Википедия bawiki https://ba.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88_%D0%B1%D0%B8%D1%82 MediaWiki 1.39.0-wmf.21 first-letter Медиа Махсус Фекерләшеү Ҡатнашыусы Ҡатнашыусы менән һөйләшеү Википедия Википедия буйынса фекерләшеү Файл Файл буйынса фекерләшеү MediaWiki MediaWiki буйынса фекерләшеү Ҡалып Ҡалып буйынса фекерләшеү Белешмә Белешмә буйынса фекерләшеү Категория Категория буйынса фекерләшеү Портал Портал буйынса фекерләшеү Проект Проект буйынса фекерләшеү TimedText TimedText talk Модуль Модуль буйынса фекерләшеү Гаджет Гаджет буйынса фекерләшеү Гаджет билдәһе Гаджет билдәһе буйынса фекерләшеү Ләмәҙтамаҡ 0 1629 1146825 1146795 2022-07-23T13:50:39Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki {{НП+Россия | статус = ауыл | русское название = Ләмәҙтамаҡ | оригинальное название = {{lang-ru|Лемез-Тамак}} | герб = | флаг = | lat_deg = 55 | lat_min = 49 | lat_sec = 43 | lon_deg = 58 | lon_min = 16 | lon_sec = 12 | CoordAddon = | CoordScale = | регион = Башҡортостан | регион в таблице = Башҡортостан | вид района = | район = Мәсетле районы | район в таблице = Мәсетле районы{{!}}Мәсетле | вид поселения = ауыл советы | поселение = Ләмәҙтамаҡ ауыл Советы (Мәсетле районы) | поселение в таблице = | в регион = справа | внутреннее деление = | вид главы = | глава = | дата основания = 1735-1740 йылғы башҡорт ихтилалынан һуң нигеҙләнгән | первое упоминание = 1779 | прежние имена = Мағаз (фараз ителә) | статус с = | площадь = | высота центра НП = | климат = | население = {{ Население | Лемез-Тамак | тс }} | год переписи = {{ Население | Лемез-Тамак | г }} | плотность = | агломерация = | национальный состав = | конфессиональный состав = | этнохороним = | почтовый индекс = 452564 | телефонный код = | цифровой идентификатор = 80242825001 | категория в Commons = | сайт = }} '''Ләмәҙтамаҡ''' — [[Башҡортостан]] Республикаһы [[Мәсетле районы]]ндағы ауыл. [[Ләмәҙтамаҡ ауыл Советы]]на ҡарай, ауыл Советы үҙәге. Почта индексы — 452564, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80242825001. == Хәҙерге торошо == Мәсәғүт-Әчит юлынан ауылға тиклем асфальт юл һалынған. [[Ҡотош (Мәсетле районы)|Ҡотош]] ауылына асфальт юлы, [[Һабанаҡ]] ауылына тура иҫке ҡырсынташ юл һәм Мәсәғүт-Әчит юлы аша асфальт юл бар. [[Әй (йылға)|Әй]] йылғаһында боҙ тотһа, [[Әбдрәхим]] ауылына ҡышҡы юл һалына. Фрунзе, … асфальт түшәлгән, Ғәзизов … урамдары ҡырсынташлы. Ауылға газ үткән. Ауылда мәҙәниәт йорто, китапхана, почта бүлексәһе, фельдшерлыҡ пункты, өс һатыу итеү йорто бар. [[Ләмәҙ-Тамаҡ (мәктәп)|Ләмәҙтамаҡ урта мәктәбе]] һәм балалар баҡсаһы [[Ҡотош (Мәсетле районы)|Ҡотош]] ауылында урынлышҡан. Элек Нуриманов исемендәге [[колхоз]] / ауыл хужалығы етештереү кооперативы идараһы Ләмәҙтамак ауылында урынлашҡайны. == Географик урыны == * Координаталары 58°16` көнсығыш оҙонлоҡта һәм 55°50` төньяҡ киңлектә. * [[Башҡортостан Республикаһы]]ның башҡалаһы [[Өфө]]гә 267 км. * Район үҙәгенә тиклем ([[Оло Ыҡтамаҡ]]): 15 км * [[Ләмәҙтамаҡ ауыл Советы]] үҙәге. * [[1932]]—[[1935]] йылдарҙа [[Мәсетле районы]] үҙәге. * Яҡындағы тимер юл станциялары: Сулея, Силәбе өлкәһе — 110 км, Красноуфим, Свердловск өлкәһе 91 км. * [[Мәсәғүт (Дыуан районы)|Мәсәғүт]]—[[Әчит (ҡала)|Әчит]] автомобиль юлы үтә. == Тарихы == [[Ауыл]]ға [[Ҡошсо (ырыу)|Ҡошсо ырыуына]] ҡараған [[башҡорттар]] нигеҙ һалған. XVIII быуаттың урталарында барлыҡҡа килгән ауыл. Мулла Хисаметдин Кинзин нәҫелдәре һөйләүенсә, ауыл мәсете 18 быуат уртаһында күсереп килтерелгән. [[Башҡорт ихтилалдары|1735 —1740 йылдарҙағы башҡорт ихтилалы]] баҫтырылғандан һуң, ауылдар яндырылған, халҡы икенсе ергә ҡыуып ебәрелгән. Хәтирәләр буйынса беҙҙең ата-бабалар [[Ярославка (Дыуан районы)|Яраҫтау]] ауылы урынында булған Ҡошсо ырыуының төп ауылы ихтилал ваҡытында яндырылғандан һуң күсеп килгәндәр. Икенсе вариант буйынса [[Мәләкәҫ]] ауылынан күсеп килгәндәр тигән фекер бар. Ике ауылда ла [[Мәтәй]], [[Туғыҙ]] аймаҡтары бар. Ауылда тағы [[Аҡай]] аймағы бар. Ҡошсоларҙың ике Ләмәҙтамаҡ һәм [[Мәләкәҫ]] ауылдары исемдәре йылға (гидроним) менән бәйле, башҡа ауылдар кеше исеменә таяна. Был ике ауыл ваҡыт буйынса һуңыраҡ нигеҙләгән. Тәү башлап ауыл хәҙерге урындан 3 км йылға үрендәрәк урынлашҡан булған. Хәҙерге ваҡытта Мәсәғүт — Әчит автомобиль юлы ошо урындан үтә. Йылға аша күперҙең һул яғы. Ауыл беренсе тапҡыр хөкүмәт тарафынан [[1795]] йылғы рәүиз яҙмаһында теркәлгән. Шул уҡ ваҡытта Ырымбур мосолман ойошмаһының архив документтарында ауыл мәсете 1779 йылда төҙөлөүе тураһында мәғлүмәт бар<ref>ГКУ РБ ЦИА РБ, Фонд № И-295, Опись № 2, Дело № 4, ЛЛ № 189об-190.</ref>. Ауылдың икенсе мәсете Өфө виләйәте идараһының 1910 йылғы 29 май указына ярашлы төҙөлгән<ref>ГКУ РБ ЦИА РБ, Фонд № И-295, Опись № 2, Дело № 4, ЛЛ № 194об-195.</ref>. [[XIX]] быуат һуңында ауылда 3 ашлыҡ һуҡҡыс, 2 ашлыҡ елгәргес, баҙар майҙаны, 3 бакалея кибете, [[Ләмәҙ (Әй ҡушылдығы)|Ләмәҙ]] йылғаһында һыу тирмәне, [[Әй (йылға)|Әй]] йылғаһы аша борам (паром) булған<ref>Сборник статистических сведений по Уфимской губернии. Т.VI. Златоустовский уезд. — Самара, 1899. — 901 с.:карт. — с.29 прил. — 35 страница в приложениях</ref>. Тыуған яҡты өйрәнеүсе [[Ғафаров Марат Фазылтдин улы|Марат Ғафаров]]тың Иван Лепихин яҙмаларына таянып яһаған фаразы буйынса ауылдың боронғо исеме Мағаз булыуы мөмкин. == Биләмә беремектәренә инеүе == {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" style="width:100%;margin:0;" |- ! Теркәү йылы !! Олоҫ, ауыл Советы !! Өйәҙ, кантон, район !! Губерна, Республика !! Дәүләт |- | [[1796]] || Ҡошсо улусы || Троицк өйәҙе || [[Ырымбур губернаһы]] || Рәсәй Империяһы |- | [[1798]] || Оло Ҡошсо улусы 8-се башҡорт кантоны || Өфө өйәҙе || Ырымбур губернаһы ||Рәсәй Империяһы |- | [[1816]] || 8-се башҡорт кантоны || Өфө өйәҙе || Ырымбур губернаһы || Рәсәй Империяһы |- | [[1873]] || Оло Ҡошсо улусы || Златоуст өйәҙе || [[Өфө губернаһы]] || Рәсәй Империяһы |- | [[1917]] || Оло Ҡошсо улусы || Златоуст өйәҙе || Өфө губернаһы || Рәсәй Империяһы |- | [[1919]] || || Дыуан-Ҡошсо кантоны || Башреспублика || РСФСР |- | [[1922]] || Дыуан-Мәсетле улусы || Мәсәғүт кантоны || Башреспублика || РСФСР |- | [[1930]] || Ләмәҙтамаҡ ауыл Советы || Дыуан-Мәсетле районы || [[БАССР]] || РСФСР, СССР |- | [[1932]] || Ләмәҙтамаҡ ауыл Советы || Мәсетле районы || БАССР || РСФСР , СССР |- | [[1960]] || Ләмәҙтамаҡ ауыл Советы || Балаҡатай районы || БАССР || РСФСР , СССР |- | [[1962]] || Ләмәҙтамаҡ ауыл Советы || Мәсетле районы || БАССР || РСФСР , СССР |- | [[1992]] || Ләмәҙтамаҡ ауыл Советы || Мәсетле районы ||[[Башҡортостан|Башҡортостан Республикаһы]] || Рәсәй Федерацияһы |- |} == Халыҡ һаны == Халыҡ һаны тураһында теүәл һәм рәсми мәғлүмәт [[1795]] йылдан, 5 се ревизиянан, башлап бар<ref>Р. Ғатауллин. Ҡошсо ырыуы ауылдары. — Өфө, 2007. — 132 б.</ref>. {{Wikidata/Population}} {{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}} == Исеме == Атамаһы йылға исеменән. [[Ләмәҙ (Әй ҡушылдығы)|Ләмәҙ]] йылғаһы [[Әй (йылға)|Әй]] йылғаһына ҡушылған ерҙә урынлашҡан. == Урамдары == Урам исеме<ref>[http://www.gosspravka.ru/02/036/000040.html «Налог Белешмәһе» системаһында Ләмәҙтамаҡ ауылы]</ref>: {{Колонки|3}} * Ғәзизов (урамы) ({{lang-ru|Газизова (улица)}}) * Карл Маркс (урамы) ({{lang-ru|Карла Маркса (улица)}}) * Баҡса (урамы) ({{lang-ru|Садовая (улица)}}) * Салауат Юлаев (урамы) ({{lang-ru|Салавата Юлаева (улица)}}) * Фрунзе (урамы) ({{lang-ru|Фрунзе (улица)}}) Рәсми булмаған урам исемдәре<ref>Нурыев Тимерхан Нурый улынан яҙып алынды</ref>. * Мәтәй — * Төп Мәтәй — * Ҡуян ауыл — Фрунзе урамының башынан Баҡса урамы боролошона тиклем. * Үрге ос — Ғәзизов урамы * Уртасыҡ — * Түбән ос * Туғыҙлы {{Колонки|конец}} Ҡыҙыҡлы хәл: Түбән ос Үрге осҡа ҡарағанда бейегерәк урынлашҡан. Урам остарының атамаһы йылғалар ағымына бәйле булыуы менән аңлатыла. == Тирә — яҡ мөхит == Был мәғлүмәт ауыл кешеләренән һорап яҙылды<ref>Мәғлүмәт биреүсе кешеләр: Шабаков Фиҙәлит Фәхретдин улы (1952 йылғы)</ref>. {{Колонки|3}} * [[Әй (йылға)|Әй]] — йылға, [[Ҡариҙел (йылға)|Ҡариҙелдең]] ҡушылдығы, ауыл йәнәшәһенән аға. * [[Ләмәҙ (Әй ҡушылдығы)|Ләмәҙ]] — йылға, [[Әй (йылға)|Әйҙең]] ҡушылдығы, ауылды ике өлөшкә бүлеп аға. * Мәтәй төбәк — Төп Мәтәй урамы арты, [[Әй (йылға)|Әй]] йылғаһы яры буйлап Үрге таштыҡҡа тиклемге һыубаҫар туғай. Ауылдың һабантуй үткәреү урыны. * Үрге таштыҡ — [[Әй (йылға)|Әй]] йылғаһы ағымы төньяҡтан көнбайышҡа табан боролған ере. Ауылдан бер километр самаһы өҫтәрәк. * Кисеү - * Сөйөртмә * Урыҫүлгән — Кәртәле төбәктең бер мөйөшө һәм [[Әй (йылға)|Әй]] йылғаһының ағымы көнсығыштан төньяҡҡа табан киҫә боролған урын. Был урында [[Әй (йылға)|Әй]] йылғаһында урыҫ милләтле кеше батып үлгән тигән хәтирә ҡалған. * Кәртәле төбәк — Түбәнге оста [[Әй (йылға)|Әй]] буйындағы төбәк. Өс яғы йылға менән, бер яғы текә тау менән тәбиғи кәртәләнгән һыубаҫар туғай. * Серек Ләмәҙ — Кәртәле төбәгендәге күл, уйһыу урын. Боронғо заманда [[Ләмәҙ (Әй ҡушылдығы)|Ләмәҙ]] йылғаһының үҙәне. [[Әй (йылға)|Әй]] йылғаһы яҙ көнө ныҡ ташҡан ваҡытта күл хасил була. * Йоҡаҡ ташҡаҙған — Йоҡа таш алына торған соҡор. Түбәнге оста Вафин Вәрис ағай йорто артынан тауға күтәрелгән ерҙә урынлашҡан. Элекке заманда һарай, келәт, мунса баштарын ошонан алынған йоҡа таш менән япҡандар, ихата-йорт юлына түшәгәндәр. * Алтынай — Түбәнге остан [[Һабанаҡ]] ауылына киткән иҫке юлдағы беренсе йырын буйы. Боронғо заманда ул тирәлә алтын бөртөктәре табылған тигән хәтирәләр ҡалған. * Бабайҙыҡ (бабайлыҡ) — Түбәнге остан [[Һабанаҡ]] ауылына киткән иҫке юл буйында уң яҡта урынлашҡан яңғыҙ ҡәбер. Изге урын тип иҫәпләнә. Мосафир кеше үлеп ҡалған һәм шул урында ерләнгән. * Бүрелеҡул — элеке сусҡа фермаһы ҡаршыһындағы ҡул буйы, Ҡырсындыға туры юл бар ине. * Балта — Бүрелеҡул юлы менән тау башына менеп еткән урын. * Энәгүл — күл * Сүсәкәй — тау, * Маяҡтау — тау, * Ташҡаҙған * Айыубаҫҡан * Аҡтүбә * Ҡырсынды * Ҡырсынды күл * Борошҡул — Ҡырсынды артынан башлана һәм, [[Буртаковка]] яҡҡа китеп, унан һуң [[Һабанаҡ]] яҡҡа боролған ҡул буйы. * Алма баҡсаһы (төбәк) * Гис (ГЭС) төбәк * Мәсет юлы * Ҡыя юл — юл, [[Мәсәғүт (Дыуан районы)|Мәсәғүт]]—[[Әчит (ҡала)|Әчит]] автомобиль юлынан [[Октябрьск (Мәсетле районы)|Октябрьск]] ауылына киткән юл, Төлкөбай башына тиклем. * Беренсе Төлкөбай — тау. * Төлкөбай тыҡрығы * Төлкөбай шишмәһе — Төлкөбай тыҡрығында көслө генә ағып сығып, [[Ләмәҙ (Әй ҡушылдығы)|Ләмәҙ]] йылғаһына ҡушылған тәмле һыулы шишмә. * Икенсе Төлкөбай * Әгәрәү (Егорова гора) * Усып тирмәне * Усып арты * Кажунай * Әрҙәнәғол (ҡул) * Мөхөп юлы * Гәрәй тауы {{Колонки|конец}} == Билдәле шәхестәр == * '''Ләмәҙтамаҡ ауылында тыуғандар''' # [[Алтынбаева Зөһрә Нариман ҡыҙы]] ([[3 ғинуар]] [[1951 йыл]]) — [[башҡорт]] журналисы һәм шағиры. [[СССР]]-ҙың журналистар (1986) һәм [[Башҡортостан Яҙыусылар союзы|Башҡортостан Республикаһы яҙыусылар]] (2006) союздары ағзаһы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт хеҙмәткәре (2000). # Аҙнабикә, тыуған һәм үлген ваҡыты билдәһеҙ — риүәйәт буйынса [[Салауат Юлаев]]тың әсәһе. # [http://bsu-hist.ru/index.html_p=krb_bagautdinov_ro.html Баһаутдинов Радик Алик улы] ([[30 март]] [[1979 йыл]]) — ғалим-тарихсы, тарих фәндәре кандидаты (2007). # [[Бәҙретдинов Йәғәфәр Зәйнәғетдин улы]], ([[12 февраль]] [[1912 йыл]] — [[2007 йыл]], [[Өфө]] ҡалаһы) — финансы-иҡтисадсы, БАССР-ҙың атҡаҙанған иҡтисадсыһы (1974), Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашҡан. # [[Ғатауллин Рөстәм Шакирйән улы]] ([[2 август]] [[1963 йыл]]) — иҡтисадсы-статистик, дәүләт хеҙмәткәре, йәмәғәт эшмәкәре, тыуған яҡты өйрәнеүсе. [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған иҡтисадсыһы]] (2003), Рәсәй Федерацияһы дәүләт граждандар хеҙмәтенең 1-се класлы ҡәңәшсеһе (2005), Статистика отличниге (2010). [[Салауат Юлаев ордены]] кавалеры (2022). # Ғатауллин Шакирйән Нурый улы ([[21 август]] [[1936 йыл]] — [[16 декабрь]] [[2002 йыл]]) — уҡытыусы, саңғы һәм еңел атлетика спорты буйынса тренер. РСФСР-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы (1980). # Ғиниәтова Фәйрүзә Роберт ҡыҙы, — Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған һаулыҡ һаҡлау хеҙмәткәре (????) # Ғәзизов Раян Нариман улы ([[14 апрель]] [[1960 йыл]] — [[5 май]] [[1981 йыл]]) — [[Афған һуғышы]]нда [[Афған һуғышында һәләк булған башҡорттар исемлеге|һәләк булған яугир]] (25.10.1979), [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены]] менән бүләкләнгән. # [[Зарипов Айрат Янсур улы]], 12 октябрь 1962 йыл) — ғалим-философ, философия фәндәре докторы (2005), профессор (2005) # [[Заһитова Зимфира Мөхәмәҙи ҡыҙы]] (13.08.1949), хеҙмәт ветераны. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған табибы (1993), СССР-ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1986). # [[Ҡаев Фәрит Ғалихан улы]], 25 апрель 1955 йылда тыуған — табип, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы (1992). # [[Ҡазыева Йәүһәрә Санбаш ҡыҙы]], 30 октябрь 1929 йылда тыуған — педагог, РФСФР-ҙың атҡаҙанған мәктәп үҡытыусыһы (1969), РСФСР-ҙың халыҡ мәғарифы отличниге (1966) # Ҡорбанов Рауфат Ғафый улы, 16 февраль 1936 йылда тыуған — инженер-механик, дәүләт хеҙмәткәре. # [[Ҡорбанова Ғәфифә Мәғәфүр ҡыҙы]], 11 сентябрь 1930 йыла тыуған — 14 сентябрь 2008 йылда үлгән — педагог, БАССР-ҙың атҡаҙанған мәктәп уҡытыусыһы (1965). # [[Ҡылысбаев Фердинанд Әкрәм улы]] (Әҙһәм) (2.08.1926 — 26.07.2001), уҡытыусы. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған мәктәп уҡытыусыһы (1975). Бөйөк Ватан Һуғышы яугиры. 1-се дәрәжә Ватан һуғышы ордены, «Ҡаһарманлыҡ өсөн» миҙалы менән бүләкләнгән. # Рәхмәтуллин Ҡарам Рәхмәтулла улы, февраль 1913 йылда тыуған-??? үлгән — юрист, дәүләт хеҙмәткәре. # Сәрүәров Людвиг Нәбиулла улы,3 ғинуар 1949 йылда тыуған — төҙөүсе, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған төҙөүсеһе (2004). # [[Хисмәтуллин Сисәнбай Хисмәтулла улы|Хисмәтов (Хисмәтуллин) Сисәнбай Хисмәтулла улы]], 1854 (1845) йылда тыуған-үлгән йылы ике төрлө күрһәтәләр (1917 һәм 193?) — уҡымышлы табип. # Шафикова Венера Фәхретдин ҡыҙы, 7 ғинуар 1948 йылда тыуған — иҡтисадсы, дәүләт хеҙмәткәре. # [http://www.oprb.ru/template/guest/user/teacher.php?id=27572 Яндурина Гөлназ Радик ҡыҙы], 10 июнь 1961 йылда тыуған — педагог, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған уҡытыусыһы (2008). # * '''Ләмәҙтамаҡ ауылында йәшәгәндәр''' # Дильмухаметов Сәрүәр Ислам улы, 24 август 1938 йылда тыуған — агроном, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хуҗалығы хәҙмәткәре (1995), Дильмухаметова Рәйсә Фаиз ҡыҙы һәм Дилмухаметов Сәрүәр Ислам улы, Рәсәй Федерацияһы «Мөхәббәт һәм тоғролоҡ» («Любовь и верность») миҙалы менән бүләкләнгәндәр. # Ҡылысбаева Сания Хафиз ҡыҙы, 1 декабрь 1925 йыла [[Малаяҙ]] аулында тыуған-1 сентябрь 2001 йыла үлгән — педагог, РСФСР-ҙың халыҡ мәғарифы отличниге (1977). # Ямалетдинова Роза Фәхретдин ҡыҙы, 16 мая 1948 йылда [[Ярославка (Дыуан районы)|Яраҫтау]] ауылында тыуған — табип, Рәсәй Федерацияһы һаулыҡ һаҡлау отличниге (2007). Атаһының сығышы Ләмәҙтамаҡ ауылынан. === Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашҡан яугирҙәр === Мәғлүмәт сығанаҡтары. # Хәтер китабында Мәсетле районы яугирҙәре, [http://www.obd-memorial.ru/html/info.htm?id=400317875&page=161 беренсе бит], [http://www.obd-memorial.ru/html/info.htm?id=400317875&page=228 һуңғы бит]. # Һуғышта хәбәрһеҙ юғалғандар исемлеге, 1947 йылда Мәсетле районы буйынса төҙөлгән, [http://www.obd-memorial.ru/html/info.htm?id=61255104&page=1 беренсе бит]. # Ләмәҙтамаҡ урта мәктәбе сайтындағы исемлек, Ләмәҙтамаҡ һәм Ҡотош ауылдары яугирҙәре, [http://lemeztamsosh.narod.ru/veteranN.htm Һуғыштан ҡайтмағандар исемлеге]. # Шулай уҡ, яу яланында, хәрби госпиталдәрҙә төҙөлгән исемлектәрҙәге мәғлүмәткә һылтанма һәләк булған яугир исеме янына ҡуйыла. ''Яу яланынанда йәки госпиталдә үлеп ҡалғандар''. {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" style="width:100%;margin:0;" | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Шәрифе, исеме, атаһы исеме''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Тыуған йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Үлгән йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡыҫҡаса мәғлүмәт''' |- |Абдуллин Ғайфулла Абдулла улы||__.__.1898||04.04.1944|| яу яланында үлгән, Мәсетле РВК-нан 16.08.1942 һуғышҡа алынған. ОБД Мемориал сайтында [http://www.obd-memorial.ru/html/info.htm?id=64763987] хәбәрһеҙ юғалған тигән документ, Хәтер китабында [http://www.obd-memorial.ru/html/info.htm?id=400323290]. <!-- |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| Хәтер китабында --> |- |} ''Хәбәрһеҙ юғалғандар'' {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" style="width:100%;margin:0;" | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Шәрифе, исеме, атаһы исеме''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Тыуған йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Юғалған йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡыҫҡаса мәғлүмәт''' |- |Абдулин Әхәт Абдулла улы||__.__.1911||__.09.1942||хәбәрһеҙ юғалған, Мәсетле РВК-нан 01.07.1941 һуғышҡа алынған. ОБД Мемориал сайтында [http://www.obd-memorial.ru/html/info.htm?id=7436306&page=1], Хәтер китабында [http://www.obd-memorial.ru/html/info.htm?id=400323286] |- |Ғатауллин Әлтәф Ғатаулла улы||__.__.1902||__.07.1942||хәбәрһеҙ юғалған, Мәсетле РВК-нан 07.01.1942 һуғышҡа алынған. ОБД Мемориал сайтында [http://www.obd-memorial.ru/html/info.htm?id=61255340], Хәтер китабында [http://www.obd-memorial.ru/html/info.htm?id=400323954]. <!-- |- | улы||хххх йыл||хххх йыл|| мәғлүмәт --> |- |} ''Хәбәрһеҙ юғалғандар иҫәбенә индерелеп тә тере ҡайтҡан'' {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" style="width:100%;margin:0;" | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Шәрифе, исеме, атаһы исеме''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Тыуған йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Хаталы иҫәп йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Хаталы иҫәпкә ҡыҫҡаса мәғлүмәт''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Үлгән йылы''' | align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡыҫҡаса мәғлүмәт''' |- |Абдрафиҡов Рәхимйән Абрафиҡ улы||__.__.1925||__.__.1945||хәбәрһеҙ юғалған, ябай уҡсы, 212 уҡсылар дивизияһы, 1945 йылда юғалған, Хәтер китабында [http://www.obd-memorial.ru/html/info.htm?id=400323261]|||| |- |} == Ләмәҙҙәр ҡушаматы == Ләмәҙтамаҡ һәм [[Ҡотош (Мәсетле районы)|Ҡотош]] ауылдарының ҡушаматы — [[кәзә]]. Шуға күрә ләмәҙҙәрҙе [[кәзә]]ләр тиҙәр. Ауылда быуындан быуынға күсеүсе ҡушаматтар бар, хатта [[кейәү]]-[[килен]]дәргә лә йәбешә. Шулай уҡ кешенең шәхси үҙенә генә бирелгән ҡушаматтар була. Ҡайһы береүҙәр ҡушаматтарынан ояла, ҡыйынһына. Шуға күрә ҡушаматтар исемлеге генә бирелә: Каштан, Комрат, Әдүлф, Бәзек, Тартай, Өпөш, Будулай, Өстин, Япон, Шағыр, Ҡуян, Сәүкә, Тумбурлин (Дятел, Тумыртҡа), Әтәс, Ленин бабай, Ҡолдор, Йомай, Үрҙәк … == Ауыл лаҡаптары == * '''Ухтыйыңды миңә лә һал әле.''' — Колхозсылар ҡыш көнө урман йығырға баралар. Ашарға ултырғанда араҡы ла эсәләр. Араҡы ҡойоусы бер ағай үҙенә һәр ваҡыт күберәк һала һәм: «Ух, ты», — тип, яңылыш булды, тигәнгә ишаралай. Сираттағы араҡы ҡойған ваҡытында икенсе ағай көрәгәсегә: «Ухтыйыңды миңә лә һал әл», — тип өндәшә. Шул ваҡыттан бирле ҡотоштар һәм ләмәҙҙәр нимәнелер бүлешкәндә шулай тип әйтәләр. «Мутлашма, тоғро бүлеш» мәғәнәһендә ҡулланыла. * '''Көлмәгеҙ әле, былай ҙа юл тар.''' — Биш кеше машинала ҡалаға ҡунаҡҡа китеп баралар. Кәйеф күтәренке, шаян хәбәрҙәр һөйләп, көлөшөп алалар. Рулдә булған кешене албырғатмайыҡ тигәнде әйтергә теләп, береһе: «Көлмәгеҙ әле, былай ҙа юл тар» — ти. Хәҙер был ғаиләгә ҡараған ләмәҙҙәр лаҡапты «Иғтибарлы булығыҙ» мәғәнәһендә ҡулланалар. * '''Үҙем ашайым, үҙемә оҡшай. Тәмле.''' — Бер килен, ҡәйнәһе ҡалаға ҡунаҡҡа киткәс, беренсе тапҡыр мейестә үҙ аллы икмәк бешерә. Икмәге килешмәй. Килен кеше зарын эштә әхирәттәренә һөйләй: «Ҡәйнәмһеҙ икмәк бешергәйнем, балалар ашамайҙар. Үҙем ашайым, үҙемә оҡшай. Тәмле». Шунан һуң ауыл ҡатындары, аш-һыуы килешеп бөтмәһә, әлеге лаҡапты әйтеп, үҙҙәрен йыуаталар. «Аш-һыу килешеп етмәне» тигәнде аңлата. == Рәсемдәр == [//vk.com/albums-9900746 Рәсемдәрҙең оло йыйынтығы ] <gallery> Рәсем:Лемез-Тамак-1.JPG|Ауыл үҙәге. Был урыны «Мәтәй» тип атала (рәсми булмаған атама). Рәсем:Лемез-Тамак-2.JPG| Ауыл үҙәге. 20 быуаттың 60-сы йәки 70-се йылдар башында төшөрөлгән рәсем. Алғы уң яҡта мәсет йорто, ул ваҡытта клуб итеп ҡулланылған. Рәсем:Лемез-Тамак-3.jpeg|Ауылдың боронғо урыны. Рәсем:Лемез-Тамак-4.jpeg|Сүсәкәй (тау) башынан төшөрөлгән. Рәсем:Лемез-Тамак-5.jpeg|Үрге таштыҡ. Һыу инеү урын. Әй йылғаһы. Рәсем:Лемез-Тамак-6.JPG|Ауыл күренеше. </gallery> == Ҡыҙыҡ ваҡиғалар == * Футбол буйынса 2018 йылғы донъя чемпионаты ваҡытында ауыл эшҡыуарҙары Лена һәм Айрат Мөхәррәмовтар үҙҙәренең юл буйы кафеһындә [[Мексика]] көйөрмәндәрен бушлай ашатып, автобустарын ремонтлап оҙаталар<ref>[http://mechetlinskayalife.rbsmi.ru/articles/eto-interesno/meksikanskaya-noch-na-mechetlinskoy-zemle/ Мексиканская ночь на мечетлинской земле]</ref>. == Һылтанмалар == * [http://ufagen.ru/places/mechetlinsy/lemeztamak.html Генеалогия һәм архивтар сайтында мәҡәлә (урыҫса)] * [https://web.archive.org/web/20070311035436/http://bashmap.narod.ru/N-40-009.jpg Картала ҡарағыҙ] * [http://www.odnoklassniki.ru/group/51100021096637 Синыфташтар сайтында ауылдаштар төркөмө] * [//vk.com/club9900746 Вконтакте сайтында Ләмәҙтамаҡтар төркөмө] * [//vk.com/album-9900746_93306337 Вконтакте сайтында оло фотоальбом] == Әҙәбиәт == * [[Кузеев Рәил Ғүмәр улы|Кузеев Р. Ғ.]] Очерки исторической этнографии Башкир. ч. 1. — Уфа,1957. * Мечетлинский район Республики Башкортостан. Краткая энциклопедия. — Уфа, 2000. * [[Дәүләтбаев Булат Сабир улы|Давлетбаев Б. С.]] Твое шежере. ч.2. — Большеустьикинское, 1997. * Р. Ғатауллин. Ҡошсо ырыуы ауылдары. — Өфө, 2007. — 132 б. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} {{Навигация1 |Портал = Башҡортостан ауылдары |Викисловарь = |Викиучебник = |Викицитатник = |Викитека = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.) |Викивиды = |Викиновости = |Викисклад = |Метавики = |Проект = Башҡортостан ауылдары }} {{Мәсетле районы ауылдары}} [[Категория:Мәсетле районы ауылдары]] [[Категория:Әй буйындағы тораҡ пункттар]] [[Категория:Тарихи Башҡортостан ерҙәре топонимикаһы]] l8lfm4ehalxmnbx992e772pcbw9vfh0 Хәлекәй 0 13342 1146842 1135097 2022-07-23T17:23:19Z Баныу 28584 /* Билдәле шәхестәре */ өҫтәмә мәғлүмәт wikitext text/x-wiki {{ТП-Рәсәй|Хөлекәй |статус = ауыл |башҡортса исеме = Хәлекәй |төп исеме = |ил = |герб = |флаг = |герб киңлеге = |флаг киңлеге = |lat_deg = 53 | lat_min = 22 | lat_sec = 32 |lon_deg = 55 | lon_min = 14 | lon_sec = 58 |CoordAddon = |CoordScale = |ил картаһы = |регион картаһы = |район картаһы = |ил картаһының дәүмәле = |регион картаһының дәүмәле = |район картаһының дәүмәле = |регион төрө = төбәк |регион = Башҡортостан |теҙмәләге регион = |район төрө = район |район = Стәрлебаш районы |теҙмәләге район = |урынлашыу төрө = ауыл советы |урынлашыу = |теҙмәләге урынлашыу = |эске бүленеү = |башлыҡ төрө = |башлыҡ = |нигеҙ һалыныу = |беренсе телгә алыу = |элекке исемдәре = |статус (башлап) = |майҙан = |ТП үҙәгенең бейеклеге = |климат = |рәсми тел = |рәсми тел-ref = |халыҡ = 350 |иҫәп алыу йылы = 2010 |тығыҙлыҡ = |агломерация = |конфессия составы = |этнохороним = |ваҡыт бүлкәте = +5 |DST = |почта индексы = 453187 |почта индекстары = |телефон коды =34739 |автомобиль коды = 02, 102 |танымлаусы төрө = |һансал танымлаусы = 80248860001 |Commons-тағы категория = |сайт = |сайт теле = }} '''Хәлекәй''' ({{lang-ru|Халикеево}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Стәрлебаш районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 350 кеше<ref>{{2010. Башҡортостан ауылдары}}</ref>. Почта индексы — 453187, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80248860001. == Халыҡ һаны == '''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)''' {| class="wikitable " style="text-align:center" | style="background:#f0f0f0;"|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Бөтә халыҡ''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)''' |- | 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)|||||||||| |- | 1920 йыл 26 август|||||||||| |- | 1926 йыл 17 декабрь|||||||||| |- | 1939 йыл 17 ғинуар|||||||||| |- | 1959 йыл 15 ғинуар|||||||||| |- | 1970 йыл 15 ғинуар|||||||||| |- | 1979 йыл 17 ғинуар|||||||||| |- | 1989 йыл 12 ғинуар|||||||||| |- | 2002 йыл 9 октябрь|||||||||| |- | 2010 йыл 14 октябрь||350||169||181||48,3||51,7 |- |} {{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}} == Географик урыны == * Район үҙәгенә тиклем ([[Стәрлебаш]]): 9 км * Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Стәрлетамаҡ (ҡала)|Стәрлетамаҡ]]): 67 км == Ауыл тарихы == Хәлекәй (Һыуыҡшишмә) [[Күндерәк]] йылғаһы буйында урынлашҡан ауыл. Ауылға (керҙәшлек килешеүе б‑са), Нуғай даруғаһы Юрматы улусы башҡорттарының аҫаба ерҙәрендә, 1754 йылда [[мишәрҙәр]] һәм [[типтәрҙәр]] нигеҙ һала. 1784 йылда бында шундай уҡ шарттарҙа татар милләтенән булған дәүләт крәҫтиәндәре, 1788 йылда — типтәрҙәрҙең яңы төркөмө, 1795 йылда Стәрлетамаҡ өйәҙе (хәҙерге Стәрлетамаҡ районы) Ашҡаҙар ауылынан яһаҡлы татарҙар күсеп ултыра. 1865 йылда 120 йортта 878 кеше иҫәптә торған. Игенселек, малсылыҡ менән шөғөлләнгәндәр. Мәсет булған. 1906 йылда 2 мәсет, 2 һыу тирмәне, тимерлек, бакалея кибете, 2 мөгәзәй теркәлгән. 1920—30 йылдарҙа Яңы һәм Иҫке Хәлекәй ауылдары булараҡ иҫәпкә алынған. Халҡы: 1906 йылда — 1283, 1920—1834, 1939—945, 1959—726, 1989—411, 2002—380, 2010—350 кеше йәшәгәнлеге билдәле. [[Татарҙар]] йәшәй (2002). Башланғыс мәктәп (Стәрлебаш башланғыс мәктәбе филиалы), балалар баҡсаһы, фельдшер‑акушерлыҡ пункты, клуб, мәсет бар.<ref>[http://bashenc.online/ba/articles/94685/ Башҡорт энциклопедияһы. Хәлекәй ауылы]</ref>. == Билдәле шәхестәре == * [[Мозаһитов Риф Имам улы]] ([[8 ғинуар]] [[1932 йыл]] — [[21 август]] [[2016 йыл]]) — театр актёры. 1960—1975 һәм 1992—2004 йылдарҙа хәҙерге [[Салауат башҡорт дәүләт драма театры]], 1975—1992 йылдарҙа хәҙерге [[Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театры]] актёры. [[Башҡорт АССР-ы]]ның халыҡ артисы (1990). * [[Шаммасов Рауил Сәхиулла улы]] ([[9 ноябрь]] [[1930 йыл]]) — [[башҡорт]] шағиры, прозаик, тәржемәсе һәм журналист, 1965 йылдан [[СССР]]-ҙың Журналистар, 1973 йылдан — [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. [[Башҡортостандың халыҡ шағиры]] (2021), [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1994), [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы ордены]] кавалеры (2015), [[Бәләбәй районы]]ның [[Фәтих Кәрим]] исемендәге әҙәби премияһы лауреаты (2013), Башҡортостан Республикаһының халыҡ шағиры (2021). == Сығанаҡтар == == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} {{Навигация1 |Портал = Башҡортостан ауылдары |Викисловарь = |Викиучебник = |Викицитатник = |Викитека = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.) |Викивиды = |Викиновости = |Викисклад = |Метавики = |Проект = Башҡортостан ауылдары }} {{Стәрлебаш районы ауылдары}} [[Категория:Стәрлебаш районы ауылдары]] 274bnafzuu1uz3vfmnpgp628wihdk32 1146844 1146842 2022-07-23T17:25:36Z Баныу 28584 /* Билдәле шәхестәре */ wikitext text/x-wiki {{ТП-Рәсәй|Хөлекәй |статус = ауыл |башҡортса исеме = Хәлекәй |төп исеме = |ил = |герб = |флаг = |герб киңлеге = |флаг киңлеге = |lat_deg = 53 | lat_min = 22 | lat_sec = 32 |lon_deg = 55 | lon_min = 14 | lon_sec = 58 |CoordAddon = |CoordScale = |ил картаһы = |регион картаһы = |район картаһы = |ил картаһының дәүмәле = |регион картаһының дәүмәле = |район картаһының дәүмәле = |регион төрө = төбәк |регион = Башҡортостан |теҙмәләге регион = |район төрө = район |район = Стәрлебаш районы |теҙмәләге район = |урынлашыу төрө = ауыл советы |урынлашыу = |теҙмәләге урынлашыу = |эске бүленеү = |башлыҡ төрө = |башлыҡ = |нигеҙ һалыныу = |беренсе телгә алыу = |элекке исемдәре = |статус (башлап) = |майҙан = |ТП үҙәгенең бейеклеге = |климат = |рәсми тел = |рәсми тел-ref = |халыҡ = 350 |иҫәп алыу йылы = 2010 |тығыҙлыҡ = |агломерация = |конфессия составы = |этнохороним = |ваҡыт бүлкәте = +5 |DST = |почта индексы = 453187 |почта индекстары = |телефон коды =34739 |автомобиль коды = 02, 102 |танымлаусы төрө = |һансал танымлаусы = 80248860001 |Commons-тағы категория = |сайт = |сайт теле = }} '''Хәлекәй''' ({{lang-ru|Халикеево}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Стәрлебаш районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 350 кеше<ref>{{2010. Башҡортостан ауылдары}}</ref>. Почта индексы — 453187, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80248860001. == Халыҡ һаны == '''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)''' {| class="wikitable " style="text-align:center" | style="background:#f0f0f0;"|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Бөтә халыҡ''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)''' |- | 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)|||||||||| |- | 1920 йыл 26 август|||||||||| |- | 1926 йыл 17 декабрь|||||||||| |- | 1939 йыл 17 ғинуар|||||||||| |- | 1959 йыл 15 ғинуар|||||||||| |- | 1970 йыл 15 ғинуар|||||||||| |- | 1979 йыл 17 ғинуар|||||||||| |- | 1989 йыл 12 ғинуар|||||||||| |- | 2002 йыл 9 октябрь|||||||||| |- | 2010 йыл 14 октябрь||350||169||181||48,3||51,7 |- |} {{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}} == Географик урыны == * Район үҙәгенә тиклем ([[Стәрлебаш]]): 9 км * Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Стәрлетамаҡ (ҡала)|Стәрлетамаҡ]]): 67 км == Ауыл тарихы == Хәлекәй (Һыуыҡшишмә) [[Күндерәк]] йылғаһы буйында урынлашҡан ауыл. Ауылға (керҙәшлек килешеүе б‑са), Нуғай даруғаһы Юрматы улусы башҡорттарының аҫаба ерҙәрендә, 1754 йылда [[мишәрҙәр]] һәм [[типтәрҙәр]] нигеҙ һала. 1784 йылда бында шундай уҡ шарттарҙа татар милләтенән булған дәүләт крәҫтиәндәре, 1788 йылда — типтәрҙәрҙең яңы төркөмө, 1795 йылда Стәрлетамаҡ өйәҙе (хәҙерге Стәрлетамаҡ районы) Ашҡаҙар ауылынан яһаҡлы татарҙар күсеп ултыра. 1865 йылда 120 йортта 878 кеше иҫәптә торған. Игенселек, малсылыҡ менән шөғөлләнгәндәр. Мәсет булған. 1906 йылда 2 мәсет, 2 һыу тирмәне, тимерлек, бакалея кибете, 2 мөгәзәй теркәлгән. 1920—30 йылдарҙа Яңы һәм Иҫке Хәлекәй ауылдары булараҡ иҫәпкә алынған. Халҡы: 1906 йылда — 1283, 1920—1834, 1939—945, 1959—726, 1989—411, 2002—380, 2010—350 кеше йәшәгәнлеге билдәле. [[Татарҙар]] йәшәй (2002). Башланғыс мәктәп (Стәрлебаш башланғыс мәктәбе филиалы), балалар баҡсаһы, фельдшер‑акушерлыҡ пункты, клуб, мәсет бар.<ref>[http://bashenc.online/ba/articles/94685/ Башҡорт энциклопедияһы. Хәлекәй ауылы]</ref>. == Билдәле шәхестәре == * [[Мозаһитов Риф Имам улы]] ([[8 ғинуар]] [[1932 йыл]] — [[21 август]] [[2016 йыл]]) — театр актёры. 1960—1975 һәм 1992—2004 йылдарҙа хәҙерге [[Салауат башҡорт дәүләт драма театры]], 1975—1992 йылдарҙа хәҙерге [[Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театры]] актёры. [[Башҡорт АССР-ы]]ның халыҡ артисы (1990). * [[Шаммасов Рауил Сәхиулла улы]] ([[9 ноябрь]] [[1930 йыл]]) — [[башҡорт]] шағиры, прозаик, тәржемәсе һәм журналист, 1965 йылдан [[СССР]]-ҙың Журналистар, 1973 йылдан — [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. [[Башҡортостандың халыҡ шағиры]] (2021), [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1994), [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы ордены]] кавалеры (2015), [[Бәләбәй районы]]ның [[Фәтих Кәрим]] исемендәге әҙәби премияһы лауреаты (2013). == Сығанаҡтар == == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} {{Навигация1 |Портал = Башҡортостан ауылдары |Викисловарь = |Викиучебник = |Викицитатник = |Викитека = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.) |Викивиды = |Викиновости = |Викисклад = |Метавики = |Проект = Башҡортостан ауылдары }} {{Стәрлебаш районы ауылдары}} [[Категория:Стәрлебаш районы ауылдары]] mh5tuifhqozmr28l5gambmtf0zzy0oo 1146845 1146844 2022-07-23T17:30:43Z Баныу 28584 күренеште төҙәтеү wikitext text/x-wiki {{ТП-Рәсәй|Хөлекәй |статус = ауыл |башҡортса исеме = Хәлекәй |төп исеме = |ил = |герб = |флаг = |герб киңлеге = |флаг киңлеге = |lat_deg = 53 | lat_min = 22 | lat_sec = 32 |lon_deg = 55 | lon_min = 14 | lon_sec = 58 |CoordAddon = |CoordScale = |ил картаһы = |регион картаһы = |район картаһы = |ил картаһының дәүмәле = |регион картаһының дәүмәле = |район картаһының дәүмәле = |регион төрө = төбәк |регион = Башҡортостан |теҙмәләге регион = |район төрө = район |район = Стәрлебаш районы |теҙмәләге район = |урынлашыу төрө = ауыл советы |урынлашыу = |теҙмәләге урынлашыу = |эске бүленеү = |башлыҡ төрө = |башлыҡ = |нигеҙ һалыныу = |беренсе телгә алыу = |элекке исемдәре = |статус (башлап) = |майҙан = |ТП үҙәгенең бейеклеге = |климат = |рәсми тел = |рәсми тел-ref = |халыҡ = 350 |иҫәп алыу йылы = 2010 |тығыҙлыҡ = |агломерация = |конфессия составы = |этнохороним = |ваҡыт бүлкәте = +5 |DST = |почта индексы = 453187 |почта индекстары = |телефон коды =34739 |автомобиль коды = 02, 102 |танымлаусы төрө = |һансал танымлаусы = 80248860001 |Commons-тағы категория = |сайт = |сайт теле = }} '''Хәлекәй''' ({{lang-ru|Халикеево}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Стәрлебаш районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 350 кеше<ref>{{2010. Башҡортостан ауылдары}}</ref>. Почта индексы — 453187, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80248860001. == Халыҡ һаны == '''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)''' {| class="wikitable " style="text-align:center" | style="background:#f0f0f0;"|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Бөтә халыҡ''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)''' |- | 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)|||||||||| |- | 1920 йыл 26 август|||||||||| |- | 1926 йыл 17 декабрь|||||||||| |- | 1939 йыл 17 ғинуар|||||||||| |- | 1959 йыл 15 ғинуар|||||||||| |- | 1970 йыл 15 ғинуар|||||||||| |- | 1979 йыл 17 ғинуар|||||||||| |- | 1989 йыл 12 ғинуар|||||||||| |- | 2002 йыл 9 октябрь|||||||||| |- | 2010 йыл 14 октябрь||350||169||181||48,3||51,7 |- |} {{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}} == Географик урыны == * Район үҙәгенә тиклем ([[Стәрлебаш]]): 9 км * Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Стәрлетамаҡ (ҡала)|Стәрлетамаҡ]]): 67 км == Ауыл тарихы == Хәлекәй (Һыуыҡшишмә) [[Күндерәк]] йылғаһы буйында урынлашҡан ауыл. Ауылға (керҙәшлек килешеүе б‑са), Нуғай даруғаһы Юрматы улусы башҡорттарының аҫаба ерҙәрендә, 1754 йылда [[мишәрҙәр]] һәм [[типтәрҙәр]] нигеҙ һала. 1784 йылда бында шундай уҡ шарттарҙа татар милләтенән булған дәүләт крәҫтиәндәре, 1788 йылда — типтәрҙәрҙең яңы төркөмө, 1795 йылда Стәрлетамаҡ өйәҙе (хәҙерге Стәрлетамаҡ районы) Ашҡаҙар ауылынан яһаҡлы татарҙар күсеп ултыра. 1865 йылда 120 йортта 878 кеше иҫәптә торған. Игенселек, малсылыҡ менән шөғөлләнгәндәр. Мәсет булған. 1906 йылда 2 мәсет, 2 һыу тирмәне, тимерлек, бакалея кибете, 2 мөгәзәй теркәлгән. 1920—30 йылдарҙа Яңы һәм Иҫке Хәлекәй ауылдары булараҡ иҫәпкә алынған. Халҡы: 1906 йылда — 1283, 1920—1834, 1939—945, 1959—726, 1989—411, 2002—380, 2010—350 кеше йәшәгәнлеге билдәле. [[Татарҙар]] йәшәй (2002). Башланғыс мәктәп (Стәрлебаш башланғыс мәктәбе филиалы), балалар баҡсаһы, фельдшер‑акушерлыҡ пункты, клуб, мәсет бар.<ref>[http://bashenc.online/ba/articles/94685/ Башҡорт энциклопедияһы. Хәлекәй ауылы]</ref>. == Билдәле шәхестәре == * [[Мозаһитов Риф Имам улы]] ([[8 ғинуар]] [[1932 йыл]] — [[21 август]] [[2016 йыл]]) — театр актёры. 1960—1975 һәм 1992—2004 йылдарҙа хәҙерге [[Салауат башҡорт дәүләт драма театры]], 1975—1992 йылдарҙа хәҙерге [[Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театры]] актёры. [[Башҡорт АССР-ы]]ның халыҡ артисы (1990). * [[Шаммасов Рауил Сәхиулла улы]] ([[9 ноябрь]] [[1930 йыл]]) — [[башҡорт]] шағиры, прозаик, тәржемәсе һәм журналист, 1965 йылдан [[СССР]]-ҙың Журналистар, 1973 йылдан — [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. [[Башҡортостандың халыҡ шағиры]] (2021), [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1994), [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы ордены]] кавалеры (2015), [[Бәләбәй районы]]ның [[Фәтих Кәрим]] исемендәге әҙәби премияһы лауреаты (2013). == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|94685}}{{V|23|07|2022}} {{Навигация1 |Портал = Башҡортостан ауылдары |Викисловарь = |Викиучебник = |Викицитатник = |Викитека = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.) |Викивиды = |Викиновости = |Викисклад = |Метавики = |Проект = Башҡортостан ауылдары }} {{Стәрлебаш районы ауылдары}} [[Категория:Стәрлебаш районы ауылдары]] 38l3dhn6j2cgy1rcpaj0sfuexo0bdtf 1146846 1146845 2022-07-23T17:33:38Z Баныу 28584 /* Билдәле шәхестәре */ өҫтәмә мәғлүмәт wikitext text/x-wiki {{ТП-Рәсәй|Хөлекәй |статус = ауыл |башҡортса исеме = Хәлекәй |төп исеме = |ил = |герб = |флаг = |герб киңлеге = |флаг киңлеге = |lat_deg = 53 | lat_min = 22 | lat_sec = 32 |lon_deg = 55 | lon_min = 14 | lon_sec = 58 |CoordAddon = |CoordScale = |ил картаһы = |регион картаһы = |район картаһы = |ил картаһының дәүмәле = |регион картаһының дәүмәле = |район картаһының дәүмәле = |регион төрө = төбәк |регион = Башҡортостан |теҙмәләге регион = |район төрө = район |район = Стәрлебаш районы |теҙмәләге район = |урынлашыу төрө = ауыл советы |урынлашыу = |теҙмәләге урынлашыу = |эске бүленеү = |башлыҡ төрө = |башлыҡ = |нигеҙ һалыныу = |беренсе телгә алыу = |элекке исемдәре = |статус (башлап) = |майҙан = |ТП үҙәгенең бейеклеге = |климат = |рәсми тел = |рәсми тел-ref = |халыҡ = 350 |иҫәп алыу йылы = 2010 |тығыҙлыҡ = |агломерация = |конфессия составы = |этнохороним = |ваҡыт бүлкәте = +5 |DST = |почта индексы = 453187 |почта индекстары = |телефон коды =34739 |автомобиль коды = 02, 102 |танымлаусы төрө = |һансал танымлаусы = 80248860001 |Commons-тағы категория = |сайт = |сайт теле = }} '''Хәлекәй''' ({{lang-ru|Халикеево}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Стәрлебаш районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 350 кеше<ref>{{2010. Башҡортостан ауылдары}}</ref>. Почта индексы — 453187, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80248860001. == Халыҡ һаны == '''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)''' {| class="wikitable " style="text-align:center" | style="background:#f0f0f0;"|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Бөтә халыҡ''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)''' |- | 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)|||||||||| |- | 1920 йыл 26 август|||||||||| |- | 1926 йыл 17 декабрь|||||||||| |- | 1939 йыл 17 ғинуар|||||||||| |- | 1959 йыл 15 ғинуар|||||||||| |- | 1970 йыл 15 ғинуар|||||||||| |- | 1979 йыл 17 ғинуар|||||||||| |- | 1989 йыл 12 ғинуар|||||||||| |- | 2002 йыл 9 октябрь|||||||||| |- | 2010 йыл 14 октябрь||350||169||181||48,3||51,7 |- |} {{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}} == Географик урыны == * Район үҙәгенә тиклем ([[Стәрлебаш]]): 9 км * Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Стәрлетамаҡ (ҡала)|Стәрлетамаҡ]]): 67 км == Ауыл тарихы == Хәлекәй (Һыуыҡшишмә) [[Күндерәк]] йылғаһы буйында урынлашҡан ауыл. Ауылға (керҙәшлек килешеүе б‑са), Нуғай даруғаһы Юрматы улусы башҡорттарының аҫаба ерҙәрендә, 1754 йылда [[мишәрҙәр]] һәм [[типтәрҙәр]] нигеҙ һала. 1784 йылда бында шундай уҡ шарттарҙа татар милләтенән булған дәүләт крәҫтиәндәре, 1788 йылда — типтәрҙәрҙең яңы төркөмө, 1795 йылда Стәрлетамаҡ өйәҙе (хәҙерге Стәрлетамаҡ районы) Ашҡаҙар ауылынан яһаҡлы татарҙар күсеп ултыра. 1865 йылда 120 йортта 878 кеше иҫәптә торған. Игенселек, малсылыҡ менән шөғөлләнгәндәр. Мәсет булған. 1906 йылда 2 мәсет, 2 һыу тирмәне, тимерлек, бакалея кибете, 2 мөгәзәй теркәлгән. 1920—30 йылдарҙа Яңы һәм Иҫке Хәлекәй ауылдары булараҡ иҫәпкә алынған. Халҡы: 1906 йылда — 1283, 1920—1834, 1939—945, 1959—726, 1989—411, 2002—380, 2010—350 кеше йәшәгәнлеге билдәле. [[Татарҙар]] йәшәй (2002). Башланғыс мәктәп (Стәрлебаш башланғыс мәктәбе филиалы), балалар баҡсаһы, фельдшер‑акушерлыҡ пункты, клуб, мәсет бар.<ref>[http://bashenc.online/ba/articles/94685/ Башҡорт энциклопедияһы. Хәлекәй ауылы]</ref>. == Билдәле шәхестәре == * [[Мозаһитов Риф Имам улы]] ([[8 ғинуар]] [[1932 йыл]] — [[21 август]] [[2016 йыл]]) — театр актёры. 1960—1975 һәм 1992—2004 йылдарҙа хәҙерге [[Салауат башҡорт дәүләт драма театры]], 1975—1992 йылдарҙа хәҙерге [[Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театры]] актёры. [[Башҡорт АССР-ы]]ның халыҡ артисы (1990). * [[Шаммасов Рауил Сәхиулла улы]] ([[9 ноябрь]] [[1930 йыл]]) — [[башҡорт]] шағиры, прозаик, тәржемәсе һәм журналист, 1965 йылдан [[СССР]]-ҙың Журналистар, 1973 йылдан — [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. [[Башҡортостандың халыҡ шағиры]] (2021), [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1994), [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы ордены]] кавалеры (2015), [[Бәләбәй районы]]ның [[Фәтих Кәрим]] исемендәге әҙәби премияһы лауреаты (2013). * [[Ғүмәров Фәйзи Муллағәли улы]]  ([[3 март]] [[1926 йыл]] — [[27 июль]] [[2002 йыл]]) — комсомол һәм [[КПСС|партия]] органдары хеҙмәткәре, журналист һәм шағир. [[Бөйөк Ватан һуғышы|Бөйөк Ватан]] һәм 1945 йылғы совет-япон һуғышында ҡатнашыусы. 1965—1987 йылдарҙа [[Стәрлебаш районы|Стәрлебаш район]] гәзите мөхәррире. 1957 йылдан — СССР Журналистар союзы, 1971 йылдан — [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. 2-се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены]] кавалеры (1985). [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1986). Стәрлебаш районының Аҡмулла исемендәге премияһының беренсе лауреаты (1995). == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|94685}}{{V|23|07|2022}} {{Навигация1 |Портал = Башҡортостан ауылдары |Викисловарь = |Викиучебник = |Викицитатник = |Викитека = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.) |Викивиды = |Викиновости = |Викисклад = |Метавики = |Проект = Башҡортостан ауылдары }} {{Стәрлебаш районы ауылдары}} [[Категория:Стәрлебаш районы ауылдары]] cku1980bg86tq3z1k6jt7otzffjs1r5 1146848 1146846 2022-07-23T17:43:51Z Баныу 28584 /* Ауыл тарихы */ стилде төҙәтеү wikitext text/x-wiki {{ТП-Рәсәй|Хөлекәй |статус = ауыл |башҡортса исеме = Хәлекәй |төп исеме = |ил = |герб = |флаг = |герб киңлеге = |флаг киңлеге = |lat_deg = 53 | lat_min = 22 | lat_sec = 32 |lon_deg = 55 | lon_min = 14 | lon_sec = 58 |CoordAddon = |CoordScale = |ил картаһы = |регион картаһы = |район картаһы = |ил картаһының дәүмәле = |регион картаһының дәүмәле = |район картаһының дәүмәле = |регион төрө = төбәк |регион = Башҡортостан |теҙмәләге регион = |район төрө = район |район = Стәрлебаш районы |теҙмәләге район = |урынлашыу төрө = ауыл советы |урынлашыу = |теҙмәләге урынлашыу = |эске бүленеү = |башлыҡ төрө = |башлыҡ = |нигеҙ һалыныу = |беренсе телгә алыу = |элекке исемдәре = |статус (башлап) = |майҙан = |ТП үҙәгенең бейеклеге = |климат = |рәсми тел = |рәсми тел-ref = |халыҡ = 350 |иҫәп алыу йылы = 2010 |тығыҙлыҡ = |агломерация = |конфессия составы = |этнохороним = |ваҡыт бүлкәте = +5 |DST = |почта индексы = 453187 |почта индекстары = |телефон коды =34739 |автомобиль коды = 02, 102 |танымлаусы төрө = |һансал танымлаусы = 80248860001 |Commons-тағы категория = |сайт = |сайт теле = }} '''Хәлекәй''' ({{lang-ru|Халикеево}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Стәрлебаш районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 350 кеше<ref>{{2010. Башҡортостан ауылдары}}</ref>. Почта индексы — 453187, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80248860001. == Халыҡ һаны == '''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)''' {| class="wikitable " style="text-align:center" | style="background:#f0f0f0;"|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Бөтә халыҡ''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)''' |- | 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)|||||||||| |- | 1920 йыл 26 август|||||||||| |- | 1926 йыл 17 декабрь|||||||||| |- | 1939 йыл 17 ғинуар|||||||||| |- | 1959 йыл 15 ғинуар|||||||||| |- | 1970 йыл 15 ғинуар|||||||||| |- | 1979 йыл 17 ғинуар|||||||||| |- | 1989 йыл 12 ғинуар|||||||||| |- | 2002 йыл 9 октябрь|||||||||| |- | 2010 йыл 14 октябрь||350||169||181||48,3||51,7 |- |} {{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}} == Географик урыны == * Район үҙәгенә тиклем ([[Стәрлебаш]]): 9 км * Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Стәрлетамаҡ (ҡала)|Стәрлетамаҡ]]): 67 км == Ауыл тарихы == Хәлекәй (Һыуыҡшишмә) [[Күндерәк]] йылғаһы буйында урынлашҡан ауыл. Ауылға керҙәшлек килешеүе буйынса [[Нуғай даруғаһы]] Юрматы улусы башҡорттарының аҫаба ерҙәрендә, [[1754 йыл]]дың 3 майында [[мишәрҙәр]] һәм [[типтәрҙәр]] нигеҙ һала. 1784 йылда бында шундай уҡ шарттарҙа татар милләтенән булған дәүләт крәҫтиәндәре, 1788 йылда — типтәрҙәрҙең яңы төркөмө, 1795 йылда [[Стәрлетамаҡ өйәҙе]] <ref>хәҙерге [[Стәрлетамаҡ районы]]</ref> [[Ашҡаҙар (Стәрлетамаҡ районы)|Ашҡаҙар]] ауылынан яһаҡлы татарҙар күсеп ултыра. 1865 йылда 120 йортта 878 кеше иҫәптә торған. Игенселек, малсылыҡ менән шөғөлләнгәндәр. Мәсет булған. 1906 йылда 2 мәсет, 2 һыу тирмәне, тимерлек, бакалея кибете, 2 мөгәзәй теркәлгән. 1920—30 йылдарҙа Яңы һәм Иҫке Хәлекәй ауылдары булараҡ иҫәпкә алынған. Халҡы: 1906 йылда — 1283, 1920—1834, 1939—945, 1959—726, 1989—411, 2002—380, 2010—350 кеше йәшәгәнлеге билдәле. [[Татарҙар]] йәшәй (2002). Башланғыс мәктәп (Стәрлебаш башланғыс мәктәбе филиалы), балалар баҡсаһы, фельдшер‑акушерлыҡ пункты, клуб, мәсет бар.<ref>[http://bashenc.online/ba/articles/94685/ Башҡорт энциклопедияһы. Хәлекәй ауылы]</ref><ref>{{ИСДБ|страница =135}}</ref>. == Билдәле шәхестәре == * [[Мозаһитов Риф Имам улы]] ([[8 ғинуар]] [[1932 йыл]] — [[21 август]] [[2016 йыл]]) — театр актёры. 1960—1975 һәм 1992—2004 йылдарҙа хәҙерге [[Салауат башҡорт дәүләт драма театры]], 1975—1992 йылдарҙа хәҙерге [[Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театры]] актёры. [[Башҡорт АССР-ы]]ның халыҡ артисы (1990). * [[Шаммасов Рауил Сәхиулла улы]] ([[9 ноябрь]] [[1930 йыл]]) — [[башҡорт]] шағиры, прозаик, тәржемәсе һәм журналист, 1965 йылдан [[СССР]]-ҙың Журналистар, 1973 йылдан — [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. [[Башҡортостандың халыҡ шағиры]] (2021), [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1994), [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы ордены]] кавалеры (2015), [[Бәләбәй районы]]ның [[Фәтих Кәрим]] исемендәге әҙәби премияһы лауреаты (2013). * [[Ғүмәров Фәйзи Муллағәли улы]]  ([[3 март]] [[1926 йыл]] — [[27 июль]] [[2002 йыл]]) — комсомол һәм [[КПСС|партия]] органдары хеҙмәткәре, журналист һәм шағир. [[Бөйөк Ватан һуғышы|Бөйөк Ватан]] һәм 1945 йылғы совет-япон һуғышында ҡатнашыусы. 1965—1987 йылдарҙа [[Стәрлебаш районы|Стәрлебаш район]] гәзите мөхәррире. 1957 йылдан — СССР Журналистар союзы, 1971 йылдан — [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. 2-се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены]] кавалеры (1985). [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1986). Стәрлебаш районының Аҡмулла исемендәге премияһының беренсе лауреаты (1995). == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|94685}}{{V|23|07|2022}} {{Навигация1 |Портал = Башҡортостан ауылдары |Викисловарь = |Викиучебник = |Викицитатник = |Викитека = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.) |Викивиды = |Викиновости = |Викисклад = |Метавики = |Проект = Башҡортостан ауылдары }} {{Стәрлебаш районы ауылдары}} [[Категория:Стәрлебаш районы ауылдары]] glts5zp5n1b3dc9jv609lpx9yb9di87 1146849 1146848 2022-07-23T17:44:25Z Баныу 28584 /* Иҫкәрмәләр */ күренеште төҙәтеү wikitext text/x-wiki {{ТП-Рәсәй|Хөлекәй |статус = ауыл |башҡортса исеме = Хәлекәй |төп исеме = |ил = |герб = |флаг = |герб киңлеге = |флаг киңлеге = |lat_deg = 53 | lat_min = 22 | lat_sec = 32 |lon_deg = 55 | lon_min = 14 | lon_sec = 58 |CoordAddon = |CoordScale = |ил картаһы = |регион картаһы = |район картаһы = |ил картаһының дәүмәле = |регион картаһының дәүмәле = |район картаһының дәүмәле = |регион төрө = төбәк |регион = Башҡортостан |теҙмәләге регион = |район төрө = район |район = Стәрлебаш районы |теҙмәләге район = |урынлашыу төрө = ауыл советы |урынлашыу = |теҙмәләге урынлашыу = |эске бүленеү = |башлыҡ төрө = |башлыҡ = |нигеҙ һалыныу = |беренсе телгә алыу = |элекке исемдәре = |статус (башлап) = |майҙан = |ТП үҙәгенең бейеклеге = |климат = |рәсми тел = |рәсми тел-ref = |халыҡ = 350 |иҫәп алыу йылы = 2010 |тығыҙлыҡ = |агломерация = |конфессия составы = |этнохороним = |ваҡыт бүлкәте = +5 |DST = |почта индексы = 453187 |почта индекстары = |телефон коды =34739 |автомобиль коды = 02, 102 |танымлаусы төрө = |һансал танымлаусы = 80248860001 |Commons-тағы категория = |сайт = |сайт теле = }} '''Хәлекәй''' ({{lang-ru|Халикеево}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Стәрлебаш районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 350 кеше<ref>{{2010. Башҡортостан ауылдары}}</ref>. Почта индексы — 453187, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80248860001. == Халыҡ һаны == '''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)''' {| class="wikitable " style="text-align:center" | style="background:#f0f0f0;"|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Бөтә халыҡ''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)''' |- | 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)|||||||||| |- | 1920 йыл 26 август|||||||||| |- | 1926 йыл 17 декабрь|||||||||| |- | 1939 йыл 17 ғинуар|||||||||| |- | 1959 йыл 15 ғинуар|||||||||| |- | 1970 йыл 15 ғинуар|||||||||| |- | 1979 йыл 17 ғинуар|||||||||| |- | 1989 йыл 12 ғинуар|||||||||| |- | 2002 йыл 9 октябрь|||||||||| |- | 2010 йыл 14 октябрь||350||169||181||48,3||51,7 |- |} {{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}} == Географик урыны == * Район үҙәгенә тиклем ([[Стәрлебаш]]): 9 км * Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Стәрлетамаҡ (ҡала)|Стәрлетамаҡ]]): 67 км == Ауыл тарихы == Хәлекәй (Һыуыҡшишмә) [[Күндерәк]] йылғаһы буйында урынлашҡан ауыл. Ауылға керҙәшлек килешеүе буйынса [[Нуғай даруғаһы]] Юрматы улусы башҡорттарының аҫаба ерҙәрендә, [[1754 йыл]]дың 3 майында [[мишәрҙәр]] һәм [[типтәрҙәр]] нигеҙ һала. 1784 йылда бында шундай уҡ шарттарҙа татар милләтенән булған дәүләт крәҫтиәндәре, 1788 йылда — типтәрҙәрҙең яңы төркөмө, 1795 йылда [[Стәрлетамаҡ өйәҙе]] <ref>хәҙерге [[Стәрлетамаҡ районы]]</ref> [[Ашҡаҙар (Стәрлетамаҡ районы)|Ашҡаҙар]] ауылынан яһаҡлы татарҙар күсеп ултыра. 1865 йылда 120 йортта 878 кеше иҫәптә торған. Игенселек, малсылыҡ менән шөғөлләнгәндәр. Мәсет булған. 1906 йылда 2 мәсет, 2 һыу тирмәне, тимерлек, бакалея кибете, 2 мөгәзәй теркәлгән. 1920—30 йылдарҙа Яңы һәм Иҫке Хәлекәй ауылдары булараҡ иҫәпкә алынған. Халҡы: 1906 йылда — 1283, 1920—1834, 1939—945, 1959—726, 1989—411, 2002—380, 2010—350 кеше йәшәгәнлеге билдәле. [[Татарҙар]] йәшәй (2002). Башланғыс мәктәп (Стәрлебаш башланғыс мәктәбе филиалы), балалар баҡсаһы, фельдшер‑акушерлыҡ пункты, клуб, мәсет бар.<ref>[http://bashenc.online/ba/articles/94685/ Башҡорт энциклопедияһы. Хәлекәй ауылы]</ref><ref>{{ИСДБ|страница =135}}</ref>. == Билдәле шәхестәре == * [[Мозаһитов Риф Имам улы]] ([[8 ғинуар]] [[1932 йыл]] — [[21 август]] [[2016 йыл]]) — театр актёры. 1960—1975 һәм 1992—2004 йылдарҙа хәҙерге [[Салауат башҡорт дәүләт драма театры]], 1975—1992 йылдарҙа хәҙерге [[Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театры]] актёры. [[Башҡорт АССР-ы]]ның халыҡ артисы (1990). * [[Шаммасов Рауил Сәхиулла улы]] ([[9 ноябрь]] [[1930 йыл]]) — [[башҡорт]] шағиры, прозаик, тәржемәсе һәм журналист, 1965 йылдан [[СССР]]-ҙың Журналистар, 1973 йылдан — [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. [[Башҡортостандың халыҡ шағиры]] (2021), [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1994), [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы ордены]] кавалеры (2015), [[Бәләбәй районы]]ның [[Фәтих Кәрим]] исемендәге әҙәби премияһы лауреаты (2013). * [[Ғүмәров Фәйзи Муллағәли улы]]  ([[3 март]] [[1926 йыл]] — [[27 июль]] [[2002 йыл]]) — комсомол һәм [[КПСС|партия]] органдары хеҙмәткәре, журналист һәм шағир. [[Бөйөк Ватан һуғышы|Бөйөк Ватан]] һәм 1945 йылғы совет-япон һуғышында ҡатнашыусы. 1965—1987 йылдарҙа [[Стәрлебаш районы|Стәрлебаш район]] гәзите мөхәррире. 1957 йылдан — СССР Журналистар союзы, 1971 йылдан — [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. 2-се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены]] кавалеры (1985). [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1986). Стәрлебаш районының Аҡмулла исемендәге премияһының беренсе лауреаты (1995). == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|94685}}{{V|23|07|2022}} {{Навигация1 |Портал = Башҡортостан ауылдары |Викисловарь = |Викиучебник = |Викицитатник = |Викитека = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.) |Викивиды = |Викиновости = |Викисклад = |Метавики = |Проект = Башҡортостан ауылдары }} {{Стәрлебаш районы ауылдары}} [[Категория:Стәрлебаш районы ауылдары]] mrjwv9qfawky2xponv0kfczwsqzeipa 1146850 1146849 2022-07-23T17:45:29Z Баныу 28584 /* Һылтанмалар */ өҫтәмә мәғлүмәт wikitext text/x-wiki {{ТП-Рәсәй|Хөлекәй |статус = ауыл |башҡортса исеме = Хәлекәй |төп исеме = |ил = |герб = |флаг = |герб киңлеге = |флаг киңлеге = |lat_deg = 53 | lat_min = 22 | lat_sec = 32 |lon_deg = 55 | lon_min = 14 | lon_sec = 58 |CoordAddon = |CoordScale = |ил картаһы = |регион картаһы = |район картаһы = |ил картаһының дәүмәле = |регион картаһының дәүмәле = |район картаһының дәүмәле = |регион төрө = төбәк |регион = Башҡортостан |теҙмәләге регион = |район төрө = район |район = Стәрлебаш районы |теҙмәләге район = |урынлашыу төрө = ауыл советы |урынлашыу = |теҙмәләге урынлашыу = |эске бүленеү = |башлыҡ төрө = |башлыҡ = |нигеҙ һалыныу = |беренсе телгә алыу = |элекке исемдәре = |статус (башлап) = |майҙан = |ТП үҙәгенең бейеклеге = |климат = |рәсми тел = |рәсми тел-ref = |халыҡ = 350 |иҫәп алыу йылы = 2010 |тығыҙлыҡ = |агломерация = |конфессия составы = |этнохороним = |ваҡыт бүлкәте = +5 |DST = |почта индексы = 453187 |почта индекстары = |телефон коды =34739 |автомобиль коды = 02, 102 |танымлаусы төрө = |һансал танымлаусы = 80248860001 |Commons-тағы категория = |сайт = |сайт теле = }} '''Хәлекәй''' ({{lang-ru|Халикеево}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Стәрлебаш районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 350 кеше<ref>{{2010. Башҡортостан ауылдары}}</ref>. Почта индексы — 453187, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80248860001. == Халыҡ һаны == '''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)''' {| class="wikitable " style="text-align:center" | style="background:#f0f0f0;"|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Бөтә халыҡ''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)''' |- | 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)|||||||||| |- | 1920 йыл 26 август|||||||||| |- | 1926 йыл 17 декабрь|||||||||| |- | 1939 йыл 17 ғинуар|||||||||| |- | 1959 йыл 15 ғинуар|||||||||| |- | 1970 йыл 15 ғинуар|||||||||| |- | 1979 йыл 17 ғинуар|||||||||| |- | 1989 йыл 12 ғинуар|||||||||| |- | 2002 йыл 9 октябрь|||||||||| |- | 2010 йыл 14 октябрь||350||169||181||48,3||51,7 |- |} {{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}} == Географик урыны == * Район үҙәгенә тиклем ([[Стәрлебаш]]): 9 км * Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Стәрлетамаҡ (ҡала)|Стәрлетамаҡ]]): 67 км == Ауыл тарихы == Хәлекәй (Һыуыҡшишмә) [[Күндерәк]] йылғаһы буйында урынлашҡан ауыл. Ауылға керҙәшлек килешеүе буйынса [[Нуғай даруғаһы]] Юрматы улусы башҡорттарының аҫаба ерҙәрендә, [[1754 йыл]]дың 3 майында [[мишәрҙәр]] һәм [[типтәрҙәр]] нигеҙ һала. 1784 йылда бында шундай уҡ шарттарҙа татар милләтенән булған дәүләт крәҫтиәндәре, 1788 йылда — типтәрҙәрҙең яңы төркөмө, 1795 йылда [[Стәрлетамаҡ өйәҙе]] <ref>хәҙерге [[Стәрлетамаҡ районы]]</ref> [[Ашҡаҙар (Стәрлетамаҡ районы)|Ашҡаҙар]] ауылынан яһаҡлы татарҙар күсеп ултыра. 1865 йылда 120 йортта 878 кеше иҫәптә торған. Игенселек, малсылыҡ менән шөғөлләнгәндәр. Мәсет булған. 1906 йылда 2 мәсет, 2 һыу тирмәне, тимерлек, бакалея кибете, 2 мөгәзәй теркәлгән. 1920—30 йылдарҙа Яңы һәм Иҫке Хәлекәй ауылдары булараҡ иҫәпкә алынған. Халҡы: 1906 йылда — 1283, 1920—1834, 1939—945, 1959—726, 1989—411, 2002—380, 2010—350 кеше йәшәгәнлеге билдәле. [[Татарҙар]] йәшәй (2002). Башланғыс мәктәп (Стәрлебаш башланғыс мәктәбе филиалы), балалар баҡсаһы, фельдшер‑акушерлыҡ пункты, клуб, мәсет бар.<ref>[http://bashenc.online/ba/articles/94685/ Башҡорт энциклопедияһы. Хәлекәй ауылы]</ref><ref>{{ИСДБ|страница =135}}</ref>. == Билдәле шәхестәре == * [[Мозаһитов Риф Имам улы]] ([[8 ғинуар]] [[1932 йыл]] — [[21 август]] [[2016 йыл]]) — театр актёры. 1960—1975 һәм 1992—2004 йылдарҙа хәҙерге [[Салауат башҡорт дәүләт драма театры]], 1975—1992 йылдарҙа хәҙерге [[Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театры]] актёры. [[Башҡорт АССР-ы]]ның халыҡ артисы (1990). * [[Шаммасов Рауил Сәхиулла улы]] ([[9 ноябрь]] [[1930 йыл]]) — [[башҡорт]] шағиры, прозаик, тәржемәсе һәм журналист, 1965 йылдан [[СССР]]-ҙың Журналистар, 1973 йылдан — [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. [[Башҡортостандың халыҡ шағиры]] (2021), [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1994), [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы ордены]] кавалеры (2015), [[Бәләбәй районы]]ның [[Фәтих Кәрим]] исемендәге әҙәби премияһы лауреаты (2013). * [[Ғүмәров Фәйзи Муллағәли улы]]  ([[3 март]] [[1926 йыл]] — [[27 июль]] [[2002 йыл]]) — комсомол һәм [[КПСС|партия]] органдары хеҙмәткәре, журналист һәм шағир. [[Бөйөк Ватан һуғышы|Бөйөк Ватан]] һәм 1945 йылғы совет-япон һуғышында ҡатнашыусы. 1965—1987 йылдарҙа [[Стәрлебаш районы|Стәрлебаш район]] гәзите мөхәррире. 1957 йылдан — СССР Журналистар союзы, 1971 йылдан — [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. 2-се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены]] кавалеры (1985). [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1986). Стәрлебаш районының Аҡмулла исемендәге премияһының беренсе лауреаты (1995). == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * {{ИСДБ|страница =135}} * {{БЭ2013|94685}}{{V|23|07|2022}} {{Навигация1 |Портал = Башҡортостан ауылдары |Викисловарь = |Викиучебник = |Викицитатник = |Викитека = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.) |Викивиды = |Викиновости = |Викисклад = |Метавики = |Проект = Башҡортостан ауылдары }} {{Стәрлебаш районы ауылдары}} [[Категория:Стәрлебаш районы ауылдары]] sgna67itlu2ex1dsni87xk1ii11myd7 1146851 1146850 2022-07-23T17:55:00Z Баныу 28584 wikitext text/x-wiki {{НП-Россия | статус = ауыл | русское название = Хәлекәй | оригинальное название = {{lang-ru|Халикеево}} | герб = | флаг = | lat_deg = 53 |lat_min = 22 |lat_sec = 32 | lon_deg = 55 |lon_min = 14 |lon_sec = 58 | CoordScale = | регион = Башҡортостан | регион в таблице = Баҡортостан | вид района = | район = Стәрлебаш районы | район в таблице = | вид поселения = Ауыл биләмәһе | поселение = Хәлекәй ауыл Советы (Стәрлебаш районы) | поселение в таблице = | внутреннее деление = | глава = | дата основания =1754 | первое упоминание =1795 | прежние имена = | статус с = | площадь = | высота центра НП = | население = {{ Население | Халикеево | тс }} | год переписи = {{ Население | Халикеево | г }} | плотность = | агломерация = | милли состав = татарҙар | конфессиональный состав = | этнохороним = | почтовый индекс = 453187 | почтовые индексы = | телефонный код = | цифровой идентификатор = 80248860001 | категория в Commons = | сайт = }} '''Хәлекәй''' ({{lang-ru|Халикеево}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Стәрлебаш районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 350 кеше<ref>{{2010. Башҡортостан ауылдары}}</ref>. Почта индексы — 453187, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80248860001. == Халыҡ һаны == '''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)''' {| class="wikitable " style="text-align:center" | style="background:#f0f0f0;"|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Бөтә халыҡ''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)''' |- | 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)|||||||||| |- | 1920 йыл 26 август|||||||||| |- | 1926 йыл 17 декабрь|||||||||| |- | 1939 йыл 17 ғинуар|||||||||| |- | 1959 йыл 15 ғинуар|||||||||| |- | 1970 йыл 15 ғинуар|||||||||| |- | 1979 йыл 17 ғинуар|||||||||| |- | 1989 йыл 12 ғинуар|||||||||| |- | 2002 йыл 9 октябрь|||||||||| |- | 2010 йыл 14 октябрь||350||169||181||48,3||51,7 |- |} {{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}} == Географик урыны == * Район үҙәгенә тиклем ([[Стәрлебаш]]): 9 км * Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Стәрлетамаҡ (ҡала)|Стәрлетамаҡ]]): 67 км == Ауыл тарихы == Хәлекәй (Һыуыҡшишмә) [[Күндерәк]] йылғаһы буйында урынлашҡан ауыл. Ауылға керҙәшлек килешеүе буйынса [[Нуғай даруғаһы]] Юрматы улусы башҡорттарының аҫаба ерҙәрендә, [[1754 йыл]]дың 3 майында [[мишәрҙәр]] һәм [[типтәрҙәр]] нигеҙ һала. 1784 йылда бында шундай уҡ шарттарҙа татар милләтенән булған дәүләт крәҫтиәндәре, 1788 йылда — типтәрҙәрҙең яңы төркөмө, 1795 йылда [[Стәрлетамаҡ өйәҙе]]<ref>хәҙерге [[Стәрлетамаҡ районы]]</ref> [[Ашҡаҙар (Стәрлетамаҡ районы)|Ашҡаҙар]] ауылынан яһаҡлы татарҙар күсеп ултыра. 