёмкости для хранения пищи<ref name=":1" />. Каждая постройка служила домом для от 5 до 10 человек, но нет ни одного дома, который имеет более 8 кроватей<ref name=":5" />.
Дома также использовались в качестве «кладбища»: во многих из них были обнаружены захоронения. В одном из домов было похоронено 68 человек. Тела усопших хоронили под полом домов, чаще всего, под очагами и другими внутренними возвышениями, вместе с дарами: драгоценными и полудрагоценными камнями, оружием, тканями, деревянными сосудами<ref>{{книга
|автор = James Mellart
|заглавие = Çatal Hüyük: A Neolithic Town of Anatolia
|место = New York
|издательство = McGraw-Hill Book Company
|год = 1967
|страницы = 60 ff
}}</ref>. Подобная практика наблюдалась до XX века на полинезийском острове [[Тикопиа (остров)|Тикопиа]]<ref name=":4" />. Тела усопших тщательно пеленали и нередко укладывали в плетеные корзины или заворачивали в тростниковые маты. Поскольку скелеты часто расчленены, предполагают, что перед захоронением тела долго выставляли на открытом воздухе, после чего хоронили только кости. Иногда черепа отделяли, вероятно, для использования в некоем ритуале, так как их находят в других местах поселения.
Около трети домов были красочнее, чем остальные, со скульптурами бычьих голов. Эти помещения были интерпретированы [[Меллаарт, Джеймс|Джеймсом Меллаартом]] как «святилища». Группе Меллаарта удалось раскопать только небольшой участок в юго-западной части холма, и в связи с множеством «святилищ» в этом районе Меллаарт посчитал, что эта часть поселения была жреческой. В «святилище», датированном 6200 до н. э., были найдены четыре человеческих черепа, расположенных за бычьими головами на стенах. Группа [[Ходдер, Иэн|Иэна Ходдера]] раскопала несколько различных мест на восточном холме и также нашла несколько «святилищ». Получалось, что юго-западная часть поселения чисто жреческой не являлась. В связи с этим Меллаарт предложил версию, согласно которой дома подразделялись на «обычные» и «святилища». Новый анализ показал, что имелась разделительная линия между двумя видами этих домов. Кроме того, микроморфологический анализ подтвердил, что имела место бытовая деятельность в «святилищах»<ref name="balter127" />. Таким образом, эти дома исключительно святилищами не являлись.
-->
=== Артефакттар һәм биҙәүестәр ===
[[Файл:Museum of Anatolian Civilizations002.jpg|thumb|403x403px|Реконструкция «святилища» в Музее анатолийских цивилизаций.]]
[[Файл:Neolithic mirrors of obsidian excavated by James Mellaart and his team in Çatalhöyük..jpg|thumb|403x403px|Зеркала из обсидиана]]
<!--Чатал-Хююк славится своими большими объёмами предметов и украшений. Есть многочисленные настенные росписи. Это одно из первых мест, где встречаются [[Фреска|фрески]] на построенных стенах (настенные росписи в [[Пещера Ласко|Ласко]] на естественных стенах). Другое место, где были обнаружены первые фрески — Джаль-аль-Мугхара в Сирии возрастом 9 тыс. лет до н. э.<ref>{{Статья|автор = Roger Highfield|заглавие = Oldest' wall painting looks like modern art|издание = Telegraph.co.uk|тип = |год = 2007|номер = |страницы = |issn = }}</ref>
Некоторые из фресок изображают геометрические узоры, в то время как другие изобразительные сцены: охота на [[зубр]]ов или [[Оленевые|оленей]] мужчин с эрегированным [[фаллос]]ом, изображения ныне вымерших крупных копытных.
Одна из фресок в «святилище» состоит из нескольких рядов фигур, которые можно трактовать как изображение домов. В середине картины рисунок, который истолковывается как двуглавая вершина потухшего вулкана [[Хасандаг]] во время извержения, наблюдаемая из Чатал-Хююка<ref>{{Статья|автор = Aisling Irwin|заглавие = Turkish wall painting 'is first news story'|издание = Telegraph.co.uk|тип = |год = 1997|номер = 28. july|страницы = |issn = }}</ref>. Эту фреску расценивают как первый в истории пример пейзажной живописи или картографии<ref name="gard" />, хотя другие исследователи видят в нём лишь геометрический орнамент<ref name=":7">[http://www.dspace.cam.ac.uk/handle/1810/195777 A bird’s eye view — of a leopard’s spots. The Çatalhöyük ‘map’ and the development of cartographic representation in prehistory.] ''Anatolian Studies'' 56, 2006, pp. 1-16. Published by The British Institute of Archaeology at Ankara</ref>.
Другая фреска показывает человека, который работает (или танцует), удерживая изогнутый предмет — возможно, лук. Надета на человека набедренная повязка из леопардовой шкуры. Есть фрески, которые изображают хищных птиц — [[Обыкновенный стервятник|стервятников]]. Встречаются рисунки, когда показаны хищники вместе с обезглавленными людьми.
Представлены рельефы с изображением [[Большие кошки|больших кошек]] (скорее всего [[леопард]]ов и обычно попарно). Скульптуры бычьих голов были с особенностью, они крепились или на стены, или на низкие платформы, некоторые из этих быков возглавляли целые ряды из голов. Найдено множество женских статуэток из [[мрамор]]а, коричневого и голубого [[известняк]]а, [[кальцит]]а, [[Сланец глинистый|сланца]], [[базальт]]а, [[алебастр]]а и [[Глина|глины]]. Среди самых известных находок выделяется статуэтка из обожжённой глины высотой 16,5 см, изображающая сидящую тучную женщину с оружием, которая отдыхает на двух [[Большие кошки|больших кошках]]. Эта статуэтка схожа с [[Венера Виллендорфская|Венерой Виллендорфской]]. Двух кошек некоторые учёные считают [[Лев|львами]]<ref name=":1" />, а другие полагают, что это [[леопард]]ы<ref name=":6" />. Некоторые учёные предлагают версию, что статуэтка изображает женщину, которая вот-вот родит<ref name=":1" />. Статуэтка с сидящей женщиной самая сложная из найденных фигурок. Среди более простых встречается женская фигурка с отверстием в спине, возможно в это отверстие засыпалось зерно.
Чатал-Хююк показывает переход между [[Докерамический неолит|докерамическим неолитом]] и [[Керамический неолит|керамическим неолитом]]. В старых слоях археологи керамики не находят, однако кувшины начинают появляться в более молодых слоях в промежутке от 7050 г. до н. э. до 6800 г. до н. э. повсеместно. С самого начала они, вероятно, использовались только для хранения, и только потом (около 6500—6400 г. до н. э.) для приготовления пищи. Самые молодые слои имели кувшины с простыми геометрическими узорами, а кувшины с Кучук-Хююка имеют более сложные геометрические узоры.
Были обнаружены предметы из [[обсидиан]]а, некоторые из них ровно и гладко отполированы, что позволило предположить археологам, что они использовались в качестве простых зеркал. Таким образом, Чатал-Хююк был первым «производителем зеркал». Другие найденные обсидиановые куски были обработаны для использования в роли ножей, наконечников стрел и копий.
Также использовался [[кремень]]: были найдены два кремнёвых ножа с ручками из резной кости. Это позволяет предположить, что местная община специализировалась в горном деле и активно развивала культуру изготовления изделий из камня. Кроме того, были обнаружены фрагменты тканей<ref>[https://naked-science.ru/article/history/tekstil-iz-chatal-hyuyuka-prolil-svet-na-to Unearthed textiles from Stone Age settlement reveals history of clothes making<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>, деревянные чашки, бусы из камня, кости и глины, а также корзины и [[керамзит]], которые находят только в старых слоях (применяли для приготовления пищи)<ref>{{Cite web|url = http://www.catalhoyuk.com/blog/2006/06/back-to-clay-balls.html|title = Back to clay balls|author = Sonya Atalay|date = 2006-06-25|publisher = |accessdate = 2015-01-03|archiveurl = https://web.archive.org/web/20150923200827/http://www.catalhoyuk.com/blog/2006/06/back-to-clay-balls.html|archivedate = 2015-09-23|deadlink = yes}}</ref>.
== Ауыл хуалығы, һунарсылыҡ һәм балыҡсылыҡ ==
<!-- В Чатал-Хююке было обнаружено большое количество следов растений, а некоторые археологи убеждены, что одомашненные растения составляли основную часть рациона из растительной пищи. Главным образом выращивалась [[пшеница двузернянка]], а также [[пшеница однозернянка]], [[горох]], [[Боб садовый|боб обыкновенный]], горошек чёткообразный, [[чечевица]]. Кроме того, были найдены плоды диких растений, такие как [[миндаль]], [[Жёлудь|жёлуди]], [[фисташки]]. Часть археоботаников считает, что люди из Чатал-Хююка использовали поля, расположенные в 10 км от поселения<ref name=":0" />.
Среди животных наиболее часто находят [[Овца|овец]], [[крупный рогатый скот]], [[Коза домашняя|коз]], [[Лошадь домашняя|лошадей]] и [[Собака|собак]]. Овцы и козы были одомашненные, в то же время крупный рогатый скот был дикий. Лошади также не были [[Одомашнивание|одомашнены]], на них также велась охота, как на свиней и оленей. В дополнение к охоте жители ловили рыбу и собирали птичьи яйца.
Декстер Перкинс-младший, эксперт по фауне в экспедиции под руководством [[Меллаарт, Джеймс|Меллаарта]], изначально пришёл к выводу, что первоначально были одомашнены только крупный рогатый скот и собаки. В таком случае Чатал-Хююк и [[Малая Азия|Анатолия]] становились самим ранним центром одомашнивания крупного рогатого скота. Перкинс считал даже, что нет никакого дикого рогатого скота в древнейших слоях, а это были прирученные животные<ref>{{Статья|автор = Dexter Perkins Jr. |заглавие = Fauna of Çatal Hüyük: Evidence for Early Cattle Domestication in Anatolia |издание = Science |тип = |год = 1969 |номер = 164(3876) |страницы = 177—179 |issn = |язык = en }}</ref>. Выводы Перкинса в данный момент пересматриваются специалистами по фауне Луизой Мартин и Нериссой Рассел, которые считают, что крупный рогатый скот в течение всего периода существования поселения был дикий<ref name="balter127" />. Последний [[углеродный анализ]] показывает, что крупный рогатый скот не являлся основным источником белка для жителей Чатал-Хююка, что противоречит первоначальным предположениям [[Меллаарт, Джеймс|Джеймса Меллаарта]]<ref>{{Статья|автор = M. P. Richards, J. A. Pearson, T. I. Molleson, Nerissa Russell og Louise Martin |заглавие = Stable Isotope Evidence of Diet at Neolithic Çatalhöyük, Turkey" |издание ={{Нп3|Journal of Archaeological Science}} |тип = |год = 2003 |номер = 30(1) |страницы = 67—76 |issn = |язык = en |издательство = [[Elsevier]] }}</ref>. Но вопрос этот до сих пор дискуссионный и решение его пока не закреплено.
На черепках ([[:en:sherd]]) из Западного Кургана, датированных 5900—5800 гг. до н. э. (калиброванная дата), найдены остатки блюд из ячменя, пшеницы, гороха и [[Горошек|горошка]] чёткообразного (''Vicia ervilia''), кровь и молоко коров, овец и коз. Выявлен [[эндосперм]] ячменя (используется для [[Пивоварение|пивоварения]]). В одном сосуде нашлась только [[сыворотка молока]], а значит жители Чатал-Хююка изготавливали [[сыр]] или йогурт (простоквашу)<ref>[https://www.nature.com/articles/s41467-018-06335-6#article-info Ancient proteins from ceramic vessels at Çatalhöyük West reveal the hidden cuisine of early farmers], 2018</ref>.
-->
== Сауҙа ==
<!--Территория вокруг Чатал-Хююка была бедна ресурсами. Рядом добывали только глину, которая использовалась в качестве строительного материала, другое сырьё приносилось издалека. Примером может служить вулканическое стекло, [[обсидиан]], которое встречается в большом количестве в Чатал-Хююке. Археологи полагают, что жители держали под контролем добычу [[Каппадокия|каппадокийского]] обсидиана и это обстоятельство могло оказывать существенное влияние на экономику поселения. Некоторые учёные даже предполагают, что торговля обсидианом была главным источником доходов для города<ref>{{Книга|автор = Fernand Braudel|заглавие = The Mediterrannean in the Ancient World|ответственный = |издание = |место = |издательство = Allen Lane|год = 2001|страницы = |страниц = |isbn = }}</ref>. Однако каппадокийский обсидиан был найден в [[Левант|Южном Леванте]] и на берегу [[Евфрат]]а в местах с датировкой ещё до появления Чатал-Хююка, что даёт понять, что поселения восточнее не могли быть в зависимости от поставок обсидиана из Чатал-Хююка. С помощью [[Рентгенофлуоресцентный спектрометр|энергодисперсионной рентгенофлуоресцентной спектрометрии]] удалось узнать, что обсидиан в Чатал-Хююк попадал также из двух мест на юге [[Каппадокия|Каппадокии]], [[Гёллу-Даг]] и Ненци-Даг, что в 190 км к северо-востоку от города<ref name=":2" />. Балки из [[Сосна|сосны]] и [[можжевельник]]а, использовавшиеся жителями в своих домах, также проделывали долгий путь — они, возможно, были привезены с [[Таврские горы|Таврских гор]]. Кремень поставлялся из [[Сирия|Сирии]]. Обнаружены раковины моллюсков из [[Средиземное море|Средиземного]] и [[Красное море|Красного моря]]<ref name=":3" />. Продавали обсидиан жители Чатал-Хююка или нет, однако факт нахождения привезённых предметов позволяет предположить обмен товарами и торговлю на дальние расстояния.
== Чаталһөйүктә йәмәғәт тормошо ==
[[Файл:Museum of Anatolian Civilizations008.jpg|thumb|401x401px|Балсыҡ мисәттәр]]
О расслоении в обществе Чатал-Хююка раскопки не дают ответа, все дома не сильно отличались по размеру. Кроме того, не был найден ни один дом-мастерская<ref name=":8">{{Статья|автор = Anne Marie Carstens|заглавие = Çatalhöyük|издание = SFINX|тип = |год = 2006|номер = 2|страницы = |issn = }}</ref>. Также не обнаружены общественные площади и административные здания<ref name=":5" />. Таким образом, очень вероятно, что поселение не имело централизованного управления. Отсутствие мастерских даёт предположение, что Чатал-Хююк не был городом в полном смысле этого слова, а скорее разросшейся деревней<ref name=":4" />.
Ранее археологи считали, что в Чатал-Хююке было [[Матриархат|матриархальное]] общество. При современных раскопках учёные хотели определить разницу в образе жизни мужчин и женщин поселения, однако никаких отличий найдено не было. Внутри помещения были покрыты слоем [[Сажа|сажи]] из печи и камина. При вдыхании сажа попадает в лёгкие, таким образом её можно обнаружить на рёбрах погребённых жителей. Был проведён анализ рёбер двух полов, однако он показал, что количество сажи у женщин не отличается от количества сажи у мужчин. Таким образом, женщины не проводили больше времени в помещении, чем мужчины. [[Изотопный анализ]] костей не дал результата о разнице в диете двух полов. Помимо этого, расположение могил никак не связано с половой принадлежностью. Женщины и мужчины, по-видимому, имели одинаковый статус в обществе<ref name="Stavrianos">{{книга |ссылка=https://books.google.com/books?id=MKhe6qNva10C&q=paleolithic+society&dq=paleolithic+society&pgis=1 |заглавие=A Global History from Prehistory to the Present |место=New Jersey, USA |издательство=[[Prentice Hall]] |год=1991 |isbn=0133570053 |язык=en |автор=Leften Stavros Stavrianos}} [https://books.google.com/books?id=MKhe6qNva10C&q=paleolithic+society&dq=paleolithic+society&pgis=1 Pages 9-13]</ref><ref name="Gutrie">{{книга |ссылка=https://books.google.com/books?id=3u6JNwMyMCEC&printsec=frontcover#PPA420,M1 |заглавие=The Nature of Paleolithic art |место=Chicago |издательство=[[University of Chicago Press]] |год=2005 |isbn=0226311260 |язык=und |автор=R Dale Gutrie}} [https://books.google.com/books?id=3u6JNwMyMCEC&printsec=frontcover#PPA420,M1 Page 420—422]</ref><ref name="Fielder">{{cite web|last=Fielder|first=Christine|title=Sexual Paradox:Culture|work=Sexual Paradox: Complementarity, Reproductive Conflict and Human Emergence|publisher=Christine Fielder and Chris King|date=2004|url=http://www.dhushara.com/paradoxhtm/culture.htm|archiveurl=https://www.webcitation.org/65LJmRKwc?url=http://www.dhushara.com/paradoxhtm/culture.htm|archivedate=2012-02-10|accessdate=2009-04-15|deadlink=no}}</ref><ref name="MuseumofAntiquites">[http://museums.ncl.ac.uk/flint/miscon.html Museum of Antiquites web site] {{Wayback|url=http://museums.ncl.ac.uk/flint/miscon.html |date=20071121095952 }} (accessed February 13, 2008).</ref>.