1865 йылда 120 йортта 878 кеше иҫәптә торған. Игенселек, малсылыҡ менән шөғөлләнгәндәр. Мәсет булған. 1906 йылда 2 мәсет, 2 һыу тирмәне, тимерлек, бакалея кибете, 2 мөгәзәй теркәлгән. 1920—30 йылдарҙа Яңы һәм Иҫке Хәлекәй ауылдары булараҡ иҫәпкә алынған. Халҡы: 1906 йылда — 1283, 1920—1834, 1939—945, 1959—726, 1989—411, 2002—380, 2010—350 кеше йәшәгәнлеге билдәле. [[Татарҙар]] йәшәй (2002). Башланғыс мәктәп (Стәрлебаш башланғыс мәктәбе филиалы), балалар баҡсаһы, фельдшер‑акушерлыҡ пункты, клуб, мәсет бар.<ref>[http://bashenc.online/ba/articles/94685/ Башҡорт энциклопедияһы. Хәлекәй ауылы]</ref><ref>{{ИСДБ|страница =135}}</ref>. == Билдәле шәхестәре == * [[Мозаһитов Риф Имам улы]] ([[8 ғинуар]] [[1932 йыл]] — [[21 август]] [[2016 йыл]]) — театр актёры. 1960—1975 һәм 1992—2004 йылдарҙа хәҙерге [[Салауат башҡорт дәүләт драма театры]], 1975—1992 йылдарҙа хәҙерге [[Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театры]] актёры. [[Башҡорт АССР-ы]]ның халыҡ артисы (1990). * [[Шаммасов Рауил Сәхиулла улы]] ([[9 ноябрь]] [[1930 йыл]]) — [[башҡорт]] шағиры, прозаик, тәржемәсе һәм журналист, 1965 йылдан [[СССР]]-ҙың Журналистар, 1973 йылдан — [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. [[Башҡортостандың халыҡ шағиры]] (2021), [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1994), [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы ордены]] кавалеры (2015), [[Бәләбәй районы]]ның [[Фәтих Кәрим]] исемендәге әҙәби премияһы лауреаты (2013). * [[Ғүмәров Фәйзи Муллағәли улы]] ([[3 март]] [[1926 йыл]] — [[27 июль]] [[2002 йыл]]) — комсомол һәм [[КПСС|партия]] органдары хеҙмәткәре, журналист һәм шағир. [[Бөйөк Ватан һуғышы|Бөйөк Ватан]] һәм 1945 йылғы совет-япон һуғышында ҡатнашыусы. 1965—1987 йылдарҙа [[Стәрлебаш районы|Стәрлебаш район]] гәзите мөхәррире. 1957 йылдан — СССР Журналистар союзы, 1971 йылдан — [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. 2-се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены]] кавалеры (1985). [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1986). Стәрлебаш районының Аҡмулла исемендәге премияһының беренсе лауреаты (1995). == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * {{ИСДБ|страница =135}} * {{БЭ2013|94685}}{{V|23|07|2022}} {{Навигация1 |Портал = Башҡортостан ауылдары |Викисловарь = |Викиучебник = |Викицитатник = |Викитека = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.) |Викивиды = |Викиновости = |Викисклад = |Метавики = |Проект = Башҡортостан ауылдары }} {{Стәрлебаш районы ауылдары}} [[Категория:Стәрлебаш районы ауылдары]] qeht0ggsb1ysv6l8urpp8y5lyeo5yza 1146852 1146851 2022-07-23T17:55:37Z Баныу 28584 wikitext text/x-wiki {{НП-Россия | статус = ауыл | русское название = Хәлекәй | оригинальное название = {{lang-ru|Халикеево}} | герб = | флаг = | lat_deg = 53 |lat_min = 22 |lat_sec = 32 | lon_deg = 55 |lon_min = 14 |lon_sec = 58 | CoordScale = | регион = Башҡортостан | регион в таблице = Башҡортостан | вид района = | район = Стәрлебаш районы | район в таблице = | вид поселения = Ауыл биләмәһе | поселение = Хәлекәй ауыл Советы (Стәрлебаш районы) | поселение в таблице = | внутреннее деление = | глава = | дата основания =1754 | первое упоминание =1795 | прежние имена = | статус с = | площадь = | высота центра НП = | население = {{ Население | Халикеево | тс }} | год переписи = {{ Население | Халикеево | г }} | плотность = | агломерация = | милли состав = татарҙар | конфессиональный состав = | этнохороним = | почтовый индекс = 453187 | почтовые индексы = | телефонный код = | цифровой идентификатор = 80248860001 | категория в Commons = | сайт = }} '''Хәлекәй''' ({{lang-ru|Халикеево}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Стәрлебаш районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 350 кеше<ref>{{2010. Башҡортостан ауылдары}}</ref>. Почта индексы — 453187, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80248860001. == Халыҡ һаны == '''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)''' {| class="wikitable " style="text-align:center" | style="background:#f0f0f0;"|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Бөтә халыҡ''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)''' |- | 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)|||||||||| |- | 1920 йыл 26 август|||||||||| |- | 1926 йыл 17 декабрь|||||||||| |- | 1939 йыл 17 ғинуар|||||||||| |- | 1959 йыл 15 ғинуар|||||||||| |- | 1970 йыл 15 ғинуар|||||||||| |- | 1979 йыл 17 ғинуар|||||||||| |- | 1989 йыл 12 ғинуар|||||||||| |- | 2002 йыл 9 октябрь|||||||||| |- | 2010 йыл 14 октябрь||350||169||181||48,3||51,7 |- |} {{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}} == Географик урыны == * Район үҙәгенә тиклем ([[Стәрлебаш]]): 9 км * Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Стәрлетамаҡ (ҡала)|Стәрлетамаҡ]]): 67 км == Ауыл тарихы == Хәлекәй (Һыуыҡшишмә) [[Күндерәк]] йылғаһы буйында урынлашҡан ауыл. Ауылға керҙәшлек килешеүе буйынса [[Нуғай даруғаһы]] Юрматы улусы башҡорттарының аҫаба ерҙәрендә, [[1754 йыл]]дың 3 майында [[мишәрҙәр]] һәм [[типтәрҙәр]] нигеҙ һала. 1784 йылда бында шундай уҡ шарттарҙа татар милләтенән булған дәүләт крәҫтиәндәре, 1788 йылда — типтәрҙәрҙең яңы төркөмө, 1795 йылда [[Стәрлетамаҡ өйәҙе]]<ref>хәҙерге [[Стәрлетамаҡ районы]]</ref> [[Ашҡаҙар (Стәрлетамаҡ районы)|Ашҡаҙар]] ауылынан яһаҡлы татарҙар күсеп ултыра. 1865 йылда 120 йортта 878 кеше иҫәптә торған. Игенселек, малсылыҡ менән шөғөлләнгәндәр. Мәсет булған. 1906 йылда 2 мәсет, 2 һыу тирмәне, тимерлек, бакалея кибете, 2 мөгәзәй теркәлгән. 1920—30 йылдарҙа Яңы һәм Иҫке Хәлекәй ауылдары булараҡ иҫәпкә алынған. Халҡы: 1906 йылда — 1283, 1920—1834, 1939—945, 1959—726, 1989—411, 2002—380, 2010—350 кеше йәшәгәнлеге билдәле. [[Татарҙар]] йәшәй (2002). Башланғыс мәктәп (Стәрлебаш башланғыс мәктәбе филиалы), балалар баҡсаһы, фельдшер‑акушерлыҡ пункты, клуб, мәсет бар.<ref>[http://bashenc.online/ba/articles/94685/ Башҡорт энциклопедияһы. Хәлекәй ауылы]</ref><ref>{{ИСДБ|страница =135}}</ref>. == Билдәле шәхестәре == * [[Мозаһитов Риф Имам улы]] ([[8 ғинуар]] [[1932 йыл]] — [[21 август]] [[2016 йыл]]) — театр актёры. 1960—1975 һәм 1992—2004 йылдарҙа хәҙерге [[Салауат башҡорт дәүләт драма театры]], 1975—1992 йылдарҙа хәҙерге [[Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театры]] актёры. [[Башҡорт АССР-ы]]ның халыҡ артисы (1990). * [[Шаммасов Рауил Сәхиулла улы]] ([[9 ноябрь]] [[1930 йыл]]) — [[башҡорт]] шағиры, прозаик, тәржемәсе һәм журналист, 1965 йылдан [[СССР]]-ҙың Журналистар, 1973 йылдан — [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. [[Башҡортостандың халыҡ шағиры]] (2021), [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1994), [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы ордены]] кавалеры (2015), [[Бәләбәй районы]]ның [[Фәтих Кәрим]] исемендәге әҙәби премияһы лауреаты (2013). * [[Ғүмәров Фәйзи Муллағәли улы]] ([[3 март]] [[1926 йыл]] — [[27 июль]] [[2002 йыл]]) — комсомол һәм [[КПСС|партия]] органдары хеҙмәткәре, журналист һәм шағир. [[Бөйөк Ватан һуғышы|Бөйөк Ватан]] һәм 1945 йылғы совет-япон һуғышында ҡатнашыусы. 1965—1987 йылдарҙа [[Стәрлебаш районы|Стәрлебаш район]] гәзите мөхәррире. 1957 йылдан — СССР Журналистар союзы, 1971 йылдан — [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. 2-се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены]] кавалеры (1985). [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1986). Стәрлебаш районының Аҡмулла исемендәге премияһының беренсе лауреаты (1995). == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * {{ИСДБ|страница =135}} * {{БЭ2013|94685}}{{V|23|07|2022}} {{Навигация1 |Портал = Башҡортостан ауылдары |Викисловарь = |Викиучебник = |Викицитатник = |Викитека = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.) |Викивиды = |Викиновости = |Викисклад = |Метавики = |Проект = Башҡортостан ауылдары }} {{Стәрлебаш районы ауылдары}} [[Категория:Стәрлебаш районы ауылдары]] 42d0b4840t3z7kepjw4pyqw2msf4af5 1146853 1146852 2022-07-23T17:58:19Z Баныу 28584 wikitext text/x-wiki {{НП-Россия | статус = ауыл | русское название = Хәлекәй | оригинальное название = {{lang-ru|Халикеево}} | герб = | флаг = | lat_deg = 53 |lat_min = 22 |lat_sec = 32 | lon_deg = 55 |lon_min = 14 |lon_sec = 58 | CoordScale = | регион = Башҡортостан | регион в таблице = Башҡортостан | вид района = | район = Стәрлебаш районы | район в таблице = | вид поселения = Ауыл биләмәһе | поселение = Хәлекәй ауыл Советы (Стәрлебаш районы) | поселение в таблице = | внутреннее деление = | глава = | дата основания =1754 | первое упоминание =1795 | прежние имена = Һыуыҡшишмә | статус с = | площадь = | высота центра НП = | население = {{ Население | Халикеево | тс }} | год переписи = {{ Население | Халикеево | г }} | плотность = | агломерация = | милли состав = татарҙар | конфессиональный состав = | этнохороним = | почтовый индекс = 453187 | почтовые индексы = | телефонный код = | цифровой идентификатор = 80248860001 | категория в Commons = | сайт = }} '''Хәлекәй''' ({{lang-ru|Халикеево}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Стәрлебаш районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 350 кеше<ref>{{2010. Башҡортостан ауылдары}}</ref>. Почта индексы — 453187, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80248860001. == Халыҡ һаны == '''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)''' {| class="wikitable " style="text-align:center" | style="background:#f0f0f0;"|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Бөтә халыҡ''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)''' |- | 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)|||||||||| |- | 1920 йыл 26 август|||||||||| |- | 1926 йыл 17 декабрь|||||||||| |- | 1939 йыл 17 ғинуар|||||||||| |- | 1959 йыл 15 ғинуар|||||||||| |- | 1970 йыл 15 ғинуар|||||||||| |- | 1979 йыл 17 ғинуар|||||||||| |- | 1989 йыл 12 ғинуар|||||||||| |- | 2002 йыл 9 октябрь|||||||||| |- | 2010 йыл 14 октябрь||350||169||181||48,3||51,7 |- |} {{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}} == Географик урыны == * Район үҙәгенә тиклем ([[Стәрлебаш]]): 9 км * Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Стәрлетамаҡ (ҡала)|Стәрлетамаҡ]]): 67 км == Ауыл тарихы == Хәлекәй (Һыуыҡшишмә) [[Күндерәк]] йылғаһы буйында урынлашҡан ауыл. Ауылға керҙәшлек килешеүе буйынса [[Нуғай даруғаһы]] Юрматы улусы башҡорттарының аҫаба ерҙәрендә, [[1754 йыл]]дың 3 майында [[мишәрҙәр]] һәм [[типтәрҙәр]] нигеҙ һала. 1784 йылда бында шундай уҡ шарттарҙа татар милләтенән булған дәүләт крәҫтиәндәре, 1788 йылда — типтәрҙәрҙең яңы төркөмө, 1795 йылда [[Стәрлетамаҡ өйәҙе]]<ref>хәҙерге [[Стәрлетамаҡ районы]]</ref> [[Ашҡаҙар (Стәрлетамаҡ районы)|Ашҡаҙар]] ауылынан яһаҡлы татарҙар күсеп ултыра. 1865 йылда 120 йортта 878 кеше иҫәптә торған. Игенселек, малсылыҡ менән шөғөлләнгәндәр. Мәсет булған. 1906 йылда 2 мәсет, 2 һыу тирмәне, тимерлек, бакалея кибете, 2 мөгәзәй теркәлгән. 1920—30 йылдарҙа Яңы һәм Иҫке Хәлекәй ауылдары булараҡ иҫәпкә алынған. Халҡы: 1906 йылда — 1283, 1920—1834, 1939—945, 1959—726, 1989—411, 2002—380, 2010—350 кеше йәшәгәнлеге билдәле. [[Татарҙар]] йәшәй (2002). Башланғыс мәктәп (Стәрлебаш башланғыс мәктәбе филиалы), балалар баҡсаһы, фельдшер‑акушерлыҡ пункты, клуб, мәсет бар.<ref>[http://bashenc.online/ba/articles/94685/ Башҡорт энциклопедияһы. Хәлекәй ауылы]</ref><ref>{{ИСДБ|страница =135}}</ref>. == Билдәле шәхестәре == * [[Мозаһитов Риф Имам улы]] ([[8 ғинуар]] [[1932 йыл]] — [[21 август]] [[2016 йыл]]) — театр актёры. 1960—1975 һәм 1992—2004 йылдарҙа хәҙерге [[Салауат башҡорт дәүләт драма театры]], 1975—1992 йылдарҙа хәҙерге [[Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театры]] актёры. [[Башҡорт АССР-ы]]ның халыҡ артисы (1990). * [[Шаммасов Рауил Сәхиулла улы]] ([[9 ноябрь]] [[1930 йыл]]) — [[башҡорт]] шағиры, прозаик, тәржемәсе һәм журналист, 1965 йылдан [[СССР]]-ҙың Журналистар, 1973 йылдан — [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. [[Башҡортостандың халыҡ шағиры]] (2021), [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1994), [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы ордены]] кавалеры (2015), [[Бәләбәй районы]]ның [[Фәтих Кәрим]] исемендәге әҙәби премияһы лауреаты (2013). * [[Ғүмәров Фәйзи Муллағәли улы]] ([[3 март]] [[1926 йыл]] — [[27 июль]] [[2002 йыл]]) — комсомол һәм [[КПСС|партия]] органдары хеҙмәткәре, журналист һәм шағир. [[Бөйөк Ватан һуғышы|Бөйөк Ватан]] һәм 1945 йылғы совет-япон һуғышында ҡатнашыусы. 1965—1987 йылдарҙа [[Стәрлебаш районы|Стәрлебаш район]] гәзите мөхәррире. 1957 йылдан — СССР Журналистар союзы, 1971 йылдан — [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. 2-се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены]] кавалеры (1985). [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1986). Стәрлебаш районының Аҡмулла исемендәге премияһының беренсе лауреаты (1995). == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * {{ИСДБ|страница =135}} * {{БЭ2013|94685}}{{V|23|07|2022}} {{Навигация1 |Портал = Башҡортостан ауылдары |Викисловарь = |Викиучебник = |Викицитатник = |Викитека = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.) |Викивиды = |Викиновости = |Викисклад = |Метавики = |Проект = Башҡортостан ауылдары }} {{Стәрлебаш районы ауылдары}} [[Категория:Стәрлебаш районы ауылдары]] q9x6lo5632fk1dy0w7o1pu1v10mwgtl 1146854 1146853 2022-07-23T18:04:44Z Баныу 28584 /* Ауыл тарихы */ wikitext text/x-wiki {{НП-Россия | статус = ауыл | русское название = Хәлекәй | оригинальное название = {{lang-ru|Халикеево}} | герб = | флаг = | lat_deg = 53 |lat_min = 22 |lat_sec = 32 | lon_deg = 55 |lon_min = 14 |lon_sec = 58 | CoordScale = | регион = Башҡортостан | регион в таблице = Башҡортостан | вид района = | район = Стәрлебаш районы | район в таблице = | вид поселения = Ауыл биләмәһе | поселение = Хәлекәй ауыл Советы (Стәрлебаш районы) | поселение в таблице = | внутреннее деление = | глава = | дата основания =1754 | первое упоминание =1795 | прежние имена = Һыуыҡшишмә | статус с = | площадь = | высота центра НП = | население = {{ Население | Халикеево | тс }} | год переписи = {{ Население | Халикеево | г }} | плотность = | агломерация = | милли состав = татарҙар | конфессиональный состав = | этнохороним = | почтовый индекс = 453187 | почтовые индексы = | телефонный код = | цифровой идентификатор = 80248860001 | категория в Commons = | сайт = }} '''Хәлекәй''' ({{lang-ru|Халикеево}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Стәрлебаш районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 350 кеше<ref>{{2010. Башҡортостан ауылдары}}</ref>. Почта индексы — 453187, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80248860001. == Халыҡ һаны == '''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)''' {| class="wikitable " style="text-align:center" | style="background:#f0f0f0;"|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Бөтә халыҡ''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)''' |- | 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)|||||||||| |- | 1920 йыл 26 август|||||||||| |- | 1926 йыл 17 декабрь|||||||||| |- | 1939 йыл 17 ғинуар|||||||||| |- | 1959 йыл 15 ғинуар|||||||||| |- | 1970 йыл 15 ғинуар|||||||||| |- | 1979 йыл 17 ғинуар|||||||||| |- | 1989 йыл 12 ғинуар|||||||||| |- | 2002 йыл 9 октябрь|||||||||| |- | 2010 йыл 14 октябрь||350||169||181||48,3||51,7 |- |} {{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}} == Географик урыны == * Район үҙәгенә тиклем ([[Стәрлебаш]]): 9 км * Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Стәрлетамаҡ (ҡала)|Стәрлетамаҡ]]): 67 км == Ауыл тарихы == [[Хәлекәй ауыл Советы (Стәрлебаш районы)|Хәлекәй ауыл Советы]] үҙәге. Һыуыҡшишмә исеме менән дә йөрөтөлгән, [[Күндерәк]] йылғаһы буйында урынлашҡан. Ауылға керҙәшлек килешеүе буйынса [[Нуғай даруғаһы]] Юрматы улусы башҡорттарының аҫаба ерҙәрендә, [[1754 йыл]]дың 3 майында [[мишәрҙәр]] һәм [[типтәрҙәр]] нигеҙ һала. 1784 йылда бында шундай уҡ шарттарҙа татар милләтенән булған дәүләт крәҫтиәндәре, 1788 йылда — типтәрҙәрҙең яңы төркөмө, 1795 йылда [[Стәрлетамаҡ өйәҙе]]<ref>хәҙерге [[Стәрлетамаҡ районы]]</ref> [[Ашҡаҙар (Стәрлетамаҡ районы)|Ашҡаҙар]] ауылынан яһаҡлы татарҙар күсеп ултыра. 1865 йылда 120 йортта 878 кеше иҫәптә торған. Игенселек, малсылыҡ менән шөғөлләнгәндәр. Мәсет булған. 1906 йылда 2 мәсет, 2 һыу тирмәне, тимерлек, бакалея кибете, 2 мөгәзәй теркәлгән. 1920—30 йылдарҙа Яңы һәм Иҫке Хәлекәй ауылдары булараҡ иҫәпкә алынған. Халҡы: 1906 йылда — 1283, 1920—1834, 1939—945, 1959—726, 1989—411, 2002—380, 2010—350 кеше йәшәгәнлеге билдәле. [[Татарҙар]] йәшәй (2002). Башланғыс мәктәп (Стәрлебаш башланғыс мәктәбе филиалы), балалар баҡсаһы, фельдшер‑акушерлыҡ пункты, клуб, мәсет бар.<ref>[http://bashenc.online/ba/articles/94685/ Башҡорт энциклопедияһы. Хәлекәй ауылы]</ref><ref>{{ИСДБ|страница =135}}</ref>. == Билдәле шәхестәре == * [[Мозаһитов Риф Имам улы]] ([[8 ғинуар]] [[1932 йыл]] — [[21 август]] [[2016 йыл]]) — театр актёры. 1960—1975 һәм 1992—2004 йылдарҙа хәҙерге [[Салауат башҡорт дәүләт драма театры]], 1975—1992 йылдарҙа хәҙерге [[Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театры]] актёры. [[Башҡорт АССР-ы]]ның халыҡ артисы (1990). * [[Шаммасов Рауил Сәхиулла улы]] ([[9 ноябрь]] [[1930 йыл]]) — [[башҡорт]] шағиры, прозаик, тәржемәсе һәм журналист, 1965 йылдан [[СССР]]-ҙың Журналистар, 1973 йылдан — [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. [[Башҡортостандың халыҡ шағиры]] (2021), [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1994), [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы ордены]] кавалеры (2015), [[Бәләбәй районы]]ның [[Фәтих Кәрим]] исемендәге әҙәби премияһы лауреаты (2013). * [[Ғүмәров Фәйзи Муллағәли улы]] ([[3 март]] [[1926 йыл]] — [[27 июль]] [[2002 йыл]]) — комсомол һәм [[КПСС|партия]] органдары хеҙмәткәре, журналист һәм шағир. [[Бөйөк Ватан һуғышы|Бөйөк Ватан]] һәм 1945 йылғы совет-япон һуғышында ҡатнашыусы. 1965—1987 йылдарҙа [[Стәрлебаш районы|Стәрлебаш район]] гәзите мөхәррире. 1957 йылдан — СССР Журналистар союзы, 1971 йылдан — [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. 2-се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены]] кавалеры (1985). [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1986). Стәрлебаш районының Аҡмулла исемендәге премияһының беренсе лауреаты (1995). == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * {{ИСДБ|страница =135}} * {{БЭ2013|94685}}{{V|23|07|2022}} {{Навигация1 |Портал = Башҡортостан ауылдары |Викисловарь = |Викиучебник = |Викицитатник = |Викитека = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.) |Викивиды = |Викиновости = |Викисклад = |Метавики = |Проект = Башҡортостан ауылдары }} {{Стәрлебаш районы ауылдары}} [[Категория:Стәрлебаш районы ауылдары]] fh317cy0gexcgtjtk6nrg91stqn7tzu Первомайский (Стәрлетамаҡ районы) 0 13420 1146867 1056232 2022-07-23T18:40:17Z Баныу 28584 /* Билдәле шәхестәре */ өҫтәмә мәғлүмәт wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Первомайский''' ({{lang-ru|Первомайское}}) — [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Стәрлетамаҡ районы]]ндағы ауыл. [[2009 йыл]]дың 1 ғинуарына ҡарата халыҡ һаны 986 кеше<ref name='белешмә китабы'>[http://www.asmo-rb.ru/engine/data/attach/1/spravochnik.xls Башҡортостан Республикаһының райондары буйынса белешмә китабы]</ref>. Почта индексы — 453164, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80249864001. == Халыҡ һаны == {| class='standard' style='text-align: center;' | colspan=6 | '''Дөйөм халыҡ һаны'''<ref name='белешмә китабы' /> |--- class='bright' | colspan=2 | Халыҡ һаны || colspan=2 | 2002—2009 халыҡ үҙгәреше |--- class='shadow' | 2002 || 2009 || кеше || % |--- | 977 || 986 || +9 || +0,92 |} == Географик урыны == * Район үҙәгенә тиклем ([[Стәрлетамаҡ (ҡала)|Стәрлетамаҡ]]): 50 км * Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Стәрлетамаҡ (ҡала)|Стәрлетамаҡ]]): 50 км == Билдәле шәхестәре == * [[Данилин Михаил Фёдорович]] (1939), ауыл хужалығы эшмәкәре. 1970—1981 йылдарҙа Стәрлетамаҡ районының хәҙерге «Заря» хужалығы рәйесе, 1981—2001 йылдарҙа «Мариинский» совхозы директоры. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1995). [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1981), [[Халыҡтар Дуҫлығы ордены|Халыҡтар Дуҫлығы]] (1986) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1976) ордендары кавалеры. Райондың почётлы гражданы (2005)<ref>[http://www.str-raion.ru/our_district/history_destiny_identity/ Энциклопедия Стерлитамакского района. Муниципальный район Стерлитамакский район Республики Башкортостан. Официальный сайт] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171028105545/http://www.str-raion.ru/our_district/history_destiny_identity/ |date=2017-10-28 }}{{ref-ru}}{{V|25|12|2019}}</ref>. * [[Лоҡманова Фатима Хәбибулла ҡыҙы]] (13.06.1944), ветеран-селекционер. 1964—2011 йылдарҙа [[Башҡортостан ауыл хужалығы ғилми-тикшеренеү институты]] хеҙмәткәре. СССР‑ҙың уйлап табыусыһы (1984)<ref>[http://баш.башкирская-энциклопедия.рф/index.php/component/content/article/8-statya/7972-lo-manova-fatima-kh-bibulla-y-y Башҡорт энциклопедияһы — Лоҡманова Фатима Хәбибулла ҡыҙы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160421072644/http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article/8-statya/7972-lo-manova-fatima-kh-bibulla-y-y |date=2016-04-21 }}{{V|11|06|2019}}</ref>. * [[Паль Роберт Васильевич]] ([[15 апрель]] [[1938 йыл]]) — шағир һәм яҙыусы, тәржемәсе, журналист. [[Башҡортостандың халыҡ шағиры]] (2021), 1969 йылдан [[СССР Яҙыусылар союзы|СССР Яҙыусылар]] һәм журналистар союздары ағзаһы, [[БАССР]]-ҙың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1988). «Алтын Урал» әҙәби премияһы (2008), [[Степан Злобин исемендәге әҙәби премия|Степан Злобин]] (1998) һәм [[Фәтих Кәрим]] исемендәге (2009) премиялар лауреаты. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Әҙәбиәт == * Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7.{{ref-ru}} * [https://e.mail.ru/attachment/14060986080000000551/0;1 Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий — Уфа: Китап, 2009. — 744 б. — ISBN 978-5-295-04683-4.] {{ref-ru}} == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|index.php/component/content/article/8-statya/10917-pervomajskij-st-rletama-r-nynda-y-auyl}}{{V|11|06|2019}} {{Стәрлетамаҡ районы ауылдары}} [[Категория:Стәрлетамаҡ районы ауылдары]] rmfthk95xevkxbqi3do6xte0lz5ofdo 1146868 1146867 2022-07-23T18:42:29Z Баныу 28584 /* Һылтанмалар */ яңыртыу (мәғлүмәттәрҙе) wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Первомайский''' ({{lang-ru|Первомайское}}) — [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Стәрлетамаҡ районы]]ндағы ауыл. [[2009 йыл]]дың 1 ғинуарына ҡарата халыҡ һаны 986 кеше<ref name='белешмә китабы'>[http://www.asmo-rb.ru/engine/data/attach/1/spravochnik.xls Башҡортостан Республикаһының райондары буйынса белешмә китабы]</ref>. Почта индексы — 453164, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80249864001. == Халыҡ һаны == {| class='standard' style='text-align: center;' | colspan=6 | '''Дөйөм халыҡ һаны'''<ref name='белешмә китабы' /> |--- class='bright' | colspan=2 | Халыҡ һаны || colspan=2 | 2002—2009 халыҡ үҙгәреше |--- class='shadow' | 2002 || 2009 || кеше || % |--- | 977 || 986 || +9 || +0,92 |} == Географик урыны == * Район үҙәгенә тиклем ([[Стәрлетамаҡ (ҡала)|Стәрлетамаҡ]]): 50 км * Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Стәрлетамаҡ (ҡала)|Стәрлетамаҡ]]): 50 км == Билдәле шәхестәре == * [[Данилин Михаил Фёдорович]] (1939), ауыл хужалығы эшмәкәре. 1970—1981 йылдарҙа Стәрлетамаҡ районының хәҙерге «Заря» хужалығы рәйесе, 1981—2001 йылдарҙа «Мариинский» совхозы директоры. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1995). [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1981), [[Халыҡтар Дуҫлығы ордены|Халыҡтар Дуҫлығы]] (1986) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1976) ордендары кавалеры. Райондың почётлы гражданы (2005)<ref>[http://www.str-raion.ru/our_district/history_destiny_identity/ Энциклопедия Стерлитамакского района. Муниципальный район Стерлитамакский район Республики Башкортостан. Официальный сайт] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171028105545/http://www.str-raion.ru/our_district/history_destiny_identity/ |date=2017-10-28 }}{{ref-ru}}{{V|25|12|2019}}</ref>. * [[Лоҡманова Фатима Хәбибулла ҡыҙы]] (13.06.1944), ветеран-селекционер. 1964—2011 йылдарҙа [[Башҡортостан ауыл хужалығы ғилми-тикшеренеү институты]] хеҙмәткәре. СССР‑ҙың уйлап табыусыһы (1984)<ref>[http://баш.башкирская-энциклопедия.рф/index.php/component/content/article/8-statya/7972-lo-manova-fatima-kh-bibulla-y-y Башҡорт энциклопедияһы — Лоҡманова Фатима Хәбибулла ҡыҙы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160421072644/http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article/8-statya/7972-lo-manova-fatima-kh-bibulla-y-y |date=2016-04-21 }}{{V|11|06|2019}}</ref>. * [[Паль Роберт Васильевич]] ([[15 апрель]] [[1938 йыл]]) — шағир һәм яҙыусы, тәржемәсе, журналист. [[Башҡортостандың халыҡ шағиры]] (2021), 1969 йылдан [[СССР Яҙыусылар союзы|СССР Яҙыусылар]] һәм журналистар союздары ағзаһы, [[БАССР]]-ҙың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1988). «Алтын Урал» әҙәби премияһы (2008), [[Степан Злобин исемендәге әҙәби премия|Степан Злобин]] (1998) һәм [[Фәтих Кәрим]] исемендәге (2009) премиялар лауреаты. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Әҙәбиәт == * Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7.{{ref-ru}} * [https://e.mail.ru/attachment/14060986080000000551/0;1 Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий — Уфа: Китап, 2009. — 744 б. — ISBN 978-5-295-04683-4.] {{ref-ru}} == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|78319}}{{V|23|07|2022}} {{Стәрлетамаҡ районы ауылдары}} [[Категория:Стәрлетамаҡ районы ауылдары]] 9qeq5wp2pupjhic8cc0n60uc32besqo 1146869 1146868 2022-07-23T18:48:30Z Баныу 28584 /* Билдәле шәхестәре */ өҫтәмә мәғлүмәт wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Первомайский''' ({{lang-ru|Первомайское}}) — [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Стәрлетамаҡ районы]]ндағы ауыл. [[2009 йыл]]дың 1 ғинуарына ҡарата халыҡ һаны 986 кеше<ref name='белешмә китабы'>[http://www.asmo-rb.ru/engine/data/attach/1/spravochnik.xls Башҡортостан Республикаһының райондары буйынса белешмә китабы]</ref>. Почта индексы — 453164, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80249864001. == Халыҡ һаны == {| class='standard' style='text-align: center;' | colspan=6 | '''Дөйөм халыҡ һаны'''<ref name='белешмә китабы' /> |--- class='bright' | colspan=2 | Халыҡ һаны || colspan=2 | 2002—2009 халыҡ үҙгәреше |--- class='shadow' | 2002 || 2009 || кеше || % |--- | 977 || 986 || +9 || +0,92 |} == Географик урыны == * Район үҙәгенә тиклем ([[Стәрлетамаҡ (ҡала)|Стәрлетамаҡ]]): 50 км * Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Стәрлетамаҡ (ҡала)|Стәрлетамаҡ]]): 50 км == Билдәле шәхестәре == * [[Данилин Михаил Фёдорович]] (1939), ауыл хужалығы эшмәкәре. 1970—1981 йылдарҙа Стәрлетамаҡ районының хәҙерге «Заря» хужалығы рәйесе, 1981—2001 йылдарҙа «Мариинский» совхозы директоры. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1995). [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1981), [[Халыҡтар Дуҫлығы ордены|Халыҡтар Дуҫлығы]] (1986) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1976) ордендары кавалеры. Райондың почётлы гражданы (2005)<ref>[http://www.str-raion.ru/our_district/history_destiny_identity/ Энциклопедия Стерлитамакского района. Муниципальный район Стерлитамакский район Республики Башкортостан. Официальный сайт] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171028105545/http://www.str-raion.ru/our_district/history_destiny_identity/ |date=2017-10-28 }}{{ref-ru}}{{V|25|12|2019}}</ref>. * [[Лоҡманова Фатима Хәбибулла ҡыҙы]] (13.06.1944), ветеран-селекционер. 1964—2011 йылдарҙа [[Башҡортостан ауыл хужалығы ғилми-тикшеренеү институты]] хеҙмәткәре. СССР‑ҙың уйлап табыусыһы (1984)<ref>[http://баш.башкирская-энциклопедия.рф/index.php/component/content/article/8-statya/7972-lo-manova-fatima-kh-bibulla-y-y Башҡорт энциклопедияһы — Лоҡманова Фатима Хәбибулла ҡыҙы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160421072644/http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article/8-statya/7972-lo-manova-fatima-kh-bibulla-y-y |date=2016-04-21 }}{{V|11|06|2019}}</ref>. * [[Паль Роберт Васильевич]] ([[15 апрель]] [[1938 йыл]]) — шағир һәм яҙыусы, тәржемәсе, журналист. [[Башҡортостандың халыҡ шағиры]] (2021), 1969 йылдан [[СССР Яҙыусылар союзы|СССР Яҙыусылар]] һәм журналистар союздары ағзаһы, [[БАССР]]-ҙың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1988). «Алтын Урал» әҙәби премияһы (2008), [[Степан Злобин исемендәге әҙәби премия|Степан Злобин]] (1998) һәм [[Фәтих Кәрим]] исемендәге (2009) премиялар лауреаты. * [[Стрижкова Раиса Семёновна]] ([[5 ғинуар]] [[1930 йыл]] — 26 апрель [[2002 йыл]]) — тележурналист, Башҡорт АССР-ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1979). Журналистар союзы ағзаһы (1958). == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Әҙәбиәт == * Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7.{{ref-ru}} * [https://e.mail.ru/attachment/14060986080000000551/0;1 Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий — Уфа: Китап, 2009. — 744 б. — ISBN 978-5-295-04683-4.] {{ref-ru}} == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|78319}}{{V|23|07|2022}} {{Стәрлетамаҡ районы ауылдары}} [[Категория:Стәрлетамаҡ районы ауылдары]] h8wzdtfvomzm5gd9x0d4gr1bysu2kcg 1146870 1146869 2022-07-23T18:50:56Z Баныу 28584 /* Билдәле шәхестәре */ өҫтәмә мәғлүмәт wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Первомайский''' ({{lang-ru|Первомайское}}) — [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Стәрлетамаҡ районы]]ндағы ауыл. [[2009 йыл]]дың 1 ғинуарына ҡарата халыҡ һаны 986 кеше<ref name='белешмә китабы'>[http://www.asmo-rb.ru/engine/data/attach/1/spravochnik.xls Башҡортостан Республикаһының райондары буйынса белешмә китабы]</ref>. Почта индексы — 453164, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80249864001. == Халыҡ һаны == {| class='standard' style='text-align: center;' | colspan=6 | '''Дөйөм халыҡ һаны'''<ref name='белешмә китабы' /> |--- class='bright' | colspan=2 | Халыҡ һаны || colspan=2 | 2002—2009 халыҡ үҙгәреше |--- class='shadow' | 2002 || 2009 || кеше || % |--- | 977 || 986 || +9 || +0,92 |} == Географик урыны == * Район үҙәгенә тиклем ([[Стәрлетамаҡ (ҡала)|Стәрлетамаҡ]]): 50 км * Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Стәрлетамаҡ (ҡала)|Стәрлетамаҡ]]): 50 км == Билдәле шәхестәре == * [[Данилин Михаил Фёдорович]] (1939), ауыл хужалығы эшмәкәре. 1970—1981 йылдарҙа Стәрлетамаҡ районының хәҙерге «Заря» хужалығы рәйесе, 1981—2001 йылдарҙа «Мариинский» совхозы директоры. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1995). [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1981), [[Халыҡтар Дуҫлығы ордены|Халыҡтар Дуҫлығы]] (1986) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1976) ордендары кавалеры. Райондың почётлы гражданы (2005)<ref>[http://www.str-raion.ru/our_district/history_destiny_identity/ Энциклопедия Стерлитамакского района. Муниципальный район Стерлитамакский район Республики Башкортостан. Официальный сайт] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171028105545/http://www.str-raion.ru/our_district/history_destiny_identity/ |date=2017-10-28 }}{{ref-ru}}{{V|25|12|2019}}</ref>. * [[Лоҡманова Фатима Хәбибулла ҡыҙы]] (13.06.1944), ветеран-селекционер. 1964—2011 йылдарҙа [[Башҡортостан ауыл хужалығы ғилми-тикшеренеү институты]] хеҙмәткәре. СССР‑ҙың уйлап табыусыһы (1984)<ref>[http://баш.башкирская-энциклопедия.рф/index.php/component/content/article/8-statya/7972-lo-manova-fatima-kh-bibulla-y-y Башҡорт энциклопедияһы — Лоҡманова Фатима Хәбибулла ҡыҙы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160421072644/http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article/8-statya/7972-lo-manova-fatima-kh-bibulla-y-y |date=2016-04-21 }}{{V|11|06|2019}}</ref>. * [[Паль Роберт Васильевич]] ([[15 апрель]] [[1938 йыл]]) — шағир һәм яҙыусы, тәржемәсе, журналист. [[Башҡортостандың халыҡ шағиры]] (2021), 1969 йылдан [[СССР Яҙыусылар союзы|СССР Яҙыусылар]] һәм журналистар союздары ағзаһы, [[БАССР]]-ҙың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1988). «Алтын Урал» әҙәби премияһы (2008), [[Степан Злобин исемендәге әҙәби премия|Степан Злобин]] (1998) һәм [[Фәтих Кәрим]] исемендәге (2009) премиялар лауреаты. * [[Стрижкова Раиса Семёновна]] ([[5 ғинуар]] [[1930 йыл]] — 26 апрель [[2002 йыл]]) — тележурналист, Башҡорт АССР-ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1979). Журналистар союзы ағзаһы (1958)<ref>{{БЭ2013|93852|Стрижкова Раиса Семёновна}}</ref>. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Әҙәбиәт == * Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7.{{ref-ru}} * [https://e.mail.ru/attachment/14060986080000000551/0;1 Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий — Уфа: Китап, 2009. — 744 б. — ISBN 978-5-295-04683-4.] {{ref-ru}} == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|78319}}{{V|23|07|2022}} {{Стәрлетамаҡ районы ауылдары}} [[Категория:Стәрлетамаҡ районы ауылдары]] n8z8uagt1av80dru8s452vv3tv26vhj Башҡортостандың халыҡ шағиры 0 15388 1146826 1050994 2022-07-23T14:51:39Z Алмас Шаммасов 35463 /* Башҡортостан Республикаһының халыҡ шағирҙары */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Башҡортостандың халыҡ шағиры''' — [[Башҡорт АССР-ы]], Башҡорт ССР-ы, [[Башҡортостан Республикаһы]]ның маҡтаулы исеме. == Тарихы == ''Башҡорт АССР-ның халыҡ шағиры'' рәсми атамаһында Башҡорт АССР-ы Юғары Совет Президумы Указы менән 1939 йылдың 22 октябрендә раҫланған<ref>Указ Президиума Верховного Совета Башкирской АССР от 22 октября 1939 года «Об установлении почётного звания „Народный поэт Башкирской АССР“» </ref>) 1991 йылдан Башҡорт ССР-ның халыҡ шағиры'', 1992 йылдан ''Башҡортостан Республикаһының халыҡ шағиры'' тип атала. 1996 йылдың 18 апрелендә [[Башҡортостан|Башҡортостан Республикаһы]] Президенты Указы менән ''Башҡортостан Республикаһының халыҡ шағиры'' рәсми исеме раҫлана<ref>[http://ufa.regionz.ru/index.php?ds=16186 Указ Президента РБ от 18.04.1996 г. № УП-228]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. == Башҡорт АССР-ның халыҡ шағирҙары == # [[Мәжит Ғафури]] — 1923 йыл # [[Рәшит Ниғмәти]] — 1959 йыл # [[Мостай Кәрим]] — 1963 йыл # [[Сәйфи Ҡудаш]] — 1964 йыл == Башҡортостан Республикаһының халыҡ шағирҙары == # [[Рәми Ғарипов]] — 1992 йыл # [[Рауил Бикбаев]] — 1993 йыл # [[Назар Нәжми]] — 1993 йыл # [[Әнғәм Атнабаев]] — 1997 йыл # [[Тимер Йосопов]] — 2003 йыл # [[Кәримов Марат Нәби улы|Марат Кәримов]] — 2003 йыл # [[Александр Филиппов]] — 2004 йыл # [[Абдулхаҡ Игебаев]] — 2010 йыл # [[Ҡәҙим Аралбаев]] — 2011 йыл # [[Факиһа Туғыҙбаева]] — 2014 йыл # [[Гөлфиә Юнысова]] — 2015 йыл. # [[Хәсән Назар]] — 2017 йыл # [[Тамара Ғәниева]] — 2019 йыл # [[Рауил Шаммас]] — 2021 йыл # [[Рәшит Шәкүр]] — 2021 йыл # [[Роберт Паль]] — 2021 йыл == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Башҡортостандың халыҡ яҙыусылары]] * [[Башҡортостандың халыҡ сәсәндәре]] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == [http://mintrudrb.ru/upload/docs/zakon271-%D0%B7.pdf Закон о государственных наградах и почётных званиях Республики Башкортостан] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170329122150/http://mintrudrb.ru/upload/docs/zakon271-%D0%B7.pdf |date=2017-03-29 }}{{ref-ru}} {{Башҡортостандың халыҡ шағирҙары}} {{Башҡортостандың халыҡ сәсәндәре}} {{Башҡортостандың халыҡ яҙыусылары}} [[Категория:Башҡортостандың халыҡ шағирҙары]] [[Категория:Башҡортостандың маҡтаулы исемдәре]] fiofpdcq1kvr8s6xm5a5fqqat4o93y3 1146835 1146826 2022-07-23T16:22:45Z Рөстәм Нурыев 43 /* Тарихы */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Башҡортостандың халыҡ шағиры''' — [[Башҡорт АССР-ы]], Башҡорт ССР-ы, [[Башҡортостан Республикаһы]]ның маҡтаулы исеме. == Тарихы == ''Башҡорт АССР-ның халыҡ шағиры'' рәсми атамаһында Башҡорт АССР-ы Юғары Совет Президумы Указы менән 1939 йылдың 22 октябрендә раҫланған<ref>Указ Президиума Верховного Совета Башкирской АССР от 22 октября 1939 года «Об установлении почётного звания „Народный поэт Башкирской АССР“» </ref>) 1991 йылдан ''Башҡорт ССР-ның халыҡ шағиры'', 1992 йылдан ''Башҡортостан Республикаһының халыҡ шағиры'' тип атала. 1996 йылдың 18 апрелендә [[Башҡортостан|Башҡортостан Республикаһы]] Президенты Указы менән ''Башҡортостан Республикаһының халыҡ шағиры'' рәсми исеме раҫлана<ref>[http://ufa.regionz.ru/index.php?ds=16186 Указ Президента РБ от 18.04.1996 г. № УП-228]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. == Башҡорт АССР-ның халыҡ шағирҙары == # [[Мәжит Ғафури]] — 1923 йыл # [[Рәшит Ниғмәти]] — 1959 йыл # [[Мостай Кәрим]] — 1963 йыл # [[Сәйфи Ҡудаш]] — 1964 йыл == Башҡортостан Республикаһының халыҡ шағирҙары == # [[Рәми Ғарипов]] — 1992 йыл # [[Рауил Бикбаев]] — 1993 йыл # [[Назар Нәжми]] — 1993 йыл # [[Әнғәм Атнабаев]] — 1997 йыл # [[Тимер Йосопов]] — 2003 йыл # [[Кәримов Марат Нәби улы|Марат Кәримов]] — 2003 йыл # [[Александр Филиппов]] — 2004 йыл # [[Абдулхаҡ Игебаев]] — 2010 йыл # [[Ҡәҙим Аралбаев]] — 2011 йыл # [[Факиһа Туғыҙбаева]] — 2014 йыл # [[Гөлфиә Юнысова]] — 2015 йыл. # [[Хәсән Назар]] — 2017 йыл # [[Тамара Ғәниева]] — 2019 йыл # [[Рауил Шаммас]] — 2021 йыл # [[Рәшит Шәкүр]] — 2021 йыл # [[Роберт Паль]] — 2021 йыл == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Башҡортостандың халыҡ яҙыусылары]] * [[Башҡортостандың халыҡ сәсәндәре]] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == [http://mintrudrb.ru/upload/docs/zakon271-%D0%B7.pdf Закон о государственных наградах и почётных званиях Республики Башкортостан] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170329122150/http://mintrudrb.ru/upload/docs/zakon271-%D0%B7.pdf |date=2017-03-29 }}{{ref-ru}} {{Башҡортостандың халыҡ шағирҙары}} {{Башҡортостандың халыҡ сәсәндәре}} {{Башҡортостандың халыҡ яҙыусылары}} [[Категория:Башҡортостандың халыҡ шағирҙары]] [[Категория:Башҡортостандың маҡтаулы исемдәре]] crg3qhusz36bb2qiqqy25ekjlscss1o Вторая (Шидс, Шибс) (Абин ҡушылдығы) 0 20760 1146895 722951 2022-07-24T06:10:20Z Visem 8715 wikitext text/x-wiki {{Река |Название = Вторая (Шидс, Шибс) |исеме = |Изображение = |рәсем киңлеге = |Подпись = |Карта = |карта киңлеге = |Подпись карты = |Длина = 22 |Площадь бассейна = 225 |Бассейн = Варнавинск гидроузеле һыу объекттары |Бассейн рек = Кубань |Расход воды = |Место измерения = |Исток = |Местоположение истока = |Высота истока = |s_lat_dir = |s_lat_deg = |s_lat_min = |s_lat_sec = |s_lon_dir = |s_lon_deg = |s_lon_min = |s_lon_sec = |Устье = Абин йылғаһының һул ярына тамағынан 4,2 км өҫтәрәк |Местоположение устья = |Высота устья = |m_lat_dir = |m_lat_deg = |m_lat_min = |m_lat_sec = |m_lon_dir = |m_lon_deg = |m_lon_min = |m_lon_sec = |Уклон реки = |Страна = {{Флагификация|Рәсәй}} |Регион = Краснодар крайы |Категория на Викискладе = }} '''Вторая (Шидс, Шибс)''' — [[Рәсәй]] йылғаһы. [[Краснодар крайы]]<ref name='РФГМ'>{{cite journal|title=Гидротехник ҡоролмалар һәм дәүләт һыу кадастрының Рәсәй Үҙәк реестры}}</ref> биләмәләрендә аға. Йылға Абин йылғаһының һул ярына тамағынан 4,2 км өҫтәрәк ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 22 км. == Һыу реестры мәғлүмәттәре == [[Рәсәй дәүләт һыу реестры]] мәғлүмәте буйынса йылға [[Кубань һыу бассейны округы]]нда урынлашҡан, [[һыу хужалығы участкаһы]] — Варнавинск гидроузеле һыу объекттары. Бәләкәй йылға бассейны — бассейны юҡ, йылға бассейны — Кубань<ref name='Рәсәй МСР'/>. [[Һыу ресурстарының федераль агентлығы]] мәғлүмәте буйынса <ref name='Рәсәй МСР'>{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=172646|title=РФ һыу реестры: Вторая (Шидс, Шибс)}}</ref>: * Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 06020001912108100005907 * Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 108100590 * Бассейн коды — 06.02.00.019 * ГӨ буйынса һаны (номеры) — 08 * ГӨ буйынса сығарылыш — 1 == Иҫкәрмәләр == {{reflist}} == Һылтанмалар == * [http://www.mnr.gov.ru/ Рәсәй Федерацияһы тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлығы] {{тикшерелмәгән йылға}} [[Категория:Краснодар крайы йылғалары]] {{hydro-stub}} dp7rvbcmi4fvo1rmlcvw1dujnwmra61 Зарипов Айрат Йәнсура улы 0 27431 1146831 1016439 2022-07-23T15:51:21Z Рөстәм Нурыев 43 /* Ғилми эшмәкәрлеге */ wikitext text/x-wiki {{ФШ|Зарипов}} {{Ук}} '''Зарипов Айрат Йәнсура (Янсур) улы''' ([[12 октябрь]] [[1962 йыл]]) — ғалим-социолог, философия фәндәре докторы, Башҡортостан Фәндәр Академияһында Фәлсәфә буйынса фәнни кәңәшмәнең ғилми сәркәтибе, Рәсәйҙең Халыҡ-ара эштәр буйынса Советы эксперты<ref>[http://ir.russiancouncil.ru/person/zaripov-ayrat-yansurovich/ Мәғлүмәт белешмәһе «Рәсәйҙә халыҡ ара ғилми хеҙмәттәр»]</ref>. [[Ҡорбанова Ғәфифә Мәғәфүр ҡыҙы]]ның улы. == Биографияһы == Айрат Йәнсура улы Зарипов 1962 йылдың 12 октябрендә [[Башҡорт АССР-ы]]ның [[Мәсетле районы]] [[Ләмәҙтамаҡ]] ауылында тыуған. 1979 йылда [[Оло Ыҡтамаҡ]] урта мәктәбен тамамлай. 1984 йылда [[М. Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия университеты|Башҡорт дәүләт педагогия институтын]], 1994 йылда [[Өфө дәүләт авиация техник университеты]] аспиратураһын тамамлай. Хеҙмәт юлын 1986 йылда [[Оло Аҡа]] урта мәктәбендә уҡытыусы булып башлай. 1987 йылдан [[Өфө]] ҡалаһында йәшәй һәм эшләй. Башта [[Башҡортостан Республикаһының Милли музейы]]нда ғилми хәҙмәткәр, музей һаҡлаусы баш хеҙмәткәр булып эшләй. 1995 йылда [[Өфө дәүләт авиация техник университеты]]ның фәлсәфә кафедраһына эшкә күсә һәм элеге көнгә тиклем даими эшләй. Һуңғы эш дәрәжәһе — кафера мөдиренең фән буйынса урынбаҫары. Бер үк ваҡытта 1997—2007 йылдарҙа «[[Башҡорт энциклопедияһы]]» ғилми нәшриәтенең киң мәғлүмәт саралары бүлегендә мөхәррир булып эшләй. == Ғилми эшмәкәрлеге == Этнос-ара мөнәсәбәттәрҙең, этник аңдың һәм үҙаңдың теоретик проблемаларын, этноконфликтологияны, этник мәҙәниәтте, тел һәм мәғарифты, хәҙерге сит ил философияһын һәм уның ағымдарын тикшереү менән шөғөлләнә. 150-нән ашыу фәнни хеҙмәт, шул иҫәптән 10 монография авторы. == Ғилми эштәре == * Социальная структура и социальная стратификация. Уфа, 2009 (в соавторстве). {{ref-ru}} * Этническое сознание и этническая идентичность. Уфа, 2009 (в соавторстве). {{ref-ru}} * Этнополитическое движение как социальный феномен. Уфа, 2000 (в соавторстве). {{ref-ru}} * Общие проблемы этногенеза и научная теория//Журнал социологии и социальной антропологии. 1999. Том II. Выпуск 4. {{ref-ru}} * Грани этнической идентификации//Социальные исследования. 1997. № 8 (в соавторстве). {{ref-ru}} == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанма == * {{БЭ|85351|}} * [http://ir.russiancouncil.ru/person/zaripov-ayrat-yansurovich/ Зарипов Айрат Янсурович] [[Категория:Башҡорт дәүләт педагогия университетын тамамлаусылар]] [[Категория:Өфө дәүләт авиация техник университеты уҡытыусылары]] 2mj8jx9f4rqm9vln7j40r54bb6br89v Еманча 0 52375 1146896 727033 2022-07-24T06:19:50Z Visem 8715 wikitext text/x-wiki {{Река |Название = Еманча |Оригинальное название = |Изображение = |Подпись = |Карта = |Подпись карты = |Длина = 35 |Площадь бассейна = 401 |Бассейн = [[Азов диңгеҙе]] |Бассейн рек = Дон (бассейндың рәсәй өлөшө) |Расход воды = |Место измерения = |Исток = |Местоположение истока = |Высота истока = |s_lat_dir = N |s_lat_deg = |s_lat_min = |s_lat_sec = |s_lon_dir = E |s_lon_deg = |s_lon_min = |s_lon_sec = |Устье = Девица |Местоположение устья = уң ярына тамағынан 21 км өҫтәрәк |Высота устья = |m_lat_dir = N |m_lat_deg = |m_lat_min = |m_lat_sec = |m_lon_dir = E |m_lon_deg = |m_lon_min = |m_lon_sec = |Уклон реки = |Страна = Рәсәй |Регион = Воронеж өлкәһе, Липецк өлкәһе, Белгород өлкәһе, Курск өлкәһе |Район = |Позиционная карта = Рәсәй Воронеж өлкәһе |Категория на Викискладе = }} '''Еманча''' — [[Рәсәй]]ҙәге йылға. [[Воронеж өлкәһе]], [[Липецк өлкәһе]], [[Белгород өлкәһе]], [[Курск өлкәһе]]<ref name='РФГМ'>{{cite journal|title=Рәсәй гидротехник ҡоролмалар регистры һәм дәүләт һыу кадастры үҙәге}}</ref> биләмәләрендә аға. Йылға Девица йылғаһының уң ярына тамағынан 21 км өҫтәрәк ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 35 км. == Һыу реестры мәғлүмәттәре == [[Рәсәй дәүләт һыу реестры]] мәғлүмәте буйынса йылға [[Дон һыу бассейны округы]]нда урынлашҡан, [[һыу хужалығы участкаһы]] — [[Дон]] йылғаһы [[Задонск]] ҡалаһынан [[Лиски]] ҡалаһына тиклем, [[Воронеж (йылға)|Воронежот]] (башынан [[Воронеж һыуһаҡлағысы]]на тиклем) һәм Тихая [[Сосна (йылға)|Сосна]] йылғаларын индермәйенсә. Бәләкәй йылға бассейны (йылға эске бассейны) — Дон ҡушылдыҡтары бассейны, Хопр ҡушылғанға тиклем, йылға бассейны — Дон (бассейндың рәсәй өлөшө)<ref name='Рәсәй МСР'/>. [[Һыу ресурстарының федераль агентлығы]] тарафынан әҙерләнгән Рәсәй Федерацияһы территорияһын һыу хужалығы буйынса районлау геоинформация системаһы мәғлүмәттәре буйынса<ref name='Рәсәй МСР'>{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=170239|title=РФ һыу реестры: Еманча}}</ref>: * Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 05010100812107000002358 * Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 107000235 * Бассейн коды — 05.01.01.008 * ГӨ буйынса томы — 07 * ГӨ буйынса сығарылыш — 0 == Иҫкәрмәләр == {{reflist}} == Һылтанмалар == * [http://www.mnr.gov.ru/ Рәсәй Федерацияһы тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлығы] {{тикшерелмәгән йылға}} [[Категория:Воронеж өлкәһе йылғалары]] [[Категория:Липецк өлкәһе йылғалары]] [[Категория:Белгород өлкәһе йылғалары]] [[Категория:Курск өлкәһе йылғалары]] {{hydro-stub}} m58wn719e6f03avj1k2mezms3lg2vg3 Молог 0 58108 1146898 730700 2022-07-24T08:18:23Z ZUFAr 191 wikitext text/x-wiki {{Река |Название = Молог |Оригинальное название = |Изображение = |Подпись = |Карта = |Подпись карты = |Длина = 52 |Площадь бассейна = 284 |Бассейн = [[Каспий диңгеҙе]] |Бассейн рек = Кама |Расход воды = |Место измерения = |Исток = |Местоположение истока = |Высота истока = |s_lat_dir = N |s_lat_deg = |s_lat_min = |s_lat_sec = |s_lon_dir = E |s_lon_deg = |s_lon_min = |s_lon_sec = |Устье = Берёзовка |Местоположение устья = уң ярына тамағынан 48 км өҫтәрәк |Высота устья = |m_lat_dir = N |m_lat_deg = |m_lat_min = |m_lat_sec = |m_lon_dir = E |m_lon_deg = |m_lon_min = |m_lon_sec = |Уклон реки = |Страна = Рәсәй |Регион = Коми Республикаһы |Район = |Позиционная карта = Рәсәй Пермь крайы |Категория на Викискладе = }} '''Молог''' — [[Рәсәй]]ҙәге йылға. Коми Республикаһы<ref name='РФГМ'>{{cite journal|title=Рәсәй гидротехник ҡоролмалар регистры һәм дәүләт һыу кадастры үҙәге}}</ref> биләмәләрендә аға. Йылға Берёзовка йылғаһының уң ярына тамағынан 48 км өҫтәрәк ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 52 км. == Һыу реестры мәғлүмәттәре == [[Рәсәй дәүләт һыу реестры]] мәғлүмәте буйынса йылға [[Кама һыу бассейны округы]]нда урынлашҡан, [[һыу хужалығы участкаһы]] — [[Кама]] йылғаһы [[Бондюг]] ауылы янындағы һыу үлсәү посынан [[Березники]] ҡалаһына тиклем. Бәләкәй йылға бассейны (йылға эске бассейны) — Кама ҡушылдыҡтары бассейны, Ағиҙел ҡушылғанға тиклем, йылға бассейны — Кама<ref name='Рәсәй МСР'/>. [[Һыу ресурстарының федераль агентлығы]] тарафынан әҙерләнгән Рәсәй Федерацияһы территорияһын һыу хужалығы буйынса районлау геоинформация системаһы мәғлүмәттәре буйынса<ref name='Рәсәй МСР'>{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=180471|title=РФ һыу реестры: Молог}}</ref>: * Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 10010100212111100006307 * Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 111100630 * Бассейн коды — 10.01.01.002 * ГӨ буйынса томы — 11 * ГӨ буйынса сығарылыш — 1 == Иҫкәрмәләр == {{reflist}} == Һылтанмалар == * [http://www.mnr.gov.ru/ Рәсәй Федерацияһы тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлығы] {{тикшерелмәгән йылға}} [[Категория:Коми Республикаһы йылғалары]] {{hydro-stub}} ngivdmf46oqlt9lhvpqidjy3kd8ww8d Таловка 0 64785 1146894 724814 2022-07-24T06:08:44Z Visem 8715 wikitext text/x-wiki {{Река |Название = Таловка |Оригинальное название = |Изображение = |Подпись = |Карта = |Подпись карты = |Длина = 36 |Площадь бассейна = |Бассейн = [[Кара диңгеҙе]], [[Төньяҡ Боҙло океан]] |Бассейн рек = (Үрге) Обь, Иртыш ҡушылғанға тиклем |Расход воды = |Место измерения = |Исток = |Местоположение истока = |Высота истока = |s_lat_dir = N |s_lat_deg = |s_lat_min = |s_lat_sec = |s_lon_dir = E |s_lon_deg = |s_lon_min = |s_lon_sec = |Устье = |Местоположение устья = |Высота устья = |m_lat_dir = N |m_lat_deg = |m_lat_min = |m_lat_sec = |m_lon_dir = E |m_lon_deg = |m_lon_min = |m_lon_sec = |Уклон реки = |Страна = Рәсәй |Регион = Алтай крайы, Алтай Республикаһы |Район = |Позиционная карта = Рәсәй Алтай крайы |Категория на Викискладе = }} '''Таловка''' — [[Рәсәй]]ҙәге йылға. [[Алтай крайы]], [[Алтай Республикаһы]]<ref name='РФГМ'>{{cite journal|title=Рәсәй гидротехник ҡоролмалар регистры һәм дәүләт һыу кадастры үҙәге}}</ref> биләмәләрендә аға. Йылға КАР/ОБЬ/3550/266 ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 36 км. == Һыу реестры мәғлүмәттәре == [[Рәсәй дәүләт һыу реестры]] мәғлүмәте буйынса йылға [[Үрге Обь һыу бассейны округы]]нда урынлашҡан, [[һыу хужалығы участкаһы]] — [[Обь]] йылғаһы [[Бия]] һәм [[Катунь]] йылғалары ҡушылған урындан [[Барнаул]] ҡалаһына тиклем, [[Алей (йылға)|Алей]] йылғаһын индермәйенсә . Бәләкәй йылға бассейны (йылға эске бассейны) — (Үрге) Обь ҡушылдыҡтары бассейны, Томь ҡушылғанға тиклем, йылға бассейны — (Үрге) Обь, Иртыш ҡушылғанға тиклем<ref name='Рәсәй МСР'/>. [[Һыу ресурстарының федераль агентлығы]] тарафынан әҙерләнгән Рәсәй Федерацияһы территорияһын һыу хужалығы буйынса районлау геоинформация системаһы мәғлүмәттәре буйынса<ref name='Рәсәй МСР'>{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=188115|title=РФ һыу реестры: Кочегар шишмәһе}}</ref>: * Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 13010200312115100009907 * Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 115100990 * Бассейн коды — 13.01.02.003 * ГӨ буйынса томы — 15 * ГӨ буйынса сығарылыш — 1 == Иҫкәрмәләр == {{reflist}} == Һылтанмалар == * [http://www.mnr.gov.ru/ Рәсәй Федерацияһы тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлығы] {{тикшерелмәгән йылға}} [[Категория:Алтай крайы йылғалары]] [[Категория:Алтай Республикаһы йылғалары]] {{hydro-stub}} rc2achablq3mwy9qclckx23ra9lilc4 Шаммасов Рауил Сәхиулла улы 0 81640 1146837 1007637 2022-07-23T17:02:45Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki {{Яҙыусы |Исеме = Рауил Шаммас |Рәсеме = |Киңлек = |Рәсем аңлатмаһы = |Тыуған ваҡыттағы исеме = Шаммасов Рауил Сәхиулла улы |Псевдонимдары = |Тыуыу датаһы = 9.11.1930 |Тыуған урыны = [[Башҡорт АССР-ы]], Ҡарағош районы, Уразай ҡасабаһы<ref name="Х">Хәҙер {{ТУ|Стәрлебаш районы}}, [[Хәлекәй]] ауылы.</ref> |Вафат булыу датаһы = |Вафат булған урыны = |Гражданлығы = СССР, Россия |Эшмәкәрлек төрө = шағир, прозаик, тәржемәсе, журналист |Әүҙемлек йылдары = 1958 — |Йүнәлеше = |Жанр = [[шиғриәт]] |Әҫәрҙәренең телдәре = [[башҡорт теле|башҡорт]] |Дебют = ''«Таң йылмайыуы»'' (1967) |Премиялары = [[Бәләбәй районы]]ның [[Фәтих Кәрим]] исемендәге әҙәби премияһы (2013) |Наградалары = [[Башҡортостандың халыҡ шағиры]] (2021) {{Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)}} Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1994) |Ҡултамғаһы = |Lib = |Сайты = |Викикитапхана = |Викиөҙөмтә = |Викиһандыҡ = }} '''Шаммасов Рауил Сәхиулла улы''' ([[9 ноябрь]] [[1930 йыл]]) — [[башҡорт]] шағиры, прозаик, тәржемәсе һәм журналист, 1965 йылдан [[СССР]]-ҙың Журналистар, 1973 йылдан — [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. [[Башҡортостандың халыҡ шағиры]] (2021), [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1994), [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы ордены]] кавалеры (2015), [[Бәләбәй районы]]ның [[Фәтих Кәрим]] исемендәге әҙәби премияһы лауреаты (2013). == Биографияһы == Рауил Сәхиулла улы Шаммасов (әҙәби псевдонимы Рауил Шаммас) 1930 йылдың 9 ноябрендә [[Башҡорт АССР-ы]]ның ул ваҡыттағы Ҡарағош районы Уразай ҡасабаһында<ref name="Х" /> крәҫтиән ғаиләһендә тыуған. 1952 йылда район үҙәге [[Стәрлебаш]] ауылындағы 1-се һанлы урта мәктәпте тамамлағас, элекке Матрай (хәҙерге [[Йылайыр районы|Йылайыр]]) районының [[Һабыр (Йылайыр районы)|Һабыр]] ете йыллыҡ мәктәбендә, 1956 йылдан [[Стәрлебаш районы]]ның [[Йәшергән]] урта мәктәбендә балалар уҡыта. 1958 йылда үҙ районының ул саҡтағы «Знамя коммунизма» — «Коммунизм байрағы» (аҙаҡтан «Стәрлебаш шишмәләре») гәзитендә әҙәби хеҙмәткәр булып эш башлай. Төп хеҙмәтенән айырылмай, [[Стәрлетамаҡ]] педагогия институтының филология факультетына уҡырға керә һәм уны ситтән тороп 1960 йылда тамамлай. 1962 йылда [[Ҡыҙыл таң (гәзит)|«Ҡыҙыл таң»]] республика гәзите редакцияһына күсә, яуаплы сәркәтип урынбаҫары, 1968—1970 йылдарҙа бүлек мөдире була. 1972—1981 йылдарҙа [[Башҡортостан китап нәшриәте]]ндә әҙәби мөхәррир вазифаһын башҡара. 1982—1984 йылдарҙа СССР Тыныслыҡты яҡлау комитетының Башҡортостан бүлексәһендә яуаплы хеҙмәткәр. Аҙаҡтан 1995 йылға тиклем Башҡортостан Яҙыусылар союзы аппаратында эшләй, шул иҫәптән пропаганда бюроһын етәкләй. Бер ни тиклем ваҡыт [[Һәнәк (журнал)|«Һәнәк»]] журналында әҙәби хеҙмәткәр булып та эшләп ала. [[Башҡортостан Республикаһы Башлығы]]ның 2021 йылдың 18 ғинуарындағы указы менән Рауил Шаммасҡа «Башҡортостандың халыҡ шағиры» тигән маҡтаулы исем бирелде<ref>[https://www.bashinform.ru/bash/1558949/ Рауил Шаммасҡа «Башҡортостандың халыҡ шағиры» тигән маҡтаулы исем бирелде. «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 15 февраль 2021 йыл]{{V|15|02|2021}}</ref>. == Ижади эшмәкәрлеге == Рауил Шаммас үҙен киң ҡырлы, тәү сиратта лирик философияға, күңелсән юморға һәм үткер сатираға тоғро шағир итеп танытты. Уның әҫәрҙәрендә илһөйәрлек хистәре өҫтөнлөк итә, ул ерҙәге тормошто дауам итеүсе әсәләргә дан йырлай, тормошсанлыҡ идеяларын тәүге урынға ҡуя. Әҙип үҙенең «Уттар» (1964), «Онотмағыҙ беҙҙе, тереләр» (1968), «Йөрәк алмаһы» (1974), «Утлы дәфтәр» (1988) поэмаларында һәм ҡайһы бер башҡа әҫәрҙәрендә совет халҡының [[Бөйөк Ватан һуғышы]]ндағы тиңһеҙ батырлығын маҡтай, фашизмды үҙ өңөндә дөмөктәргән ҡыйыу яугирҙәрҙең иҫтәлеге мәңге һаҡланасағын ышаныслы дәлилләй. Шағирҙың арыу ғына һандағы поэма һәм балладаһы халыҡ ижадының сағыу өлгөләрендәге уй-фекергә нигеҙләнеп ижад ителгән. Ике тиҫтәнән артыҡ китап авторы Рауил Шаммастың әҫәрҙәре [[белорус теле|белорус]], [[рус теле|рус]], [[украин теле|украин]], [[ҡараҡалпаҡ теле|ҡараҡалпаҡ]], [[мари теле|мари]], [[татар теле|татар]] һәм башҡа телдәрҙә нәшер ителгән. Уның шиғырҙарына билдәле композиторҙар [[Низаметдинов Салауат Әхмәҙи улы|Салауат Низаметдинов]], [[Рим Хәсәнов]], [[Тәлғәт Шәрипов]] һәм башҡалар тиҫтәләгән йыр ижад иткән. Рауил Шаммас тәржемә өлкәһендә лә әүҙем генә хеҙмәт күрһәткән әҙип. Ул билдәле [[рус теле|рус]] совет шағиры [[Самуил Маршак]]тың, шулай уҡ [[ҡаҙаҡ теле|ҡаҙаҡ]], [[ҡараҡалпаҡ теле|ҡараҡалпаҡ]], [[мари теле|мари]], [[украин теле|украин]] һәм [[сыуаш теле|сыуаш]] авторҙарының шиғырҙарын [[башҡорт теле]]нә тәржемә итеп баҫтырҙы. 2015 йылдың мартында [[«Китап» нәшриәте]]ндә әҙиптең Һайланма әҫәрҙәренең I томы донъя күрҙе. Баҫманың беренсе бүлегендә уның 2010—2014 йылдарҙа ижад ителгән яңы шиғырҙары һәм поэмалары, икенсеһендә — бынан алдағы төрлө йылдарҙа баҫылған әҫәрҙәре тупланған. Өсөнсө бүлектә шағирҙың «Уттар», «Йөрәк алмаһы», «Ҡайын һуты», «Ҡыҙыл тоҙ», «Ылау» һәм башҡа поэмалары урынлаштырылған. Меңләгән китап уҡыусылар Рауил Шаммасты «изгелекле, яҡты күңелле шағир» итеп белә, сөнки «уның лирик геройҙары һәр ваҡыт яҡшылыҡҡа ышана, матурлыҡҡа, ғәҙеллеккә ынтыла. Шағир төрлө темаларға мөрәжәғәт итә, ижады төрлө тарихи дәүерҙәрҙе үҙ эсенә ала. Иң мөһиме — әҫәрҙәрендәге һәр образды, һәр фекерҙе үҙ йөрәге аша үткәргән». == Китаптары == {{refbegin|2}} * Таң йылмайыуы: Шиғырҙар. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1967. — 46 бит. * Уттар: Поэма һәм шиғырҙар. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1969. — 30 бит. * Донъя йөгө: Шиғырҙар. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1972. — 80 бит. * Ҡояшлы тәҙрәләр: Шиғырҙар һәм поэма. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1974. — 96 бит. * Шишмәле тау: Шиғырҙар. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1976. — 112 бит. * Ҡар һыуҙары китә: Шиғырҙар. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1978. — 80 бит. * Йән йәшәртер йәмдәрем: Шиғырҙар, поэмалар. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1980. — 224 бит. * Күперһеҙ йылға: Повесть. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1982. — 238 бит. * Тамсылар йырлап тама: Шиғырҙар, поэмалар. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1987. — 96 бит. * Березовый сок: Стихи и поэмы. — М.: Современник, 1987. — 64 стр. {{ref-ru}} * Муйыллы туғай: Ике повесть. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1987. — 280 бит. * Ғүмер гөлдәмәһе: Шиғырҙар һәм поэма. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1990. — 184 бит. * Яраларҙы һөйөү дауалар: Шиғырҙар, поэмалар, балладалар. — Өфө: Китап, 1995. — 224 бит. * Гомер учагымның кузлары: Шиғырҙар. — Өфө: Китап, 1999. — 192 бит. * Аҡыл таяғы: Шиғырҙар. — Өфө: Китап, 2002. — 120 бит. * Кеше тиҙəр һинең затыңды: Шиғырҙар. — Өфө: Китап, 2005. — 240 бит. * Һайланма әҫәрҙәр. I том: Шиғырҙар һәм поэмалар. — Өфө: Китап, 2015. — бит. {{refend}} == Тәржемәләре == * Маршак С. Радуга дуга: стихи и сказка. для детей. — Уфа: Башкнигоиздат, 1973. — 96 с. * Цеткин К. Воспоминания о Ленине. — Уфа: Башкнигоиздат, 1974.- 56 с. == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * Башҡортостандың халыҡ шағиры (2021) * [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы ордены]] (2015)<ref>[http://www.bashinform.ru/news/797614-v-ufe-na-torzhestvennom-zakrytii-goda-literatury-pisatelyu-aleksandru-prokhanovu-vruchili-aksakovsku/ В Уфе на торжественном закрытии Года литературы писателю Александру Проханову вручили Аксаковскую премию. «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 2015, 17 декабрь]{{ref-ru}}</ref> * [[Башҡорт АССР-ы]] Юғары Советының Маҡтау грамотаһы. * Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1994) * [[Бәләбәй районы]]ның Фатих Кәрим исемендәге премияһы (2013) == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Сығанаҡтар == * {{БЭ2013У|index.php/prosmotr/2-statya/1574-shammas-shammasov-ravil-sakhiullovich}} * Ғәйнуллин М. Ф., [[Хөсәйенов Ғ. Б.]] Совет Башҡортостаны яҙыусылары. Биобиблиографик белешмә. Тулыландырылған, төҙәтелгән икенсе баҫма. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1988. — 400 бит. * Писатели земли башкирской. Справочник / Сост.: Р. Н. Баимов, Г. Н. Гареева, Р. Х. Тимергалина. — Уфа: Китап, 2006. — 496 с.{{ref-ru}} == Һылтанмалар == * {{cite web|author=Аралбаева Л.|url=http://www.bashinform.ru/news/797614-v-ufe-na-torzhestvennom-zakrytii-goda-literatury-pisatelyu-aleksandru-prokhanovu-vruchili-aksakovsku/|title=В Уфе на торжественном закрытии Года литературы писателю Александру Проханову вручили Аксаковскую премиюdate=2015-12-17|publisher=[[Башинформ|«Башинформ»]]{{ref-ru}}|accessdate=2015-12-17}} * [http://www.wiki02.ru/encyclopedia/Shammas_Shammasov_Ravil_Sahiullovich/t/16339 Башкортостан. Энциклопедия. Равиль Шаммас (Равиль Сахиуллович Шаммасов)]{{ref-ru}} * [http://yeshlek.livejournal.com/102102.html Рәзилә Ырыҫҡужина.Туғанлыҡ һәм поэзия байрамы. «Йәшлек» гәзите, 2013, 26 март] * [http://www.bashinform.ru/bash/711992/#ixzz3VDAdJUr0 Рауил Шаммастың һайланма әҫәрҙәренең беренсе томы донъя күрҙе] [[Категория:Башҡортостандың халыҡ шағирҙары]] [[Категория:СССР Яҙыусылар союзы ағзалары]] [[Категория:СССР Журналистар союзы ағзалары]] [[Категория:Башҡортостан Яҙыусылар союзы ағзалары]] [[Категория:Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәрҙәре]] [[Категория:Башҡорт шағирҙары]] [[Категория:Стәрлетамаҡ дәүләт педагогия институтын тамамлаусылар]] [[Категория:Тәржемәселәр]] [[Категория:Ф. Кәрим исемендәге премия (Бәләбәй районы) лауреаттары]] [[Категория:«Ҡыҙыл таң» гәзите журналистары]] [[Категория:«Һәнәк» журналы хеҙмәткәрҙәре]] [[Категория:«Китап» нәшриәте хеҙмәткәрҙәре]] fbyik1e1zd15qfenv8uyy2p01g3f423 1146841 1146837 2022-07-23T17:22:07Z Баныу 28584 wikitext text/x-wiki {{Яҙыусы |Исеме = Рауил Шаммас |Рәсеме = |Киңлек = |Рәсем аңлатмаһы = |Тыуған ваҡыттағы исеме = Шаммасов Рауил Сәхиулла улы |Псевдонимдары = |Тыуыу датаһы = 9.11.1930 |Тыуған урыны = [[Башҡорт АССР-ы]], Ҡарағош районы, Уразай ҡасабаһы<ref name="Х">Хәҙер {{ТУ|Стәрлебаш районы}}, [[Хәлекәй]] ауылы.</ref> |Вафат булыу датаһы = |Вафат булған урыны = |Гражданлығы = СССР, Россия |Эшмәкәрлек төрө = шағир, прозаик, тәржемәсе, журналист |Әүҙемлек йылдары = 1958 — |Йүнәлеше = |Жанр = [[шиғриәт]] |Әҫәрҙәренең телдәре = [[башҡорт теле|башҡорт]] |Дебют = ''«Таң йылмайыуы»'' (1967) |Премиялары = [[Бәләбәй районы]]ның [[Фәтих Кәрим]] исемендәге әҙәби премияһы (2013) |Наградалары = [[Башҡортостандың халыҡ шағиры]] (2021) {{Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)}} Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1994) |Ҡултамғаһы = |Lib = |Сайты = |Викикитапхана = |Викиөҙөмтә = |Викиһандыҡ = }} '''Шаммасов Рауил Сәхиулла улы''' ([[9 ноябрь]] [[1930 йыл]]) — [[башҡорт]] шағиры, прозаик, тәржемәсе һәм журналист, 1965 йылдан [[СССР]]-ҙың Журналистар, 1973 йылдан — [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. [[Башҡортостандың халыҡ шағиры]] (2021), [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1994), [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы ордены]] кавалеры (2015), [[Бәләбәй районы]]ның [[Фәтих Кәрим]] исемендәге әҙәби премияһы лауреаты (2013), Башҡортостан Республикаһының халыҡ шағиры (2021). == Биографияһы == Рауил Сәхиулла улы Шаммасов (әҙәби псевдонимы Рауил Шаммас) 1930 йылдың 9 ноябрендә [[Башҡорт АССР-ы]]ның ул ваҡыттағы Ҡарағош районы Уразай ҡасабаһында<ref name="Х" /> крәҫтиән ғаиләһендә тыуған. 1952 йылда район үҙәге [[Стәрлебаш]] ауылындағы 1-се һанлы урта мәктәпте тамамлағас, элекке Матрай (хәҙерге [[Йылайыр районы|Йылайыр]]) районының [[Һабыр (Йылайыр районы)|Һабыр]] ете йыллыҡ мәктәбендә, 1956 йылдан [[Стәрлебаш районы]]ның [[Йәшергән]] урта мәктәбендә балалар уҡыта. 1958 йылда үҙ районының ул саҡтағы «Знамя коммунизма» — «Коммунизм байрағы» (аҙаҡтан «Стәрлебаш шишмәләре») гәзитендә әҙәби хеҙмәткәр булып эш башлай. Төп хеҙмәтенән айырылмай, [[Стәрлетамаҡ]] педагогия институтының филология факультетына уҡырға керә һәм уны ситтән тороп 1960 йылда тамамлай. 1962 йылда [[Ҡыҙыл таң (гәзит)|«Ҡыҙыл таң»]] республика гәзите редакцияһына күсә, яуаплы сәркәтип урынбаҫары, 1968—1970 йылдарҙа бүлек мөдире була. 1972—1981 йылдарҙа [[Башҡортостан китап нәшриәте]]ндә әҙәби мөхәррир вазифаһын башҡара. 1982—1984 йылдарҙа СССР Тыныслыҡты яҡлау комитетының Башҡортостан бүлексәһендә яуаплы хеҙмәткәр. Аҙаҡтан 1995 йылға тиклем Башҡортостан Яҙыусылар союзы аппаратында эшләй, шул иҫәптән пропаганда бюроһын етәкләй. Бер ни тиклем ваҡыт [[Һәнәк (журнал)|«Һәнәк»]] журналында әҙәби хеҙмәткәр булып та эшләп ала. [[Башҡортостан Республикаһы Башлығы]]ның 2021 йылдың 18 ғинуарындағы указы менән Рауил Шаммасҡа «Башҡортостандың халыҡ шағиры» тигән маҡтаулы исем бирелде<ref>[https://www.bashinform.ru/bash/1558949/ Рауил Шаммасҡа «Башҡортостандың халыҡ шағиры» тигән маҡтаулы исем бирелде. «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 15 февраль 2021 йыл]{{V|15|02|2021}}</ref>. == Ижади эшмәкәрлеге == Рауил Шаммас үҙен киң ҡырлы, тәү сиратта лирик философияға, күңелсән юморға һәм үткер сатираға тоғро шағир итеп танытты. Уның әҫәрҙәрендә илһөйәрлек хистәре өҫтөнлөк итә, ул ерҙәге тормошто дауам итеүсе әсәләргә дан йырлай, тормошсанлыҡ идеяларын тәүге урынға ҡуя. Әҙип үҙенең «Уттар» (1964), «Онотмағыҙ беҙҙе, тереләр» (1968), «Йөрәк алмаһы» (1974), «Утлы дәфтәр» (1988) поэмаларында һәм ҡайһы бер башҡа әҫәрҙәрендә совет халҡының [[Бөйөк Ватан һуғышы]]ндағы тиңһеҙ батырлығын маҡтай, фашизмды үҙ өңөндә дөмөктәргән ҡыйыу яугирҙәрҙең иҫтәлеге мәңге һаҡланасағын ышаныслы дәлилләй. Шағирҙың арыу ғына һандағы поэма һәм балладаһы халыҡ ижадының сағыу өлгөләрендәге уй-фекергә нигеҙләнеп ижад ителгән. Ике тиҫтәнән артыҡ китап авторы Рауил Шаммастың әҫәрҙәре [[белорус теле|белорус]], [[рус теле|рус]], [[украин теле|украин]], [[ҡараҡалпаҡ теле|ҡараҡалпаҡ]], [[мари теле|мари]], [[татар теле|татар]] һәм башҡа телдәрҙә нәшер ителгән. Уның шиғырҙарына билдәле композиторҙар [[Низаметдинов Салауат Әхмәҙи улы|Салауат Низаметдинов]], [[Рим Хәсәнов]], [[Тәлғәт Шәрипов]] һәм башҡалар тиҫтәләгән йыр ижад иткән. Рауил Шаммас тәржемә өлкәһендә лә әүҙем генә хеҙмәт күрһәткән әҙип. Ул билдәле [[рус теле|рус]] совет шағиры [[Самуил Маршак]]тың, шулай уҡ [[ҡаҙаҡ теле|ҡаҙаҡ]], [[ҡараҡалпаҡ теле|ҡараҡалпаҡ]], [[мари теле|мари]], [[украин теле|украин]] һәм [[сыуаш теле|сыуаш]] авторҙарының шиғырҙарын [[башҡорт теле]]нә тәржемә итеп баҫтырҙы. 2015 йылдың мартында [[«Китап» нәшриәте]]ндә әҙиптең Һайланма әҫәрҙәренең I томы донъя күрҙе. Баҫманың беренсе бүлегендә уның 2010—2014 йылдарҙа ижад ителгән яңы шиғырҙары һәм поэмалары, икенсеһендә — бынан алдағы төрлө йылдарҙа баҫылған әҫәрҙәре тупланған. Өсөнсө бүлектә шағирҙың «Уттар», «Йөрәк алмаһы», «Ҡайын һуты», «Ҡыҙыл тоҙ», «Ылау» һәм башҡа поэмалары урынлаштырылған. Меңләгән китап уҡыусылар Рауил Шаммасты «изгелекле, яҡты күңелле шағир» итеп белә, сөнки «уның лирик геройҙары һәр ваҡыт яҡшылыҡҡа ышана, матурлыҡҡа, ғәҙеллеккә ынтыла. Шағир төрлө темаларға мөрәжәғәт итә, ижады төрлө тарихи дәүерҙәрҙе үҙ эсенә ала. Иң мөһиме — әҫәрҙәрендәге һәр образды, һәр фекерҙе үҙ йөрәге аша үткәргән». == Китаптары == {{refbegin|2}} * Таң йылмайыуы: Шиғырҙар. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1967. — 46 бит. * Уттар: Поэма һәм шиғырҙар. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1969. — 30 бит. * Донъя йөгө: Шиғырҙар. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1972. — 80 бит. * Ҡояшлы тәҙрәләр: Шиғырҙар һәм поэма. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1974. — 96 бит. * Шишмәле тау: Шиғырҙар. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1976. — 112 бит. * Ҡар һыуҙары китә: Шиғырҙар. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1978. — 80 бит. * Йән йәшәртер йәмдәрем: Шиғырҙар, поэмалар. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1980. — 224 бит. * Күперһеҙ йылға: Повесть. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1982. — 238 бит. * Тамсылар йырлап тама: Шиғырҙар, поэмалар. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1987. — 96 бит. * Березовый сок: Стихи и поэмы. — М.: Современник, 1987. — 64 стр. {{ref-ru}} * Муйыллы туғай: Ике повесть. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1987. — 280 бит. * Ғүмер гөлдәмәһе: Шиғырҙар һәм поэма. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1990. — 184 бит. * Яраларҙы һөйөү дауалар: Шиғырҙар, поэмалар, балладалар. — Өфө: Китап, 1995. — 224 бит. * Гомер учагымның кузлары: Шиғырҙар. — Өфө: Китап, 1999. — 192 бит. * Аҡыл таяғы: Шиғырҙар. — Өфө: Китап, 2002. — 120 бит. * Кеше тиҙəр һинең затыңды: Шиғырҙар. — Өфө: Китап, 2005. — 240 бит. * Һайланма әҫәрҙәр. I том: Шиғырҙар һәм поэмалар. — Өфө: Китап, 2015. — бит. {{refend}} == Тәржемәләре == * Маршак С. Радуга дуга: стихи и сказка. для детей. — Уфа: Башкнигоиздат, 1973. — 96 с. * Цеткин К. Воспоминания о Ленине. — Уфа: Башкнигоиздат, 1974.- 56 с. == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * Башҡортостандың халыҡ шағиры (2021) * [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы ордены]] (2015)<ref>[http://www.bashinform.ru/news/797614-v-ufe-na-torzhestvennom-zakrytii-goda-literatury-pisatelyu-aleksandru-prokhanovu-vruchili-aksakovsku/ В Уфе на торжественном закрытии Года литературы писателю Александру Проханову вручили Аксаковскую премию. «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 2015, 17 декабрь]{{ref-ru}}</ref> * [[Башҡорт АССР-ы]] Юғары Советының Маҡтау грамотаһы. * Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1994) * [[Бәләбәй районы]]ның Фатих Кәрим исемендәге премияһы (2013) == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Сығанаҡтар == * {{БЭ2013У|index.php/prosmotr/2-statya/1574-shammas-shammasov-ravil-sakhiullovich}} * Ғәйнуллин М. Ф., [[Хөсәйенов Ғ. Б.]] Совет Башҡортостаны яҙыусылары. Биобиблиографик белешмә. Тулыландырылған, төҙәтелгән икенсе баҫма. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1988. — 400 бит. * Писатели земли башкирской. Справочник / Сост.: Р. Н. Баимов, Г. Н. Гареева, Р. Х. Тимергалина. — Уфа: Китап, 2006. — 496 с.{{ref-ru}} == Һылтанмалар == * {{cite web|author=Аралбаева Л.|url=http://www.bashinform.ru/news/797614-v-ufe-na-torzhestvennom-zakrytii-goda-literatury-pisatelyu-aleksandru-prokhanovu-vruchili-aksakovsku/|title=В Уфе на торжественном закрытии Года литературы писателю Александру Проханову вручили Аксаковскую премиюdate=2015-12-17|publisher=[[Башинформ|«Башинформ»]]{{ref-ru}}|accessdate=2015-12-17}} * [http://www.wiki02.ru/encyclopedia/Shammas_Shammasov_Ravil_Sahiullovich/t/16339 Башкортостан. Энциклопедия. Равиль Шаммас (Равиль Сахиуллович Шаммасов)]{{ref-ru}} * [http://yeshlek.livejournal.com/102102.html Рәзилә Ырыҫҡужина.Туғанлыҡ һәм поэзия байрамы. «Йәшлек» гәзите, 2013, 26 март] * [http://www.bashinform.ru/bash/711992/#ixzz3VDAdJUr0 Рауил Шаммастың һайланма әҫәрҙәренең беренсе томы донъя күрҙе] [[Категория:Башҡортостандың халыҡ шағирҙары]] [[Категория:СССР Яҙыусылар союзы ағзалары]] [[Категория:СССР Журналистар союзы ағзалары]] [[Категория:Башҡортостан Яҙыусылар союзы ағзалары]] [[Категория:Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәрҙәре]] [[Категория:Башҡорт шағирҙары]] [[Категория:Стәрлетамаҡ дәүләт педагогия институтын тамамлаусылар]] [[Категория:Тәржемәселәр]] [[Категория:Ф. Кәрим исемендәге премия (Бәләбәй районы) лауреаттары]] [[Категория:«Ҡыҙыл таң» гәзите журналистары]] [[Категория:«Һәнәк» журналы хеҙмәткәрҙәре]] [[Категория:«Китап» нәшриәте хеҙмәткәрҙәре]] o2l2xy8ghc6ry941464io5o0par7u84 1146843 1146841 2022-07-23T17:24:48Z Баныу 28584 wikitext text/x-wiki {{Яҙыусы |Исеме = Рауил Шаммас |Рәсеме = |Киңлек = |Рәсем аңлатмаһы = |Тыуған ваҡыттағы исеме = Шаммасов Рауил Сәхиулла улы |Псевдонимдары = |Тыуыу датаһы = 9.11.1930 |Тыуған урыны = [[Башҡорт АССР-ы]], Ҡарағош районы, Уразай ҡасабаһы<ref name="Х">Хәҙер {{ТУ|Стәрлебаш районы}}, [[Хәлекәй]] ауылы.</ref> |Вафат булыу датаһы = |Вафат булған урыны = |Гражданлығы = СССР, Россия |Эшмәкәрлек төрө = шағир, прозаик, тәржемәсе, журналист |Әүҙемлек йылдары = 1958 — |Йүнәлеше = |Жанр = [[шиғриәт]] |Әҫәрҙәренең телдәре = [[башҡорт теле|башҡорт]] |Дебют = ''«Таң йылмайыуы»'' (1967) |Премиялары = [[Бәләбәй районы]]ның [[Фәтих Кәрим]] исемендәге әҙәби премияһы (2013) |Наградалары = [[Башҡортостандың халыҡ шағиры]] (2021) {{Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)}} Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1994) |Ҡултамғаһы = |Lib = |Сайты = |Викикитапхана = |Викиөҙөмтә = |Викиһандыҡ = }} '''Шаммасов Рауил Сәхиулла улы''' ([[9 ноябрь]] [[1930 йыл]]) — [[башҡорт]] шағиры, прозаик, тәржемәсе һәм журналист, 1965 йылдан [[СССР]]-ҙың Журналистар, 1973 йылдан — [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы, [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1994), [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы ордены]] кавалеры (2015), [[Бәләбәй районы]]ның [[Фәтих Кәрим]] исемендәге әҙәби премияһы лауреаты (2013), Башҡортостан Республикаһының халыҡ шағиры (2021). == Биографияһы == Рауил Сәхиулла улы Шаммасов (әҙәби псевдонимы Рауил Шаммас) 1930 йылдың 9 ноябрендә [[Башҡорт АССР-ы]]ның ул ваҡыттағы Ҡарағош районы Уразай ҡасабаһында<ref name="Х" /> крәҫтиән ғаиләһендә тыуған. 1952 йылда район үҙәге [[Стәрлебаш]] ауылындағы 1-се һанлы урта мәктәпте тамамлағас, элекке Матрай (хәҙерге [[Йылайыр районы|Йылайыр]]) районының [[Һабыр (Йылайыр районы)|Һабыр]] ете йыллыҡ мәктәбендә, 1956 йылдан [[Стәрлебаш районы]]ның [[Йәшергән]] урта мәктәбендә балалар уҡыта. 1958 йылда үҙ районының ул саҡтағы «Знамя коммунизма» — «Коммунизм байрағы» (аҙаҡтан «Стәрлебаш шишмәләре») гәзитендә әҙәби хеҙмәткәр булып эш башлай. Төп хеҙмәтенән айырылмай, [[Стәрлетамаҡ]] педагогия институтының филология факультетына уҡырға керә һәм уны ситтән тороп 1960 йылда тамамлай. 1962 йылда [[Ҡыҙыл таң (гәзит)|«Ҡыҙыл таң»]] республика гәзите редакцияһына күсә, яуаплы сәркәтип урынбаҫары, 1968—1970 йылдарҙа бүлек мөдире була. 1972—1981 йылдарҙа [[Башҡортостан китап нәшриәте]]ндә әҙәби мөхәррир вазифаһын башҡара. 1982—1984 йылдарҙа СССР Тыныслыҡты яҡлау комитетының Башҡортостан бүлексәһендә яуаплы хеҙмәткәр. Аҙаҡтан 1995 йылға тиклем Башҡортостан Яҙыусылар союзы аппаратында эшләй, шул иҫәптән пропаганда бюроһын етәкләй. Бер ни тиклем ваҡыт [[Һәнәк (журнал)|«Һәнәк»]] журналында әҙәби хеҙмәткәр булып та эшләп ала. [[Башҡортостан Республикаһы Башлығы]]ның 2021 йылдың 18 ғинуарындағы указы менән Рауил Шаммасҡа «Башҡортостандың халыҡ шағиры» тигән маҡтаулы исем бирелде<ref>[https://www.bashinform.ru/bash/1558949/ Рауил Шаммасҡа «Башҡортостандың халыҡ шағиры» тигән маҡтаулы исем бирелде. «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 15 февраль 2021 йыл]{{V|15|02|2021}}</ref>. == Ижади эшмәкәрлеге == Рауил Шаммас үҙен киң ҡырлы, тәү сиратта лирик философияға, күңелсән юморға һәм үткер сатираға тоғро шағир итеп танытты. Уның әҫәрҙәрендә илһөйәрлек хистәре өҫтөнлөк итә, ул ерҙәге тормошто дауам итеүсе әсәләргә дан йырлай, тормошсанлыҡ идеяларын тәүге урынға ҡуя. Әҙип үҙенең «Уттар» (1964), «Онотмағыҙ беҙҙе, тереләр» (1968), «Йөрәк алмаһы» (1974), «Утлы дәфтәр» (1988) поэмаларында һәм ҡайһы бер башҡа әҫәрҙәрендә совет халҡының [[Бөйөк Ватан һуғышы]]ндағы тиңһеҙ батырлығын маҡтай, фашизмды үҙ өңөндә дөмөктәргән ҡыйыу яугирҙәрҙең иҫтәлеге мәңге һаҡланасағын ышаныслы дәлилләй. Шағирҙың арыу ғына һандағы поэма һәм балладаһы халыҡ ижадының сағыу өлгөләрендәге уй-фекергә нигеҙләнеп ижад ителгән. Ике тиҫтәнән артыҡ китап авторы Рауил Шаммастың әҫәрҙәре [[белорус теле|белорус]], [[рус теле|рус]], [[украин теле|украин]], [[ҡараҡалпаҡ теле|ҡараҡалпаҡ]], [[мари теле|мари]], [[татар теле|татар]] һәм башҡа телдәрҙә нәшер ителгән. Уның шиғырҙарына билдәле композиторҙар [[Низаметдинов Салауат Әхмәҙи улы|Салауат Низаметдинов]], [[Рим Хәсәнов]], [[Тәлғәт Шәрипов]] һәм башҡалар тиҫтәләгән йыр ижад иткән. Рауил Шаммас тәржемә өлкәһендә лә әүҙем генә хеҙмәт күрһәткән әҙип. Ул билдәле [[рус теле|рус]] совет шағиры [[Самуил Маршак]]тың, шулай уҡ [[ҡаҙаҡ теле|ҡаҙаҡ]], [[ҡараҡалпаҡ теле|ҡараҡалпаҡ]], [[мари теле|мари]], [[украин теле|украин]] һәм [[сыуаш теле|сыуаш]] авторҙарының шиғырҙарын [[башҡорт теле]]нә тәржемә итеп баҫтырҙы. 2015 йылдың мартында [[«Китап» нәшриәте]]ндә әҙиптең Һайланма әҫәрҙәренең I томы донъя күрҙе. Баҫманың беренсе бүлегендә уның 2010—2014 йылдарҙа ижад ителгән яңы шиғырҙары һәм поэмалары, икенсеһендә — бынан алдағы төрлө йылдарҙа баҫылған әҫәрҙәре тупланған. Өсөнсө бүлектә шағирҙың «Уттар», «Йөрәк алмаһы», «Ҡайын һуты», «Ҡыҙыл тоҙ», «Ылау» һәм башҡа поэмалары урынлаштырылған. Меңләгән китап уҡыусылар Рауил Шаммасты «изгелекле, яҡты күңелле шағир» итеп белә, сөнки «уның лирик геройҙары һәр ваҡыт яҡшылыҡҡа ышана, матурлыҡҡа, ғәҙеллеккә ынтыла. Шағир төрлө темаларға мөрәжәғәт итә, ижады төрлө тарихи дәүерҙәрҙе үҙ эсенә ала. Иң мөһиме — әҫәрҙәрендәге һәр образды, һәр фекерҙе үҙ йөрәге аша үткәргән». == Китаптары == {{refbegin|2}} * Таң йылмайыуы: Шиғырҙар. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1967. — 46 бит. * Уттар: Поэма һәм шиғырҙар. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1969. — 30 бит. * Донъя йөгө: Шиғырҙар. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1972. — 80 бит. * Ҡояшлы тәҙрәләр: Шиғырҙар һәм поэма. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1974. — 96 бит. * Шишмәле тау: Шиғырҙар. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1976. — 112 бит. * Ҡар һыуҙары китә: Шиғырҙар. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1978. — 80 бит. * Йән йәшәртер йәмдәрем: Шиғырҙар, поэмалар. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1980. — 224 бит. * Күперһеҙ йылға: Повесть. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1982. — 238 бит. * Тамсылар йырлап тама: Шиғырҙар, поэмалар. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1987. — 96 бит. * Березовый сок: Стихи и поэмы. — М.: Современник, 1987. — 64 стр.{{ref-ru}} * Муйыллы туғай: Ике повесть. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1987. — 280 бит. * Ғүмер гөлдәмәһе: Шиғырҙар һәм поэма. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1990. — 184 бит. * Яраларҙы һөйөү дауалар: Шиғырҙар, поэмалар, балладалар. — Өфө: Китап, 1995. — 224 бит. * Гомер учагымның кузлары: Шиғырҙар. — Өфө: Китап, 1999. — 192 бит. * Аҡыл таяғы: Шиғырҙар. — Өфө: Китап, 2002. — 120 бит. * Кеше тиҙəр һинең затыңды: Шиғырҙар. — Өфө: Китап, 2005. — 240 бит. * Һайланма әҫәрҙәр. I том: Шиғырҙар һәм поэмалар. — Өфө: Китап, 2015. — бит. {{refend}} == Тәржемәләре == * Маршак С. Радуга дуга: стихи и сказка. для детей. — Уфа: Башкнигоиздат, 1973. — 96 с. * Цеткин К. Воспоминания о Ленине. — Уфа: Башкнигоиздат, 1974.- 56 с. == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * Башҡортостандың халыҡ шағиры (2021) * [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы ордены]] (2015)<ref>[http://www.bashinform.ru/news/797614-v-ufe-na-torzhestvennom-zakrytii-goda-literatury-pisatelyu-aleksandru-prokhanovu-vruchili-aksakovsku/ В Уфе на торжественном закрытии Года литературы писателю Александру Проханову вручили Аксаковскую премию. «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 2015, 17 декабрь]{{ref-ru}}</ref> * [[Башҡорт АССР-ы]] Юғары Советының Маҡтау грамотаһы. * Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1994) * [[Бәләбәй районы]]ның Фатих Кәрим исемендәге премияһы (2013) == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Сығанаҡтар == * {{БЭ2013У|index.php/prosmotr/2-statya/1574-shammas-shammasov-ravil-sakhiullovich}} * Ғәйнуллин М. Ф., [[Хөсәйенов Ғ. Б.]] Совет Башҡортостаны яҙыусылары. Биобиблиографик белешмә. Тулыландырылған, төҙәтелгән икенсе баҫма. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1988. — 400 бит. * Писатели земли башкирской. Справочник / Сост.: Р. Н. Баимов, Г. Н. Гареева, Р. Х. Тимергалина. — Уфа: Китап, 2006. — 496 с.{{ref-ru}} == Һылтанмалар == * {{cite web|author=Аралбаева Л.|url=http://www.bashinform.ru/news/797614-v-ufe-na-torzhestvennom-zakrytii-goda-literatury-pisatelyu-aleksandru-prokhanovu-vruchili-aksakovsku/|title=В Уфе на торжественном закрытии Года литературы писателю Александру Проханову вручили Аксаковскую премиюdate=2015-12-17|publisher=[[Башинформ|«Башинформ»]]{{ref-ru}}|accessdate=2015-12-17}} * [http://www.wiki02.ru/encyclopedia/Shammas_Shammasov_Ravil_Sahiullovich/t/16339 Башкортостан. Энциклопедия. Равиль Шаммас (Равиль Сахиуллович Шаммасов)]{{ref-ru}} * [http://yeshlek.livejournal.com/102102.html Рәзилә Ырыҫҡужина. Туғанлыҡ һәм поэзия байрамы. «Йәшлек» гәзите, 2013, 26 март] * [http://www.bashinform.ru/bash/711992/#ixzz3VDAdJUr0 Рауил Шаммастың һайланма әҫәрҙәренең беренсе томы донъя күрҙе] [[Категория:Башҡортостандың халыҡ шағирҙары]] [[Категория:СССР Яҙыусылар союзы ағзалары]] [[Категория:СССР Журналистар союзы ағзалары]] [[Категория:Башҡортостан Яҙыусылар союзы ағзалары]] [[Категория:Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәрҙәре]] [[Категория:Башҡорт шағирҙары]] [[Категория:Стәрлетамаҡ дәүләт педагогия институтын тамамлаусылар]] [[Категория:Тәржемәселәр]] [[Категория:Ф. Кәрим исемендәге премия (Бәләбәй районы) лауреаттары]] [[Категория:«Ҡыҙыл таң» гәзите журналистары]] [[Категория:«Һәнәк» журналы хеҙмәткәрҙәре]] [[Категория:«Китап» нәшриәте хеҙмәткәрҙәре]] 1fwueimvokftzsxvl1vm88hwltfdv9w Паль Роберт Васильевич 0 82330 1146838 1064602 2022-07-23T17:04:09Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki {{Яҙыусы |Исеме = Роберт Паль |Төп исеме = |Рәсеме = Роберт Паль.jpg |Киңлек= 200px |Рәсем аңлатмаһы = |Тыуған ваҡыттағы исеме = Роберт Васильевич Паль |Псевдонимдары = |Тыуыу датаһы = 15.04.1938 |Тыуған урыны = [[Башҡорт АССР-ы]] Ауырғазы районы «Әлшәй» совхозы<ref name="Х">Хәҙер [[Башҡортостан Республикаһы]]ның {{ТУ|Стәрлетамаҡ районы}} [[Первомайский (Стәрлетамаҡ районы)|Первомайский]] ауыл Советы.</ref> |Вафат булыу датаһы = |Вафат булған урыны = |Гражданлығы = {{Флагификация|СССР}} <br> {{Флагификация|Россия}} |Эшмәкәрлек төрө = яҙыусы, шағир, тәржемәсе |Әүҙемлек йылдары = |Йүнәлеше = |Жанр = |Әҫәрҙәренең телдәре = [[рус теле|рус]], [[Башҡорт теле|башҡорт]] |Дебют = |Премиялары = | Наградалары = |Lib = |Сайт = |Викиөҙөмтә = }} '''Паль Роберт Васильевич''' ([[15 апрель]] [[1938 йыл]]) — шағир һәм яҙыусы, тәржемәсе, журналист. [[Башҡортостандың халыҡ шағиры]] (2021), 1969 йылдан [[СССР Яҙыусылар союзы|СССР Яҙыусылар]] һәм журналистар союздары ағзаһы, [[БАССР]]-ҙың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1988). «Алтын Урал» әҙәби премияһы (2008), [[Степан Злобин исемендәге әҙәби премия|Степан Злобин]] (1998) һәм [[Фәтих Кәрим]] исемендәге (2009) премиялар лауреаты. == Биографияһы == Роберт Васильевич Паль 1938 йылдың 15 апрелендә [[Башҡорт АССР-ы]]ның [[Ауырғазы районы]] «Әлшәй» совхозында (1992 йылдан [[Башҡортостан Республикаһы]]<ref>[http://volganews.info/oblast5/terraxn/ip-ksgxaw7.htm ЗАКОН Башкирской ССР от 25.02.92 N ВС-10/12 ОБ ИЗМЕНЕНИИ НАИМЕНОВАНИЯ ГОСУДАРСТВА БАШКИРСКАЯ СОВЕТСКАЯ СОЦИАЛИСТИЧЕСКАЯ РЕСПУБЛИКА] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160630040342/http://volganews.info/oblast5/terraxn/ip-ksgxaw7.htm |date=2016-06-30 }}{{ref-ru}}</ref> ның [[Стәрлетамаҡ районы]] [[Первомайский (Стәрлетамаҡ районы)|Первомайский]] ауыл Советы) тыуған. Һигеҙ йыллыҡ мәктәптән һуң [[Стәрлетамаҡ]] һәм [[Белорет]] педагогия училищеләрендә уҡый, 1961 йылда [[Башҡорт дәүләт университеты]]ның тарих-филология факультетын тамамлай. Юғары белем алғас, йүнәтмә буйынса [[Ҡырмыҫҡалы районы]] [[Подлуб (Ҡырмыҫҡалы районы)|Подлуб]] ауылы мәктәбендә тарих уҡыта. Аҙаҡтан [[Башҡортостан китап нәшриәте]]ндә мөхәррир, редакция мөдире һәм баш мөхәррир булып эшләй. 1986—1988 йылдарҙа [[Башҡортостан Яҙыусылар союзы]]ның әҙәби консультанты. 1988 йылдан [[Өфө]]лә [[рус теле]]ндә сыҡҡан «[[Бельские просторы]]» республика әҙәби журналында — бүлек мөдире, баш мөхәррир урынбаҫары вазифаларын башҡара. Төп хеҙмәт эшмәкәрлеге менән бер рәттән 1991—2001 йылдарҙа [[Башҡортостан]] Яҙыусылар союзының [[рус теле]]ндә яҙыусы әҙиптәренең ижади берекмәһен етәкләй. == Ижади эшмәкәрлеге == Роберт Паль әҙәби ижад менән уҙған быуаттың илленсе йылдарында, [[Стәрлетамаҡ]] һәм [[Белорет]]та педучилищелә уҡығанда шөғөлләнә башлай, был ҡалалар гәзиттәрендә уның тәүге шиғырҙары баҫыла. [[Башҡорт дәүләт университеты]]нда әҙәби-ижад түңәрәгенә йөрөй, был уның һиҙелерлек әүҙемләшеүенә булышлыҡ итә. Йәш әҙиптең «Живые маки» тип исемләнгән беренсе шиғри йыйынтығы [[Башҡортостан китап нәшриәте]]ндә 1964 йылда донъя күрә. Артабан бер-ике йыл арауыҡ менән шиғырҙар һәм поэмалар тупланған «Горизонты романтики» (1966), «Третье свидание» (1968), «Высокое пламя» (1969), «Лебединое поле» (1972), «До высоты звезды» (1983), «Лицом к лицу» (1988), «Плач одинокой кукушки» (1993) тигән һәм башҡа шиғыр һәм поэма китаптары баҫылып сыға. Дөйөм алғанда, ул тиҫтәләгән шиғри йыйынтыҡ авторы. Роберт Паль шиғырҙарына яҡшылыҡ идеяларын тәүге урынға ҡуйыу, уларға дан йырлау хас. Шағирҙың лирик геройҙарында гел алдынғы сафтарҙа, уларҙа даими әүҙемлек һәм кешелек донъяһының тик ыңғай сифаттары ғына өҫтөнлөк итә. Шиғри ижадта етәрлек дәрәжәлә тәжрибә туплаған әҙип прозала ла үҙен уңышлы һынап ҡараны. Төрлө быуын китап уҡыусылары уның «Иду до конца» (1973) һәм [[башҡорт]] халҡының ҡаһарман улы, ике тапҡыр [[Советтар Союзы Геройы]] хәрби осоусы [[Гәрәев Муса Ғaйса улы|Муса Гәрәев]]ҡа арналған «Есть у неба земля» (1975) повестарын бик йылы ҡаршыланы. Әҙиптең китап баҫыу тарихына арналған «Человек придумал книгу» тигән әҫәре, 1983 йылда [[Мәскәү]]ҙең «Советская Россия» нәшриәтендә күп тираж менән баҫылып, тиҙ арала таралып бөттө. ХХ быуаттың беренсе ун йыллыҡтарында [[Көньяҡ Урал]]да булған революцион ваҡиғаларҙы әҙәби күҙлектән тергеҙеүгә арналған «Легенды будут потом», «На исходе ночи», «Отзовется в живых», «Бессмертники — цветы вечности» тип исемләнгән роман-хроникаларын әҙәби тәнҡит ыңғай ҡабул итте. Әҫәрҙәре өсөн яңы темалар һәм геройҙар эҙләп, ҡәләмдәштәре менән берлектә әҙип республиканың ҡала һәм райондары буйлап ижади командировкаларға йыш сыға<ref>[http://delogazeta.ru/chrono/read/1967.html Нефтекамск. Хроника дат и событий. Январь 1967 года — «Деловая газета»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160322015707/http://delogazeta.ru/chrono/read/1967.html |date=2016-03-22 }}{{ref-ru}}</ref>. Яҙыусының 2008 йылда [[«Китап» нәшриәте]]ндә донъя күргән «Заглянуть в бездну» исемле повестар китабы «Алтын [[Урал]]» әҙәби премияһына лайыҡ булды. Роберт Паль әҫәрҙәре [[башҡорт]], [[украин теле|украин]], [[ҡаҙаҡ теле|ҡазаҡ]], [[татар теле|татар]], [[сыуаш теле|сыуаш]] һәм башҡа телдәргә әйләндерелгән. Уның китаптары [[Өфө]], [[Мәскәү]], [[Ҡазан]] һәм башҡа ҡалаларҙа донъя күрҙе. Әҙиптең һуңғы ун йыллыҡтарҙа яҙылған шиғырҙары һәм повестары [[Бельские просторы (журнал)|«Бельские просторы»]] журналында донъя күрә килә. Поэзия һәм проза жанрҙары менән бергә Роберт Васильевич тәржемә өлкәһендә лә әүҙем эшләй. Ул [[башҡорт]]санан [[рус теле|рус]]саға [[Башҡортостандың халыҡ шағирҙары]] [[Рауил Бикбаев]] һәм [[Факиһа Туғыҙбаева]], билдәле әҙиптәр [[Муса Ғәли]], [[Рамаҙанов Ғилемдар Йыһандар улы|Ғилемдар Рамазанов]], [[Яҡуп Ҡолмой]], [[Тамара Ғәниева]], [[Юнысова Гөлфиә Аҙнағол ҡыҙы|Гөлфиә Юнысова]], [[Әнисә Таһирова]] шиғырҙарын, [[Хәким Ғиләжев]] һәм [[Байрамов Әхнәф Арыҫлан улы|Әхнәф Байрамов]]тың повестарын тәржемә итте. Башҡортостандың [[рус теле|рус]] әҙәбиәтен һәм матбуғатын үҫтереүгә индергән шәхси өлөшө һәм ижади ҡаҙаныштары айҡанлы Роберт Васильевич «Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре» тигән маҡтаулы исемгә лайыҡ. Шағир, яҙыусы һәм тәржемәсенең хеҙмәт емештәре шулай уҡ [[Степан Злобин исемендәге әҙәби премия|Степан Злобин]] һәм Фәтих Кәрим исемендәге әҙәби премиялар менән баһаланды. == Китаптары == * Живые маки: Стихи и поэма. — Уфа, Башкирское книжное издательство, 1964. — 78 с.{{ref-ru}} * Горизонты романтики: Стихи и поэма. — Уфа, Башкирское книжное издательство, 1966. — 72 с.{{ref-ru}} * Третье свиданье: Стихи. — Уфа, Башкирское книжное издательство, 1968. — 144 с.{{ref-ru}} * Высокое пламя: Поэмы. — Уфа, Башкирское книжное издательство, 1969. — 92 с.{{ref-ru}} * Лебединое поле: Стихи и поэмы. — Уфа: Башкирское книжное издательство, 1972. — 128 с.{{ref-ru}} * Иду до конца: Повесть. — Уфа: Башкирское книжное издательство, 1973. — 206 с.{{ref-ru}} * Железные люди, или Повесть о суровом времени, большом походе и верной мужской дружбе. — Уфа. Башкирское книжное издательство, 1974. — 104 с.{{ref-ru}} * Есть у неба земля: Повесть. — Уфа: Башкирское книжное издательство, 1975. — 112 с.{{ref-ru}} * Легенды будут потом: Роман. — Уфа: Башкирское книжное издательство, 1976. — 528 с.{{ref-ru}} * Прикосновение. Поэмы, баллады, переводы. — Уфа: Башкирское книжное издательство, 1977. — 144 с.{{ref-ru}} * На исходе ночи: Роман. — Уфа: Башкирское книжное издательство, 1979. — 448 с.{{ref-ru}} * Человек придумал книгу. — М., Советская Россия, 1983. — с.{{ref-ru}} * До высоты звезды: Стихи, поэмы. — Уфа: Башкирское книжное издательство, 1983. — 96 с.{{ref-ru}} * Отзовется в живых: Роман-хроника в подлинных судьбах и документах эпохи. — Уфа: Башкирское книжное издательство. Кн 1. 1995. — 296 с., Кн.2. — 1986. — 312 с.{{ref-ru}} * Лицом к лицу: Лирика. — Уфа: Башкирское книжное издательство, 1988. — 192 с.{{ref-ru}} * Бессмертники — цветы вечности. — Уфа: Башкирское книжное издательство, 1990. — 368 с.{{ref-ru}} * Плач одинокой кукушки: Стихи, поэмы. — Уфа: Китап, 1993. — 160 с.{{ref-ru}} * Книга судьбы: Лирика. — Уфа: Китап, 1999. — 352 с.{{ref-ru}} * Заглянуть в бездну. Повести. — Уфа: Китап, 2008. — с.{{ref-ru}} == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * [[Башҡортостандың халыҡ шағиры]] (2021)<ref>[[Башинформ]] [https://www.bashinform.ru/bash/1599259/ Радий Хәбиров «ХХI быуат яҙыусыһы» форумында республика яҙыусыларын һәм шағирҙарын бүләкләне]</ref> * Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1988) * Степан Злобин исемендәге премия (1998) * Фәтих Кәрим исемендәге әҙәби премия (2009) * «Алтын Урал» әҙәби премияһы (2008) == Әҙип тураһында == * Могучев А. Стихи, рожденные судьбой: о гражданском пафосе лирики Р. Паля // Истоки. — 2010. — сентябрь (№ 17) . — С. 4—5.{{ref-ru}} * Паль Роберт Павлович // Башкортостан: краткая энциклопедия. — Уфа: Башкирская энциклопедия, 1996. — С. 457.{{ref-ru}} == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Сығанаҡтар == * [[Ғәйнуллин Миҙхәт Фазлый улы|Гайнуллин М. Ф.]], [[Хөсәйенов Ғайса Батыргәрәй улы|Хусаинов Г. Б.]] Писатели Советской Башкирии. Биобиблиографический справочник / Оформление А. Королевского. — Уфа: Башкирское книжное издательство, 1977. — 416 с.{{ref-ru}} * Ғәйнуллин М. Ф., Хөсәйенов Ғ.Б. Совет Башҡортостаны яҙыусылары. Биобиблиографик белешмә. Тулыландырылған, төҙәтелгән икенсе баҫма. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1988. — 400 бит. * Писатели земли башкирской. Справочник / Сост.: Р. Н. Баимов, Г. Н. Гареева, Р. Х. Тимергалина. — Уфа: Китап, 2006. — 496 с.{{ref-ru}} == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|index.php/read/8-statya/10860-pal-robert-vasilevich}} * [http://www.bashinform.ru/news/545115/ Роберт Паль — автор, утверждающий добро и справедливость (К 75-летию известного писателя и переводчика)]{{ref-ru}} * [http://libmap.bashnl.ru/node/483 Литературная карта Республики Башкортостан. Роберт Паль]{{ref-ru}} {{Башҡортостандың халыҡ шағирҙары}} {{Башҡортостандың халыҡ яҙыусылары}} {{Башҡортостандың халыҡ сәсәндәре}} [[Категория:Башҡортостандың халыҡ шағирҙары]] [[Категория:Башҡорт дәүләт университетын тамамлаусылар]] [[Категория:СССР Яҙыусылар союзы ағзалары]] [[Категория:Рәсәй Яҙыусылар союзы ағзалары]] [[Категория:Башҡортостан Яҙыусылар союзы ағзалары]] [[Категория:Башҡорт шағирҙары]] [[Категория:Башҡортостан Журналистар союзы ағзалары]] [[Категория:Башҡортостан журналистары]] [[Категория:XX быуат журналистары]] [[Категория:Тәржемәселәр]] [[Категория:Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәрҙәре]] [[Категория:«Китап» нәшриәте хеҙмәткәрҙәре]] [[Категория:«Бельские просторы» журналы хеҙмәткәрҙәре]] [[Категория:Ф. Кәрим исемендәге премия лауреаттары]] [[Категория:С. П. Злобин исемендәге премия лауреаттары]] bkuovjmwagitwa7uswexirsj20z3z2o Фәйзуллин 0 82733 1146855 636950 2022-07-23T18:07:59Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki '''Фәйзуллин''' — фамилия. * {МиҙалБ|СХГ}} [[Фәйзуллин Абдулла Мөхәмәтдин улы]] (1929—2014 йыл) — Социалистик Хеҙмәт Геройы (1966). * {{МиҙалБ|СХГ}} [[Фәйзуллин Миҙхәт Муса улы]] (1925—1988) — Социалистик Хеҙмәт Геройы (1971). * [[Фәйзуллин Мирхәйҙәр Мостафа улы]], Мирхәйҙәр Фәйзи (1891—1928) —— башҡорт яҙыусыһы һәм драматургы. * [[Фәйзуллин Рәфғәт Шакирйән улы]] (1904—1983) — [[башҡорттар|башҡорт]] театр актёры, режиссёр. * [[Фәйзуллин Рәфис Рәшит улы]] — иҡтисадсы, юғары мәктәп уҡытыусыһы. * [[Фәйзуллин Фәнил Сәйет улы]] (1942) — философия фәндәре докторы, профессор. * [[Фәйзуллин Хисаметдин Шәрип улы]] (1890—1938) — хәрби эшмәкәр. * {{МиҙалБ}} [[Фәйзуллин Хәниф Шәкүр улы]] (1921—1943) — Советтар Союзы Геройы (1944). ---- * [[Фәйзуллина Лира Фәхри ҡыҙы]] (1936 т.) — башҡорт радиоһының тәүге дикторҙарының береһе, Башҡортостандың халыҡ артисткаһы (1993). {{Фамилиялаштар исемлеге}} hvk2n0btynwnpztcwhyuwktj1mbf9kq 1146856 1146855 2022-07-23T18:08:32Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki '''Фәйзуллин''' — фамилия. * {{МиҙалБ|СХГ}} [[Фәйзуллин Абдулла Мөхәмәтдин улы]] (1929—2014 йыл) — Социалистик Хеҙмәт Геройы (1966). * {{МиҙалБ|СХГ}} [[Фәйзуллин Миҙхәт Муса улы]] (1925—1988) — Социалистик Хеҙмәт Геройы (1971). * [[Фәйзуллин Мирхәйҙәр Мостафа улы]], Мирхәйҙәр Фәйзи (1891—1928) —— башҡорт яҙыусыһы һәм драматургы. * [[Фәйзуллин Рәфғәт Шакирйән улы]] (1904—1983) — [[башҡорттар|башҡорт]] театр актёры, режиссёр. * [[Фәйзуллин Рәфис Рәшит улы]] — иҡтисадсы, юғары мәктәп уҡытыусыһы. * [[Фәйзуллин Фәнил Сәйет улы]] (1942) — философия фәндәре докторы, профессор. * [[Фәйзуллин Хисаметдин Шәрип улы]] (1890—1938) — хәрби эшмәкәр. * {{МиҙалБ}} [[Фәйзуллин Хәниф Шәкүр улы]] (1921—1943) — Советтар Союзы Геройы (1944). ---- * [[Фәйзуллина Лира Фәхри ҡыҙы]] (1936 т.) — башҡорт радиоһының тәүге дикторҙарының береһе, Башҡортостандың халыҡ артисткаһы (1993). {{Фамилиялаштар исемлеге}} 6le035f0jtbvmyo63jauhhonl9bmfxv 1146857 1146856 2022-07-23T18:13:24Z Баныу 28584 wikitext text/x-wiki '''Фәйзуллин''' — фамилия. * {{МиҙалБ|СХГ}} [[Фәйзуллин Абдулла Мөхәмәтдин улы]] (1929—2014 йыл) — Социалистик Хеҙмәт Геройы (1966). * {{МиҙалБ|СХГ}} [[Фәйзуллин Миҙхәт Муса улы]] (1925—1988) — Социалистик Хеҙмәт Геройы (1971). * [[Фәйзуллин Мирхәйҙәр Мостафа улы]], Мирхәйҙәр Фәйзи (1891—1928) —— башҡорт яҙыусыһы һәм драматургы. * [[Фәйзуллин Рәфғәт Шакирйән улы]] (1904—1983) — [[башҡорттар|башҡорт]] театр актёры, режиссёр. * [[Фәйзуллин Рәфис Рәшит улы]] — иҡтисадсы, юғары мәктәп уҡытыусыһы. * [[Фәйзуллин Фәнил Сәйет улы]] (1942) — философия фәндәре докторы, профессор. * [[Фәйзуллин Хисаметдин Шәрип улы]] (1890—1938) — хәрби эшмәкәр. * {{МиҙалБ}} [[Фәйзуллин Хәниф Шәкир улы]] (1921—1943) — Советтар Союзы Геройы (1944). ---- * [[Фәйзуллина Лира Фәхри ҡыҙы]] (1936 т.) — башҡорт радиоһының тәүге дикторҙарының береһе, Башҡортостандың халыҡ артисткаһы (1993). {{Фамилиялаштар исемлеге}} bj87ze52csjwp9kmm1u01mywg5eb3os 1146858 1146857 2022-07-23T18:14:26Z Баныу 28584 wikitext text/x-wiki '''Фәйзуллин''' — фамилия. * {{МиҙалБ|СХГ}} [[Фәйзуллин Абдулла Мөхәмәтдин улы]] (1929—2014 йыл) — Социалистик Хеҙмәт Геройы (1966). * {{МиҙалБ|СХГ}} [[Фәйзуллин Миҙхәт Муса улы]] (1925—1988) — Социалистик Хеҙмәт Геройы (1971). * [[Фәйзуллин Мирхәйҙәр Мостафа улы]], Мирхәйҙәр Фәйзи (1891—1928) —— башҡорт яҙыусыһы һәм драматургы. * [[Фәйзуллин Рәфғәт Шакирйән улы]] (1904—1983) — [[башҡорттар|башҡорт]] театр актёры, режиссёр. * [[Фәйзуллин Рәфис Рәшит улы]] — иҡтисадсы, юғары мәктәп уҡытыусыһы. * [[Фәйзуллин Фәнил Сәйет улы]] (1942) — философия фәндәре докторы, профессор. * [[Фәйзуллин Хисаметдин Шәрип улы]] (1890—1938) — хәрби эшмәкәр. * {{МиҙалБ}} [[Фәйзулин Хәниф Шәкир улы]] (1921—1943) — Советтар Союзы Геройы (1944). ---- * [[Фәйзуллина Лира Фәхри ҡыҙы]] (1936 т.) — башҡорт радиоһының тәүге дикторҙарының береһе, Башҡортостандың халыҡ артисткаһы (1993). {{Фамилиялаштар исемлеге}} t9qnszzs4cxc5qbwkayxhylpel295y2 1146864 1146858 2022-07-23T18:30:50Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki '''Фәйзуллин''' — фамилия. * {{МиҙалБ|СХГ}} [[Фәйзуллин Абдулла Мөхәмәтдин улы]] (1929—2014 йыл) — Социалистик Хеҙмәт Геройы (1966). * [[Фәйзуллин Марат Рәйес улы]] (Татурас) (1982) — Рәсәй музыканты, композитор һәм музыкаль продюсер, тауыш режиссёры. * {{МиҙалБ|СХГ}} [[Фәйзуллин Миҙхәт Муса улы]] (1925—1988) — Социалистик Хеҙмәт Геройы (1971). * [[Фәйзуллин Мирхәйҙәр Мостафа улы]], Мирхәйҙәр Фәйзи (1891—1928) —— башҡорт яҙыусыһы һәм драматургы. * [[Фәйзуллин Нәзиф Солтан улы]] (1960) — инженер-механик, хужалыҡ һәм йәмәғәт эшмәкәре. * [[Фәйзуллин Рәфғәт Шакирйән улы]] (1904—1983) — [[башҡорттар|башҡорт]] театр актёры, режиссёр. * [[Фәйзуллин Рәфис Рәшит улы]] — иҡтисадсы, юғары мәктәп уҡытыусыһы. * [[Фәйзуллин Рәшит Ғибаҙулла улы]] (1930—1984) — нефтсе. * [[Фәйзуллин Фәнил Сәйет улы]] (1942) — философия фәндәре докторы, профессор. * [[Фәйзуллин Хисаметдин Шәрип улы]] (1890—1938) — хәрби эшмәкәр. * {{МиҙалБ}} [[Фәйзуллин Хәниф Шәкир улы]] (1921—1943) — Советтар Союзы Геройы (1944). * [[Юлғотло Фәйзуллин|Фәйзуллин Юлғотло]] — 1812 йылғы Ватан һуғышында ҡатнашыусы. * ---- * {{МиҙалБ|СХГ}} [[Фәйзуллина Гәүһәр Садиҡ ҡыҙы]] (1924—1987) — Социалистик Хеҙмәт Геройы (1966). * [[Фәйзуллина Гүзәл Әсхәт ҡыҙы]] (1960) — хужалыҡ һәм йәмәғәт эшмәкәре. * [[Фәйзуллина Дариға Закир ҡыҙы]] (1932) — актриса. Башҡорт АССР-ының халыҡ (1974) һәм атҡаҙанған (1966) артисы. * [[Фәйзуллина Зөһрә Хәдит ҡыҙы]] (1946—2020) — педагог, журналист, шағир. * [[Фәйзуллина Лира Фәхри ҡыҙы]] (1936) — башҡорт радиоһының тәүге дикторҙарының береһе, Башҡортостандың халыҡ артисткаһы (1993). * [[Фәйзуллина Резеда Мансаф ҡыҙы]] (1956) — ғалим-педиатр, аллерголог-иммунолог. {{Фамилиялаштар исемлеге}} hlvsnm8ap1qmckubmn9xgsjj9wwcmmn 1146865 1146864 2022-07-23T18:31:44Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki '''Фәйзуллин''' — фамилия. * {{МиҙалБ|СХГ}} [[Фәйзуллин Абдулла Мөхәмәтдин улы]] (1929—2014 йыл) — Социалистик Хеҙмәт Геройы (1966). * [[Фәйзуллин Марат Рәйес улы]] (Татурас) (1982) — Рәсәй музыканты, композитор һәм музыкаль продюсер, тауыш режиссёры. * {{МиҙалБ|СХГ}} [[Фәйзуллин Миҙхәт Муса улы]] (1925—1988) — Социалистик Хеҙмәт Геройы (1971). * [[Фәйзуллин Мирхәйҙәр Мостафа улы]], Мирхәйҙәр Фәйзи (1891—1928) —— башҡорт яҙыусыһы һәм драматургы. * [[Фәйзуллин Нәзиф Солтан улы]] (1960) — инженер-механик, хужалыҡ һәм йәмәғәт эшмәкәре. * [[Фәйзуллин Рәфғәт Шакирйән улы]] (1904—1983) — [[башҡорттар|башҡорт]] театр актёры, режиссёр. * [[Фәйзуллин Рәфис Рәшит улы]] — иҡтисадсы, юғары мәктәп уҡытыусыһы. * [[Фәйзуллин Рәшит Ғибаҙулла улы]] (1930—1984) — нефтсе. * [[Фәйзуллин Фәнил Сәйет улы]] (1942) — философия фәндәре докторы, профессор. * [[Фәйзуллин Хисаметдин Шәрип улы]] (1890—1938) — хәрби эшмәкәр. * {{МиҙалБ}} [[Фәйзуллин Хәниф Шакир улы]] (1921—1943) — Советтар Союзы Геройы (1944). * [[Юлғотло Фәйзуллин|Фәйзуллин Юлғотло]] — 1812 йылғы Ватан һуғышында ҡатнашыусы. * ---- * {{МиҙалБ|СХГ}} [[Фәйзуллина Гәүһәр Садиҡ ҡыҙы]] (1924—1987) — Социалистик Хеҙмәт Геройы (1966). * [[Фәйзуллина Гүзәл Әсхәт ҡыҙы]] (1960) — хужалыҡ һәм йәмәғәт эшмәкәре. * [[Фәйзуллина Дариға Закир ҡыҙы]] (1932) — актриса. Башҡорт АССР-ының халыҡ (1974) һәм атҡаҙанған (1966) артисы. * [[Фәйзуллина Зөһрә Хәдит ҡыҙы]] (1946—2020) — педагог, журналист, шағир. * [[Фәйзуллина Лира Фәхри ҡыҙы]] (1936) — башҡорт радиоһының тәүге дикторҙарының береһе, Башҡортостандың халыҡ артисткаһы (1993). * [[Фәйзуллина Резеда Мансаф ҡыҙы]] (1956) — ғалим-педиатр, аллерголог-иммунолог. {{Фамилиялаштар исемлеге}} r88k3jlup24hwa9lv78p9nabctox28u 1146866 1146865 2022-07-23T18:34:54Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki '''Фәйзуллин, Фәйзулин''' — фамилия. * {{МиҙалБ|СХГ}} [[Фәйзуллин Абдулла Мөхәмәтдин улы]] (1929—2014 йыл) — Социалистик Хеҙмәт Геройы (1966). * [[Фәйзуллин Марат Рәйес улы]] (Татурас) (1982) — Рәсәй музыканты, композитор һәм музыкаль продюсер, тауыш режиссёры. * {{МиҙалБ|СХГ}} [[Фәйзуллин Миҙхәт Муса улы]] (1925—1988) — Социалистик Хеҙмәт Геройы (1971). * [[Фәйзуллин Мирхәйҙәр Мостафа улы]], Мирхәйҙәр Фәйзи (1891—1928) —— башҡорт яҙыусыһы һәм драматургы. * [[Фәйзуллин Нәзиф Солтан улы]] (1960) — инженер-механик, хужалыҡ һәм йәмәғәт эшмәкәре. * [[Фәйзуллин Рәфғәт Шакирйән улы]] (1904—1983) — [[башҡорттар|башҡорт]] театр актёры, режиссёр. * [[Фәйзуллин Рәфис Рәшит улы]] — иҡтисадсы, юғары мәктәп уҡытыусыһы. * [[Фәйзуллин Рәшит Ғибаҙулла улы]] (1930—1984) — нефтсе. * [[Фәйзуллин Фәнил Сәйет улы]] (1942) — философия фәндәре докторы, профессор. * [[Фәйзуллин Хисаметдин Шәрип улы]] (1890—1938) — хәрби эшмәкәр. * {{МиҙалБ}} [[Фәйзулин Хәниф Шәкир улы]] (1921—1943) — Советтар Союзы Геройы (1944). * [[Юлғотло Фәйзуллин|Фәйзуллин Юлғотло]] — 1812 йылғы Ватан һуғышында ҡатнашыусы. * ---- * {{МиҙалБ|СХГ}} [[Фәйзуллина Гәүһәр Садиҡ ҡыҙы]] (1924—1987) — Социалистик Хеҙмәт Геройы (1966). * [[Фәйзуллина Гүзәл Әсхәт ҡыҙы]] (1960) — хужалыҡ һәм йәмәғәт эшмәкәре. * [[Фәйзуллина Дариға Закир ҡыҙы]] (1932) — актриса. Башҡорт АССР-ының халыҡ (1974) һәм атҡаҙанған (1966) артисы. * [[Фәйзуллина Зөһрә Хәдит ҡыҙы]] (1946—2020) — педагог, журналист, шағир. * [[Фәйзуллина Лира Фәхри ҡыҙы]] (1936) — башҡорт радиоһының тәүге дикторҙарының береһе, Башҡортостандың халыҡ артисткаһы (1993). * [[Фәйзуллина Резеда Мансаф ҡыҙы]] (1956) — ғалим-педиатр, аллерголог-иммунолог. {{Фамилиялаштар исемлеге}} n5s44vwu45bzrpltdncbzjkikg1ws77 Ғатауллин 0 95530 1146871 948262 2022-07-23T18:52:22Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki '''Ғатауллин''' — башҡорт фамилияһы. [[Ғатаулла]] исеменән барлыҡҡа килгән. Башҡа төрки халыҡтарҙа ла бындаай фамилиялы кешеләр бар. '''Атауллин''' тигән ҡыҫҡартылған вариантлы фамилия бар. * [[Ғатауллин Игорь Ғилман улы]] (1951) — гитарист, продюсер, йырҙар авторы. * [[Ғатауллин Ғәли Шәйслам улы]] (1948) — башҡорт яҙыусыһы * [[Ғатауллин Ирек Фархат улы]] (1953) — футболсы. * [[Ғатауллин Мәғариф Мәғсүм улы]] (1933—2009) — медицина фәндәре докторы (1998), СССР-ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1970), Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы (1993). * [[Ғатауллин Мөтиғулла]] (1875—1936) — башҡорт дин әһеле. Башҡорт АССР-ы мосолмандары Үҙәк Диниә назараты мөфтөйө (1924—1936). * [[Ғатауллин Наил Ғәйнәт улы]] (1928) — хирург, медицина фәндәре докторы, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы (1995). * [[Ғатауллин Раил Рәфҡәт улы]] (1959) — ғалим-химик. * [[Ғатауллин Рауил Ғибат улы]] (1947) — телсе-ғалим, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Филология фәндәре докторы (1997), профессор (2001). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (2004). * [[Ғатауллин Ринат Фазлетдин улы]] (1953) — иҡтисад фәндәре докторы (2002). * [[Ғатауллин Рөстәм Шакирйән улы]] (1963) — иҡтисадсы, дәүләт хеҙмәткәре һәм йәмәғәт эшмәкәре, тыуған яҡты өйрәнеүсе. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған иҡтисадсыһы (2003). * [[Ғатауллин Рәмил Сөләймән улы]] (1969) — Рәсәй журналисы. * [[Ғатауллин Урал Миңлезар улы]] (1970), телеоператор. [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт хеҙмәткәре]] (2014). * [[Ғатауллин Хәй Ғатаулла улы]] (1909 —?) — Бөйөк Ватан һуғышы яугиры, гвардия ҡыҙылармеецы. ---- * [[Ғатауллина Лира Даян ҡыҙы]] (1926—2003) — медицина фәндәре докторы (1967), СССР-ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1968). == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Ғатаулла]] исеме == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} {{Фамилиялаштар исемлеге}} mhebswr06u1vpe1t17lbt51s1osl2ff Башҡортостан комонимдары/Ғ 0 116734 1146876 694718 2022-07-23T19:06:32Z Рөстәм Нурыев 43 added [[Category:Башҡортостан комонимдары]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki * Ғиззәт Гиззят * Ғәббәс Габбас * Ғәбдүк Габдюк * Ғәҙелбай Гадельбай * Ғәҙелгәрәй Гадельгарей * [[Ғәҙелша]] — Гадельша * Гәзиз Газиз * Ғәйнә Гайна * Ғәйнәямаҡ Гайниямак * Ғәйфулла Гайфулла * Ғәле Гали * Ғәли-Буҙат Гали-Бузат * Ғәлиулла Галиулла * Ғәлиәкбәр Галиакбер * Ғәлиәхмәр Галиахмер * Ғәлиәхмәт Галиахмет * Ғәфүр Гафур [[Категория:Башҡортостан комонимдары]] b2kve3sxom00ddddeavjebzgojz6s23 Башҡортостан комонимдары/Д 0 116735 1146873 694715 2022-07-23T19:05:25Z Рөстәм Нурыев 43 added [[Category:Башҡортостан комонимдары]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki * Дауыт — Даут * Дауыт-Ҡайып Даут-Каюп * Дауытлар Даутлар * Дим Дёмский * Дөмәй Дюмей * Дуҫлыҡ Дуслык * Дүңгәүер Тангаур * Дүрмән Дюрмень * [[Дүртөйлө]] — Дюртюли * Дүсмәт Дюсмет * Дүсән Дюсян * Дүшәмбикә Душамбика * [[Дыуан]] Дуван * Дыуан-Мәсетле Дуван-Мечетли * Дәүеш Деуш [[Категория:Башҡортостан комонимдары]] m2broiy3h4jk30g4jf9s7g8qd5fik7j Башҡортостан комонимдары/З 0 116736 1146874 694716 2022-07-23T19:05:50Z Рөстәм Нурыев 43 added [[Category:Башҡортостан комонимдары]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki * Зөйәк Зуяк * Зәмәй Земей * [[Зәйет]] — Заит * [[Зәйпекүл]] — Зайпекуль * [[Зәк-Ишмәт]] — Зяк-Ишмет [[Категория:Башҡортостан комонимдары]] kjru5onakhs63lk70ekxjp8w3piynm0 Башҡортостан комонимдары/И 0 116737 1146875 694717 2022-07-23T19:06:16Z Рөстәм Нурыев 43 added [[Category:Башҡортостан комонимдары]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki * [[Ибрай]] Ибрай * [[Ибраҡай]] Ибракай * Ибраһим Ибрагим * Иван-Ҡыуалат Ивано-Кувалат * Игебай Игебай * Игенсе Игенсе * Игенселәр Игенселяр * [[Иглин]] Иглино * Игнәшкә Игнашка * Иғмәт Игмет * Иҙелбәк Идельбак * Иҙрис Идрис * Иҙәш Идяш * Иҙәш Ҡусҡары Идяш-Кускар * Изем Изим * Иземари Изимари * Икенсе Иҙелбай Второй Идельбай * Икенсе Моҡас Второй Мукас * Икенсе Сулпан Второй Сулпан * Икенсе Төрөкмән Второй Туркмен * Икенсе Этҡол Второй Иткул * Икенсе Яңы Ахун Второе Новоахуново * Иҡназар Икназар * [[Иҡтисад]] Иктисад * Илдус Ильдус * Илек Илек * Илеш Илиш * Илистанбәк Илистанбек * Илкә Илька * Илкәнәй Илькиней * Илкәш Илькаш * Илмырҙа Ильмурза * Илмәт Ильмет * Илсе Ильси * Илсебай Ильчибай * Илсеғол Ильсегул * Илсекәй Ильчикей * Илсембәт Ильчимбетово * Илтабан Ильтабан * Илтирәк Ильтеряк * Илтуған Ильтуган * Илтәй Ильтай * Иләкшиҙе Илякшиде * Иләс Иляс * Имай-Ҡарамалы Имай-Кармалы * Имай-Утар Имай-Утар * Иманғол Имангул * Имсәк Имсак * Имән Имян * Имәнғол Имангул * Имәндәш Имендяш * Имәнкүпер Имян-Купер * Имәнлек Имянлек * Имәнлекүл Имянлекуль * Инйылға Инзелга * Инйәр Инзер * Ирдуған Ирдуган * Ирек Ирек * Иркенлек Иркенлек * Ирмәш Ирмаш * Ирсай Ирсай * Иртөбәк Иртюбяк * Иршат Иршат * Ирәкте Иракты * Исем Исим * Искәндәр Искандар * [[Исҡаҡ]] Искак * Исҡужа Искужа * Исҡуш Искуш * Исҡушты Искушта * Ислам Ислам * Исламбай Исламбай * Исламбаҡты Исламбахты * Исламғол Исламгул * Ислан Ислан * Исмаил Исмаил * Исмаҡай Исмакай * Исмәғил Исмагил * Истәк Истяк * Исхаҡ Исхак * Исәкәй Иссякай * Исәмәт Исамет * Иҫке Абдрахман Старый Абдрахман * Иҫке Абзан Старый Абзан * Иҫке Аҡбулат Старый Акбулат * Иҫке Аҡбүләк Старый Акбуляк * Иҫке Аҡҡолай Старый Аккулай * Иҫке Аҡтау Староактау * Иҫке Аҡташ Старый Акташ * Иҫке Алдар Старый Алдар * Иҫке Арзамат Старый Арзамат * Иҫке Арыҫланбәк Старый Арсланбек * Иҫке Атнағол Старый Атнагул * Иҫке Бағазы Старые Багазы * Иҫке Баҙан Старобазаново * Иҫке Байрамғол Старый Байрамгул * Иҫке Байыш Старый Баиш * Иҫке Балаҡатай Старобелокатай * Иҫке Балапан Старый Балапан * Иҫке Балтас Старобалтачево * Иҫке Балыҡлы Старые Балыклы * Иҫке Басҡаҡ Старый Баскак * Иҫке Биккенә Старое Биккино * Иҫке Бикмәт Старое Бикметово * Иҫке Биктимер Старый Биктимир * Иҫке Биәз Старый Бияз * Иҫке Боғаҙы Старые Богады * Иҫке Болаҡ Старый Балак * Иҫке Боҫҡаҡ Старый Пучкак * Иҫке Бөртөк Старый Буртюк * Иҫке Бура Старая Бура * Иҫке Бүздәк Старый Буздяк * Иҫке Бүрес Старый Бирюч * Иҫке Бурны Старый Бурны * Иҫке Бәҙәй Старый Бедей * Иҫке Бәпес Старый Бабич * Иҫке Бәшир Старый Башир * Иҫке Вәрәш Старый Варяш * Иҫке Ғүмәр Старый Гумар * Иҫке Дүртекәй Старый Дюртюкей * Иҫке Ибрай Старый Ибрай * Иҫке Илек Старый Илик * Иҫке Илекәй Старый Иликей * Иҫке Йомран Старый Юмран * Иҫке Исай Старый Исай * Иҫке Итекәй Старый Итикей * Иҫке Итҡусты Старый Иткусты * Иҫке Ихсан Старый Ихсан * Иҫке Йәнбәк Старый Янбек * Иҫке Йәнйегет Старый Янзигит * Иҫке Йәш Старый Яш * Иҫке Киҙгән Старый Кизган * Иҫке Кечкеняш Старый Кичкиняш * Иҫке Көҙәй Старая Кудеевка * Иҫке Көйөк Старый Куюк * Иҫке Көрйә Старокурзя * Иҫке Күҙәк Старый Кузяк * Иҫке Күл Старокуль * Иҫке Күсәрбай Старый Кучербай * Иҫке Кәнгеш Старый Кангыш * Иҫке Кәстәй Старый Кастей * Иҫке Ҡаҙансы Старые Казансы * Иҫке Ҡайпан Старый Кайпан * Иҫке Ҡайынлыҡ Старый Каинлык * Иҫке Ҡалҡаш Старый Калкаш * Иҫке Ҡалмаш Старый Калмаш * Иҫке Ҡалтасы Старые Калтасы * Иҫке Ҡамышлы Старые Камышлы * Иҫке Ҡандра Старые Кандры * Иҫке Ҡара Старая Кара * Иҫке Ҡарағош Старый Карагуш * Иҫке Ҡарамалы Старые Карамалы * Иҫке Ҡарашиҙе Старые Карашиды * Иҫке Ҡатай Старый Катай * Иҫке Ҡоҙаш Старый Кудаш * Иҫке Ҡолсобай Старый Кульсубай * Иҫке Ҡормаш Старый Курмаш * Иҫке Ҡорос Старый Курус * Иҫке Ҡушкилде Старые Кочкилды * Иҫке Ҡуян Старый Куян * Иҫке Ҡыбау Старый Кубау * Иҫке Ҡыҙылъяр Старый Кызыл-Яр * Иҫке Ҡыйышҡы Старые Киешки * Иҫке Маҡар Старый Макар * Иҫке Масҡарлы Старый Маскарлы * Иҫке Маты Старые Маты * Иҫке Мерәҫ Старый Мряс * Иҫке Мишәр Старый Мишар * Иҫке Монасип Старый Мунасип * Иҫке Мораптал Старый Мораптал * Иҫке Мортаза Старая Муртаза * Иҫке Мостафа Старый Мустафа * Иҫке Мошты Старая Мушта * Иҫке Мөсәт Старый Мусят * Иҫке Мөхәмәт Старый Мухамет * Иҫке Муса Старый Муса * Иҫке Мутабаш Старый Мутабаш * Иҫке Нәкәрәк Старый Накаряк * Иҫке Сибай Старый Сибай * Иҫке Собханғол Старый Субхангул * Иҫке Соҡор Старый Сукур * Иҫке Солтанбәк Старый Султанбек * Иҫке Солтанғсл Старый Султангул * Иҫке Сөрмәт Старый Сурмет * Иҫке Супты Старые Супты * Иҫке Сусаҙыбл— Старый Сусадыбаш * Иҫке Сүлле Старые Сулли * Иҫке Сытырмл: Старый Четырман * Иҫке Сәйет Старый Саит * Иҫке Сәпәш Старый Сепяш * Иҫке Таҙлар Старый Тазлар * Иҫке Тамъян Старый Тамьян * Иҫке Теләүле Старые Тлявли * Иҫке Тимешкә Старый Тимешка * Иҫке Тимкә Старый Тимка * Иҫке Төрөмбәт Старый Турумбет * Иҫке Туймазы Старые Туймазы * Иҫке Туҡмаҡла Старые Тукмаклы * Иҫке Туҡран Старый Тукран * Иҫке Тумбағош Старый Тумбагуш * Иҫке Турай Старотураево * Иҫке Тырбый Старый Тырбый * Иҫке Уразай Старый Уразай * Иҫке Уртай Старый Уртай * Иҫке Уртауыл Старый Артаул * Иҫке Уръябаш Старый Орьебаш * Иҫке Уръя Старая Орья * Иҫке Усман Старый Усман * Иҫке Үҙмәш Старый Узмяш * Иҫке Хәлил Старый Халил * Иҫке һынны Старые Санны * Иҫке һынташ Старый Сынташ * Иҫке Шах Старый Шах * Иҫке Шығай Старый Шигай * Иҫке Шәрип Старый Шарип * Иҫке Шәрәй Старый Шарей * Иҫке Шәрәшле Старые Шарашли * Иҫке Әзмей Старый Азмей * Иҫке Әлмәс Старо-Альмяс * Иҫке Әмир Старый Амир * Иҫке Әпсәләм Старый Абсалям * Иҫке Әшет Старый Ашит * Иҫке Ырныҡшы Старые Ирныкши * Иҫке Юрмаш Старый Юрмаш * Иҫке Яҡуп Старый Якуп * Иҫке Яҡшый Старый Якшей * Иҫке Ямырҙа Старый Ямурза * Иҫке Янбай Старый Янбай * Иҫке Яндыҙ Старый Янтуз * Иҫке Яппар Старый Яппар * Иҫкесәк Искисяк * Иҫтерек Истрик * Иҫән Исян * Иҫәнбай Исанбай * Иҫәнбәт Исянбет * Иҫәнгилде Исянгильды * Иҫәнғол Исянгул * Иткенәй Иткиней * Иттихат Иттихат [[Категория:Башҡортостан комонимдары]] 3z8aemh3m3noqbj1wzr2qmg352iut9y Категория:Викивикторинала ҡатнашыусылар 14 124316 1146880 739049 2022-07-23T19:14:24Z Рөстәм Нурыев 43 added [[Category:Алфавит буйынса проекттар]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Википедия:Викивикторина|Викивикторинала]] ҡатнашыусылар. [[Категория:Алфавит буйынса проекттар]] 8d22b9yurl0uyy658lu3ove0r7fcgod ГОЭЛРО 0 136036 1146890 1052096 2022-07-23T21:23:34Z Matsievsky 10891 /* Филателияла */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} [[Файл:RIAN_archive_763450_"GOELRO_Plan"_poster.jpg|мини|300x300пкс|Александр Лемещенконың «ГОЭЛРО планы» плакаты, [[1 май]] [[1967 йыл]] ([[Ленин Владимир Ильич|В. И. Ленин]]: «[[Коммунизм]] — ул совет власы плюс бөтә илде электрлаштырыу»).]] '''ГОЭЛРО́''' (ҡыҫҡ. {{lang-ru|Государственная комиссия по электрификации России}}, йәғни Рәсәйҙе электрлаштырыу буйынса дәүләт комиссияһы) — 1917 йылғы [[Октябрь революцияһы]]нан һуң РСФСР-ҙы электрлаштырыу буйынса дәүләт планы. Рәсәйҙе электрлаштырыу буйынса дәүләт комиссияһы тарафынан [[Ленин Владимир Ильич|В. И. Ленин]] ҡушыуы буйынса һәм уның етәкселеге аҫтында эшләнә. Халыҡ Комиссарҙары Советы декреты менән йыйылған VIII Бөтә Рәсәй электротехниктар съезы тарафынан хуплана<ref name="Shatelen">[http://www.booksite.ru/elektr/1946/1946_10.pdf М. А. Шателен Знаменательная дата в развитии электрификации СССР. К 25-летию VIII Всероссийского электротехнического съезда//Журнал Электричество 1946 г N 10]</ref>. ГОЭЛРО планы бер ни тиклем иҫкәрмәләр һәм өҫтәмәләр менән Халыҡ Комиссарҙары Советы тарафынан ҡабул ителә, ул [[1921 йыл]]дың 21 декабрендә «Рәсәйҙе электрлаштырыу планы тураһында» ҡарар ҡабул итә<ref>[http://www.booksite.ru/elektr/1981/1981_10.pdf П. Г. Грудинский Первый съезд советских электротехников. К 60-летию 8-го Всероссийского электротехнического съезда//Журнал Электричество 1981 г N 10]</ref>. Аббревиатура йыш ҡына ''Государственный план электрификации России'' тип, йәғни ГОЭЛРО комиссияһы продукты тип тә тарҡатыла. == Тарихы == Ҡайһы бер сығанаҡтарға ҡарағанда, Рәсәйҙе киң күләмле электрлаштырыу проекты [[Октябрь революцияһы|1917 йылғы революцияға]] тиклем үк<ref>{{Cite web|title=Кто же был инициатором и вдохновителем электрификации России|url=http://science.ng.ru/tech/1999-12-15/6_electrofication.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20071225104354/http://science.ng.ru/tech/1999-12-15/6_electrofication.html|archivedate=25.12.2007|last=Корякин|first=Юрий|lang=ru|publisher=НГ-наука|date=20.06.2001|accessdate=2012-05-01}}(рус.)<span id="cxmwATA" tabindex="0">.</span>&#x20;<span id="cxmwATA" tabindex="0"> НГ-наука</span>&#x20;<span id="cxmwATA" tabindex="0">(20.06.2001).</span>&#x20;<small id="cxmwATA" tabindex="0">[http://science.ng.ru/tech/1999-12-15/6_electrofication.html Тәүге сығанаҡтан] архивланған 25 декабрь 2007.</small>&#x20;<small id="cxmwATA" tabindex="0">1 май 2012 тикшерелгән.</small></ref> Петербург электр компанияһында эшләгән немец инженерҙары тарафынан әҙерләнгән, фараз ителеүенсә, [[Беренсе донъя һуғышы]] (1914—1918) ваҡытында һуғыш сығымдары күп булғанлыҡтан уны тормошҡа ашырып булмай. Икенсе бер мәғлүмәттәргә ҡарағанда, [[1916 йыл]]да Рәсәй тәбиғи етештереү көстәрен өйрәнеү комиссияһының энергетика бүлеге эшләгән әҙерләмәләр ГОЭЛРО планының нигеҙенә һалына. Был бүлек [[1930 йыл]]да СССР Фәндәр академияһының Энергетика институтына әйләндерелә<ref>{{Мәҡәлә|автор=Козлов Б. И.|заглавие=Вклад Академии Наук в индустриализацию России|ссылка=http://www.ihst.ru/projects/sohist/papers/koz00vr.htm|язык=ru|издание=[[Вестник Российской академии наук|Вестник РАН]]|тип=журнал|место={{М.}}|год=2000|номер=12|страницы=1059—1068}}</ref>. [[1920 йыл]]да, бер йыл да үтмәҫтән<ref name="autogenerated2">План электрификации РСФСР (Издательство: Госполитиздат, Изд. 2-е, 1955 г., — 667с.)</ref><ref name="autogenerated1">Энергетика России (1920—2020 гг.). Том 1. План ГОЭЛРО. — М.: ИД Энергия, 2006. — 1067 с.</ref> ([[Рәсәйҙә Граждандар һуғышы|граждандар һуғышы]] (1917—1922/1923) һәм интервенция ваҡытында), [[РСФСР-ҙың Халыҡ Комиссарҙары Советы|РСФСР хөкүмәте]] тарафынан [[Ленин Владимир Ильич|В. И. Ленин]] етәкселеге аҫтында илде электрлаштырыуҙың перспектив планы эшләнә. Г. М. Кржижановский етәкселегендәге Рәсәйҙе электрлаштырыу планын эшләү буйынса дәүләт комиссияһы ойошторола. Комиссия эшенә ике йөҙләп ғалим һәм инженер йәлеп ителә. [[1920 йыл]]дың декабрендә комиссия эшләгән план Советтарҙың VIII Бөтә Рәсәй съезы тарафынан хуплана, бер йылдан уны Советтарҙың IX Бөтә Рәсәй съезы раҫлай. ГОЭЛРО энергетиканың ғына түгел, бөтә иҡтисадтың үҫеш планы була. Унда предприятиелар төҙөү, был төҙөлөштәрҙе бөтә кәрәк нәмә менән тәьмин итеү, электроэнергетиканы алдан үҫтереү ҡарала. Былар һәммәһе территорияларҙы үҫтереү пландары менән бәйләнә. Улар араһында [[1927 йыл]]ға планлаштырылған Сталинград трактор заводы ла була. Был план сиктәрендә Кузнецк күмер бассейнын үҙләштереү башлана, уның тирәһендә яңы сәнәғәт районы ҡалҡа. Совет хөкүмәте ҡатнашыусыларҙың ГОЭЛРО-ны үтәү инициативаһын хуплай. Электрлаштырыу менән шөғөлләнеүселәр һалым льготаларына һәм дәүләт кредиттарына иҫәп тота ала. 10—15 йылға иҫәпләнгән ГОЭЛРО 1,75 млн кВт дөйөм ҡеүәтле 30 район электр станцияһын (20 ТЭС һәм 10 ГЭС) төҙөүҙе күҙҙә тота. Планға Штеровка, Кашира, Түбәнге Новгород, Шатура һәм Силәбе район йылылыҡ электр станцияларын, Түбәнге Новгород, Волхов (1926), Днепр ГЭС-тарын, Свирь йылғаһында ике станцияны төҙөү индерелә. Проект сиктәрендә иҡтисади районлаштырыу үткәрелә, ил территорияһының транспорт-энергетик каркасы билдәләнә. Проект төп һигеҙ иҡтисади районды (Төньяҡ, Үҙәк сәнәғәт, Көньяҡ, Волга буйы, Урал, Көнбайыш Себер, Кавказ һәм Төркөстан) солғай. Бер ыңғайҙан илдең транспорт системаһы ла үҫтерелә (иҫке тимер юлдарҙы магистралләштереү һәм яңыларын һалыу, [[В. И. Ленин исемендәге Волга-Дон каналы|Волга-Дон каналын]]төҙөү). ГОЭЛРО проекты Рәсәйҙә индустриалләштереүгә нигеҙ һала. План [[1931 йыл]]ға нигеҙҙә ваҡытынан алда тормошҡа ашырыла. [[1932 йыл]]да электр етештереү 1913 йыл менән сағыштырғанда планда күҙҙә тотолғанса 4,5 тапҡырға түгел, ә 7 тапҡырға тиерлек арта: 2,0 млрд кВт/сәғәттән 13,5 млрд кВт/сәғәткә етә. == ГОЭЛРО поанын үтәү<ref>«Народное хозяйство СССР за 60 лет», Юбилейный статистический ежегодник, Москва, 1977, с. 11</ref> == {| class="standard" style="margin-bottom: 10px;" !Күрһәткес !1913 !1920 !ГОЭЛРО планы !1930 !1935 !ГОЭЛРО планын үтәү йылы |- |Тулайым сәнәғәт продукцияһы (1913-I) |1 |0,14 |1,8-2 |2,5 |5,8 |1929-1930 |- |Район электр станцияларының ҡеүәте (млн. квт) |0,2 |0,25 |1,75 |1,4 |4,1 |1931 |- |Электр энергияһы етештереү (млрд. квт. сәғ.) |2,0 |0,5 |2,8 |8,4 |28,3 |1931 |- |Күмер (млн. т.) |29,2 |8,7 |62,3 |47,8 |109,8 |1932 |- |Нефть (млн. т.) |? |3,9 |16,4 |18,5 |25,2 |1929-1930 |- |Торф (млн. т.) |1,7 |1,4 |18,4 |8,1 |18,5 |1934 |- |Тимер мәғдәне (млн. т.) |9,2 |0,16 |19,6 |13,7 |26,3 |1934 |- |Суйын (млн. т.) |4,2 |0,12 |9,2 |5,0 |12,5 |1934 |- |Ҡорос (млн. т.) |4,3 |0,19 |6,5 |5,8 |12,6 |1933 |- |Ҡағыҙ (тыс. т.) |269,2 |30,3 |683,5 |435,3 |648,8 |1936 |} Электр ауылдарҙа ғәмәлдә революцияға тиклем үк билдәле була. Элекке ер биләүселәр ҙур булмаған электр станциялары ҡуллана, тик уларҙың һаны әҙ була<ref name="SovietStat">[http://www.marxists.org/history/ussr/government/1928/sufds/ch10.htm The Soviet Union: Facts, Descriptions, Statistics].</ref>. {| class="standard" width = "40%" |- !||1913||1917||1927 |- |Электр станциялары һаны |<center>33</center> |<center>75</center> |<center>858</center> |- |Билдәләнгән ҡеүәт (кВт) |<center>712</center> |<center>1036</center> |<center>18 500</center> |- |Хеҙмәтләндерелгән ауыл хужалығы биләмәләре |<center>—</center> |542 |<center>89 739</center> |- |Ағымдағы ҡулланыу (мең кВт/сәғ.) |<center>427</center> |<center>622</center> |<center>10 000</center> |} Электр энергияһы ауыл хужалығында: тирмәндәрҙә, мал аҙығы турағыстарҙа, иген таҙартыу машиналарында, ағас бысыуҙа һәм башҡа эштәрҙә ҡулланыла башлай. == ГОЭЛРО планын эшләүҙә ҡатнашыусылар == ГОЭЛРО Комиссияһы етәкселәре: * Г. М. Кржижановский — Рәйес (1872—1959) * А. И. Эйсман — Рәйес урынбаҫары * А. Г. Коган — Рәйес иптәше (1865—1929) * Б. И. Угримов — Рәйес иптәше (1872—1940) * Н. Н. Вашков — Рәйес иптәше урынбаҫары (1874—1953) * Н. С. Синельников — Рәйес иптәше урынбаҫары ГОЭЛРО Комиссияһы ағзалары: * И. Г. Александров (1875—1936) * А. В. Винтер (1878—1957) * И. И. Вихляев (1879—1964) — торф буйынса инженер * Г. О. Графтио (1869—1949) * Л. В. Дрейер (1874—1938) * Г. Д. Дубелир (1874—1942) * Р. Э. Классон (1868—1926) * Д. И. Комаров * К. А. Круг (1873—1952) * C. A. Кукель (1883—1941) * М. Я. Лапиров-Скобло (1889—1947) * Т. Р. Макаров * В. Ф. Миткевич (1872—1951) * М. К. Поливанов * Л. К. Рамзин (1887—1948) * Г. К. Ризенкамф * Р. Л. Семенов * Б. Э. Стюнкель (1882—1939) * А. И. Таиров * Р. А. Ферман * М. А. Шателен (1866—1957) * А. А. Шварц * Е. Я. Шульгин (1873—1937) == ГОЭЛРО әҙәбиәттә һәм сәнғәттә == * [[1920 йыл]]да Рәсәйгә билдәле фантаст яҙыусы Герберт Уэллс килә. Ул Ленин менән осраша, Рәсәйҙе киң күләмле электрлаштырыу планы менән таныша һәм уны ғәмәлгә ашмаҫ тигән һығымтаға килә. Был сәфәргә арнап «Рәсәй ҡараңғылыҡта» тигән очерк яҙа. Совет етәкселеге Уэллсты 10-15 йылға иҫәпләнгән пландың тормошҡа нисек ашырылыуын 10 йылдан килеп ҡарарға саҡыра. Уэллс [[1934 йыл]]да килә һәм пландың үтәлеү генә түгел, күп күрһәткестәр буйынса арттырып үтәлеүен күреп шаңҡып ҡала. * «Покушение на ГОЭЛРО» — нәфис фильм. * [[Петербург метрополитены]]ның «Электросила» станцияһы биҙәлешенең тематикаһы Советтар Союзында энергетика үҫешенә бағышланған. == Урындарҙа электрлаштырыу == === Урал === Свердловск өлкәһендә 1949 йылға МТС-тарҙың һәм совходарҙың 95 проценты, колхоздарҙың 72 проценты электрлаштырыла<ref name="autogenerated3">http://uralhist.uran.ru/pdf/UIV_1(38)_2013_Kuzmina.pdf С. 56</ref>. 