В художественных объектах имеются некоторые различия: на фресках в основном изображены мужчины, в то время как на статуэтках — женщины. [[Ходдер, Иэн|Иэн Ходдер]] утверждает, что археологические останки не дают свидетельств в пользу наличия в Чатал-Хююке [[матриархат]]а или [[патриархат]]а<ref name=":6" />.
В молодых слоях были найдены глиняные печати. Не совсем ясно, для чего они предназначались, возможно это отметка собственности на объекты. Если это так, то предположения о наличии частной собственности имеют под собой почву<ref name=":0" />. Хотя дома близко находились друг к другу, однако они не имели общих стен. Каждая семья, таким образом, была относительно независима от соседей и ремонтировала свой дом по своему желанию.
В Чатал-Хююке не обнаружено следов войны или насилия. Возможно, это было мирное общество или город представлял из себя крепость. В город невозможно было попасть после того, как были убраны лестницы на внешнем ряду домов, так как не было непосредственного входа в город.
Множество скульптур бычьих голов и статуэток тучных женщин заставляло археологов думать, что религиозная жизнь жителей была сосредоточена на поклонении культа быка и культа «[[Богиня-мать|Великой Матери]]»<ref name=":8" />. Найденные черепа были покрыты алебастром, моделируя лицо, и раскрашены [[Охра|охрой]]. Подобные обычаи известны у населения из неолитических поселений [[Средиземноморье|Средиземноморья]], в том числе из [[Иерихон]]а и Чаёню (Турция). Всё это может говорить о культе черепа в Чатал-Хююке. Поскольку тела лиц с высоким статусом хоронили отдельно от черепов, исследователи сопоставили количество подобных мужских и женских захоронений и обнаружили, что оно приблизительно одинаково<ref>{{cite news | url = http://www.turkishdailynews.com.tr/article.php?enewsid=93856 | title = A Journey to 9000 years ago | date = 2008-01-17 | accessdate = 2008-08-07 | last = Hodder | first = Ian | archivedate = 2008-05-23 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20080523122956/http://www.turkishdailynews.com.tr/article.php?enewsid=93856 }}</ref>. В связи с этим исследователи [[2000-е годы|2000-х годов]] предположили, что община не была ни патриархальной, ни матриархальной<ref name="balter127">{{книга |заглавие=The Goddess and the Bull |ссылка=https://archive.org/details/goddessbull0000balt |год=2005 |издательство=Free Press |место=New York |isbn=0-7432-4360-9 |страницы=[https://archive.org/details/goddessbull0000balt/page/127 127] |ref=Balter |язык=und |автор=Balter, Michael}}</ref>, и смысл изображения женских фигур был иным, нежели поклонение [[Богиня-мать|Богине-матери]]<ref name="hodder">{{cite web|last=Hodder|first=Ian|title=New finds and new interpretations at Çatalhöyük|work=Çatalhöyük 2005 Archive Report|publisher=Catalhoyuk Research Project, Institute of Archaeology|date=2005|url=http://www.catalhoyuk.com/archive_reports/2005/ar05_01.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090926041233/http://www.catalhoyuk.com/archive_reports/2005/ar05_01.html|archivedate=2009-09-26|accessdate=2009-04-15|deadlink=yes}}</ref>.
[[Младенческая смертность]] была велика, так как детских могил найдено довольно много. Кости многих детей содержат признаки [[Анемия|анемии]], которая вероятно была из-за недоедания<ref name=":9">{{Статья|автор = Michael Balter |заглавие = A Long Season Puts Çatalhöyük in Context |издание = Science |тип = |год = 1997 |номер = 286(5441) |страницы = 890—891 |issn = |язык = en }}</ref>.
Анализ зубов захороненных людей показал, что в могилах одного дома хоронили людей, не связанных биологическим родством<ref>{{Статья|автор = M. A. Pilloud & C. S. Larsen|заглавие = Official" and "practical" kin: Inferring social and community structure from dental phenotype at Neolithic Çatalhöyük, Turkey|издание = American Journal of Physical Anthropology|тип = |год = 2011|номер = 145|страницы = 519—530|issn = }}</ref>.
-->
== Әһәмиәте ==
<!--Из-за своего размера, архитектуры, фресок и рельефов Чатал-Хююк часто характеризуется как «археологическая сверхновая»<ref name=":10">{{Книга|автор = Peter K. A. Jensen|заглавие = Menneskets oprindelse og udvikling|ответственный = |издание = |место = |издательство = G.E.C. Gads forlag|год = 1996|страницы = |страниц = |isbn = 87-12-02987-4}}</ref>. Некоторые учёные ранее считали, что Чатал-Хююк являлся старейшим городом в мире, ранним земледельческим поселением и крупнейшим населённым пунктом своего времени. Однако, в настоящее время старейшим городом считается [[Иерихон]], а в [[Абу-Хурейра|Тель Абу-Хурейре]] на севере Сирии найдены самые старые следы зарождающегося сельского хозяйства<ref name=":10" />. В Центральной [[Малая Азия|Анатолии]] Чатал-Хююк также не является старейшим центром сельского хозяйства, так, в [[Ашиклы-Хююк]]е найдены следы культурных растений возрастом 8400 г. до н. э. Однако Меллаарт доказал своими раскопками, что [[Плодородный полумесяц]] ([[Левант]] и [[Месопотамия]]) не является единственным центром [[Неолитическая революция|неолитической революции]]. Прежде археологи даже не предполагали, что Анатолия могла бы быть плодородной почвой для возникновения сельских общин.
Большинство исследователей убеждены, что сельское хозяйство пришло в Европу из Анатолии. Некоторые из них (как археолог [[Ренфрю, Колин|Колин Ренфрю]]) пошли дальше и заявляют, что [[индоевропейские языки]] распространялись совместно с экспансией сельского хозяйства, а индоевропейскую родину следует искать на [[Анатолийское плоскогорье|Анатолийском плоскогорье]], то есть в Чатал-Хююке<ref>{{Статья|автор = Michael Balter |заглавие = Search for the Indo-Europeans |издание = Science |тип = |год = 2004 |номер = 303 |страницы = 1323—1326 |issn = |язык = en }}</ref>. Данная теория ([[анатолийская гипотеза]]) позволяет считать Чатал-Хююк родиной населения, язык которого распространился на большую часть Европы и Азии.
Американский писатель и [[Этноботаника|этноботаник]] [[Теренс Маккенна]] писал: «Заключение о том, что народы Африки с их культурами, уходящими корнями в далёкое прошлое, достигли Ближнего Востока и какое-то время процветали там, вполне логично, и избежать его трудно. [[Меллаарт, Джеймс|Меллаарта]] удивляет то, что Чатал-Хююк не оставил заметного влияния на последующие культуры в этом районе. Он отмечает, что „неолитические культуры Анатолии положили начало земледелию и животноводству, а также культу [[Богиня-мать|Богини-Матери]] — основе нашей цивилизации“»<ref>{{Книга|автор = Mellaart|заглавие = Earliest Civilizations|ответственный = |издание = |место = |издательство = |год = |страницы =77|страниц = |isbn = }}</ref>. Со всей справедливостью можно добавить: основе, многими пока что ещё отрицаемой"<ref>[http://rec.gerodot.ru/chatal/makkenna.htm Теренс Маккенна. Чатал-Хююк. Из книги «Пища богов. Поиск первоначального Древа познания»]</ref>.
=== Чаталһөйүк торама булараҡ ===
Пока непонятно, почему люди выбрали именно это место. Одна из теорий предполагает, что человек заселил данную местность в связи с ведением сельского хозяйства, однако находки в поселении [[Ашиклы-Хююк]] показывают, что большинство растений и животных не были одомашнены и что посёлок жил охотничье-собирательской культурой<ref name=":4" />. Некоторые археологи полагают, что выбор места был связан не с утилитарными причинами, а с предпочтениями людей.
Также непонятно, почему люди оставили Чатал-Хююк. Некоторые археологи высказывали предположение о том, что шло стремительное сокращение поселений 8 тыс. лет назад из-за разрушения местной окружающей среды в результате чрезмерного использования древесины для строительства домов с известью. Однако данная теория опровергается находками в молодых слоях Чатал-Хююка — там такой метод строительства уже не применялся<ref name=":9" />.
=== Алиһә-әсә ===
[[Файл:Ankara Statue der Muttergöttin.JPG|thumb|403x403px|Статуэтка «Богини-матери»]]
Статуэтки из Чатал-Хююка с тучными женщинами были интерпретированы [[Меллаарт, Джеймс|Джеймсом Меллаартом]] как изображения [[Богиня-мать|Богини-матери]] («Великая мать»). Так как многие находки подобных статуэток на просторах Европы ассоциировались с матриархальным строем, то и Чатал-Хююк стали считать матриархальным. Дальше всех пошла археолог [[Гимбутас, Мария|Мария Гимбутас]], она выдвинула теорию, что общество Чатал-Хююка было типично неолитическим («[[Старая Европа]]»): матристическое (с абсолютной властью женщины в семье), ориентированное на равенство<ref name=":6" />. Такое общество было уничтожено вторжением патриархальных, иерархическо-ориентированных, воинственных людей, которых [[Гимбутас, Мария|Гимбутас]] идентифицировала как представителей индоевропейской [[Курганная гипотеза|курганной культуры]].
-->
== Палеогенетика ==
<!--У двух образцов (Ch51 и Ch54) из погребальной камеры (номер 6000) в пространстве 327 (седьмое тысячелетие до нашей эры) определены [[Гаплогруппа K (мтДНК)|митохондриальные гаплогруппы K1b1c и K2a11]]<ref>''Zuzana Hofmanova''.
[https://publications.ub.uni-mainz.de/theses/volltexte/2017/100001355/pdf/100001355.pdf Palaeogenomic and Biostatistical Analysis of Ancient DNA Data from Mesolithic and Neolithic Skeletal Remains] {{Wayback|url=https://publications.ub.uni-mainz.de/theses/volltexte/2017/100001355/pdf/100001355.pdf |date=20170902183936 }}, 2016</ref>. Также в Чатал-Хююк были определены митохондриальные гаплогруппы [[Гаплогруппа N (мтДНК)|N]], K, K1a17, [[Гаплогруппа W (мтДНК)|W1c]], [[Гаплогруппа H (мтДНК)|H, H+73]], [[Гаплогруппа X (мтДНК)|X2b4]], [[Гаплогруппа U (мтДНК)|U, U3b, U5b2]]. На основе митохондриальных геномов выявили отсутствие родства по материнской линии между людьми, похороненными под полами домов в Чатал-Хююке<ref>''Maciej Chyleński'' et al. [https://www.mdpi.com/2073-4425/10/3/207 Ancient Mitochondrial Genomes Reveal the Absence of Maternal Kinship in the Burials of Çatalhöyük People and Their Genetic Affinities] // Genes 2019, 10(3), 20</ref>.
У образца 1885 F.84 (6825—6635 лет до н. э.) определили митохондриальную гаплогруппу K1a и [[Гаплогруппа G2 (Y-ДНК)|Y-хромосомную гаплогруппу G2a2a1]], у образца 2033 F.84/86 (6690—6590 лет до н. э.) определили митохондриальную гаплогруппу H2a2a1d и [[Гаплогруппа H (Y-ДНК)|Y-хромосомную гаплогруппу H3a1]], у образца 2779 F.265 определили митохондриальную гаплогруппу H2a2a и [[Гаплогруппа C (Y-ДНК)|Y-хромосомную гаплогруппу C1a2]], у образца 5357 F.576 (7035—6680 лет до н. э.) определили митохондриальную гаплогруппу N1a1a1 и Y-хромосомную гаплогруппу C1a2. Также определили митохондриальные гаплогруппы K1a (n=3), K1a4, K1a4b, K1a17, K1b1, [[Гаплогруппа T (мтДНК)|T2, T2c1, T2e]]<ref name="ReyhanYaka2021">''Reyhan Yaka'' et al. [https://www.cell.com/current-biology/fulltext/S0960-9822(21)00423-1 Variable kinship patterns in Neolithic Anatolia revealed by ancient genomes], April 14, 2021</ref>.
== Музей ==
Место открыто для посещения туристов, можно увидеть копии находок в небольшом музейном пространстве, построенном рядом с холмом. Присутствует информация на английском и турецком языках. Можно осмотреть реконструкции домов и посетить место раскопок. Большинство оригинальных предметов из места раскопок находятся в [[Музей анатолийских цивилизаций|Музее анатолийских цивилизаций]] в Анкаре.
Место не столь популярно, как, например, музей [[Джалаладдин Руми|Мевляна]] в [[Конья]], однако интерес к Чатал-Хююку растёт, каждый год его посещают около 13 тыс. человек<ref name=":11">{{Cite web|url = https://www.youtube.com/watch?v=HTHqYjeXrYs|title = GHF: Çatalhöyük|author = globalheritagefund|date = 2007-06-07|publisher = }}</ref> Чатал-Хююк в течение нескольких лет был в предварительном списке Турции в список Всемирного наследия ЮНЕСКО<ref name=":11" /> и был принят в 2012 году<ref>{{Cite news|title = Her er verdens nye kulturarv|author = Søren Bygbjerg|url = |work = DR|date = 2012-07-03}}</ref>.
-->
=== Галерея ===
<gallery caption="Артефакты Чатал-Хююка" widths="300px" heights="250px" perrow="3">
Image:Museum of Anatolian Civilizations018.jpg|[[Керамика]]
Image:Museum_of_Anatolian_Civilizations012.jpg|Сосуды
Image:Museum of Anatolian Civilizations011.jpg|Статуэтки богов и богинь
Image:Museum of Anatolian Civilizations003.jpg|Фреска с изображениями быков, оленей и людей
Image:Museum of Anatolian Civilizations016.jpg|Фрагменты ткани — древнейшей из обнаруженных
Image:Catal Hüyük reliefs.JPG|Рельеф с изображениями двух леопардов
</gallery>
== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Гёбекли-Тепе]]
* [[Невалы-Чори]]
* [[Хаджилар]]
* [[Чайоню]]
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}
== Әҙәбиәт ==
* [[Мелларт, Джеймс|Мелларт Дж.]] Древнейшие цивилизации Ближнего Востока . Пер. с англ. и комментарий Е. В. Антоновой. Предисл. Н. Я. Мерперта. Изд-во «Наука». М., 1982. 149 с. с ил.
* Mellaart James. Catal-Huyuk. A Neolithic town in Anatolia. Thames and Hudson. 1967. 233 с.