1951 йылда совхоздарҙы электрлаштырыу тамамлана, 1952 йылда өлкәләге МТС-тарҙың 100 проценты электр энергияһы ҡуллана. 1952 йылда Свердловск өлкәһе колхоздарының 95 проценты электрлаштырылған була. == Ҡыҙыҡлы факттар == ГОЭЛРО комиссияһының беренсе ултырышында комиссия рәйесе Г. М. Кржижановскийға күренекле рус электротехнигы К. А. Круг килә һәм комиссияға берәй билдәле политэкономды индерергә тәҡдим итә. «Беҙгә бер ниндәй политэконом кәрәкмәй, беҙҙең үҙ политэкономыбыҙ бар — [[Карл Маркс]]!» тип ҡаты яуап ҡайтара Кржижановский<ref>Я. А. Штейнберг Штрихи к портрету К. А. Круга/МЭИ: история, люди, годы: сборник воспоминаний. В 3 томах. М.: Издательский дом МЭИ, 2010. Т. 2, стр. 170</ref>. == Фалеристикала == ==== Совет осоро фалеристикаһы ==== <center class=""><gallery> Файл:ГОЭЛРО.jpg|«ГОЭЛРО» </gallery></center> == Филателияла == <gallery widths="290" heights="180" caption="СССР почта маркалары"> File:Stamp_of_USSR_1666.jpg|СССР почта маркаһы, 1951 йыл: «Коммунизм — ул совет  власы  плюс бөтә илде электрлаштырыу» (В. И. Ленин). — «В. И. Ленин исемендәге Волхов гидроэлектростанцияһына XXV йыл (1926–1951)».  (ЦФА [ИТЦ «Марка»] № 1666) File:The Soviet Union 1954 CPA 1772 stamp (Agriculture in the USSR. Small hydro).jpg|СССР почта маркаһы, 1954 йыл: «Колхоз гидроэлектр станциялары төҙөлөшөн киң йәйелдерергә!» File:1961 CPA 2538.jpg|СССР почта маркаһы, 1961 йыл, «РИА Новости» фотоһы: «Лениндың ГОЭЛРО планына 40 йыл (1920–1960)». File:1967 CPA 3553 cancelled.jpg|СССР почта маркаһы, 1967 йыл ( «50 героик йыл» серияһы, 1967 йыл): Л.А.Шматьконың «Ленин ГОЭЛРО картаһы янында» картинаһы, 1957 йыл. </gallery> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * {{Статья|автор=Гвоздецкий В.Л.|заглавие=ПЛАН ГОЭЛРО. МИФЫ И РЕАЛЬНОСТЬ|ссылка=http://www.nkj.ru/archive/articles/5906/|издание=Наука и жизнь|год=2005|номер=5}} * {{Статья|автор=Эрлихман В.|заглавие=Эпоха освещения|ссылка=http://www.epr-magazine.ru/vlast/native_exp/epoha/|издание=Энергия промышленного роста|место=М.|год=2005|номер=2}} * [http://85goelro.ru 85 лет Плана ГОЭЛРО] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200220131810/http://85goelro.ru/ |date=2020-02-20 }} * [http://www.energyland.info/library-show-2782/ Сводная информация по текущему состоянию и планам развития генерации в России. актуальность — Май 2008 года.] * [http://gitelman.ru/publications/?item=65 План ГОЭЛРО.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304101906/http://gitelman.ru/publications/?item=65 |date=2016-03-04 }} [http://gitelman.ru/publications/?item=65 Как это было.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304101906/http://gitelman.ru/publications/?item=65 |date=2016-03-04 }} * [https://www.youtube.com/watch?v=T6lrMSE3HiI Электростанции] * [https://www.youtube.com/watch?v=Io6l0NPgarE Электрификация СССР] [[Категория:Рәсәй тарихы 1917—1991]] b8qlcp5ybztb2tm2bzdseylc4yzjuf5 Категория:Башҡортостан гидронимдары 14 150706 1146882 886338 2022-07-23T19:16:06Z Рөстәм Нурыев 43 added [[Category:Башҡортостан географияһы]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki '''Башҡортостан гидронимдары''' [[Категория:Башҡортостан географияһы]] na8qbtnm9msgp3kzqv8i5ny9vhkqh9n Фәйзуллин Марат Рәйес улы 0 157764 1146862 1091366 2022-07-23T18:21:19Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Фәйзуллин Марат Рәйес улы (Татурас)''' ({{lang-en|Marat Fayzullin (Taturas)}}; [[7 ноябрь]] [[1982]]) — Рәсәй музыканты, композитор һәм музыкаль продюсер, тауыш режиссёры. Рәсәй композиторҙары союзының йәштәр секцияһы ағзаһы == Биография == Фәйзуллин Марат Рәйес улы [[1982 йыл]]дың 7 ноябрендә [[Өфө]] ҡалаһында тыуған. [[1989]]—[[1999 йыл]]дарҙа [[Өфө сәнғәт институты|Заһир Исмәғилев исемендәге Өфө сәнғәт академияһы]] ҡарамағандағы Урта махсус музыка мәктәбендә уҡый. [[2000 йыл]]да һуҡма инструменттар класы буйынса [[Өфө сәнғәт училищеһы]]н тамамлай. Уҡыу йылдарында күп тапҡырҙар Бөтә Рәсәй һәм халыҡ-ара конкурстар лауреаты була. Шул уҡ йылда һуҡма инструменттарҙа (маримба, ксилофон һ.б.) Башҡортостанда беренсе тапҡыр үҙенең концертын ойоштороусы. 15-тән күберәк музыка ҡоралында уйнай. [[2008 йыл]]да Профсоюздарҙың Санкт-Петербург гуманитар университетында тауыш режиссеры һөнәре буйынса юғары белем ала. 29 нәфис фильм, 46 документаль фильм һәм телетапшырыуҙар, 11 йәнһүрәт, 40-тан ашыу реклама ролигы музыкаһы авторы. Алдынғы кинокомпаниялар, телеканалдар, музыкаль нәшриәттәр менән хеҙмәттәшлек итә. Дискографияһында 4 альбом һәм винил пластинка бар. Рәсәй композиторҙары союзының йәштәр секцияһы ағзаһы<ref>[http://youngcomposers.ru/ru/molot/kompozitory Марат Файзуллин]</ref>. [[2005 йыл]]дан [[Мәскәү]]ҙә йәшәй. Өйләнгән, улы бар. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} [[Категория:Композиторҙар]] [[Категория:Башҡортостан композиторҙары]] [[Категория:Рәсәй композиторҙары]] f0q1myhds000adrs85zzjeklonqrx99 Категория:User cu 14 161429 1146885 960427 2022-07-23T19:19:11Z Рөстәм Нурыев 43 added [[Category:Википедия:Телдәр буйынса ҡатнашыусылар]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki Был төркөмдәге ҡатнашыусылар церковнославянский телен белеүен күрһәткән. [[Категория:Википедия:Телдәр буйынса ҡатнашыусылар]] 2pe4r52tf9l0bhq5zbapf3tax5nnns3 Фәйзулин Хәниф Шәкир улы 0 171375 1146860 1069130 2022-07-23T18:16:07Z Баныу 28584 /* Биографияһы */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} {{фш|Фәйзуллин}} '''Фәйзулин Хәниф Шәкир улы''' ( рус. Файзулин Ханиф Шакирович;[[9 апрель]] [[1921 йыл]] — [[17 октябрь]] [[1943 йыл]]) — [[Бөйөк Ватан һуғышы]] яугиры, өлкән лейтенант, [[Советтар Союзы Геройы]], [[Ленин ордены]] кавалеры (1943) == Биографияһы == Хәниф Шәкир улы Фәйзулин [[9 апрель|9 апрелендә]] [[1921 йыл]]да [[Үрге Себенле]] ауылында (хәҙер — [[Ырымбур өлкәһе|Ырымбур өлкәһе Һаҡмар районы]]) крәҫтиән ғаиләһендә тыуған, милләте — башҡорт{{ЫС юҡ|28|08|2021}}. [[Ырымбур]] ҡалаһында эшселәр факультетын (рабфак) тамамлағандан һуң, Ырымбур уҡытыусылар институтында уҡый. [[1939 йыл]]да Эшсе-крәҫтиән Ҡыҙыл Армияһына хеҙмәткә саҡырыла. [[1941 йыл]]да ул Куйбышев (хәҙер Һамар ҡалаһы) пехота училищеһын тамамлай. Шул уҡ йылдың авгусынан алып — [[Бөйөк Ватан һуғышы]] фронттарында хеҙмәт итә<ref name="фхш">{{Cite web|author=|datepublished=|url=http://az-libr.ru/index.htm?Persons&000/Src/0009/231218ba|title=Файзулин Ханиф Шакирович|publisher=AZ Library|accessdate=2014-9-7|lang=ru}}</ref>. [[1943 йыл|1943 йылдың]] октябрендә гвардия өлкән лейтенанты Фәйзулин Хәниф 37-се Степной (Дала) фронтының 92-се уҡсылар дивизияһында 280-се гвардия уҡсылар полкының рота командиры булып хеҙмәт итә. [[Днепр өсөн алыш|Днепр өсөн һуғышта]] ([[17 октябрь|1943 йылдың 17 октябрендә)]] Фәйзулин командалығы аҫтындағы рота немецтарҙың контратакаларын кире ҡаға-ҡаға, ҡаты һуғыш барышында [[Днепропетровск өлкәһе|Украина ССР-ы Днепропетровск өлкәһе]] Пятихатский районының Лиховка ауылы янында немец оборонаһын өҙә һәм был ауылды немец-фашист илбаҫарҙарынан азат итә. Хәниф Шәкир улы Фәйзулин шул алышта үлемесле яра ала һәм һәләк була<ref name="фхш">{{Cite web|author=|datepublished=|url=http://az-libr.ru/index.htm?Persons&000/Src/0009/231218ba|title=Файзулин Ханиф Шакирович|publisher=AZ Library|accessdate=2014-9-7|lang=ru}}</ref>. [[СССР Юғары Советы]] Президиумының [[22 февраль|(22 февраль]] [[1944 йыл|1944 йыл)]] Указына ярашлы рәүештә гвардия өлкән лейтенанты Хәниф Шәкир улы Фәйзулинға үлгәндән һуң [[Советтар Союзы Геройы]] тигән юғары исеме бирелә. Үлгәндән һуң ул шулай уҡ [[Ленин ордены]]<ref name="фхш">{{Cite web|author=|datepublished=|url=http://az-libr.ru/index.htm?Persons&000/Src/0009/231218ba|title=Файзулин Ханиф Шакирович|publisher=AZ Library|accessdate=2014-9-7|lang=ru}}</ref> менән бүләкләнә. [[Советтар Союзы Геройы]] Хәниф Шәкир улы Фәйзулинға уның тыуған ауылы Үрге Себенлелә (Ырымбур өлкәһе Һаҡмар районы) бюст ҡуйылған<ref name="фхш">{{Cite web|author=|datepublished=|url=http://az-libr.ru/index.htm?Persons&000/Src/0009/231218ba|title=Файзулин Ханиф Шакирович|publisher=AZ Library|accessdate=2014-9-7|lang=ru}}</ref>. == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{Книга:Герои Советского Союза|2}} == Һылтанмалар == {{Warheroes|id=19338|author=Олег Кожухарь|accessdate=2014-12-15}} *[https://pamyat-naroda.ru/heroes/podvig-chelovek_nagrazhdenie150033742/? Память народа. Документы о награждении.Файзулин Каниф Шакирович] [[Категория:Бөйөк Ватан һуғышында һәләк булғандар]] [[Категория:Днепр өсөн алышта ҡатнашыусылар]] [[Категория:Ленин ордены кавалерҙары]] [[Категория:Советтар Союзы Геройҙары]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:1943 йылда вафат булғандар]] [[Категория:17 октябрҙә вафат булғандар]] [[Категория:Һаҡмар районында тыуғандар]] [[Категория:1921 йылда тыуғандар]] [[Категория:9 апрелдә тыуғандар]] mrbjsqdl5jzb8oid148ijg6scopk46g Категория:Иҫке Монасип 14 179963 1146877 1086865 2022-07-23T19:11:25Z Рөстәм Нурыев 43 added [[Category:Бөрйән районы ауылдары]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Иҫке Монасип]] [[Категория:Бөрйән районы ауылдары]] i58n1u9gl0vx2e6joaxl7ica3s9ko83 Категория:Исламбай 14 179967 1146878 1086905 2022-07-23T19:12:43Z Рөстәм Нурыев 43 added [[Category:Бөрйән районы ауылдары]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Исламбай]] [[Категория:Бөрйән районы ауылдары]] l1aestbwmenqxi2k7cjskox3jwxivbl Категория:User orv 14 180469 1146886 1090332 2022-07-23T19:19:31Z Рөстәм Нурыев 43 added [[Category:Википедия:Телдәр буйынса ҡатнашыусылар]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki Был төркөмдәге ҡатнашыусылар Old Russian телен белеүен күрһәткән. [[Категория:Википедия:Телдәр буйынса ҡатнашыусылар]] 7wsq4icqlmnac1qwu1otgawpfq2iiq7 Категория:User otq 14 180471 1146887 1090334 2022-07-23T19:19:52Z Рөстәм Нурыев 43 added [[Category:Википедия:Телдәр буйынса ҡатнашыусылар]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki Был төркөмдәге ҡатнашыусылар Querétaro Otomi телен белеүен күрһәткән. [[Категория:Википедия:Телдәр буйынса ҡатнашыусылар]] h20491t49gluh0b5zji27ms50c039do Phascolarctos 0 181066 1146879 1101671 2022-07-23T19:13:13Z ZUFAr 191 [[Коала]] битенә йүнәлтелгән wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Коала]] 3fvzua51s3r7yuv54wt6jqc9c9gviif Жуков Михаил Фёдорович 0 183598 1146897 1139290 2022-07-24T08:17:43Z ZUFAr 191 /* Үҫмер йылдары */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Жуков Михаил Федорович''' ({{OldStyleDate2|6|сентября|1917|24|августа}}, Верховье станицаһы, Орел губернаһы — 4 декабрь 1998, [[Новосибирск]]) — совет һәм Рәсәй ғалимы, аэродинамика һәм газ разрядлы плазма өлкәһендә белгес. [[Рәсәй Фәндәр академияһы]] академигы. СССР-ҙың Дәүләт премияһы лауреаты. == Биографияһы == === Үҫмер йылдары === Эшсе тимер юлсы ғаиләһендә тыуған. [[1931 йыл]]да 7 класты тамамлай һәм [[Мәскәү]]ҙең «Шарикоподшипник» заводы ҡарамағындағы фабрика-завод уҡыу мәктәбенә уҡырға инә. Токарь, слесарь һәм шымартыусы һөнәрҙәренә эйә була. Эшселәр факультетына тәҡдим ителә, уны 1935 йылда тамамлай. Уҡыуын дауам итеү өсөн уҡыу йортон һайлап, Михаил К. Э. Циолковскийға хат яҙа, уның популяр китаптарын уҡыған була һәм ошо һайлауҙа ярҙам итеүен һорай. Яуап хатында аныҡ фекер әйтелә — [[Мәскәү дәүләт университеты]]ның механика-математика факультетына уҡырға инергә кәрәк. 1941 йылда механика-технология факультетын тамамлай, механик һөнәре ала һәм Н. Е. Жуковский исемендәге Үҙәк аэрогидродинамика институтына инженер итеп эшкә ебәрелә. === Фәнни эше === * 1941 йылдан 1946 йылға тиклем — Н. Е. Жуковский исемендәге Үҙәк аэрогидродинамика институтында, 1-се лабораторияла эшләй; * 1941—1942 йылдарҙа — Үҙәк аэрогидродинамика институты менән бергә [[Новосибирск|Новосибирскиға]] эвакуациялана. Өлкән инженер вазифаһында самолеттар өсөн турбореактив двигателдәр элементтарын эшләүҙә ҡатнаша (етәксеһе Г. Н. Абрамович). * 1946 йылдан — Үҙәк авиация моторҙары эшләү институтында, * 1952 йылдан — Л. И. Седов ойошторған Үҙәк авиация моторҙар эшләү институтының газодинамика лабораторияһында — өлкән ғилми хеҙмәткәр, бүлек мөдире; * 1959 йылда — СССР Фәндәр академияһы Себер бүлексәһенең Теоретик һәм ғәмәли механика институтында эшләй һәм [[Новосибирск]] Академҡаласығына күсә; * 1959 йылдан алып 1970 йылға тиклем — Теоретик һәм ғәмәли механика институты директорының фәнни эш буйынса урынбаҫары, бер үк ваҡытта Институт биналары төҙөлөшөн контролдә тота. * 1959 йылдан алып 1970 йылға тиклем —электр дуғаһы разрядтары лабораторияһы мөдире; * 1965—1966 йылдарҙа — Теоретик һәм ғәмәли механика институты директоры вазифаһын башҡара. * 1968 йылда — СССР Фәндәр академияһының ағза-корреспонденты итеп һайлана; * 1992 йылда — [[Рәсәй Фәндәр академияһы]]ның мөхбир ағзаһы итеп һайлана<ref>{{Сотрудник РАН|50468|Михаила Фёдоровича Жукова}}</ref>; * 1995 йыл — Халыҡ-ара энергетика академияһының мөхбир ағзаһы итеп һайлана; * 1970 йылда плазмадинамика бүлеге менән бергә СССР Фәндәр академияһының Себер бүлексәһе С. С. Кутателадзе исемендәге Йылылыҡ физикаһы институтына директор урынбаҫары вазифаһына күсә; * 1970—1978 йылдарҙа — Түбән температуралы плазма бүлеге мөдире; * 1988 йыл — СССР Фәндәр академияһының Себер бүлексәһе С. С. Кутателадзе исемендәге Йылылыҡ физикаһы институтында дирекция советнигы; * 1975—1990 йылдарҙа — СССР Фәндәр академияһының Себер бүлексәһе Президиумы ағзаһы; * 1975—1980 йылдарҙа СССР Фәндәр академияһының Себер бүлексәһе баш ғилми секретары; * 1996 йылда — плазмодинамика бүлеге күсерелгән Теоретик һәм ғәмәли механика институтында эшләй; * 1960—1965 йылдарҙа — [[Новосибирск дәүләт университеты|Новосибирск дәүләт университетында]] уҡыта, ғәмәли газ динамикаһы кафедраһы профессоры; * 1976—1982 йылдарҙа — Новосибирск электротехник институты профессоры. * 15 йыл дауамында «Известия СО АН СССР» журналының баш мөхәррире була. Фәнни ҡыҙыҡһыныуҙары өлкәһе — газ разрядлы плазманы һәм плазмотрондарҙы тикшереү. 1946—1949 йылдарҙа [[Мәскәү авиация институты]] аспирантураһында, 1950 йылда кандидатлыҡ диссертацияһы яҡлай. Тауыштан тиҙерәк һәм тауыш тиҙлегендәге аэродинамиканы тикшерә. 1962 йылда физика-математика фәндәре докторы ғилми дәрәжәһенә дәғүә итеп диссертация яҡлай. Уның етәкселегендә 40-тан ашыу кандидатлыҡ һәм 14 докторлыҡ диссертациялары яҡлана. === Вафаты === 1998 йылдың 4 декабрендә Жуков Михаил Федорович вафат була, Новосибирскиҙа Көньяҡ (Чербузинский) зыяратында ерләнгән. == Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре == * 1982 йыл — СССР Дәүләт премияһы лауреаты; * 1985 йыл — СССР Фәндәр академияһының һәм Чехословакия Фәндәр академияһының (1985) премиялары лауреаты; * 1975 йыл — [[Октябрь Революцияһы ордены]] менән бүләкләнә; * 1981 йылда һәм 1967 йылда — ике [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] менән бүләкләнә * 1986 йылда Халыҡтар дуҫлығы ордены, * 1998 йыл — IV дәрәжә «Ватан алдындағы ҡаҙаныштары өсөн» ордены<ref>[http://graph.document.kremlin.ru/page.aspx?1106827 Указ Президента Российской Федерации от 16 апреля 1998 года № 397]</ref>. == Библиография == Жуков газодинамика һәм түбән температуралы плазма өлкәһендә фундаменталь хеҙмәттәр авторы. 230-ҙан ашыу мәҡәлә һәм 12 коллектив монография авторы һәм авторҙашы, күп авторлыҡ таныҡлыҡтары бар. == Хәтер == [[Файл:Могила-Жукова-МФ.jpg|мини]] * Теоретик һәм ғәмәли механика институты фасадында М. Ф. Жуковҡа мемориаль таҡта ҡуйылған. * [[Рәсәй Фәндәр академияһы]]ның Себер бүлексәһе йәш ғалимдары өсөн М. Ф. Жуков исемендәге премия булдырылған. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * [http://prometeus.nsc.ru/science/schools/zhukov/about/inmemo.ssi Памяти М. Ф. Жукова] * [http://www.itam.nsc.ru/ru/element/178918/ Академик Михаил Федорович Жуков] {{Недоступная ссылка|accessdate=Март 2020|fix-attempted=InternetArchiveBot}} * [http://www.soran1957.ru/?id=svet_100616111408_17475 Фотостраница М. Ф. Жукова на сайте фотоархив СО РАН] * {{Сотрудник РАН|50468|Михаила Федоровича Жукова}} * [http://www.prometeus.nsc.ru/science/schools/zhukov/ Биобиблиография М. Ф. Жукова на сайте Отделения ГПНТБ СО РАН] [[Категория:СССР Дәүләт премияһы лауреаттары]] [[Категория:«Хеҙмәт ветераны» миҙалы менән бүләкләнеүселәр]] [[Категория:«1941–1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышындағы фиҙакәр хеҙмәте өсөн» миҙалы менән наградланыусылар]] [[Категория:Халыҡтар Дуҫлығы ордены кавалерҙары]] [[Категория:Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены кавалерҙары]] [[Категория:Октябрь Революцияһы ордены кавалерҙары]] [[Категория:IV дәрәжә «Ватан алдындағы хеҙмәттәре өсөн» ордены кавалерҙары]] [[Категория:СССР ФА мөхбир ағзалары]] [[Категория:Физика-математика фәндәре докторҙары]] [[Категория:Новосибирскиҙа вафат булғандар]] [[Категория:1998 йылда вафат булғандар]] [[Категория:4 декабрҙә вафат булғандар]] [[Категория:1917 йылда тыуғандар]] [[Категория:6 сентябрҙә тыуғандар]] [[Категория:Мәскәү дәүләт университетын тамамлаусылар]] kp8iw7wm5sdpet3in0pocusyccqeesy Чаталһөйүк 0 184231 1146823 1146808 2022-07-23T12:28:35Z Akkashka 14326 /* География */ wikitext text/x-wiki {{Объект Всемирного наследия |RusName = Чаталһөйүк неолитик торағы |Name = Neolithic Site of Çatalhöyük |Image = CatalHoyukSouthArea.JPG |imagecaption = көньяҡ өлөшөндә ҡаҙыныуҙар |State Party = [[Төркиә]] |Type = Мәҙәни |Criteria = ii, iv |ID = 1405 |Link = http://whc.unesco.org/en/list/1405 |Region = Европа һәм Төньяҡ Америка/Яҡын Көнсығыш, [[Гамирк]] |Coordinates = |Year = 2012 |Session = 36 |Extension = |Danger = |lat_dir = N |lat_deg = 37 |lat_min = 40 |lat_sec = 01.2 |lon_dir = E |lon_deg = 32 |lon_min = 49 |lon_sec = 39.8 |region = TR |CoordAddon = type:landmark_region:TR |регион ПозКарты = Төркиә }}  '''Чаталһөйүк''' йәки '''Чаталгөйүк''' (иҫке яҙмала), дөрөҫөрге '''Чаталһөйүк''' ([[Турецкий язык|тур.]] халыҡ-ара фонетик алфавит: [tʃaˈtal.højyk], һүҙмә-һүҙ «Сәнске-уба» — [[Конья (ил)|Конья]] провинцияһындағы (көньяҡ [[Анатолия]]) [[неолит]] һәм [[энеолит]] осорона ҡараған ҙур тораҡ. Иң ҙур, иң яҡшы һаҡланған һәм ҙур неолитик ауыл булып тора. Иң боронғо табылған мәҙәни ҡатламдар б. э. т. 7400 й. ҡарай. Торама б. э. т. 5600 йылға тиклем булған. [[Бронзовый век|Бронза быуаты]] башланғанға тиклем халҡы ауылды ташлап киткән. Торама [[Хасандаг]] вулканының ике үркәсле түбәһенән 140 км алыҫлыҡта урынлашҡан булған. Тораманың көнсығыш өлөшө тигеҙлек өҫтөнән 20 м өҫтәрәк ҡалҡыулыҡ барлыҡҡа килтерә. Ауылдан көнбайышҡа табан бәләкәйерәк ҙурлыҡтағы тағы бер торама булған, ә унан көнсығышҡа табан бер нисә йөҙ метр алыҫлыҡта [[Армения|әрмән]] һәм [[Византия|византий]] осоро ауылы табылған Чаталһөйүк ике айырым ҡурғандан: б. э. т. яҡынса 7100-5900 йй. менән билдәләнгән Көнсығыш ҡурғандан һәм б. э. т. яҡынса 6000-5600 йылдар менән билдәләнгән Көнбайыш ҡурғандан (калибрланған даталар) тора<ref>[https://www.smithsonianmag.com/science-nature/ancient-proteins-unwashed-dishes-reveal-diets-lost-civilization-180970481/ Ancient Proteins From Unwashed Dishes Reveal the Diets of a Lost Civilization]</ref>. == География == Чаталһөйүк («сәнске күренешендәге ҡалҡыулыҡ») хәҙерге Көчөккәй ауылынан көньяҡҡа 3 км һәм Конья ҡалаһынан көньяҡ-көнсығышҡа табан 40 км алыҫлыҡта Гамиркала урынлашҡан. Тимер юл бәйләнеше булған иң яҡын ҙур ҡала - Чумра (тораманан көньяҡҡа 17 км алыҫлыҡта). Яһалма ҡалҡыулыҡ, мең йыл буйына иҫке йорттар өҫтөнән яңы биналар төҙөү юлы менән барлыҡҡа килгән. Торама үҙен уратып алған Икония тигеҙлеге араһында айырылып тора, ул ике убанан: көнсығышта иң боронғо һәм иң ҙур һәм көнбайышта баҡыр быуаты торамаларынан (Көсөкһөйүл - «бәләкәй уба») тора<ref name=":0">{{Книга|автор = Ian Hodder|заглавие = Çatalhöyük. The Leopard's Tale – Revealing the Mysteries of Turkey's ancient 'town'|ответственный = |издание = |место = |издательство = Thames & Hudson|год = 2006|страницы = |страниц = |isbn = 0-500-05141-0}}</ref>. Археологтар, торамала 3-10 мең кеше йәшәгән, ә йорттар һаны 2 меңгә еткән, тип иҫәпләй. Гамиркалағы Конья яйлаһы плейстоцен осорондағы ҡороған күлдең төбө булып тора, диңгеҙ кимәленән 1 мең метр самаһы бейеклектә урынлашҡан. Боронғо күлгә ҡойған йылғалар елпеүесте хәтерләткән дельталар барлыҡҡа килтергән. Дельталар араһында иң ҙуры, Чаршамба йылғаһы буйында, Чаталһөйүк урынлашҡан булған. Чаршамба тәүҙә ике ҡалҡыулыҡ араһынан аҡҡан һәм ҡоро климат шарттарында ауыл халҡын сөсө һыу менән тәьмин иткән<ref name=":3">{{Книга|автор = Trevor Watkins.|заглавие = From Foragers to Complex Societies in Southwest Asia", kapitel 6 i The Human Past: World Prehistory & the Development of Human Societies|ответственный = |издание = |место = |издательство = Thames & Hudson|год = 2005|страницы = |страниц = |isbn = 978-0-500-28531-2}}</ref>. == Археология == [[Файл:Çatalhöyük after the first excavations by James Mellaart and his team..jpg|thumb|340x340px|Меллаарт ҡаҙылмаларынан һуң Чаталһөйүк күренеше]] [[Файл:Catal Hüyük 10.JPG|thumb|340x340px|Ҡаҙылмаларҙың хәҙерге күренеше]] [[Файл:Çatalhöyük kazı alanı çatısı.JPG|thumb|340x340px|Ҡаҙылмаларҙың күренеше]] Урындағы халыҡ Чаталһөйүкте ҡайһы ер хөрәфәттәр менән бәйле мал көтөү урыны итеп файҙаланған<ref name=":0" />. 1958 йылдың 10 ноябрендә Анкаралағы Британия археология институтынан өс тикшеренеүсе Дэвид Френч, Алан Холл һәм Джеймс Меллаарт Конья яйлаһына иртә тарих торлаҡтарын эҙләү барышында Конья яйлаһында убаны шәйләгән<ref name="balter127" />. Шул уҡ көндө өс керамика һәм обсидиан эшләнмәһе табыла, убаның неолит осороноң бик ҙур табышы булыуы асыҡлана. Меллаарт 1961 йылға тиклем Хаджилар ҡаҙыу эштәрендә мәшғүл булған, ҡатыны һәм төрөк төркөмө менән кире ҡайтҡас, улар 1965 йылға тиклем дауам иткән ҙур ҡаҙыу эштәрен башлаған<ref name=gard>{{книга |год=2006 |заглавие=Gardner's Art Through the Ages: The Western Perspective: Volume 1 |издание=Twelfth |издательство={{Нп3|Cengage|Wadsworth Publishing|en|Cengage}} |место=Belmont, California |isbn=0-495-00479-0 |страницы=12—4 |ref=Kleiner |язык=en |автор=Kleiner, Fred S.; Mamiya, Christin J.}}</ref>. Джеймс Меллаарт етәкселегендә Чаталһөйүктә Дания Милли музейынан дат палеоботанигы Ганс Хелбаек та эшләгән<ref name="balter127" />. Хелбаек обнаружил большое количество домашней пшеницы ([[Пшеница однозернянка|однозернянки]] и [[Пшеница двузернянка|двузернянки]]), [[Ячмень|ячменя]] и [[горох]]а<ref>{{Статья|автор = Hans Helbæk|заглавие = First Impressions of the Catal Huyuk Plant Husbandry|издание = Anatolian Studies|тип = |год = 1964|номер = 14|страницы = 121—123|issn = }}</ref>. Находки [[окалина|окалины]] и [[шлак]]а позволили предположить, что жители Чатал-Хююка одними из первых в мире научились выплавлять из руды [[медь]]<ref>''MiljanaRadivojević'' et al.[http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440317301024#! Repealing the Çatalhöyük extractive metallurgy: The green, the fire and the ‘slag’] // Journal of Archaeological Science. Available online 15 August 2017</ref><ref>[https://www.eurekalert.org/pub_releases/2017-08/uoc-mo8081117.php Mystery of 8,500-year-old copper-making event revealed through materials science], 15-AUG-2017</ref><ref>[http://www.urkommunismus.de/catalhueyuek_en.html Bernhard Brosius. From Çayönü to Çatalhöyük. Inprekorr, 400/401, 24 — 29, 2005.]</ref>. Повторное исследование артефактов показало, что один из таких артефактов — кучка частично обожжённого, содержащего медь минерала зелёного цвета — попал в огонь случайно, возможно, при кремации раскрашенных зелёным пигментом останков людей. Изотопный анализ не показал сходства медных предметов из Чатал-Хююка и с образцом частично обожжённого зелёного минерала<ref>[http://xn--c1acc6aafa1c.xn--p1ai/?page_id=28272 Выплавка меди в Чатал-Хююке 8,5 тыс. лет назад не подтвердилась]</ref>. Место оказалось уникальным и стало одним из самых известных в мире. [[Меллаарт, Джеймс|Меллаарт]] приехал на раскопки на фоне [[Меллаарт, Джеймс#.D0.A1.D0.BA.D0.B0.D0.BD.D0.B4.D0.B0.D0.BB .D1.81 .D0.94.D0.BE.D1.80.D0.B0.D0.BA.D0.BE.D0.BC|скандала с Дораком]]. Турецкие власти подозревали археолога в краже и вывозе находок. Меллаарт же утверждал, что молодая женщина попросила его оценить некоторый «антиквариат», который по всей видимости был найден в четырёх могилах села Дорак на севере Турции. Меллаарт зарисовал некоторые находки. Впоследствии зарисовки были опубликованы в The Illustrated London News в 1959 году, что и привлекло внимание турецких властей, которые сочли, что археолог украл находки. Однако поиск молодой женщины и украденных находок не дал результатов, в 1965 году департамент древностей Турции аннулировал [[Меллаарт, Джеймс|Меллаарту]] разрешение на раскопки<ref name="balter127" /><ref>{{Cite web|url = http://pda.euromag.ru/great_britain/24708.html|title = Наследник Шлимана|author = Анастасия Тарасова|date = |publisher = }}</ref>. В 1993 году исследования возобновились новой группой археологов под руководством [[Ходдер, Иэн|Иэна Ходдера]] и продолжаются в настоящее время каждое лето. В новых раскопках используются микроморфологический анализ, когда археологи используют микроскопы, чтобы получить наиболее полную информацию. Группа [[Ходдер, Иэн|Ходдера]] подходит к раскопкам весьма тщательно, и в то время когда группа Меллаарта раскопала более 200 зданий за 4 года, нынешняя группа раскапывала в первые несколько лет только одно или два здания каждый год<ref name=":4">{{Статья|автор = Michael Balter |заглавие = The First Cities: Why Settle Down? The Mystery of Communities |издание = Science |тип = |год = 1998 |номер = 5393 |страницы = |issn = |язык = en }}</ref> В сезоне 2006 года в международных и междисциплинарных раскопках приняли участие 230 человек, что стало одним из крупнейших в мире подобного рода мероприятий<ref>{{Cite news|title = Recond number of experts to take part in Catalhoyuk excavations|author = |url = |work = Turkish Daily News|date = 2006}}</ref>. Для финансирования археологических раскопок [[Ходдер, Иэн|Иэн Ходдер]] пользуется услугами компаний-спонсоров ([[Boeing]], [[Fiat]], [[British Airways]], [[Shell]]), также в археологических экспедициях участвует местное население. --> === Датаһы һәм размеры === <!-- Различные источники говорят о разных датировках поселения. Слои, которые были исследованы Меллаартом, датировались им примерно от 6250 г. до н. э. до 5400 г. до н. э.<ref name=":1">{{Книга|автор = Christoffer Edens|заглавие = Çatal Hüyük, The Story of Archaeology|ответственный = |издание = |место = London|издательство = Phoenix Illustrated|год = 1997|страницы = |страниц = |isbn = 1-85799-934-7}}</ref> [[Ходдер, Иэн|Иэн Ходдер]] указывает, что поселение существовало в течение 1400 лет (между 7000 г. до н. э. и 6000 г. до н. э.), по исследованиям 18 археологических слоёв<ref name=":0" /><ref name=":6">{{Статья|автор = Ian Hodder |заглавие = Women and Men at Çatalhöyük |издание =[[Scientific American]] |тип = |год = 2004 |номер = 1 |страницы = 67—73 |issn = |язык = en |издательство = [[Springer Nature]] }}</ref>. По последним данным, датировка указывается от 7400 г. до н. э. до 5600 г. до н. э.<ref name=":2">{{Статья|автор = T. Carter & M. S. Shackley|заглавие = Sourcing obsidian from neolithic Çatalhöyük (Turkey) using energy dispersive X-ray fluorescence|издание = Archaeometry|тип = |год = 2007|номер = 49 (3)|страницы = :437—454.|issn = }}</ref> Размер Чатал-Хююка в разных источниках называются различные, начиная от 32 акров (12,96 га)<ref name=":2" /> и 13,5 га<ref name=":0" /> до 20 га<ref name=":1" />. Это говорит о том, что Чатал-Хююк представляет собой огромных размеров поселение, раскопано только 5 % всей территории<ref name=":5">{{Статья|автор = Ian Hodder |заглавие = This old house |издание =[[Natural History (журнал)|Natural History]] |тип = |год = 2006 |номер = |страницы = |issn = |язык = en |издательство = [[Американский музей естественной истории|American Museum of Natural History]] }}</ref>. == Ҡоролмалар һәм артефакттар == [[Файл:MUFT - Catal Höyük Modell.jpg|мини|340x340пкс|Модель Чатал-Хююк из музея в [[Веймар]]е]] [[Файл:Catal Hüyük Restoration B.jpg|thumb|454x454px|Реконструкция дома из Чатал-Хююк. Видны отверстие в крыше и лестница.]] [[Файл:Catal Hüyük Restauration.JPG|thumb|453x453px|Реконструкция дома из Чатал-Хююк. Видны низкие платформы и небольшая кладовая.]] Холм Чатал-Хююк создавался жителями на протяжении веков путём постройки новых домов поверх старых, что в настоящее время составляет 17 м археологического слоя. Дома стояли настолько близко, что между ними не было проходов. Также у домов не было дверных проёмов, вход в большинстве случаев был устроен с крыши, куда были проложены лестницы как внутри, так и снаружи домов, поэтому «городское движение», по-видимому, проходило по крышам зданий<ref name=":3" />. Вход был также единственным вентиляционным отверстием как для поступления свежего воздуха, так и для отвода дыма от открытых очагов, не имевших труб. Подобные современные посёлки, которые выглядят как Чатал-Хююк, — это [[Пуэбло (индейцы)#Архитектура|пуэбло]] североамериканских индейцев и поселения [[Догоны|догонов]] в [[Мали]] в Западной Африке<ref name=":0" />. Между домами были некоторые места открытого пространства. Они выступали как свалки для мусора из кухонь. В них находят животные и растительные отходы, глиняную посуду, статуэтки, бусы. Некоторые находки интерпретируются как человеческие фекалии, а такие места как туалеты. Фекалии и органические отходы в густонаселённом поселении, должно быть, представляли риск для здоровья населения и создавали огромное зловоние<ref name=":0" />. --> === Өйҙәрҙең биҙәлеше === <!-- Дома преимущественно созданы из [[Глина|глины]] (из сырцового кирпича), за исключением крыши, которая имела несущие деревянные балки. Археологи считают, что срок службы дома был около 70 лет. Каждый год необходимо было добавлять новый слой глины. Крыша и стены были покрыты полированным [[алебастр]]ом. Наряду с печью и отверстием в крыше, представлявшей собой местную кухню и расположенных на южной стороне, в стене, как правило, был небольшой проём, который вёл в небольшую комнату. Такая комната использовалась в качестве склада. Всего дом по площади составлял в среднем 23 м², но варьируется от 11 до 48 м². В то же время стены больших домов были богато украшены росписью. Их предназначение остается неясным<ref name="gard" />. Был только один этаж. В главной комнате в дополнение к печи и камину были скамейки, низкие платформы, ёмкости для хранения пищи<ref name=":1" />. Каждая постройка служила домом для от 5 до 10 человек, но нет ни одного дома, который имеет более 8 кроватей<ref name=":5" />. Дома также использовались в качестве «кладбища»: во многих из них были обнаружены захоронения. В одном из домов было похоронено 68 человек. Тела усопших хоронили под полом домов, чаще всего, под очагами и другими внутренними возвышениями, вместе с дарами: драгоценными и полудрагоценными камнями, оружием, тканями, деревянными сосудами<ref>{{книга |автор = James Mellart |заглавие = Çatal Hüyük: A Neolithic Town of Anatolia |место = New York |издательство = McGraw-Hill Book Company |год = 1967 |страницы = 60 ff }}</ref>. Подобная практика наблюдалась до XX века на полинезийском острове [[Тикопиа (остров)|Тикопиа]]<ref name=":4" />. Тела усопших тщательно пеленали и нередко укладывали в плетеные корзины или заворачивали в тростниковые маты. Поскольку скелеты часто расчленены, предполагают, что перед захоронением тела долго выставляли на открытом воздухе, после чего хоронили только кости. Иногда черепа отделяли, вероятно, для использования в некоем ритуале, так как их находят в других местах поселения. Около трети домов были красочнее, чем остальные, со скульптурами бычьих голов. Эти помещения были интерпретированы [[Меллаарт, Джеймс|Джеймсом Меллаартом]] как «святилища». Группе Меллаарта удалось раскопать только небольшой участок в юго-западной части холма, и в связи с множеством «святилищ» в этом районе Меллаарт посчитал, что эта часть поселения была жреческой. В «святилище», датированном 6200 до н. э., были найдены четыре человеческих черепа, расположенных за бычьими головами на стенах. Группа [[Ходдер, Иэн|Иэна Ходдера]] раскопала несколько различных мест на восточном холме и также нашла несколько «святилищ». Получалось, что юго-западная часть поселения чисто жреческой не являлась. В связи с этим Меллаарт предложил версию, согласно которой дома подразделялись на «обычные» и «святилища». Новый анализ показал, что имелась разделительная линия между двумя видами этих домов. Кроме того, микроморфологический анализ подтвердил, что имела место бытовая деятельность в «святилищах»<ref name="balter127" />. Таким образом, эти дома исключительно святилищами не являлись. --> === Артефакттар һәм биҙәүестәр === [[Файл:Museum of Anatolian Civilizations002.jpg|thumb|403x403px|Реконструкция «святилища» в Музее анатолийских цивилизаций.]] [[Файл:Neolithic mirrors of obsidian excavated by James Mellaart and his team in Çatalhöyük..jpg|thumb|403x403px|Зеркала из обсидиана]] <!--Чатал-Хююк славится своими большими объёмами предметов и украшений. Есть многочисленные настенные росписи. Это одно из первых мест, где встречаются [[Фреска|фрески]] на построенных стенах (настенные росписи в [[Пещера Ласко|Ласко]] на естественных стенах). Другое место, где были обнаружены первые фрески — Джаль-аль-Мугхара в Сирии возрастом 9 тыс. лет до н. э.<ref>{{Статья|автор = Roger Highfield|заглавие = Oldest' wall painting looks like modern art|издание = Telegraph.co.uk|тип = |год = 2007|номер = |страницы = |issn = }}</ref> Некоторые из фресок изображают геометрические узоры, в то время как другие изобразительные сцены: охота на [[зубр]]ов или [[Оленевые|оленей]] мужчин с эрегированным [[фаллос]]ом, изображения ныне вымерших крупных копытных. Одна из фресок в «святилище» состоит из нескольких рядов фигур, которые можно трактовать как изображение домов. В середине картины рисунок, который истолковывается как двуглавая вершина потухшего вулкана [[Хасандаг]] во время извержения, наблюдаемая из Чатал-Хююка<ref>{{Статья|автор = Aisling Irwin|заглавие = Turkish wall painting 'is first news story'|издание = Telegraph.co.uk|тип = |год = 1997|номер = 28. july|страницы = |issn = }}</ref>. Эту фреску расценивают как первый в истории пример пейзажной живописи или картографии<ref name="gard" />, хотя другие исследователи видят в нём лишь геометрический орнамент<ref name=":7">[http://www.dspace.cam.ac.uk/handle/1810/195777 A bird’s eye view — of a leopard’s spots. The Çatalhöyük ‘map’ and the development of cartographic representation in prehistory.] ''Anatolian Studies'' 56, 2006, pp. 1-16. Published by The British Institute of Archaeology at Ankara</ref>. Другая фреска показывает человека, который работает (или танцует), удерживая изогнутый предмет — возможно, лук. Надета на человека набедренная повязка из леопардовой шкуры. Есть фрески, которые изображают хищных птиц — [[Обыкновенный стервятник|стервятников]]. Встречаются рисунки, когда показаны хищники вместе с обезглавленными людьми. Представлены рельефы с изображением [[Большие кошки|больших кошек]] (скорее всего [[леопард]]ов и обычно попарно). Скульптуры бычьих голов были с особенностью, они крепились или на стены, или на низкие платформы, некоторые из этих быков возглавляли целые ряды из голов. Найдено множество женских статуэток из [[мрамор]]а, коричневого и голубого [[известняк]]а, [[кальцит]]а, [[Сланец глинистый|сланца]], [[базальт]]а, [[алебастр]]а и [[Глина|глины]]. Среди самых известных находок выделяется статуэтка из обожжённой глины высотой 16,5 см, изображающая сидящую тучную женщину с оружием, которая отдыхает на двух [[Большие кошки|больших кошках]]. Эта статуэтка схожа с [[Венера Виллендорфская|Венерой Виллендорфской]]. Двух кошек некоторые учёные считают [[Лев|львами]]<ref name=":1" />, а другие полагают, что это [[леопард]]ы<ref name=":6" />. Некоторые учёные предлагают версию, что статуэтка изображает женщину, которая вот-вот родит<ref name=":1" />. Статуэтка с сидящей женщиной самая сложная из найденных фигурок. Среди более простых встречается женская фигурка с отверстием в спине, возможно в это отверстие засыпалось зерно. Чатал-Хююк показывает переход между [[Докерамический неолит|докерамическим неолитом]] и [[Керамический неолит|керамическим неолитом]]. В старых слоях археологи керамики не находят, однако кувшины начинают появляться в более молодых слоях в промежутке от 7050 г. до н. э. до 6800 г. до н. э. повсеместно. С самого начала они, вероятно, использовались только для хранения, и только потом (около 6500—6400 г. до н. э.) для приготовления пищи. Самые молодые слои имели кувшины с простыми геометрическими узорами, а кувшины с Кучук-Хююка имеют более сложные геометрические узоры. Были обнаружены предметы из [[обсидиан]]а, некоторые из них ровно и гладко отполированы, что позволило предположить археологам, что они использовались в качестве простых зеркал. Таким образом, Чатал-Хююк был первым «производителем зеркал». Другие найденные обсидиановые куски были обработаны для использования в роли ножей, наконечников стрел и копий. Также использовался [[кремень]]: были найдены два кремнёвых ножа с ручками из резной кости. Это позволяет предположить, что местная община специализировалась в горном деле и активно развивала культуру изготовления изделий из камня. Кроме того, были обнаружены фрагменты тканей<ref>[https://naked-science.ru/article/history/tekstil-iz-chatal-hyuyuka-prolil-svet-na-to Unearthed textiles from Stone Age settlement reveals history of clothes making</ref>, деревянные чашки, бусы из камня, кости и глины, а также корзины и [[керамзит]], которые находят только в старых слоях (применяли для приготовления пищи)<ref>{{Cite web|url = http://www.catalhoyuk.com/blog/2006/06/back-to-clay-balls.html|title = Back to clay balls|author = Sonya Atalay|date = 2006-06-25|publisher = |accessdate = 2015-01-03|archiveurl = https://web.archive.org/web/20150923200827/http://www.catalhoyuk.com/blog/2006/06/back-to-clay-balls.html|archivedate = 2015-09-23|deadlink = yes}}</ref>. --> == Ауыл хуалығы, һунарсылыҡ һәм балыҡсылыҡ == <!-- В Чатал-Хююке было обнаружено большое количество следов растений, а некоторые археологи убеждены, что одомашненные растения составляли основную часть рациона из растительной пищи. Главным образом выращивалась [[пшеница двузернянка]], а также [[пшеница однозернянка]], [[горох]], [[Боб садовый|боб обыкновенный]], горошек чёткообразный, [[чечевица]]. Кроме того, были найдены плоды диких растений, такие как [[миндаль]], [[Жёлудь|жёлуди]], [[фисташки]]. Часть археоботаников считает, что люди из Чатал-Хююка использовали поля, расположенные в 10 км от поселения<ref name=":0" />. Среди животных наиболее часто находят [[Овца|овец]], [[крупный рогатый скот]], [[Коза домашняя|коз]], [[Лошадь домашняя|лошадей]] и [[Собака|собак]]. Овцы и козы были одомашненные, в то же время крупный рогатый скот был дикий. Лошади также не были [[Одомашнивание|одомашнены]], на них также велась охота, как на свиней и оленей. В дополнение к охоте жители ловили рыбу и собирали птичьи яйца. Декстер Перкинс-младший, эксперт по фауне в экспедиции под руководством [[Меллаарт, Джеймс|Меллаарта]], изначально пришёл к выводу, что первоначально были одомашнены только крупный рогатый скот и собаки. В таком случае Чатал-Хююк и [[Малая Азия|Анатолия]] становились самим ранним центром одомашнивания крупного рогатого скота. Перкинс считал даже, что нет никакого дикого рогатого скота в древнейших слоях, а это были прирученные животные<ref>{{Статья|автор = Dexter Perkins Jr. |заглавие = Fauna of Çatal Hüyük: Evidence for Early Cattle Domestication in Anatolia |издание = Science |тип = |год = 1969 |номер = 164(3876) |страницы = 177—179 |issn = |язык = en }}</ref>. Выводы Перкинса в данный момент пересматриваются специалистами по фауне Луизой Мартин и Нериссой Рассел, которые считают, что крупный рогатый скот в течение всего периода существования поселения был дикий<ref name="balter127" />. Последний [[углеродный анализ]] показывает, что крупный рогатый скот не являлся основным источником белка для жителей Чатал-Хююка, что противоречит первоначальным предположениям [[Меллаарт, Джеймс|Джеймса Меллаарта]]<ref>{{Статья|автор = M. P. Richards, J. A. Pearson, T. I. Molleson, Nerissa Russell og Louise Martin |заглавие = Stable Isotope Evidence of Diet at Neolithic Çatalhöyük, Turkey" |издание ={{Нп3|Journal of Archaeological Science}} |тип = |год = 2003 |номер = 30(1) |страницы = 67—76 |issn = |язык = en |издательство = [[Elsevier]] }}</ref>. Но вопрос этот до сих пор дискуссионный и решение его пока не закреплено. На черепках ([[:en:sherd]]) из Западного Кургана, датированных 5900—5800 гг. до н. э. (калиброванная дата), найдены остатки блюд из ячменя, пшеницы, гороха и [[Горошек|горошка]] чёткообразного (''Vicia ervilia''), кровь и молоко коров, овец и коз. Выявлен [[эндосперм]] ячменя (используется для [[Пивоварение|пивоварения]]). В одном сосуде нашлась только [[сыворотка молока]], а значит жители Чатал-Хююка изготавливали [[сыр]] или йогурт (простоквашу)<ref>[https://www.nature.com/articles/s41467-018-06335-6#article-info Ancient proteins from ceramic vessels at Çatalhöyük West reveal the hidden cuisine of early farmers], 2018</ref>. --> == Сауҙа == <!--Территория вокруг Чатал-Хююка была бедна ресурсами. Рядом добывали только глину, которая использовалась в качестве строительного материала, другое сырьё приносилось издалека. Примером может служить вулканическое стекло, [[обсидиан]], которое встречается в большом количестве в Чатал-Хююке. Археологи полагают, что жители держали под контролем добычу [[Каппадокия|каппадокийского]] обсидиана и это обстоятельство могло оказывать существенное влияние на экономику поселения. Некоторые учёные даже предполагают, что торговля обсидианом была главным источником доходов для города<ref>{{Книга|автор = Fernand Braudel|заглавие = The Mediterrannean in the Ancient World|ответственный = |издание = |место = |издательство = Allen Lane|год = 2001|страницы = |страниц = |isbn = }}</ref>. Однако каппадокийский обсидиан был найден в [[Левант|Южном Леванте]] и на берегу [[Евфрат]]а в местах с датировкой ещё до появления Чатал-Хююка, что даёт понять, что поселения восточнее не могли быть в зависимости от поставок обсидиана из Чатал-Хююка. С помощью [[Рентгенофлуоресцентный спектрометр|энергодисперсионной рентгенофлуоресцентной спектрометрии]] удалось узнать, что обсидиан в Чатал-Хююк попадал также из двух мест на юге [[Каппадокия|Каппадокии]], [[Гёллу-Даг]] и Ненци-Даг, что в 190 км к северо-востоку от города<ref name=":2" />. Балки из [[Сосна|сосны]] и [[можжевельник]]а, использовавшиеся жителями в своих домах, также проделывали долгий путь — они, возможно, были привезены с [[Таврские горы|Таврских гор]]. Кремень поставлялся из [[Сирия|Сирии]]. Обнаружены раковины моллюсков из [[Средиземное море|Средиземного]] и [[Красное море|Красного моря]]<ref name=":3" />. Продавали обсидиан жители Чатал-Хююка или нет, однако факт нахождения привезённых предметов позволяет предположить обмен товарами и торговлю на дальние расстояния. == Чаталһөйүктә йәмәғәт тормошо == [[Файл:Museum of Anatolian Civilizations008.jpg|thumb|401x401px|Балсыҡ мисәттәр]] О расслоении в обществе Чатал-Хююка раскопки не дают ответа, все дома не сильно отличались по размеру. Кроме того, не был найден ни один дом-мастерская<ref name=":8">{{Статья|автор = Anne Marie Carstens|заглавие = Çatalhöyük|издание = SFINX|тип = |год = 2006|номер = 2|страницы = |issn = }}</ref>. Также не обнаружены общественные площади и административные здания<ref name=":5" />. Таким образом, очень вероятно, что поселение не имело централизованного управления. Отсутствие мастерских даёт предположение, что Чатал-Хююк не был городом в полном смысле этого слова, а скорее разросшейся деревней<ref name=":4" />. Ранее археологи считали, что в Чатал-Хююке было [[Матриархат|матриархальное]] общество. При современных раскопках учёные хотели определить разницу в образе жизни мужчин и женщин поселения, однако никаких отличий найдено не было. Внутри помещения были покрыты слоем [[Сажа|сажи]] из печи и камина. При вдыхании сажа попадает в лёгкие, таким образом её можно обнаружить на рёбрах погребённых жителей. Был проведён анализ рёбер двух полов, однако он показал, что количество сажи у женщин не отличается от количества сажи у мужчин. Таким образом, женщины не проводили больше времени в помещении, чем мужчины. [[Изотопный анализ]] костей не дал результата о разнице в диете двух полов. Помимо этого, расположение могил никак не связано с половой принадлежностью. Женщины и мужчины, по-видимому, имели одинаковый статус в обществе<ref name="Stavrianos">{{книга |ссылка=https://books.google.com/books?id=MKhe6qNva10C&q=paleolithic+society&dq=paleolithic+society&pgis=1 |заглавие=A Global History from Prehistory to the Present |место=New Jersey, USA |издательство=[[Prentice Hall]] |год=1991 |isbn=0133570053 |язык=en |автор=Leften Stavros Stavrianos}} [https://books.google.com/books?id=MKhe6qNva10C&q=paleolithic+society&dq=paleolithic+society&pgis=1 Pages 9-13]</ref><ref name="Gutrie">{{книга |ссылка=https://books.google.com/books?id=3u6JNwMyMCEC&printsec=frontcover#PPA420,M1 |заглавие=The Nature of Paleolithic art |место=Chicago |издательство=[[University of Chicago Press]] |год=2005 |isbn=0226311260 |язык=und |автор=R Dale Gutrie}} [https://books.google.com/books?id=3u6JNwMyMCEC&printsec=frontcover#PPA420,M1 Page 420—422]</ref><ref name="Fielder">{{cite web|last=Fielder|first=Christine|title=Sexual Paradox:Culture|work=Sexual Paradox: Complementarity, Reproductive Conflict and Human Emergence|publisher=Christine Fielder and Chris King|date=2004|url=http://www.dhushara.com/paradoxhtm/culture.htm|archiveurl=https://www.webcitation.org/65LJmRKwc?url=http://www.dhushara.com/paradoxhtm/culture.htm|archivedate=2012-02-10|accessdate=2009-04-15|deadlink=no}}</ref><ref name="MuseumofAntiquites">[http://museums.ncl.ac.uk/flint/miscon.html Museum of Antiquites web site] {{Wayback|url=http://museums.ncl.ac.uk/flint/miscon.html |date=20071121095952 }} (accessed February 13, 2008).</ref>. В художественных объектах имеются некоторые различия: на фресках в основном изображены мужчины, в то время как на статуэтках — женщины. [[Ходдер, Иэн|Иэн Ходдер]] утверждает, что археологические останки не дают свидетельств в пользу наличия в Чатал-Хююке [[матриархат]]а или [[патриархат]]а<ref name=":6" />. В молодых слоях были найдены глиняные печати. Не совсем ясно, для чего они предназначались, возможно это отметка собственности на объекты. Если это так, то предположения о наличии частной собственности имеют под собой почву<ref name=":0" />. Хотя дома близко находились друг к другу, однако они не имели общих стен. Каждая семья, таким образом, была относительно независима от соседей и ремонтировала свой дом по своему желанию. В Чатал-Хююке не обнаружено следов войны или насилия. Возможно, это было мирное общество или город представлял из себя крепость. В город невозможно было попасть после того, как были убраны лестницы на внешнем ряду домов, так как не было непосредственного входа в город. Множество скульптур бычьих голов и статуэток тучных женщин заставляло археологов думать, что религиозная жизнь жителей была сосредоточена на поклонении культа быка и культа «[[Богиня-мать|Великой Матери]]»<ref name=":8" />. Найденные черепа были покрыты алебастром, моделируя лицо, и раскрашены [[Охра|охрой]]. Подобные обычаи известны у населения из неолитических поселений [[Средиземноморье|Средиземноморья]], в том числе из [[Иерихон]]а и Чаёню (Турция). Всё это может говорить о культе черепа в Чатал-Хююке. Поскольку тела лиц с высоким статусом хоронили отдельно от черепов, исследователи сопоставили количество подобных мужских и женских захоронений и обнаружили, что оно приблизительно одинаково<ref>{{cite news | url = http://www.turkishdailynews.com.tr/article.php?enewsid=93856 | title = A Journey to 9000 years ago | date = 2008-01-17 | accessdate = 2008-08-07 | last = Hodder | first = Ian | archivedate = 2008-05-23 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20080523122956/http://www.turkishdailynews.com.tr/article.php?enewsid=93856 }}</ref>. В связи с этим исследователи [[2000-е годы|2000-х годов]] предположили, что община не была ни патриархальной, ни матриархальной<ref name="balter127">{{книга |заглавие=The Goddess and the Bull |ссылка=https://archive.org/details/goddessbull0000balt |год=2005 |издательство=Free Press |место=New York |isbn=0-7432-4360-9 |страницы=[https://archive.org/details/goddessbull0000balt/page/127 127] |ref=Balter |язык=und |автор=Balter, Michael}}</ref>, и смысл изображения женских фигур был иным, нежели поклонение [[Богиня-мать|Богине-матери]]<ref name="hodder">{{cite web|last=Hodder|first=Ian|title=New finds and new interpretations at Çatalhöyük|work=Çatalhöyük 2005 Archive Report|publisher=Catalhoyuk Research Project, Institute of Archaeology|date=2005|url=http://www.catalhoyuk.com/archive_reports/2005/ar05_01.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090926041233/http://www.catalhoyuk.com/archive_reports/2005/ar05_01.html|archivedate=2009-09-26|accessdate=2009-04-15|deadlink=yes}}</ref>. [[Младенческая смертность]] была велика, так как детских могил найдено довольно много. Кости многих детей содержат признаки [[Анемия|анемии]], которая вероятно была из-за недоедания<ref name=":9">{{Статья|автор = Michael Balter |заглавие = A Long Season Puts Çatalhöyük in Context |издание = Science |тип = |год = 1997 |номер = 286(5441) |страницы = 890—891 |issn = |язык = en }}</ref>. Анализ зубов захороненных людей показал, что в могилах одного дома хоронили людей, не связанных биологическим родством<ref>{{Статья|автор = M. A. Pilloud & C. S. Larsen|заглавие = Official" and "practical" kin: Inferring social and community structure from dental phenotype at Neolithic Çatalhöyük, Turkey|издание = American Journal of Physical Anthropology|тип = |год = 2011|номер = 145|страницы = 519—530|issn = }}</ref>. --> == Әһәмиәте == <!--Из-за своего размера, архитектуры, фресок и рельефов Чатал-Хююк часто характеризуется как «археологическая сверхновая»<ref name=":10">{{Книга|автор = Peter K. A. Jensen|заглавие = Menneskets oprindelse og udvikling|ответственный = |издание = |место = |издательство = G.E.C. Gads forlag|год = 1996|страницы = |страниц = |isbn = 87-12-02987-4}}</ref>. Некоторые учёные ранее считали, что Чатал-Хююк являлся старейшим городом в мире, ранним земледельческим поселением и крупнейшим населённым пунктом своего времени. Однако, в настоящее время старейшим городом считается [[Иерихон]], а в [[Абу-Хурейра|Тель Абу-Хурейре]] на севере Сирии найдены самые старые следы зарождающегося сельского хозяйства<ref name=":10" />. В Центральной [[Малая Азия|Анатолии]] Чатал-Хююк также не является старейшим центром сельского хозяйства, так, в [[Ашиклы-Хююк]]е найдены следы культурных растений возрастом 8400 г. до н. э. Однако Меллаарт доказал своими раскопками, что [[Плодородный полумесяц]] ([[Левант]] и [[Месопотамия]]) не является единственным центром [[Неолитическая революция|неолитической революции]]. Прежде археологи даже не предполагали, что Анатолия могла бы быть плодородной почвой для возникновения сельских общин. Большинство исследователей убеждены, что сельское хозяйство пришло в Европу из Анатолии. Некоторые из них (как археолог [[Ренфрю, Колин|Колин Ренфрю]]) пошли дальше и заявляют, что [[индоевропейские языки]] распространялись совместно с экспансией сельского хозяйства, а индоевропейскую родину следует искать на [[Анатолийское плоскогорье|Анатолийском плоскогорье]], то есть в Чатал-Хююке<ref>{{Статья|автор = Michael Balter |заглавие = Search for the Indo-Europeans |издание = Science |тип = |год = 2004 |номер = 303 |страницы = 1323—1326 |issn = |язык = en }}</ref>. Данная теория ([[анатолийская гипотеза]]) позволяет считать Чатал-Хююк родиной населения, язык которого распространился на большую часть Европы и Азии. Американский писатель и [[Этноботаника|этноботаник]] [[Теренс Маккенна]] писал: «Заключение о том, что народы Африки с их культурами, уходящими корнями в далёкое прошлое, достигли Ближнего Востока и какое-то время процветали там, вполне логично, и избежать его трудно. [[Меллаарт, Джеймс|Меллаарта]] удивляет то, что Чатал-Хююк не оставил заметного влияния на последующие культуры в этом районе. Он отмечает, что „неолитические культуры Анатолии положили начало земледелию и животноводству, а также культу [[Богиня-мать|Богини-Матери]] — основе нашей цивилизации“»<ref>{{Книга|автор = Mellaart|заглавие = Earliest Civilizations|ответственный = |издание = |место = |издательство = |год = |страницы =77|страниц = |isbn = }}</ref>. Со всей справедливостью можно добавить: основе, многими пока что ещё отрицаемой"<ref>[http://rec.gerodot.ru/chatal/makkenna.htm Теренс Маккенна. Чатал-Хююк. Из книги «Пища богов. Поиск первоначального Древа познания»]</ref>. === Чаталһөйүк торама булараҡ === Пока непонятно, почему люди выбрали именно это место. Одна из теорий предполагает, что человек заселил данную местность в связи с ведением сельского хозяйства, однако находки в поселении [[Ашиклы-Хююк]] показывают, что большинство растений и животных не были одомашнены и что посёлок жил охотничье-собирательской культурой<ref name=":4" />. Некоторые археологи полагают, что выбор места был связан не с утилитарными причинами, а с предпочтениями людей. Также непонятно, почему люди оставили Чатал-Хююк. Некоторые археологи высказывали предположение о том, что шло стремительное сокращение поселений 8 тыс. лет назад из-за разрушения местной окружающей среды в результате чрезмерного использования древесины для строительства домов с известью. Однако данная теория опровергается находками в молодых слоях Чатал-Хююка — там такой метод строительства уже не применялся<ref name=":9" />. === Алиһә-әсә === [[Файл:Ankara Statue der Muttergöttin.JPG|thumb|403x403px|Статуэтка «Богини-матери»]] Статуэтки из Чатал-Хююка с тучными женщинами были интерпретированы [[Меллаарт, Джеймс|Джеймсом Меллаартом]] как изображения [[Богиня-мать|Богини-матери]] («Великая мать»). Так как многие находки подобных статуэток на просторах Европы ассоциировались с матриархальным строем, то и Чатал-Хююк стали считать матриархальным. Дальше всех пошла археолог [[Гимбутас, Мария|Мария Гимбутас]], она выдвинула теорию, что общество Чатал-Хююка было типично неолитическим («[[Старая Европа]]»): матристическое (с абсолютной властью женщины в семье), ориентированное на равенство<ref name=":6" />. Такое общество было уничтожено вторжением патриархальных, иерархическо-ориентированных, воинственных людей, которых [[Гимбутас, Мария|Гимбутас]] идентифицировала как представителей индоевропейской [[Курганная гипотеза|курганной культуры]]. --> == Палеогенетика == <!--У двух образцов (Ch51 и Ch54) из погребальной камеры (номер 6000) в пространстве 327 (седьмое тысячелетие до нашей эры) определены [[Гаплогруппа K (мтДНК)|митохондриальные гаплогруппы K1b1c и K2a11]]<ref>''Zuzana Hofmanova''. [https://publications.ub.uni-mainz.de/theses/volltexte/2017/100001355/pdf/100001355.pdf Palaeogenomic and Biostatistical Analysis of Ancient DNA Data from Mesolithic and Neolithic Skeletal Remains] {{Wayback|url=https://publications.ub.uni-mainz.de/theses/volltexte/2017/100001355/pdf/100001355.pdf |date=20170902183936 }}, 2016</ref>. Также в Чатал-Хююк были определены митохондриальные гаплогруппы [[Гаплогруппа N (мтДНК)|N]], K, K1a17, [[Гаплогруппа W (мтДНК)|W1c]], [[Гаплогруппа H (мтДНК)|H, H+73]], [[Гаплогруппа X (мтДНК)|X2b4]], [[Гаплогруппа U (мтДНК)|U, U3b, U5b2]]. На основе митохондриальных геномов выявили отсутствие родства по материнской линии между людьми, похороненными под полами домов в Чатал-Хююке<ref>''Maciej Chyleński'' et al. [https://www.mdpi.com/2073-4425/10/3/207 Ancient Mitochondrial Genomes Reveal the Absence of Maternal Kinship in the Burials of Çatalhöyük People and Their Genetic Affinities] // Genes 2019, 10(3), 20</ref>. У образца 1885 F.84 (6825—6635 лет до н. э.) определили митохондриальную гаплогруппу K1a и [[Гаплогруппа G2 (Y-ДНК)|Y-хромосомную гаплогруппу G2a2a1]], у образца 2033 F.84/86 (6690—6590 лет до н. э.) определили митохондриальную гаплогруппу H2a2a1d и [[Гаплогруппа H (Y-ДНК)|Y-хромосомную гаплогруппу H3a1]], у образца 2779 F.265 определили митохондриальную гаплогруппу H2a2a и [[Гаплогруппа C (Y-ДНК)|Y-хромосомную гаплогруппу C1a2]], у образца 5357 F.576 (7035—6680 лет до н. э.) определили митохондриальную гаплогруппу N1a1a1 и Y-хромосомную гаплогруппу C1a2. Также определили митохондриальные гаплогруппы K1a (n=3), K1a4, K1a4b, K1a17, K1b1, [[Гаплогруппа T (мтДНК)|T2, T2c1, T2e]]<ref name="ReyhanYaka2021">''Reyhan Yaka'' et al. [https://www.cell.com/current-biology/fulltext/S0960-9822(21)00423-1 Variable kinship patterns in Neolithic Anatolia revealed by ancient genomes], April 14, 2021</ref>. == Музей == Место открыто для посещения туристов, можно увидеть копии находок в небольшом музейном пространстве, построенном рядом с холмом. Присутствует информация на английском и турецком языках. Можно осмотреть реконструкции домов и посетить место раскопок. Большинство оригинальных предметов из места раскопок находятся в [[Музей анатолийских цивилизаций|Музее анатолийских цивилизаций]] в Анкаре. Место не столь популярно, как, например, музей [[Джалаладдин Руми|Мевляна]] в [[Конья]], однако интерес к Чатал-Хююку растёт, каждый год его посещают около 13 тыс. человек<ref name=":11">{{Cite web|url = https://www.youtube.com/watch?v=HTHqYjeXrYs|title = GHF: Çatalhöyük|author = globalheritagefund|date = 2007-06-07|publisher = }}</ref> Чатал-Хююк в течение нескольких лет был в предварительном списке Турции в список Всемирного наследия ЮНЕСКО<ref name=":11" /> и был принят в 2012 году<ref>{{Cite news|title = Her er verdens nye kulturarv|author = Søren Bygbjerg|url = |work = DR|date = 2012-07-03}}</ref>. --> === Галерея === <gallery caption="Артефакты Чатал-Хююка" widths="300px" heights="250px" perrow="3"> Image:Museum of Anatolian Civilizations018.jpg|[[Керамика]] Image:Museum_of_Anatolian_Civilizations012.jpg|Сосуды Image:Museum of Anatolian Civilizations011.jpg|Статуэтки богов и богинь Image:Museum of Anatolian Civilizations003.jpg|Фреска с изображениями быков, оленей и людей Image:Museum of Anatolian Civilizations016.jpg|Фрагменты ткани — древнейшей из обнаруженных Image:Catal Hüyük reliefs.JPG|Рельеф с изображениями двух леопардов </gallery> == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Гёбекли-Тепе]] * [[Невалы-Чори]] * [[Хаджилар]] * [[Чайоню]] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Әҙәбиәт == * [[Мелларт, Джеймс|Мелларт Дж.]] Древнейшие цивилизации Ближнего Востока . Пер. с англ. и комментарий Е. В. Антоновой. Предисл. Н. Я. Мерперта. Изд-во «Наука». М., 1982. 149 с. с ил. * Mellaart James. Catal-Huyuk. A Neolithic town in Anatolia. Thames and Hudson. 1967. 