== Һылтанмалар ==
{{навигация}}
* {{Официальный сайт}}
* [http://rec.gerodot.ru/chatal/ Чатал-Гуюк на сайте «Реконструкция»]
* [http://aitrus.info/node/351 СОЦИАЛЬНАЯ РЕВОЛЮЦИЯ В ЭПОХУ НЕОЛИТА: ОТ ЧАЁНЮ К ЧАТАЛ-ГЮЮКУ]
* [https://www.youtube.com/watch?v=JK27_q_hevE Жизнь и проблемы в неолитическом поселении Чатал-Хююк. Неолитическая революция и ее последствия (youtube.com)]
* [https://pikabu.ru/story/zhizn_i_problemyi_v_neoliticheskom_poselenii_chatalkhyuyuk_neoliticheskaya_revolyutsiya_i_ee_posledstviya_6796799 Жизнь и проблемы в неолитическом поселении Чатал-Хююк. Неолитическая революция и ее последствия (текст)]
{{Неолит Ближнего Востока}}
{{Доисторическая Азия}}
{{Всемирное наследие в Турции}}
{{Тышҡы һылтанмалар}}
[[Категория:Европаның археологик мәҙәниәте]]
[[Категория:Азияның археологик мәҙәниәттәре]]
[[Категория:Төркиәлә бөтә донъя мираҫы]]
[[Категория:Анатолия неолиты]]
[[Категория:Төркиәлә археологик объекттар]]
[[Категория:Баҡыр быуаты Азияһы]]
[[Категория:Конья (ил)]]
[[Категория:Неолитик ауылдар]]
cvg1kflwb9ridi4au6x3bxurb418ih3
1146804
1146803
2022-07-23T08:54:06Z
Akkashka
14326
wikitext
text/x-wiki
{{Объект Всемирного наследия
|RusName = Чаталһөйүк неолитик торағы
|Name = Neolithic Site of Çatalhöyük
|Image = CatalHoyukSouthArea.JPG
|imagecaption = көньяҡ өлөшөндә ҡаҙыныуҙар
|State Party = [[Төркиә]]
|Type = Мәҙәни
|Criteria = ii, iv
|ID = 1405
|Link = http://whc.unesco.org/en/list/1405
|Region = Европа һәм Төньяҡ Америка/Яҡын Көнсығыш, [[Гамирк]]
|Coordinates =
|Year = 2012
|Session = 36
|Extension =
|Danger =
|lat_dir = N |lat_deg = 37 |lat_min = 40 |lat_sec = 01.2
|lon_dir = E |lon_deg = 32 |lon_min = 49 |lon_sec = 39.8
|region = TR
|CoordAddon = type:landmark_region:TR
|регион ПозКарты = Төркиә
}}
'''Чаталһөйүк''' йәки '''Чаталгөйүк''' (иҫке яҙмала), дөрөҫөрге '''Чаталһөйүк''' ([[Турецкий язык|тур.]] халыҡ-ара фонетик алфавит: [tʃaˈtal.højyk], һүҙмә-һүҙ «Сәнске-уба» — [[Конья (ил)|Конья]] провинцияһындағы (көньяҡ [[Анатолия]]) [[неолит]] һәм [[энеолит]] осорона ҡараған ҙур тораҡ. Иң ҙур, иң яҡшы һаҡланған һәм ҙур неолитик ауыл булып тора. Иң боронғо табылған мәҙәни ҡатламдар б. э. т. 7400 й. ҡарай. Торама б. э. т. 5600 йылға тиклем булған. [[Бронзовый век|Бронза быуаты]] башланғанға тиклем халҡы ауылды ташлап киткән. Торама [[Хасандаг]] вулканының ике үркәсле түбәһенән 140 км алыҫлыҡта урынлашҡан булған. Тораманың көнсығыш өлөшө тигеҙлек өҫтөнән 20 м өҫтәрәк ҡалҡыулыҡ барлыҡҡа килтерә. Ауылдан көнбайышҡа табан бәләкәйерәк ҙурлыҡтағы тағы бер торама булған, ә унан көнсығышҡа табан бер нисә йөҙ метр алыҫлыҡта [[Армения|әрмән]] һәм [[Византия|византий]] осоро ауылы табылған
Чаталһөйүк ике айырым ҡурғандан: б. э. т. яҡынса 7100-5900 йй. менән билдәләнгән Көнсығыш ҡурғандан һәм б. э. т. яҡынса 6000-5600 йылдар менән билдәләнгән Көнбайыш ҡурғандан (калибрланған даталар) тора<ref>[https://www.smithsonianmag.com/science-nature/ancient-proteins-unwashed-dishes-reveal-diets-lost-civilization-180970481/ Ancient Proteins From Unwashed Dishes Reveal the Diets of a Lost Civilization]</ref>.
== География ==
<!-- Чатал-Хююк («вилообразный холм») расположен в Гамирке, в 3 км к югу от современного села Кючюккёй и примерно в 40 км к юго-востоку от города [[Конья]]. Ближайшим крупным городом с железнодорожным сообщением является [[Чумра]] (в 17 км к югу от поселения). Холм искусственного происхождения, создавался в течение тысячи лет путём постройки новых строений поверх старых. Поселение отчётливо выделяется среди окружающей его Иконийской равнины, оно состоит из двух холмов: восточного, самого старого и крупного, и западного (Кучук-Хююл — «маленький холм»), являющегося поселением медного века<ref name=":0">{{Книга|автор = Ian Hodder|заглавие = Çatalhöyük. The Leopard's Tale – Revealing the Mysteries of Turkey's ancient 'town'|ответственный = |издание = |место = |издательство = Thames & Hudson|год = 2006|страницы = |страниц = |isbn = 0-500-05141-0}}</ref>. Археологи считают, что население поселения составляло от 3 до 10 тысяч человек, а число домов доходило до 2 тысяч.
Плато Конья в Гамирке является дном высохшего озера эпохи [[плейстоцен]]а, находится на высоте чуть более 1 тыс. м над уровнем моря. Реки, которые в древности впадали в озеро, образовывали веерообразные [[Дельта реки|дельты]]. На крупнейшей из дельт, на берегу реки Чаршамба, и располагался Чатал-Хююк. Чаршамба изначально протекала между двумя холмами и в условиях засушливого климата обеспечивала пресной водой жителей поселения<ref name=":3">{{Книга|автор = Trevor Watkins.|заглавие = From Foragers to Complex Societies in Southwest Asia", kapitel 6 i The Human Past: World Prehistory & the Development of Human Societies|ответственный = |издание = |место = |издательство = Thames & Hudson|год = 2005|страницы = |страниц = |isbn = 978-0-500-28531-2}}</ref>.
== Археология ==
[[Файл:Çatalhöyük after the first excavations by James Mellaart and his team..jpg|thumb|340x340px|Меллаарт ҡаҙылмаларынан һуң Чаталһөйүк күренеше]]
[[Файл:Catal Hüyük 10.JPG|thumb|340x340px|Ҡаҙылмаларҙың хәҙерге күренеше]]
[[Файл:Çatalhöyük kazı alanı çatısı.JPG|thumb|340x340px|Ҡаҙылмаларҙың күренеше]]
Чатал-Хююк использовался местными жителями как место для выпаса скота, с которым были связаны определённые суеверия<ref name=":0" />. 10 ноября 1958 года три исследователя от Британского института археологии в Анкаре Дэвид Френч, Алан Холл и [[Меллаарт, Джеймс|Джеймс Меллаарт]] приметили холм в ходе поисков ранних поселений на плато Конья<ref name="balter127" />. В тот же день были обнаружены три находки керамики и обсидиана, стало ясно, что холм является огромной находкой эпохи неолита. [[Меллаарт, Джеймс|Меллаарт]] до 1961 года был занят на раскопках Хаджилара, вернувшись с женой, работавшей фотографом, и турецкой группой, они начали крупные раскопки, которые продолжались до 1965 года<ref name=gard>{{книга |год=2006 |заглавие=Gardner's Art Through the Ages: The Western Perspective: Volume 1 |издание=Twelfth |издательство={{Нп3|Cengage|Wadsworth Publishing|en|Cengage}} |место=Belmont, California |isbn=0-495-00479-0 |страницы=12—4 |ref=Kleiner |язык=en |автор=Kleiner, Fred S.; Mamiya, Christin J.}}</ref>. Под руководством [[Меллаарт, Джеймс|Джеймса Меллаарта]] в Чатал-Хююке работал датский палеоботаник [[Ганс Хелбаек]] из [[Национальный музей Дании|Национального музея Дании]]<ref name="balter127" />.
Хелбаек обнаружил большое количество домашней пшеницы ([[Пшеница однозернянка|однозернянки]] и [[Пшеница двузернянка|двузернянки]]), [[Ячмень|ячменя]] и [[горох]]а<ref>{{Статья|автор = Hans Helbæk|заглавие = First Impressions of the Catal Huyuk Plant Husbandry|издание = Anatolian Studies|тип = |год = 1964|номер = 14|страницы = 121—123|issn = }}</ref>. Находки [[окалина|окалины]] и [[шлак]]а позволили предположить, что жители Чатал-Хююка одними из первых в мире научились выплавлять из руды [[медь]]<ref>''MiljanaRadivojević'' et al.[http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440317301024#! Repealing the Çatalhöyük extractive metallurgy: The green, the fire and the ‘slag’] // Journal of Archaeological Science. Available online 15 August 2017</ref><ref>[https://www.eurekalert.org/pub_releases/2017-08/uoc-mo8081117.php Mystery of 8,500-year-old copper-making event revealed through materials science], 15-AUG-2017</ref><ref>[http://www.urkommunismus.de/catalhueyuek_en.html Bernhard Brosius. From Çayönü to Çatalhöyük. Inprekorr, 400/401, 24 — 29, 2005.]</ref>. Повторное исследование артефактов показало, что один из таких артефактов — кучка частично обожжённого, содержащего медь минерала зелёного цвета — попал в огонь случайно, возможно, при кремации раскрашенных зелёным пигментом останков людей. Изотопный анализ не показал сходства медных предметов из Чатал-Хююка и с образцом частично обожжённого зелёного минерала<ref>[http://xn--c1acc6aafa1c.xn--p1ai/?page_id=28272 Выплавка меди в Чатал-Хююке 8,5 тыс. лет назад не подтвердилась]</ref>.
Место оказалось уникальным и стало одним из самых известных в мире. [[Меллаарт, Джеймс|Меллаарт]] приехал на раскопки на фоне [[Меллаарт, Джеймс#.D0.A1.D0.BA.D0.B0.D0.BD.D0.B4.D0.B0.D0.BB .D1.81 .D0.94.D0.BE.D1.80.D0.B0.D0.BA.D0.BE.D0.BC|скандала с Дораком]]. Турецкие власти подозревали археолога в краже и вывозе находок. Меллаарт же утверждал, что молодая женщина попросила его оценить некоторый «антиквариат», который по всей видимости был найден в четырёх могилах села Дорак на севере Турции. Меллаарт зарисовал некоторые находки. Впоследствии зарисовки были опубликованы в The Illustrated London News в 1959 году, что и привлекло внимание турецких властей, которые сочли, что археолог украл находки. Однако поиск молодой женщины и украденных находок не дал результатов, в 1965 году департамент древностей Турции аннулировал [[Меллаарт, Джеймс|Меллаарту]] разрешение на раскопки<ref name="balter127" /><ref>{{Cite web|url = http://pda.euromag.ru/great_britain/24708.html|title = Наследник Шлимана|author = Анастасия Тарасова|date = |publisher = }}</ref>.
В 1993 году исследования возобновились новой группой археологов под руководством [[Ходдер, Иэн|Иэна Ходдера]] и продолжаются в настоящее время каждое лето. В новых раскопках используются микроморфологический анализ, когда археологи используют микроскопы, чтобы получить наиболее полную информацию. Группа [[Ходдер, Иэн|Ходдера]] подходит к раскопкам весьма тщательно, и в то время когда группа Меллаарта раскопала более 200 зданий за 4 года, нынешняя группа раскапывала в первые несколько лет только одно или два здания каждый год<ref name=":4">{{Статья|автор = Michael Balter |заглавие = The First Cities: Why Settle Down? The Mystery of Communities |издание = Science |тип = |год = 1998 |номер = 5393 |страницы = |issn = |язык = en }}</ref> В сезоне 2006 года в международных и междисциплинарных раскопках приняли участие 230 человек, что стало одним из крупнейших в мире подобного рода мероприятий<ref>{{Cite news|title = Recond number of experts to take part in Catalhoyuk excavations|author = |url = |work = Turkish Daily News|date = 2006}}</ref>. Для финансирования археологических раскопок [[Ходдер, Иэн|Иэн Ходдер]] пользуется услугами компаний-спонсоров ([[Boeing]], [[Fiat]], [[British Airways]], [[Shell]]), также в археологических экспедициях участвует местное население.
-->
=== Датаһы һәм размеры ===
<!-- Различные источники говорят о разных датировках поселения. Слои, которые были исследованы Меллаартом, датировались им примерно от 6250 г. до н. э. до 5400 г. до н. э.<ref name=":1">{{Книга|автор = Christoffer Edens|заглавие = Çatal Hüyük, The Story of Archaeology|ответственный = |издание = |место = London|издательство = Phoenix Illustrated|год = 1997|страницы = |страниц = |isbn = 1-85799-934-7}}</ref> [[Ходдер, Иэн|Иэн Ходдер]] указывает, что поселение существовало в течение 1400 лет (между 7000 г. до н. э. и 6000 г. до н. э.), по исследованиям 18 археологических слоёв<ref name=":0" /><ref name=":6">{{Статья|автор = Ian Hodder |заглавие = Women and Men at Çatalhöyük |издание =[[Scientific American]] |тип = |год = 2004 |номер = 1 |страницы = 67—73 |issn = |язык = en |издательство = [[Springer Nature]] }}</ref>. По последним данным, датировка указывается от 7400 г. до н. э. до 5600 г. до н. э.<ref name=":2">{{Статья|автор = T. Carter & M. S. Shackley|заглавие = Sourcing obsidian from neolithic Çatalhöyük (Turkey) using energy dispersive X-ray fluorescence|издание = Archaeometry|тип = |год = 2007|номер = 49 (3)|страницы = :437—454.|issn = }}</ref>
Размер Чатал-Хююка в разных источниках называются различные, начиная от 32 акров (12,96 га)<ref name=":2" /> и 13,5 га<ref name=":0" /> до 20 га<ref name=":1" />. Это говорит о том, что Чатал-Хююк представляет собой огромных размеров поселение, раскопано только 5 % всей территории<ref name=":5">{{Статья|автор = Ian Hodder |заглавие = This old house |издание =[[Natural History (журнал)|Natural History]] |тип = |год = 2006 |номер = |страницы = |issn = |язык = en |издательство = [[Американский музей естественной истории|American Museum of Natural History]] }}</ref>.
== Ҡоролмалар һәм артефакттар ==
[[Файл:MUFT - Catal Höyük Modell.jpg|мини|340x340пкс|Модель Чатал-Хююк из музея в [[Веймар]]е]]
[[Файл:Catal Hüyük Restoration B.jpg|thumb|454x454px|Реконструкция дома из Чатал-Хююк. Видны отверстие в крыше и лестница.]]
[[Файл:Catal Hüyük Restauration.JPG|thumb|453x453px|Реконструкция дома из Чатал-Хююк. Видны низкие платформы и небольшая кладовая.]]
Холм Чатал-Хююк создавался жителями на протяжении веков путём постройки новых домов поверх старых, что в настоящее время составляет 17 м археологического слоя. Дома стояли настолько близко, что между ними не было проходов. Также у домов не было дверных проёмов, вход в большинстве случаев был устроен с крыши, куда были проложены лестницы как внутри, так и снаружи домов, поэтому «городское движение», по-видимому, проходило по крышам зданий<ref name=":3" />. Вход был также единственным вентиляционным отверстием как для поступления свежего воздуха, так и для отвода дыма от открытых очагов, не имевших труб. Подобные современные посёлки, которые выглядят как Чатал-Хююк, — это [[Пуэбло (индейцы)#Архитектура|пуэбло]] североамериканских индейцев и поселения [[Догоны|догонов]] в [[Мали]] в Западной Африке<ref name=":0" />.
Между домами были некоторые места открытого пространства. Они выступали как свалки для мусора из кухонь. В них находят животные и растительные отходы, глиняную посуду, статуэтки, бусы. Некоторые находки интерпретируются как человеческие фекалии, а такие места как туалеты. Фекалии и органические отходы в густонаселённом поселении, должно быть, представляли риск для здоровья населения и создавали огромное зловоние<ref name=":0" />.
-->
=== Өйҙәрҙең биҙәлеше ===
<!-- Дома преимущественно созданы из [[Глина|глины]] (из сырцового кирпича), за исключением крыши, которая имела несущие деревянные балки. Археологи считают, что срок службы дома был около 70 лет. Каждый год необходимо было добавлять новый слой глины. Крыша и стены были покрыты полированным [[алебастр]]ом. Наряду с печью и отверстием в крыше, представлявшей собой местную кухню и расположенных на южной стороне, в стене, как правило, был небольшой проём, который вёл в небольшую комнату. Такая комната использовалась в качестве склада. Всего дом по площади составлял в среднем 23 м², но варьируется от 11 до 48 м². В то же время стены больших домов были богато украшены росписью. Их предназначение остается неясным<ref name="gard" />. Был только один этаж. В главной комнате в дополнение к печи и камину были скамейки, низкие платформы, ёмкости для хранения пищи<ref name=":1" />. Каждая постройка служила домом для от 5 до 10 человек, но нет ни одного дома, который имеет более 8 кроватей<ref name=":5" />.
Дома также использовались в качестве «кладбища»: во многих из них были обнаружены захоронения. В одном из домов было похоронено 68 человек. Тела усопших хоронили под полом домов, чаще всего, под очагами и другими внутренними возвышениями, вместе с дарами: драгоценными и полудрагоценными камнями, оружием, тканями, деревянными сосудами<ref>{{книга
|автор = James Mellart
|заглавие = Çatal Hüyük: A Neolithic Town of Anatolia
|место = New York
|издательство = McGraw-Hill Book Company
|год = 1967
|страницы = 60 ff
}}</ref>. Подобная практика наблюдалась до XX века на полинезийском острове [[Тикопиа (остров)|Тикопиа]]<ref name=":4" />. Тела усопших тщательно пеленали и нередко укладывали в плетеные корзины или заворачивали в тростниковые маты. Поскольку скелеты часто расчленены, предполагают, что перед захоронением тела долго выставляли на открытом воздухе, после чего хоронили только кости. Иногда черепа отделяли, вероятно, для использования в некоем ритуале, так как их находят в других местах поселения.
Около трети домов были красочнее, чем остальные, со скульптурами бычьих голов. Эти помещения были интерпретированы [[Меллаарт, Джеймс|Джеймсом Меллаартом]] как «святилища». Группе Меллаарта удалось раскопать только небольшой участок в юго-западной части холма, и в связи с множеством «святилищ» в этом районе Меллаарт посчитал, что эта часть поселения была жреческой. В «святилище», датированном 6200 до н. э., были найдены четыре человеческих черепа, расположенных за бычьими головами на стенах. Группа [[Ходдер, Иэн|Иэна Ходдера]] раскопала несколько различных мест на восточном холме и также нашла несколько «святилищ». Получалось, что юго-западная часть поселения чисто жреческой не являлась. В связи с этим Меллаарт предложил версию, согласно которой дома подразделялись на «обычные» и «святилища». Новый анализ показал, что имелась разделительная линия между двумя видами этих домов. Кроме того, микроморфологический анализ подтвердил, что имела место бытовая деятельность в «святилищах»<ref name="balter127" />. Таким образом, эти дома исключительно святилищами не являлись.
-->
=== Артефакттар һәм биҙәүестәр ===
[[Файл:Museum of Anatolian Civilizations002.jpg|thumb|403x403px|Реконструкция «святилища» в Музее анатолийских цивилизаций.]]
[[Файл:Neolithic mirrors of obsidian excavated by James Mellaart and his team in Çatalhöyük..jpg|thumb|403x403px|Зеркала из обсидиана]]
<!--Чатал-Хююк славится своими большими объёмами предметов и украшений. Есть многочисленные настенные росписи. Это одно из первых мест, где встречаются [[Фреска|фрески]] на построенных стенах (настенные росписи в [[Пещера Ласко|Ласко]] на естественных стенах). Другое место, где были обнаружены первые фрески — Джаль-аль-Мугхара в Сирии возрастом 9 тыс. лет до н. э.<ref>{{Статья|автор = Roger Highfield|заглавие = Oldest' wall painting looks like modern art|издание = Telegraph.co.uk|тип = |год = 2007|номер = |страницы = |issn = }}</ref>
Некоторые из фресок изображают геометрические узоры, в то время как другие изобразительные сцены: охота на [[зубр]]ов или [[Оленевые|оленей]] мужчин с эрегированным [[фаллос]]ом, изображения ныне вымерших крупных копытных.
Одна из фресок в «святилище» состоит из нескольких рядов фигур, которые можно трактовать как изображение домов. В середине картины рисунок, который истолковывается как двуглавая вершина потухшего вулкана [[Хасандаг]] во время извержения, наблюдаемая из Чатал-Хююка<ref>{{Статья|автор = Aisling Irwin|заглавие = Turkish wall painting 'is first news story'|издание = Telegraph.co.uk|тип = |год = 1997|номер = 28. july|страницы = |issn = }}</ref>. Эту фреску расценивают как первый в истории пример пейзажной живописи или картографии<ref name="gard" />, хотя другие исследователи видят в нём лишь геометрический орнамент<ref name=":7">[http://www.dspace.cam.ac.uk/handle/1810/195777 A bird’s eye view — of a leopard’s spots. The Çatalhöyük ‘map’ and the development of cartographic representation in prehistory.] ''Anatolian Studies'' 56, 2006, pp. 1-16. Published by The British Institute of Archaeology at Ankara</ref>.
Другая фреска показывает человека, который работает (или танцует), удерживая изогнутый предмет — возможно, лук. Надета на человека набедренная повязка из леопардовой шкуры. Есть фрески, которые изображают хищных птиц — [[Обыкновенный стервятник|стервятников]]. Встречаются рисунки, когда показаны хищники вместе с обезглавленными людьми.
Представлены рельефы с изображением [[Большие кошки|больших кошек]] (скорее всего [[леопард]]ов и обычно попарно). Скульптуры бычьих голов были с особенностью, они крепились или на стены, или на низкие платформы, некоторые из этих быков возглавляли целые ряды из голов. Найдено множество женских статуэток из [[мрамор]]а, коричневого и голубого [[известняк]]а, [[кальцит]]а, [[Сланец глинистый|сланца]], [[базальт]]а, [[алебастр]]а и [[Глина|глины]]. Среди самых известных находок выделяется статуэтка из обожжённой глины высотой 16,5 см, изображающая сидящую тучную женщину с оружием, которая отдыхает на двух [[Большие кошки|больших кошках]]. Эта статуэтка схожа с [[Венера Виллендорфская|Венерой Виллендорфской]]. Двух кошек некоторые учёные считают [[Лев|львами]]<ref name=":1" />, а другие полагают, что это [[леопард]]ы<ref name=":6" />. Некоторые учёные предлагают версию, что статуэтка изображает женщину, которая вот-вот родит<ref name=":1" />. Статуэтка с сидящей женщиной самая сложная из найденных фигурок. Среди более простых встречается женская фигурка с отверстием в спине, возможно в это отверстие засыпалось зерно.
Чатал-Хююк показывает переход между [[Докерамический неолит|докерамическим неолитом]] и [[Керамический неолит|керамическим неолитом]]. В старых слоях археологи керамики не находят, однако кувшины начинают появляться в более молодых слоях в промежутке от 7050 г. до н. э. до 6800 г. до н. э. повсеместно. С самого начала они, вероятно, использовались только для хранения, и только потом (около 6500—6400 г. до н. э.) для приготовления пищи. Самые молодые слои имели кувшины с простыми геометрическими узорами, а кувшины с Кучук-Хююка имеют более сложные геометрические узоры.
Были обнаружены предметы из [[обсидиан]]а, некоторые из них ровно и гладко отполированы, что позволило предположить археологам, что они использовались в качестве простых зеркал. Таким образом, Чатал-Хююк был первым «производителем зеркал». Другие найденные обсидиановые куски были обработаны для использования в роли ножей, наконечников стрел и копий.
Также использовался [[кремень]]: были найдены два кремнёвых ножа с ручками из резной кости. Это позволяет предположить, что местная община специализировалась в горном деле и активно развивала культуру изготовления изделий из камня. Кроме того, были обнаружены фрагменты тканей<ref>[https://naked-science.ru/article/history/tekstil-iz-chatal-hyuyuka-prolil-svet-na-to Unearthed textiles from Stone Age settlement reveals history of clothes making<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>, деревянные чашки, бусы из камня, кости и глины, а также корзины и [[керамзит]], которые находят только в старых слоях (применяли для приготовления пищи)<ref>{{Cite web|url = http://www.catalhoyuk.com/blog/2006/06/back-to-clay-balls.html|title = Back to clay balls|author = Sonya Atalay|date = 2006-06-25|publisher = |accessdate = 2015-01-03|archiveurl = https://web.archive.org/web/20150923200827/http://www.catalhoyuk.com/blog/2006/06/back-to-clay-balls.html|archivedate = 2015-09-23|deadlink = yes}}</ref>.
== Ауыл хуалығы, һунарсылыҡ һәм балыҡсылыҡ ==
<!-- В Чатал-Хююке было обнаружено большое количество следов растений, а некоторые археологи убеждены, что одомашненные растения составляли основную часть рациона из растительной пищи. Главным образом выращивалась [[пшеница двузернянка]], а также [[пшеница однозернянка]], [[горох]], [[Боб садовый|боб обыкновенный]], горошек чёткообразный, [[чечевица]]. Кроме того, были найдены плоды диких растений, такие как [[миндаль]], [[Жёлудь|жёлуди]], [[фисташки]]. Часть археоботаников считает, что люди из Чатал-Хююка использовали поля, расположенные в 10 км от поселения<ref name=":0" />.
Среди животных наиболее часто находят [[Овца|овец]], [[крупный рогатый скот]], [[Коза домашняя|коз]], [[Лошадь домашняя|лошадей]] и [[Собака|собак]]. Овцы и козы были одомашненные, в то же время крупный рогатый скот был дикий. Лошади также не были [[Одомашнивание|одомашнены]], на них также велась охота, как на свиней и оленей. В дополнение к охоте жители ловили рыбу и собирали птичьи яйца.
Декстер Перкинс-младший, эксперт по фауне в экспедиции под руководством [[Меллаарт, Джеймс|Меллаарта]], изначально пришёл к выводу, что первоначально были одомашнены только крупный рогатый скот и собаки. В таком случае Чатал-Хююк и [[Малая Азия|Анатолия]] становились самим ранним центром одомашнивания крупного рогатого скота. Перкинс считал даже, что нет никакого дикого рогатого скота в древнейших слоях, а это были прирученные животные<ref>{{Статья|автор = Dexter Perkins Jr. |заглавие = Fauna of Çatal Hüyük: Evidence for Early Cattle Domestication in Anatolia |издание = Science |тип = |год = 1969 |номер = 164(3876) |страницы = 177—179 |issn = |язык = en }}</ref>. Выводы Перкинса в данный момент пересматриваются специалистами по фауне Луизой Мартин и Нериссой Рассел, которые считают, что крупный рогатый скот в течение всего периода существования поселения был дикий<ref name="balter127" />. Последний [[углеродный анализ]] показывает, что крупный рогатый скот не являлся основным источником белка для жителей Чатал-Хююка, что противоречит первоначальным предположениям [[Меллаарт, Джеймс|Джеймса Меллаарта]]<ref>{{Статья|автор = M. P. Richards, J. A. Pearson, T. I. Molleson, Nerissa Russell og Louise Martin |заглавие = Stable Isotope Evidence of Diet at Neolithic Çatalhöyük, Turkey" |издание ={{Нп3|Journal of Archaeological Science}} |тип = |год = 2003 |номер = 30(1) |страницы = 67—76 |issn = |язык = en |издательство = [[Elsevier]] }}</ref>. Но вопрос этот до сих пор дискуссионный и решение его пока не закреплено.
На черепках ([[:en:sherd]]) из Западного Кургана, датированных 5900—5800 гг. до н. э. (калиброванная дата), найдены остатки блюд из ячменя, пшеницы, гороха и [[Горошек|горошка]] чёткообразного (''Vicia ervilia''), кровь и молоко коров, овец и коз. Выявлен [[эндосперм]] ячменя (используется для [[Пивоварение|пивоварения]]). В одном сосуде нашлась только [[сыворотка молока]], а значит жители Чатал-Хююка изготавливали [[сыр]] или йогурт (простоквашу)<ref>[https://www.nature.com/articles/s41467-018-06335-6#article-info Ancient proteins from ceramic vessels at Çatalhöyük West reveal the hidden cuisine of early farmers], 2018</ref>.
-->
== Сауҙа ==
<!--Территория вокруг Чатал-Хююка была бедна ресурсами. Рядом добывали только глину, которая использовалась в качестве строительного материала, другое сырьё приносилось издалека. Примером может служить вулканическое стекло, [[обсидиан]], которое встречается в большом количестве в Чатал-Хююке. Археологи полагают, что жители держали под контролем добычу [[Каппадокия|каппадокийского]] обсидиана и это обстоятельство могло оказывать существенное влияние на экономику поселения. Некоторые учёные даже предполагают, что торговля обсидианом была главным источником доходов для города<ref>{{Книга|автор = Fernand Braudel|заглавие = The Mediterrannean in the Ancient World|ответственный = |издание = |место = |издательство = Allen Lane|год = 2001|страницы = |страниц = |isbn = }}</ref>. Однако каппадокийский обсидиан был найден в [[Левант|Южном Леванте]] и на берегу [[Евфрат]]а в местах с датировкой ещё до появления Чатал-Хююка, что даёт понять, что поселения восточнее не могли быть в зависимости от поставок обсидиана из Чатал-Хююка. С помощью [[Рентгенофлуоресцентный спектрометр|энергодисперсионной рентгенофлуоресцентной спектрометрии]] удалось узнать, что обсидиан в Чатал-Хююк попадал также из двух мест на юге [[Каппадокия|Каппадокии]], [[Гёллу-Даг]] и Ненци-Даг, что в 190 км к северо-востоку от города<ref name=":2" />. Балки из [[Сосна|сосны]] и [[можжевельник]]а, использовавшиеся жителями в своих домах, также проделывали долгий путь — они, возможно, были привезены с [[Таврские горы|Таврских гор]]. Кремень поставлялся из [[Сирия|Сирии]]. Обнаружены раковины моллюсков из [[Средиземное море|Средиземного]] и [[Красное море|Красного моря]]<ref name=":3" />. Продавали обсидиан жители Чатал-Хююка или нет, однако факт нахождения привезённых предметов позволяет предположить обмен товарами и торговлю на дальние расстояния.
== Чаталһөйүктә йәмәғәт тормошо ==
[[Файл:Museum of Anatolian Civilizations008.jpg|thumb|401x401px|Балсыҡ мисәттәр]]
О расслоении в обществе Чатал-Хююка раскопки не дают ответа, все дома не сильно отличались по размеру. Кроме того, не был найден ни один дом-мастерская<ref name=":8">{{Статья|автор = Anne Marie Carstens|заглавие = Çatalhöyük|издание = SFINX|тип = |год = 2006|номер = 2|страницы = |issn = }}</ref>. Также не обнаружены общественные площади и административные здания<ref name=":5" />. Таким образом, очень вероятно, что поселение не имело централизованного управления. Отсутствие мастерских даёт предположение, что Чатал-Хююк не был городом в полном смысле этого слова, а скорее разросшейся деревней<ref name=":4" />.
Ранее археологи считали, что в Чатал-Хююке было [[Матриархат|матриархальное]] общество. При современных раскопках учёные хотели определить разницу в образе жизни мужчин и женщин поселения, однако никаких отличий найдено не было. Внутри помещения были покрыты слоем [[Сажа|сажи]] из печи и камина. При вдыхании сажа попадает в лёгкие, таким образом её можно обнаружить на рёбрах погребённых жителей. Был проведён анализ рёбер двух полов, однако он показал, что количество сажи у женщин не отличается от количества сажи у мужчин. Таким образом, женщины не проводили больше времени в помещении, чем мужчины. [[Изотопный анализ]] костей не дал результата о разнице в диете двух полов. Помимо этого, расположение могил никак не связано с половой принадлежностью. Женщины и мужчины, по-видимому, имели одинаковый статус в обществе<ref name="Stavrianos">{{книга |ссылка=https://books.google.com/books?id=MKhe6qNva10C&q=paleolithic+society&dq=paleolithic+society&pgis=1 |заглавие=A Global History from Prehistory to the Present |место=New Jersey, USA |издательство=[[Prentice Hall]] |год=1991 |isbn=0133570053 |язык=en |автор=Leften Stavros Stavrianos}} [https://books.google.com/books?id=MKhe6qNva10C&q=paleolithic+society&dq=paleolithic+society&pgis=1 Pages 9-13]</ref><ref name="Gutrie">{{книга |ссылка=https://books.google.com/books?id=3u6JNwMyMCEC&printsec=frontcover#PPA420,M1 |заглавие=The Nature of Paleolithic art |место=Chicago |издательство=[[University of Chicago Press]] |год=2005 |isbn=0226311260 |язык=und |автор=R Dale Gutrie}} [https://books.google.com/books?id=3u6JNwMyMCEC&printsec=frontcover#PPA420,M1 Page 420—422]</ref><ref name="Fielder">{{cite web|last=Fielder|first=Christine|title=Sexual Paradox:Culture|work=Sexual Paradox: Complementarity, Reproductive Conflict and Human Emergence|publisher=Christine Fielder and Chris King|date=2004|url=http://www.dhushara.com/paradoxhtm/culture.htm|archiveurl=https://www.webcitation.org/65LJmRKwc?url=http://www.dhushara.com/paradoxhtm/culture.htm|archivedate=2012-02-10|accessdate=2009-04-15|deadlink=no}}</ref><ref name="MuseumofAntiquites">[http://museums.ncl.ac.uk/flint/miscon.html Museum of Antiquites web site] {{Wayback|url=http://museums.ncl.ac.uk/flint/miscon.html |date=20071121095952 }} (accessed February 13, 2008).</ref>.
В художественных объектах имеются некоторые различия: на фресках в основном изображены мужчины, в то время как на статуэтках — женщины. [[Ходдер, Иэн|Иэн Ходдер]] утверждает, что археологические останки не дают свидетельств в пользу наличия в Чатал-Хююке [[матриархат]]а или [[патриархат]]а<ref name=":6" />.
В молодых слоях были найдены глиняные печати. Не совсем ясно, для чего они предназначались, возможно это отметка собственности на объекты. Если это так, то предположения о наличии частной собственности имеют под собой почву<ref name=":0" />. Хотя дома близко находились друг к другу, однако они не имели общих стен. Каждая семья, таким образом, была относительно независима от соседей и ремонтировала свой дом по своему желанию.
В Чатал-Хююке не обнаружено следов войны или насилия. Возможно, это было мирное общество или город представлял из себя крепость. В город невозможно было попасть после того, как были убраны лестницы на внешнем ряду домов, так как не было непосредственного входа в город.