233 с. == Һылтанмалар == {{навигация}} * {{Официальный сайт}} * [http://rec.gerodot.ru/chatal/ Чатал-Гуюк на сайте «Реконструкция»] * [http://aitrus.info/node/351 СОЦИАЛЬНАЯ РЕВОЛЮЦИЯ В ЭПОХУ НЕОЛИТА: ОТ ЧАЁНЮ К ЧАТАЛ-ГЮЮКУ] * [https://www.youtube.com/watch?v=JK27_q_hevE Жизнь и проблемы в неолитическом поселении Чатал-Хююк. Неолитическая революция и ее последствия (youtube.com)] * [https://pikabu.ru/story/zhizn_i_problemyi_v_neoliticheskom_poselenii_chatalkhyuyuk_neoliticheskaya_revolyutsiya_i_ee_posledstviya_6796799 Жизнь и проблемы в неолитическом поселении Чатал-Хююк. Неолитическая революция и ее последствия (текст)] {{Неолит Ближнего Востока}} {{Доисторическая Азия}} {{Всемирное наследие в Турции}} {{Тышҡы һылтанмалар}} [[Категория:Европаның археологик мәҙәниәте]] [[Категория:Азияның археологик мәҙәниәттәре]] [[Категория:Төркиәлә бөтә донъя мираҫы]] [[Категория:Анатолия неолиты]] [[Категория:Төркиәлә археологик объекттар]] [[Категория:Баҡыр быуаты Азияһы]] [[Категория:Конья (ил)]] [[Категория:Неолитик ауылдар]] t0oue8meaacyp16t58wd5llahut78pq 1146824 1146823 2022-07-23T13:30:07Z Akkashka 14326 /* Археология */ wikitext text/x-wiki {{Объект Всемирного наследия |RusName = Чаталһөйүк неолитик торағы |Name = Neolithic Site of Çatalhöyük |Image = CatalHoyukSouthArea.JPG |imagecaption = көньяҡ өлөшөндә ҡаҙыныуҙар |State Party = [[Төркиә]] |Type = Мәҙәни |Criteria = ii, iv |ID = 1405 |Link = http://whc.unesco.org/en/list/1405 |Region = Европа һәм Төньяҡ Америка/Яҡын Көнсығыш, [[Гамирк]] |Coordinates = |Year = 2012 |Session = 36 |Extension = |Danger = |lat_dir = N |lat_deg = 37 |lat_min = 40 |lat_sec = 01.2 |lon_dir = E |lon_deg = 32 |lon_min = 49 |lon_sec = 39.8 |region = TR |CoordAddon = type:landmark_region:TR |регион ПозКарты = Төркиә }}  '''Чаталһөйүк''' йәки '''Чаталгөйүк''' (иҫке яҙмала), дөрөҫөрге '''Чаталһөйүк''' ([[Турецкий язык|тур.]] халыҡ-ара фонетик алфавит: [tʃaˈtal.højyk], һүҙмә-һүҙ «Сәнске-уба» — [[Конья (ил)|Конья]] провинцияһындағы (көньяҡ [[Анатолия]]) [[неолит]] һәм [[энеолит]] осорона ҡараған ҙур тораҡ. Иң ҙур, иң яҡшы һаҡланған һәм ҙур неолитик ауыл булып тора. Иң боронғо табылған мәҙәни ҡатламдар б. э. т. 7400 й. ҡарай. Торама б. э. т. 5600 йылға тиклем булған. [[Бронзовый век|Бронза быуаты]] башланғанға тиклем халҡы ауылды ташлап киткән. Торама [[Хасандаг]] вулканының ике үркәсле түбәһенән 140 км алыҫлыҡта урынлашҡан булған. Тораманың көнсығыш өлөшө тигеҙлек өҫтөнән 20 м өҫтәрәк ҡалҡыулыҡ барлыҡҡа килтерә. Ауылдан көнбайышҡа табан бәләкәйерәк ҙурлыҡтағы тағы бер торама булған, ә унан көнсығышҡа табан бер нисә йөҙ метр алыҫлыҡта [[Армения|әрмән]] һәм [[Византия|византий]] осоро ауылы табылған Чаталһөйүк ике айырым ҡурғандан: б. э. т. яҡынса 7100-5900 йй. менән билдәләнгән Көнсығыш ҡурғандан һәм б. э. т. яҡынса 6000-5600 йылдар менән билдәләнгән Көнбайыш ҡурғандан (калибрланған даталар) тора<ref>[https://www.smithsonianmag.com/science-nature/ancient-proteins-unwashed-dishes-reveal-diets-lost-civilization-180970481/ Ancient Proteins From Unwashed Dishes Reveal the Diets of a Lost Civilization]</ref>. == География == Чаталһөйүк («сәнске күренешендәге ҡалҡыулыҡ») хәҙерге Көчөккәй ауылынан көньяҡҡа 3 км һәм Конья ҡалаһынан көньяҡ-көнсығышҡа табан 40 км алыҫлыҡта Гамиркала урынлашҡан. Тимер юл бәйләнеше булған иң яҡын ҙур ҡала - Чумра (тораманан көньяҡҡа 17 км алыҫлыҡта). Яһалма ҡалҡыулыҡ, мең йыл буйына иҫке йорттар өҫтөнән яңы биналар төҙөү юлы менән барлыҡҡа килгән. Торама үҙен уратып алған Икония тигеҙлеге араһында айырылып тора, ул ике убанан: көнсығышта иң боронғо һәм иң ҙур һәм көнбайышта баҡыр быуаты торамаларынан (Көсөкһөйүл - «бәләкәй уба») тора<ref name=":0">{{Книга|автор = Ian Hodder|заглавие = Çatalhöyük. The Leopard's Tale – Revealing the Mysteries of Turkey's ancient 'town'|ответственный = |издание = |место = |издательство = Thames & Hudson|год = 2006|страницы = |страниц = |isbn = 0-500-05141-0}}</ref>. Археологтар, торамала 3-10 мең кеше йәшәгән, ә йорттар һаны 2 меңгә еткән, тип иҫәпләй. Гамиркалағы Конья яйлаһы плейстоцен осорондағы ҡороған күлдең төбө булып тора, диңгеҙ кимәленән 1 мең метр самаһы бейеклектә урынлашҡан. Боронғо күлгә ҡойған йылғалар елпеүесте хәтерләткән дельталар барлыҡҡа килтергән. Дельталар араһында иң ҙуры, Чаршамба йылғаһы буйында, Чаталһөйүк урынлашҡан булған. Чаршамба тәүҙә ике ҡалҡыулыҡ араһынан аҡҡан һәм ҡоро климат шарттарында ауыл халҡын сөсө һыу менән тәьмин иткән<ref name=":3">{{Книга|автор = Trevor Watkins.|заглавие = From Foragers to Complex Societies in Southwest Asia", kapitel 6 i The Human Past: World Prehistory & the Development of Human Societies|ответственный = |издание = |место = |издательство = Thames & Hudson|год = 2005|страницы = |страниц = |isbn = 978-0-500-28531-2}}</ref>. == Археология == [[Файл:Çatalhöyük after the first excavations by James Mellaart and his team..jpg|thumb|340x340px|Меллаарт ҡаҙылмаларынан һуң Чаталһөйүк күренеше]] [[Файл:Catal Hüyük 10.JPG|thumb|340x340px|Ҡаҙылмаларҙың хәҙерге күренеше]] [[Файл:Çatalhöyük kazı alanı çatısı.JPG|thumb|340x340px|Ҡаҙылмаларҙың күренеше]] Урындағы халыҡ Чаталһөйүкте ҡайһы ер хөрәфәттәр менән бәйле мал көтөү урыны итеп файҙаланған<ref name=":0" />. 1958 йылдың 10 ноябрендә Анкаралағы Британия археология институтынан өс тикшеренеүсе Дэвид Френч, Алан Холл һәм Джеймс Меллаарт Конья яйлаһына иртә тарих торлаҡтарын эҙләү барышында Конья яйлаһында убаны шәйләгән<ref name="balter127" />. Шул уҡ көндө өс керамика һәм обсидиан эшләнмәһе табыла, убаның неолит осороноң бик ҙур табышы булыуы асыҡлана. Меллаарт 1961 йылға тиклем Хаджилар ҡаҙыу эштәрендә мәшғүл булған, ҡатыны һәм төрөк төркөмө менән кире ҡайтҡас, улар 1965 йылға тиклем дауам иткән ҙур ҡаҙыу эштәрен башлаған<ref name=gard>{{книга |год=2006 |заглавие=Gardner's Art Through the Ages: The Western Perspective: Volume 1 |издание=Twelfth |издательство={{Нп3|Cengage|Wadsworth Publishing|en|Cengage}} |место=Belmont, California |isbn=0-495-00479-0 |страницы=12—4 |ref=Kleiner |язык=en |автор=Kleiner, Fred S.; Mamiya, Christin J.}}</ref>. Джеймс Меллаарт етәкселегендә Чаталһөйүктә Дания Милли музейынан дат палеоботанигы Ганс Хелбаек та эшләгән<ref name="balter127" />. Хелбаек күп кенә өй бойҙайы (бер бөртөклө һәм ике бөртөклө), арпа һәм борсаҡ тапҡан<ref>{{Статья|автор = Hans Helbæk|заглавие = First Impressions of the Catal Huyuk Plant Husbandry|издание = Anatolian Studies|тип = |год = 1964|номер = 14|страницы = 121—123|issn = }}</ref>. Усаҡ һәм шлак табылдыҡтары Чаталһөйүк халҡы донъяла тәүгеләрҙән булып мәғдәндәндән баҡыр иретергә өйрәнде, тигән фараз яһарға мөмкинлек биргән<ref>''MiljanaRadivojević'' et al.[http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440317301024#! Repealing the Çatalhöyük extractive metallurgy: The green, the fire and the ‘slag’] // Journal of Archaeological Science. Available online 15 August 2017</ref><ref>[https://www.eurekalert.org/pub_releases/2017-08/uoc-mo8081117.php Mystery of 8,500-year-old copper-making event revealed through materials science], 15-AUG-2017</ref><ref>[http://www.urkommunismus.de/catalhueyuek_en.html Bernhard Brosius. From Çayönü to Çatalhöyük. Inprekorr, 400/401, 24 — 29, 2005.]</ref>. Артефакттарҙы ҡабаттан тикшереү ошондай артефакттарҙың береһе - йәшел төҫтәге баҡыр ингән өлөшләтә яндырылған баҡыр өйөмө, моғайын, йәшел пигмент менән буялған кешеләрҙең һөйәктәрен кремациялау барышында, утҡа осраҡлы ғына эләккәндер. Чаталһөйүктән алынған баҡыр әйберҙәрҙең изотоп анализы өлөшләтә яндырылған йәшел минерал өлгөһөнә оҡшашлығын күрһәтмәгән<ref>[http://xn--c1acc6aafa1c.xn--p1ai/?page_id=28272 Выплавка меди в Чатал-Хююке 8,5 тыс. лет назад не подтвердилась]</ref>. Был урын бик үҙенсәлекле һәм донъяла иң билдәлеләрҙең береһе булып сыҡты. Меллаарт ҡаҙыныу эштәренә Дорак менән ғауға фонында килгән. Төркиә властары археологты табышты урлауҙа һәм сығарыуҙа ғәйепләгән. Меллаарт иһә, йәш ҡатын Төркиәнең төньяғындағы Дорак ауылының дүрт ҡәберендә табылған «антиквариат»ты баһалауын һорауын әйткән. Меллаарт ҡайһы бер табылдыҡтарҙың һүрәтен төшөргән. Һуңынан һүрәттәр 1959 йылда, Төркиә властары иғтибарын йәлеп итеп, The Illustrated London News гәзитендә баҫылып сыҡҡан һәм археолог, йәнәһе, табышты урлаған тигән һығымтаға килтергән. Әммә йәш ҡатынды һәм урланған әйберҙәрҙе эҙләү һөҙөмтә бирмәй, 1965 йылда Төркиәнең боронғолоҡтар департаменты Меллаартҡа ҡаҙыу эштәренә рөхсәтте ғәмәлдән сығара<ref name="balter127" /><ref>{{Cite web|url = http://pda.euromag.ru/great_britain/24708.html|title = Наследник Шлимана|author = Анастасия Тарасова|date = |publisher = }}</ref>. 1993 йылда Иэн Ходдер етәкселегендә яңы археологтар төркөмө тикшеренеүҙәрҙе тергеҙә һәм әлеге ваҡытта һәр йәй дауам итә. Яңы ҡаҙылмаларҙа микроморфологик анализ ҡулланыла, был осраҡта археологтар тулыраҡ мәғлүмәт алыу өсөн микроскоптар файҙалана. Иэн Ходдер төркөмө ҡаҙыу эштәренә бик ентекле ҡарай. Меллаарт төркөмө 200-ҙән ашыу бинаны 4 йыл эсендә ҡаҙып бөтһә, әлеге төркөм тәүге бер нисә йылда йыл һайын бер йәки ике бинаны ғына ҡаҙып сығарған<ref name=":4">{{Статья|автор = Michael Balter |заглавие = The First Cities: Why Settle Down? The Mystery of Communities |издание = Science |тип = |год = 1998 |номер = 5393 |страницы = |issn = |язык = en }}</ref> 2006 йылғы миҙгелдә халыҡ-ара һәм дисциплина-ара ҡаҙыу эштәрендә 230 кеше ҡатнашты, был донъялағы шуға оҡшаш сараларҙың иң ҙурҙарының береһе булды<ref>{{Cite news|title = Recond number of experts to take part in Catalhoyuk excavations|author = |url = |work = Turkish Daily News|date = 2006}}</ref>. Археологик ҡаҙылмаларҙы финанслау өсөн Иэн Ходдер бағыусы компанияларҙың (Boeing, Fiat, British Airways, Shell) хеҙмәттәре менән файҙалана, шулай уҡ археологик экспедицияларҙа урындағы халыҡ ҡатнаша. === Датаһы һәм размеры === Төрлө сығанаҡтар ауылға нигеҙ һалыныуҙың төрлө даталары тураһында һөйләй. Меллаарт тикшергән ҡатламдар уларға б. э. т. 6250 йылдан б. э. т. 5400 йылға тиклем датаһы менән билдәләнә<ref name=":1">{{Книга|автор = Christoffer Edens|заглавие = Çatal Hüyük, The Story of Archaeology|ответственный = |издание = |место = London|издательство = Phoenix Illustrated|год = 1997|страницы = |страниц = |isbn = 1-85799-934-7}}</ref>. Иэн Ходдер билдәләүенсә, 18 археологик ҡатлам тикшеренеүҙәре буйынса, был торама 1400 йыл (б. э. т. 7000 йыл һәм б. э. т. 6000 йыл араһында) дауамында булдырылған<ref name=":0" /><ref name=":6">{{Статья|автор = Ian Hodder |заглавие = Women and Men at Çatalhöyük |издание =[[Scientific American]] |тип = |год = 2004 |номер = 1 |страницы = 67—73 |issn = |язык = en |издательство = [[Springer Nature]] }}</ref>. Һуңғы мәғлүмәттәр буйынса, дата б. э. т. 7400 йылдан б. э. т. 5600 йылға тиклем күрһәтелә.<ref name=":2">{{Статья|автор = T. Carter & M. S. Shackley|заглавие = Sourcing obsidian from neolithic Çatalhöyük (Turkey) using energy dispersive X-ray fluorescence|издание = Archaeometry|тип = |год = 2007|номер = 49 (3)|страницы = :437—454.|issn = }}</ref> Төрлө сығанаҡтарҙа Чаталһөйүктең дәүмәле төрлөсә атала, улар 32 акрҙан (12,96 гектар) һәм 13,5 гектарҙан алып<ref name=":0" /> до 20 га<ref name=":1" /> 20 гектарға тиклем<ref name=":2" />. Был Чаталһөйүктең ҙур ауыл булыуы хаҡында һөйләй, барлыҡ территорияның 5 % ғына ҡаҙылған тигән һүҙ<ref name=":5">{{Статья|автор = Ian Hodder |заглавие = This old house |издание =[[Natural History (журнал)|Natural History]] |тип = |год = 2006 |номер = |страницы = |issn = |язык = en |издательство = [[Американский музей естественной истории|American Museum of Natural History]] }}</ref>. == Ҡоролмалар һәм артефакттар == [[Файл:MUFT - Catal Höyük Modell.jpg|мини|340x340пкс|[[Веймар]] музейынан Чаталһөйүк моделе]] [[Файл:Catal Hüyük Restoration B.jpg|thumb|454x454px|Чаталһөйүктәге өйҙөң реконструкцияһы. Ҡыйығындағы тишеге һәм баҫҡысы күренә.]] [[Файл:Catal Hüyük Restauration.JPG|thumb|453x453px|Чаталһөйүктәге өйҙөң реконструкцияһы. Түбәнге платформалары һәм ҙур булмаған келәт күренә.]] Холм Чатал-Хююк создавался жителями на протяжении веков путём постройки новых домов поверх старых, что в настоящее время составляет 17 м археологического слоя. Дома стояли настолько близко, что между ними не было проходов. Также у домов не было дверных проёмов, вход в большинстве случаев был устроен с крыши, куда были проложены лестницы как внутри, так и снаружи домов, поэтому «городское движение», по-видимому, проходило по крышам зданий<ref name=":3" />. Вход был также единственным вентиляционным отверстием как для поступления свежего воздуха, так и для отвода дыма от открытых очагов, не имевших труб. Подобные современные посёлки, которые выглядят как Чатал-Хююк, — это [[Пуэбло (индейцы)#Архитектура|пуэбло]] североамериканских индейцев и поселения [[Догоны|догонов]] в [[Мали]] в Западной Африке<ref name=":0" />. Между домами были некоторые места открытого пространства. Они выступали как свалки для мусора из кухонь. В них находят животные и растительные отходы, глиняную посуду, статуэтки, бусы. Некоторые находки интерпретируются как человеческие фекалии, а такие места как туалеты. Фекалии и органические отходы в густонаселённом поселении, должно быть, представляли риск для здоровья населения и создавали огромное зловоние<ref name=":0" />. --> === Өйҙәрҙең биҙәлеше === <!-- Дома преимущественно созданы из [[Глина|глины]] (из сырцового кирпича), за исключением крыши, которая имела несущие деревянные балки. Археологи считают, что срок службы дома был около 70 лет. Каждый год необходимо было добавлять новый слой глины. Крыша и стены были покрыты полированным [[алебастр]]ом. Наряду с печью и отверстием в крыше, представлявшей собой местную кухню и расположенных на южной стороне, в стене, как правило, был небольшой проём, который вёл в небольшую комнату. Такая комната использовалась в качестве склада. Всего дом по площади составлял в среднем 23 м², но варьируется от 11 до 48 м². В то же время стены больших домов были богато украшены росписью. Их предназначение остается неясным<ref name="gard" />. Был только один этаж. В главной комнате в дополнение к печи и камину были скамейки, низкие платформы, ёмкости для хранения пищи<ref name=":1" />. Каждая постройка служила домом для от 5 до 10 человек, но нет ни одного дома, который имеет более 8 кроватей<ref name=":5" />. Дома также использовались в качестве «кладбища»: во многих из них были обнаружены захоронения. В одном из домов было похоронено 68 человек. Тела усопших хоронили под полом домов, чаще всего, под очагами и другими внутренними возвышениями, вместе с дарами: драгоценными и полудрагоценными камнями, оружием, тканями, деревянными сосудами<ref>{{книга |автор = James Mellart |заглавие = Çatal Hüyük: A Neolithic Town of Anatolia |место = New York |издательство = McGraw-Hill Book Company |год = 1967 |страницы = 60 ff }}</ref>. Подобная практика наблюдалась до XX века на полинезийском острове [[Тикопиа (остров)|Тикопиа]]<ref name=":4" />. Тела усопших тщательно пеленали и нередко укладывали в плетеные корзины или заворачивали в тростниковые маты. Поскольку скелеты часто расчленены, предполагают, что перед захоронением тела долго выставляли на открытом воздухе, после чего хоронили только кости. Иногда черепа отделяли, вероятно, для использования в некоем ритуале, так как их находят в других местах поселения. Около трети домов были красочнее, чем остальные, со скульптурами бычьих голов. Эти помещения были интерпретированы [[Меллаарт, Джеймс|Джеймсом Меллаартом]] как «святилища». Группе Меллаарта удалось раскопать только небольшой участок в юго-западной части холма, и в связи с множеством «святилищ» в этом районе Меллаарт посчитал, что эта часть поселения была жреческой. В «святилище», датированном 6200 до н. э., были найдены четыре человеческих черепа, расположенных за бычьими головами на стенах. Группа [[Ходдер, Иэн|Иэна Ходдера]] раскопала несколько различных мест на восточном холме и также нашла несколько «святилищ». Получалось, что юго-западная часть поселения чисто жреческой не являлась. В связи с этим Меллаарт предложил версию, согласно которой дома подразделялись на «обычные» и «святилища». Новый анализ показал, что имелась разделительная линия между двумя видами этих домов. Кроме того, микроморфологический анализ подтвердил, что имела место бытовая деятельность в «святилищах»<ref name="balter127" />. Таким образом, эти дома исключительно святилищами не являлись. --> === Артефакттар һәм биҙәүестәр === [[Файл:Museum of Anatolian Civilizations002.jpg|thumb|403x403px|Реконструкция «святилища» в Музее анатолийских цивилизаций.]] [[Файл:Neolithic mirrors of obsidian excavated by James Mellaart and his team in Çatalhöyük..jpg|thumb|403x403px|Зеркала из обсидиана]] <!--Чатал-Хююк славится своими большими объёмами предметов и украшений. Есть многочисленные настенные росписи. Это одно из первых мест, где встречаются [[Фреска|фрески]] на построенных стенах (настенные росписи в [[Пещера Ласко|Ласко]] на естественных стенах). Другое место, где были обнаружены первые фрески — Джаль-аль-Мугхара в Сирии возрастом 9 тыс. лет до н. э.<ref>{{Статья|автор = Roger Highfield|заглавие = Oldest' wall painting looks like modern art|издание = Telegraph.co.uk|тип = |год = 2007|номер = |страницы = |issn = }}</ref> Некоторые из фресок изображают геометрические узоры, в то время как другие изобразительные сцены: охота на [[зубр]]ов или [[Оленевые|оленей]] мужчин с эрегированным [[фаллос]]ом, изображения ныне вымерших крупных копытных. Одна из фресок в «святилище» состоит из нескольких рядов фигур, которые можно трактовать как изображение домов. В середине картины рисунок, который истолковывается как двуглавая вершина потухшего вулкана [[Хасандаг]] во время извержения, наблюдаемая из Чатал-Хююка<ref>{{Статья|автор = Aisling Irwin|заглавие = Turkish wall painting 'is first news story'|издание = Telegraph.co.uk|тип = |год = 1997|номер = 28. july|страницы = |issn = }}</ref>. Эту фреску расценивают как первый в истории пример пейзажной живописи или картографии<ref name="gard" />, хотя другие исследователи видят в нём лишь геометрический орнамент<ref name=":7">[http://www.dspace.cam.ac.uk/handle/1810/195777 A bird’s eye view — of a leopard’s spots. The Çatalhöyük ‘map’ and the development of cartographic representation in prehistory.] ''Anatolian Studies'' 56, 2006, pp. 1-16. Published by The British Institute of Archaeology at Ankara</ref>. Другая фреска показывает человека, который работает (или танцует), удерживая изогнутый предмет — возможно, лук. Надета на человека набедренная повязка из леопардовой шкуры. Есть фрески, которые изображают хищных птиц — [[Обыкновенный стервятник|стервятников]]. Встречаются рисунки, когда показаны хищники вместе с обезглавленными людьми. Представлены рельефы с изображением [[Большие кошки|больших кошек]] (скорее всего [[леопард]]ов и обычно попарно). Скульптуры бычьих голов были с особенностью, они крепились или на стены, или на низкие платформы, некоторые из этих быков возглавляли целые ряды из голов. Найдено множество женских статуэток из [[мрамор]]а, коричневого и голубого [[известняк]]а, [[кальцит]]а, [[Сланец глинистый|сланца]], [[базальт]]а, [[алебастр]]а и [[Глина|глины]]. Среди самых известных находок выделяется статуэтка из обожжённой глины высотой 16,5 см, изображающая сидящую тучную женщину с оружием, которая отдыхает на двух [[Большие кошки|больших кошках]]. Эта статуэтка схожа с [[Венера Виллендорфская|Венерой Виллендорфской]]. Двух кошек некоторые учёные считают [[Лев|львами]]<ref name=":1" />, а другие полагают, что это [[леопард]]ы<ref name=":6" />. Некоторые учёные предлагают версию, что статуэтка изображает женщину, которая вот-вот родит<ref name=":1" />. Статуэтка с сидящей женщиной самая сложная из найденных фигурок. Среди более простых встречается женская фигурка с отверстием в спине, возможно в это отверстие засыпалось зерно. Чатал-Хююк показывает переход между [[Докерамический неолит|докерамическим неолитом]] и [[Керамический неолит|керамическим неолитом]]. В старых слоях археологи керамики не находят, однако кувшины начинают появляться в более молодых слоях в промежутке от 7050 г. до н. э. до 6800 г. до н. э. повсеместно. С самого начала они, вероятно, использовались только для хранения, и только потом (около 6500—6400 г. до н. э.) для приготовления пищи. Самые молодые слои имели кувшины с простыми геометрическими узорами, а кувшины с Кучук-Хююка имеют более сложные геометрические узоры. Были обнаружены предметы из [[обсидиан]]а, некоторые из них ровно и гладко отполированы, что позволило предположить археологам, что они использовались в качестве простых зеркал. Таким образом, Чатал-Хююк был первым «производителем зеркал». Другие найденные обсидиановые куски были обработаны для использования в роли ножей, наконечников стрел и копий. Также использовался [[кремень]]: были найдены два кремнёвых ножа с ручками из резной кости. Это позволяет предположить, что местная община специализировалась в горном деле и активно развивала культуру изготовления изделий из камня. Кроме того, были обнаружены фрагменты тканей<ref>[https://naked-science.ru/article/history/tekstil-iz-chatal-hyuyuka-prolil-svet-na-to Unearthed textiles from Stone Age settlement reveals history of clothes making</ref>, деревянные чашки, бусы из камня, кости и глины, а также корзины и [[керамзит]], которые находят только в старых слоях (применяли для приготовления пищи)<ref>{{Cite web|url = http://www.catalhoyuk.com/blog/2006/06/back-to-clay-balls.html|title = Back to clay balls|author = Sonya Atalay|date = 2006-06-25|publisher = |accessdate = 2015-01-03|archiveurl = https://web.archive.org/web/20150923200827/http://www.catalhoyuk.com/blog/2006/06/back-to-clay-balls.html|archivedate = 2015-09-23|deadlink = yes}}</ref>. --> == Ауыл хуалығы, һунарсылыҡ һәм балыҡсылыҡ == <!-- В Чатал-Хююке было обнаружено большое количество следов растений, а некоторые археологи убеждены, что одомашненные растения составляли основную часть рациона из растительной пищи. Главным образом выращивалась [[пшеница двузернянка]], а также [[пшеница однозернянка]], [[горох]], [[Боб садовый|боб обыкновенный]], горошек чёткообразный, [[чечевица]]. Кроме того, были найдены плоды диких растений, такие как [[миндаль]], [[Жёлудь|жёлуди]], [[фисташки]]. Часть археоботаников считает, что люди из Чатал-Хююка использовали поля, расположенные в 10 км от поселения<ref name=":0" />. Среди животных наиболее часто находят [[Овца|овец]], [[крупный рогатый скот]], [[Коза домашняя|коз]], [[Лошадь домашняя|лошадей]] и [[Собака|собак]]. Овцы и козы были одомашненные, в то же время крупный рогатый скот был дикий. Лошади также не были [[Одомашнивание|одомашнены]], на них также велась охота, как на свиней и оленей. В дополнение к охоте жители ловили рыбу и собирали птичьи яйца. Декстер Перкинс-младший, эксперт по фауне в экспедиции под руководством [[Меллаарт, Джеймс|Меллаарта]], изначально пришёл к выводу, что первоначально были одомашнены только крупный рогатый скот и собаки. В таком случае Чатал-Хююк и [[Малая Азия|Анатолия]] становились самим ранним центром одомашнивания крупного рогатого скота. Перкинс считал даже, что нет никакого дикого рогатого скота в древнейших слоях, а это были прирученные животные<ref>{{Статья|автор = Dexter Perkins Jr. |заглавие = Fauna of Çatal Hüyük: Evidence for Early Cattle Domestication in Anatolia |издание = Science |тип = |год = 1969 |номер = 164(3876) |страницы = 177—179 |issn = |язык = en }}</ref>. Выводы Перкинса в данный момент пересматриваются специалистами по фауне Луизой Мартин и Нериссой Рассел, которые считают, что крупный рогатый скот в течение всего периода существования поселения был дикий<ref name="balter127" />. Последний [[углеродный анализ]] показывает, что крупный рогатый скот не являлся основным источником белка для жителей Чатал-Хююка, что противоречит первоначальным предположениям [[Меллаарт, Джеймс|Джеймса Меллаарта]]<ref>{{Статья|автор = M. P. Richards, J. A. Pearson, T. I. Molleson, Nerissa Russell og Louise Martin |заглавие = Stable Isotope Evidence of Diet at Neolithic Çatalhöyük, Turkey" |издание ={{Нп3|Journal of Archaeological Science}} |тип = |год = 2003 |номер = 30(1) |страницы = 67—76 |issn = |язык = en |издательство = [[Elsevier]] }}</ref>. Но вопрос этот до сих пор дискуссионный и решение его пока не закреплено. На черепках ([[:en:sherd]]) из Западного Кургана, датированных 5900—5800 гг. до н. э. (калиброванная дата), найдены остатки блюд из ячменя, пшеницы, гороха и [[Горошек|горошка]] чёткообразного (''Vicia ervilia''), кровь и молоко коров, овец и коз. Выявлен [[эндосперм]] ячменя (используется для [[Пивоварение|пивоварения]]). В одном сосуде нашлась только [[сыворотка молока]], а значит жители Чатал-Хююка изготавливали [[сыр]] или йогурт (простоквашу)<ref>[https://www.nature.com/articles/s41467-018-06335-6#article-info Ancient proteins from ceramic vessels at Çatalhöyük West reveal the hidden cuisine of early farmers], 2018</ref>. --> == Сауҙа == <!--Территория вокруг Чатал-Хююка была бедна ресурсами. Рядом добывали только глину, которая использовалась в качестве строительного материала, другое сырьё приносилось издалека. Примером может служить вулканическое стекло, [[обсидиан]], которое встречается в большом количестве в Чатал-Хююке. Археологи полагают, что жители держали под контролем добычу [[Каппадокия|каппадокийского]] обсидиана и это обстоятельство могло оказывать существенное влияние на экономику поселения. Некоторые учёные даже предполагают, что торговля обсидианом была главным источником доходов для города<ref>{{Книга|автор = Fernand Braudel|заглавие = The Mediterrannean in the Ancient World|ответственный = |издание = |место = |издательство = Allen Lane|год = 2001|страницы = |страниц = |isbn = }}</ref>. Однако каппадокийский обсидиан был найден в [[Левант|Южном Леванте]] и на берегу [[Евфрат]]а в местах с датировкой ещё до появления Чатал-Хююка, что даёт понять, что поселения восточнее не могли быть в зависимости от поставок обсидиана из Чатал-Хююка. С помощью [[Рентгенофлуоресцентный спектрометр|энергодисперсионной рентгенофлуоресцентной спектрометрии]] удалось узнать, что обсидиан в Чатал-Хююк попадал также из двух мест на юге [[Каппадокия|Каппадокии]], [[Гёллу-Даг]] и Ненци-Даг, что в 190 км к северо-востоку от города<ref name=":2" />. Балки из [[Сосна|сосны]] и [[можжевельник]]а, использовавшиеся жителями в своих домах, также проделывали долгий путь — они, возможно, были привезены с [[Таврские горы|Таврских гор]]. Кремень поставлялся из [[Сирия|Сирии]]. Обнаружены раковины моллюсков из [[Средиземное море|Средиземного]] и [[Красное море|Красного моря]]<ref name=":3" />. Продавали обсидиан жители Чатал-Хююка или нет, однако факт нахождения привезённых предметов позволяет предположить обмен товарами и торговлю на дальние расстояния. == Чаталһөйүктә йәмәғәт тормошо == [[Файл:Museum of Anatolian Civilizations008.jpg|thumb|401x401px|Балсыҡ мисәттәр]] О расслоении в обществе Чатал-Хююка раскопки не дают ответа, все дома не сильно отличались по размеру. Кроме того, не был найден ни один дом-мастерская<ref name=":8">{{Статья|автор = Anne Marie Carstens|заглавие = Çatalhöyük|издание = SFINX|тип = |год = 2006|номер = 2|страницы = |issn = }}</ref>. Также не обнаружены общественные площади и административные здания<ref name=":5" />. Таким образом, очень вероятно, что поселение не имело централизованного управления. Отсутствие мастерских даёт предположение, что Чатал-Хююк не был городом в полном смысле этого слова, а скорее разросшейся деревней<ref name=":4" />. Ранее археологи считали, что в Чатал-Хююке было [[Матриархат|матриархальное]] общество. При современных раскопках учёные хотели определить разницу в образе жизни мужчин и женщин поселения, однако никаких отличий найдено не было. Внутри помещения были покрыты слоем [[Сажа|сажи]] из печи и камина. При вдыхании сажа попадает в лёгкие, таким образом её можно обнаружить на рёбрах погребённых жителей. Был проведён анализ рёбер двух полов, однако он показал, что количество сажи у женщин не отличается от количества сажи у мужчин. Таким образом, женщины не проводили больше времени в помещении, чем мужчины. [[Изотопный анализ]] костей не дал результата о разнице в диете двух полов. Помимо этого, расположение могил никак не связано с половой принадлежностью. Женщины и мужчины, по-видимому, имели одинаковый статус в обществе<ref name="Stavrianos">{{книга |ссылка=https://books.google.com/books?id=MKhe6qNva10C&q=paleolithic+society&dq=paleolithic+society&pgis=1 |заглавие=A Global History from Prehistory to the Present |место=New Jersey, USA |издательство=[[Prentice Hall]] |год=1991 |isbn=0133570053 |язык=en |автор=Leften Stavros Stavrianos}} [https://books.google.com/books?id=MKhe6qNva10C&q=paleolithic+society&dq=paleolithic+society&pgis=1 Pages 9-13]</ref><ref name="Gutrie">{{книга |ссылка=https://books.google.com/books?id=3u6JNwMyMCEC&printsec=frontcover#PPA420,M1 |заглавие=The Nature of Paleolithic art |место=Chicago |издательство=[[University of Chicago Press]] |год=2005 |isbn=0226311260 |язык=und |автор=R Dale Gutrie}} [https://books.google.com/books?id=3u6JNwMyMCEC&printsec=frontcover#PPA420,M1 Page 420—422]</ref><ref name="Fielder">{{cite web|last=Fielder|first=Christine|title=Sexual Paradox:Culture|work=Sexual Paradox: Complementarity, Reproductive Conflict and Human Emergence|publisher=Christine Fielder and Chris King|date=2004|url=http://www.dhushara.com/paradoxhtm/culture.htm|archiveurl=https://www.webcitation.org/65LJmRKwc?url=http://www.dhushara.com/paradoxhtm/culture.htm|archivedate=2012-02-10|accessdate=2009-04-15|deadlink=no}}</ref><ref name="MuseumofAntiquites">[http://museums.ncl.ac.uk/flint/miscon.html Museum of Antiquites web site] {{Wayback|url=http://museums.ncl.ac.uk/flint/miscon.html |date=20071121095952 }} (accessed February 13, 2008).</ref>. В художественных объектах имеются некоторые различия: на фресках в основном изображены мужчины, в то время как на статуэтках — женщины. [[Ходдер, Иэн|Иэн Ходдер]] утверждает, что археологические останки не дают свидетельств в пользу наличия в Чатал-Хююке [[матриархат]]а или [[патриархат]]а<ref name=":6" />. В молодых слоях были найдены глиняные печати. Не совсем ясно, для чего они предназначались, возможно это отметка собственности на объекты. Если это так, то предположения о наличии частной собственности имеют под собой почву<ref name=":0" />. Хотя дома близко находились друг к другу, однако они не имели общих стен. Каждая семья, таким образом, была относительно независима от соседей и ремонтировала свой дом по своему желанию. В Чатал-Хююке не обнаружено следов войны или насилия. Возможно, это было мирное общество или город представлял из себя крепость. В город невозможно было попасть после того, как были убраны лестницы на внешнем ряду домов, так как не было непосредственного входа в город. Множество скульптур бычьих голов и статуэток тучных женщин заставляло археологов думать, что религиозная жизнь жителей была сосредоточена на поклонении культа быка и культа «[[Богиня-мать|Великой Матери]]»<ref name=":8" />. Найденные черепа были покрыты алебастром, моделируя лицо, и раскрашены [[Охра|охрой]]. Подобные обычаи известны у населения из неолитических поселений [[Средиземноморье|Средиземноморья]], в том числе из [[Иерихон]]а и Чаёню (Турция). Всё это может говорить о культе черепа в Чатал-Хююке. Поскольку тела лиц с высоким статусом хоронили отдельно от черепов, исследователи сопоставили количество подобных мужских и женских захоронений и обнаружили, что оно приблизительно одинаково<ref>{{cite news | url = http://www.turkishdailynews.com.tr/article.php?enewsid=93856 | title = A Journey to 9000 years ago | date = 2008-01-17 | accessdate = 2008-08-07 | last = Hodder | first = Ian | archivedate = 2008-05-23 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20080523122956/http://www.turkishdailynews.com.tr/article.php?enewsid=93856 }}</ref>. В связи с этим исследователи [[2000-е годы|2000-х годов]] предположили, что община не была ни патриархальной, ни матриархальной<ref name="balter127">{{книга |заглавие=The Goddess and the Bull |ссылка=https://archive.org/details/goddessbull0000balt |год=2005 |издательство=Free Press |место=New York |isbn=0-7432-4360-9 |страницы=[https://archive.org/details/goddessbull0000balt/page/127 127] |ref=Balter |язык=und |автор=Balter, Michael}}</ref>, и смысл изображения женских фигур был иным, нежели поклонение [[Богиня-мать|Богине-матери]]<ref name="hodder">{{cite web|last=Hodder|first=Ian|title=New finds and new interpretations at Çatalhöyük|work=Çatalhöyük 2005 Archive Report|publisher=Catalhoyuk Research Project, Institute of Archaeology|date=2005|url=http://www.catalhoyuk.com/archive_reports/2005/ar05_01.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090926041233/http://www.catalhoyuk.com/archive_reports/2005/ar05_01.html|archivedate=2009-09-26|accessdate=2009-04-15|deadlink=yes}}</ref>. [[Младенческая смертность]] была велика, так как детских могил найдено довольно много. Кости многих детей содержат признаки [[Анемия|анемии]], которая вероятно была из-за недоедания<ref name=":9">{{Статья|автор = Michael Balter |заглавие = A Long Season Puts Çatalhöyük in Context |издание = Science |тип = |год = 1997 |номер = 286(5441) |страницы = 890—891 |issn = |язык = en }}</ref>. Анализ зубов захороненных людей показал, что в могилах одного дома хоронили людей, не связанных биологическим родством<ref>{{Статья|автор = M. A. Pilloud & C. S. Larsen|заглавие = Official" and "practical" kin: Inferring social and community structure from dental phenotype at Neolithic Çatalhöyük, Turkey|издание = American Journal of Physical Anthropology|тип = |год = 2011|номер = 145|страницы = 519—530|issn = }}</ref>. --> == Әһәмиәте == <!--Из-за своего размера, архитектуры, фресок и рельефов Чатал-Хююк часто характеризуется как «археологическая сверхновая»<ref name=":10">{{Книга|автор = Peter K. A. Jensen|заглавие = Menneskets oprindelse og udvikling|ответственный = |издание = |место = |издательство = G.E.C. Gads forlag|год = 1996|страницы = |страниц = |isbn = 87-12-02987-4}}</ref>. Некоторые учёные ранее считали, что Чатал-Хююк являлся старейшим городом в мире, ранним земледельческим поселением и крупнейшим населённым пунктом своего времени. Однако, в настоящее время старейшим городом считается [[Иерихон]], а в [[Абу-Хурейра|Тель Абу-Хурейре]] на севере Сирии найдены самые старые следы зарождающегося сельского хозяйства<ref name=":10" />. В Центральной [[Малая Азия|Анатолии]] Чатал-Хююк также не является старейшим центром сельского хозяйства, так, в [[Ашиклы-Хююк]]е найдены следы культурных растений возрастом 8400 г. до н. э. Однако Меллаарт доказал своими раскопками, что [[Плодородный полумесяц]] ([[Левант]] и [[Месопотамия]]) не является единственным центром [[Неолитическая революция|неолитической революции]]. Прежде археологи даже не предполагали, что Анатолия могла бы быть плодородной почвой для возникновения сельских общин. Большинство исследователей убеждены, что сельское хозяйство пришло в Европу из Анатолии. Некоторые из них (как археолог [[Ренфрю, Колин|Колин Ренфрю]]) пошли дальше и заявляют, что [[индоевропейские языки]] распространялись совместно с экспансией сельского хозяйства, а индоевропейскую родину следует искать на [[Анатолийское плоскогорье|Анатолийском плоскогорье]], то есть в Чатал-Хююке<ref>{{Статья|автор = Michael Balter |заглавие = Search for the Indo-Europeans |издание = Science |тип = |год = 2004 |номер = 303 |страницы = 1323—1326 |issn = |язык = en }}</ref>. Данная теория ([[анатолийская гипотеза]]) позволяет считать Чатал-Хююк родиной населения, язык которого распространился на большую часть Европы и Азии. Американский писатель и [[Этноботаника|этноботаник]] [[Теренс Маккенна]] писал: «Заключение о том, что народы Африки с их культурами, уходящими корнями в далёкое прошлое, достигли Ближнего Востока и какое-то время процветали там, вполне логично, и избежать его трудно. [[Меллаарт, Джеймс|Меллаарта]] удивляет то, что Чатал-Хююк не оставил заметного влияния на последующие культуры в этом районе. Он отмечает, что „неолитические культуры Анатолии положили начало земледелию и животноводству, а также культу [[Богиня-мать|Богини-Матери]] — основе нашей цивилизации“»<ref>{{Книга|автор = Mellaart|заглавие = Earliest Civilizations|ответственный = |издание = |место = |издательство = |год = |страницы =77|страниц = |isbn = }}</ref>. Со всей справедливостью можно добавить: основе, многими пока что ещё отрицаемой"<ref>[http://rec.gerodot.ru/chatal/makkenna.htm Теренс Маккенна. Чатал-Хююк. Из книги «Пища богов. Поиск первоначального Древа познания»]</ref>. === Чаталһөйүк торама булараҡ === Пока непонятно, почему люди выбрали именно это место. Одна из теорий предполагает, что человек заселил данную местность в связи с ведением сельского хозяйства, однако находки в поселении [[Ашиклы-Хююк]] показывают, что большинство растений и животных не были одомашнены и что посёлок жил охотничье-собирательской культурой<ref name=":4" />. Некоторые археологи полагают, что выбор места был связан не с утилитарными причинами, а с предпочтениями людей. Также непонятно, почему люди оставили Чатал-Хююк. Некоторые археологи высказывали предположение о том, что шло стремительное сокращение поселений 8 тыс. лет назад из-за разрушения местной окружающей среды в результате чрезмерного использования древесины для строительства домов с известью. Однако данная теория опровергается находками в молодых слоях Чатал-Хююка — там такой метод строительства уже не применялся<ref name=":9" />. === Алиһә-әсә === [[Файл:Ankara Statue der Muttergöttin.JPG|thumb|403x403px|Статуэтка «Богини-матери»]] Статуэтки из Чатал-Хююка с тучными женщинами были интерпретированы [[Меллаарт, Джеймс|Джеймсом Меллаартом]] как изображения [[Богиня-мать|Богини-матери]] («Великая мать»). Так как многие находки подобных статуэток на просторах Европы ассоциировались с матриархальным строем, то и Чатал-Хююк стали считать матриархальным. Дальше всех пошла археолог [[Гимбутас, Мария|Мария Гимбутас]], она выдвинула теорию, что общество Чатал-Хююка было типично неолитическим («[[Старая Европа]]»): матристическое (с абсолютной властью женщины в семье), ориентированное на равенство<ref name=":6" />. Такое общество было уничтожено вторжением патриархальных, иерархическо-ориентированных, воинственных людей, которых [[Гимбутас, Мария|Гимбутас]] идентифицировала как представителей индоевропейской [[Курганная гипотеза|курганной культуры]]. --> == Палеогенетика == <!--У двух образцов (Ch51 и Ch54) из погребальной камеры (номер 6000) в пространстве 327 (седьмое тысячелетие до нашей эры) определены [[Гаплогруппа K (мтДНК)|митохондриальные гаплогруппы K1b1c и K2a11]]<ref>''Zuzana Hofmanova''. [https://publications.ub.uni-mainz.de/theses/volltexte/2017/100001355/pdf/100001355.pdf Palaeogenomic and Biostatistical Analysis of Ancient DNA Data from Mesolithic and Neolithic Skeletal Remains] {{Wayback|url=https://publications.ub.uni-mainz.de/theses/volltexte/2017/100001355/pdf/100001355.pdf |date=20170902183936 }}, 2016</ref>. Также в Чатал-Хююк были определены митохондриальные гаплогруппы [[Гаплогруппа N (мтДНК)|N]], K, K1a17, [[Гаплогруппа W (мтДНК)|W1c]], [[Гаплогруппа H (мтДНК)|H, H+73]], [[Гаплогруппа X (мтДНК)|X2b4]], [[Гаплогруппа U (мтДНК)|U, U3b, U5b2]]. На основе митохондриальных геномов выявили отсутствие родства по материнской линии между людьми, похороненными под полами домов в Чатал-Хююке<ref>''Maciej Chyleński'' et al. [https://www.mdpi.com/2073-4425/10/3/207 Ancient Mitochondrial Genomes Reveal the Absence of Maternal Kinship in the Burials of Çatalhöyük People and Their Genetic Affinities] // Genes 2019, 10(3), 20</ref>. У образца 1885 F.84 (6825—6635 лет до н. э.) определили митохондриальную гаплогруппу K1a и [[Гаплогруппа G2 (Y-ДНК)|Y-хромосомную гаплогруппу G2a2a1]], у образца 2033 F.84/86 (6690—6590 лет до н. э.) определили митохондриальную гаплогруппу H2a2a1d и [[Гаплогруппа H (Y-ДНК)|Y-хромосомную гаплогруппу H3a1]], у образца 2779 F.265 определили митохондриальную гаплогруппу H2a2a и [[Гаплогруппа C (Y-ДНК)|Y-хромосомную гаплогруппу C1a2]], у образца 5357 F.576 (7035—6680 лет до н. э.) определили митохондриальную гаплогруппу N1a1a1 и Y-хромосомную гаплогруппу C1a2. Также определили митохондриальные гаплогруппы K1a (n=3), K1a4, K1a4b, K1a17, K1b1, [[Гаплогруппа T (мтДНК)|T2, T2c1, T2e]]<ref name="ReyhanYaka2021">''Reyhan Yaka'' et al. [https://www.cell.com/current-biology/fulltext/S0960-9822(21)00423-1 Variable kinship patterns in Neolithic Anatolia revealed by ancient genomes], April 14, 2021</ref>. == Музей == Место открыто для посещения туристов, можно увидеть копии находок в небольшом музейном пространстве, построенном рядом с холмом. Присутствует информация на английском и турецком языках. Можно осмотреть реконструкции домов и посетить место раскопок. Большинство оригинальных предметов из места раскопок находятся в [[Музей анатолийских цивилизаций|Музее анатолийских цивилизаций]] в Анкаре. Место не столь популярно, как, например, музей [[Джалаладдин Руми|Мевляна]] в [[Конья]], однако интерес к Чатал-Хююку растёт, каждый год его посещают около 13 тыс. человек<ref name=":11">{{Cite web|url = https://www.youtube.com/watch?v=HTHqYjeXrYs|title = GHF: Çatalhöyük|author = globalheritagefund|date = 2007-06-07|publisher = }}</ref> Чатал-Хююк в течение нескольких лет был в предварительном списке Турции в список Всемирного наследия ЮНЕСКО<ref name=":11" /> и был принят в 2012 году<ref>{{Cite news|title = Her er verdens nye kulturarv|author = Søren Bygbjerg|url = |work = DR|date = 2012-07-03}}</ref>. --> === Галерея === <gallery caption="Артефакты Чатал-Хююка" widths="300px" heights="250px" perrow="3"> Image:Museum of Anatolian Civilizations018.jpg|[[Керамика]] Image:Museum_of_Anatolian_Civilizations012.jpg|Сосуды Image:Museum of Anatolian Civilizations011.jpg|Статуэтки богов и богинь Image:Museum of Anatolian Civilizations003.jpg|Фреска с изображениями быков, оленей и людей Image:Museum of Anatolian Civilizations016.jpg|Фрагменты ткани — древнейшей из обнаруженных Image:Catal Hüyük reliefs.JPG|Рельеф с изображениями двух леопардов </gallery> == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Гёбекли-Тепе]] * [[Невалы-Чори]] * [[Хаджилар]] * [[Чайоню]] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Әҙәбиәт == * [[Мелларт, Джеймс|Мелларт Дж.]] Древнейшие цивилизации Ближнего Востока . Пер. с англ. и комментарий Е. В. Антоновой. Предисл. Н. Я. Мерперта. Изд-во «Наука». М., 1982. 149 с. с ил. * Mellaart James. Catal-Huyuk. A Neolithic town in Anatolia. Thames and Hudson. 1967. 233 с. == Һылтанмалар == {{навигация}} * {{Официальный сайт}} * [http://rec.gerodot.ru/chatal/ Чатал-Гуюк на сайте «Реконструкция»] * [http://aitrus.info/node/351 СОЦИАЛЬНАЯ РЕВОЛЮЦИЯ В ЭПОХУ НЕОЛИТА: ОТ ЧАЁНЮ К ЧАТАЛ-ГЮЮКУ] * [https://www.youtube.com/watch?v=JK27_q_hevE Жизнь и проблемы в неолитическом поселении Чатал-Хююк. Неолитическая революция и ее последствия (youtube.com)] * [https://pikabu.ru/story/zhizn_i_problemyi_v_neoliticheskom_poselenii_chatalkhyuyuk_neoliticheskaya_revolyutsiya_i_ee_posledstviya_6796799 Жизнь и проблемы в неолитическом поселении Чатал-Хююк. Неолитическая революция и ее последствия (текст)] {{Неолит Ближнего Востока}} {{Доисторическая Азия}} {{Всемирное наследие в Турции}} {{Тышҡы һылтанмалар}} [[Категория:Европаның археологик мәҙәниәте]] [[Категория:Азияның археологик мәҙәниәттәре]] [[Категория:Төркиәлә бөтә донъя мираҫы]] [[Категория:Анатолия неолиты]] [[Категория:Төркиәлә археологик объекттар]] [[Категория:Баҡыр быуаты Азияһы]] [[Категория:Конья (ил)]] [[Категория:Неолитик ауылдар]] dcwzrcx812xci050gaw2sowh554ocv6 1146829 1146824 2022-07-23T15:21:39Z Akkashka 14326 /* Ҡоролмалар һәм артефакттар */ wikitext text/x-wiki {{Объект Всемирного наследия |RusName = Чаталһөйүк неолитик торағы |Name = Neolithic Site of Çatalhöyük |Image = CatalHoyukSouthArea.JPG |imagecaption = көньяҡ өлөшөндә ҡаҙыныуҙар |State Party = [[Төркиә]] |Type = Мәҙәни |Criteria = ii, iv |ID = 1405 |Link = http://whc.unesco.org/en/list/1405 |Region = Европа һәм Төньяҡ Америка/Яҡын Көнсығыш, [[Гамирк]] |Coordinates = |Year = 2012 |Session = 36 |Extension = |Danger = |lat_dir = N |lat_deg = 37 |lat_min = 40 |lat_sec = 01.2 |lon_dir = E |lon_deg = 32 |lon_min = 49 |lon_sec = 39.8 |region = TR |CoordAddon = type:landmark_region:TR |регион ПозКарты = Төркиә }}  '''Чаталһөйүк''' йәки '''Чаталгөйүк''' (иҫке яҙмала), дөрөҫөрге '''Чаталһөйүк''' ([[Турецкий язык|тур.]] халыҡ-ара фонетик алфавит: [tʃaˈtal.højyk], һүҙмә-һүҙ «Сәнске-уба» — [[Конья (ил)|Конья]] провинцияһындағы (көньяҡ [[Анатолия]]) [[неолит]] һәм [[энеолит]] осорона ҡараған ҙур тораҡ. Иң ҙур, иң яҡшы һаҡланған һәм ҙур неолитик ауыл булып тора. Иң боронғо табылған мәҙәни ҡатламдар б. э. т. 7400 й. ҡарай. Торама б. э. т. 5600 йылға тиклем булған. [[Бронзовый век|Бронза быуаты]] башланғанға тиклем халҡы ауылды ташлап киткән. Торама [[Хасандаг]] вулканының ике үркәсле түбәһенән 140 км алыҫлыҡта урынлашҡан булған. Тораманың көнсығыш өлөшө тигеҙлек өҫтөнән 20 м өҫтәрәк ҡалҡыулыҡ барлыҡҡа килтерә. Ауылдан көнбайышҡа табан бәләкәйерәк ҙурлыҡтағы тағы бер торама булған, ә унан көнсығышҡа табан бер нисә йөҙ метр алыҫлыҡта [[Армения|әрмән]] һәм [[Византия|византий]] осоро ауылы табылған Чаталһөйүк ике айырым ҡурғандан: б. э. т. яҡынса 7100-5900 йй. менән билдәләнгән Көнсығыш ҡурғандан һәм б. э. т. яҡынса 6000-5600 йылдар менән билдәләнгән Көнбайыш ҡурғандан (калибрланған даталар) тора<ref>[https://www.smithsonianmag.com/science-nature/ancient-proteins-unwashed-dishes-reveal-diets-lost-civilization-180970481/ Ancient Proteins From Unwashed Dishes Reveal the Diets of a Lost Civilization]</ref>. == География == Чаталһөйүк («сәнске күренешендәге ҡалҡыулыҡ») хәҙерге Көчөккәй ауылынан көньяҡҡа 3 км һәм Конья ҡалаһынан көньяҡ-көнсығышҡа табан 40 км алыҫлыҡта Гамиркала урынлашҡан. Тимер юл бәйләнеше булған иң яҡын ҙур ҡала - Чумра (тораманан көньяҡҡа 17 км алыҫлыҡта). Яһалма ҡалҡыулыҡ, мең йыл буйына иҫке йорттар өҫтөнән яңы биналар төҙөү юлы менән барлыҡҡа килгән. Торама үҙен уратып алған Икония тигеҙлеге араһында айырылып тора, ул ике убанан: көнсығышта иң боронғо һәм иң ҙур һәм көнбайышта баҡыр быуаты торамаларынан (Көсөкһөйүл - «бәләкәй уба») тора<ref name=":0">{{Книга|автор = Ian Hodder|заглавие = Çatalhöyük. The Leopard's Tale – Revealing the Mysteries of Turkey's ancient 'town'|ответственный = |издание = |место = |издательство = Thames & Hudson|год = 2006|страницы = |страниц = |isbn = 0-500-05141-0}}</ref>. Археологтар, торамала 3-10 мең кеше йәшәгән, ә йорттар һаны 2 меңгә еткән, тип иҫәпләй. Гамиркалағы Конья яйлаһы плейстоцен осорондағы ҡороған күлдең төбө булып тора, диңгеҙ кимәленән 1 мең метр самаһы бейеклектә урынлашҡан. Боронғо күлгә ҡойған йылғалар елпеүесте хәтерләткән дельталар барлыҡҡа килтергән. Дельталар араһында иң ҙуры, Чаршамба йылғаһы буйында, Чаталһөйүк урынлашҡан булған. Чаршамба тәүҙә ике ҡалҡыулыҡ араһынан аҡҡан һәм ҡоро климат шарттарында ауыл халҡын сөсө һыу менән тәьмин иткән<ref name=":3">{{Книга|автор = Trevor Watkins.|заглавие = From Foragers to Complex Societies in Southwest Asia", kapitel 6 i The Human Past: World Prehistory & the Development of Human Societies|ответственный = |издание = |место = |издательство = Thames & Hudson|год = 2005|страницы = |страниц = |isbn = 978-0-500-28531-2}}</ref>. == Археология == [[Файл:Çatalhöyük after the first excavations by James Mellaart and his team..jpg|thumb|340x340px|Меллаарт ҡаҙылмаларынан һуң Чаталһөйүк күренеше]] [[Файл:Catal Hüyük 10.JPG|thumb|340x340px|Ҡаҙылмаларҙың хәҙерге күренеше]] [[Файл:Çatalhöyük kazı alanı çatısı.JPG|thumb|340x340px|Ҡаҙылмаларҙың күренеше]] Урындағы халыҡ Чаталһөйүкте ҡайһы ер хөрәфәттәр менән бәйле мал көтөү урыны итеп файҙаланған<ref name=":0" />. 1958 йылдың 10 ноябрендә Анкаралағы Британия археология институтынан өс тикшеренеүсе Дэвид Френч, Алан Холл һәм Джеймс Меллаарт Конья яйлаһына иртә тарих торлаҡтарын эҙләү барышында Конья яйлаһында убаны шәйләгән<ref name="balter127" />. Шул уҡ көндө өс керамика һәм обсидиан эшләнмәһе табыла, убаның неолит осороноң бик ҙур табышы булыуы асыҡлана. Меллаарт 1961 йылға тиклем Хаджилар ҡаҙыу эштәрендә мәшғүл булған, ҡатыны һәм төрөк төркөмө менән кире ҡайтҡас, улар 1965 йылға тиклем дауам иткән ҙур ҡаҙыу эштәрен башлаған<ref name=gard>{{книга |год=2006 |заглавие=Gardner's Art Through the Ages: The Western Perspective: Volume 1 |издание=Twelfth |издательство={{Нп3|Cengage|Wadsworth Publishing|en|Cengage}} |место=Belmont, California |isbn=0-495-00479-0 |страницы=12—4 |ref=Kleiner |язык=en |автор=Kleiner, Fred S.; Mamiya, Christin J.}}</ref>. Джеймс Меллаарт етәкселегендә Чаталһөйүктә Дания Милли музейынан дат палеоботанигы Ганс Хелбаек та эшләгән<ref name="balter127" />. Хелбаек күп кенә өй бойҙайы (бер бөртөклө һәм ике бөртөклө), арпа һәм борсаҡ тапҡан<ref>{{Статья|автор = Hans Helbæk|заглавие = First Impressions of the Catal Huyuk Plant Husbandry|издание = Anatolian Studies|тип = |год = 1964|номер = 14|страницы = 121—123|issn = }}</ref>. Усаҡ һәм шлак табылдыҡтары Чаталһөйүк халҡы донъяла тәүгеләрҙән булып мәғдәндәндән баҡыр иретергә өйрәнде, тигән фараз яһарға мөмкинлек биргән<ref>''MiljanaRadivojević'' et al.[http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440317301024#! Repealing the Çatalhöyük extractive metallurgy: The green, the fire and the ‘slag’] // Journal of Archaeological Science. Available online 15 August 2017</ref><ref>[https://www.eurekalert.org/pub_releases/2017-08/uoc-mo8081117.php Mystery of 8,500-year-old copper-making event revealed through materials science], 15-AUG-2017</ref><ref>[http://www.urkommunismus.de/catalhueyuek_en.html Bernhard Brosius. From Çayönü to Çatalhöyük. Inprekorr, 400/401, 24 — 29, 2005.]</ref>. Артефакттарҙы ҡабаттан тикшереү ошондай артефакттарҙың береһе - йәшел төҫтәге баҡыр ингән өлөшләтә яндырылған баҡыр өйөмө, моғайын, йәшел пигмент менән буялған кешеләрҙең һөйәктәрен кремациялау барышында, утҡа осраҡлы ғына эләккәндер. Чаталһөйүктән алынған баҡыр әйберҙәрҙең изотоп анализы өлөшләтә яндырылған йәшел минерал өлгөһөнә оҡшашлығын күрһәтмәгән<ref>[http://xn--c1acc6aafa1c.xn--p1ai/?page_id=28272 Выплавка меди в Чатал-Хююке 8,5 тыс. лет назад не подтвердилась]</ref>. Был урын бик үҙенсәлекле һәм донъяла иң билдәлеләрҙең береһе булып сыҡты. Меллаарт ҡаҙыныу эштәренә Дорак менән ғауға фонында килгән. Төркиә властары археологты табышты урлауҙа һәм сығарыуҙа ғәйепләгән. Меллаарт иһә, йәш ҡатын Төркиәнең төньяғындағы Дорак ауылының дүрт ҡәберендә табылған «антиквариат»ты баһалауын һорауын әйткән. Меллаарт ҡайһы бер табылдыҡтарҙың һүрәтен төшөргән. Һуңынан һүрәттәр 1959 йылда, Төркиә властары иғтибарын йәлеп итеп, The Illustrated London News гәзитендә баҫылып сыҡҡан һәм археолог, йәнәһе, табышты урлаған тигән һығымтаға килтергән. Әммә йәш ҡатынды һәм урланған әйберҙәрҙе эҙләү һөҙөмтә бирмәй, 1965 йылда Төркиәнең боронғолоҡтар департаменты Меллаартҡа ҡаҙыу эштәренә рөхсәтте ғәмәлдән сығара<ref name="balter127" /><ref>{{Cite web|url = http://pda.euromag.ru/great_britain/24708.html|title = Наследник Шлимана|author = Анастасия Тарасова|date = |publisher = }}</ref>. 1993 йылда Иэн Ходдер етәкселегендә яңы археологтар төркөмө тикшеренеүҙәрҙе тергеҙә һәм әлеге ваҡытта һәр йәй дауам итә. Яңы ҡаҙылмаларҙа микроморфологик анализ ҡулланыла, был осраҡта археологтар тулыраҡ мәғлүмәт алыу өсөн микроскоптар файҙалана. Иэн Ходдер төркөмө ҡаҙыу эштәренә бик ентекле ҡарай. Меллаарт төркөмө 200-ҙән ашыу бинаны 4 йыл эсендә ҡаҙып бөтһә, әлеге төркөм тәүге бер нисә йылда йыл һайын бер йәки ике бинаны ғына ҡаҙып сығарған<ref name=":4">{{Статья|автор = Michael Balter |заглавие = The First Cities: Why Settle Down? The Mystery of Communities |издание = Science |тип = |год = 1998 |номер = 5393 |страницы = |issn = |язык = en }}</ref> 2006 йылғы миҙгелдә халыҡ-ара һәм дисциплина-ара ҡаҙыу эштәрендә 230 кеше ҡатнашты, был донъялағы шуға оҡшаш сараларҙың иң ҙурҙарының береһе булды<ref>{{Cite news|title = Recond number of experts to take part in Catalhoyuk excavations|author = |url = |work = Turkish Daily News|date = 2006}}</ref>. Археологик ҡаҙылмаларҙы финанслау өсөн Иэн Ходдер бағыусы компанияларҙың (Boeing, Fiat, British Airways, Shell) хеҙмәттәре менән файҙалана, шулай уҡ археологик экспедицияларҙа урындағы халыҡ ҡатнаша. === Датаһы һәм размеры === Төрлө сығанаҡтар ауылға нигеҙ һалыныуҙың төрлө даталары тураһында һөйләй. Меллаарт тикшергән ҡатламдар уларға б. э. т. 6250 йылдан б. э. т. 5400 йылға тиклем датаһы менән билдәләнә<ref name=":1">{{Книга|автор = Christoffer Edens|заглавие = Çatal Hüyük, The Story of Archaeology|ответственный = |издание = |место = London|издательство = Phoenix Illustrated|год = 1997|страницы = |страниц = |isbn = 1-85799-934-7}}</ref>. Иэн Ходдер билдәләүенсә, 18 археологик ҡатлам тикшеренеүҙәре буйынса, был торама 1400 йыл (б. э. т. 7000 йыл һәм б. э. т. 6000 йыл араһында) дауамында булдырылған<ref name=":0" /><ref name=":6">{{Статья|автор = Ian Hodder |заглавие = Women and Men at Çatalhöyük |издание =[[Scientific American]] |тип = |год = 2004 |номер = 1 |страницы = 67—73 |issn = |язык = en |издательство = [[Springer Nature]] }}</ref>. Һуңғы мәғлүмәттәр буйынса, дата б. э. т. 7400 йылдан б. э. т. 5600 йылға тиклем күрһәтелә.<ref name=":2">{{Статья|автор = T. Carter & M. S. Shackley|заглавие = Sourcing obsidian from neolithic Çatalhöyük (Turkey) using energy dispersive X-ray fluorescence|издание = Archaeometry|тип = |год = 2007|номер = 49 (3)|страницы = :437—454.|issn = }}</ref> Төрлө сығанаҡтарҙа Чаталһөйүктең дәүмәле төрлөсә атала, улар 32 акрҙан (12,96 гектар) һәм 13,5 гектарҙан алып<ref name=":0" /> до 20 га<ref name=":1" /> 20 гектарға тиклем<ref name=":2" />. Был Чаталһөйүктең ҙур ауыл булыуы хаҡында һөйләй, барлыҡ территорияның 5 % ғына ҡаҙылған тигән һүҙ<ref name=":5">{{Статья|автор = Ian Hodder |заглавие = This old house |издание =[[Natural History (журнал)|Natural History]] |тип = |год = 2006 |номер = |страницы = |issn = |язык = en |издательство = [[Американский музей естественной истории|American Museum of Natural History]] }}</ref>. == Ҡоролмалар һәм артефакттар == [[Файл:MUFT - Catal Höyük Modell.jpg|мини|340x340пкс|[[Веймар]] музейынан Чаталһөйүк моделе]] [[Файл:Catal Hüyük Restoration B.jpg|thumb|454x454px|Чаталһөйүктәге өйҙөң реконструкцияһы. Ҡыйығындағы тишеге һәм баҫҡысы күренә.]] [[Файл:Catal Hüyük Restauration.JPG|thumb|453x453px|Чаталһөйүктәге өйҙөң реконструкцияһы. Түбәнге платформалары һәм ҙур булмаған келәт күренә.]] Чаталһөйүк ҡалҡыулығын халыҡ быуаттар дауамында иҫке йорттар өҫтөндә яңы йорттар төҙөү юлы менән барлыҡҡа килтергән. Был әлеге ваҡытта 17 метр бейеклегендәге археологик ҡатламды тәшкил итә. Өйҙәр бик яҡын торғанға, улар араһынан үтеп йөрөү мөмкинлеге лә булмай. Шулай уҡ йорттарҙың ишектәре булмаған, күп осраҡта инеү урыны ҡыйыҡтан һалынған, унда йорттарҙың эске яғынан да, тышҡы яғынан да баҫҡыстар һалынған, шуға күрә «ҡала хәрәкәте», күрәһең, бина ҡыйыҡтарынан үткән<ref name=":3" />. Инеү урыны шулай уҡ саф һауа үтеп инеү, торбалары булмаған асыҡ усаҡтарҙан төтөн сығарыу өсөн берҙән-бер елләтеү уйымы булды. Чаталһөйүккә оҡшаш хәҙерге ҡасабалар - төньяҡ Америка индейҙарының пуэблоһы һәм Көнбайыш Африкалағы Мали догондары ҡасабалары<ref name=":0" />. Өйҙәр араһындағы ҡайһы бер урындарҙа асыҡ майҙандар ҙа булған. Улар кухнянан сығарылған ҡалдыҡ сүплектәре кеүек сығыш яһаған. Уларҙа хайуан һәм үҫемлек ҡалдыҡтары, балсыҡ һауыт-һаба, статуэткалар, муйынсаҡтар табылған. Күп кенә табылдыҡтар кеше бүлендектәре булараҡ һәм ундай урындар бәҙрәф тип аңлатыла. Халыҡ күпләп йәшәгән торамала кеше бүлендектәре һәм органик ҡалдыҡтар, моғайын, һаҫыҡ еҫ сығанағы булараҡ та, халыҡ һаулығына ҙур хәүеф тыуҙырғандыр<ref name=":0" />. === Өйҙәрҙең биҙәлеше === Йорттар, тотоп тороусы ағас түшәм өрлөктәренән башҡа, башлыса балсыҡтан (сей сырцовый кирбестән) эшләнгән. Археологтар әйтеүенсә, йорттоң хеҙмәт итеү ваҡыты 70 йыл самаһы булған. Йыл һайын балсыҡтың яңы ҡатламын һыларға кәрәк булған. Түбәһе һәм стеналары шымартылған алебастр менән ҡапланған булған. Көньяҡта урынлашҡан мейес һәм урындағы кухня хеҙмәтен үтәгән ҡыйыҡтағы тишек менән бер рәттән, ҡағиҙә булараҡ, стенала бәләкәй генә бер бүлмәгә алып барған уйым булған. Бындай бүлмә келәт сифатында файҙаланылған. Йорттоң дөйөм майҙаны 23 м² тәшкил иткән, әммә 11-ҙән 48 м² тиклем булған. Шул уҡ ваҡытта ҙур йорттарҙың стеналары матур итеп биҙәлгән. Уларҙың кемгә тәғәйенләнеше билдәһеҙ ҡала<ref name="gard" />. Өйҙәр бер генә ҡатлы булған. Төп бүлмәлә мейес менән каминға өҫтәп эскәмйәләр, тәпәш платформалар, аш-һыу һаҡлау өсөн һауыттар булған<ref name=":1" />. Һәр йорт 5-10 кеше өсөн хеҙмәт иткән, әммә 8-ҙән ашыу карауаты булған бер йорт та юҡ<ref name=":5" />. Йорттар шулай уҡ «ҡәбер» итеп файҙаланылған: уларҙың күбеһендә ҡәбер табылған. Өйҙәрҙең береһендә 68 кеше ерләнгән. Мәйеттәрҙе иҙән аҫтына, йышыраҡ усаҡ һәм башҡа эске ҡалҡыулыҡтар аҫтына, бүләктәре: аҫыл һәм ярым аҫыл таштар, ҡорал, туҡымалар, ағас һауыттар менән бергә ерләгәндәр<ref>{{книга |автор = James Mellart |заглавие = Çatal Hüyük: A Neolithic Town of Anatolia |место = New York |издательство = McGraw-Hill Book Company |год = 1967 |страницы = 60 ff }}</ref>. Бындай тәжрибә XX быуатҡа тиклем полинезияның Тикопиа утрауында күҙәтелгән<ref name=":4" />. Мәрхүмдәрҙең кәүҙәләрен ентекле итеп биләгәндәр һәм йыш ҡына үрелгән кәрзиндәргә һалғандар йәки ҡамыш маттар менән урағандар. Һөлдә йыш ҡына өлөштәргә бүленгәнлектән, ерләр алдынан мәйетте оҙаҡҡа асыҡ һауала тотҡандар, һуңынан һөйәктәрен генә ерләгәндәрҙер, тип фаразлайҙар. Ҡайһы берҙә баш һөйәктәрен, ниндәйҙер йолала файҙаланыу өсөндөр, айырғандар, һәм уларҙы тораманың башҡа урындарында тапҡандар. Йорттарҙың өстән бер өлөшөндә үгеҙ башы скульптуралары менән биҙәлгән, һәм башҡаларға ҡарағанда матурыраҡ. Был бүлмәләрҙе Джеймс Меллаарт «изге урын» (святилища) тип фаразлаған. Меллаарт төркөмө убаның көньяҡ-көнбайыш өлөшөндәге ҙур булмаған участканы ҡаҙған ып алған, һәм «изге урындың» күп булыуы сәбәпле, Мелаарт был биләмәләрҙең был өлөшө ҡанбабалар (жреческий) урынына оҡшаған тип иҫәпләгән. Б. э. т. 6200 йыл тип билдәләнгән «изге урындың» стеналарында үгеҙ баш һөйәктәре артында дүрт кешенең баш һөйәге табылған. Иэн Ходдер төркөмө көнсығыш ҡалҡыулығында төрлө урынды ҡаҙған һәм шулай уҡ бер нисә «изге урын» тапҡан. Ауылдың көньяҡ-көнбайыш өлөшө фәҡәт ҡанбабаларҙыҡы ғына булмаған. Шуға бәйле Меллаарт бер версия тәҡдим иткән: уға ярашлы, йорттар «ябай» һәм «изге» йорттарға бүленә. Яңы анализ был йорттарҙың ике төрө араһында айырымлау һыҙаты булыуын күрһәтте. Бынан тыш, микроморфологик анализ «изге урындарҙа» көнкүреш эшмәкәрлеге алып барылыуын раҫлай<ref name="balter127" />. Шулай итеп, был йорттар изге йорт булмаған. === Артефакттар һәм биҙәүестәр === [[Файл:Museum of Anatolian Civilizations002.jpg|thumb|403x403px|Анатолия цивилизациялары музейында «изге урын» реконструкцияһы.]] [[Файл:Neolithic mirrors of obsidian excavated by James Mellaart and his team in Çatalhöyük..jpg|thumb|403x403px|Обсидиандан эшләнгән көҙгөләр]] Чаталһөйүк күләмле предметтары һәм биҙәүестәре менән дан тота. Был төҙөлгән стеналарҙа фрескалар осраған тәүге урындарҙың береһе (Ласко мәмерйәһендәге тәбиғи стеналарҙа төшөрөлгән биҙәктәр). Тәүге фрескалар табылған икенсе урын - б. э. т. 9 мең йыл элек Сүриәләге Жәл-әл-Мугһара<ref>{{Статья|автор = Roger Highfield|заглавие = Oldest' wall painting looks like modern art|издание = Telegraph.co.uk|тип = |год = 2007|номер = |страницы = |issn = }}</ref> Фресстарҙың ҡайһы берҙәре геометрик биҙәктәрҙе һүрәтләй, шул уҡ ваҡытта башҡа һынлы күренештәр: зубрҙарға йәки боландарға һунар итеү, ир-егеттәрҙең фаллосы, әлеге ваҡытта юҡҡа сыҡҡан эре тояҡлыларҙың һүрәттәре. «Изге урында»ғы фрескаларҙың береһен бер нисә рәт фигуранан торған йорт һүрәте булараҡ аңлатырға мөмкин. Картина уртаһындағы һүрәт Чаталһөйүктән күҙәтергә мөмкин булған һүнгән Хәсәндаг янартауының ике башлы түбәһе булараҡ аңлатыла<ref>{{Статья|автор = Aisling Irwin|заглавие = Turkish wall painting 'is first news story'|издание = Telegraph.co.uk|тип = |год = 1997|номер = 28. july|страницы = |issn = }}</ref>. Был рәсемде тарихта тәүге пейзаж һынлы сәнғәте йәки картография өлгөһө тип баһалайҙар<ref name="gard" />, ә башҡа тикшеренеүселәр унда геометрик орнамент ҡына күрә<ref name=":7">[http://www.dspace.cam.ac.uk/handle/1810/195777 A bird’s eye view — of a leopard’s spots. The Çatalhöyük ‘map’ and the development of cartographic representation in prehistory.] ''Anatolian Studies'' 56, 2006, pp. 1-16. Published by The British Institute of Archaeology at Ankara</ref>. Икенсе фреска бөгөлгән предметты, бәлки, йәйә тотоп эшләп йөрөгән (бейегән) кешене күрһәтә. Кеше леопард тиреһенән тегелгән янбаш бәйләмесе кейгән. Йыртҡыс ҡоштарҙы - ҡоҙғондарҙы — һүрәтләгән фрескалар бар. Йыртҡыстар эргәһендә башһыҙ кешеләр күрһәтелгән һүрәттәр ҙә осрай. Рельефтарҙа ҙур бесәйҙәр (моғайын, леопардтар һәм парлап эшләнгән) төшөрөлгән. Үгеҙ башы скульптуралары үҙенсәлекле, улар йә стенаға, йә тәпәш платформаларға нығытылған, ҡайһы бер үгеҙ башынан башлап тотош рәт баштар теҙелгән. Мәрмәр, көрән һәм зәңгәр эзбизташ, кальцит, балсыҡлы һәүерташ, базальт, алебастр һәм балсыҡтан эшләнгән ҡатын-ҡыҙ һындары табылған. Табыштар араһында иң билдәлеһе ҡулына ҡорал тотҡан ике ҙур бесәйгә ултырып ял итеүсе 16,5 см бейеклектәге яндырылған балсыҡтан эшләнгән йыуан ҡатын статуэткаһы айырылып тора. Был һынташ Венера Виллендорфская һынына оөшаған. Ҡайһы бер ғалимдар ике бесәйҙе арыҫландар тип<ref name=":1" />, ә башҡалары [[леопард]]тар тип һанай<ref name=":6" />. Күп кенә ғалимдар статуэтка бәпесләргә тейешле ҡатын-ҡыҙҙы һынландыра, тигән версия тәҡдим индерә<ref name=":1" />. Табылған фигуралар араһында ултырып торған ҡатын-ҡыҙ һыны иң ҡатмарлыһы. Ябайыраҡтары араһында арҡаһы тишекле ҡатын-ҡыҙ һындары осрай, шул уйымға иген дә һалыныуы ихтимал Чатал-Хююк керамикаға тиклемге неолит һәм керамик неолит араһындағы күсеү осорон күрһәтә. Иҫке ҡатламдарҙа археологтар керамика тапмай, ләкин көршәктәр б. э. т. 7050 йылдан алып б. э. т. 6800 й. тиклем аралыҡта бөтә ерҙә лә күренә башлай. Моғайын, тәүҙә улар һаҡлау өсөн һәм шунан һуң ғына (б. э. т. 6500 - 6400 йылдар тирәһе) аҙыҡ әҙерләү өсөн ҡулланылғандыр. Иң йәш ҡатламдарҙа ябай геометрик биҙәкле көршәктәр булған, ә Көсөкһөйүк көршәктәрендә ҡатмарлыраҡ геометрик биҙәктәре бар. Обидиан әйберҙәр табылды, уларҙың ҡайһы берҙәре тигеҙ итеп шымартылған, был археологтарға ябай көҙгө сифатында файҙаланылыуын күҙалларға мөмкинлек бирҙе. Шулай итеп, Чаталһөйүк беренсе «көҙгө етештереүсе» булған. Табылған башҡа обсидиан киҫәктәрен, бысаҡ, уҡ башағы һәм һөңгө остары сифатында ҡулланырлыҡ итеп, эшкәртелгән. Шулай уҡ саҡматаш файҙаланылған: тотҡаһы һырлы һөйәктән яһалған ике саҡматаш бысаҡ табылған. Урындағы община тау эшендә махсуслашҡан һәм таштан эшләнмәләр әҙерләү мәҙәниәтен әүҙем үҫтергән, тип фаразларға мөмкин. Бынан тыш, туҡыма киҫәктәре<ref>[https://naked-science.ru/article/history/tekstil-iz-chatal-hyuyuka-prolil-svet-na-to Unearthed textiles from Stone Age settlement reveals history of clothes making</ref>, ағас сынаяҡтар, таштан, һөйәктән һәм балсыҡтан муйынсаҡтар, шулай уҡ кәрзиндәр һәм керамзит табылған, улар тик иҫке ҡатламдарҙа ғына табыла (ризыҡ әҙерләү өсөн ҡулланылған)<ref>{{Cite web|url = http://www.catalhoyuk.com/blog/2006/06/back-to-clay-balls.html|title = Back to clay balls|author = Sonya Atalay|date = 2006-06-25|publisher = |accessdate = 2015-01-03|archiveurl = https://web.archive.org/web/20150923200827/http://www.catalhoyuk.com/blog/2006/06/back-to-clay-balls.html|archivedate = 2015-09-23|deadlink = yes}}</ref>. == Ауыл хуалығы, һунарсылыҡ һәм балыҡсылыҡ == <!