Множество скульптур бычьих голов и статуэток тучных женщин заставляло археологов думать, что религиозная жизнь жителей была сосредоточена на поклонении культа быка и культа «[[Богиня-мать|Великой Матери]]»<ref name=":8" />. Найденные черепа были покрыты алебастром, моделируя лицо, и раскрашены [[Охра|охрой]]. Подобные обычаи известны у населения из неолитических поселений [[Средиземноморье|Средиземноморья]], в том числе из [[Иерихон]]а и Чаёню (Турция). Всё это может говорить о культе черепа в Чатал-Хююке. Поскольку тела лиц с высоким статусом хоронили отдельно от черепов, исследователи сопоставили количество подобных мужских и женских захоронений и обнаружили, что оно приблизительно одинаково<ref>{{cite news | url = http://www.turkishdailynews.com.tr/article.php?enewsid=93856 | title = A Journey to 9000 years ago | date = 2008-01-17 | accessdate = 2008-08-07 | last = Hodder | first = Ian | archivedate = 2008-05-23 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20080523122956/http://www.turkishdailynews.com.tr/article.php?enewsid=93856 }}</ref>. В связи с этим исследователи [[2000-е годы|2000-х годов]] предположили, что община не была ни патриархальной, ни матриархальной<ref name="balter127">{{книга |заглавие=The Goddess and the Bull |ссылка=https://archive.org/details/goddessbull0000balt |год=2005 |издательство=Free Press |место=New York |isbn=0-7432-4360-9 |страницы=[https://archive.org/details/goddessbull0000balt/page/127 127] |ref=Balter |язык=und |автор=Balter, Michael}}</ref>, и смысл изображения женских фигур был иным, нежели поклонение [[Богиня-мать|Богине-матери]]<ref name="hodder">{{cite web|last=Hodder|first=Ian|title=New finds and new interpretations at Çatalhöyük|work=Çatalhöyük 2005 Archive Report|publisher=Catalhoyuk Research Project, Institute of Archaeology|date=2005|url=http://www.catalhoyuk.com/archive_reports/2005/ar05_01.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090926041233/http://www.catalhoyuk.com/archive_reports/2005/ar05_01.html|archivedate=2009-09-26|accessdate=2009-04-15|deadlink=yes}}</ref>.
[[Младенческая смертность]] была велика, так как детских могил найдено довольно много. Кости многих детей содержат признаки [[Анемия|анемии]], которая вероятно была из-за недоедания<ref name=":9">{{Статья|автор = Michael Balter |заглавие = A Long Season Puts Çatalhöyük in Context |издание = Science |тип = |год = 1997 |номер = 286(5441) |страницы = 890—891 |issn = |язык = en }}</ref>.
Анализ зубов захороненных людей показал, что в могилах одного дома хоронили людей, не связанных биологическим родством<ref>{{Статья|автор = M. A. Pilloud & C. S. Larsen|заглавие = Official" and "practical" kin: Inferring social and community structure from dental phenotype at Neolithic Çatalhöyük, Turkey|издание = American Journal of Physical Anthropology|тип = |год = 2011|номер = 145|страницы = 519—530|issn = }}</ref>.
-->
== Әһәмиәте ==
<!--Из-за своего размера, архитектуры, фресок и рельефов Чатал-Хююк часто характеризуется как «археологическая сверхновая»<ref name=":10">{{Книга|автор = Peter K. A. Jensen|заглавие = Menneskets oprindelse og udvikling|ответственный = |издание = |место = |издательство = G.E.C. Gads forlag|год = 1996|страницы = |страниц = |isbn = 87-12-02987-4}}</ref>. Некоторые учёные ранее считали, что Чатал-Хююк являлся старейшим городом в мире, ранним земледельческим поселением и крупнейшим населённым пунктом своего времени. Однако, в настоящее время старейшим городом считается [[Иерихон]], а в [[Абу-Хурейра|Тель Абу-Хурейре]] на севере Сирии найдены самые старые следы зарождающегося сельского хозяйства<ref name=":10" />. В Центральной [[Малая Азия|Анатолии]] Чатал-Хююк также не является старейшим центром сельского хозяйства, так, в [[Ашиклы-Хююк]]е найдены следы культурных растений возрастом 8400 г. до н. э. Однако Меллаарт доказал своими раскопками, что [[Плодородный полумесяц]] ([[Левант]] и [[Месопотамия]]) не является единственным центром [[Неолитическая революция|неолитической революции]]. Прежде археологи даже не предполагали, что Анатолия могла бы быть плодородной почвой для возникновения сельских общин.
Большинство исследователей убеждены, что сельское хозяйство пришло в Европу из Анатолии. Некоторые из них (как археолог [[Ренфрю, Колин|Колин Ренфрю]]) пошли дальше и заявляют, что [[индоевропейские языки]] распространялись совместно с экспансией сельского хозяйства, а индоевропейскую родину следует искать на [[Анатолийское плоскогорье|Анатолийском плоскогорье]], то есть в Чатал-Хююке<ref>{{Статья|автор = Michael Balter |заглавие = Search for the Indo-Europeans |издание = Science |тип = |год = 2004 |номер = 303 |страницы = 1323—1326 |issn = |язык = en }}</ref>. Данная теория ([[анатолийская гипотеза]]) позволяет считать Чатал-Хююк родиной населения, язык которого распространился на большую часть Европы и Азии.
Американский писатель и [[Этноботаника|этноботаник]] [[Теренс Маккенна]] писал: «Заключение о том, что народы Африки с их культурами, уходящими корнями в далёкое прошлое, достигли Ближнего Востока и какое-то время процветали там, вполне логично, и избежать его трудно. [[Меллаарт, Джеймс|Меллаарта]] удивляет то, что Чатал-Хююк не оставил заметного влияния на последующие культуры в этом районе. Он отмечает, что „неолитические культуры Анатолии положили начало земледелию и животноводству, а также культу [[Богиня-мать|Богини-Матери]] — основе нашей цивилизации“»<ref>{{Книга|автор = Mellaart|заглавие = Earliest Civilizations|ответственный = |издание = |место = |издательство = |год = |страницы =77|страниц = |isbn = }}</ref>. Со всей справедливостью можно добавить: основе, многими пока что ещё отрицаемой"<ref>[http://rec.gerodot.ru/chatal/makkenna.htm Теренс Маккенна. Чатал-Хююк. Из книги «Пища богов. Поиск первоначального Древа познания»]</ref>.
=== Чаталһөйүк торама булараҡ ===
Пока непонятно, почему люди выбрали именно это место. Одна из теорий предполагает, что человек заселил данную местность в связи с ведением сельского хозяйства, однако находки в поселении [[Ашиклы-Хююк]] показывают, что большинство растений и животных не были одомашнены и что посёлок жил охотничье-собирательской культурой<ref name=":4" />. Некоторые археологи полагают, что выбор места был связан не с утилитарными причинами, а с предпочтениями людей.
Также непонятно, почему люди оставили Чатал-Хююк. Некоторые археологи высказывали предположение о том, что шло стремительное сокращение поселений 8 тыс. лет назад из-за разрушения местной окружающей среды в результате чрезмерного использования древесины для строительства домов с известью. Однако данная теория опровергается находками в молодых слоях Чатал-Хююка — там такой метод строительства уже не применялся<ref name=":9" />.
=== Алиһә-әсә ===
[[Файл:Ankara Statue der Muttergöttin.JPG|thumb|403x403px|Статуэтка «Богини-матери»]]
Статуэтки из Чатал-Хююка с тучными женщинами были интерпретированы [[Меллаарт, Джеймс|Джеймсом Меллаартом]] как изображения [[Богиня-мать|Богини-матери]] («Великая мать»). Так как многие находки подобных статуэток на просторах Европы ассоциировались с матриархальным строем, то и Чатал-Хююк стали считать матриархальным. Дальше всех пошла археолог [[Гимбутас, Мария|Мария Гимбутас]], она выдвинула теорию, что общество Чатал-Хююка было типично неолитическим («[[Старая Европа]]»): матристическое (с абсолютной властью женщины в семье), ориентированное на равенство<ref name=":6" />. Такое общество было уничтожено вторжением патриархальных, иерархическо-ориентированных, воинственных людей, которых [[Гимбутас, Мария|Гимбутас]] идентифицировала как представителей индоевропейской [[Курганная гипотеза|курганной культуры]].
-->
== Палеогенетика ==
<!--У двух образцов (Ch51 и Ch54) из погребальной камеры (номер 6000) в пространстве 327 (седьмое тысячелетие до нашей эры) определены [[Гаплогруппа K (мтДНК)|митохондриальные гаплогруппы K1b1c и K2a11]]<ref>''Zuzana Hofmanova''.
[https://publications.ub.uni-mainz.de/theses/volltexte/2017/100001355/pdf/100001355.pdf Palaeogenomic and Biostatistical Analysis of Ancient DNA Data from Mesolithic and Neolithic Skeletal Remains] {{Wayback|url=https://publications.ub.uni-mainz.de/theses/volltexte/2017/100001355/pdf/100001355.pdf |date=20170902183936 }}, 2016</ref>. Также в Чатал-Хююк были определены митохондриальные гаплогруппы [[Гаплогруппа N (мтДНК)|N]], K, K1a17, [[Гаплогруппа W (мтДНК)|W1c]], [[Гаплогруппа H (мтДНК)|H, H+73]], [[Гаплогруппа X (мтДНК)|X2b4]], [[Гаплогруппа U (мтДНК)|U, U3b, U5b2]]. На основе митохондриальных геномов выявили отсутствие родства по материнской линии между людьми, похороненными под полами домов в Чатал-Хююке<ref>''Maciej Chyleński'' et al. [https://www.mdpi.com/2073-4425/10/3/207 Ancient Mitochondrial Genomes Reveal the Absence of Maternal Kinship in the Burials of Çatalhöyük People and Their Genetic Affinities] // Genes 2019, 10(3), 20</ref>.
У образца 1885 F.84 (6825—6635 лет до н. э.) определили митохондриальную гаплогруппу K1a и [[Гаплогруппа G2 (Y-ДНК)|Y-хромосомную гаплогруппу G2a2a1]], у образца 2033 F.84/86 (6690—6590 лет до н. э.) определили митохондриальную гаплогруппу H2a2a1d и [[Гаплогруппа H (Y-ДНК)|Y-хромосомную гаплогруппу H3a1]], у образца 2779 F.265 определили митохондриальную гаплогруппу H2a2a и [[Гаплогруппа C (Y-ДНК)|Y-хромосомную гаплогруппу C1a2]], у образца 5357 F.576 (7035—6680 лет до н. э.) определили митохондриальную гаплогруппу N1a1a1 и Y-хромосомную гаплогруппу C1a2. Также определили митохондриальные гаплогруппы K1a (n=3), K1a4, K1a4b, K1a17, K1b1, [[Гаплогруппа T (мтДНК)|T2, T2c1, T2e]]<ref name="ReyhanYaka2021">''Reyhan Yaka'' et al. [https://www.cell.com/current-biology/fulltext/S0960-9822(21)00423-1 Variable kinship patterns in Neolithic Anatolia revealed by ancient genomes], April 14, 2021</ref>.
== Музей ==
Место открыто для посещения туристов, можно увидеть копии находок в небольшом музейном пространстве, построенном рядом с холмом. Присутствует информация на английском и турецком языках. Можно осмотреть реконструкции домов и посетить место раскопок. Большинство оригинальных предметов из места раскопок находятся в [[Музей анатолийских цивилизаций|Музее анатолийских цивилизаций]] в Анкаре.
Место не столь популярно, как, например, музей [[Джалаладдин Руми|Мевляна]] в [[Конья]], однако интерес к Чатал-Хююку растёт, каждый год его посещают около 13 тыс. человек<ref name=":11">{{Cite web|url = https://www.youtube.com/watch?v=HTHqYjeXrYs|title = GHF: Çatalhöyük|author = globalheritagefund|date = 2007-06-07|publisher = }}</ref> Чатал-Хююк в течение нескольких лет был в предварительном списке Турции в список Всемирного наследия ЮНЕСКО<ref name=":11" /> и был принят в 2012 году<ref>{{Cite news|title = Her er verdens nye kulturarv|author = Søren Bygbjerg|url = |work = DR|date = 2012-07-03}}</ref>.
-->
=== Галерея ===
<gallery caption="Артефакты Чатал-Хююка" widths="300px" heights="250px" perrow="3">
Image:Museum of Anatolian Civilizations018.jpg|[[Керамика]]
Image:Museum_of_Anatolian_Civilizations012.jpg|Сосуды
Image:Museum of Anatolian Civilizations011.jpg|Статуэтки богов и богинь
Image:Museum of Anatolian Civilizations003.jpg|Фреска с изображениями быков, оленей и людей
Image:Museum of Anatolian Civilizations016.jpg|Фрагменты ткани — древнейшей из обнаруженных
Image:Catal Hüyük reliefs.JPG|Рельеф с изображениями двух леопардов
</gallery>
== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Гёбекли-Тепе]]
* [[Невалы-Чори]]
* [[Хаджилар]]
* [[Чайоню]]
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}
== Әҙәбиәт ==
* [[Мелларт, Джеймс|Мелларт Дж.]] Древнейшие цивилизации Ближнего Востока . Пер. с англ. и комментарий Е. В. Антоновой. Предисл. Н. Я. Мерперта. Изд-во «Наука». М., 1982. 149 с. с ил.
* Mellaart James. Catal-Huyuk. A Neolithic town in Anatolia. Thames and Hudson. 1967. 233 с.
== Һылтанмалар ==
{{навигация}}
* {{Официальный сайт}}
* [http://rec.gerodot.ru/chatal/ Чатал-Гуюк на сайте «Реконструкция»]
* [http://aitrus.info/node/351 СОЦИАЛЬНАЯ РЕВОЛЮЦИЯ В ЭПОХУ НЕОЛИТА: ОТ ЧАЁНЮ К ЧАТАЛ-ГЮЮКУ]
* [https://www.youtube.com/watch?v=JK27_q_hevE Жизнь и проблемы в неолитическом поселении Чатал-Хююк. Неолитическая революция и ее последствия (youtube.com)]
* [https://pikabu.ru/story/zhizn_i_problemyi_v_neoliticheskom_poselenii_chatalkhyuyuk_neoliticheskaya_revolyutsiya_i_ee_posledstviya_6796799 Жизнь и проблемы в неолитическом поселении Чатал-Хююк. Неолитическая революция и ее последствия (текст)]
{{Неолит Ближнего Востока}}
{{Доисторическая Азия}}
{{Всемирное наследие в Турции}}
{{Тышҡы һылтанмалар}}
[[Категория:Европаның археологик мәҙәниәте]]
[[Категория:Азияның археологик мәҙәниәттәре]]
[[Категория:Төркиәлә бөтә донъя мираҫы]]
[[Категория:Анатолия неолиты]]
[[Категория:Төркиәлә археологик объекттар]]
[[Категория:Баҡыр быуаты Азияһы]]
[[Категория:Конья (ил)]]
[[Категория:Неолитик ауылдар]]
8v6844irz7prf5k6z44iuprviscyg75
1146808
1146804
2022-07-23T09:59:38Z
Akkashka
14326
/* Артефакттар һәм биҙәүестәр */
wikitext
text/x-wiki
{{Объект Всемирного наследия
|RusName = Чаталһөйүк неолитик торағы
|Name = Neolithic Site of Çatalhöyük
|Image = CatalHoyukSouthArea.JPG
|imagecaption = көньяҡ өлөшөндә ҡаҙыныуҙар
|State Party = [[Төркиә]]
|Type = Мәҙәни
|Criteria = ii, iv
|ID = 1405
|Link = http://whc.unesco.org/en/list/1405
|Region = Европа һәм Төньяҡ Америка/Яҡын Көнсығыш, [[Гамирк]]
|Coordinates =
|Year = 2012
|Session = 36
|Extension =
|Danger =
|lat_dir = N |lat_deg = 37 |lat_min = 40 |lat_sec = 01.2
|lon_dir = E |lon_deg = 32 |lon_min = 49 |lon_sec = 39.8
|region = TR
|CoordAddon = type:landmark_region:TR
|регион ПозКарты = Төркиә
}}
'''Чаталһөйүк''' йәки '''Чаталгөйүк''' (иҫке яҙмала), дөрөҫөрге '''Чаталһөйүк''' ([[Турецкий язык|тур.]] халыҡ-ара фонетик алфавит: [tʃaˈtal.højyk], һүҙмә-һүҙ «Сәнске-уба» — [[Конья (ил)|Конья]] провинцияһындағы (көньяҡ [[Анатолия]]) [[неолит]] һәм [[энеолит]] осорона ҡараған ҙур тораҡ. Иң ҙур, иң яҡшы һаҡланған һәм ҙур неолитик ауыл булып тора. Иң боронғо табылған мәҙәни ҡатламдар б. э. т. 7400 й. ҡарай. Торама б. э. т. 5600 йылға тиклем булған. [[Бронзовый век|Бронза быуаты]] башланғанға тиклем халҡы ауылды ташлап киткән. Торама [[Хасандаг]] вулканының ике үркәсле түбәһенән 140 км алыҫлыҡта урынлашҡан булған. Тораманың көнсығыш өлөшө тигеҙлек өҫтөнән 20 м өҫтәрәк ҡалҡыулыҡ барлыҡҡа килтерә. Ауылдан көнбайышҡа табан бәләкәйерәк ҙурлыҡтағы тағы бер торама булған, ә унан көнсығышҡа табан бер нисә йөҙ метр алыҫлыҡта [[Армения|әрмән]] һәм [[Византия|византий]] осоро ауылы табылған
Чаталһөйүк ике айырым ҡурғандан: б. э. т. яҡынса 7100-5900 йй. менән билдәләнгән Көнсығыш ҡурғандан һәм б. э. т. яҡынса 6000-5600 йылдар менән билдәләнгән Көнбайыш ҡурғандан (калибрланған даталар) тора<ref>[https://www.smithsonianmag.com/science-nature/ancient-proteins-unwashed-dishes-reveal-diets-lost-civilization-180970481/ Ancient Proteins From Unwashed Dishes Reveal the Diets of a Lost Civilization]</ref>.