-- В Чатал-Хююке было обнаружено большое количество следов растений, а некоторые археологи убеждены, что одомашненные растения составляли основную часть рациона из растительной пищи. Главным образом выращивалась [[пшеница двузернянка]], а также [[пшеница однозернянка]], [[горох]], [[Боб садовый|боб обыкновенный]], горошек чёткообразный, [[чечевица]]. Кроме того, были найдены плоды диких растений, такие как [[миндаль]], [[Жёлудь|жёлуди]], [[фисташки]]. Часть археоботаников считает, что люди из Чатал-Хююка использовали поля, расположенные в 10 км от поселения<ref name=":0" />. Среди животных наиболее часто находят [[Овца|овец]], [[крупный рогатый скот]], [[Коза домашняя|коз]], [[Лошадь домашняя|лошадей]] и [[Собака|собак]]. Овцы и козы были одомашненные, в то же время крупный рогатый скот был дикий. Лошади также не были [[Одомашнивание|одомашнены]], на них также велась охота, как на свиней и оленей. В дополнение к охоте жители ловили рыбу и собирали птичьи яйца. Декстер Перкинс-младший, эксперт по фауне в экспедиции под руководством [[Меллаарт, Джеймс|Меллаарта]], изначально пришёл к выводу, что первоначально были одомашнены только крупный рогатый скот и собаки. В таком случае Чатал-Хююк и [[Малая Азия|Анатолия]] становились самим ранним центром одомашнивания крупного рогатого скота. Перкинс считал даже, что нет никакого дикого рогатого скота в древнейших слоях, а это были прирученные животные<ref>{{Статья|автор = Dexter Perkins Jr. |заглавие = Fauna of Çatal Hüyük: Evidence for Early Cattle Domestication in Anatolia |издание = Science |тип = |год = 1969 |номер = 164(3876) |страницы = 177—179 |issn = |язык = en }}</ref>. Выводы Перкинса в данный момент пересматриваются специалистами по фауне Луизой Мартин и Нериссой Рассел, которые считают, что крупный рогатый скот в течение всего периода существования поселения был дикий<ref name="balter127" />. Последний [[углеродный анализ]] показывает, что крупный рогатый скот не являлся основным источником белка для жителей Чатал-Хююка, что противоречит первоначальным предположениям [[Меллаарт, Джеймс|Джеймса Меллаарта]]<ref>{{Статья|автор = M. P. Richards, J. A. Pearson, T. I. Molleson, Nerissa Russell og Louise Martin |заглавие = Stable Isotope Evidence of Diet at Neolithic Çatalhöyük, Turkey" |издание ={{Нп3|Journal of Archaeological Science}} |тип = |год = 2003 |номер = 30(1) |страницы = 67—76 |issn = |язык = en |издательство = [[Elsevier]] }}</ref>. Но вопрос этот до сих пор дискуссионный и решение его пока не закреплено. На черепках ([[:en:sherd]]) из Западного Кургана, датированных 5900—5800 гг. до н. э. (калиброванная дата), найдены остатки блюд из ячменя, пшеницы, гороха и [[Горошек|горошка]] чёткообразного (''Vicia ervilia''), кровь и молоко коров, овец и коз. Выявлен [[эндосперм]] ячменя (используется для [[Пивоварение|пивоварения]]). В одном сосуде нашлась только [[сыворотка молока]], а значит жители Чатал-Хююка изготавливали [[сыр]] или йогурт (простоквашу)<ref>[https://www.nature.com/articles/s41467-018-06335-6#article-info Ancient proteins from ceramic vessels at Çatalhöyük West reveal the hidden cuisine of early farmers], 2018</ref>. --> == Сауҙа == <!--Территория вокруг Чатал-Хююка была бедна ресурсами. Рядом добывали только глину, которая использовалась в качестве строительного материала, другое сырьё приносилось издалека. Примером может служить вулканическое стекло, [[обсидиан]], которое встречается в большом количестве в Чатал-Хююке. Археологи полагают, что жители держали под контролем добычу [[Каппадокия|каппадокийского]] обсидиана и это обстоятельство могло оказывать существенное влияние на экономику поселения. Некоторые учёные даже предполагают, что торговля обсидианом была главным источником доходов для города<ref>{{Книга|автор = Fernand Braudel|заглавие = The Mediterrannean in the Ancient World|ответственный = |издание = |место = |издательство = Allen Lane|год = 2001|страницы = |страниц = |isbn = }}</ref>. Однако каппадокийский обсидиан был найден в [[Левант|Южном Леванте]] и на берегу [[Евфрат]]а в местах с датировкой ещё до появления Чатал-Хююка, что даёт понять, что поселения восточнее не могли быть в зависимости от поставок обсидиана из Чатал-Хююка. С помощью [[Рентгенофлуоресцентный спектрометр|энергодисперсионной рентгенофлуоресцентной спектрометрии]] удалось узнать, что обсидиан в Чатал-Хююк попадал также из двух мест на юге [[Каппадокия|Каппадокии]], [[Гёллу-Даг]] и Ненци-Даг, что в 190 км к северо-востоку от города<ref name=":2" />. Балки из [[Сосна|сосны]] и [[можжевельник]]а, использовавшиеся жителями в своих домах, также проделывали долгий путь — они, возможно, были привезены с [[Таврские горы|Таврских гор]]. Кремень поставлялся из [[Сирия|Сирии]]. Обнаружены раковины моллюсков из [[Средиземное море|Средиземного]] и [[Красное море|Красного моря]]<ref name=":3" />. Продавали обсидиан жители Чатал-Хююка или нет, однако факт нахождения привезённых предметов позволяет предположить обмен товарами и торговлю на дальние расстояния. == Чаталһөйүктә йәмәғәт тормошо == [[Файл:Museum of Anatolian Civilizations008.jpg|thumb|401x401px|Балсыҡ мисәттәр]] О расслоении в обществе Чатал-Хююка раскопки не дают ответа, все дома не сильно отличались по размеру. Кроме того, не был найден ни один дом-мастерская<ref name=":8">{{Статья|автор = Anne Marie Carstens|заглавие = Çatalhöyük|издание = SFINX|тип = |год = 2006|номер = 2|страницы = |issn = }}</ref>. Также не обнаружены общественные площади и административные здания<ref name=":5" />. Таким образом, очень вероятно, что поселение не имело централизованного управления. Отсутствие мастерских даёт предположение, что Чатал-Хююк не был городом в полном смысле этого слова, а скорее разросшейся деревней<ref name=":4" />. Ранее археологи считали, что в Чатал-Хююке было [[Матриархат|матриархальное]] общество. При современных раскопках учёные хотели определить разницу в образе жизни мужчин и женщин поселения, однако никаких отличий найдено не было. Внутри помещения были покрыты слоем [[Сажа|сажи]] из печи и камина. При вдыхании сажа попадает в лёгкие, таким образом её можно обнаружить на рёбрах погребённых жителей. Был проведён анализ рёбер двух полов, однако он показал, что количество сажи у женщин не отличается от количества сажи у мужчин. Таким образом, женщины не проводили больше времени в помещении, чем мужчины. [[Изотопный анализ]] костей не дал результата о разнице в диете двух полов. Помимо этого, расположение могил никак не связано с половой принадлежностью. Женщины и мужчины, по-видимому, имели одинаковый статус в обществе<ref name="Stavrianos">{{книга |ссылка=https://books.google.com/books?id=MKhe6qNva10C&q=paleolithic+society&dq=paleolithic+society&pgis=1 |заглавие=A Global History from Prehistory to the Present |место=New Jersey, USA |издательство=[[Prentice Hall]] |год=1991 |isbn=0133570053 |язык=en |автор=Leften Stavros Stavrianos}} [https://books.google.com/books?id=MKhe6qNva10C&q=paleolithic+society&dq=paleolithic+society&pgis=1 Pages 9-13]</ref><ref name="Gutrie">{{книга |ссылка=https://books.google.com/books?id=3u6JNwMyMCEC&printsec=frontcover#PPA420,M1 |заглавие=The Nature of Paleolithic art |место=Chicago |издательство=[[University of Chicago Press]] |год=2005 |isbn=0226311260 |язык=und |автор=R Dale Gutrie}} [https://books.google.com/books?id=3u6JNwMyMCEC&printsec=frontcover#PPA420,M1 Page 420—422]</ref><ref name="Fielder">{{cite web|last=Fielder|first=Christine|title=Sexual Paradox:Culture|work=Sexual Paradox: Complementarity, Reproductive Conflict and Human Emergence|publisher=Christine Fielder and Chris King|date=2004|url=http://www.dhushara.com/paradoxhtm/culture.htm|archiveurl=https://www.webcitation.org/65LJmRKwc?url=http://www.dhushara.com/paradoxhtm/culture.htm|archivedate=2012-02-10|accessdate=2009-04-15|deadlink=no}}</ref><ref name="MuseumofAntiquites">[http://museums.ncl.ac.uk/flint/miscon.html Museum of Antiquites web site] {{Wayback|url=http://museums.ncl.ac.uk/flint/miscon.html |date=20071121095952 }} (accessed February 13, 2008).</ref>. В художественных объектах имеются некоторые различия: на фресках в основном изображены мужчины, в то время как на статуэтках — женщины. [[Ходдер, Иэн|Иэн Ходдер]] утверждает, что археологические останки не дают свидетельств в пользу наличия в Чатал-Хююке [[матриархат]]а или [[патриархат]]а<ref name=":6" />. В молодых слоях были найдены глиняные печати. Не совсем ясно, для чего они предназначались, возможно это отметка собственности на объекты. Если это так, то предположения о наличии частной собственности имеют под собой почву<ref name=":0" />. Хотя дома близко находились друг к другу, однако они не имели общих стен. Каждая семья, таким образом, была относительно независима от соседей и ремонтировала свой дом по своему желанию. В Чатал-Хююке не обнаружено следов войны или насилия. Возможно, это было мирное общество или город представлял из себя крепость. В город невозможно было попасть после того, как были убраны лестницы на внешнем ряду домов, так как не было непосредственного входа в город. Множество скульптур бычьих голов и статуэток тучных женщин заставляло археологов думать, что религиозная жизнь жителей была сосредоточена на поклонении культа быка и культа «[[Богиня-мать|Великой Матери]]»<ref name=":8" />. Найденные черепа были покрыты алебастром, моделируя лицо, и раскрашены [[Охра|охрой]]. Подобные обычаи известны у населения из неолитических поселений [[Средиземноморье|Средиземноморья]], в том числе из [[Иерихон]]а и Чаёню (Турция). Всё это может говорить о культе черепа в Чатал-Хююке. Поскольку тела лиц с высоким статусом хоронили отдельно от черепов, исследователи сопоставили количество подобных мужских и женских захоронений и обнаружили, что оно приблизительно одинаково<ref>{{cite news | url = http://www.turkishdailynews.com.tr/article.php?enewsid=93856 | title = A Journey to 9000 years ago | date = 2008-01-17 | accessdate = 2008-08-07 | last = Hodder | first = Ian | archivedate = 2008-05-23 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20080523122956/http://www.turkishdailynews.com.tr/article.php?enewsid=93856 }}</ref>. В связи с этим исследователи [[2000-е годы|2000-х годов]] предположили, что община не была ни патриархальной, ни матриархальной<ref name="balter127">{{книга |заглавие=The Goddess and the Bull |ссылка=https://archive.org/details/goddessbull0000balt |год=2005 |издательство=Free Press |место=New York |isbn=0-7432-4360-9 |страницы=[https://archive.org/details/goddessbull0000balt/page/127 127] |ref=Balter |язык=und |автор=Balter, Michael}}</ref>, и смысл изображения женских фигур был иным, нежели поклонение [[Богиня-мать|Богине-матери]]<ref name="hodder">{{cite web|last=Hodder|first=Ian|title=New finds and new interpretations at Çatalhöyük|work=Çatalhöyük 2005 Archive Report|publisher=Catalhoyuk Research Project, Institute of Archaeology|date=2005|url=http://www.catalhoyuk.com/archive_reports/2005/ar05_01.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090926041233/http://www.catalhoyuk.com/archive_reports/2005/ar05_01.html|archivedate=2009-09-26|accessdate=2009-04-15|deadlink=yes}}</ref>. [[Младенческая смертность]] была велика, так как детских могил найдено довольно много. Кости многих детей содержат признаки [[Анемия|анемии]], которая вероятно была из-за недоедания<ref name=":9">{{Статья|автор = Michael Balter |заглавие = A Long Season Puts Çatalhöyük in Context |издание = Science |тип = |год = 1997 |номер = 286(5441) |страницы = 890—891 |issn = |язык = en }}</ref>. Анализ зубов захороненных людей показал, что в могилах одного дома хоронили людей, не связанных биологическим родством<ref>{{Статья|автор = M. A. Pilloud & C. S. Larsen|заглавие = Official" and "practical" kin: Inferring social and community structure from dental phenotype at Neolithic Çatalhöyük, Turkey|издание = American Journal of Physical Anthropology|тип = |год = 2011|номер = 145|страницы = 519—530|issn = }}</ref>. --> == Әһәмиәте == <!--Из-за своего размера, архитектуры, фресок и рельефов Чатал-Хююк часто характеризуется как «археологическая сверхновая»<ref name=":10">{{Книга|автор = Peter K. A. Jensen|заглавие = Menneskets oprindelse og udvikling|ответственный = |издание = |место = |издательство = G.E.C. Gads forlag|год = 1996|страницы = |страниц = |isbn = 87-12-02987-4}}</ref>. Некоторые учёные ранее считали, что Чатал-Хююк являлся старейшим городом в мире, ранним земледельческим поселением и крупнейшим населённым пунктом своего времени. Однако, в настоящее время старейшим городом считается [[Иерихон]], а в [[Абу-Хурейра|Тель Абу-Хурейре]] на севере Сирии найдены самые старые следы зарождающегося сельского хозяйства<ref name=":10" />. В Центральной [[Малая Азия|Анатолии]] Чатал-Хююк также не является старейшим центром сельского хозяйства, так, в [[Ашиклы-Хююк]]е найдены следы культурных растений возрастом 8400 г. до н. э. Однако Меллаарт доказал своими раскопками, что [[Плодородный полумесяц]] ([[Левант]] и [[Месопотамия]]) не является единственным центром [[Неолитическая революция|неолитической революции]]. Прежде археологи даже не предполагали, что Анатолия могла бы быть плодородной почвой для возникновения сельских общин. Большинство исследователей убеждены, что сельское хозяйство пришло в Европу из Анатолии. Некоторые из них (как археолог [[Ренфрю, Колин|Колин Ренфрю]]) пошли дальше и заявляют, что [[индоевропейские языки]] распространялись совместно с экспансией сельского хозяйства, а индоевропейскую родину следует искать на [[Анатолийское плоскогорье|Анатолийском плоскогорье]], то есть в Чатал-Хююке<ref>{{Статья|автор = Michael Balter |заглавие = Search for the Indo-Europeans |издание = Science |тип = |год = 2004 |номер = 303 |страницы = 1323—1326 |issn = |язык = en }}</ref>. Данная теория ([[анатолийская гипотеза]]) позволяет считать Чатал-Хююк родиной населения, язык которого распространился на большую часть Европы и Азии. Американский писатель и [[Этноботаника|этноботаник]] [[Теренс Маккенна]] писал: «Заключение о том, что народы Африки с их культурами, уходящими корнями в далёкое прошлое, достигли Ближнего Востока и какое-то время процветали там, вполне логично, и избежать его трудно. [[Меллаарт, Джеймс|Меллаарта]] удивляет то, что Чатал-Хююк не оставил заметного влияния на последующие культуры в этом районе. Он отмечает, что „неолитические культуры Анатолии положили начало земледелию и животноводству, а также культу [[Богиня-мать|Богини-Матери]] — основе нашей цивилизации“»<ref>{{Книга|автор = Mellaart|заглавие = Earliest Civilizations|ответственный = |издание = |место = |издательство = |год = |страницы =77|страниц = |isbn = }}</ref>. Со всей справедливостью можно добавить: основе, многими пока что ещё отрицаемой"<ref>[http://rec.gerodot.ru/chatal/makkenna.htm Теренс Маккенна. Чатал-Хююк. Из книги «Пища богов. Поиск первоначального Древа познания»]</ref>. === Чаталһөйүк торама булараҡ === Пока непонятно, почему люди выбрали именно это место. Одна из теорий предполагает, что человек заселил данную местность в связи с ведением сельского хозяйства, однако находки в поселении [[Ашиклы-Хююк]] показывают, что большинство растений и животных не были одомашнены и что посёлок жил охотничье-собирательской культурой<ref name=":4" />. Некоторые археологи полагают, что выбор места был связан не с утилитарными причинами, а с предпочтениями людей. Также непонятно, почему люди оставили Чатал-Хююк. Некоторые археологи высказывали предположение о том, что шло стремительное сокращение поселений 8 тыс. лет назад из-за разрушения местной окружающей среды в результате чрезмерного использования древесины для строительства домов с известью. Однако данная теория опровергается находками в молодых слоях Чатал-Хююка — там такой метод строительства уже не применялся<ref name=":9" />. === Алиһә-әсә === [[Файл:Ankara Statue der Muttergöttin.JPG|thumb|403x403px|Статуэтка «Богини-матери»]] Статуэтки из Чатал-Хююка с тучными женщинами были интерпретированы [[Меллаарт, Джеймс|Джеймсом Меллаартом]] как изображения [[Богиня-мать|Богини-матери]] («Великая мать»). Так как многие находки подобных статуэток на просторах Европы ассоциировались с матриархальным строем, то и Чатал-Хююк стали считать матриархальным. Дальше всех пошла археолог [[Гимбутас, Мария|Мария Гимбутас]], она выдвинула теорию, что общество Чатал-Хююка было типично неолитическим («[[Старая Европа]]»): матристическое (с абсолютной властью женщины в семье), ориентированное на равенство<ref name=":6" />. Такое общество было уничтожено вторжением патриархальных, иерархическо-ориентированных, воинственных людей, которых [[Гимбутас, Мария|Гимбутас]] идентифицировала как представителей индоевропейской [[Курганная гипотеза|курганной культуры]]. --> == Палеогенетика == <!--У двух образцов (Ch51 и Ch54) из погребальной камеры (номер 6000) в пространстве 327 (седьмое тысячелетие до нашей эры) определены [[Гаплогруппа K (мтДНК)|митохондриальные гаплогруппы K1b1c и K2a11]]<ref>''Zuzana Hofmanova''. [https://publications.ub.uni-mainz.de/theses/volltexte/2017/100001355/pdf/100001355.pdf Palaeogenomic and Biostatistical Analysis of Ancient DNA Data from Mesolithic and Neolithic Skeletal Remains] {{Wayback|url=https://publications.ub.uni-mainz.de/theses/volltexte/2017/100001355/pdf/100001355.pdf |date=20170902183936 }}, 2016</ref>. Также в Чатал-Хююк были определены митохондриальные гаплогруппы [[Гаплогруппа N (мтДНК)|N]], K, K1a17, [[Гаплогруппа W (мтДНК)|W1c]], [[Гаплогруппа H (мтДНК)|H, H+73]], [[Гаплогруппа X (мтДНК)|X2b4]], [[Гаплогруппа U (мтДНК)|U, U3b, U5b2]]. На основе митохондриальных геномов выявили отсутствие родства по материнской линии между людьми, похороненными под полами домов в Чатал-Хююке<ref>''Maciej Chyleński'' et al. [https://www.mdpi.com/2073-4425/10/3/207 Ancient Mitochondrial Genomes Reveal the Absence of Maternal Kinship in the Burials of Çatalhöyük People and Their Genetic Affinities] // Genes 2019, 10(3), 20</ref>. У образца 1885 F.84 (6825—6635 лет до н. э.) определили митохондриальную гаплогруппу K1a и [[Гаплогруппа G2 (Y-ДНК)|Y-хромосомную гаплогруппу G2a2a1]], у образца 2033 F.84/86 (6690—6590 лет до н. э.) определили митохондриальную гаплогруппу H2a2a1d и [[Гаплогруппа H (Y-ДНК)|Y-хромосомную гаплогруппу H3a1]], у образца 2779 F.265 определили митохондриальную гаплогруппу H2a2a и [[Гаплогруппа C (Y-ДНК)|Y-хромосомную гаплогруппу C1a2]], у образца 5357 F.576 (7035—6680 лет до н. э.) определили митохондриальную гаплогруппу N1a1a1 и Y-хромосомную гаплогруппу C1a2. Также определили митохондриальные гаплогруппы K1a (n=3), K1a4, K1a4b, K1a17, K1b1, [[Гаплогруппа T (мтДНК)|T2, T2c1, T2e]]<ref name="ReyhanYaka2021">''Reyhan Yaka'' et al. [https://www.cell.com/current-biology/fulltext/S0960-9822(21)00423-1 Variable kinship patterns in Neolithic Anatolia revealed by ancient genomes], April 14, 2021</ref>. == Музей == Место открыто для посещения туристов, можно увидеть копии находок в небольшом музейном пространстве, построенном рядом с холмом. Присутствует информация на английском и турецком языках. Можно осмотреть реконструкции домов и посетить место раскопок. Большинство оригинальных предметов из места раскопок находятся в [[Музей анатолийских цивилизаций|Музее анатолийских цивилизаций]] в Анкаре. Место не столь популярно, как, например, музей [[Джалаладдин Руми|Мевляна]] в [[Конья]], однако интерес к Чатал-Хююку растёт, каждый год его посещают около 13 тыс. человек<ref name=":11">{{Cite web|url = https://www.youtube.com/watch?v=HTHqYjeXrYs|title = GHF: Çatalhöyük|author = globalheritagefund|date = 2007-06-07|publisher = }}</ref> Чатал-Хююк в течение нескольких лет был в предварительном списке Турции в список Всемирного наследия ЮНЕСКО<ref name=":11" /> и был принят в 2012 году<ref>{{Cite news|title = Her er verdens nye kulturarv|author = Søren Bygbjerg|url = |work = DR|date = 2012-07-03}}</ref>. --> === Галерея === <gallery caption="Артефакты Чатал-Хююка" widths="300px" heights="250px" perrow="3"> Image:Museum of Anatolian Civilizations018.jpg|[[Керамика]] Image:Museum_of_Anatolian_Civilizations012.jpg|Сосуды Image:Museum of Anatolian Civilizations011.jpg|Статуэтки богов и богинь Image:Museum of Anatolian Civilizations003.jpg|Фреска с изображениями быков, оленей и людей Image:Museum of Anatolian Civilizations016.jpg|Фрагменты ткани — древнейшей из обнаруженных Image:Catal Hüyük reliefs.JPG|Рельеф с изображениями двух леопардов </gallery> == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Гёбекли-Тепе]] * [[Невалы-Чори]] * [[Хаджилар]] * [[Чайоню]] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Әҙәбиәт == * [[Мелларт, Джеймс|Мелларт Дж.]] Древнейшие цивилизации Ближнего Востока . Пер. с англ. и комментарий Е. В. Антоновой. Предисл. Н. Я. Мерперта. Изд-во «Наука». М., 1982. 149 с. с ил. * Mellaart James. Catal-Huyuk. A Neolithic town in Anatolia. Thames and Hudson. 1967. 233 с. == Һылтанмалар == {{навигация}} * {{Официальный сайт}} * [http://rec.gerodot.ru/chatal/ Чатал-Гуюк на сайте «Реконструкция»] * [http://aitrus.info/node/351 СОЦИАЛЬНАЯ РЕВОЛЮЦИЯ В ЭПОХУ НЕОЛИТА: ОТ ЧАЁНЮ К ЧАТАЛ-ГЮЮКУ] * [https://www.youtube.com/watch?v=JK27_q_hevE Жизнь и проблемы в неолитическом поселении Чатал-Хююк. Неолитическая революция и ее последствия (youtube.com)] * [https://pikabu.ru/story/zhizn_i_problemyi_v_neoliticheskom_poselenii_chatalkhyuyuk_neoliticheskaya_revolyutsiya_i_ee_posledstviya_6796799 Жизнь и проблемы в неолитическом поселении Чатал-Хююк. Неолитическая революция и ее последствия (текст)] {{Неолит Ближнего Востока}} {{Доисторическая Азия}} {{Всемирное наследие в Турции}} {{Тышҡы һылтанмалар}} [[Категория:Европаның археологик мәҙәниәте]] [[Категория:Азияның археологик мәҙәниәттәре]] [[Категория:Төркиәлә бөтә донъя мираҫы]] [[Категория:Анатолия неолиты]] [[Категория:Төркиәлә археологик объекттар]] [[Категория:Баҡыр быуаты Азияһы]] [[Категория:Конья (ил)]] [[Категория:Неолитик ауылдар]] fuhkyevicljucdtnwe1wrzjxrj5y91f 1146830 1146829 2022-07-23T15:25:20Z Akkashka 14326 /* Артефакттар һәм биҙәүестәр */ wikitext text/x-wiki {{Объект Всемирного наследия |RusName = Чаталһөйүк неолитик торағы |Name = Neolithic Site of Çatalhöyük |Image = CatalHoyukSouthArea.JPG |imagecaption = көньяҡ өлөшөндә ҡаҙыныуҙар |State Party = [[Төркиә]] |Type = Мәҙәни |Criteria = ii, iv |ID = 1405 |Link = http://whc.unesco.org/en/list/1405 |Region = Европа һәм Төньяҡ Америка/Яҡын Көнсығыш, [[Гамирк]] |Coordinates = |Year = 2012 |Session = 36 |Extension = |Danger = |lat_dir = N |lat_deg = 37 |lat_min = 40 |lat_sec = 01.2 |lon_dir = E |lon_deg = 32 |lon_min = 49 |lon_sec = 39.8 |region = TR |CoordAddon = type:landmark_region:TR |регион ПозКарты = Төркиә }}  '''Чаталһөйүк''' йәки '''Чаталгөйүк''' (иҫке яҙмала), дөрөҫөрге '''Чаталһөйүк''' ([[Турецкий язык|тур.]] халыҡ-ара фонетик алфавит: [tʃaˈtal.højyk], һүҙмә-һүҙ «Сәнске-уба» — [[Конья (ил)|Конья]] провинцияһындағы (көньяҡ [[Анатолия]]) [[неолит]] һәм [[энеолит]] осорона ҡараған ҙур тораҡ. Иң ҙур, иң яҡшы һаҡланған һәм ҙур неолитик ауыл булып тора. Иң боронғо табылған мәҙәни ҡатламдар б. э. т. 7400 й. ҡарай. Торама б. э. т. 5600 йылға тиклем булған. [[Бронзовый век|Бронза быуаты]] башланғанға тиклем халҡы ауылды ташлап киткән. Торама [[Хасандаг]] вулканының ике үркәсле түбәһенән 140 км алыҫлыҡта урынлашҡан булған. Тораманың көнсығыш өлөшө тигеҙлек өҫтөнән 20 м өҫтәрәк ҡалҡыулыҡ барлыҡҡа килтерә. Ауылдан көнбайышҡа табан бәләкәйерәк ҙурлыҡтағы тағы бер торама булған, ә унан көнсығышҡа табан бер нисә йөҙ метр алыҫлыҡта [[Армения|әрмән]] һәм [[Византия|византий]] осоро ауылы табылған Чаталһөйүк ике айырым ҡурғандан: б. э. т. яҡынса 7100-5900 йй. менән билдәләнгән Көнсығыш ҡурғандан һәм б. э. т. яҡынса 6000-5600 йылдар менән билдәләнгән Көнбайыш ҡурғандан (калибрланған даталар) тора<ref>[https://www.smithsonianmag.com/science-nature/ancient-proteins-unwashed-dishes-reveal-diets-lost-civilization-180970481/ Ancient Proteins From Unwashed Dishes Reveal the Diets of a Lost Civilization]</ref>. == География == Чаталһөйүк («сәнске күренешендәге ҡалҡыулыҡ») хәҙерге Көчөккәй ауылынан көньяҡҡа 3 км һәм Конья ҡалаһынан көньяҡ-көнсығышҡа табан 40 км алыҫлыҡта Гамиркала урынлашҡан. Тимер юл бәйләнеше булған иң яҡын ҙур ҡала - Чумра (тораманан көньяҡҡа 17 км алыҫлыҡта). Яһалма ҡалҡыулыҡ, мең йыл буйына иҫке йорттар өҫтөнән яңы биналар төҙөү юлы менән барлыҡҡа килгән. Торама үҙен уратып алған Икония тигеҙлеге араһында айырылып тора, ул ике убанан: көнсығышта иң боронғо һәм иң ҙур һәм көнбайышта баҡыр быуаты торамаларынан (Көсөкһөйүл - «бәләкәй уба») тора<ref name=":0">{{Книга|автор = Ian Hodder|заглавие = Çatalhöyük. The Leopard's Tale – Revealing the Mysteries of Turkey's ancient 'town'|ответственный = |издание = |место = |издательство = Thames & Hudson|год = 2006|страницы = |страниц = |isbn = 0-500-05141-0}}</ref>. Археологтар, торамала 3-10 мең кеше йәшәгән, ә йорттар һаны 2 меңгә еткән, тип иҫәпләй. Гамиркалағы Конья яйлаһы плейстоцен осорондағы ҡороған күлдең төбө булып тора, диңгеҙ кимәленән 1 мең метр самаһы бейеклектә урынлашҡан. Боронғо күлгә ҡойған йылғалар елпеүесте хәтерләткән дельталар барлыҡҡа килтергән. Дельталар араһында иң ҙуры, Чаршамба йылғаһы буйында, Чаталһөйүк урынлашҡан булған. Чаршамба тәүҙә ике ҡалҡыулыҡ араһынан аҡҡан һәм ҡоро климат шарттарында ауыл халҡын сөсө һыу менән тәьмин иткән<ref name=":3">{{Книга|автор = Trevor Watkins.|заглавие = From Foragers to Complex Societies in Southwest Asia", kapitel 6 i The Human Past: World Prehistory & the Development of Human Societies|ответственный = |издание = |место = |издательство = Thames & Hudson|год = 2005|страницы = |страниц = |isbn = 978-0-500-28531-2}}</ref>. == Археология == [[Файл:Çatalhöyük after the first excavations by James Mellaart and his team..jpg|thumb|340x340px|Меллаарт ҡаҙылмаларынан һуң Чаталһөйүк күренеше]] [[Файл:Catal Hüyük 10.JPG|thumb|340x340px|Ҡаҙылмаларҙың хәҙерге күренеше]] [[Файл:Çatalhöyük kazı alanı çatısı.JPG|thumb|340x340px|Ҡаҙылмаларҙың күренеше]] Урындағы халыҡ Чаталһөйүкте ҡайһы ер хөрәфәттәр менән бәйле мал көтөү урыны итеп файҙаланған<ref name=":0" />. 1958 йылдың 10 ноябрендә Анкаралағы Британия археология институтынан өс тикшеренеүсе Дэвид Френч, Алан Холл һәм Джеймс Меллаарт Конья яйлаһына иртә тарих торлаҡтарын эҙләү барышында Конья яйлаһында убаны шәйләгән<ref name="balter127" />. Шул уҡ көндө өс керамика һәм обсидиан эшләнмәһе табыла, убаның неолит осороноң бик ҙур табышы булыуы асыҡлана. Меллаарт 1961 йылға тиклем Хаджилар ҡаҙыу эштәрендә мәшғүл булған, ҡатыны һәм төрөк төркөмө менән кире ҡайтҡас, улар 1965 йылға тиклем дауам иткән ҙур ҡаҙыу эштәрен башлаған<ref name=gard>{{книга |год=2006 |заглавие=Gardner's Art Through the Ages: The Western Perspective: Volume 1 |издание=Twelfth |издательство={{Нп3|Cengage|Wadsworth Publishing|en|Cengage}} |место=Belmont, California |isbn=0-495-00479-0 |страницы=12—4 |ref=Kleiner |язык=en |автор=Kleiner, Fred S.; Mamiya, Christin J.}}</ref>. Джеймс Меллаарт етәкселегендә Чаталһөйүктә Дания Милли музейынан дат палеоботанигы Ганс Хелбаек та эшләгән<ref name="balter127" />. Хелбаек күп кенә өй бойҙайы (бер бөртөклө һәм ике бөртөклө), арпа һәм борсаҡ тапҡан<ref>{{Статья|автор = Hans Helbæk|заглавие = First Impressions of the Catal Huyuk Plant Husbandry|издание = Anatolian Studies|тип = |год = 1964|номер = 14|страницы = 121—123|issn = }}</ref>. Усаҡ һәм шлак табылдыҡтары Чаталһөйүк халҡы донъяла тәүгеләрҙән булып мәғдәндәндән баҡыр иретергә өйрәнде, тигән фараз яһарға мөмкинлек биргән<ref>''MiljanaRadivojević'' et al.[http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440317301024#! Repealing the Çatalhöyük extractive metallurgy: The green, the fire and the ‘slag’] // Journal of Archaeological Science. Available online 15 August 2017</ref><ref>[https://www.eurekalert.org/pub_releases/2017-08/uoc-mo8081117.php Mystery of 8,500-year-old copper-making event revealed through materials science], 15-AUG-2017</ref><ref>[http://www.urkommunismus.de/catalhueyuek_en.html Bernhard Brosius. From Çayönü to Çatalhöyük. Inprekorr, 400/401, 24 — 29, 2005.]</ref>. Артефакттарҙы ҡабаттан тикшереү ошондай артефакттарҙың береһе - йәшел төҫтәге баҡыр ингән өлөшләтә яндырылған баҡыр өйөмө, моғайын, йәшел пигмент менән буялған кешеләрҙең һөйәктәрен кремациялау барышында, утҡа осраҡлы ғына эләккәндер. Чаталһөйүктән алынған баҡыр әйберҙәрҙең изотоп анализы өлөшләтә яндырылған йәшел минерал өлгөһөнә оҡшашлығын күрһәтмәгән<ref>[http://xn--c1acc6aafa1c.xn--p1ai/?page_id=28272 Выплавка меди в Чатал-Хююке 8,5 тыс. лет назад не подтвердилась]</ref>. Был урын бик үҙенсәлекле һәм донъяла иң билдәлеләрҙең береһе булып сыҡты. Меллаарт ҡаҙыныу эштәренә Дорак менән ғауға фонында килгән. Төркиә властары археологты табышты урлауҙа һәм сығарыуҙа ғәйепләгән. Меллаарт иһә, йәш ҡатын Төркиәнең төньяғындағы Дорак ауылының дүрт ҡәберендә табылған «антиквариат»ты баһалауын һорауын әйткән. Меллаарт ҡайһы бер табылдыҡтарҙың һүрәтен төшөргән. Һуңынан һүрәттәр 1959 йылда, Төркиә властары иғтибарын йәлеп итеп, The Illustrated London News гәзитендә баҫылып сыҡҡан һәм археолог, йәнәһе, табышты урлаған тигән һығымтаға килтергән. Әммә йәш ҡатынды һәм урланған әйберҙәрҙе эҙләү һөҙөмтә бирмәй, 1965 йылда Төркиәнең боронғолоҡтар департаменты Меллаартҡа ҡаҙыу эштәренә рөхсәтте ғәмәлдән сығара<ref name="balter127" /><ref>{{Cite web|url = http://pda.euromag.ru/great_britain/24708.html|title = Наследник Шлимана|author = Анастасия Тарасова|date = |publisher = }}</ref>. 1993 йылда Иэн Ходдер етәкселегендә яңы археологтар төркөмө тикшеренеүҙәрҙе тергеҙә һәм әлеге ваҡытта һәр йәй дауам итә. Яңы ҡаҙылмаларҙа микроморфологик анализ ҡулланыла, был осраҡта археологтар тулыраҡ мәғлүмәт алыу өсөн микроскоптар файҙалана. Иэн Ходдер төркөмө ҡаҙыу эштәренә бик ентекле ҡарай. Меллаарт төркөмө 200-ҙән ашыу бинаны 4 йыл эсендә ҡаҙып бөтһә, әлеге төркөм тәүге бер нисә йылда йыл һайын бер йәки ике бинаны ғына ҡаҙып сығарған<ref name=":4">{{Статья|автор = Michael Balter |заглавие = The First Cities: Why Settle Down? The Mystery of Communities |издание = Science |тип = |год = 1998 |номер = 5393 |страницы = |issn = |язык = en }}</ref> 2006 йылғы миҙгелдә халыҡ-ара һәм дисциплина-ара ҡаҙыу эштәрендә 230 кеше ҡатнашты, был донъялағы шуға оҡшаш сараларҙың иң ҙурҙарының береһе булды<ref>{{Cite news|title = Recond number of experts to take part in Catalhoyuk excavations|author = |url = |work = Turkish Daily News|date = 2006}}</ref>. Археологик ҡаҙылмаларҙы финанслау өсөн Иэн Ходдер бағыусы компанияларҙың (Boeing, Fiat, British Airways, Shell) хеҙмәттәре менән файҙалана, шулай уҡ археологик экспедицияларҙа урындағы халыҡ ҡатнаша. === Датаһы һәм размеры === Төрлө сығанаҡтар ауылға нигеҙ һалыныуҙың төрлө даталары тураһында һөйләй. Меллаарт тикшергән ҡатламдар уларға б. э. т. 6250 йылдан б. э. т. 5400 йылға тиклем датаһы менән билдәләнә<ref name=":1">{{Книга|автор = Christoffer Edens|заглавие = Çatal Hüyük, The Story of Archaeology|ответственный = |издание = |место = London|издательство = Phoenix Illustrated|год = 1997|страницы = |страниц = |isbn = 1-85799-934-7}}</ref>. Иэн Ходдер билдәләүенсә, 18 археологик ҡатлам тикшеренеүҙәре буйынса, был торама 1400 йыл (б. э. т. 7000 йыл һәм б. э. т. 6000 йыл араһында) дауамында булдырылған<ref name=":0" /><ref name=":6">{{Статья|автор = Ian Hodder |заглавие = Women and Men at Çatalhöyük |издание =[[Scientific American]] |тип = |год = 2004 |номер = 1 |страницы = 67—73 |issn = |язык = en |издательство = [[Springer Nature]] }}</ref>. Һуңғы мәғлүмәттәр буйынса, дата б. э. т. 7400 йылдан б. э. т. 5600 йылға тиклем күрһәтелә.<ref name=":2">{{Статья|автор = T. Carter & M. S. Shackley|заглавие = Sourcing obsidian from neolithic Çatalhöyük (Turkey) using energy dispersive X-ray fluorescence|издание = Archaeometry|тип = |год = 2007|номер = 49 (3)|страницы = :437—454.|issn = }}</ref> Төрлө сығанаҡтарҙа Чаталһөйүктең дәүмәле төрлөсә атала, улар 32 акрҙан (12,96 гектар) һәм 13,5 гектарҙан алып<ref name=":0" /> до 20 га<ref name=":1" /> 20 гектарға тиклем<ref name=":2" />. Был Чаталһөйүктең ҙур ауыл булыуы хаҡында һөйләй, барлыҡ территорияның 5 % ғына ҡаҙылған тигән һүҙ<ref name=":5">{{Статья|автор = Ian Hodder |заглавие = This old house |издание =[[Natural History (журнал)|Natural History]] |тип = |год = 2006 |номер = |страницы = |issn = |язык = en |издательство = [[Американский музей естественной истории|American Museum of Natural History]] }}</ref>. == Ҡоролмалар һәм артефакттар == [[Файл:MUFT - Catal Höyük Modell.jpg|мини|340x340пкс|[[Веймар]] музейынан Чаталһөйүк моделе]] [[Файл:Catal Hüyük Restoration B.jpg|thumb|454x454px|Чаталһөйүктәге өйҙөң реконструкцияһы. Ҡыйығындағы тишеге һәм баҫҡысы күренә.]] [[Файл:Catal Hüyük Restauration.JPG|thumb|453x453px|Чаталһөйүктәге өйҙөң реконструкцияһы. Түбәнге платформалары һәм ҙур булмаған келәт күренә.]] Чаталһөйүк ҡалҡыулығын халыҡ быуаттар дауамында иҫке йорттар өҫтөндә яңы йорттар төҙөү юлы менән барлыҡҡа килтергән. Был әлеге ваҡытта 17 метр бейеклегендәге археологик ҡатламды тәшкил итә. Өйҙәр бик яҡын торғанға, улар араһынан үтеп йөрөү мөмкинлеге лә булмай. Шулай уҡ йорттарҙың ишектәре булмаған, күп осраҡта инеү урыны ҡыйыҡтан һалынған, унда йорттарҙың эске яғынан да, тышҡы яғынан да баҫҡыстар һалынған, шуға күрә «ҡала хәрәкәте», күрәһең, бина ҡыйыҡтарынан үткән<ref name=":3" />. Инеү урыны шулай уҡ саф һауа үтеп инеү, торбалары булмаған асыҡ усаҡтарҙан төтөн сығарыу өсөн берҙән-бер елләтеү уйымы булды. Чаталһөйүккә оҡшаш хәҙерге ҡасабалар - төньяҡ Америка индейҙарының пуэблоһы һәм Көнбайыш Африкалағы Мали догондары ҡасабалары<ref name=":0" />. Өйҙәр араһындағы ҡайһы бер урындарҙа асыҡ майҙандар ҙа булған. Улар кухнянан сығарылған ҡалдыҡ сүплектәре кеүек сығыш яһаған. Уларҙа хайуан һәм үҫемлек ҡалдыҡтары, балсыҡ һауыт-һаба, статуэткалар, муйынсаҡтар табылған. Күп кенә табылдыҡтар кеше бүлендектәре булараҡ һәм ундай урындар бәҙрәф тип аңлатыла. Халыҡ күпләп йәшәгән торамала кеше бүлендектәре һәм органик ҡалдыҡтар, моғайын, һаҫыҡ еҫ сығанағы булараҡ та, халыҡ һаулығына ҙур хәүеф тыуҙырғандыр<ref name=":0" />. === Өйҙәрҙең биҙәлеше === Йорттар, тотоп тороусы ағас түшәм өрлөктәренән башҡа, башлыса балсыҡтан (сей сырцовый кирбестән) эшләнгән. Археологтар әйтеүенсә, йорттоң хеҙмәт итеү ваҡыты 70 йыл самаһы булған. Йыл һайын балсыҡтың яңы ҡатламын һыларға кәрәк булған. Түбәһе һәм стеналары шымартылған алебастр менән ҡапланған булған. Көньяҡта урынлашҡан мейес һәм урындағы кухня хеҙмәтен үтәгән ҡыйыҡтағы тишек менән бер рәттән, ҡағиҙә булараҡ, стенала бәләкәй генә бер бүлмәгә алып барған уйым булған. Бындай бүлмә келәт сифатында файҙаланылған. Йорттоң дөйөм майҙаны 23 м² тәшкил иткән, әммә 11-ҙән 48 м² тиклем булған. Шул уҡ ваҡытта ҙур йорттарҙың стеналары матур итеп биҙәлгән. Уларҙың кемгә тәғәйенләнеше билдәһеҙ ҡала<ref name="gard" />. Өйҙәр бер генә ҡатлы булған. Төп бүлмәлә мейес менән каминға өҫтәп эскәмйәләр, тәпәш платформалар, аш-һыу һаҡлау өсөн һауыттар булған<ref name=":1" />. Һәр йорт 5-10 кеше өсөн хеҙмәт иткән, әммә 8-ҙән ашыу карауаты булған бер йорт та юҡ<ref name=":5" />. Йорттар шулай уҡ «ҡәбер» итеп файҙаланылған: уларҙың күбеһендә ҡәбер табылған. Өйҙәрҙең береһендә 68 кеше ерләнгән. Мәйеттәрҙе иҙән аҫтына, йышыраҡ усаҡ һәм башҡа эске ҡалҡыулыҡтар аҫтына, бүләктәре: аҫыл һәм ярым аҫыл таштар, ҡорал, туҡымалар, ағас һауыттар менән бергә ерләгәндәр<ref>{{книга |автор = James Mellart |заглавие = Çatal Hüyük: A Neolithic Town of Anatolia |место = New York |издательство = McGraw-Hill Book Company |год = 1967 |страницы = 60 ff }}</ref>. Бындай тәжрибә XX быуатҡа тиклем полинезияның Тикопиа утрауында күҙәтелгән<ref name=":4" />. Мәрхүмдәрҙең кәүҙәләрен ентекле итеп биләгәндәр һәм йыш ҡына үрелгән кәрзиндәргә һалғандар йәки ҡамыш маттар менән урағандар. Һөлдә йыш ҡына өлөштәргә бүленгәнлектән, ерләр алдынан мәйетте оҙаҡҡа асыҡ һауала тотҡандар, һуңынан һөйәктәрен генә ерләгәндәрҙер, тип фаразлайҙар. Ҡайһы берҙә баш һөйәктәрен, ниндәйҙер йолала файҙаланыу өсөндөр, айырғандар, һәм уларҙы тораманың башҡа урындарында тапҡандар. Йорттарҙың өстән бер өлөшөндә үгеҙ башы скульптуралары менән биҙәлгән, һәм башҡаларға ҡарағанда матурыраҡ. Был бүлмәләрҙе Джеймс Меллаарт «изге урын» (святилища) тип фаразлаған. Меллаарт төркөмө убаның көньяҡ-көнбайыш өлөшөндәге ҙур булмаған участканы ҡаҙған ып алған, һәм «изге урындың» күп булыуы сәбәпле, Мелаарт был биләмәләрҙең был өлөшө ҡанбабалар (жреческий) урынына оҡшаған тип иҫәпләгән. Б. э. т. 6200 йыл тип билдәләнгән «изге урындың» стеналарында үгеҙ баш һөйәктәре артында дүрт кешенең баш һөйәге табылған. Иэн Ходдер төркөмө көнсығыш ҡалҡыулығында төрлө урынды ҡаҙған һәм шулай уҡ бер нисә «изге урын» тапҡан. Ауылдың көньяҡ-көнбайыш өлөшө фәҡәт ҡанбабаларҙыҡы ғына булмаған. Шуға бәйле Меллаарт бер версия тәҡдим иткән: уға ярашлы, йорттар «ябай» һәм «изге» йорттарға бүленә. Яңы анализ был йорттарҙың ике төрө араһында айырымлау һыҙаты булыуын күрһәтте. Бынан тыш, микроморфологик анализ «изге урындарҙа» көнкүреш эшмәкәрлеге алып барылыуын раҫлай<ref name="balter127" />. Шулай итеп, был йорттар изге йорт булмаған. === Артефакттар һәм биҙәүестәр === [[Файл:Museum of Anatolian Civilizations002.jpg|thumb|403x403px|Анатолия цивилизациялары музейында «изге урын» реконструкцияһы.]] [[Файл:Neolithic mirrors of obsidian excavated by James Mellaart and his team in Çatalhöyük..jpg|thumb|403x403px|Обсидиандан эшләнгән көҙгөләр]] Чаталһөйүк күләмле предметтары һәм биҙәүестәре менән дан тота. Был төҙөлгән стеналарҙа фрескалар осраған тәүге урындарҙың береһе (Ласко мәмерйәһендәге тәбиғи стеналарҙа төшөрөлгән биҙәктәр). Тәүге фрескалар табылған икенсе урын - б. э. т. 9 мең йыл элек Сүриәләге Жәл-әл-Мугһара<ref>{{Статья|автор = Roger Highfield|заглавие = Oldest' wall painting looks like modern art|издание = Telegraph.co.uk|тип = |год = 2007|номер = |страницы = |issn = }}</ref> Фресстарҙың ҡайһы берҙәре геометрик биҙәктәрҙе һүрәтләй, шул уҡ ваҡытта башҡа һынлы күренештәр: зубрҙарға йәки боландарға һунар итеү, ир-егеттәрҙең фаллосы, әлеге ваҡытта юҡҡа сыҡҡан эре тояҡлыларҙың һүрәттәре. «Изге урында»ғы фрескаларҙың береһен бер нисә рәт фигуранан торған йорт һүрәте булараҡ аңлатырға мөмкин. Картина уртаһындағы һүрәт Чаталһөйүктән күҙәтергә мөмкин булған һүнгән Хәсәндаг янартауының ике башлы түбәһе булараҡ аңлатыла<ref>{{Статья|автор = Aisling Irwin|заглавие = Turkish wall painting 'is first news story'|издание = Telegraph.co.uk|тип = |год = 1997|номер = 28. july|страницы = |issn = }}</ref>. Был рәсемде тарихта тәүге пейзаж һынлы сәнғәте йәки картография өлгөһө тип баһалайҙар<ref name="gard" />, ә башҡа тикшеренеүселәр унда геометрик орнамент ҡына күрә<ref name=":7">[http://www.dspace.cam.ac.uk/handle/1810/195777 A bird’s eye view — of a leopard’s spots. The Çatalhöyük ‘map’ and the development of cartographic representation in prehistory.] ''Anatolian Studies'' 56, 2006, pp. 1-16. Published by The British Institute of Archaeology at Ankara</ref>. Икенсе фреска бөгөлгән предметты, бәлки, йәйә тотоп эшләп йөрөгән (бейегән) кешене күрһәтә. Кеше леопард тиреһенән тегелгән янбаш бәйләмесе кейгән. Йыртҡыс ҡоштарҙы - ҡоҙғондарҙы — һүрәтләгән фрескалар бар. Йыртҡыстар эргәһендә башһыҙ кешеләр күрһәтелгән һүрәттәр ҙә осрай. Рельефтарҙа ҙур бесәйҙәр (моғайын, леопардтар һәм парлап эшләнгән) төшөрөлгән. Үгеҙ башы скульптуралары үҙенсәлекле, улар йә стенаға, йә тәпәш платформаларға нығытылған, ҡайһы бер үгеҙ башынан башлап тотош рәт баштар теҙелгән. Мәрмәр, көрән һәм зәңгәр эзбизташ, кальцит, балсыҡлы һәүерташ, базальт, алебастр һәм балсыҡтан эшләнгән ҡатын-ҡыҙ һындары табылған. Табыштар араһында иң билдәлеһе ҡулына ҡорал тотҡан ике ҙур бесәйгә ултырып ял итеүсе 16,5 см бейеклектәге яндырылған балсыҡтан эшләнгән йыуан ҡатын статуэткаһы айырылып тора. Был һынташ Венера Виллендорфская һынына оөшаған. Ҡайһы бер ғалимдар ике бесәйҙе арыҫландар тип<ref name=":1" />, ә башҡалары [[леопард]]тар тип һанай<ref name=":6" />. Күп кенә ғалимдар статуэтка бәпесләргә тейешле ҡатын-ҡыҙҙы һынландыра, тигән версия тәҡдим индерә<ref name=":1" />. Табылған фигуралар араһында ултырып торған ҡатын-ҡыҙ һыны иң ҡатмарлыһы. Ябайыраҡтары араһында арҡаһы тишекле ҡатын-ҡыҙ һындары осрай, шул уйымға иген дә һалыныуы ихтимал Чатал-Хююк керамикаға тиклемге неолит һәм керамик неолит араһындағы күсеү осорон күрһәтә. Иҫке ҡатламдарҙа археологтар керамика тапмай, ләкин көршәктәр б. э. т. 7050 йылдан алып б. э. т. 6800 й. тиклем аралыҡта бөтә ерҙә лә күренә башлай. Моғайын, тәүҙә улар һаҡлау өсөн һәм шунан һуң ғына (б. э. т. 6500 - 6400 йылдар тирәһе) аҙыҡ әҙерләү өсөн ҡулланылғандыр. Иң йәш ҡатламдарҙа ябай геометрик биҙәкле көршәктәр булған, ә Көсөкһөйүк көршәктәрендә ҡатмарлыраҡ геометрик биҙәктәре бар. Обсидиан әйберҙәр табылды, уларҙың ҡайһы берҙәре тигеҙ итеп шымартылған, был археологтарға уларҙың ябай көҙгө сифатында файҙаланылыуын күҙалларға мөмкинлек бирҙе. Шулай итеп, Чаталһөйүк беренсе «көҙгө етештереүсе» булған. Табылған башҡа обсидиан киҫәктәрен, бысаҡ, уҡ башағы һәм һөңгө остары сифатында ҡулланырлыҡ итеп, эшкәртелгән. Шулай уҡ саҡматаш файҙаланылған: тотҡаһы һырлы һөйәктән яһалған ике саҡматаш бысаҡ табылған. Урындағы община тау эшендә махсуслашҡан һәм таштан эшләнмәләр әҙерләү мәҙәниәтен әүҙем үҫтергән, тип фаразларға мөмкин. Бынан тыш, туҡыма киҫәктәре<ref>[https://naked-science.ru/article/history/tekstil-iz-chatal-hyuyuka-prolil-svet-na-to Unearthed textiles from Stone Age settlement reveals history of clothes making</ref>, ағас сынаяҡтар, таштан, һөйәктән һәм балсыҡтан муйынсаҡтар, шулай уҡ кәрзиндәр һәм керамзит табылған, улар тик иҫке ҡатламдарҙа ғына табыла (ризыҡ әҙерләү өсөн ҡулланылған)<ref>{{Cite web|url = http://www.catalhoyuk.com/blog/2006/06/back-to-clay-balls.html|title = Back to clay balls|author = Sonya Atalay|date = 2006-06-25|publisher = |accessdate = 2015-01-03|archiveurl = https://web.archive.org/web/20150923200827/http://www.catalhoyuk.com/blog/2006/06/back-to-clay-balls.html|archivedate = 2015-09-23|deadlink = yes}}</ref>. == Ауыл хуалығы, һунарсылыҡ һәм балыҡсылыҡ == <!-- В Чатал-Хююке было обнаружено большое количество следов растений, а некоторые археологи убеждены, что одомашненные растения составляли основную часть рациона из растительной пищи. Главным образом выращивалась [[пшеница двузернянка]], а также [[пшеница однозернянка]], [[горох]], [[Боб садовый|боб обыкновенный]], горошек чёткообразный, [[чечевица]]. Кроме того, были найдены плоды диких растений, такие как [[миндаль]], [[Жёлудь|жёлуди]], [[фисташки]]. Часть археоботаников считает, что люди из Чатал-Хююка использовали поля, расположенные в 10 км от поселения<ref name=":0" />. Среди животных наиболее часто находят [[Овца|овец]], [[крупный рогатый скот]], [[Коза домашняя|коз]], [[Лошадь домашняя|лошадей]] и [[Собака|собак]]. Овцы и козы были одомашненные, в то же время крупный рогатый скот был дикий. Лошади также не были [[Одомашнивание|одомашнены]], на них также велась охота, как на свиней и оленей. В дополнение к охоте жители ловили рыбу и собирали птичьи яйца. Декстер Перкинс-младший, эксперт по фауне в экспедиции под руководством [[Меллаарт, Джеймс|Меллаарта]], изначально пришёл к выводу, что первоначально были одомашнены только крупный рогатый скот и собаки. В таком случае Чатал-Хююк и [[Малая Азия|Анатолия]] становились самим ранним центром одомашнивания крупного рогатого скота. Перкинс считал даже, что нет никакого дикого рогатого скота в древнейших слоях, а это были прирученные животные<ref>{{Статья|автор = Dexter Perkins Jr. |заглавие = Fauna of Çatal Hüyük: Evidence for Early Cattle Domestication in Anatolia |издание = Science |тип = |год = 1969 |номер = 164(3876) |страницы = 177—179 |issn = |язык = en }}</ref>. Выводы Перкинса в данный момент пересматриваются специалистами по фауне Луизой Мартин и Нериссой Рассел, которые считают, что крупный рогатый скот в течение всего периода существования поселения был дикий<ref name="balter127" />. Последний [[углеродный анализ]] показывает, что крупный рогатый скот не являлся основным источником белка для жителей Чатал-Хююка, что противоречит первоначальным предположениям [[Меллаарт, Джеймс|Джеймса Меллаарта]]<ref>{{Статья|автор = M. P. Richards, J. A. Pearson, T. I. Molleson, Nerissa Russell og Louise Martin |заглавие = Stable Isotope Evidence of Diet at Neolithic Çatalhöyük, Turkey" |издание ={{Нп3|Journal of Archaeological Science}} |тип = |год = 2003 |номер = 30(1) |страницы = 67—76 |issn = |язык = en |издательство = [[Elsevier]] }}</ref>. Но вопрос этот до сих пор дискуссионный и решение его пока не закреплено. На черепках ([[:en:sherd]]) из Западного Кургана, датированных 5900—5800 гг. до н. э. (калиброванная дата), найдены остатки блюд из ячменя, пшеницы, гороха и [[Горошек|горошка]] чёткообразного (''Vicia ervilia''), кровь и молоко коров, овец и коз. Выявлен [[эндосперм]] ячменя (используется для [[Пивоварение|пивоварения]]). В одном сосуде нашлась только [[сыворотка молока]], а значит жители Чатал-Хююка изготавливали [[сыр]] или йогурт (простоквашу)<ref>[https://www.nature.com/articles/s41467-018-06335-6#article-info Ancient proteins from ceramic vessels at Çatalhöyük West reveal the hidden cuisine of early farmers], 2018</ref>. --> == Сауҙа == <!--Территория вокруг Чатал-Хююка была бедна ресурсами. Рядом добывали только глину, которая использовалась в качестве строительного материала, другое сырьё приносилось издалека. Примером может служить вулканическое стекло, [[обсидиан]], которое встречается в большом количестве в Чатал-Хююке. Археологи полагают, что жители держали под контролем добычу [[Каппадокия|каппадокийского]] обсидиана и это обстоятельство могло оказывать существенное влияние на экономику поселения. Некоторые учёные даже предполагают, что торговля обсидианом была главным источником доходов для города<ref>{{Книга|автор = Fernand Braudel|заглавие = The Mediterrannean in the Ancient World|ответственный = |издание = |место = |издательство = Allen Lane|год = 2001|страницы = |страниц = |isbn = }}</ref>. Однако каппадокийский обсидиан был найден в [[Левант|Южном Леванте]] и на берегу [[Евфрат]]а в местах с датировкой ещё до появления Чатал-Хююка, что даёт понять, что поселения восточнее не могли быть в зависимости от поставок обсидиана из Чатал-Хююка. С помощью [[Рентгенофлуоресцентный спектрометр|энергодисперсионной рентгенофлуоресцентной спектрометрии]] удалось узнать, что обсидиан в Чатал-Хююк попадал также из двух мест на юге [[Каппадокия|Каппадокии]], [[Гёллу-Даг]] и Ненци-Даг, что в 190 км к северо-востоку от города<ref name=":2" />. Балки из [[Сосна|сосны]] и [[можжевельник]]а, использовавшиеся жителями в своих домах, также проделывали долгий путь — они, возможно, были привезены с [[Таврские горы|Таврских гор]]. Кремень поставлялся из [[Сирия|Сирии]]. Обнаружены раковины моллюсков из [[Средиземное море|Средиземного]] и [[Красное море|Красного моря]]<ref name=":3" />. Продавали обсидиан жители Чатал-Хююка или нет, однако факт нахождения привезённых предметов позволяет предположить обмен товарами и торговлю на дальние расстояния. == Чаталһөйүктә йәмәғәт тормошо == [[Файл:Museum of Anatolian Civilizations008.jpg|thumb|401x401px|Балсыҡ мисәттәр]] О расслоении в обществе Чатал-Хююка раскопки не дают ответа, все дома не сильно отличались по размеру. Кроме того, не был найден ни один дом-мастерская<ref name=":8">{{Статья|автор = Anne Marie Carstens|заглавие = Çatalhöyük|издание = SFINX|тип = |год = 2006|номер = 2|страницы = |issn = }}</ref>. Также не обнаружены общественные площади и административные здания<ref name=":5" />. Таким образом, очень вероятно, что поселение не имело централизованного управления. Отсутствие мастерских даёт предположение, что Чатал-Хююк не был городом в полном смысле этого слова, а скорее разросшейся деревней<ref name=":4" />. Ранее археологи считали, что в Чатал-Хююке было [[Матриархат|матриархальное]] общество. При современных раскопках учёные хотели определить разницу в образе жизни мужчин и женщин поселения, однако никаких отличий найдено не было. Внутри помещения были покрыты слоем [[Сажа|сажи]] из печи и камина. При вдыхании сажа попадает в лёгкие, таким образом её можно обнаружить на рёбрах погребённых жителей. Был проведён анализ рёбер двух полов, однако он показал, что количество сажи у женщин не отличается от количества сажи у мужчин. Таким образом, женщины не проводили больше времени в помещении, чем мужчины. [[Изотопный анализ]] костей не дал результата о разнице в диете двух полов. Помимо этого, расположение могил никак не связано с половой принадлежностью. Женщины и мужчины, по-видимому, имели одинаковый статус в обществе<ref name="Stavrianos">{{книга |ссылка=https://books.google.com/books?id=MKhe6qNva10C&q=paleolithic+society&dq=paleolithic+society&pgis=1 |заглавие=A Global History from Prehistory to the Present |место=New Jersey, USA |издательство=[[Prentice Hall]] |год=1991 |isbn=0133570053 |язык=en |автор=Leften Stavros Stavrianos}} [https://books.google.com/books?id=MKhe6qNva10C&q=paleolithic+society&dq=paleolithic+society&pgis=1 Pages 9-13]</ref><ref name="Gutrie">{{книга |ссылка=https://books.google.com/books?id=3u6JNwMyMCEC&printsec=frontcover#PPA420,M1 |заглавие=The Nature of Paleolithic art |место=Chicago |издательство=[[University of Chicago Press]] |год=2005 |isbn=0226311260 |язык=und |автор=R Dale Gutrie}} [https://books.google.com/books?id=3u6JNwMyMCEC&printsec=frontcover#PPA420,M1 Page 420—422]</ref><ref name="Fielder">{{cite web|last=Fielder|first=Christine|title=Sexual Paradox:Culture|work=Sexual Paradox: Complementarity, Reproductive Conflict and Human Emergence|publisher=Christine Fielder and Chris King|date=2004|url=http://www.dhushara.com/paradoxhtm/culture.htm|archiveurl=https://www.webcitation.org/65LJmRKwc?url=http://www.dhushara.com/paradoxhtm/culture.htm|archivedate=2012-02-10|accessdate=2009-04-15|deadlink=no}}</ref><ref name="MuseumofAntiquites">[http://museums.ncl.ac.uk/flint/miscon.html Museum of Antiquites web site] {{Wayback|url=http://museums.ncl.ac.uk/flint/miscon.html |date=20071121095952 }} (accessed February 13, 2008).</ref>. В художественных объектах имеются некоторые различия: на фресках в основном изображены мужчины, в то время как на статуэтках — женщины. [[Ходдер, Иэн|Иэн Ходдер]] утверждает, что археологические останки не дают свидетельств в пользу наличия в Чатал-Хююке [[матриархат]]а или [[патриархат]]а<ref name=":6" />. В молодых слоях были найдены глиняные печати. Не совсем ясно, для чего они предназначались, возможно это отметка собственности на объекты. Если это так, то предположения о наличии частной собственности имеют под собой почву<ref name=":0" />. Хотя дома близко находились друг к другу, однако они не имели общих стен. Каждая семья, таким образом, была относительно независима от соседей и ремонтировала свой дом по своему желанию. В Чатал-Хююке не обнаружено следов войны или насилия. Возможно, это было мирное общество или город представлял из себя крепость. В город невозможно было попасть после того, как были убраны лестницы на внешнем ряду домов, так как не было непосредственного входа в город. Множество скульптур бычьих голов и статуэток тучных женщин заставляло археологов думать, что религиозная жизнь жителей была сосредоточена на поклонении культа быка и культа «[[Богиня-мать|Великой Матери]]»<ref name=":8" />. Найденные черепа были покрыты алебастром, моделируя лицо, и раскрашены [[Охра|охрой]]. Подобные обычаи известны у населения из неолитических поселений [[Средиземноморье|Средиземноморья]], в том числе из [[Иерихон]]а и Чаёню (Турция). Всё это может говорить о культе черепа в Чатал-Хююке. Поскольку тела лиц с высоким статусом хоронили отдельно от черепов, исследователи сопоставили количество подобных мужских и женских захоронений и обнаружили, что оно приблизительно одинаково<ref>{{cite news | url = http://www.turkishdailynews.com.tr/article.php?enewsid=93856 | title = A Journey to 9000 years ago | date = 2008-01-17 | accessdate = 2008-08-07 | last = Hodder | first = Ian | archivedate = 2008-05-23 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20080523122956/http://www.turkishdailynews.com.tr/article.php?enewsid=93856 }}</ref>. В связи с этим исследователи [[2000-е годы|2000-х годов]] предположили, что община не была ни патриархальной, ни матриархальной<ref name="balter127">{{книга |заглавие=The Goddess and the Bull |ссылка=https://archive.org/details/goddessbull0000balt |год=2005 |издательство=Free Press |место=New York |isbn=0-7432-4360-9 |страницы=[https://archive.org/details/goddessbull0000balt/page/127 127] |ref=Balter |язык=und |автор=Balter, Michael}}</ref>, и смысл изображения женских фигур был иным, нежели поклонение [[Богиня-мать|Богине-матери]]<ref name="hodder">{{cite web|last=Hodder|first=Ian|title=New finds and new interpretations at Çatalhöyük|work=Çatalhöyük 2005 Archive Report|publisher=Catalhoyuk Research Project, Institute of Archaeology|date=2005|url=http://www.catalhoyuk.com/archive_reports/2005/ar05_01.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090926041233/http://www.catalhoyuk.com/archive_reports/2005/ar05_01.html|archivedate=2009-09-26|accessdate=2009-04-15|deadlink=yes}}</ref>. [[Младенческая смертность]] была велика, так как детских могил найдено довольно много. Кости многих детей содержат признаки [[Анемия|анемии]], которая вероятно была из-за недоедания<ref name=":9">{{Статья|автор = Michael Balter |заглавие = A Long Season Puts Çatalhöyük in Context |издание = Science |тип = |год = 1997 |номер = 286(5441) |страницы = 890—891 |issn = |язык = en }}</ref>. Анализ зубов захороненных людей показал, что в могилах одного дома хоронили людей, не связанных биологическим родством<ref>{{Статья|автор = M. A. Pilloud & C. S. Larsen|заглавие = Official" and "practical" kin: Inferring social and community structure from dental phenotype at Neolithic Çatalhöyük, Turkey|издание = American Journal of Physical Anthropology|тип = |год = 2011|номер = 145|страницы = 519—530|issn = }}</ref>. --> == Әһәмиәте == <!--Из-за своего размера, архитектуры, фресок и рельефов Чатал-Хююк часто характеризуется как «археологическая сверхновая»<ref name=":10">{{Книга|автор = Peter K. A. Jensen|заглавие = Menneskets oprindelse og udvikling|ответственный = |издание = |место = |издательство = G.E.C. Gads forlag|год = 1996|страницы = |страниц = |isbn = 87-12-02987-4}}</ref>. Некоторые учёные ранее считали, что Чатал-Хююк являлся старейшим городом в мире, ранним земледельческим поселением и крупнейшим населённым пунктом своего времени. Однако, в настоящее время старейшим городом считается [[Иерихон]], а в [[Абу-Хурейра|Тель Абу-Хурейре]] на севере Сирии найдены самые старые следы зарождающегося сельского хозяйства<ref name=":10" />. В Центральной [[Малая Азия|Анатолии]] Чатал-Хююк также не является старейшим центром сельского хозяйства, так, в [[Ашиклы-Хююк]]е найдены следы культурных растений возрастом 8400 г. до н. э. Однако Меллаарт доказал своими раскопками, что [[Плодородный полумесяц]] ([[Левант]] и [[Месопотамия]]) не является единственным центром [[Неолитическая революция|неолитической революции]]. Прежде археологи даже не предполагали, что Анатолия могла бы быть плодородной почвой для возникновения сельских общин. Большинство исследователей убеждены, что сельское хозяйство пришло в Европу из Анатолии. Некоторые из них (как археолог [[Ренфрю, Колин|Колин Ренфрю]]) пошли дальше и заявляют, что [[индоевропейские языки]] распространялись совместно с экспансией сельского хозяйства, а индоевропейскую родину следует искать на [[Анатолийское плоскогорье|Анатолийском плоскогорье]], то есть в Чатал-Хююке<ref>{{Статья|автор = Michael Balter |заглавие = Search for the Indo-Europeans |издание = Science |тип = |год = 2004 |номер = 303 |страницы = 1323—1326 |issn = |язык = en }}</ref>. Данная теория ([[анатолийская гипотеза]]) позволяет считать Чатал-Хююк родиной населения, язык которого распространился на большую часть Европы и Азии. Американский писатель и [[Этноботаника|этноботаник]] [[Теренс Маккенна]] писал: «Заключение о том, что народы Африки с их культурами, уходящими корнями в далёкое прошлое, достигли Ближнего Востока и какое-то время процветали там, вполне логично, и избежать его трудно. [[Меллаарт, Джеймс|Меллаарта]] удивляет то, что Чатал-Хююк не оставил заметного влияния на последующие культуры в этом районе. Он отмечает, что „неолитические культуры Анатолии положили начало земледелию и животноводству, а также культу [[Богиня-мать|Богини-Матери]] — основе нашей цивилизации“»<ref>{{Книга|автор = Mellaart|заглавие = Earliest Civilizations|ответственный = |издание = |место = |издательство = |год = |страницы =77|страниц = |isbn = }}</ref>. Со всей справедливостью можно добавить: основе, многими пока что ещё отрицаемой"<ref>[http://rec.gerodot.ru/chatal/makkenna.htm Теренс Маккенна. Чатал-Хююк. Из книги «Пища богов. Поиск первоначального Древа познания»]</ref>. === Чаталһөйүк торама булараҡ === Пока непонятно, почему люди выбрали именно это место. Одна из теорий предполагает, что человек заселил данную местность в связи с ведением сельского хозяйства, однако находки в поселении [[Ашиклы-Хююк]] показывают, что большинство растений и животных не были одомашнены и что посёлок жил охотничье-собирательской культурой<ref name=":4" />. Некоторые археологи полагают, что выбор места был связан не с утилитарными причинами, а с предпочтениями людей. Также непонятно, почему люди оставили Чатал-Хююк. Некоторые археологи высказывали предположение о том, что шло стремительное сокращение поселений 8 тыс. лет назад из-за разрушения местной окружающей среды в результате чрезмерного использования древесины для строительства домов с известью. Однако данная теория опровергается находками в молодых слоях Чатал-Хююка — там такой метод строительства уже не применялся<ref name=":9" />. === Алиһә-әсә === [[Файл:Ankara Statue der Muttergöttin.JPG|thumb|403x403px|Статуэтка «Богини-матери»]] Статуэтки из Чатал-Хююка с тучными женщинами были интерпретированы [[Меллаарт, Джеймс|Джеймсом Меллаартом]] как изображения [[Богиня-мать|Богини-матери]] («Великая мать»). Так как многие находки подобных статуэток на просторах Европы ассоциировались с матриархальным строем, то и Чатал-Хююк стали считать матриархальным. Дальше всех пошла археолог [[Гимбутас, Мария|Мария Гимбутас]], она выдвинула теорию, что общество Чатал-Хююка было типично неолитическим («[[Старая Европа]]»): матристическое (с абсолютной властью женщины в семье), ориентированное на равенство<ref name=":6" />. Такое общество было уничтожено вторжением патриархальных, иерархическо-ориентированных, воинственных людей, которых [[Гимбутас, Мария|Гимбутас]] идентифицировала как представителей индоевропейской [[Курганная гипотеза|курганной культуры]]. --> == Палеогенетика == <!