== География ==
<!-- Чатал-Хююк («вилообразный холм») расположен в Гамирке, в 3 км к югу от современного села Кючюккёй и примерно в 40 км к юго-востоку от города [[Конья]]. Ближайшим крупным городом с железнодорожным сообщением является [[Чумра]] (в 17 км к югу от поселения). Холм искусственного происхождения, создавался в течение тысячи лет путём постройки новых строений поверх старых. Поселение отчётливо выделяется среди окружающей его Иконийской равнины, оно состоит из двух холмов: восточного, самого старого и крупного, и западного (Кучук-Хююл — «маленький холм»), являющегося поселением медного века<ref name=":0">{{Книга|автор = Ian Hodder|заглавие = Çatalhöyük. The Leopard's Tale – Revealing the Mysteries of Turkey's ancient 'town'|ответственный = |издание = |место = |издательство = Thames & Hudson|год = 2006|страницы = |страниц = |isbn = 0-500-05141-0}}</ref>. Археологи считают, что население поселения составляло от 3 до 10 тысяч человек, а число домов доходило до 2 тысяч.
Плато Конья в Гамирке является дном высохшего озера эпохи [[плейстоцен]]а, находится на высоте чуть более 1 тыс. м над уровнем моря. Реки, которые в древности впадали в озеро, образовывали веерообразные [[Дельта реки|дельты]]. На крупнейшей из дельт, на берегу реки Чаршамба, и располагался Чатал-Хююк. Чаршамба изначально протекала между двумя холмами и в условиях засушливого климата обеспечивала пресной водой жителей поселения<ref name=":3">{{Книга|автор = Trevor Watkins.|заглавие = From Foragers to Complex Societies in Southwest Asia", kapitel 6 i The Human Past: World Prehistory & the Development of Human Societies|ответственный = |издание = |место = |издательство = Thames & Hudson|год = 2005|страницы = |страниц = |isbn = 978-0-500-28531-2}}</ref>.
== Археология ==
[[Файл:Çatalhöyük after the first excavations by James Mellaart and his team..jpg|thumb|340x340px|Меллаарт ҡаҙылмаларынан һуң Чаталһөйүк күренеше]]
[[Файл:Catal Hüyük 10.JPG|thumb|340x340px|Ҡаҙылмаларҙың хәҙерге күренеше]]
[[Файл:Çatalhöyük kazı alanı çatısı.JPG|thumb|340x340px|Ҡаҙылмаларҙың күренеше]]
Чатал-Хююк использовался местными жителями как место для выпаса скота, с которым были связаны определённые суеверия<ref name=":0" />. 10 ноября 1958 года три исследователя от Британского института археологии в Анкаре Дэвид Френч, Алан Холл и [[Меллаарт, Джеймс|Джеймс Меллаарт]] приметили холм в ходе поисков ранних поселений на плато Конья<ref name="balter127" />. В тот же день были обнаружены три находки керамики и обсидиана, стало ясно, что холм является огромной находкой эпохи неолита. [[Меллаарт, Джеймс|Меллаарт]] до 1961 года был занят на раскопках Хаджилара, вернувшись с женой, работавшей фотографом, и турецкой группой, они начали крупные раскопки, которые продолжались до 1965 года<ref name=gard>{{книга |год=2006 |заглавие=Gardner's Art Through the Ages: The Western Perspective: Volume 1 |издание=Twelfth |издательство={{Нп3|Cengage|Wadsworth Publishing|en|Cengage}} |место=Belmont, California |isbn=0-495-00479-0 |страницы=12—4 |ref=Kleiner |язык=en |автор=Kleiner, Fred S.; Mamiya, Christin J.}}</ref>. Под руководством [[Меллаарт, Джеймс|Джеймса Меллаарта]] в Чатал-Хююке работал датский палеоботаник [[Ганс Хелбаек]] из [[Национальный музей Дании|Национального музея Дании]]<ref name="balter127" />.
Хелбаек обнаружил большое количество домашней пшеницы ([[Пшеница однозернянка|однозернянки]] и [[Пшеница двузернянка|двузернянки]]), [[Ячмень|ячменя]] и [[горох]]а<ref>{{Статья|автор = Hans Helbæk|заглавие = First Impressions of the Catal Huyuk Plant Husbandry|издание = Anatolian Studies|тип = |год = 1964|номер = 14|страницы = 121—123|issn = }}</ref>. Находки [[окалина|окалины]] и [[шлак]]а позволили предположить, что жители Чатал-Хююка одними из первых в мире научились выплавлять из руды [[медь]]<ref>''MiljanaRadivojević'' et al.[http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440317301024#! Repealing the Çatalhöyük extractive metallurgy: The green, the fire and the ‘slag’] // Journal of Archaeological Science. Available online 15 August 2017</ref><ref>[https://www.eurekalert.org/pub_releases/2017-08/uoc-mo8081117.php Mystery of 8,500-year-old copper-making event revealed through materials science], 15-AUG-2017</ref><ref>[http://www.urkommunismus.de/catalhueyuek_en.html Bernhard Brosius. From Çayönü to Çatalhöyük. Inprekorr, 400/401, 24 — 29, 2005.]</ref>. Повторное исследование артефактов показало, что один из таких артефактов — кучка частично обожжённого, содержащего медь минерала зелёного цвета — попал в огонь случайно, возможно, при кремации раскрашенных зелёным пигментом останков людей. Изотопный анализ не показал сходства медных предметов из Чатал-Хююка и с образцом частично обожжённого зелёного минерала<ref>[http://xn--c1acc6aafa1c.xn--p1ai/?page_id=28272 Выплавка меди в Чатал-Хююке 8,5 тыс. лет назад не подтвердилась]</ref>.
Место оказалось уникальным и стало одним из самых известных в мире. [[Меллаарт, Джеймс|Меллаарт]] приехал на раскопки на фоне [[Меллаарт, Джеймс#.D0.A1.D0.BA.D0.B0.D0.BD.D0.B4.D0.B0.D0.BB .D1.81 .D0.94.D0.BE.D1.80.D0.B0.D0.BA.D0.BE.D0.BC|скандала с Дораком]]. Турецкие власти подозревали археолога в краже и вывозе находок. Меллаарт же утверждал, что молодая женщина попросила его оценить некоторый «антиквариат», который по всей видимости был найден в четырёх могилах села Дорак на севере Турции. Меллаарт зарисовал некоторые находки. Впоследствии зарисовки были опубликованы в The Illustrated London News в 1959 году, что и привлекло внимание турецких властей, которые сочли, что археолог украл находки. Однако поиск молодой женщины и украденных находок не дал результатов, в 1965 году департамент древностей Турции аннулировал [[Меллаарт, Джеймс|Меллаарту]] разрешение на раскопки<ref name="balter127" /><ref>{{Cite web|url = http://pda.euromag.ru/great_britain/24708.html|title = Наследник Шлимана|author = Анастасия Тарасова|date = |publisher = }}</ref>.
В 1993 году исследования возобновились новой группой археологов под руководством [[Ходдер, Иэн|Иэна Ходдера]] и продолжаются в настоящее время каждое лето. В новых раскопках используются микроморфологический анализ, когда археологи используют микроскопы, чтобы получить наиболее полную информацию. Группа [[Ходдер, Иэн|Ходдера]] подходит к раскопкам весьма тщательно, и в то время когда группа Меллаарта раскопала более 200 зданий за 4 года, нынешняя группа раскапывала в первые несколько лет только одно или два здания каждый год<ref name=":4">{{Статья|автор = Michael Balter |заглавие = The First Cities: Why Settle Down? The Mystery of Communities |издание = Science |тип = |год = 1998 |номер = 5393 |страницы = |issn = |язык = en }}</ref> В сезоне 2006 года в международных и междисциплинарных раскопках приняли участие 230 человек, что стало одним из крупнейших в мире подобного рода мероприятий<ref>{{Cite news|title = Recond number of experts to take part in Catalhoyuk excavations|author = |url = |work = Turkish Daily News|date = 2006}}</ref>. Для финансирования археологических раскопок [[Ходдер, Иэн|Иэн Ходдер]] пользуется услугами компаний-спонсоров ([[Boeing]], [[Fiat]], [[British Airways]], [[Shell]]), также в археологических экспедициях участвует местное население.
-->
=== Датаһы һәм размеры ===
<!-- Различные источники говорят о разных датировках поселения. Слои, которые были исследованы Меллаартом, датировались им примерно от 6250 г. до н. э. до 5400 г. до н. э.<ref name=":1">{{Книга|автор = Christoffer Edens|заглавие = Çatal Hüyük, The Story of Archaeology|ответственный = |издание = |место = London|издательство = Phoenix Illustrated|год = 1997|страницы = |страниц = |isbn = 1-85799-934-7}}</ref> [[Ходдер, Иэн|Иэн Ходдер]] указывает, что поселение существовало в течение 1400 лет (между 7000 г. до н. э. и 6000 г. до н. э.), по исследованиям 18 археологических слоёв<ref name=":0" /><ref name=":6">{{Статья|автор = Ian Hodder |заглавие = Women and Men at Çatalhöyük |издание =[[Scientific American]] |тип = |год = 2004 |номер = 1 |страницы = 67—73 |issn = |язык = en |издательство = [[Springer Nature]] }}</ref>. По последним данным, датировка указывается от 7400 г. до н. э. до 5600 г. до н. э.<ref name=":2">{{Статья|автор = T. Carter & M. S. Shackley|заглавие = Sourcing obsidian from neolithic Çatalhöyük (Turkey) using energy dispersive X-ray fluorescence|издание = Archaeometry|тип = |год = 2007|номер = 49 (3)|страницы = :437—454.|issn = }}</ref>
Размер Чатал-Хююка в разных источниках называются различные, начиная от 32 акров (12,96 га)<ref name=":2" /> и 13,5 га<ref name=":0" /> до 20 га<ref name=":1" />. Это говорит о том, что Чатал-Хююк представляет собой огромных размеров поселение, раскопано только 5 % всей территории<ref name=":5">{{Статья|автор = Ian Hodder |заглавие = This old house |издание =[[Natural History (журнал)|Natural History]] |тип = |год = 2006 |номер = |страницы = |issn = |язык = en |издательство = [[Американский музей естественной истории|American Museum of Natural History]] }}</ref>.
== Ҡоролмалар һәм артефакттар ==
[[Файл:MUFT - Catal Höyük Modell.jpg|мини|340x340пкс|Модель Чатал-Хююк из музея в [[Веймар]]е]]
[[Файл:Catal Hüyük Restoration B.jpg|thumb|454x454px|Реконструкция дома из Чатал-Хююк. Видны отверстие в крыше и лестница.]]
[[Файл:Catal Hüyük Restauration.JPG|thumb|453x453px|Реконструкция дома из Чатал-Хююк. Видны низкие платформы и небольшая кладовая.]]
Холм Чатал-Хююк создавался жителями на протяжении веков путём постройки новых домов поверх старых, что в настоящее время составляет 17 м археологического слоя. Дома стояли настолько близко, что между ними не было проходов. Также у домов не было дверных проёмов, вход в большинстве случаев был устроен с крыши, куда были проложены лестницы как внутри, так и снаружи домов, поэтому «городское движение», по-видимому, проходило по крышам зданий<ref name=":3" />. Вход был также единственным вентиляционным отверстием как для поступления свежего воздуха, так и для отвода дыма от открытых очагов, не имевших труб. Подобные современные посёлки, которые выглядят как Чатал-Хююк, — это [[Пуэбло (индейцы)#Архитектура|пуэбло]] североамериканских индейцев и поселения [[Догоны|догонов]] в [[Мали]] в Западной Африке<ref name=":0" />.
Между домами были некоторые места открытого пространства. Они выступали как свалки для мусора из кухонь. В них находят животные и растительные отходы, глиняную посуду, статуэтки, бусы. Некоторые находки интерпретируются как человеческие фекалии, а такие места как туалеты. Фекалии и органические отходы в густонаселённом поселении, должно быть, представляли риск для здоровья населения и создавали огромное зловоние<ref name=":0" />.
-->
=== Өйҙәрҙең биҙәлеше ===
<!-- Дома преимущественно созданы из [[Глина|глины]] (из сырцового кирпича), за исключением крыши, которая имела несущие деревянные балки. Археологи считают, что срок службы дома был около 70 лет. Каждый год необходимо было добавлять новый слой глины. Крыша и стены были покрыты полированным [[алебастр]]ом. Наряду с печью и отверстием в крыше, представлявшей собой местную кухню и расположенных на южной стороне, в стене, как правило, был небольшой проём, который вёл в небольшую комнату. Такая комната использовалась в качестве склада. Всего дом по площади составлял в среднем 23 м², но варьируется от 11 до 48 м². В то же время стены больших домов были богато украшены росписью. Их предназначение остается неясным<ref name="gard" />. Был только один этаж. В главной комнате в дополнение к печи и камину были скамейки, низкие платформы, ёмкости для хранения пищи<ref name=":1" />. Каждая постройка служила домом для от 5 до 10 человек, но нет ни одного дома, который имеет более 8 кроватей<ref name=":5" />.
Дома также использовались в качестве «кладбища»: во многих из них были обнаружены захоронения. В одном из домов было похоронено 68 человек. Тела усопших хоронили под полом домов, чаще всего, под очагами и другими внутренними возвышениями, вместе с дарами: драгоценными и полудрагоценными камнями, оружием, тканями, деревянными сосудами<ref>{{книга
|автор = James Mellart
|заглавие = Çatal Hüyük: A Neolithic Town of Anatolia
|место = New York
|издательство = McGraw-Hill Book Company
|год = 1967
|страницы = 60 ff
}}</ref>. Подобная практика наблюдалась до XX века на полинезийском острове [[Тикопиа (остров)|Тикопиа]]<ref name=":4" />. Тела усопших тщательно пеленали и нередко укладывали в плетеные корзины или заворачивали в тростниковые маты. Поскольку скелеты часто расчленены, предполагают, что перед захоронением тела долго выставляли на открытом воздухе, после чего хоронили только кости. Иногда черепа отделяли, вероятно, для использования в некоем ритуале, так как их находят в других местах поселения.
Около трети домов были красочнее, чем остальные, со скульптурами бычьих голов. Эти помещения были интерпретированы [[Меллаарт, Джеймс|Джеймсом Меллаартом]] как «святилища». Группе Меллаарта удалось раскопать только небольшой участок в юго-западной части холма, и в связи с множеством «святилищ» в этом районе Меллаарт посчитал, что эта часть поселения была жреческой. В «святилище», датированном 6200 до н. э., были найдены четыре человеческих черепа, расположенных за бычьими головами на стенах. Группа [[Ходдер, Иэн|Иэна Ходдера]] раскопала несколько различных мест на восточном холме и также нашла несколько «святилищ». Получалось, что юго-западная часть поселения чисто жреческой не являлась. В связи с этим Меллаарт предложил версию, согласно которой дома подразделялись на «обычные» и «святилища». Новый анализ показал, что имелась разделительная линия между двумя видами этих домов. Кроме того, микроморфологический анализ подтвердил, что имела место бытовая деятельность в «святилищах»<ref name="balter127" />. Таким образом, эти дома исключительно святилищами не являлись.
-->
=== Артефакттар һәм биҙәүестәр ===
[[Файл:Museum of Anatolian Civilizations002.jpg|thumb|403x403px|Реконструкция «святилища» в Музее анатолийских цивилизаций.]]
[[Файл:Neolithic mirrors of obsidian excavated by James Mellaart and his team in Çatalhöyük..jpg|thumb|403x403px|Зеркала из обсидиана]]
<!--Чатал-Хююк славится своими большими объёмами предметов и украшений. Есть многочисленные настенные росписи. Это одно из первых мест, где встречаются [[Фреска|фрески]] на построенных стенах (настенные росписи в [[Пещера Ласко|Ласко]] на естественных стенах). Другое место, где были обнаружены первые фрески — Джаль-аль-Мугхара в Сирии возрастом 9 тыс. лет до н. э.<ref>{{Статья|автор = Roger Highfield|заглавие = Oldest' wall painting looks like modern art|издание = Telegraph.co.uk|тип = |год = 2007|номер = |страницы = |issn = }}</ref>
Некоторые из фресок изображают геометрические узоры, в то время как другие изобразительные сцены: охота на [[зубр]]ов или [[Оленевые|оленей]] мужчин с эрегированным [[фаллос]]ом, изображения ныне вымерших крупных копытных.
Одна из фресок в «святилище» состоит из нескольких рядов фигур, которые можно трактовать как изображение домов. В середине картины рисунок, который истолковывается как двуглавая вершина потухшего вулкана [[Хасандаг]] во время извержения, наблюдаемая из Чатал-Хююка<ref>{{Статья|автор = Aisling Irwin|заглавие = Turkish wall painting 'is first news story'|издание = Telegraph.co.uk|тип = |год = 1997|номер = 28. july|страницы = |issn = }}</ref>. Эту фреску расценивают как первый в истории пример пейзажной живописи или картографии<ref name="gard" />, хотя другие исследователи видят в нём лишь геометрический орнамент<ref name=":7">[http://www.dspace.cam.ac.uk/handle/1810/195777 A bird’s eye view — of a leopard’s spots. The Çatalhöyük ‘map’ and the development of cartographic representation in prehistory.] ''Anatolian Studies'' 56, 2006, pp. 1-16. Published by The British Institute of Archaeology at Ankara</ref>.
Другая фреска показывает человека, который работает (или танцует), удерживая изогнутый предмет — возможно, лук. Надета на человека набедренная повязка из леопардовой шкуры. Есть фрески, которые изображают хищных птиц — [[Обыкновенный стервятник|стервятников]]. Встречаются рисунки, когда показаны хищники вместе с обезглавленными людьми.
Представлены рельефы с изображением [[Большие кошки|больших кошек]] (скорее всего [[леопард]]ов и обычно попарно). Скульптуры бычьих голов были с особенностью, они крепились или на стены, или на низкие платформы, некоторые из этих быков возглавляли целые ряды из голов. Найдено множество женских статуэток из [[мрамор]]а, коричневого и голубого [[известняк]]а, [[кальцит]]а, [[Сланец глинистый|сланца]], [[базальт]]а, [[алебастр]]а и [[Глина|глины]]. Среди самых известных находок выделяется статуэтка из обожжённой глины высотой 16,5 см, изображающая сидящую тучную женщину с оружием, которая отдыхает на двух [[Большие кошки|больших кошках]]. Эта статуэтка схожа с [[Венера Виллендорфская|Венерой Виллендорфской]]. Двух кошек некоторые учёные считают [[Лев|львами]]<ref name=":1" />, а другие полагают, что это [[леопард]]ы<ref name=":6" />. Некоторые учёные предлагают версию, что статуэтка изображает женщину, которая вот-вот родит<ref name=":1" />. Статуэтка с сидящей женщиной самая сложная из найденных фигурок. Среди более простых встречается женская фигурка с отверстием в спине, возможно в это отверстие засыпалось зерно.
Чатал-Хююк показывает переход между [[Докерамический неолит|докерамическим неолитом]] и [[Керамический неолит|керамическим неолитом]]. В старых слоях археологи керамики не находят, однако кувшины начинают появляться в более молодых слоях в промежутке от 7050 г. до н. э. до 6800 г. до н. э. повсеместно. С самого начала они, вероятно, использовались только для хранения, и только потом (около 6500—6400 г. до н. э.) для приготовления пищи. Самые молодые слои имели кувшины с простыми геометрическими узорами, а кувшины с Кучук-Хююка имеют более сложные геометрические узоры.
Были обнаружены предметы из [[обсидиан]]а, некоторые из них ровно и гладко отполированы, что позволило предположить археологам, что они использовались в качестве простых зеркал. Таким образом, Чатал-Хююк был первым «производителем зеркал». Другие найденные обсидиановые куски были обработаны для использования в роли ножей, наконечников стрел и копий.
Также использовался [[кремень]]: были найдены два кремнёвых ножа с ручками из резной кости. Это позволяет предположить, что местная община специализировалась в горном деле и активно развивала культуру изготовления изделий из камня. Кроме того, были обнаружены фрагменты тканей<ref>[https://naked-science.ru/article/history/tekstil-iz-chatal-hyuyuka-prolil-svet-na-to Unearthed textiles from Stone Age settlement reveals history of clothes making</ref>, деревянные чашки, бусы из камня, кости и глины, а также корзины и [[керамзит]], которые находят только в старых слоях (применяли для приготовления пищи)<ref>{{Cite web|url = http://www.catalhoyuk.com/blog/2006/06/back-to-clay-balls.html|title = Back to clay balls|author = Sonya Atalay|date = 2006-06-25|publisher = |accessdate = 2015-01-03|archiveurl = https://web.archive.org/web/20150923200827/http://www.catalhoyuk.com/blog/2006/06/back-to-clay-balls.html|archivedate = 2015-09-23|deadlink = yes}}</ref>. -->
== Ауыл хуалығы, һунарсылыҡ һәм балыҡсылыҡ ==
<!-- В Чатал-Хююке было обнаружено большое количество следов растений, а некоторые археологи убеждены, что одомашненные растения составляли основную часть рациона из растительной пищи. Главным образом выращивалась [[пшеница двузернянка]], а также [[пшеница однозернянка]], [[горох]], [[Боб садовый|боб обыкновенный]], горошек чёткообразный, [[чечевица]]. Кроме того, были найдены плоды диких растений, такие как [[миндаль]], [[Жёлудь|жёлуди]], [[фисташки]]. Часть археоботаников считает, что люди из Чатал-Хююка использовали поля, расположенные в 10 км от поселения<ref name=":0" />.
Среди животных наиболее часто находят [[Овца|овец]], [[крупный рогатый скот]], [[Коза домашняя|коз]], [[Лошадь домашняя|лошадей]] и [[Собака|собак]]. Овцы и козы были одомашненные, в то же время крупный рогатый скот был дикий. Лошади также не были [[Одомашнивание|одомашнены]], на них также велась охота, как на свиней и оленей. В дополнение к охоте жители ловили рыбу и собирали птичьи яйца.
Декстер Перкинс-младший, эксперт по фауне в экспедиции под руководством [[Меллаарт, Джеймс|Меллаарта]], изначально пришёл к выводу, что первоначально были одомашнены только крупный рогатый скот и собаки. В таком случае Чатал-Хююк и [[Малая Азия|Анатолия]] становились самим ранним центром одомашнивания крупного рогатого скота. Перкинс считал даже, что нет никакого дикого рогатого скота в древнейших слоях, а это были прирученные животные<ref>{{Статья|автор = Dexter Perkins Jr. |заглавие = Fauna of Çatal Hüyük: Evidence for Early Cattle Domestication in Anatolia |издание = Science |тип = |год = 1969 |номер = 164(3876) |страницы = 177—179 |issn = |язык = en }}</ref>. Выводы Перкинса в данный момент пересматриваются специалистами по фауне Луизой Мартин и Нериссой Рассел, которые считают, что крупный рогатый скот в течение всего периода существования поселения был дикий<ref name="balter127" />. Последний [[углеродный анализ]] показывает, что крупный рогатый скот не являлся основным источником белка для жителей Чатал-Хююка, что противоречит первоначальным предположениям [[Меллаарт, Джеймс|Джеймса Меллаарта]]<ref>{{Статья|автор = M. P. Richards, J. A. Pearson, T. I. Molleson, Nerissa Russell og Louise Martin |заглавие = Stable Isotope Evidence of Diet at Neolithic Çatalhöyük, Turkey" |издание ={{Нп3|Journal of Archaeological Science}} |тип = |год = 2003 |номер = 30(1) |страницы = 67—76 |issn = |язык = en |издательство = [[Elsevier]] }}</ref>. Но вопрос этот до сих пор дискуссионный и решение его пока не закреплено.
На черепках ([[:en:sherd]]) из Западного Кургана, датированных 5900—5800 гг. до н. э. (калиброванная дата), найдены остатки блюд из ячменя, пшеницы, гороха и [[Горошек|горошка]] чёткообразного (''Vicia ervilia''), кровь и молоко коров, овец и коз. Выявлен [[эндосперм]] ячменя (используется для [[Пивоварение|пивоварения]]). В одном сосуде нашлась только [[сыворотка молока]], а значит жители Чатал-Хююка изготавливали [[сыр]] или йогурт (простоквашу)<ref>[https://www.nature.com/articles/s41467-018-06335-6#article-info Ancient proteins from ceramic vessels at Çatalhöyük West reveal the hidden cuisine of early farmers], 2018</ref>.
-->
== Сауҙа ==
<!--Территория вокруг Чатал-Хююка была бедна ресурсами. Рядом добывали только глину, которая использовалась в качестве строительного материала, другое сырьё приносилось издалека. Примером может служить вулканическое стекло, [[обсидиан]], которое встречается в большом количестве в Чатал-Хююке. Археологи полагают, что жители держали под контролем добычу [[Каппадокия|каппадокийского]] обсидиана и это обстоятельство могло оказывать существенное влияние на экономику поселения. Некоторые учёные даже предполагают, что торговля обсидианом была главным источником доходов для города<ref>{{Книга|автор = Fernand Braudel|заглавие = The Mediterrannean in the Ancient World|ответственный = |издание = |место = |издательство = Allen Lane|год = 2001|страницы = |страниц = |isbn = }}</ref>. Однако каппадокийский обсидиан был найден в [[Левант|Южном Леванте]] и на берегу [[Евфрат]]а в местах с датировкой ещё до появления Чатал-Хююка, что даёт понять, что поселения восточнее не могли быть в зависимости от поставок обсидиана из Чатал-Хююка. С помощью [[Рентгенофлуоресцентный спектрометр|энергодисперсионной рентгенофлуоресцентной спектрометрии]] удалось узнать, что обсидиан в Чатал-Хююк попадал также из двух мест на юге [[Каппадокия|Каппадокии]], [[Гёллу-Даг]] и Ненци-Даг, что в 190 км к северо-востоку от города<ref name=":2" />. Балки из [[Сосна|сосны]] и [[можжевельник]]а, использовавшиеся жителями в своих домах, также проделывали долгий путь — они, возможно, были привезены с [[Таврские горы|Таврских гор]]. Кремень поставлялся из [[Сирия|Сирии]]. Обнаружены раковины моллюсков из [[Средиземное море|Средиземного]] и [[Красное море|Красного моря]]<ref name=":3" />. Продавали обсидиан жители Чатал-Хююка или нет, однако факт нахождения привезённых предметов позволяет предположить обмен товарами и торговлю на дальние расстояния.
== Чаталһөйүктә йәмәғәт тормошо ==
[[Файл:Museum of Anatolian Civilizations008.jpg|thumb|401x401px|Балсыҡ мисәттәр]]
О расслоении в обществе Чатал-Хююка раскопки не дают ответа, все дома не сильно отличались по размеру. Кроме того, не был найден ни один дом-мастерская<ref name=":8">{{Статья|автор = Anne Marie Carstens|заглавие = Çatalhöyük|издание = SFINX|тип = |год = 2006|номер = 2|страницы = |issn = }}</ref>. Также не обнаружены общественные площади и административные здания<ref name=":5" />. Таким образом, очень вероятно, что поселение не имело централизованного управления. Отсутствие мастерских даёт предположение, что Чатал-Хююк не был городом в полном смысле этого слова, а скорее разросшейся деревней<ref name=":4" />.
Ранее археологи считали, что в Чатал-Хююке было [[Матриархат|матриархальное]] общество. При современных раскопках учёные хотели определить разницу в образе жизни мужчин и женщин поселения, однако никаких отличий найдено не было. Внутри помещения были покрыты слоем [[Сажа|сажи]] из печи и камина. При вдыхании сажа попадает в лёгкие, таким образом её можно обнаружить на рёбрах погребённых жителей. Был проведён анализ рёбер двух полов, однако он показал, что количество сажи у женщин не отличается от количества сажи у мужчин. Таким образом, женщины не проводили больше времени в помещении, чем мужчины. [[Изотопный анализ]] костей не дал результата о разнице в диете двух полов. Помимо этого, расположение могил никак не связано с половой принадлежностью. Женщины и мужчины, по-видимому, имели одинаковый статус в обществе<ref name="Stavrianos">{{книга |ссылка=https://books.google.com/books?id=MKhe6qNva10C&q=paleolithic+society&dq=paleolithic+society&pgis=1 |заглавие=A Global History from Prehistory to the Present |место=New Jersey, USA |издательство=[[Prentice Hall]] |год=1991 |isbn=0133570053 |язык=en |автор=Leften Stavros Stavrianos}} [https://books.google.com/books?id=MKhe6qNva10C&q=paleolithic+society&dq=paleolithic+society&pgis=1 Pages 9-13]</ref><ref name="Gutrie">{{книга |ссылка=https://books.google.com/books?id=3u6JNwMyMCEC&printsec=frontcover#PPA420,M1 |заглавие=The Nature of Paleolithic art |место=Chicago |издательство=[[University of Chicago Press]] |год=2005 |isbn=0226311260 |язык=und |автор=R Dale Gutrie}} [https://books.google.com/books?id=3u6JNwMyMCEC&printsec=frontcover#PPA420,M1 Page 420—422]</ref><ref name="Fielder">{{cite web|last=Fielder|first=Christine|title=Sexual Paradox:Culture|work=Sexual Paradox: Complementarity, Reproductive Conflict and Human Emergence|publisher=Christine Fielder and Chris King|date=2004|url=http://www.dhushara.com/paradoxhtm/culture.htm|archiveurl=https://www.webcitation.org/65LJmRKwc?url=http://www.dhushara.com/paradoxhtm/culture.htm|archivedate=2012-02-10|accessdate=2009-04-15|deadlink=no}}</ref><ref name="MuseumofAntiquites">[http://museums.ncl.ac.uk/flint/miscon.html Museum of Antiquites web site] {{Wayback|url=http://museums.ncl.ac.uk/flint/miscon.html |date=20071121095952 }} (accessed February 13, 2008).</ref>.
В художественных объектах имеются некоторые различия: на фресках в основном изображены мужчины, в то время как на статуэтках — женщины. [[Ходдер, Иэн|Иэн Ходдер]] утверждает, что археологические останки не дают свидетельств в пользу наличия в Чатал-Хююке [[матриархат]]а или [[патриархат]]а<ref name=":6" />.
В молодых слоях были найдены глиняные печати. Не совсем ясно, для чего они предназначались, возможно это отметка собственности на объекты. Если это так, то предположения о наличии частной собственности имеют под собой почву<ref name=":0" />. Хотя дома близко находились друг к другу, однако они не имели общих стен. Каждая семья, таким образом, была относительно независима от соседей и ремонтировала свой дом по своему желанию.
В Чатал-Хююке не обнаружено следов войны или насилия. Возможно, это было мирное общество или город представлял из себя крепость. В город невозможно было попасть после того, как были убраны лестницы на внешнем ряду домов, так как не было непосредственного входа в город.
Множество скульптур бычьих голов и статуэток тучных женщин заставляло археологов думать, что религиозная жизнь жителей была сосредоточена на поклонении культа быка и культа «[[Богиня-мать|Великой Матери]]»<ref name=":8" />. Найденные черепа были покрыты алебастром, моделируя лицо, и раскрашены [[Охра|охрой]]. Подобные обычаи известны у населения из неолитических поселений [[Средиземноморье|Средиземноморья]], в том числе из [[Иерихон]]а и Чаёню (Турция). Всё это может говорить о культе черепа в Чатал-Хююке. Поскольку тела лиц с высоким статусом хоронили отдельно от черепов, исследователи сопоставили количество подобных мужских и женских захоронений и обнаружили, что оно приблизительно одинаково<ref>{{cite news | url = http://www.turkishdailynews.com.tr/article.php?enewsid=93856 | title = A Journey to 9000 years ago | date = 2008-01-17 | accessdate = 2008-08-07 | last = Hodder | first = Ian | archivedate = 2008-05-23 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20080523122956/http://www.turkishdailynews.com.tr/article.php?enewsid=93856 }}</ref>. В связи с этим исследователи [[2000-е годы|2000-х годов]] предположили, что община не была ни патриархальной, ни матриархальной<ref name="balter127">{{книга |заглавие=The Goddess and the Bull |ссылка=https://archive.org/details/goddessbull0000balt |год=2005 |издательство=Free Press |место=New York |isbn=0-7432-4360-9 |страницы=[https://archive.org/details/goddessbull0000balt/page/127 127] |ref=Balter |язык=und |автор=Balter, Michael}}</ref>, и смысл изображения женских фигур был иным, нежели поклонение [[Богиня-мать|Богине-матери]]<ref name="hodder">{{cite web|last=Hodder|first=Ian|title=New finds and new interpretations at Çatalhöyük|work=Çatalhöyük 2005 Archive Report|publisher=Catalhoyuk Research Project, Institute of Archaeology|date=2005|url=http://www.catalhoyuk.com/archive_reports/2005/ar05_01.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090926041233/http://www.catalhoyuk.com/archive_reports/2005/ar05_01.html|archivedate=2009-09-26|accessdate=2009-04-15|deadlink=yes}}</ref>.