--У двух образцов (Ch51 и Ch54) из погребальной камеры (номер 6000) в пространстве 327 (седьмое тысячелетие до нашей эры) определены [[Гаплогруппа K (мтДНК)|митохондриальные гаплогруппы K1b1c и K2a11]]<ref>''Zuzana Hofmanova''. [https://publications.ub.uni-mainz.de/theses/volltexte/2017/100001355/pdf/100001355.pdf Palaeogenomic and Biostatistical Analysis of Ancient DNA Data from Mesolithic and Neolithic Skeletal Remains] {{Wayback|url=https://publications.ub.uni-mainz.de/theses/volltexte/2017/100001355/pdf/100001355.pdf |date=20170902183936 }}, 2016</ref>. Также в Чатал-Хююк были определены митохондриальные гаплогруппы [[Гаплогруппа N (мтДНК)|N]], K, K1a17, [[Гаплогруппа W (мтДНК)|W1c]], [[Гаплогруппа H (мтДНК)|H, H+73]], [[Гаплогруппа X (мтДНК)|X2b4]], [[Гаплогруппа U (мтДНК)|U, U3b, U5b2]]. На основе митохондриальных геномов выявили отсутствие родства по материнской линии между людьми, похороненными под полами домов в Чатал-Хююке<ref>''Maciej Chyleński'' et al. [https://www.mdpi.com/2073-4425/10/3/207 Ancient Mitochondrial Genomes Reveal the Absence of Maternal Kinship in the Burials of Çatalhöyük People and Their Genetic Affinities] // Genes 2019, 10(3), 20</ref>. У образца 1885 F.84 (6825—6635 лет до н. э.) определили митохондриальную гаплогруппу K1a и [[Гаплогруппа G2 (Y-ДНК)|Y-хромосомную гаплогруппу G2a2a1]], у образца 2033 F.84/86 (6690—6590 лет до н. э.) определили митохондриальную гаплогруппу H2a2a1d и [[Гаплогруппа H (Y-ДНК)|Y-хромосомную гаплогруппу H3a1]], у образца 2779 F.265 определили митохондриальную гаплогруппу H2a2a и [[Гаплогруппа C (Y-ДНК)|Y-хромосомную гаплогруппу C1a2]], у образца 5357 F.576 (7035—6680 лет до н. э.) определили митохондриальную гаплогруппу N1a1a1 и Y-хромосомную гаплогруппу C1a2. Также определили митохондриальные гаплогруппы K1a (n=3), K1a4, K1a4b, K1a17, K1b1, [[Гаплогруппа T (мтДНК)|T2, T2c1, T2e]]<ref name="ReyhanYaka2021">''Reyhan Yaka'' et al. [https://www.cell.com/current-biology/fulltext/S0960-9822(21)00423-1 Variable kinship patterns in Neolithic Anatolia revealed by ancient genomes], April 14, 2021</ref>. == Музей == Место открыто для посещения туристов, можно увидеть копии находок в небольшом музейном пространстве, построенном рядом с холмом. Присутствует информация на английском и турецком языках. Можно осмотреть реконструкции домов и посетить место раскопок. Большинство оригинальных предметов из места раскопок находятся в [[Музей анатолийских цивилизаций|Музее анатолийских цивилизаций]] в Анкаре. Место не столь популярно, как, например, музей [[Джалаладдин Руми|Мевляна]] в [[Конья]], однако интерес к Чатал-Хююку растёт, каждый год его посещают около 13 тыс. человек<ref name=":11">{{Cite web|url = https://www.youtube.com/watch?v=HTHqYjeXrYs|title = GHF: Çatalhöyük|author = globalheritagefund|date = 2007-06-07|publisher = }}</ref> Чатал-Хююк в течение нескольких лет был в предварительном списке Турции в список Всемирного наследия ЮНЕСКО<ref name=":11" /> и был принят в 2012 году<ref>{{Cite news|title = Her er verdens nye kulturarv|author = Søren Bygbjerg|url = |work = DR|date = 2012-07-03}}</ref>. --> === Галерея === <gallery caption="Артефакты Чатал-Хююка" widths="300px" heights="250px" perrow="3"> Image:Museum of Anatolian Civilizations018.jpg|[[Керамика]] Image:Museum_of_Anatolian_Civilizations012.jpg|Сосуды Image:Museum of Anatolian Civilizations011.jpg|Статуэтки богов и богинь Image:Museum of Anatolian Civilizations003.jpg|Фреска с изображениями быков, оленей и людей Image:Museum of Anatolian Civilizations016.jpg|Фрагменты ткани — древнейшей из обнаруженных Image:Catal Hüyük reliefs.JPG|Рельеф с изображениями двух леопардов </gallery> == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Гёбекли-Тепе]] * [[Невалы-Чори]] * [[Хаджилар]] * [[Чайоню]] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Әҙәбиәт == * [[Мелларт, Джеймс|Мелларт Дж.]] Древнейшие цивилизации Ближнего Востока . Пер. с англ. и комментарий Е. В. Антоновой. Предисл. Н. Я. Мерперта. Изд-во «Наука». М., 1982. 149 с. с ил. * Mellaart James. Catal-Huyuk. A Neolithic town in Anatolia. Thames and Hudson. 1967. 233 с. == Һылтанмалар == {{навигация}} * {{Официальный сайт}} * [http://rec.gerodot.ru/chatal/ Чатал-Гуюк на сайте «Реконструкция»] * [http://aitrus.info/node/351 СОЦИАЛЬНАЯ РЕВОЛЮЦИЯ В ЭПОХУ НЕОЛИТА: ОТ ЧАЁНЮ К ЧАТАЛ-ГЮЮКУ] * [https://www.youtube.com/watch?v=JK27_q_hevE Жизнь и проблемы в неолитическом поселении Чатал-Хююк. Неолитическая революция и ее последствия (youtube.com)] * [https://pikabu.ru/story/zhizn_i_problemyi_v_neoliticheskom_poselenii_chatalkhyuyuk_neoliticheskaya_revolyutsiya_i_ee_posledstviya_6796799 Жизнь и проблемы в неолитическом поселении Чатал-Хююк. Неолитическая революция и ее последствия (текст)] {{Неолит Ближнего Востока}} {{Доисторическая Азия}} {{Всемирное наследие в Турции}} {{Тышҡы һылтанмалар}} [[Категория:Европаның археологик мәҙәниәте]] [[Категория:Азияның археологик мәҙәниәттәре]] [[Категория:Төркиәлә бөтә донъя мираҫы]] [[Категория:Анатолия неолиты]] [[Категория:Төркиәлә археологик объекттар]] [[Категория:Баҡыр быуаты Азияһы]] [[Категория:Конья (ил)]] [[Категория:Неолитик ауылдар]] opx6zl6oph70gwqvxb936j3q5hf23i0 1146832 1146830 2022-07-23T15:52:35Z Akkashka 14326 /* Ауыл хуалығы, һунарсылыҡ һәм балыҡсылыҡ */ wikitext text/x-wiki {{Объект Всемирного наследия |RusName = Чаталһөйүк неолитик торағы |Name = Neolithic Site of Çatalhöyük |Image = CatalHoyukSouthArea.JPG |imagecaption = көньяҡ өлөшөндә ҡаҙыныуҙар |State Party = [[Төркиә]] |Type = Мәҙәни |Criteria = ii, iv |ID = 1405 |Link = http://whc.unesco.org/en/list/1405 |Region = Европа һәм Төньяҡ Америка/Яҡын Көнсығыш, [[Гамирк]] |Coordinates = |Year = 2012 |Session = 36 |Extension = |Danger = |lat_dir = N |lat_deg = 37 |lat_min = 40 |lat_sec = 01.2 |lon_dir = E |lon_deg = 32 |lon_min = 49 |lon_sec = 39.8 |region = TR |CoordAddon = type:landmark_region:TR |регион ПозКарты = Төркиә }}  '''Чаталһөйүк''' йәки '''Чаталгөйүк''' (иҫке яҙмала), дөрөҫөрге '''Чаталһөйүк''' ([[Турецкий язык|тур.]] халыҡ-ара фонетик алфавит: [tʃaˈtal.højyk], һүҙмә-һүҙ «Сәнске-уба» — [[Конья (ил)|Конья]] провинцияһындағы (көньяҡ [[Анатолия]]) [[неолит]] һәм [[энеолит]] осорона ҡараған ҙур тораҡ. Иң ҙур, иң яҡшы һаҡланған һәм ҙур неолитик ауыл булып тора. Иң боронғо табылған мәҙәни ҡатламдар б. э. т. 7400 й. ҡарай. Торама б. э. т. 5600 йылға тиклем булған. [[Бронзовый век|Бронза быуаты]] башланғанға тиклем халҡы ауылды ташлап киткән. Торама [[Хасандаг]] вулканының ике үркәсле түбәһенән 140 км алыҫлыҡта урынлашҡан булған. Тораманың көнсығыш өлөшө тигеҙлек өҫтөнән 20 м өҫтәрәк ҡалҡыулыҡ барлыҡҡа килтерә. Ауылдан көнбайышҡа табан бәләкәйерәк ҙурлыҡтағы тағы бер торама булған, ә унан көнсығышҡа табан бер нисә йөҙ метр алыҫлыҡта [[Армения|әрмән]] һәм [[Византия|византий]] осоро ауылы табылған Чаталһөйүк ике айырым ҡурғандан: б. э. т. яҡынса 7100-5900 йй. менән билдәләнгән Көнсығыш ҡурғандан һәм б. э. т. яҡынса 6000-5600 йылдар менән билдәләнгән Көнбайыш ҡурғандан (калибрланған даталар) тора<ref>[https://www.smithsonianmag.com/science-nature/ancient-proteins-unwashed-dishes-reveal-diets-lost-civilization-180970481/ Ancient Proteins From Unwashed Dishes Reveal the Diets of a Lost Civilization]</ref>. == География == Чаталһөйүк («сәнске күренешендәге ҡалҡыулыҡ») хәҙерге Көчөккәй ауылынан көньяҡҡа 3 км һәм Конья ҡалаһынан көньяҡ-көнсығышҡа табан 40 км алыҫлыҡта Гамиркала урынлашҡан. Тимер юл бәйләнеше булған иң яҡын ҙур ҡала - Чумра (тораманан көньяҡҡа 17 км алыҫлыҡта). Яһалма ҡалҡыулыҡ, мең йыл буйына иҫке йорттар өҫтөнән яңы биналар төҙөү юлы менән барлыҡҡа килгән. Торама үҙен уратып алған Икония тигеҙлеге араһында айырылып тора, ул ике убанан: көнсығышта иң боронғо һәм иң ҙур һәм көнбайышта баҡыр быуаты торамаларынан (Көсөкһөйүл - «бәләкәй уба») тора<ref name=":0">{{Книга|автор = Ian Hodder|заглавие = Çatalhöyük. The Leopard's Tale – Revealing the Mysteries of Turkey's ancient 'town'|ответственный = |издание = |место = |издательство = Thames & Hudson|год = 2006|страницы = |страниц = |isbn = 0-500-05141-0}}</ref>. Археологтар, торамала 3-10 мең кеше йәшәгән, ә йорттар һаны 2 меңгә еткән, тип иҫәпләй. Гамиркалағы Конья яйлаһы плейстоцен осорондағы ҡороған күлдең төбө булып тора, диңгеҙ кимәленән 1 мең метр самаһы бейеклектә урынлашҡан. Боронғо күлгә ҡойған йылғалар елпеүесте хәтерләткән дельталар барлыҡҡа килтергән. Дельталар араһында иң ҙуры, Чаршамба йылғаһы буйында, Чаталһөйүк урынлашҡан булған. Чаршамба тәүҙә ике ҡалҡыулыҡ араһынан аҡҡан һәм ҡоро климат шарттарында ауыл халҡын сөсө һыу менән тәьмин иткән<ref name=":3">{{Книга|автор = Trevor Watkins.|заглавие = From Foragers to Complex Societies in Southwest Asia", kapitel 6 i The Human Past: World Prehistory & the Development of Human Societies|ответственный = |издание = |место = |издательство = Thames & Hudson|год = 2005|страницы = |страниц = |isbn = 978-0-500-28531-2}}</ref>. == Археология == [[Файл:Çatalhöyük after the first excavations by James Mellaart and his team..jpg|thumb|340x340px|Меллаарт ҡаҙылмаларынан һуң Чаталһөйүк күренеше]] [[Файл:Catal Hüyük 10.JPG|thumb|340x340px|Ҡаҙылмаларҙың хәҙерге күренеше]] [[Файл:Çatalhöyük kazı alanı çatısı.JPG|thumb|340x340px|Ҡаҙылмаларҙың күренеше]] Урындағы халыҡ Чаталһөйүкте ҡайһы ер хөрәфәттәр менән бәйле мал көтөү урыны итеп файҙаланған<ref name=":0" />. 1958 йылдың 10 ноябрендә Анкаралағы Британия археология институтынан өс тикшеренеүсе Дэвид Френч, Алан Холл һәм Джеймс Меллаарт Конья яйлаһына иртә тарих торлаҡтарын эҙләү барышында Конья яйлаһында убаны шәйләгән<ref name="balter127" />. Шул уҡ көндө өс керамика һәм обсидиан эшләнмәһе табыла, убаның неолит осороноң бик ҙур табышы булыуы асыҡлана. Меллаарт 1961 йылға тиклем Хаджилар ҡаҙыу эштәрендә мәшғүл булған, ҡатыны һәм төрөк төркөмө менән кире ҡайтҡас, улар 1965 йылға тиклем дауам иткән ҙур ҡаҙыу эштәрен башлаған<ref name=gard>{{книга |год=2006 |заглавие=Gardner's Art Through the Ages: The Western Perspective: Volume 1 |издание=Twelfth |издательство={{Нп3|Cengage|Wadsworth Publishing|en|Cengage}} |место=Belmont, California |isbn=0-495-00479-0 |страницы=12—4 |ref=Kleiner |язык=en |автор=Kleiner, Fred S.; Mamiya, Christin J.}}</ref>. Джеймс Меллаарт етәкселегендә Чаталһөйүктә Дания Милли музейынан дат палеоботанигы Ганс Хелбаек та эшләгән<ref name="balter127" />. Хелбаек күп кенә өй бойҙайы (бер бөртөклө һәм ике бөртөклө), арпа һәм борсаҡ тапҡан<ref>{{Статья|автор = Hans Helbæk|заглавие = First Impressions of the Catal Huyuk Plant Husbandry|издание = Anatolian Studies|тип = |год = 1964|номер = 14|страницы = 121—123|issn = }}</ref>. Усаҡ һәм шлак табылдыҡтары Чаталһөйүк халҡы донъяла тәүгеләрҙән булып мәғдәндәндән баҡыр иретергә өйрәнде, тигән фараз яһарға мөмкинлек биргән<ref>''MiljanaRadivojević'' et al.[http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440317301024#! Repealing the Çatalhöyük extractive metallurgy: The green, the fire and the ‘slag’] // Journal of Archaeological Science. Available online 15 August 2017</ref><ref>[https://www.eurekalert.org/pub_releases/2017-08/uoc-mo8081117.php Mystery of 8,500-year-old copper-making event revealed through materials science], 15-AUG-2017</ref><ref>[http://www.urkommunismus.de/catalhueyuek_en.html Bernhard Brosius. From Çayönü to Çatalhöyük. Inprekorr, 400/401, 24 — 29, 2005.]</ref>. Артефакттарҙы ҡабаттан тикшереү ошондай артефакттарҙың береһе - йәшел төҫтәге баҡыр ингән өлөшләтә яндырылған баҡыр өйөмө, моғайын, йәшел пигмент менән буялған кешеләрҙең һөйәктәрен кремациялау барышында, утҡа осраҡлы ғына эләккәндер. Чаталһөйүктән алынған баҡыр әйберҙәрҙең изотоп анализы өлөшләтә яндырылған йәшел минерал өлгөһөнә оҡшашлығын күрһәтмәгән<ref>[http://xn--c1acc6aafa1c.xn--p1ai/?page_id=28272 Выплавка меди в Чатал-Хююке 8,5 тыс. лет назад не подтвердилась]</ref>. Был урын бик үҙенсәлекле һәм донъяла иң билдәлеләрҙең береһе булып сыҡты. Меллаарт ҡаҙыныу эштәренә Дорак менән ғауға фонында килгән. Төркиә властары археологты табышты урлауҙа һәм сығарыуҙа ғәйепләгән. Меллаарт иһә, йәш ҡатын Төркиәнең төньяғындағы Дорак ауылының дүрт ҡәберендә табылған «антиквариат»ты баһалауын һорауын әйткән. Меллаарт ҡайһы бер табылдыҡтарҙың һүрәтен төшөргән. Һуңынан һүрәттәр 1959 йылда, Төркиә властары иғтибарын йәлеп итеп, The Illustrated London News гәзитендә баҫылып сыҡҡан һәм археолог, йәнәһе, табышты урлаған тигән һығымтаға килтергән. Әммә йәш ҡатынды һәм урланған әйберҙәрҙе эҙләү һөҙөмтә бирмәй, 1965 йылда Төркиәнең боронғолоҡтар департаменты Меллаартҡа ҡаҙыу эштәренә рөхсәтте ғәмәлдән сығара<ref name="balter127" /><ref>{{Cite web|url = http://pda.euromag.ru/great_britain/24708.html|title = Наследник Шлимана|author = Анастасия Тарасова|date = |publisher = }}</ref>. 1993 йылда Иэн Ходдер етәкселегендә яңы археологтар төркөмө тикшеренеүҙәрҙе тергеҙә һәм әлеге ваҡытта һәр йәй дауам итә. Яңы ҡаҙылмаларҙа микроморфологик анализ ҡулланыла, был осраҡта археологтар тулыраҡ мәғлүмәт алыу өсөн микроскоптар файҙалана. Иэн Ходдер төркөмө ҡаҙыу эштәренә бик ентекле ҡарай. Меллаарт төркөмө 200-ҙән ашыу бинаны 4 йыл эсендә ҡаҙып бөтһә, әлеге төркөм тәүге бер нисә йылда йыл һайын бер йәки ике бинаны ғына ҡаҙып сығарған<ref name=":4">{{Статья|автор = Michael Balter |заглавие = The First Cities: Why Settle Down? The Mystery of Communities |издание = Science |тип = |год = 1998 |номер = 5393 |страницы = |issn = |язык = en }}</ref> 2006 йылғы миҙгелдә халыҡ-ара һәм дисциплина-ара ҡаҙыу эштәрендә 230 кеше ҡатнашты, был донъялағы шуға оҡшаш сараларҙың иң ҙурҙарының береһе булды<ref>{{Cite news|title = Recond number of experts to take part in Catalhoyuk excavations|author = |url = |work = Turkish Daily News|date = 2006}}</ref>. Археологик ҡаҙылмаларҙы финанслау өсөн Иэн Ходдер бағыусы компанияларҙың (Boeing, Fiat, British Airways, Shell) хеҙмәттәре менән файҙалана, шулай уҡ археологик экспедицияларҙа урындағы халыҡ ҡатнаша. === Датаһы һәм размеры === Төрлө сығанаҡтар ауылға нигеҙ һалыныуҙың төрлө даталары тураһында һөйләй. Меллаарт тикшергән ҡатламдар уларға б. э. т. 6250 йылдан б. э. т. 5400 йылға тиклем датаһы менән билдәләнә<ref name=":1">{{Книга|автор = Christoffer Edens|заглавие = Çatal Hüyük, The Story of Archaeology|ответственный = |издание = |место = London|издательство = Phoenix Illustrated|год = 1997|страницы = |страниц = |isbn = 1-85799-934-7}}</ref>. Иэн Ходдер билдәләүенсә, 18 археологик ҡатлам тикшеренеүҙәре буйынса, был торама 1400 йыл (б. э. т. 7000 йыл һәм б. э. т. 6000 йыл араһында) дауамында булдырылған<ref name=":0" /><ref name=":6">{{Статья|автор = Ian Hodder |заглавие = Women and Men at Çatalhöyük |издание =[[Scientific American]] |тип = |год = 2004 |номер = 1 |страницы = 67—73 |issn = |язык = en |издательство = [[Springer Nature]] }}</ref>. Һуңғы мәғлүмәттәр буйынса, дата б. э. т. 7400 йылдан б. э. т. 5600 йылға тиклем күрһәтелә.<ref name=":2">{{Статья|автор = T. Carter & M. S. Shackley|заглавие = Sourcing obsidian from neolithic Çatalhöyük (Turkey) using energy dispersive X-ray fluorescence|издание = Archaeometry|тип = |год = 2007|номер = 49 (3)|страницы = :437—454.|issn = }}</ref> Төрлө сығанаҡтарҙа Чаталһөйүктең дәүмәле төрлөсә атала, улар 32 акрҙан (12,96 гектар) һәм 13,5 гектарҙан алып<ref name=":0" /> до 20 га<ref name=":1" /> 20 гектарға тиклем<ref name=":2" />. Был Чаталһөйүктең ҙур ауыл булыуы хаҡында һөйләй, барлыҡ территорияның 5 % ғына ҡаҙылған тигән һүҙ<ref name=":5">{{Статья|автор = Ian Hodder |заглавие = This old house |издание =[[Natural History (журнал)|Natural History]] |тип = |год = 2006 |номер = |страницы = |issn = |язык = en |издательство = [[Американский музей естественной истории|American Museum of Natural History]] }}</ref>. == Ҡоролмалар һәм артефакттар == [[Файл:MUFT - Catal Höyük Modell.jpg|мини|340x340пкс|[[Веймар]] музейынан Чаталһөйүк моделе]] [[Файл:Catal Hüyük Restoration B.jpg|thumb|454x454px|Чаталһөйүктәге өйҙөң реконструкцияһы. Ҡыйығындағы тишеге һәм баҫҡысы күренә.]] [[Файл:Catal Hüyük Restauration.JPG|thumb|453x453px|Чаталһөйүктәге өйҙөң реконструкцияһы. Түбәнге платформалары һәм ҙур булмаған келәт күренә.]] Чаталһөйүк ҡалҡыулығын халыҡ быуаттар дауамында иҫке йорттар өҫтөндә яңы йорттар төҙөү юлы менән барлыҡҡа килтергән. Был әлеге ваҡытта 17 метр бейеклегендәге археологик ҡатламды тәшкил итә. Өйҙәр бик яҡын торғанға, улар араһынан үтеп йөрөү мөмкинлеге лә булмай. Шулай уҡ йорттарҙың ишектәре булмаған, күп осраҡта инеү урыны ҡыйыҡтан һалынған, унда йорттарҙың эске яғынан да, тышҡы яғынан да баҫҡыстар һалынған, шуға күрә «ҡала хәрәкәте», күрәһең, бина ҡыйыҡтарынан үткән<ref name=":3" />. Инеү урыны шулай уҡ саф һауа үтеп инеү, торбалары булмаған асыҡ усаҡтарҙан төтөн сығарыу өсөн берҙән-бер елләтеү уйымы булды. Чаталһөйүккә оҡшаш хәҙерге ҡасабалар - төньяҡ Америка индейҙарының пуэблоһы һәм Көнбайыш Африкалағы Мали догондары ҡасабалары<ref name=":0" />. Өйҙәр араһындағы ҡайһы бер урындарҙа асыҡ майҙандар ҙа булған. Улар кухнянан сығарылған ҡалдыҡ сүплектәре кеүек сығыш яһаған. Уларҙа хайуан һәм үҫемлек ҡалдыҡтары, балсыҡ һауыт-һаба, статуэткалар, муйынсаҡтар табылған. Күп кенә табылдыҡтар кеше бүлендектәре булараҡ һәм ундай урындар бәҙрәф тип аңлатыла. Халыҡ күпләп йәшәгән торамала кеше бүлендектәре һәм органик ҡалдыҡтар, моғайын, һаҫыҡ еҫ сығанағы булараҡ та, халыҡ һаулығына ҙур хәүеф тыуҙырғандыр<ref name=":0" />. === Өйҙәрҙең биҙәлеше === Йорттар, тотоп тороусы ағас түшәм өрлөктәренән башҡа, башлыса балсыҡтан (сей сырцовый кирбестән) эшләнгән. Археологтар әйтеүенсә, йорттоң хеҙмәт итеү ваҡыты 70 йыл самаһы булған. Йыл һайын балсыҡтың яңы ҡатламын һыларға кәрәк булған. Түбәһе һәм стеналары шымартылған алебастр менән ҡапланған булған. Көньяҡта урынлашҡан мейес һәм урындағы кухня хеҙмәтен үтәгән ҡыйыҡтағы тишек менән бер рәттән, ҡағиҙә булараҡ, стенала бәләкәй генә бер бүлмәгә алып барған уйым булған. Бындай бүлмә келәт сифатында файҙаланылған. Йорттоң дөйөм майҙаны 23 м² тәшкил иткән, әммә 11-ҙән 48 м² тиклем булған. Шул уҡ ваҡытта ҙур йорттарҙың стеналары матур итеп биҙәлгән. Уларҙың кемгә тәғәйенләнеше билдәһеҙ ҡала<ref name="gard" />. Өйҙәр бер генә ҡатлы булған. Төп бүлмәлә мейес менән каминға өҫтәп эскәмйәләр, тәпәш платформалар, аш-һыу һаҡлау өсөн һауыттар булған<ref name=":1" />. Һәр йорт 5-10 кеше өсөн хеҙмәт иткән, әммә 8-ҙән ашыу карауаты булған бер йорт та юҡ<ref name=":5" />. Йорттар шулай уҡ «ҡәбер» итеп файҙаланылған: уларҙың күбеһендә ҡәбер табылған. Өйҙәрҙең береһендә 68 кеше ерләнгән. Мәйеттәрҙе иҙән аҫтына, йышыраҡ усаҡ һәм башҡа эске ҡалҡыулыҡтар аҫтына, бүләктәре: аҫыл һәм ярым аҫыл таштар, ҡорал, туҡымалар, ағас һауыттар менән бергә ерләгәндәр<ref>{{книга |автор = James Mellart |заглавие = Çatal Hüyük: A Neolithic Town of Anatolia |место = New York |издательство = McGraw-Hill Book Company |год = 1967 |страницы = 60 ff }}</ref>. Бындай тәжрибә XX быуатҡа тиклем полинезияның Тикопиа утрауында күҙәтелгән<ref name=":4" />. Мәрхүмдәрҙең кәүҙәләрен ентекле итеп биләгәндәр һәм йыш ҡына үрелгән кәрзиндәргә һалғандар йәки ҡамыш маттар менән урағандар. Һөлдә йыш ҡына өлөштәргә бүленгәнлектән, ерләр алдынан мәйетте оҙаҡҡа асыҡ һауала тотҡандар, һуңынан һөйәктәрен генә ерләгәндәрҙер, тип фаразлайҙар. Ҡайһы берҙә баш һөйәктәрен, ниндәйҙер йолала файҙаланыу өсөндөр, айырғандар, һәм уларҙы тораманың башҡа урындарында тапҡандар. Йорттарҙың өстән бер өлөшөндә үгеҙ башы скульптуралары менән биҙәлгән, һәм башҡаларға ҡарағанда матурыраҡ. Был бүлмәләрҙе Джеймс Меллаарт «изге урын» (святилища) тип фаразлаған. Меллаарт төркөмө убаның көньяҡ-көнбайыш өлөшөндәге ҙур булмаған участканы ҡаҙған ып алған, һәм «изге урындың» күп булыуы сәбәпле, Мелаарт был биләмәләрҙең был өлөшө ҡанбабалар (жреческий) урынына оҡшаған тип иҫәпләгән. Б. э. т. 6200 йыл тип билдәләнгән «изге урындың» стеналарында үгеҙ баш һөйәктәре артында дүрт кешенең баш һөйәге табылған. Иэн Ходдер төркөмө көнсығыш ҡалҡыулығында төрлө урынды ҡаҙған һәм шулай уҡ бер нисә «изге урын» тапҡан. Ауылдың көньяҡ-көнбайыш өлөшө фәҡәт ҡанбабаларҙыҡы ғына булмаған. Шуға бәйле Меллаарт бер версия тәҡдим иткән: уға ярашлы, йорттар «ябай» һәм «изге» йорттарға бүленә. Яңы анализ был йорттарҙың ике төрө араһында айырымлау һыҙаты булыуын күрһәтте. Бынан тыш, микроморфологик анализ «изге урындарҙа» көнкүреш эшмәкәрлеге алып барылыуын раҫлай<ref name="balter127" />. Шулай итеп, был йорттар изге йорт булмаған. === Артефакттар һәм биҙәүестәр === [[Файл:Museum of Anatolian Civilizations002.jpg|thumb|403x403px|Анатолия цивилизациялары музейында «изге урын» реконструкцияһы.]] [[Файл:Neolithic mirrors of obsidian excavated by James Mellaart and his team in Çatalhöyük..jpg|thumb|403x403px|Обсидиандан эшләнгән көҙгөләр]] Чаталһөйүк күләмле предметтары һәм биҙәүестәре менән дан тота. Был төҙөлгән стеналарҙа фрескалар осраған тәүге урындарҙың береһе (Ласко мәмерйәһендәге тәбиғи стеналарҙа төшөрөлгән биҙәктәр). Тәүге фрескалар табылған икенсе урын - б. э. т. 9 мең йыл элек Сүриәләге Жәл-әл-Мугһара<ref>{{Статья|автор = Roger Highfield|заглавие = Oldest' wall painting looks like modern art|издание = Telegraph.co.uk|тип = |год = 2007|номер = |страницы = |issn = }}</ref> Фресстарҙың ҡайһы берҙәре геометрик биҙәктәрҙе һүрәтләй, шул уҡ ваҡытта башҡа һынлы күренештәр: зубрҙарға йәки боландарға һунар итеү, ир-егеттәрҙең фаллосы, әлеге ваҡытта юҡҡа сыҡҡан эре тояҡлыларҙың һүрәттәре. «Изге урында»ғы фрескаларҙың береһен бер нисә рәт фигуранан торған йорт һүрәте булараҡ аңлатырға мөмкин. Картина уртаһындағы һүрәт Чаталһөйүктән күҙәтергә мөмкин булған һүнгән Хәсәндаг янартауының ике башлы түбәһе булараҡ аңлатыла<ref>{{Статья|автор = Aisling Irwin|заглавие = Turkish wall painting 'is first news story'|издание = Telegraph.co.uk|тип = |год = 1997|номер = 28. july|страницы = |issn = }}</ref>. Был рәсемде тарихта тәүге пейзаж һынлы сәнғәте йәки картография өлгөһө тип баһалайҙар<ref name="gard" />, ә башҡа тикшеренеүселәр унда геометрик орнамент ҡына күрә<ref name=":7">[http://www.dspace.cam.ac.uk/handle/1810/195777 A bird’s eye view — of a leopard’s spots. The Çatalhöyük ‘map’ and the development of cartographic representation in prehistory.] ''Anatolian Studies'' 56, 2006, pp. 1-16. Published by The British Institute of Archaeology at Ankara</ref>. Икенсе фреска бөгөлгән предметты, бәлки, йәйә тотоп эшләп йөрөгән (бейегән) кешене күрһәтә. Кеше леопард тиреһенән тегелгән янбаш бәйләмесе кейгән. Йыртҡыс ҡоштарҙы - ҡоҙғондарҙы — һүрәтләгән фрескалар бар. Йыртҡыстар эргәһендә башһыҙ кешеләр күрһәтелгән һүрәттәр ҙә осрай. Рельефтарҙа ҙур бесәйҙәр (моғайын, леопардтар һәм парлап эшләнгән) төшөрөлгән. Үгеҙ башы скульптуралары үҙенсәлекле, улар йә стенаға, йә тәпәш платформаларға нығытылған, ҡайһы бер үгеҙ башынан башлап тотош рәт баштар теҙелгән. Мәрмәр, көрән һәм зәңгәр эзбизташ, кальцит, балсыҡлы һәүерташ, базальт, алебастр һәм балсыҡтан эшләнгән ҡатын-ҡыҙ һындары табылған. Табыштар араһында иң билдәлеһе ҡулына ҡорал тотҡан ике ҙур бесәйгә ултырып ял итеүсе 16,5 см бейеклектәге яндырылған балсыҡтан эшләнгән йыуан ҡатын статуэткаһы айырылып тора. Был һынташ Венера Виллендорфская һынына оөшаған. Ҡайһы бер ғалимдар ике бесәйҙе арыҫландар тип<ref name=":1" />, ә башҡалары [[леопард]]тар тип һанай<ref name=":6" />. Күп кенә ғалимдар статуэтка бәпесләргә тейешле ҡатын-ҡыҙҙы һынландыра, тигән версия тәҡдим индерә<ref name=":1" />. Табылған фигуралар араһында ултырып торған ҡатын-ҡыҙ һыны иң ҡатмарлыһы. Ябайыраҡтары араһында арҡаһы тишекле ҡатын-ҡыҙ һындары осрай, шул уйымға иген дә һалыныуы ихтимал Чатал-Хююк керамикаға тиклемге неолит һәм керамик неолит араһындағы күсеү осорон күрһәтә. Иҫке ҡатламдарҙа археологтар керамика тапмай, ләкин көршәктәр б. э. т. 7050 йылдан алып б. э. т. 6800 й. тиклем аралыҡта бөтә ерҙә лә күренә башлай. Моғайын, тәүҙә улар һаҡлау өсөн һәм шунан һуң ғына (б. э. т. 6500 - 6400 йылдар тирәһе) аҙыҡ әҙерләү өсөн ҡулланылғандыр. Иң йәш ҡатламдарҙа ябай геометрик биҙәкле көршәктәр булған, ә Көсөкһөйүк көршәктәрендә ҡатмарлыраҡ геометрик биҙәктәре бар. Обсидиан әйберҙәр табылды, уларҙың ҡайһы берҙәре тигеҙ итеп шымартылған, был археологтарға уларҙың ябай көҙгө сифатында файҙаланылыуын күҙалларға мөмкинлек бирҙе. Шулай итеп, Чаталһөйүк беренсе «көҙгө етештереүсе» булған. Табылған башҡа обсидиан киҫәктәрен, бысаҡ, уҡ башағы һәм һөңгө остары сифатында ҡулланырлыҡ итеп, эшкәртелгән. Шулай уҡ саҡматаш файҙаланылған: тотҡаһы һырлы һөйәктән яһалған ике саҡматаш бысаҡ табылған. Урындағы община тау эшендә махсуслашҡан һәм таштан эшләнмәләр әҙерләү мәҙәниәтен әүҙем үҫтергән, тип фаразларға мөмкин. Бынан тыш, туҡыма киҫәктәре<ref>[https://naked-science.ru/article/history/tekstil-iz-chatal-hyuyuka-prolil-svet-na-to Unearthed textiles from Stone Age settlement reveals history of clothes making</ref>, ағас сынаяҡтар, таштан, һөйәктән һәм балсыҡтан муйынсаҡтар, шулай уҡ кәрзиндәр һәм керамзит табылған, улар тик иҫке ҡатламдарҙа ғына табыла (ризыҡ әҙерләү өсөн ҡулланылған)<ref>{{Cite web|url = http://www.catalhoyuk.com/blog/2006/06/back-to-clay-balls.html|title = Back to clay balls|author = Sonya Atalay|date = 2006-06-25|publisher = |accessdate = 2015-01-03|archiveurl = https://web.archive.org/web/20150923200827/http://www.catalhoyuk.com/blog/2006/06/back-to-clay-balls.html|archivedate = 2015-09-23|deadlink = yes}}</ref>. == Ауыл хуалығы, һунарсылыҡ һәм балыҡсылыҡ == Чаталһөйүктә бик күп үҫемлек эҙҙәре табылған, ә ҡайһы бер археологтар, өйрәнелгән үҫемлектәр аҙыҡ рационының төп өлөшөн тәшкил иткән тигән фекерҙә. Башлыса иген ике орлоҡло бойҙай, шулай уҡ бер бөртөклө бойҙай, борсаҡ, ябай борсаҡ, татлы борсаҡ, яҫмыҡ үҫтерелгән. Бынан тыш, миндаль, имән сәтләүеге, фисташка кеүек ҡырағай үҫемлектәрҙең емештәре табылған. Археоботаниктарҙың бер өлөшө, Чаталһөйүк халҡы ауылдан 10 саҡрым алыҫлыҡта урынлашҡан баҫыуҙарҙы файҙаланған, тип иҫәпләй<ref name=":0" />. Хайуандар араһында һарыҡтар, һыйыр малы, кәзә, йылҡы һәм эттәр йыш табыла. Һарыҡ менән кәзә ҡулға эйәләштерелгән була, шул уҡ ваҡытта эре мөгөҙлө мал, аттар ҙа ҡырағай булған, уларға ла, сусҡа менән боланға һунар иткән кеүек, һунар иткәндәр. Һунарға өҫтәп, халыҡ балыҡ тотҡан һәм ҡош йомортҡаһы йыйған. Кесе Декстер Перкинс, Меллаарт етәкселегендәге экспедицияла фауна буйынса эксперт, тәүҙә һыйыр малы һәм эттәр генә эйәлштерелгән, тигән һығымтаға килде. Был осраҡта Чаталһөйүк менән Анатолия эре мөгөҙлө малды ҡулға эйәләштереү буйынса иң иртә үҙәккә әйләнә. Перкинс фекеренсә, боронғо ҡатламдарҙа бер ниндәй ҙә ҡырағай мал юҡ, ә улар ҡулға эйәләштерелгән хайуандар булған ти<ref>{{Статья|автор = Dexter Perkins Jr. |заглавие = Fauna of Çatal Hüyük: Evidence for Early Cattle Domestication in Anatolia |издание = Science |тип = |год = 1969 |номер = 164(3876) |страницы = 177—179 |issn = |язык = en }}</ref>. Перкинстың һығымталарын хәҙерге ваҡытта фауна буйынса белгестәр Луиза Мартин һәм Нерисса Рассел яңынан ҡарай, улар эре мөгөҙлө мал ауыл барлыҡҡа килгәндән алып ҡырағай булған тип иҫәпләй<ref name="balter127" />. Был Джеймс Меллаарттың башланғыс фараздарына ҡаршы килә. Әммә был мәсьәлә әле булһа бәхәсле һәм уны хәл итеү беркетелмәгән Һуңғы углерод анализы күрһәтеүенсә, эре мөгөҙлө мал Чатал-Хюка халҡы өсөн төп аҡһым сығанағы булмаған<ref>{{Статья|автор = M. P. Richards, J. A. Pearson, T. I. Molleson, Nerissa Russell og Louise Martin |заглавие = Stable Isotope Evidence of Diet at Neolithic Çatalhöyük, Turkey" |издание ={{Нп3|Journal of Archaeological Science}} |тип = |год = 2003 |номер = 30(1) |страницы = 67—76 |issn = |язык = en |издательство = [[Elsevier]] }}</ref>. Әммә был мәсьәлә әле булһа бәхәсле һәм ул хәл ителмәгән. Көнбайыш ҡурғандан б. э. т. 5900 - 5800 йылдарҙа (калибрацияланған дата) менән билдәләнгән көршәк ватыҡтарында арпа, бойҙай, борсаҡ һәм аныҡ кәзә рәүешендәге борсаҡ (бүздәк), һыйыр, һарыҡ һәм кәзәләрҙең ҡан һәм һөтө табылған. Арпа эндоспермы асыҡланған (һыра ҡайнатыу өсөн ҡулланыла). Бер һауытта эремсек һыуы (сыворотка) ғына табылған, тимәк, Чаталһөйүк халҡы сыр йәки йогурт әҙерләгән<ref>[https://www.nature.com/articles/s41467-018-06335-6#article-info Ancient proteins from ceramic vessels at Çatalhöyük West reveal the hidden cuisine of early farmers], 2018</ref>. == Сауҙа == <!--Территория вокруг Чатал-Хююка была бедна ресурсами. Рядом добывали только глину, которая использовалась в качестве строительного материала, другое сырьё приносилось издалека. Примером может служить вулканическое стекло, [[обсидиан]], которое встречается в большом количестве в Чатал-Хююке. Археологи полагают, что жители держали под контролем добычу [[Каппадокия|каппадокийского]] обсидиана и это обстоятельство могло оказывать существенное влияние на экономику поселения. Некоторые учёные даже предполагают, что торговля обсидианом была главным источником доходов для города<ref>{{Книга|автор = Fernand Braudel|заглавие = The Mediterrannean in the Ancient World|ответственный = |издание = |место = |издательство = Allen Lane|год = 2001|страницы = |страниц = |isbn = }}</ref>. Однако каппадокийский обсидиан был найден в [[Левант|Южном Леванте]] и на берегу [[Евфрат]]а в местах с датировкой ещё до появления Чатал-Хююка, что даёт понять, что поселения восточнее не могли быть в зависимости от поставок обсидиана из Чатал-Хююка. С помощью [[Рентгенофлуоресцентный спектрометр|энергодисперсионной рентгенофлуоресцентной спектрометрии]] удалось узнать, что обсидиан в Чатал-Хююк попадал также из двух мест на юге [[Каппадокия|Каппадокии]], [[Гёллу-Даг]] и Ненци-Даг, что в 190 км к северо-востоку от города<ref name=":2" />. Балки из [[Сосна|сосны]] и [[можжевельник]]а, использовавшиеся жителями в своих домах, также проделывали долгий путь — они, возможно, были привезены с [[Таврские горы|Таврских гор]]. Кремень поставлялся из [[Сирия|Сирии]]. Обнаружены раковины моллюсков из [[Средиземное море|Средиземного]] и [[Красное море|Красного моря]]<ref name=":3" />. Продавали обсидиан жители Чатал-Хююка или нет, однако факт нахождения привезённых предметов позволяет предположить обмен товарами и торговлю на дальние расстояния. == Чаталһөйүктә йәмәғәт тормошо == [[Файл:Museum of Anatolian Civilizations008.jpg|thumb|401x401px|Балсыҡ мисәттәр]] О расслоении в обществе Чатал-Хююка раскопки не дают ответа, все дома не сильно отличались по размеру. Кроме того, не был найден ни один дом-мастерская<ref name=":8">{{Статья|автор = Anne Marie Carstens|заглавие = Çatalhöyük|издание = SFINX|тип = |год = 2006|номер = 2|страницы = |issn = }}</ref>. Также не обнаружены общественные площади и административные здания<ref name=":5" />. Таким образом, очень вероятно, что поселение не имело централизованного управления. Отсутствие мастерских даёт предположение, что Чатал-Хююк не был городом в полном смысле этого слова, а скорее разросшейся деревней<ref name=":4" />. Ранее археологи считали, что в Чатал-Хююке было [[Матриархат|матриархальное]] общество. При современных раскопках учёные хотели определить разницу в образе жизни мужчин и женщин поселения, однако никаких отличий найдено не было. Внутри помещения были покрыты слоем [[Сажа|сажи]] из печи и камина. При вдыхании сажа попадает в лёгкие, таким образом её можно обнаружить на рёбрах погребённых жителей. Был проведён анализ рёбер двух полов, однако он показал, что количество сажи у женщин не отличается от количества сажи у мужчин. Таким образом, женщины не проводили больше времени в помещении, чем мужчины. [[Изотопный анализ]] костей не дал результата о разнице в диете двух полов. Помимо этого, расположение могил никак не связано с половой принадлежностью. Женщины и мужчины, по-видимому, имели одинаковый статус в обществе<ref name="Stavrianos">{{книга |ссылка=https://books.google.com/books?id=MKhe6qNva10C&q=paleolithic+society&dq=paleolithic+society&pgis=1 |заглавие=A Global History from Prehistory to the Present |место=New Jersey, USA |издательство=[[Prentice Hall]] |год=1991 |isbn=0133570053 |язык=en |автор=Leften Stavros Stavrianos}} [https://books.google.com/books?id=MKhe6qNva10C&q=paleolithic+society&dq=paleolithic+society&pgis=1 Pages 9-13]</ref><ref name="Gutrie">{{книга |ссылка=https://books.google.com/books?id=3u6JNwMyMCEC&printsec=frontcover#PPA420,M1 |заглавие=The Nature of Paleolithic art |место=Chicago |издательство=[[University of Chicago Press]] |год=2005 |isbn=0226311260 |язык=und |автор=R Dale Gutrie}} [https://books.google.com/books?id=3u6JNwMyMCEC&printsec=frontcover#PPA420,M1 Page 420—422]</ref><ref name="Fielder">{{cite web|last=Fielder|first=Christine|title=Sexual Paradox:Culture|work=Sexual Paradox: Complementarity, Reproductive Conflict and Human Emergence|publisher=Christine Fielder and Chris King|date=2004|url=http://www.dhushara.com/paradoxhtm/culture.htm|archiveurl=https://www.webcitation.org/65LJmRKwc?url=http://www.dhushara.com/paradoxhtm/culture.htm|archivedate=2012-02-10|accessdate=2009-04-15|deadlink=no}}</ref><ref name="MuseumofAntiquites">[http://museums.ncl.ac.uk/flint/miscon.html Museum of Antiquites web site] {{Wayback|url=http://museums.ncl.ac.uk/flint/miscon.html |date=20071121095952 }} (accessed February 13, 2008).</ref>. В художественных объектах имеются некоторые различия: на фресках в основном изображены мужчины, в то время как на статуэтках — женщины. [[Ходдер, Иэн|Иэн Ходдер]] утверждает, что археологические останки не дают свидетельств в пользу наличия в Чатал-Хююке [[матриархат]]а или [[патриархат]]а<ref name=":6" />. В молодых слоях были найдены глиняные печати. Не совсем ясно, для чего они предназначались, возможно это отметка собственности на объекты. Если это так, то предположения о наличии частной собственности имеют под собой почву<ref name=":0" />. Хотя дома близко находились друг к другу, однако они не имели общих стен. Каждая семья, таким образом, была относительно независима от соседей и ремонтировала свой дом по своему желанию. В Чатал-Хююке не обнаружено следов войны или насилия. Возможно, это было мирное общество или город представлял из себя крепость. В город невозможно было попасть после того, как были убраны лестницы на внешнем ряду домов, так как не было непосредственного входа в город. Множество скульптур бычьих голов и статуэток тучных женщин заставляло археологов думать, что религиозная жизнь жителей была сосредоточена на поклонении культа быка и культа «[[Богиня-мать|Великой Матери]]»<ref name=":8" />. Найденные черепа были покрыты алебастром, моделируя лицо, и раскрашены [[Охра|охрой]]. Подобные обычаи известны у населения из неолитических поселений [[Средиземноморье|Средиземноморья]], в том числе из [[Иерихон]]а и Чаёню (Турция). Всё это может говорить о культе черепа в Чатал-Хююке. Поскольку тела лиц с высоким статусом хоронили отдельно от черепов, исследователи сопоставили количество подобных мужских и женских захоронений и обнаружили, что оно приблизительно одинаково<ref>{{cite news | url = http://www.turkishdailynews.com.tr/article.php?enewsid=93856 | title = A Journey to 9000 years ago | date = 2008-01-17 | accessdate = 2008-08-07 | last = Hodder | first = Ian | archivedate = 2008-05-23 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20080523122956/http://www.turkishdailynews.com.tr/article.php?enewsid=93856 }}</ref>. В связи с этим исследователи [[2000-е годы|2000-х годов]] предположили, что община не была ни патриархальной, ни матриархальной<ref name="balter127">{{книга |заглавие=The Goddess and the Bull |ссылка=https://archive.org/details/goddessbull0000balt |год=2005 |издательство=Free Press |место=New York |isbn=0-7432-4360-9 |страницы=[https://archive.org/details/goddessbull0000balt/page/127 127] |ref=Balter |язык=und |автор=Balter, Michael}}</ref>, и смысл изображения женских фигур был иным, нежели поклонение [[Богиня-мать|Богине-матери]]<ref name="hodder">{{cite web|last=Hodder|first=Ian|title=New finds and new interpretations at Çatalhöyük|work=Çatalhöyük 2005 Archive Report|publisher=Catalhoyuk Research Project, Institute of Archaeology|date=2005|url=http://www.catalhoyuk.com/archive_reports/2005/ar05_01.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090926041233/http://www.catalhoyuk.com/archive_reports/2005/ar05_01.html|archivedate=2009-09-26|accessdate=2009-04-15|deadlink=yes}}</ref>. [[Младенческая смертность]] была велика, так как детских могил найдено довольно много. Кости многих детей содержат признаки [[Анемия|анемии]], которая вероятно была из-за недоедания<ref name=":9">{{Статья|автор = Michael Balter |заглавие = A Long Season Puts Çatalhöyük in Context |издание = Science |тип = |год = 1997 |номер = 286(5441) |страницы = 890—891 |issn = |язык = en }}</ref>. Анализ зубов захороненных людей показал, что в могилах одного дома хоронили людей, не связанных биологическим родством<ref>{{Статья|автор = M. A. Pilloud & C. S. Larsen|заглавие = Official" and "practical" kin: Inferring social and community structure from dental phenotype at Neolithic Çatalhöyük, Turkey|издание = American Journal of Physical Anthropology|тип = |год = 2011|номер = 145|страницы = 519—530|issn = }}</ref>. --> == Әһәмиәте == <!--Из-за своего размера, архитектуры, фресок и рельефов Чатал-Хююк часто характеризуется как «археологическая сверхновая»<ref name=":10">{{Книга|автор = Peter K. A. Jensen|заглавие = Menneskets oprindelse og udvikling|ответственный = |издание = |место = |издательство = G.E.C. Gads forlag|год = 1996|страницы = |страниц = |isbn = 87-12-02987-4}}</ref>. Некоторые учёные ранее считали, что Чатал-Хююк являлся старейшим городом в мире, ранним земледельческим поселением и крупнейшим населённым пунктом своего времени. Однако, в настоящее время старейшим городом считается [[Иерихон]], а в [[Абу-Хурейра|Тель Абу-Хурейре]] на севере Сирии найдены самые старые следы зарождающегося сельского хозяйства<ref name=":10" />. В Центральной [[Малая Азия|Анатолии]] Чатал-Хююк также не является старейшим центром сельского хозяйства, так, в [[Ашиклы-Хююк]]е найдены следы культурных растений возрастом 8400 г. до н. э. Однако Меллаарт доказал своими раскопками, что [[Плодородный полумесяц]] ([[Левант]] и [[Месопотамия]]) не является единственным центром [[Неолитическая революция|неолитической революции]]. Прежде археологи даже не предполагали, что Анатолия могла бы быть плодородной почвой для возникновения сельских общин. Большинство исследователей убеждены, что сельское хозяйство пришло в Европу из Анатолии. Некоторые из них (как археолог [[Ренфрю, Колин|Колин Ренфрю]]) пошли дальше и заявляют, что [[индоевропейские языки]] распространялись совместно с экспансией сельского хозяйства, а индоевропейскую родину следует искать на [[Анатолийское плоскогорье|Анатолийском плоскогорье]], то есть в Чатал-Хююке<ref>{{Статья|автор = Michael Balter |заглавие = Search for the Indo-Europeans |издание = Science |тип = |год = 2004 |номер = 303 |страницы = 1323—1326 |issn = |язык = en }}</ref>. Данная теория ([[анатолийская гипотеза]]) позволяет считать Чатал-Хююк родиной населения, язык которого распространился на большую часть Европы и Азии. Американский писатель и [[Этноботаника|этноботаник]] [[Теренс Маккенна]] писал: «Заключение о том, что народы Африки с их культурами, уходящими корнями в далёкое прошлое, достигли Ближнего Востока и какое-то время процветали там, вполне логично, и избежать его трудно. [[Меллаарт, Джеймс|Меллаарта]] удивляет то, что Чатал-Хююк не оставил заметного влияния на последующие культуры в этом районе. Он отмечает, что „неолитические культуры Анатолии положили начало земледелию и животноводству, а также культу [[Богиня-мать|Богини-Матери]] — основе нашей цивилизации“»<ref>{{Книга|автор = Mellaart|заглавие = Earliest Civilizations|ответственный = |издание = |место = |издательство = |год = |страницы =77|страниц = |isbn = }}</ref>. Со всей справедливостью можно добавить: основе, многими пока что ещё отрицаемой"<ref>[http://rec.gerodot.ru/chatal/makkenna.htm Теренс Маккенна. Чатал-Хююк. Из книги «Пища богов. Поиск первоначального Древа познания»]</ref>. === Чаталһөйүк торама булараҡ === Пока непонятно, почему люди выбрали именно это место. Одна из теорий предполагает, что человек заселил данную местность в связи с ведением сельского хозяйства, однако находки в поселении [[Ашиклы-Хююк]] показывают, что большинство растений и животных не были одомашнены и что посёлок жил охотничье-собирательской культурой<ref name=":4" />. Некоторые археологи полагают, что выбор места был связан не с утилитарными причинами, а с предпочтениями людей. Также непонятно, почему люди оставили Чатал-Хююк. Некоторые археологи высказывали предположение о том, что шло стремительное сокращение поселений 8 тыс. лет назад из-за разрушения местной окружающей среды в результате чрезмерного использования древесины для строительства домов с известью. Однако данная теория опровергается находками в молодых слоях Чатал-Хююка — там такой метод строительства уже не применялся<ref name=":9" />. === Алиһә-әсә === [[Файл:Ankara Statue der Muttergöttin.JPG|thumb|403x403px|Статуэтка «Богини-матери»]] Статуэтки из Чатал-Хююка с тучными женщинами были интерпретированы [[Меллаарт, Джеймс|Джеймсом Меллаартом]] как изображения [[Богиня-мать|Богини-матери]] («Великая мать»). Так как многие находки подобных статуэток на просторах Европы ассоциировались с матриархальным строем, то и Чатал-Хююк стали считать матриархальным. Дальше всех пошла археолог [[Гимбутас, Мария|Мария Гимбутас]], она выдвинула теорию, что общество Чатал-Хююка было типично неолитическим («[[Старая Европа]]»): матристическое (с абсолютной властью женщины в семье), ориентированное на равенство<ref name=":6" />. Такое общество было уничтожено вторжением патриархальных, иерархическо-ориентированных, воинственных людей, которых [[Гимбутас, Мария|Гимбутас]] идентифицировала как представителей индоевропейской [[Курганная гипотеза|курганной культуры]]. --> == Палеогенетика == <!--У двух образцов (Ch51 и Ch54) из погребальной камеры (номер 6000) в пространстве 327 (седьмое тысячелетие до нашей эры) определены [[Гаплогруппа K (мтДНК)|митохондриальные гаплогруппы K1b1c и K2a11]]<ref>''Zuzana Hofmanova''. [https://publications.ub.uni-mainz.de/theses/volltexte/2017/100001355/pdf/100001355.pdf Palaeogenomic and Biostatistical Analysis of Ancient DNA Data from Mesolithic and Neolithic Skeletal Remains] {{Wayback|url=https://publications.ub.uni-mainz.de/theses/volltexte/2017/100001355/pdf/100001355.pdf |date=20170902183936 }}, 2016</ref>. Также в Чатал-Хююк были определены митохондриальные гаплогруппы [[Гаплогруппа N (мтДНК)|N]], K, K1a17, [[Гаплогруппа W (мтДНК)|W1c]], [[Гаплогруппа H (мтДНК)|H, H+73]], [[Гаплогруппа X (мтДНК)|X2b4]], [[Гаплогруппа U (мтДНК)|U, U3b, U5b2]]. На основе митохондриальных геномов выявили отсутствие родства по материнской линии между людьми, похороненными под полами домов в Чатал-Хююке<ref>''Maciej Chyleński'' et al. [https://www.mdpi.com/2073-4425/10/3/207 Ancient Mitochondrial Genomes Reveal the Absence of Maternal Kinship in the Burials of Çatalhöyük People and Their Genetic Affinities] // Genes 2019, 10(3), 20</ref>. У образца 1885 F.84 (6825—6635 лет до н. э.) определили митохондриальную гаплогруппу K1a и [[Гаплогруппа G2 (Y-ДНК)|Y-хромосомную гаплогруппу G2a2a1]], у образца 2033 F.84/86 (6690—6590 лет до н. э.) определили митохондриальную гаплогруппу H2a2a1d и [[Гаплогруппа H (Y-ДНК)|Y-хромосомную гаплогруппу H3a1]], у образца 2779 F.265 определили митохондриальную гаплогруппу H2a2a и [[Гаплогруппа C (Y-ДНК)|Y-хромосомную гаплогруппу C1a2]], у образца 5357 F.576 (7035—6680 лет до н. э.) определили митохондриальную гаплогруппу N1a1a1 и Y-хромосомную гаплогруппу C1a2. Также определили митохондриальные гаплогруппы K1a (n=3), K1a4, K1a4b, K1a17, K1b1, [[Гаплогруппа T (мтДНК)|T2, T2c1, T2e]]<ref name="ReyhanYaka2021">''Reyhan Yaka'' et al. [https://www.cell.com/current-biology/fulltext/S0960-9822(21)00423-1 Variable kinship patterns in Neolithic Anatolia revealed by ancient genomes], April 14, 2021</ref>. == Музей == Место открыто для посещения туристов, можно увидеть копии находок в небольшом музейном пространстве, построенном рядом с холмом. Присутствует информация на английском и турецком языках. Можно осмотреть реконструкции домов и посетить место раскопок. Большинство оригинальных предметов из места раскопок находятся в [[Музей анатолийских цивилизаций|Музее анатолийских цивилизаций]] в Анкаре. Место не столь популярно, как, например, музей [[Джалаладдин Руми|Мевляна]] в [[Конья]], однако интерес к Чатал-Хююку растёт, каждый год его посещают около 13 тыс. человек<ref name=":11">{{Cite web|url = https://www.youtube.com/watch?v=HTHqYjeXrYs|title = GHF: Çatalhöyük|author = globalheritagefund|date = 2007-06-07|publisher = }}</ref> Чатал-Хююк в течение нескольких лет был в предварительном списке Турции в список Всемирного наследия ЮНЕСКО<ref name=":11" /> и был принят в 2012 году<ref>{{Cite news|title = Her er verdens nye kulturarv|author = Søren Bygbjerg|url = |work = DR|date = 2012-07-03}}</ref>. --> === Галерея === <gallery caption="Артефакты Чатал-Хююка" widths="300px" heights="250px" perrow="3"> Image:Museum of Anatolian Civilizations018.jpg|[[Керамика]] Image:Museum_of_Anatolian_Civilizations012.jpg|Сосуды Image:Museum of Anatolian Civilizations011.jpg|Статуэтки богов и богинь Image:Museum of Anatolian Civilizations003.jpg|Фреска с изображениями быков, оленей и людей Image:Museum of Anatolian Civilizations016.jpg|Фрагменты ткани — древнейшей из обнаруженных Image:Catal Hüyük reliefs.JPG|Рельеф с изображениями двух леопардов </gallery> == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Гёбекли-Тепе]] * [[Невалы-Чори]] * [[Хаджилар]] * [[Чайоню]] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Әҙәбиәт == * [[Мелларт, Джеймс|Мелларт Дж.]] Древнейшие цивилизации Ближнего Востока . Пер. с англ. и комментарий Е. В. Антоновой. Предисл. Н. Я. Мерперта. Изд-во «Наука». М., 1982. 149 с. с ил. * Mellaart James. Catal-Huyuk. A Neolithic town in Anatolia. Thames and Hudson. 1967. 233 с. == Һылтанмалар == {{навигация}} * {{Официальный сайт}} * [http://rec.gerodot.ru/chatal/ Чатал-Гуюк на сайте «Реконструкция»] * [http://aitrus.info/node/351 СОЦИАЛЬНАЯ РЕВОЛЮЦИЯ В ЭПОХУ НЕОЛИТА: ОТ ЧАЁНЮ К ЧАТАЛ-ГЮЮКУ] * [https://www.youtube.com/watch?v=JK27_q_hevE Жизнь и проблемы в неолитическом поселении Чатал-Хююк. Неолитическая революция и ее последствия (youtube.com)] * [https://pikabu.ru/story/zhizn_i_problemyi_v_neoliticheskom_poselenii_chatalkhyuyuk_neoliticheskaya_revolyutsiya_i_ee_posledstviya_6796799 Жизнь и проблемы в неолитическом поселении Чатал-Хююк. Неолитическая революция и ее последствия (текст)] {{Неолит Ближнего Востока}} {{Доисторическая Азия}} {{Всемирное наследие в Турции}} {{Тышҡы һылтанмалар}} [[Категория:Европаның археологик мәҙәниәте]] [[Категория:Азияның археологик мәҙәниәттәре]] [[Категория:Төркиәлә бөтә донъя мираҫы]] [[Категория:Анатолия неолиты]] [[Категория:Төркиәлә археологик объекттар]] [[Категория:Баҡыр быуаты Азияһы]] [[Категория:Конья (ил)]] [[Категория:Неолитик ауылдар]] 8d3f8g2t60mrlpxas9wkfe4v75uzqmn 1146836 1146832 2022-07-23T16:44:43Z Akkashka 14326 /* Сауҙа */ wikitext text/x-wiki {{Объект Всемирного наследия |RusName = Чаталһөйүк неолитик торағы |Name = Neolithic Site of Çatalhöyük |Image = CatalHoyukSouthArea.JPG |imagecaption = көньяҡ өлөшөндә ҡаҙыныуҙар |State Party = [[Төркиә]] |Type = Мәҙәни |Criteria = ii, iv |ID = 1405 |Link = http://whc.unesco.org/en/list/1405 |Region = Европа һәм Төньяҡ Америка/Яҡын Көнсығыш, [[Гамирк]] |Coordinates = |Year = 2012 |Session = 36 |Extension = |Danger = |lat_dir = N |lat_deg = 37 |lat_min = 40 |lat_sec = 01.2 |lon_dir = E |lon_deg = 32 |lon_min = 49 |lon_sec = 39.8 |region = TR |CoordAddon = type:landmark_region:TR |регион ПозКарты = Төркиә }}  '''Чаталһөйүк''' йәки '''Чаталгөйүк''' (иҫке яҙмала), дөрөҫөрге '''Чаталһөйүк''' ([[Турецкий язык|тур.]] халыҡ-ара фонетик алфавит: [tʃaˈtal.højyk], һүҙмә-һүҙ «Сәнске-уба» — [[Конья (ил)|Конья]] провинцияһындағы (көньяҡ [[Анатолия]]) [[неолит]] һәм [[энеолит]] осорона ҡараған ҙур тораҡ. Иң ҙур, иң яҡшы һаҡланған һәм ҙур неолитик ауыл булып тора. Иң боронғо табылған мәҙәни ҡатламдар б. э. т. 7400 й. ҡарай. Торама б. э. т. 5600 йылға тиклем булған. [[Бронзовый век|Бронза быуаты]] башланғанға тиклем халҡы ауылды ташлап киткән. Торама [[Хасандаг]] вулканының ике үркәсле түбәһенән 140 км алыҫлыҡта урынлашҡан булған. Тораманың көнсығыш өлөшө тигеҙлек өҫтөнән 20 м өҫтәрәк ҡалҡыулыҡ барлыҡҡа килтерә. Ауылдан көнбайышҡа табан бәләкәйерәк ҙурлыҡтағы тағы бер торама булған, ә унан көнсығышҡа табан бер нисә йөҙ метр алыҫлыҡта [[Армения|әрмән]] һәм [[Византия|византий]] осоро ауылы табылған Чаталһөйүк ике айырым ҡурғандан: б. э. т. яҡынса 7100-5900 йй. менән билдәләнгән Көнсығыш ҡурғандан һәм б. э. т. яҡынса 6000-5600 йылдар менән билдәләнгән Көнбайыш ҡурғандан (калибрланған даталар) тора<ref>[https://www.smithsonianmag.com/science-nature/ancient-proteins-unwashed-dishes-reveal-diets-lost-civilization-180970481/ Ancient Proteins From Unwashed Dishes Reveal the Diets of a Lost Civilization]</ref>. == География == Чаталһөйүк («сәнске күренешендәге ҡалҡыулыҡ») хәҙерге Көчөккәй ауылынан көньяҡҡа 3 км һәм Конья ҡалаһынан көньяҡ-көнсығышҡа табан 40 км алыҫлыҡта Гамиркала урынлашҡан. Тимер юл бәйләнеше булған иң яҡын ҙур ҡала - Чумра (тораманан көньяҡҡа 17 км алыҫлыҡта). Яһалма ҡалҡыулыҡ, мең йыл буйына иҫке йорттар өҫтөнән яңы биналар төҙөү юлы менән барлыҡҡа килгән. Торама үҙен уратып алған Икония тигеҙлеге араһында айырылып тора, ул ике убанан: көнсығышта иң боронғо һәм иң ҙур һәм көнбайышта баҡыр быуаты торамаларынан (Көсөкһөйүл - «бәләкәй уба») тора<ref name=":0">{{Книга|автор = Ian Hodder|заглавие = Çatalhöyük. The Leopard's Tale – Revealing the Mysteries of Turkey's ancient 'town'|ответственный = |издание = |место = |издательство = Thames & Hudson|год = 2006|страницы = |страниц = |isbn = 0-500-05141-0}}</ref>. Археологтар, торамала 3-10 мең кеше йәшәгән, ә йорттар һаны 2 меңгә еткән, тип иҫәпләй. Гамиркалағы Конья яйлаһы плейстоцен осорондағы ҡороған күлдең төбө булып тора, диңгеҙ кимәленән 1 мең метр самаһы бейеклектә урынлашҡан. Боронғо күлгә ҡойған йылғалар елпеүесте хәтерләткән дельталар барлыҡҡа килтергән. Дельталар араһында иң ҙуры, Чаршамба йылғаһы буйында, Чаталһөйүк урынлашҡан булған. Чаршамба тәүҙә ике ҡалҡыулыҡ араһынан аҡҡан һәм ҡоро климат шарттарында ауыл халҡын сөсө һыу менән тәьмин иткән<ref name=":3">{{Книга|автор = Trevor Watkins.|заглавие = From Foragers to Complex Societies in Southwest Asia", kapitel 6 i The Human Past: World Prehistory & the Development of Human Societies|ответственный = |издание = |место = |издательство = Thames & Hudson|год = 2005|страницы = |страниц = |isbn = 978-0-500-28531-2}}</ref>. == Археология == [[Файл:Çatalhöyük after the first excavations by James Mellaart and his team..jpg|thumb|340x340px|Меллаарт ҡаҙылмаларынан һуң Чаталһөйүк күренеше]] [[Файл:Catal Hüyük 10.JPG|thumb|340x340px|Ҡаҙылмаларҙың хәҙерге күренеше]] [[Файл:Çatalhöyük kazı alanı çatısı.JPG|thumb|340x340px|Ҡаҙылмаларҙың күренеше]] Урындағы халыҡ Чаталһөйүкте ҡайһы ер хөрәфәттәр менән бәйле мал көтөү урыны итеп файҙаланған<ref name=":0" />. 1958 йылдың 10 ноябрендә Анкаралағы Британия археология институтынан өс тикшеренеүсе Дэвид Френч, Алан Холл һәм Джеймс Меллаарт Конья яйлаһына иртә тарих торлаҡтарын эҙләү барышында Конья яйлаһында убаны шәйләгән<ref name="balter127" />. Шул уҡ көндө өс керамика һәм обсидиан эшләнмәһе табыла, убаның неолит осороноң бик ҙур табышы булыуы асыҡлана. Меллаарт 1961 йылға тиклем Хаджилар ҡаҙыу эштәрендә мәшғүл булған, ҡатыны һәм төрөк төркөмө менән кире ҡайтҡас, улар 1965 йылға тиклем дауам иткән ҙур ҡаҙыу эштәрен башлаған<ref name=gard>{{книга |год=2006 |заглавие=Gardner's Art Through the Ages: The Western Perspective: Volume 1 |издание=Twelfth |издательство={{Нп3|Cengage|Wadsworth Publishing|en|Cengage}} |место=Belmont, California |isbn=0-495-00479-0 |страницы=12—4 |ref=Kleiner |язык=en |автор=Kleiner, Fred S.; Mamiya, Christin J.}}</ref>. Джеймс Меллаарт етәкселегендә Чаталһөйүктә Дания Милли музейынан дат палеоботанигы Ганс Хелбаек та эшләгән<ref name="balter127" />. Хелбаек күп кенә өй бойҙайы (бер бөртөклө һәм ике бөртөклө), арпа һәм борсаҡ тапҡан<ref>{{Статья|автор = Hans Helbæk|заглавие = First Impressions of the Catal Huyuk Plant Husbandry|издание = Anatolian Studies|тип = |год = 1964|номер = 14|страницы = 121—123|issn = }}</ref>. Усаҡ һәм шлак табылдыҡтары Чаталһөйүк халҡы донъяла тәүгеләрҙән булып мәғдәндәндән баҡыр иретергә өйрәнде, тигән фараз яһарға мөмкинлек биргән<ref>''MiljanaRadivojević'' et al.[http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440317301024#! Repealing the Çatalhöyük extractive metallurgy: The green, the fire and the ‘slag’] // Journal of Archaeological Science. Available online 15 August 2017</ref><ref>[https://www.eurekalert.org/pub_releases/2017-08/uoc-mo8081117.php Mystery of 8,500-year-old copper-making event revealed through materials science], 15-AUG-2017</ref><ref>[http://www.urkommunismus.de/catalhueyuek_en.html Bernhard Brosius. From Çayönü to Çatalhöyük. Inprekorr, 400/401, 24 — 29, 2005.]</ref>. Артефакттарҙы ҡабаттан тикшереү ошондай артефакттарҙың береһе - йәшел төҫтәге баҡыр ингән өлөшләтә яндырылған баҡыр өйөмө, моғайын, йәшел пигмент менән буялған кешеләрҙең һөйәктәрен кремациялау барышында, утҡа осраҡлы ғына эләккәндер. Чаталһөйүктән алынған баҡыр әйберҙәрҙең изотоп анализы өлөшләтә яндырылған йәшел минерал өлгөһөнә оҡшашлығын күрһәтмәгән<ref>[http://xn--c1acc6aafa1c.xn--p1ai/?page_id=28272 Выплавка меди в Чатал-Хююке 8,5 тыс. лет назад не подтвердилась]</ref>. Был урын бик үҙенсәлекле һәм донъяла иң билдәлеләрҙең береһе булып сыҡты. Меллаарт ҡаҙыныу эштәренә Дорак менән ғауға фонында килгән. Төркиә властары археологты табышты урлауҙа һәм сығарыуҙа ғәйепләгән. Меллаарт иһә, йәш ҡатын Төркиәнең төньяғындағы Дорак ауылының дүрт ҡәберендә табылған «антиквариат»ты баһалауын һорауын әйткән. Меллаарт ҡайһы бер табылдыҡтарҙың һүрәтен төшөргән. Һуңынан һүрәттәр 1959 йылда, Төркиә властары иғтибарын йәлеп итеп, The Illustrated London News гәзитендә баҫылып сыҡҡан һәм археолог, йәнәһе, табышты урлаған тигән һығымтаға килтергән. Әммә йәш ҡатынды һәм урланған әйберҙәрҙе эҙләү һөҙөмтә бирмәй, 1965 йылда Төркиәнең боронғолоҡтар департаменты Меллаартҡа ҡаҙыу эштәренә рөхсәтте ғәмәлдән сығара<ref name="balter127" /><ref>{{Cite web|url = http://pda.euromag.ru/great_britain/24708.html|title = Наследник Шлимана|author = Анастасия Тарасова|date = |publisher = }}</ref>. 1993 йылда Иэн Ходдер етәкселегендә яңы археологтар төркөмө тикшеренеүҙәрҙе тергеҙә һәм әлеге ваҡытта һәр йәй дауам итә. Яңы ҡаҙылмаларҙа микроморфологик анализ ҡулланыла, был осраҡта археологтар тулыраҡ мәғлүмәт алыу өсөн микроскоптар файҙалана. Иэн Ходдер төркөмө ҡаҙыу эштәренә бик ентекле ҡарай. Меллаарт төркөмө 200-ҙән ашыу бинаны 4 йыл эсендә ҡаҙып бөтһә, әлеге төркөм тәүге бер нисә йылда йыл һайын бер йәки ике бинаны ғына ҡаҙып сығарған<ref name=":4">{{Статья|автор = Michael Balter |заглавие = The First Cities: Why Settle Down? The Mystery of Communities |издание = Science |тип = |год = 1998 |номер = 5393 |страницы = |issn = |язык = en }}</ref> 2006 йылғы миҙгелдә халыҡ-ара һәм дисциплина-ара ҡаҙыу эштәрендә 230 кеше ҡатнашты, был донъялағы шуға оҡшаш сараларҙың иң ҙурҙарының береһе булды<ref>{{Cite news|title = Recond number of experts to take part in Catalhoyuk excavations|author = |url = |work = Turkish Daily News|date = 2006}}</ref>. Археологик ҡаҙылмаларҙы финанслау өсөн Иэн Ходдер бағыусы компанияларҙың (Boeing, Fiat, British Airways, Shell) хеҙмәттәре менән файҙалана, шулай уҡ археологик экспедицияларҙа урындағы халыҡ ҡатнаша. === Датаһы һәм размеры === Төрлө сығанаҡтар ауылға нигеҙ һалыныуҙың төрлө даталары тураһында һөйләй. Меллаарт тикшергән ҡатламдар уларға б. э. т. 6250 йылдан б. э. т. 5400 йылға тиклем датаһы менән билдәләнә<ref name=":1">{{Книга|автор = Christoffer Edens|заглавие = Çatal Hüyük, The Story of Archaeology|ответственный = |издание = |место = London|издательство = Phoenix Illustrated|год = 1997|страницы = |страниц = |isbn = 1-85799-934-7}}</ref>. Иэн Ходдер билдәләүенсә, 18 археологик ҡатлам тикшеренеүҙәре буйынса, был торама 1400 йыл (б. э. т. 7000 йыл һәм б. э. т. 6000 йыл араһында) дауамында булдырылған<ref name=":0" /><ref name=":6">{{Статья|автор = Ian Hodder |заглавие = Women and Men at Çatalhöyük |издание =[[Scientific American]] |тип = |год = 2004 |номер = 1 |страницы = 67—73 |issn = |язык = en |издательство = [[Springer Nature]] }}</ref>. Һуңғы мәғлүмәттәр буйынса, дата б. э. т. 7400 йылдан б. э. т. 5600 йылға тиклем күрһәтелә.<ref name=":2">{{Статья|автор = T. Carter & M. S. Shackley|заглавие = Sourcing obsidian from neolithic Çatalhöyük (Turkey) using energy dispersive X-ray fluorescence|издание = Archaeometry|тип = |год = 2007|номер = 49 (3)|страницы = :437—454.