[[Младенческая смертность]] была велика, так как детских могил найдено довольно много. Кости многих детей содержат признаки [[Анемия|анемии]], которая вероятно была из-за недоедания<ref name=":9">{{Статья|автор = Michael Balter |заглавие = A Long Season Puts Çatalhöyük in Context |издание = Science |тип = |год = 1997 |номер = 286(5441) |страницы = 890—891 |issn = |язык = en }}</ref>.
Анализ зубов захороненных людей показал, что в могилах одного дома хоронили людей, не связанных биологическим родством<ref>{{Статья|автор = M. A. Pilloud & C. S. Larsen|заглавие = Official" and "practical" kin: Inferring social and community structure from dental phenotype at Neolithic Çatalhöyük, Turkey|издание = American Journal of Physical Anthropology|тип = |год = 2011|номер = 145|страницы = 519—530|issn = }}</ref>.
-->
== Әһәмиәте ==
<!--Из-за своего размера, архитектуры, фресок и рельефов Чатал-Хююк часто характеризуется как «археологическая сверхновая»<ref name=":10">{{Книга|автор = Peter K. A. Jensen|заглавие = Menneskets oprindelse og udvikling|ответственный = |издание = |место = |издательство = G.E.C. Gads forlag|год = 1996|страницы = |страниц = |isbn = 87-12-02987-4}}</ref>. Некоторые учёные ранее считали, что Чатал-Хююк являлся старейшим городом в мире, ранним земледельческим поселением и крупнейшим населённым пунктом своего времени. Однако, в настоящее время старейшим городом считается [[Иерихон]], а в [[Абу-Хурейра|Тель Абу-Хурейре]] на севере Сирии найдены самые старые следы зарождающегося сельского хозяйства<ref name=":10" />. В Центральной [[Малая Азия|Анатолии]] Чатал-Хююк также не является старейшим центром сельского хозяйства, так, в [[Ашиклы-Хююк]]е найдены следы культурных растений возрастом 8400 г. до н. э. Однако Меллаарт доказал своими раскопками, что [[Плодородный полумесяц]] ([[Левант]] и [[Месопотамия]]) не является единственным центром [[Неолитическая революция|неолитической революции]]. Прежде археологи даже не предполагали, что Анатолия могла бы быть плодородной почвой для возникновения сельских общин.
Большинство исследователей убеждены, что сельское хозяйство пришло в Европу из Анатолии. Некоторые из них (как археолог [[Ренфрю, Колин|Колин Ренфрю]]) пошли дальше и заявляют, что [[индоевропейские языки]] распространялись совместно с экспансией сельского хозяйства, а индоевропейскую родину следует искать на [[Анатолийское плоскогорье|Анатолийском плоскогорье]], то есть в Чатал-Хююке<ref>{{Статья|автор = Michael Balter |заглавие = Search for the Indo-Europeans |издание = Science |тип = |год = 2004 |номер = 303 |страницы = 1323—1326 |issn = |язык = en }}</ref>. Данная теория ([[анатолийская гипотеза]]) позволяет считать Чатал-Хююк родиной населения, язык которого распространился на большую часть Европы и Азии.
Американский писатель и [[Этноботаника|этноботаник]] [[Теренс Маккенна]] писал: «Заключение о том, что народы Африки с их культурами, уходящими корнями в далёкое прошлое, достигли Ближнего Востока и какое-то время процветали там, вполне логично, и избежать его трудно. [[Меллаарт, Джеймс|Меллаарта]] удивляет то, что Чатал-Хююк не оставил заметного влияния на последующие культуры в этом районе. Он отмечает, что „неолитические культуры Анатолии положили начало земледелию и животноводству, а также культу [[Богиня-мать|Богини-Матери]] — основе нашей цивилизации“»<ref>{{Книга|автор = Mellaart|заглавие = Earliest Civilizations|ответственный = |издание = |место = |издательство = |год = |страницы =77|страниц = |isbn = }}</ref>. Со всей справедливостью можно добавить: основе, многими пока что ещё отрицаемой"<ref>[http://rec.gerodot.ru/chatal/makkenna.htm Теренс Маккенна. Чатал-Хююк. Из книги «Пища богов. Поиск первоначального Древа познания»]</ref>.
=== Чаталһөйүк торама булараҡ ===
Пока непонятно, почему люди выбрали именно это место. Одна из теорий предполагает, что человек заселил данную местность в связи с ведением сельского хозяйства, однако находки в поселении [[Ашиклы-Хююк]] показывают, что большинство растений и животных не были одомашнены и что посёлок жил охотничье-собирательской культурой<ref name=":4" />. Некоторые археологи полагают, что выбор места был связан не с утилитарными причинами, а с предпочтениями людей.
Также непонятно, почему люди оставили Чатал-Хююк. Некоторые археологи высказывали предположение о том, что шло стремительное сокращение поселений 8 тыс. лет назад из-за разрушения местной окружающей среды в результате чрезмерного использования древесины для строительства домов с известью. Однако данная теория опровергается находками в молодых слоях Чатал-Хююка — там такой метод строительства уже не применялся<ref name=":9" />.
=== Алиһә-әсә ===
[[Файл:Ankara Statue der Muttergöttin.JPG|thumb|403x403px|Статуэтка «Богини-матери»]]
Статуэтки из Чатал-Хююка с тучными женщинами были интерпретированы [[Меллаарт, Джеймс|Джеймсом Меллаартом]] как изображения [[Богиня-мать|Богини-матери]] («Великая мать»). Так как многие находки подобных статуэток на просторах Европы ассоциировались с матриархальным строем, то и Чатал-Хююк стали считать матриархальным. Дальше всех пошла археолог [[Гимбутас, Мария|Мария Гимбутас]], она выдвинула теорию, что общество Чатал-Хююка было типично неолитическим («[[Старая Европа]]»): матристическое (с абсолютной властью женщины в семье), ориентированное на равенство<ref name=":6" />. Такое общество было уничтожено вторжением патриархальных, иерархическо-ориентированных, воинственных людей, которых [[Гимбутас, Мария|Гимбутас]] идентифицировала как представителей индоевропейской [[Курганная гипотеза|курганной культуры]].
-->
== Палеогенетика ==
<!--У двух образцов (Ch51 и Ch54) из погребальной камеры (номер 6000) в пространстве 327 (седьмое тысячелетие до нашей эры) определены [[Гаплогруппа K (мтДНК)|митохондриальные гаплогруппы K1b1c и K2a11]]<ref>''Zuzana Hofmanova''.
[https://publications.ub.uni-mainz.de/theses/volltexte/2017/100001355/pdf/100001355.pdf Palaeogenomic and Biostatistical Analysis of Ancient DNA Data from Mesolithic and Neolithic Skeletal Remains] {{Wayback|url=https://publications.ub.uni-mainz.de/theses/volltexte/2017/100001355/pdf/100001355.pdf |date=20170902183936 }}, 2016</ref>. Также в Чатал-Хююк были определены митохондриальные гаплогруппы [[Гаплогруппа N (мтДНК)|N]], K, K1a17, [[Гаплогруппа W (мтДНК)|W1c]], [[Гаплогруппа H (мтДНК)|H, H+73]], [[Гаплогруппа X (мтДНК)|X2b4]], [[Гаплогруппа U (мтДНК)|U, U3b, U5b2]]. На основе митохондриальных геномов выявили отсутствие родства по материнской линии между людьми, похороненными под полами домов в Чатал-Хююке<ref>''Maciej Chyleński'' et al. [https://www.mdpi.com/2073-4425/10/3/207 Ancient Mitochondrial Genomes Reveal the Absence of Maternal Kinship in the Burials of Çatalhöyük People and Their Genetic Affinities] // Genes 2019, 10(3), 20</ref>.
У образца 1885 F.84 (6825—6635 лет до н. э.) определили митохондриальную гаплогруппу K1a и [[Гаплогруппа G2 (Y-ДНК)|Y-хромосомную гаплогруппу G2a2a1]], у образца 2033 F.84/86 (6690—6590 лет до н. э.) определили митохондриальную гаплогруппу H2a2a1d и [[Гаплогруппа H (Y-ДНК)|Y-хромосомную гаплогруппу H3a1]], у образца 2779 F.265 определили митохондриальную гаплогруппу H2a2a и [[Гаплогруппа C (Y-ДНК)|Y-хромосомную гаплогруппу C1a2]], у образца 5357 F.576 (7035—6680 лет до н. э.) определили митохондриальную гаплогруппу N1a1a1 и Y-хромосомную гаплогруппу C1a2. Также определили митохондриальные гаплогруппы K1a (n=3), K1a4, K1a4b, K1a17, K1b1, [[Гаплогруппа T (мтДНК)|T2, T2c1, T2e]]<ref name="ReyhanYaka2021">''Reyhan Yaka'' et al. [https://www.cell.com/current-biology/fulltext/S0960-9822(21)00423-1 Variable kinship patterns in Neolithic Anatolia revealed by ancient genomes], April 14, 2021</ref>.
== Музей ==
Место открыто для посещения туристов, можно увидеть копии находок в небольшом музейном пространстве, построенном рядом с холмом. Присутствует информация на английском и турецком языках. Можно осмотреть реконструкции домов и посетить место раскопок. Большинство оригинальных предметов из места раскопок находятся в [[Музей анатолийских цивилизаций|Музее анатолийских цивилизаций]] в Анкаре.
Место не столь популярно, как, например, музей [[Джалаладдин Руми|Мевляна]] в [[Конья]], однако интерес к Чатал-Хююку растёт, каждый год его посещают около 13 тыс. человек<ref name=":11">{{Cite web|url = https://www.youtube.com/watch?v=HTHqYjeXrYs|title = GHF: Çatalhöyük|author = globalheritagefund|date = 2007-06-07|publisher = }}</ref> Чатал-Хююк в течение нескольких лет был в предварительном списке Турции в список Всемирного наследия ЮНЕСКО<ref name=":11" /> и был принят в 2012 году<ref>{{Cite news|title = Her er verdens nye kulturarv|author = Søren Bygbjerg|url = |work = DR|date = 2012-07-03}}</ref>.
-->
=== Галерея ===
<gallery caption="Артефакты Чатал-Хююка" widths="300px" heights="250px" perrow="3">
Image:Museum of Anatolian Civilizations018.jpg|[[Керамика]]
Image:Museum_of_Anatolian_Civilizations012.jpg|Сосуды
Image:Museum of Anatolian Civilizations011.jpg|Статуэтки богов и богинь
Image:Museum of Anatolian Civilizations003.jpg|Фреска с изображениями быков, оленей и людей
Image:Museum of Anatolian Civilizations016.jpg|Фрагменты ткани — древнейшей из обнаруженных
Image:Catal Hüyük reliefs.JPG|Рельеф с изображениями двух леопардов
</gallery>
== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Гёбекли-Тепе]]
* [[Невалы-Чори]]
* [[Хаджилар]]
* [[Чайоню]]
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}
== Әҙәбиәт ==
* [[Мелларт, Джеймс|Мелларт Дж.]] Древнейшие цивилизации Ближнего Востока . Пер. с англ. и комментарий Е. В. Антоновой. Предисл. Н. Я. Мерперта. Изд-во «Наука». М., 1982. 149 с. с ил.
* Mellaart James. Catal-Huyuk. A Neolithic town in Anatolia. Thames and Hudson. 1967. 233 с.
== Һылтанмалар ==
{{навигация}}
* {{Официальный сайт}}
* [http://rec.gerodot.ru/chatal/ Чатал-Гуюк на сайте «Реконструкция»]
* [http://aitrus.info/node/351 СОЦИАЛЬНАЯ РЕВОЛЮЦИЯ В ЭПОХУ НЕОЛИТА: ОТ ЧАЁНЮ К ЧАТАЛ-ГЮЮКУ]
* [https://www.youtube.com/watch?v=JK27_q_hevE Жизнь и проблемы в неолитическом поселении Чатал-Хююк. Неолитическая революция и ее последствия (youtube.com)]
* [https://pikabu.ru/story/zhizn_i_problemyi_v_neoliticheskom_poselenii_chatalkhyuyuk_neoliticheskaya_revolyutsiya_i_ee_posledstviya_6796799 Жизнь и проблемы в неолитическом поселении Чатал-Хююк. Неолитическая революция и ее последствия (текст)]
{{Неолит Ближнего Востока}}
{{Доисторическая Азия}}
{{Всемирное наследие в Турции}}
{{Тышҡы һылтанмалар}}
[[Категория:Европаның археологик мәҙәниәте]]
[[Категория:Азияның археологик мәҙәниәттәре]]
[[Категория:Төркиәлә бөтә донъя мираҫы]]
[[Категория:Анатолия неолиты]]
[[Категория:Төркиәлә археологик объекттар]]
[[Категория:Баҡыр быуаты Азияһы]]
[[Категория:Конья (ил)]]
[[Категория:Неолитик ауылдар]]
35obb57ls0fin4t7w4me5mm4bsvjc9x
Шаһзадә
0
184232
1146820
2022-07-23T11:49:10Z
Akkashka
14326
"[[:ru:Special:Redirect/revision/89135147|Шахзаде]]" битен тәржемә итеп төҙөлгән
wikitext
text/x-wiki
'''Шаһзадә''' (перс. شاهزاده Šāhzāde) — потенциаль тәхет вариҫтары йәки принцтарҙы аңлатҡан [[Фарсы теле|фарсы]] теленән килеп сыҡҡан титул <ref name="ЭСБЕ">{{ВТ-ЭСБЕ|Шахзаде}}</ref>.
Шаһзадә термины үҙе ''[[шаһ]]'' тамырынан һәм ''заде'' суффиксынан тора, тура мәғәнәһе — нәҫел дауамсыһы, тоҡом, мәғәнәһе буйынса — ҡарай.
Терминдың һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: шаһзадә — «шаһтың улы».
Был титул иртә урта быуаттар [[Иран]], [[Ғосман империяһы]], [[Бөйөк Моголдар империяһы|Бөйөк Моголдар Империяһы]], [[Сәфәүиҙәр|Сәфәүи дәүләте]] һәм ҡайһы бер һәм башҡа мосолман илдәрендә атаһының ҡан буйынса улдарына йәки принцтарға бирелгән. Ғосман империяһында титулды билдәле йөрөтөүселәр: Шаһзадә Мостафа, Шаһзадә Мәхмәт һәм башҡалар<ref name="ЭСБЕ">{{ВТ-ЭСБЕ|Шахзаде}}</ref>.
Был титулдың варианты '''Падшаһзадә (Бадшаһзадә)''' — «батша улы».
== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}
[[Категория:Титулдар]]
0559e1wnnayuyemch4vgkikybd0pp2a
1146821
1146820
2022-07-23T11:51:25Z
Akkashka
14326
wikitext
text/x-wiki
{{Ук}}
'''Шаһзадә''' (перс. شاهزاده Šāhzāde) — потенциаль тәхет вариҫтары йәки принцтарҙы аңлатҡан [[Фарсы теле|фарсы]] теленән килеп сыҡҡан титул <ref name="ЭСБЕ">{{ВТ-ЭСБЕ|Шахзаде}}</ref>.
Шаһзадә термины үҙе ''[[шаһ]]'' тамырынан һәм ''заде'' суффиксынан тора, тура мәғәнәһе — нәҫел дауамсыһы, тоҡом, мәғәнәһе буйынса — ҡарай.
Терминдың һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: шаһзадә — «шаһтың улы».
Был титул иртә урта быуаттар [[Иран]], [[Ғосман империяһы]], [[Бөйөк Моголдар империяһы|Бөйөк Моголдар Империяһы]], [[Сәфәүиҙәр|Сәфәүи дәүләте]] һәм ҡайһы бер һәм башҡа мосолман илдәрендә атаһының ҡан буйынса улдарына йәки принцтарға бирелгән. Ғосман империяһында титулды билдәле йөрөтөүселәр: Шаһзадә Мостафа, Шаһзадә Мәхмәт һәм башҡалар<ref name="ЭСБЕ">{{ВТ-ЭСБЕ|Шахзаде}}</ref>.
Был титулдың варианты '''Падшаһзадә (Бадшаһзадә)''' — «батша улы».
== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}
[[Категория:Титулдар]]
b4m616f49i1htdo5wiz0yysflvripzd