|issn = }}</ref> Төрлө сығанаҡтарҙа Чаталһөйүктең дәүмәле төрлөсә атала, улар 32 акрҙан (12,96 гектар) һәм 13,5 гектарҙан алып<ref name=":0" /> до 20 га<ref name=":1" /> 20 гектарға тиклем<ref name=":2" />. Был Чаталһөйүктең ҙур ауыл булыуы хаҡында һөйләй, барлыҡ территорияның 5 % ғына ҡаҙылған тигән һүҙ<ref name=":5">{{Статья|автор = Ian Hodder |заглавие = This old house |издание =[[Natural History (журнал)|Natural History]] |тип = |год = 2006 |номер = |страницы = |issn = |язык = en |издательство = [[Американский музей естественной истории|American Museum of Natural History]] }}</ref>. == Ҡоролмалар һәм артефакттар == [[Файл:MUFT - Catal Höyük Modell.jpg|мини|340x340пкс|[[Веймар]] музейынан Чаталһөйүк моделе]] [[Файл:Catal Hüyük Restoration B.jpg|thumb|454x454px|Чаталһөйүктәге өйҙөң реконструкцияһы. Ҡыйығындағы тишеге һәм баҫҡысы күренә.]] [[Файл:Catal Hüyük Restauration.JPG|thumb|453x453px|Чаталһөйүктәге өйҙөң реконструкцияһы. Түбәнге платформалары һәм ҙур булмаған келәт күренә.]] Чаталһөйүк ҡалҡыулығын халыҡ быуаттар дауамында иҫке йорттар өҫтөндә яңы йорттар төҙөү юлы менән барлыҡҡа килтергән. Был әлеге ваҡытта 17 метр бейеклегендәге археологик ҡатламды тәшкил итә. Өйҙәр бик яҡын торғанға, улар араһынан үтеп йөрөү мөмкинлеге лә булмай. Шулай уҡ йорттарҙың ишектәре булмаған, күп осраҡта инеү урыны ҡыйыҡтан һалынған, унда йорттарҙың эске яғынан да, тышҡы яғынан да баҫҡыстар һалынған, шуға күрә «ҡала хәрәкәте», күрәһең, бина ҡыйыҡтарынан үткән<ref name=":3" />. Инеү урыны шулай уҡ саф һауа үтеп инеү, торбалары булмаған асыҡ усаҡтарҙан төтөн сығарыу өсөн берҙән-бер елләтеү уйымы булды. Чаталһөйүккә оҡшаш хәҙерге ҡасабалар - төньяҡ Америка индейҙарының пуэблоһы һәм Көнбайыш Африкалағы Мали догондары ҡасабалары<ref name=":0" />. Өйҙәр араһындағы ҡайһы бер урындарҙа асыҡ майҙандар ҙа булған. Улар кухнянан сығарылған ҡалдыҡ сүплектәре кеүек сығыш яһаған. Уларҙа хайуан һәм үҫемлек ҡалдыҡтары, балсыҡ һауыт-һаба, статуэткалар, муйынсаҡтар табылған. Күп кенә табылдыҡтар кеше бүлендектәре булараҡ һәм ундай урындар бәҙрәф тип аңлатыла. Халыҡ күпләп йәшәгән торамала кеше бүлендектәре һәм органик ҡалдыҡтар, моғайын, һаҫыҡ еҫ сығанағы булараҡ та, халыҡ һаулығына ҙур хәүеф тыуҙырғандыр<ref name=":0" />. === Өйҙәрҙең биҙәлеше === Йорттар, тотоп тороусы ағас түшәм өрлөктәренән башҡа, башлыса балсыҡтан (сей сырцовый кирбестән) эшләнгән. Археологтар әйтеүенсә, йорттоң хеҙмәт итеү ваҡыты 70 йыл самаһы булған. Йыл һайын балсыҡтың яңы ҡатламын һыларға кәрәк булған. Түбәһе һәм стеналары шымартылған алебастр менән ҡапланған булған. Көньяҡта урынлашҡан мейес һәм урындағы кухня хеҙмәтен үтәгән ҡыйыҡтағы тишек менән бер рәттән, ҡағиҙә булараҡ, стенала бәләкәй генә бер бүлмәгә алып барған уйым булған. Бындай бүлмә келәт сифатында файҙаланылған. Йорттоң дөйөм майҙаны 23 м² тәшкил иткән, әммә 11-ҙән 48 м² тиклем булған. Шул уҡ ваҡытта ҙур йорттарҙың стеналары матур итеп биҙәлгән. Уларҙың кемгә тәғәйенләнеше билдәһеҙ ҡала<ref name="gard" />. Өйҙәр бер генә ҡатлы булған. Төп бүлмәлә мейес менән каминға өҫтәп эскәмйәләр, тәпәш платформалар, аш-һыу һаҡлау өсөн һауыттар булған<ref name=":1" />. Һәр йорт 5-10 кеше өсөн хеҙмәт иткән, әммә 8-ҙән ашыу карауаты булған бер йорт та юҡ<ref name=":5" />. Йорттар шулай уҡ «ҡәбер» итеп файҙаланылған: уларҙың күбеһендә ҡәбер табылған. Өйҙәрҙең береһендә 68 кеше ерләнгән. Мәйеттәрҙе иҙән аҫтына, йышыраҡ усаҡ һәм башҡа эске ҡалҡыулыҡтар аҫтына, бүләктәре: аҫыл һәм ярым аҫыл таштар, ҡорал, туҡымалар, ағас һауыттар менән бергә ерләгәндәр<ref>{{книга |автор = James Mellart |заглавие = Çatal Hüyük: A Neolithic Town of Anatolia |место = New York |издательство = McGraw-Hill Book Company |год = 1967 |страницы = 60 ff }}</ref>. Бындай тәжрибә XX быуатҡа тиклем полинезияның Тикопиа утрауында күҙәтелгән<ref name=":4" />. Мәрхүмдәрҙең кәүҙәләрен ентекле итеп биләгәндәр һәм йыш ҡына үрелгән кәрзиндәргә һалғандар йәки ҡамыш маттар менән урағандар. Һөлдә йыш ҡына өлөштәргә бүленгәнлектән, ерләр алдынан мәйетте оҙаҡҡа асыҡ һауала тотҡандар, һуңынан һөйәктәрен генә ерләгәндәрҙер, тип фаразлайҙар. Ҡайһы берҙә баш һөйәктәрен, ниндәйҙер йолала файҙаланыу өсөндөр, айырғандар, һәм уларҙы тораманың башҡа урындарында тапҡандар. Йорттарҙың өстән бер өлөшөндә үгеҙ башы скульптуралары менән биҙәлгән, һәм башҡаларға ҡарағанда матурыраҡ. Был бүлмәләрҙе Джеймс Меллаарт «изге урын» (святилища) тип фаразлаған. Меллаарт төркөмө убаның көньяҡ-көнбайыш өлөшөндәге ҙур булмаған участканы ҡаҙған ып алған, һәм «изге урындың» күп булыуы сәбәпле, Мелаарт был биләмәләрҙең был өлөшө ҡанбабалар (жреческий) урынына оҡшаған тип иҫәпләгән. Б. э. т. 6200 йыл тип билдәләнгән «изге урындың» стеналарында үгеҙ баш һөйәктәре артында дүрт кешенең баш һөйәге табылған. Иэн Ходдер төркөмө көнсығыш ҡалҡыулығында төрлө урынды ҡаҙған һәм шулай уҡ бер нисә «изге урын» тапҡан. Ауылдың көньяҡ-көнбайыш өлөшө фәҡәт ҡанбабаларҙыҡы ғына булмаған. Шуға бәйле Меллаарт бер версия тәҡдим иткән: уға ярашлы, йорттар «ябай» һәм «изге» йорттарға бүленә. Яңы анализ был йорттарҙың ике төрө араһында айырымлау һыҙаты булыуын күрһәтте. Бынан тыш, микроморфологик анализ «изге урындарҙа» көнкүреш эшмәкәрлеге алып барылыуын раҫлай<ref name="balter127" />. Шулай итеп, был йорттар изге йорт булмаған. === Артефакттар һәм биҙәүестәр === [[Файл:Museum of Anatolian Civilizations002.jpg|thumb|403x403px|Анатолия цивилизациялары музейында «изге урын» реконструкцияһы.]] [[Файл:Neolithic mirrors of obsidian excavated by James Mellaart and his team in Çatalhöyük..jpg|thumb|403x403px|Обсидиандан эшләнгән көҙгөләр]] Чаталһөйүк күләмле предметтары һәм биҙәүестәре менән дан тота. Был төҙөлгән стеналарҙа фрескалар осраған тәүге урындарҙың береһе (Ласко мәмерйәһендәге тәбиғи стеналарҙа төшөрөлгән биҙәктәр). Тәүге фрескалар табылған икенсе урын - б. э. т. 9 мең йыл элек Сүриәләге Жәл-әл-Мугһара<ref>{{Статья|автор = Roger Highfield|заглавие = Oldest' wall painting looks like modern art|издание = Telegraph.co.uk|тип = |год = 2007|номер = |страницы = |issn = }}</ref> Фресстарҙың ҡайһы берҙәре геометрик биҙәктәрҙе һүрәтләй, шул уҡ ваҡытта башҡа һынлы күренештәр: зубрҙарға йәки боландарға һунар итеү, ир-егеттәрҙең фаллосы, әлеге ваҡытта юҡҡа сыҡҡан эре тояҡлыларҙың һүрәттәре. «Изге урында»ғы фрескаларҙың береһен бер нисә рәт фигуранан торған йорт һүрәте булараҡ аңлатырға мөмкин. Картина уртаһындағы һүрәт Чаталһөйүктән күҙәтергә мөмкин булған һүнгән Хәсәндаг янартауының ике башлы түбәһе булараҡ аңлатыла<ref>{{Статья|автор = Aisling Irwin|заглавие = Turkish wall painting 'is first news story'|издание = Telegraph.co.uk|тип = |год = 1997|номер = 28. july|страницы = |issn = }}</ref>. Был рәсемде тарихта тәүге пейзаж һынлы сәнғәте йәки картография өлгөһө тип баһалайҙар<ref name="gard" />, ә башҡа тикшеренеүселәр унда геометрик орнамент ҡына күрә<ref name=":7">[http://www.dspace.cam.ac.uk/handle/1810/195777 A bird’s eye view — of a leopard’s spots. The Çatalhöyük ‘map’ and the development of cartographic representation in prehistory.] ''Anatolian Studies'' 56, 2006, pp. 1-16. Published by The British Institute of Archaeology at Ankara</ref>. Икенсе фреска бөгөлгән предметты, бәлки, йәйә тотоп эшләп йөрөгән (бейегән) кешене күрһәтә. Кеше леопард тиреһенән тегелгән янбаш бәйләмесе кейгән. Йыртҡыс ҡоштарҙы - ҡоҙғондарҙы — һүрәтләгән фрескалар бар. Йыртҡыстар эргәһендә башһыҙ кешеләр күрһәтелгән һүрәттәр ҙә осрай. Рельефтарҙа ҙур бесәйҙәр (моғайын, леопардтар һәм парлап эшләнгән) төшөрөлгән. Үгеҙ башы скульптуралары үҙенсәлекле, улар йә стенаға, йә тәпәш платформаларға нығытылған, ҡайһы бер үгеҙ башынан башлап тотош рәт баштар теҙелгән. Мәрмәр, көрән һәм зәңгәр эзбизташ, кальцит, балсыҡлы һәүерташ, базальт, алебастр һәм балсыҡтан эшләнгән ҡатын-ҡыҙ һындары табылған. Табыштар араһында иң билдәлеһе ҡулына ҡорал тотҡан ике ҙур бесәйгә ултырып ял итеүсе 16,5 см бейеклектәге яндырылған балсыҡтан эшләнгән йыуан ҡатын статуэткаһы айырылып тора. Был һынташ Венера Виллендорфская һынына оөшаған. Ҡайһы бер ғалимдар ике бесәйҙе арыҫландар тип<ref name=":1" />, ә башҡалары [[леопард]]тар тип һанай<ref name=":6" />. Күп кенә ғалимдар статуэтка бәпесләргә тейешле ҡатын-ҡыҙҙы һынландыра, тигән версия тәҡдим индерә<ref name=":1" />. Табылған фигуралар араһында ултырып торған ҡатын-ҡыҙ һыны иң ҡатмарлыһы. Ябайыраҡтары араһында арҡаһы тишекле ҡатын-ҡыҙ һындары осрай, шул уйымға иген дә һалыныуы ихтимал Чатал-Хююк керамикаға тиклемге неолит һәм керамик неолит араһындағы күсеү осорон күрһәтә. Иҫке ҡатламдарҙа археологтар керамика тапмай, ләкин көршәктәр б. э. т. 7050 йылдан алып б. э. т. 6800 й. тиклем аралыҡта бөтә ерҙә лә күренә башлай. Моғайын, тәүҙә улар һаҡлау өсөн һәм шунан һуң ғына (б. э. т. 6500 - 6400 йылдар тирәһе) аҙыҡ әҙерләү өсөн ҡулланылғандыр. Иң йәш ҡатламдарҙа ябай геометрик биҙәкле көршәктәр булған, ә Көсөкһөйүк көршәктәрендә ҡатмарлыраҡ геометрик биҙәктәре бар. Обсидиан әйберҙәр табылды, уларҙың ҡайһы берҙәре тигеҙ итеп шымартылған, был археологтарға уларҙың ябай көҙгө сифатында файҙаланылыуын күҙалларға мөмкинлек бирҙе. Шулай итеп, Чаталһөйүк беренсе «көҙгө етештереүсе» булған. Табылған башҡа обсидиан киҫәктәрен, бысаҡ, уҡ башағы һәм һөңгө остары сифатында ҡулланырлыҡ итеп, эшкәртелгән. Шулай уҡ саҡматаш файҙаланылған: тотҡаһы һырлы һөйәктән яһалған ике саҡматаш бысаҡ табылған. Урындағы община тау эшендә махсуслашҡан һәм таштан эшләнмәләр әҙерләү мәҙәниәтен әүҙем үҫтергән, тип фаразларға мөмкин. Бынан тыш, туҡыма киҫәктәре<ref>[https://naked-science.ru/article/history/tekstil-iz-chatal-hyuyuka-prolil-svet-na-to Unearthed textiles from Stone Age settlement reveals history of clothes making</ref>, ағас сынаяҡтар, таштан, һөйәктән һәм балсыҡтан муйынсаҡтар, шулай уҡ кәрзиндәр һәм керамзит табылған, улар тик иҫке ҡатламдарҙа ғына табыла (ризыҡ әҙерләү өсөн ҡулланылған)<ref>{{Cite web|url = http://www.catalhoyuk.com/blog/2006/06/back-to-clay-balls.html|title = Back to clay balls|author = Sonya Atalay|date = 2006-06-25|publisher = |accessdate = 2015-01-03|archiveurl = https://web.archive.org/web/20150923200827/http://www.catalhoyuk.com/blog/2006/06/back-to-clay-balls.html|archivedate = 2015-09-23|deadlink = yes}}</ref>. == Ауыл хуалығы, һунарсылыҡ һәм балыҡсылыҡ == Чаталһөйүктә бик күп үҫемлек эҙҙәре табылған, ә ҡайһы бер археологтар, өйрәнелгән үҫемлектәр аҙыҡ рационының төп өлөшөн тәшкил иткән тигән фекерҙә. Башлыса иген ике орлоҡло бойҙай, шулай уҡ бер бөртөклө бойҙай, борсаҡ, ябай борсаҡ, татлы борсаҡ, яҫмыҡ үҫтерелгән. Бынан тыш, миндаль, имән сәтләүеге, фисташка кеүек ҡырағай үҫемлектәрҙең емештәре табылған. Археоботаниктарҙың бер өлөшө, Чаталһөйүк халҡы ауылдан 10 саҡрым алыҫлыҡта урынлашҡан баҫыуҙарҙы файҙаланған, тип иҫәпләй<ref name=":0" />. Хайуандар араһында һарыҡтар, һыйыр малы, кәзә, йылҡы һәм эттәр йыш табыла. Һарыҡ менән кәзә ҡулға эйәләштерелгән була, шул уҡ ваҡытта эре мөгөҙлө мал, аттар ҙа ҡырағай булған, уларға ла, сусҡа менән боланға һунар иткән кеүек, һунар иткәндәр. Һунарға өҫтәп, халыҡ балыҡ тотҡан һәм ҡош йомортҡаһы йыйған. Кесе Декстер Перкинс, Меллаарт етәкселегендәге экспедицияла фауна буйынса эксперт, тәүҙә һыйыр малы һәм эттәр генә эйәлштерелгән, тигән һығымтаға килде. Был осраҡта Чаталһөйүк менән Анатолия эре мөгөҙлө малды ҡулға эйәләштереү буйынса иң иртә үҙәккә әйләнә. Перкинс фекеренсә, боронғо ҡатламдарҙа бер ниндәй ҙә ҡырағай мал юҡ, ә улар ҡулға эйәләштерелгән хайуандар булған ти<ref>{{Статья|автор = Dexter Perkins Jr. |заглавие = Fauna of Çatal Hüyük: Evidence for Early Cattle Domestication in Anatolia |издание = Science |тип = |год = 1969 |номер = 164(3876) |страницы = 177—179 |issn = |язык = en }}</ref>. Перкинстың һығымталарын хәҙерге ваҡытта фауна буйынса белгестәр Луиза Мартин һәм Нерисса Рассел яңынан ҡарай, улар эре мөгөҙлө мал ауыл барлыҡҡа килгәндән алып ҡырағай булған тип иҫәпләй<ref name="balter127" />. Был Джеймс Меллаарттың башланғыс фараздарына ҡаршы килә. Әммә был мәсьәлә әле булһа бәхәсле һәм уны хәл итеү беркетелмәгән Һуңғы углерод анализы күрһәтеүенсә, эре мөгөҙлө мал Чатал-Хюка халҡы өсөн төп аҡһым сығанағы булмаған<ref>{{Статья|автор = M. P. Richards, J. A. Pearson, T. I. Molleson, Nerissa Russell og Louise Martin |заглавие = Stable Isotope Evidence of Diet at Neolithic Çatalhöyük, Turkey" |издание ={{Нп3|Journal of Archaeological Science}} |тип = |год = 2003 |номер = 30(1) |страницы = 67—76 |issn = |язык = en |издательство = [[Elsevier]] }}</ref>. Әммә был мәсьәлә әле булһа бәхәсле һәм ул хәл ителмәгән. Көнбайыш ҡурғандан б. э. т. 5900 - 5800 йылдарҙа (калибрацияланған дата) менән билдәләнгән көршәк ватыҡтарында арпа, бойҙай, борсаҡ һәм аныҡ кәзә рәүешендәге борсаҡ (бүздәк), һыйыр, һарыҡ һәм кәзәләрҙең ҡан һәм һөтө табылған. Арпа эндоспермы асыҡланған (һыра ҡайнатыу өсөн ҡулланыла). Бер һауытта эремсек һыуы (сыворотка) ғына табылған, тимәк, Чаталһөйүк халҡы сыр йәки йогурт әҙерләгән<ref>[https://www.nature.com/articles/s41467-018-06335-6#article-info Ancient proteins from ceramic vessels at Çatalhöyük West reveal the hidden cuisine of early farmers], 2018</ref>. == Сауҙа == Чаталһөйүк тирәһендәге территория ресурстарға ярлы булған. Эргәлә генә балсыҡ сығарғандар, уны төҙөлөш материалы сифатында ҡулланғандар, башҡа сеймал алыҫтан килтерелгән. Миҫалға Чаталһөйүктә күпләп осраған вулкан быялаһы, обсидианды, алырға мөмкин. Археологтар иҫәпләүенсә, кешеләр Каппадокия обсидианын сығарыуҙы контролдә тотҡан һәм был күренеш ауылдың иҡтисадына ныҡ йоғонто яһарға мөмкин. Ҡайһы бер ғалимдар хатта, обсидиан менән сауҙа итеү ҡала өсөн төп килем сығанағы булған, тип уйлай<ref>{{Книга|автор = Fernand Braudel|заглавие = The Mediterrannean in the Ancient World|ответственный = |издание = |место = |издательство = Allen Lane|год = 2001|страницы = |страниц = |isbn = }}</ref>. Әммә каппадокий обсидианы Көньяҡ Левантала һәм Евфрат ярында Чаталһөйүктә табылғандан алдараҡ булған, был көнсығыштараҡ урынлашҡан торамаларҙың Чаталһөйүктән килтерелгән оксдианға бәйле була алмауын аңларға мөмкинлек бирә. Энергия дисперслы рентгенофлуоресцент спектрометрия ярҙамында Чаталһөйүккә ҡаланан 190 саҡрым төньяҡ-көнсығыштараҡ ятҡан Каппадокия, Гёллу-Даг һәм Ненци-Дагтан ике урындан килеүен асыҡларға мөмкин булды<ref name=":2" />. Халыҡ үҙ йорттарында файҙаланған ҡарағай һәм артыштан яһалған бағаналар ҙа оҙон юл үткән - улар, моғайын, Таврия тауҙарынан килтерелгәндер. Моллюск ҡабырсаҡтары табылған (Урта һәм Үҙән-Көнбайыш диңгеҙҙән). Чатал-Хюк халҡы һатҡанмы, юҡмы, ләкин килтерелгән әйберҙәрҙең табылыуы тауарҙар менән алмашыуҙы һәм алыҫ араға сауҙа итеүҙе күҙ уңында тоторға мөмкинлек бирә. Саҡматаш Сүриәнән килтерелгән. Урта һәм Ҡыҙыл диңгеҙҙән килтерелгән моллюск ҡабырсаҡтары табылған<ref name=":3" />. Чаталһөйүк халҡы обсидиан һатҡанмы, юҡмы, ләкин килтерелгән әйберҙәрҙең табылыуы тауарҙар менән алмашыуҙы һәм алыҫ араға сауҙа итеүҙе күҙ уңында тоторға мөмкинлек бирә. == Чаталһөйүктә йәмәғәт тормошо == [[Файл:Museum of Anatolian Civilizations008.jpg|thumb|401x401px|Балсыҡ мисәттәр]] Чаталһөйүк йәмғиәтенең ҡатламдарға бүленеүе тураһында ҡаҙыныу эштәре яуап бирә алмай, йорттар дәүмәле буйынса артыҡ айырылмай. Бынан тыш, бер йорт-оҫтахана ла табылмаған<ref name=":8">{{Статья|автор = Anne Marie Carstens|заглавие = Çatalhöyük|издание = SFINX|тип = |год = 2006|номер = 2|страницы = |issn = }}</ref>. Также не обнаружены общественные площади и административные здания<ref name=":5" />. Шулай уҡ йәмәғәт майҙандары һәм административ биналар табылмаған. Шулай итеп, ауылда үҙәкләштерелгән идаралыҡ булмаған. Оҫтаханаларҙың булмауы Чаталһөйүктең тулы мәғәнәлә ҡала түгел, ә киңәйгән ауыл булыуын фаразларға мөмкинлек бирә<ref name=":4" />. Быға тиклем археологтар, Чаталһөйүктә матриархаль йәмғиәт булған, тип иҫәпләгән. Хәҙерге заман ҡаҙыныу эштәре барышында ғалимдар биләмәләге ир-егеттәрҙең һәм ҡатын-ҡыҙҙарҙың йәшәү рәүешендәге айырманы билдәләргә теләгән, ләкин бер ниндәй ҙә айырма тапмаған. Бина эсе мейестән һәм камин ҡоромо менән ҡапланған булған. Тын алғанда ҡором үпкәгә эләгә, шул рәүешле уны ерләнгән кешеләрҙең ҡабырғаларында табырға мөмкин. Ике енестең дә ҡабырғаларына анализ яһалды, һәм ҡатын-ҡыҙҙарҙағы ҡором миҡдарының ир-егеттәрҙәге ҡоромдағынан айырмаһы булмауын күрһәтте. Шулай итеп, ҡатын-ҡыҙҙар ир-егеттәргә ҡарағанда күберәк ваҡытын бүлмәлә үткәрмәгән. Һөйәктәрҙең изотоп анализы ике енес диетаһының айырмаһы барлығы тураһында һөҙөмтә бирмәне. Бынан тыш, ҡәберҙәрҙең урынлашыуы енси айырмаға бәйле түгел. Күрәһең, ҡатын-ҡыҙҙар һәм ир-егеттәр йәмғиәттә бер төрлө статусҡа эйә булған<ref name="Stavrianos">{{книга |ссылка=https://books.google.com/books?id=MKhe6qNva10C&q=paleolithic+society&dq=paleolithic+society&pgis=1 |заглавие=A Global History from Prehistory to the Present |место=New Jersey, USA |издательство=[[Prentice Hall]] |год=1991 |isbn=0133570053 |язык=en |автор=Leften Stavros Stavrianos}} [https://books.google.com/books?id=MKhe6qNva10C&q=paleolithic+society&dq=paleolithic+society&pgis=1 Pages 9-13]</ref><ref name="Gutrie">{{книга |ссылка=https://books.google.com/books?id=3u6JNwMyMCEC&printsec=frontcover#PPA420,M1 |заглавие=The Nature of Paleolithic art |место=Chicago |издательство=[[University of Chicago Press]] |год=2005 |isbn=0226311260 |язык=und |автор=R Dale Gutrie}} [https://books.google.com/books?id=3u6JNwMyMCEC&printsec=frontcover#PPA420,M1 Page 420—422]</ref><ref name="Fielder">{{cite web|last=Fielder|first=Christine|title=Sexual Paradox:Culture|work=Sexual Paradox: Complementarity, Reproductive Conflict and Human Emergence|publisher=Christine Fielder and Chris King|date=2004|url=http://www.dhushara.com/paradoxhtm/culture.htm|archiveurl=https://www.webcitation.org/65LJmRKwc?url=http://www.dhushara.com/paradoxhtm/culture.htm|archivedate=2012-02-10|accessdate=2009-04-15|deadlink=no}}</ref><ref name="MuseumofAntiquites">[http://museums.ncl.ac.uk/flint/miscon.html Museum of Antiquites web site] {{Wayback|url=http://museums.ncl.ac.uk/flint/miscon.html |date=20071121095952 }} (accessed February 13, 2008).</ref>. Художество объекттарында ҡайһы бер айырмалар бар: фрескаларҙа башлыса ир-егеттәр һүрәтләнгән, ә статуэткала - ҡатын-ҡыҙҙар. Иэн Ходдер раҫлауынса, археологик ҡалдыҡтар Чаталһөйүктә матриархат йәки патриархат булыуына дәлил була алмай<ref name=":6" />. Йәш ҡатламдарҙа балсыҡ мисәттәр табылған. Улар ни өсөн тәғәйенләнгәне аныҡ билдәле түгел, моғайын, был объекттар милек билдәһелер. Әгәр шулай икән, шәхси милек булғанлығы буйынса фаразға нигеҙ бар<ref name=":0" />. Өйҙәр бер-береһенә яҡын булһа ла, уларҙың уртаҡ диуарҙары булмаған. Шулай итеп, һәр ғаилә күршеләренә буйһонмаған һәм үҙ теләге буйынса йорттарын ремонтлаған. Чаталөйүктә һуғыш йәки көс ҡулланыу эҙҙәре табылмаған. Бәлки, был тыныс йәмғиәт йә ҡала ҡәлғә һымаҡ нығытма булғандыр. Йорттарҙың тышҡы түбәнге яғындағы баҫҡыстар алынғандан һуң ҡалаға инеп булмаған. Үгеҙ баштарының һәм тулы ҡатын-ҡыҙҙар һындарының күплеге археологтарҙы, халыҡтың дини тормошо Үгеҙ һәм «Бөйөк Әсә» культына табыныуға йүнәлтелгән, тип уйларға мәжбүр иткән<ref name=":8" />. Табылған баш һөйәктәре алебастр менән ҡапланған һәм, битте моделләү өсөн, охра менән буялған. Бындай йолалар Урта диңгеҙ буйындағы неолитик ауылдарҙан, шул иҫәптән Иерихондан һәм Чаёнюҙан (Төркиә) килгән халыҡта ла билдәле. Быларҙың барыһы ла Чаталһөйүктә баш һөйәге культы булыуы тураһында һөйләй ала. Юғары статуслы кешеләрҙең кәүҙәләрен баш һөйәгенән айырым ерләгәндәр. Тикшеренеүселәр ирҙәр һәм ҡатын-ҡыҙҙар ҡәберҙәренең һанын сағыштырған һәм уның яҡынса бер үк булыуын асыҡлаған<ref>{{cite news | url = http://www.turkishdailynews.com.tr/article.php?enewsid=93856 | title = A Journey to 9000 years ago | date = 2008-01-17 | accessdate = 2008-08-07 | last = Hodder | first = Ian | archivedate = 2008-05-23 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20080523122956/http://www.turkishdailynews.com.tr/article.php?enewsid=93856 }}</ref>. Шуға бәйле, 2000-се йылдар тикшеренеүселәре, община патриархаль, матриархаль булмаған<ref name="balter127">{{книга |заглавие=The Goddess and the Bull |ссылка=https://archive.org/details/goddessbull0000balt |год=2005 |издательство=Free Press |место=New York |isbn=0-7432-4360-9 |страницы=[https://archive.org/details/goddessbull0000balt/page/127 127] |ref=Balter |язык=und |автор=Balter, Michael}}</ref> һәм ҡатын-ҡыҙ һындарын һүрәтләүҙең мәғәнәһе Алла-әсәгә табыныу ғына түгел, башҡараҡ тигән фекерҙә<ref name="hodder">{{cite web|last=Hodder|first=Ian|title=New finds and new interpretations at Çatalhöyük|work=Çatalhöyük 2005 Archive Report|publisher=Catalhoyuk Research Project, Institute of Archaeology|date=2005|url=http://www.catalhoyuk.com/archive_reports/2005/ar05_01.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090926041233/http://www.catalhoyuk.com/archive_reports/2005/ar05_01.html|archivedate=2009-09-26|accessdate=2009-04-15|deadlink=yes}}</ref>. Сабыйҙар үлеме ҙур булған, сөнки балалар ҡәберҙәре бик күп табылған. Күп балаларҙың һөйәктәрендә ашамау сәбәпле анемия билдәләре дәлилләнә<ref name=":9">{{Статья|автор = Michael Balter |заглавие = A Long Season Puts Çatalhöyük in Context |издание = Science |тип = |год = 1997 |номер = 286(5441) |страницы = 890—891 |issn = |язык = en }}</ref>. Ерләнгән кешеләрҙең тештәрен анализлау бер йорттоң ҡәберендә биологик ҡәрҙәшлек менән бәйле булмаған кешеләрҙе ерләүҙәрен күрһәткән<ref>{{Статья|автор = M. A. Pilloud & C. S. Larsen|заглавие = Official" and "practical" kin: Inferring social and community structure from dental phenotype at Neolithic Çatalhöyük, Turkey|издание = American Journal of Physical Anthropology|тип = |год = 2011|номер = 145|страницы = 519—530|issn = }}</ref>. == Әһәмиәте == <!--Из-за своего размера, архитектуры, фресок и рельефов Чатал-Хююк часто характеризуется как «археологическая сверхновая»<ref name=":10">{{Книга|автор = Peter K. A. Jensen|заглавие = Menneskets oprindelse og udvikling|ответственный = |издание = |место = |издательство = G.E.C. Gads forlag|год = 1996|страницы = |страниц = |isbn = 87-12-02987-4}}</ref>. Некоторые учёные ранее считали, что Чатал-Хююк являлся старейшим городом в мире, ранним земледельческим поселением и крупнейшим населённым пунктом своего времени. Однако, в настоящее время старейшим городом считается [[Иерихон]], а в [[Абу-Хурейра|Тель Абу-Хурейре]] на севере Сирии найдены самые старые следы зарождающегося сельского хозяйства<ref name=":10" />. В Центральной [[Малая Азия|Анатолии]] Чатал-Хююк также не является старейшим центром сельского хозяйства, так, в [[Ашиклы-Хююк]]е найдены следы культурных растений возрастом 8400 г. до н. э. Однако Меллаарт доказал своими раскопками, что [[Плодородный полумесяц]] ([[Левант]] и [[Месопотамия]]) не является единственным центром [[Неолитическая революция|неолитической революции]]. Прежде археологи даже не предполагали, что Анатолия могла бы быть плодородной почвой для возникновения сельских общин. Большинство исследователей убеждены, что сельское хозяйство пришло в Европу из Анатолии. Некоторые из них (как археолог [[Ренфрю, Колин|Колин Ренфрю]]) пошли дальше и заявляют, что [[индоевропейские языки]] распространялись совместно с экспансией сельского хозяйства, а индоевропейскую родину следует искать на [[Анатолийское плоскогорье|Анатолийском плоскогорье]], то есть в Чатал-Хююке<ref>{{Статья|автор = Michael Balter |заглавие = Search for the Indo-Europeans |издание = Science |тип = |год = 2004 |номер = 303 |страницы = 1323—1326 |issn = |язык = en }}</ref>. Данная теория ([[анатолийская гипотеза]]) позволяет считать Чатал-Хююк родиной населения, язык которого распространился на большую часть Европы и Азии. Американский писатель и [[Этноботаника|этноботаник]] [[Теренс Маккенна]] писал: «Заключение о том, что народы Африки с их культурами, уходящими корнями в далёкое прошлое, достигли Ближнего Востока и какое-то время процветали там, вполне логично, и избежать его трудно. [[Меллаарт, Джеймс|Меллаарта]] удивляет то, что Чатал-Хююк не оставил заметного влияния на последующие культуры в этом районе. Он отмечает, что „неолитические культуры Анатолии положили начало земледелию и животноводству, а также культу [[Богиня-мать|Богини-Матери]] — основе нашей цивилизации“»<ref>{{Книга|автор = Mellaart|заглавие = Earliest Civilizations|ответственный = |издание = |место = |издательство = |год = |страницы =77|страниц = |isbn = }}</ref>. Со всей справедливостью можно добавить: основе, многими пока что ещё отрицаемой"<ref>[http://rec.gerodot.ru/chatal/makkenna.htm Теренс Маккенна. Чатал-Хююк. Из книги «Пища богов. Поиск первоначального Древа познания»]</ref>. === Чаталһөйүк торама булараҡ === Пока непонятно, почему люди выбрали именно это место. Одна из теорий предполагает, что человек заселил данную местность в связи с ведением сельского хозяйства, однако находки в поселении [[Ашиклы-Хююк]] показывают, что большинство растений и животных не были одомашнены и что посёлок жил охотничье-собирательской культурой<ref name=":4" />. Некоторые археологи полагают, что выбор места был связан не с утилитарными причинами, а с предпочтениями людей. Также непонятно, почему люди оставили Чатал-Хююк. Некоторые археологи высказывали предположение о том, что шло стремительное сокращение поселений 8 тыс. лет назад из-за разрушения местной окружающей среды в результате чрезмерного использования древесины для строительства домов с известью. Однако данная теория опровергается находками в молодых слоях Чатал-Хююка — там такой метод строительства уже не применялся<ref name=":9" />. === Алиһә-әсә === [[Файл:Ankara Statue der Muttergöttin.JPG|thumb|403x403px|Статуэтка «Богини-матери»]] Статуэтки из Чатал-Хююка с тучными женщинами были интерпретированы [[Меллаарт, Джеймс|Джеймсом Меллаартом]] как изображения [[Богиня-мать|Богини-матери]] («Великая мать»). Так как многие находки подобных статуэток на просторах Европы ассоциировались с матриархальным строем, то и Чатал-Хююк стали считать матриархальным. Дальше всех пошла археолог [[Гимбутас, Мария|Мария Гимбутас]], она выдвинула теорию, что общество Чатал-Хююка было типично неолитическим («[[Старая Европа]]»): матристическое (с абсолютной властью женщины в семье), ориентированное на равенство<ref name=":6" />. Такое общество было уничтожено вторжением патриархальных, иерархическо-ориентированных, воинственных людей, которых [[Гимбутас, Мария|Гимбутас]] идентифицировала как представителей индоевропейской [[Курганная гипотеза|курганной культуры]]. --> == Палеогенетика == <!--У двух образцов (Ch51 и Ch54) из погребальной камеры (номер 6000) в пространстве 327 (седьмое тысячелетие до нашей эры) определены [[Гаплогруппа K (мтДНК)|митохондриальные гаплогруппы K1b1c и K2a11]]<ref>''Zuzana Hofmanova''. [https://publications.ub.uni-mainz.de/theses/volltexte/2017/100001355/pdf/100001355.pdf Palaeogenomic and Biostatistical Analysis of Ancient DNA Data from Mesolithic and Neolithic Skeletal Remains] {{Wayback|url=https://publications.ub.uni-mainz.de/theses/volltexte/2017/100001355/pdf/100001355.pdf |date=20170902183936 }}, 2016</ref>. Также в Чатал-Хююк были определены митохондриальные гаплогруппы [[Гаплогруппа N (мтДНК)|N]], K, K1a17, [[Гаплогруппа W (мтДНК)|W1c]], [[Гаплогруппа H (мтДНК)|H, H+73]], [[Гаплогруппа X (мтДНК)|X2b4]], [[Гаплогруппа U (мтДНК)|U, U3b, U5b2]]. На основе митохондриальных геномов выявили отсутствие родства по материнской линии между людьми, похороненными под полами домов в Чатал-Хююке<ref>''Maciej Chyleński'' et al. [https://www.mdpi.com/2073-4425/10/3/207 Ancient Mitochondrial Genomes Reveal the Absence of Maternal Kinship in the Burials of Çatalhöyük People and Their Genetic Affinities] // Genes 2019, 10(3), 20</ref>. У образца 1885 F.84 (6825—6635 лет до н. э.) определили митохондриальную гаплогруппу K1a и [[Гаплогруппа G2 (Y-ДНК)|Y-хромосомную гаплогруппу G2a2a1]], у образца 2033 F.84/86 (6690—6590 лет до н. э.) определили митохондриальную гаплогруппу H2a2a1d и [[Гаплогруппа H (Y-ДНК)|Y-хромосомную гаплогруппу H3a1]], у образца 2779 F.265 определили митохондриальную гаплогруппу H2a2a и [[Гаплогруппа C (Y-ДНК)|Y-хромосомную гаплогруппу C1a2]], у образца 5357 F.576 (7035—6680 лет до н. э.) определили митохондриальную гаплогруппу N1a1a1 и Y-хромосомную гаплогруппу C1a2. Также определили митохондриальные гаплогруппы K1a (n=3), K1a4, K1a4b, K1a17, K1b1, [[Гаплогруппа T (мтДНК)|T2, T2c1, T2e]]<ref name="ReyhanYaka2021">''Reyhan Yaka'' et al. [https://www.cell.com/current-biology/fulltext/S0960-9822(21)00423-1 Variable kinship patterns in Neolithic Anatolia revealed by ancient genomes], April 14, 2021</ref>. == Музей == Место открыто для посещения туристов, можно увидеть копии находок в небольшом музейном пространстве, построенном рядом с холмом. Присутствует информация на английском и турецком языках. Можно осмотреть реконструкции домов и посетить место раскопок. Большинство оригинальных предметов из места раскопок находятся в [[Музей анатолийских цивилизаций|Музее анатолийских цивилизаций]] в Анкаре. Место не столь популярно, как, например, музей [[Джалаладдин Руми|Мевляна]] в [[Конья]], однако интерес к Чатал-Хююку растёт, каждый год его посещают около 13 тыс. человек<ref name=":11">{{Cite web|url = https://www.youtube.com/watch?v=HTHqYjeXrYs|title = GHF: Çatalhöyük|author = globalheritagefund|date = 2007-06-07|publisher = }}</ref> Чатал-Хююк в течение нескольких лет был в предварительном списке Турции в список Всемирного наследия ЮНЕСКО<ref name=":11" /> и был принят в 2012 году<ref>{{Cite news|title = Her er verdens nye kulturarv|author = Søren Bygbjerg|url = |work = DR|date = 2012-07-03}}</ref>. --> === Галерея === <gallery caption="Артефакты Чатал-Хююка" widths="300px" heights="250px" perrow="3"> Image:Museum of Anatolian Civilizations018.jpg|[[Керамика]] Image:Museum_of_Anatolian_Civilizations012.jpg|Сосуды Image:Museum of Anatolian Civilizations011.jpg|Статуэтки богов и богинь Image:Museum of Anatolian Civilizations003.jpg|Фреска с изображениями быков, оленей и людей Image:Museum of Anatolian Civilizations016.jpg|Фрагменты ткани — древнейшей из обнаруженных Image:Catal Hüyük reliefs.JPG|Рельеф с изображениями двух леопардов </gallery> == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Гёбекли-Тепе]] * [[Невалы-Чори]] * [[Хаджилар]] * [[Чайоню]] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Әҙәбиәт == * [[Мелларт, Джеймс|Мелларт Дж.]] Древнейшие цивилизации Ближнего Востока . Пер. с англ. и комментарий Е. В. Антоновой. Предисл. Н. Я. Мерперта. Изд-во «Наука». М., 1982. 149 с. с ил. * Mellaart James. Catal-Huyuk. A Neolithic town in Anatolia. Thames and Hudson. 1967. 233 с. == Һылтанмалар == {{навигация}} * {{Официальный сайт}} * [http://rec.gerodot.ru/chatal/ Чатал-Гуюк на сайте «Реконструкция»] * [http://aitrus.info/node/351 СОЦИАЛЬНАЯ РЕВОЛЮЦИЯ В ЭПОХУ НЕОЛИТА: ОТ ЧАЁНЮ К ЧАТАЛ-ГЮЮКУ] * [https://www.youtube.com/watch?v=JK27_q_hevE Жизнь и проблемы в неолитическом поселении Чатал-Хююк. Неолитическая революция и ее последствия (youtube.com)] * [https://pikabu.ru/story/zhizn_i_problemyi_v_neoliticheskom_poselenii_chatalkhyuyuk_neoliticheskaya_revolyutsiya_i_ee_posledstviya_6796799 Жизнь и проблемы в неолитическом поселении Чатал-Хююк. Неолитическая революция и ее последствия (текст)] {{Неолит Ближнего Востока}} {{Доисторическая Азия}} {{Всемирное наследие в Турции}} {{Тышҡы һылтанмалар}} [[Категория:Европаның археологик мәҙәниәте]] [[Категория:Азияның археологик мәҙәниәттәре]] [[Категория:Төркиәлә бөтә донъя мираҫы]] [[Категория:Анатолия неолиты]] [[Категория:Төркиәлә археологик объекттар]] [[Категория:Баҡыр быуаты Азияһы]] [[Категория:Конья (ил)]] [[Категория:Неолитик ауылдар]] tj8tiwjj2kgeu1gv7o0qdovcc7nrigd 1146847 1146836 2022-07-23T17:43:20Z Akkashka 14326 /* Әһәмиәте */ wikitext text/x-wiki {{Объект Всемирного наследия |RusName = Чаталһөйүк неолитик торағы |Name = Neolithic Site of Çatalhöyük |Image = CatalHoyukSouthArea.JPG |imagecaption = көньяҡ өлөшөндә ҡаҙыныуҙар |State Party = [[Төркиә]] |Type = Мәҙәни |Criteria = ii, iv |ID = 1405 |Link = http://whc.unesco.org/en/list/1405 |Region = Европа һәм Төньяҡ Америка/Яҡын Көнсығыш, [[Гамирк]] |Coordinates = |Year = 2012 |Session = 36 |Extension = |Danger = |lat_dir = N |lat_deg = 37 |lat_min = 40 |lat_sec = 01.2 |lon_dir = E |lon_deg = 32 |lon_min = 49 |lon_sec = 39.8 |region = TR |CoordAddon = type:landmark_region:TR |регион ПозКарты = Төркиә }}  '''Чаталһөйүк''' йәки '''Чаталгөйүк''' (иҫке яҙмала), дөрөҫөрге '''Чаталһөйүк''' ([[Турецкий язык|тур.]] халыҡ-ара фонетик алфавит: [tʃaˈtal.højyk], һүҙмә-һүҙ «Сәнске-уба» — [[Конья (ил)|Конья]] провинцияһындағы (көньяҡ [[Анатолия]]) [[неолит]] һәм [[энеолит]] осорона ҡараған ҙур тораҡ. Иң ҙур, иң яҡшы һаҡланған һәм ҙур неолитик ауыл булып тора. Иң боронғо табылған мәҙәни ҡатламдар б. э. т. 7400 й. ҡарай. Торама б. э. т. 5600 йылға тиклем булған. [[Бронзовый век|Бронза быуаты]] башланғанға тиклем халҡы ауылды ташлап киткән. Торама [[Хасандаг]] вулканының ике үркәсле түбәһенән 140 км алыҫлыҡта урынлашҡан булған. Тораманың көнсығыш өлөшө тигеҙлек өҫтөнән 20 м өҫтәрәк ҡалҡыулыҡ барлыҡҡа килтерә. Ауылдан көнбайышҡа табан бәләкәйерәк ҙурлыҡтағы тағы бер торама булған, ә унан көнсығышҡа табан бер нисә йөҙ метр алыҫлыҡта [[Армения|әрмән]] һәм [[Византия|византий]] осоро ауылы табылған Чаталһөйүк ике айырым ҡурғандан: б. э. т. яҡынса 7100-5900 йй. менән билдәләнгән Көнсығыш ҡурғандан һәм б. э. т. яҡынса 6000-5600 йылдар менән билдәләнгән Көнбайыш ҡурғандан (калибрланған даталар) тора<ref>[https://www.smithsonianmag.com/science-nature/ancient-proteins-unwashed-dishes-reveal-diets-lost-civilization-180970481/ Ancient Proteins From Unwashed Dishes Reveal the Diets of a Lost Civilization]</ref>. == География == Чаталһөйүк («сәнске күренешендәге ҡалҡыулыҡ») хәҙерге Көчөккәй ауылынан көньяҡҡа 3 км һәм Конья ҡалаһынан көньяҡ-көнсығышҡа табан 40 км алыҫлыҡта Гамиркала урынлашҡан. Тимер юл бәйләнеше булған иң яҡын ҙур ҡала - Чумра (тораманан көньяҡҡа 17 км алыҫлыҡта). Яһалма ҡалҡыулыҡ, мең йыл буйына иҫке йорттар өҫтөнән яңы биналар төҙөү юлы менән барлыҡҡа килгән. Торама үҙен уратып алған Икония тигеҙлеге араһында айырылып тора, ул ике убанан: көнсығышта иң боронғо һәм иң ҙур һәм көнбайышта баҡыр быуаты торамаларынан (Көсөкһөйүл - «бәләкәй уба») тора<ref name=":0">{{Книга|автор = Ian Hodder|заглавие = Çatalhöyük. The Leopard's Tale – Revealing the Mysteries of Turkey's ancient 'town'|ответственный = |издание = |место = |издательство = Thames & Hudson|год = 2006|страницы = |страниц = |isbn = 0-500-05141-0}}</ref>. Археологтар, торамала 3-10 мең кеше йәшәгән, ә йорттар һаны 2 меңгә еткән, тип иҫәпләй. Гамиркалағы Конья яйлаһы плейстоцен осорондағы ҡороған күлдең төбө булып тора, диңгеҙ кимәленән 1 мең метр самаһы бейеклектә урынлашҡан. Боронғо күлгә ҡойған йылғалар елпеүесте хәтерләткән дельталар барлыҡҡа килтергән. Дельталар араһында иң ҙуры, Чаршамба йылғаһы буйында, Чаталһөйүк урынлашҡан булған. Чаршамба тәүҙә ике ҡалҡыулыҡ араһынан аҡҡан һәм ҡоро климат шарттарында ауыл халҡын сөсө һыу менән тәьмин иткән<ref name=":3">{{Книга|автор = Trevor Watkins.|заглавие = From Foragers to Complex Societies in Southwest Asia", kapitel 6 i The Human Past: World Prehistory & the Development of Human Societies|ответственный = |издание = |место = |издательство = Thames & Hudson|год = 2005|страницы = |страниц = |isbn = 978-0-500-28531-2}}</ref>. == Археология == [[Файл:Çatalhöyük after the first excavations by James Mellaart and his team..jpg|thumb|340x340px|Меллаарт ҡаҙылмаларынан һуң Чаталһөйүк күренеше]] [[Файл:Catal Hüyük 10.JPG|thumb|340x340px|Ҡаҙылмаларҙың хәҙерге күренеше]] [[Файл:Çatalhöyük kazı alanı çatısı.JPG|thumb|340x340px|Ҡаҙылмаларҙың күренеше]] Урындағы халыҡ Чаталһөйүкте ҡайһы ер хөрәфәттәр менән бәйле мал көтөү урыны итеп файҙаланған<ref name=":0" />. 1958 йылдың 10 ноябрендә Анкаралағы Британия археология институтынан өс тикшеренеүсе Дэвид Френч, Алан Холл һәм Джеймс Меллаарт Конья яйлаһына иртә тарих торлаҡтарын эҙләү барышында Конья яйлаһында убаны шәйләгән<ref name="balter127" />. Шул уҡ көндө өс керамика һәм обсидиан эшләнмәһе табыла, убаның неолит осороноң бик ҙур табышы булыуы асыҡлана. Меллаарт 1961 йылға тиклем Хаджилар ҡаҙыу эштәрендә мәшғүл булған, ҡатыны һәм төрөк төркөмө менән кире ҡайтҡас, улар 1965 йылға тиклем дауам иткән ҙур ҡаҙыу эштәрен башлаған<ref name=gard>{{книга |год=2006 |заглавие=Gardner's Art Through the Ages: The Western Perspective: Volume 1 |издание=Twelfth |издательство={{Нп3|Cengage|Wadsworth Publishing|en|Cengage}} |место=Belmont, California |isbn=0-495-00479-0 |страницы=12—4 |ref=Kleiner |язык=en |автор=Kleiner, Fred S.; Mamiya, Christin J.}}</ref>. Джеймс Меллаарт етәкселегендә Чаталһөйүктә Дания Милли музейынан дат палеоботанигы Ганс Хелбаек та эшләгән<ref name="balter127" />. Хелбаек күп кенә өй бойҙайы (бер бөртөклө һәм ике бөртөклө), арпа һәм борсаҡ тапҡан<ref>{{Статья|автор = Hans Helbæk|заглавие = First Impressions of the Catal Huyuk Plant Husbandry|издание = Anatolian Studies|тип = |год = 1964|номер = 14|страницы = 121—123|issn = }}</ref>. Усаҡ һәм шлак табылдыҡтары Чаталһөйүк халҡы донъяла тәүгеләрҙән булып мәғдәндәндән баҡыр иретергә өйрәнде, тигән фараз яһарға мөмкинлек биргән<ref>''MiljanaRadivojević'' et al.[http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440317301024#! Repealing the Çatalhöyük extractive metallurgy: The green, the fire and the ‘slag’] // Journal of Archaeological Science. Available online 15 August 2017</ref><ref>[https://www.eurekalert.org/pub_releases/2017-08/uoc-mo8081117.php Mystery of 8,500-year-old copper-making event revealed through materials science], 15-AUG-2017</ref><ref>[http://www.urkommunismus.de/catalhueyuek_en.html Bernhard Brosius. From Çayönü to Çatalhöyük. Inprekorr, 400/401, 24 — 29, 2005.]</ref>. Артефакттарҙы ҡабаттан тикшереү ошондай артефакттарҙың береһе - йәшел төҫтәге баҡыр ингән өлөшләтә яндырылған баҡыр өйөмө, моғайын, йәшел пигмент менән буялған кешеләрҙең һөйәктәрен кремациялау барышында, утҡа осраҡлы ғына эләккәндер. Чаталһөйүктән алынған баҡыр әйберҙәрҙең изотоп анализы өлөшләтә яндырылған йәшел минерал өлгөһөнә оҡшашлығын күрһәтмәгән<ref>[http://xn--c1acc6aafa1c.xn--p1ai/?page_id=28272 Выплавка меди в Чатал-Хююке 8,5 тыс. лет назад не подтвердилась]</ref>. Был урын бик үҙенсәлекле һәм донъяла иң билдәлеләрҙең береһе булып сыҡты. Меллаарт ҡаҙыныу эштәренә Дорак менән ғауға фонында килгән. Төркиә властары археологты табышты урлауҙа һәм сығарыуҙа ғәйепләгән. Меллаарт иһә, йәш ҡатын Төркиәнең төньяғындағы Дорак ауылының дүрт ҡәберендә табылған «антиквариат»ты баһалауын һорауын әйткән. Меллаарт ҡайһы бер табылдыҡтарҙың һүрәтен төшөргән. Һуңынан һүрәттәр 1959 йылда, Төркиә властары иғтибарын йәлеп итеп, The Illustrated London News гәзитендә баҫылып сыҡҡан һәм археолог, йәнәһе, табышты урлаған тигән һығымтаға килтергән. Әммә йәш ҡатынды һәм урланған әйберҙәрҙе эҙләү һөҙөмтә бирмәй, 1965 йылда Төркиәнең боронғолоҡтар департаменты Меллаартҡа ҡаҙыу эштәренә рөхсәтте ғәмәлдән сығара<ref name="balter127" /><ref>{{Cite web|url = http://pda.euromag.ru/great_britain/24708.html|title = Наследник Шлимана|author = Анастасия Тарасова|date = |publisher = }}</ref>. 1993 йылда Иэн Ходдер етәкселегендә яңы археологтар төркөмө тикшеренеүҙәрҙе тергеҙә һәм әлеге ваҡытта һәр йәй дауам итә. Яңы ҡаҙылмаларҙа микроморфологик анализ ҡулланыла, был осраҡта археологтар тулыраҡ мәғлүмәт алыу өсөн микроскоптар файҙалана. Иэн Ходдер төркөмө ҡаҙыу эштәренә бик ентекле ҡарай. Меллаарт төркөмө 200-ҙән ашыу бинаны 4 йыл эсендә ҡаҙып бөтһә, әлеге төркөм тәүге бер нисә йылда йыл һайын бер йәки ике бинаны ғына ҡаҙып сығарған<ref name=":4">{{Статья|автор = Michael Balter |заглавие = The First Cities: Why Settle Down? The Mystery of Communities |издание = Science |тип = |год = 1998 |номер = 5393 |страницы = |issn = |язык = en }}</ref> 2006 йылғы миҙгелдә халыҡ-ара һәм дисциплина-ара ҡаҙыу эштәрендә 230 кеше ҡатнашты, был донъялағы шуға оҡшаш сараларҙың иң ҙурҙарының береһе булды<ref>{{Cite news|title = Recond number of experts to take part in Catalhoyuk excavations|author = |url = |work = Turkish Daily News|date = 2006}}</ref>. Археологик ҡаҙылмаларҙы финанслау өсөн Иэн Ходдер бағыусы компанияларҙың (Boeing, Fiat, British Airways, Shell) хеҙмәттәре менән файҙалана, шулай уҡ археологик экспедицияларҙа урындағы халыҡ ҡатнаша. === Датаһы һәм размеры === Төрлө сығанаҡтар ауылға нигеҙ һалыныуҙың төрлө даталары тураһында һөйләй. Меллаарт тикшергән ҡатламдар уларға б. э. т. 6250 йылдан б. э. т. 5400 йылға тиклем датаһы менән билдәләнә<ref name=":1">{{Книга|автор = Christoffer Edens|заглавие = Çatal Hüyük, The Story of Archaeology|ответственный = |издание = |место = London|издательство = Phoenix Illustrated|год = 1997|страницы = |страниц = |isbn = 1-85799-934-7}}</ref>. Иэн Ходдер билдәләүенсә, 18 археологик ҡатлам тикшеренеүҙәре буйынса, был торама 1400 йыл (б. э. т. 7000 йыл һәм б. э. т. 6000 йыл араһында) дауамында булдырылған<ref name=":0" /><ref name=":6">{{Статья|автор = Ian Hodder |заглавие = Women and Men at Çatalhöyük |издание =[[Scientific American]] |тип = |год = 2004 |номер = 1 |страницы = 67—73 |issn = |язык = en |издательство = [[Springer Nature]] }}</ref>. Һуңғы мәғлүмәттәр буйынса, дата б. э. т. 7400 йылдан б. э. т. 5600 йылға тиклем күрһәтелә.<ref name=":2">{{Статья|автор = T. Carter & M. S. Shackley|заглавие = Sourcing obsidian from neolithic Çatalhöyük (Turkey) using energy dispersive X-ray fluorescence|издание = Archaeometry|тип = |год = 2007|номер = 49 (3)|страницы = :437—454.|issn = }}</ref> Төрлө сығанаҡтарҙа Чаталһөйүктең дәүмәле төрлөсә атала, улар 32 акрҙан (12,96 гектар) һәм 13,5 гектарҙан алып<ref name=":0" /> до 20 га<ref name=":1" /> 20 гектарға тиклем<ref name=":2" />. Был Чаталһөйүктең ҙур ауыл булыуы хаҡында һөйләй, барлыҡ территорияның 5 % ғына ҡаҙылған тигән һүҙ<ref name=":5">{{Статья|автор = Ian Hodder |заглавие = This old house |издание =[[Natural History (журнал)|Natural History]] |тип = |год = 2006 |номер = |страницы = |issn = |язык = en |издательство = [[Американский музей естественной истории|American Museum of Natural History]] }}</ref>. == Ҡоролмалар һәм артефакттар == [[Файл:MUFT - Catal Höyük Modell.jpg|мини|340x340пкс|[[Веймар]] музейынан Чаталһөйүк моделе]] [[Файл:Catal Hüyük Restoration B.jpg|thumb|454x454px|Чаталһөйүктәге өйҙөң реконструкцияһы. Ҡыйығындағы тишеге һәм баҫҡысы күренә.]] [[Файл:Catal Hüyük Restauration.JPG|thumb|453x453px|Чаталһөйүктәге өйҙөң реконструкцияһы. Түбәнге платформалары һәм ҙур булмаған келәт күренә.]] Чаталһөйүк ҡалҡыулығын халыҡ быуаттар дауамында иҫке йорттар өҫтөндә яңы йорттар төҙөү юлы менән барлыҡҡа килтергән. Был әлеге ваҡытта 17 метр бейеклегендәге археологик ҡатламды тәшкил итә. Өйҙәр бик яҡын торғанға, улар араһынан үтеп йөрөү мөмкинлеге лә булмай. Шулай уҡ йорттарҙың ишектәре булмаған, күп осраҡта инеү урыны ҡыйыҡтан һалынған, унда йорттарҙың эске яғынан да, тышҡы яғынан да баҫҡыстар һалынған, шуға күрә «ҡала хәрәкәте», күрәһең, бина ҡыйыҡтарынан үткән<ref name=":3" />. Инеү урыны шулай уҡ саф һауа үтеп инеү, торбалары булмаған асыҡ усаҡтарҙан төтөн сығарыу өсөн берҙән-бер елләтеү уйымы булды. Чаталһөйүккә оҡшаш хәҙерге ҡасабалар - төньяҡ Америка индейҙарының пуэблоһы һәм Көнбайыш Африкалағы Мали догондары ҡасабалары<ref name=":0" />. Өйҙәр араһындағы ҡайһы бер урындарҙа асыҡ майҙандар ҙа булған. Улар кухнянан сығарылған ҡалдыҡ сүплектәре кеүек сығыш яһаған. Уларҙа хайуан һәм үҫемлек ҡалдыҡтары, балсыҡ һауыт-һаба, статуэткалар, муйынсаҡтар табылған. Күп кенә табылдыҡтар кеше бүлендектәре булараҡ һәм ундай урындар бәҙрәф тип аңлатыла. Халыҡ күпләп йәшәгән торамала кеше бүлендектәре һәм органик ҡалдыҡтар, моғайын, һаҫыҡ еҫ сығанағы булараҡ та, халыҡ һаулығына ҙур хәүеф тыуҙырғандыр<ref name=":0" />. === Өйҙәрҙең биҙәлеше === Йорттар, тотоп тороусы ағас түшәм өрлөктәренән башҡа, башлыса балсыҡтан (сей сырцовый кирбестән) эшләнгән. Археологтар әйтеүенсә, йорттоң хеҙмәт итеү ваҡыты 70 йыл самаһы булған. Йыл һайын балсыҡтың яңы ҡатламын һыларға кәрәк булған. Түбәһе һәм стеналары шымартылған алебастр менән ҡапланған булған. Көньяҡта урынлашҡан мейес һәм урындағы кухня хеҙмәтен үтәгән ҡыйыҡтағы тишек менән бер рәттән, ҡағиҙә булараҡ, стенала бәләкәй генә бер бүлмәгә алып барған уйым булған. Бындай бүлмә келәт сифатында файҙаланылған. Йорттоң дөйөм майҙаны 23 м² тәшкил иткән, әммә 11-ҙән 48 м² тиклем булған. Шул уҡ ваҡытта ҙур йорттарҙың стеналары матур итеп биҙәлгән. Уларҙың кемгә тәғәйенләнеше билдәһеҙ ҡала<ref name="gard" />. Өйҙәр бер генә ҡатлы булған. Төп бүлмәлә мейес менән каминға өҫтәп эскәмйәләр, тәпәш платформалар, аш-һыу һаҡлау өсөн һауыттар булған<ref name=":1" />. Һәр йорт 5-10 кеше өсөн хеҙмәт иткән, әммә 8-ҙән ашыу карауаты булған бер йорт та юҡ<ref name=":5" />. Йорттар шулай уҡ «ҡәбер» итеп файҙаланылған: уларҙың күбеһендә ҡәбер табылған. Өйҙәрҙең береһендә 68 кеше ерләнгән. Мәйеттәрҙе иҙән аҫтына, йышыраҡ усаҡ һәм башҡа эске ҡалҡыулыҡтар аҫтына, бүләктәре: аҫыл һәм ярым аҫыл таштар, ҡорал, туҡымалар, ағас һауыттар менән бергә ерләгәндәр<ref>{{книга |автор = James Mellart |заглавие = Çatal Hüyük: A Neolithic Town of Anatolia |место = New York |издательство = McGraw-Hill Book Company |год = 1967 |страницы = 60 ff }}</ref>. Бындай тәжрибә XX быуатҡа тиклем полинезияның Тикопиа утрауында күҙәтелгән<ref name=":4" />. Мәрхүмдәрҙең кәүҙәләрен ентекле итеп биләгәндәр һәм йыш ҡына үрелгән кәрзиндәргә һалғандар йәки ҡамыш маттар менән урағандар. Һөлдә йыш ҡына өлөштәргә бүленгәнлектән, ерләр алдынан мәйетте оҙаҡҡа асыҡ һауала тотҡандар, һуңынан һөйәктәрен генә ерләгәндәрҙер, тип фаразлайҙар. Ҡайһы берҙә баш һөйәктәрен, ниндәйҙер йолала файҙаланыу өсөндөр, айырғандар, һәм уларҙы тораманың башҡа урындарында тапҡандар. Йорттарҙың өстән бер өлөшөндә үгеҙ башы скульптуралары менән биҙәлгән, һәм башҡаларға ҡарағанда матурыраҡ. Был бүлмәләрҙе Джеймс Меллаарт «изге урын» (святилища) тип фаразлаған. Меллаарт төркөмө убаның көньяҡ-көнбайыш өлөшөндәге ҙур булмаған участканы ҡаҙған ып алған, һәм «изге урындың» күп булыуы сәбәпле, Мелаарт был биләмәләрҙең был өлөшө ҡанбабалар (жреческий) урынына оҡшаған тип иҫәпләгән. Б. э. т. 6200 йыл тип билдәләнгән «изге урындың» стеналарында үгеҙ баш һөйәктәре артында дүрт кешенең баш һөйәге табылған. Иэн Ходдер төркөмө көнсығыш ҡалҡыулығында төрлө урынды ҡаҙған һәм шулай уҡ бер нисә «изге урын» тапҡан. Ауылдың көньяҡ-көнбайыш өлөшө фәҡәт ҡанбабаларҙыҡы ғына булмаған. Шуға бәйле Меллаарт бер версия тәҡдим иткән: уға ярашлы, йорттар «ябай» һәм «изге» йорттарға бүленә. Яңы анализ был йорттарҙың ике төрө араһында айырымлау һыҙаты булыуын күрһәтте. Бынан тыш, микроморфологик анализ «изге урындарҙа» көнкүреш эшмәкәрлеге алып барылыуын раҫлай<ref name="balter127" />. Шулай итеп, был йорттар изге йорт булмаған. === Артефакттар һәм биҙәүестәр === [[Файл:Museum of Anatolian Civilizations002.jpg|thumb|403x403px|Анатолия цивилизациялары музейында «изге урын» реконструкцияһы.]] [[Файл:Neolithic mirrors of obsidian excavated by James Mellaart and his team in Çatalhöyük..jpg|thumb|403x403px|Обсидиандан эшләнгән көҙгөләр]] Чаталһөйүк күләмле предметтары һәм биҙәүестәре менән дан тота. Был төҙөлгән стеналарҙа фрескалар осраған тәүге урындарҙың береһе (Ласко мәмерйәһендәге тәбиғи стеналарҙа төшөрөлгән биҙәктәр). Тәүге фрескалар табылған икенсе урын - б. э. т. 9 мең йыл элек Сүриәләге Жәл-әл-Мугһара<ref>{{Статья|автор = Roger Highfield|заглавие = Oldest' wall painting looks like modern art|издание = Telegraph.co.uk|тип = |год = 2007|номер = |страницы = |issn = }}</ref> Фресстарҙың ҡайһы берҙәре геометрик биҙәктәрҙе һүрәтләй, шул уҡ ваҡытта башҡа һынлы күренештәр: зубрҙарға йәки боландарға һунар итеү, ир-егеттәрҙең фаллосы, әлеге ваҡытта юҡҡа сыҡҡан эре тояҡлыларҙың һүрәттәре. «Изге урында»ғы фрескаларҙың береһен бер нисә рәт фигуранан торған йорт һүрәте булараҡ аңлатырға мөмкин. Картина уртаһындағы һүрәт Чаталһөйүктән күҙәтергә мөмкин булған һүнгән Хәсәндаг янартауының ике башлы түбәһе булараҡ аңлатыла<ref>{{Статья|автор = Aisling Irwin|заглавие = Turkish wall painting 'is first news story'|издание = Telegraph.co.uk|тип = |год = 1997|номер = 28. july|страницы = |issn = }}</ref>. Был рәсемде тарихта тәүге пейзаж һынлы сәнғәте йәки картография өлгөһө тип баһалайҙар<ref name="gard" />, ә башҡа тикшеренеүселәр унда геометрик орнамент ҡына күрә<ref name=":7">[http://www.dspace.cam.ac.uk/handle/1810/195777 A bird’s eye view — of a leopard’s spots. The Çatalhöyük ‘map’ and the development of cartographic representation in prehistory.] ''Anatolian Studies'' 56, 2006, pp. 1-16. Published by The British Institute of Archaeology at Ankara</ref>. Икенсе фреска бөгөлгән предметты, бәлки, йәйә тотоп эшләп йөрөгән (бейегән) кешене күрһәтә. Кеше леопард тиреһенән тегелгән янбаш бәйләмесе кейгән. Йыртҡыс ҡоштарҙы - ҡоҙғондарҙы — һүрәтләгән фрескалар бар. Йыртҡыстар эргәһендә башһыҙ кешеләр күрһәтелгән һүрәттәр ҙә осрай. Рельефтарҙа ҙур бесәйҙәр (моғайын, леопардтар һәм парлап эшләнгән) төшөрөлгән. Үгеҙ башы скульптуралары үҙенсәлекле, улар йә стенаға, йә тәпәш платформаларға нығытылған, ҡайһы бер үгеҙ башынан башлап тотош рәт баштар теҙелгән. Мәрмәр, көрән һәм зәңгәр эзбизташ, кальцит, балсыҡлы һәүерташ, базальт, алебастр һәм балсыҡтан эшләнгән ҡатын-ҡыҙ һындары табылған. Табыштар араһында иң билдәлеһе ҡулына ҡорал тотҡан ике ҙур бесәйгә ултырып ял итеүсе 16,5 см бейеклектәге яндырылған балсыҡтан эшләнгән йыуан ҡатын статуэткаһы айырылып тора. Был һынташ Венера Виллендорфская һынына оөшаған. Ҡайһы бер ғалимдар ике бесәйҙе арыҫландар тип<ref name=":1" />, ә башҡалары [[леопард]]тар тип һанай<ref name=":6" />. Күп кенә ғалимдар статуэтка бәпесләргә тейешле ҡатын-ҡыҙҙы һынландыра, тигән версия тәҡдим индерә<ref name=":1" />. Табылған фигуралар араһында ултырып торған ҡатын-ҡыҙ һыны иң ҡатмарлыһы. Ябайыраҡтары араһында арҡаһы тишекле ҡатын-ҡыҙ һындары осрай, шул уйымға иген дә һалыныуы ихтимал Чатал-Хююк керамикаға тиклемге неолит һәм керамик неолит араһындағы күсеү осорон күрһәтә. Иҫке ҡатламдарҙа археологтар керамика тапмай, ләкин көршәктәр б. э. т. 7050 йылдан алып б. э. т. 6800 й. тиклем аралыҡта бөтә ерҙә лә күренә башлай. Моғайын, тәүҙә улар һаҡлау өсөн һәм шунан һуң ғына (б. э. т. 6500 - 6400 йылдар тирәһе) аҙыҡ әҙерләү өсөн ҡулланылғандыр. Иң йәш ҡатламдарҙа ябай геометрик биҙәкле көршәктәр булған, ә Көсөкһөйүк көршәктәрендә ҡатмарлыраҡ геометрик биҙәктәре бар. Обсидиан әйберҙәр табылды, уларҙың ҡайһы берҙәре тигеҙ итеп шымартылған, был археологтарға уларҙың ябай көҙгө сифатында файҙаланылыуын күҙалларға мөмкинлек бирҙе. Шулай итеп, Чаталһөйүк беренсе «көҙгө етештереүсе» булған. Табылған башҡа обсидиан киҫәктәрен, бысаҡ, уҡ башағы һәм һөңгө остары сифатында ҡулланырлыҡ итеп, эшкәртелгән. Шулай уҡ саҡматаш файҙаланылған: тотҡаһы һырлы һөйәктән яһалған ике саҡматаш бысаҡ табылған. Урындағы община тау эшендә махсуслашҡан һәм таштан эшләнмәләр әҙерләү мәҙәниәтен әүҙем үҫтергән, тип фаразларға мөмкин. Бынан тыш, туҡыма киҫәктәре<ref>[https://naked-science.ru/article/history/tekstil-iz-chatal-hyuyuka-prolil-svet-na-to Unearthed textiles from Stone Age settlement reveals history of clothes making</ref>, ағас сынаяҡтар, таштан, һөйәктән һәм балсыҡтан муйынсаҡтар, шулай уҡ кәрзиндәр һәм керамзит табылған, улар тик иҫке ҡатламдарҙа ғына табыла (ризыҡ әҙерләү өсөн ҡулланылған)<ref>{{Cite web|url = http://www.catalhoyuk.com/blog/2006/06/back-to-clay-balls.html|title = Back to clay balls|author = Sonya Atalay|date = 2006-06-25|publisher = |accessdate = 2015-01-03|archiveurl = https://web.archive.org/web/20150923200827/http://www.catalhoyuk.com/blog/2006/06/back-to-clay-balls.html|archivedate = 2015-09-23|deadlink = yes}}</ref>. == Ауыл хуалығы, һунарсылыҡ һәм балыҡсылыҡ == Чаталһөйүктә бик күп үҫемлек эҙҙәре табылған, ә ҡайһы бер археологтар, өйрәнелгән үҫемлектәр аҙыҡ рационының төп өлөшөн тәшкил иткән тигән фекерҙә. Башлыса иген ике орлоҡло бойҙай, шулай уҡ бер бөртөклө бойҙай, борсаҡ, ябай борсаҡ, татлы борсаҡ, яҫмыҡ үҫтерелгән. Бынан тыш, миндаль, имән сәтләүеге, фисташка кеүек ҡырағай үҫемлектәрҙең емештәре табылған. Археоботаниктарҙың бер өлөшө, Чаталһөйүк халҡы ауылдан 10 саҡрым алыҫлыҡта урынлашҡан баҫыуҙарҙы файҙаланған, тип иҫәпләй<ref name=":0" />. Хайуандар араһында һарыҡтар, һыйыр малы, кәзә, йылҡы һәм эттәр йыш табыла. Һарыҡ менән кәзә ҡулға эйәләштерелгән була, шул уҡ ваҡытта эре мөгөҙлө мал, аттар ҙа ҡырағай булған, уларға ла, сусҡа менән боланға һунар иткән кеүек, һунар иткәндәр. Һунарға өҫтәп, халыҡ балыҡ тотҡан һәм ҡош йомортҡаһы йыйған. Кесе Декстер Перкинс, Меллаарт етәкселегендәге экспедицияла фауна буйынса эксперт, тәүҙә һыйыр малы һәм эттәр генә эйәлштерелгән, тигән һығымтаға килде. Был осраҡта Чаталһөйүк менән Анатолия эре мөгөҙлө малды ҡулға эйәләштереү буйынса иң иртә үҙәккә әйләнә. Перкинс фекеренсә, боронғо ҡатламдарҙа бер ниндәй ҙә ҡырағай мал юҡ, ә улар ҡулға эйәләштерелгән хайуандар булған ти<ref>{{Статья|автор = Dexter Perkins Jr. |заглавие = Fauna of Çatal Hüyük: Evidence for Early Cattle Domestication in Anatolia |издание = Science |тип = |год = 1969 |номер = 164(3876) |страницы = 177—179 |issn = |язык = en }}</ref>. Перкинстың һығымталарын хәҙерге ваҡытта фауна буйынса белгестәр Луиза Мартин һәм Нерисса Рассел яңынан ҡарай, улар эре мөгөҙлө мал ауыл барлыҡҡа килгәндән алып ҡырағай булған тип иҫәпләй<ref name="balter127" />. Был Джеймс Меллаарттың башланғыс фараздарына ҡаршы килә. Әммә был мәсьәлә әле булһа бәхәсле һәм уны хәл итеү беркетелмәгән Һуңғы углерод анализы күрһәтеүенсә, эре мөгөҙлө мал Чатал-Хюка халҡы өсөн төп аҡһым сығанағы булмаған<ref>{{Статья|автор = M. P. Richards, J. A. Pearson, T. I. Molleson, Nerissa Russell og Louise Martin |заглавие = Stable Isotope Evidence of Diet at Neolithic Çatalhöyük, Turkey" |издание ={{Нп3|Journal of Archaeological Science}} |тип = |год = 2003 |номер = 30(1) |страницы = 67—76 |issn = |язык = en |издательство = [[Elsevier]] }}</ref>. Әммә был мәсьәлә әле булһа бәхәсле һәм ул хәл ителмәгән. Көнбайыш ҡурғандан б. э. т. 5900 - 5800 йылдарҙа (калибрацияланған дата) менән билдәләнгән көршәк ватыҡтарында арпа, бойҙай, борсаҡ һәм аныҡ кәзә рәүешендәге борсаҡ (бүздәк), һыйыр, һарыҡ һәм кәзәләрҙең ҡан һәм һөтө табылған. Арпа эндоспермы асыҡланған (һыра ҡайнатыу өсөн ҡулланыла). Бер һауытта эремсек һыуы (сыворотка) ғына табылған, тимәк, Чаталһөйүк халҡы сыр йәки йогурт әҙерләгән<ref>[https://www.nature.com/articles/s41467-018-06335-6#article-info Ancient proteins from ceramic vessels at Çatalhöyük West reveal the hidden cuisine of early farmers], 2018</ref>. == Сауҙа == Чаталһөйүк тирәһендәге территория ресурстарға ярлы булған. Эргәлә генә балсыҡ сығарғандар, уны төҙөлөш материалы сифатында ҡулланғандар, башҡа сеймал алыҫтан килтерелгән. Миҫалға Чаталһөйүктә күпләп осраған вулкан быялаһы, обсидианды, алырға мөмкин. Археологтар иҫәпләүенсә, кешеләр Каппадокия обсидианын сығарыуҙы контролдә тотҡан һәм был күренеш ауылдың иҡтисадына ныҡ йоғонто яһарға мөмкин. Ҡайһы бер ғалимдар хатта, обсидиан менән сауҙа итеү ҡала өсөн төп килем сығанағы булған, тип уйлай<ref>{{Книга|автор = Fernand Braudel|заглавие = The Mediterrannean in the Ancient World|ответственный = |издание = |место = |издательство = Allen Lane|год = 2001|страницы = |страниц = |isbn = }}</ref>. Әммә каппадокий обсидианы Көньяҡ Левантала һәм Евфрат ярында Чаталһөйүктә табылғандан алдараҡ булған, был көнсығыштараҡ урынлашҡан торамаларҙың Чаталһөйүктән килтерелгән оксдианға бәйле була алмауын аңларға мөмкинлек бирә. Энергия дисперслы рентгенофлуоресцент спектрометрия ярҙамында Чаталһөйүккә ҡаланан 190 саҡрым төньяҡ-көнсығыштараҡ ятҡан Каппадокия, Гёллу-Даг һәм Ненци-Дагтан ике урындан килеүен асыҡларға мөмкин булды<ref name=":2" />. Халыҡ үҙ йорттарында файҙаланған ҡарағай һәм артыштан яһалған бағаналар ҙа оҙон юл үткән - улар, моғайын, Таврия тауҙарынан килтерелгәндер. Моллюск ҡабырсаҡтары табылған (Урта һәм Үҙән-Көнбайыш диңгеҙҙән). Чатал-Хюк халҡы һатҡанмы, юҡмы, ләкин килтерелгән әйберҙәрҙең табылыуы тауарҙар менән алмашыуҙы һәм алыҫ араға сауҙа итеүҙе күҙ уңында тоторға мөмкинлек бирә. Саҡматаш Сүриәнән килтерелгән. Урта һәм Ҡыҙыл диңгеҙҙән килтерелгән моллюск ҡабырсаҡтары табылған<ref name=":3" />. Чаталһөйүк халҡы обсидиан һатҡанмы, юҡмы, ләкин килтерелгән әйберҙәрҙең табылыуы тауарҙар менән алмашыуҙы һәм алыҫ араға сауҙа итеүҙе күҙ уңында тоторға мөмкинлек бирә. == Чаталһөйүктә йәмәғәт тормошо == [[Файл:Museum of Anatolian Civilizations008.jpg|thumb|401x401px|Балсыҡ мисәттәр]] Чаталһөйүк йәмғиәтенең ҡатламдарға бүленеүе тураһында ҡаҙыныу эштәре яуап бирә алмай, йорттар дәүмәле буйынса артыҡ айырылмай. Бынан тыш, бер йорт-оҫтахана ла табылмаған<ref name=":8">{{Статья|автор = Anne Marie Carstens|заглавие = Çatalhöyük|издание = SFINX|тип = |год = 2006|номер = 2|страницы = |issn = }}</ref>. Также не обнаружены общественные площади и административные здания<ref name=":5" />. Шулай уҡ йәмәғәт майҙандары һәм административ биналар табылмаған. Шулай итеп, ауылда үҙәкләштерелгән идаралыҡ булмаған. Оҫтаханаларҙың булмауы Чаталһөйүктең тулы мәғәнәлә ҡала түгел, ә киңәйгән ауыл булыуын фаразларға мөмкинлек бирә<ref name=":4" />. Быға тиклем археологтар, Чаталһөйүктә матриархаль йәмғиәт булған, тип иҫәпләгән. Хәҙерге заман ҡаҙыныу эштәре барышында ғалимдар биләмәләге ир-егеттәрҙең һәм ҡатын-ҡыҙҙарҙың йәшәү рәүешендәге айырманы билдәләргә теләгән, ләкин бер ниндәй ҙә айырма тапмаған. Бина эсе мейестән һәм камин ҡоромо менән ҡапланған булған. Тын алғанда ҡором үпкәгә эләгә, шул рәүешле уны ерләнгән кешеләрҙең ҡабырғаларында табырға мөмкин. Ике енестең дә ҡабырғаларына анализ яһалды, һәм ҡатын-ҡыҙҙарҙағы ҡором миҡдарының ир-егеттәрҙәге ҡоромдағынан айырмаһы булмауын күрһәтте. Шулай итеп, ҡатын-ҡыҙҙар ир-егеттәргә ҡарағанда күберәк ваҡытын бүлмәлә үткәрмәгән. Һөйәктәрҙең изотоп анализы ике енес диетаһының айырмаһы барлығы тураһында һөҙөмтә бирмәне. Бынан тыш, ҡәберҙәрҙең урынлашыуы енси айырмаға бәйле түгел. Күрәһең, ҡатын-ҡыҙҙар һәм ир-егеттәр йәмғиәттә бер төрлө статусҡа эйә булған<ref name="Stavrianos">{{книга |ссылка=https://books.google.com/books?id=MKhe6qNva10C&q=paleolithic+society&dq=paleolithic+society&pgis=1 |заглавие=A Global History from Prehistory to the Present |место=New Jersey, USA |издательство=[[Prentice Hall]] |год=1991 |isbn=0133570053 |язык=en |автор=Leften Stavros Stavrianos}} [https://books.google.com/books?id=MKhe6qNva10C&q=paleolithic+society&dq=paleolithic+society&pgis=1 Pages 9-13]</ref><ref name="Gutrie">{{книга |ссылка=https://books.google.com/books?id=3u6JNwMyMCEC&printsec=frontcover#PPA420,M1 |заглавие=The Nature of Paleolithic art |место=Chicago |издательство=[[University of Chicago Press]] |год=2005 |isbn=0226311260 |язык=und |автор=R Dale Gutrie}} [https://books.google.com/books?id=3u6JNwMyMCEC&printsec=frontcover#PPA420,M1 Page 420—422]</ref><ref name="Fielder">{{cite web|last=Fielder|first=Christine|title=Sexual Paradox:Culture|work=Sexual Paradox: Complementarity, Reproductive Conflict and Human Emergence|publisher=Christine Fielder and Chris King|date=2004|url=http://www.dhushara.com/paradoxhtm/culture.htm|archiveurl=https://www.webcitation.org/65LJmRKwc?url=http://www.dhushara.com/paradoxhtm/culture.htm|archivedate=2012-02-10|accessdate=2009-04-15|deadlink=no}}</ref><ref name="MuseumofAntiquites">[http://museums.ncl.ac.uk/flint/miscon.html Museum of Antiquites web site] {{Wayback|url=http://museums.ncl.ac.uk/flint/miscon.html |date=20071121095952 }} (accessed February 13, 2008).</ref>. Художество объекттарында ҡайһы бер айырмалар бар: фрескаларҙа башлыса ир-егеттәр һүрәтләнгән, ә статуэткала - ҡатын-ҡыҙҙар. Иэн Ходдер раҫлауынса, археологик ҡалдыҡтар Чаталһөйүктә матриархат йәки патриархат булыуына дәлил була алмай<ref name=":6" />. Йәш ҡатламдарҙа балсыҡ мисәттәр табылған. Улар ни өсөн тәғәйенләнгәне аныҡ билдәле түгел, моғайын, был объекттар милек билдәһелер. Әгәр шулай икән, шәхси милек булғанлығы буйынса фаразға нигеҙ бар<ref name=":0" />. Өйҙәр бер-береһенә яҡын булһа ла, уларҙың уртаҡ диуарҙары булмаған. Шулай итеп, һәр ғаилә күршеләренә буйһонмаған һәм үҙ теләге буйынса йорттарын ремонтлаған. Чаталөйүктә һуғыш йәки көс ҡулланыу эҙҙәре табылмаған. Бәлки, был тыныс йәмғиәт йә ҡала ҡәлғә һымаҡ нығытма булғандыр. Йорттарҙың тышҡы түбәнге яғындағы баҫҡыстар алынғандан һуң ҡалаға инеп булмаған. Үгеҙ баштарының һәм тулы ҡатын-ҡыҙҙар һындарының күплеге археологтарҙы, халыҡтың дини тормошо Үгеҙ һәм «Бөйөк Әсә» культына табыныуға йүнәлтелгән, тип уйларға мәжбүр иткән<ref name=":8" />. Табылған баш һөйәктәре алебастр менән ҡапланған һәм, битте моделләү өсөн, охра менән буялған. Бындай йолалар Урта диңгеҙ буйындағы неолитик ауылдарҙан, шул иҫәптән Иерихондан һәм Чаёнюҙан (Төркиә) килгән халыҡта ла билдәле. Быларҙың барыһы ла Чаталһөйүктә баш һөйәге культы булыуы тураһында һөйләй ала. Юғары статуслы кешеләрҙең кәүҙәләрен баш һөйәгенән айырым ерләгәндәр. Тикшеренеүселәр ирҙәр һәм ҡатын-ҡыҙҙар ҡәберҙәренең һанын сағыштырған һәм уның яҡынса бер үк булыуын асыҡлаған<ref>{{cite news | url = http://www.turkishdailynews.com.tr/article.php?enewsid=93856 | title = A Journey to 9000 years ago | date = 2008-01-17 | accessdate = 2008-08-07 | last = Hodder | first = Ian | archivedate = 2008-05-23 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20080523122956/http://www.turkishdailynews.com.tr/article.php?enewsid=93856 }}</ref>. Шуға бәйле, 2000-се йылдар тикшеренеүселәре, община патриархаль, матриархаль булмаған<ref name="balter127">{{книга |заглавие=The Goddess and the Bull |ссылка=https://archive.org/details/goddessbull0000balt |год=2005 |издательство=Free Press |место=New York |isbn=0-7432-4360-9 |страницы=[https://archive.org/details/goddessbull0000balt/page/127 127] |ref=Balter |язык=und |автор=Balter, Michael}}</ref> һәм ҡатын-ҡыҙ һындарын һүрәтләүҙең мәғәнәһе Алла-әсәгә табыныу ғына түгел, башҡараҡ тигән фекерҙә<ref name="hodder">{{cite web|last=Hodder|first=Ian|title=New finds and new interpretations at Çatalhöyük|work=Çatalhöyük 2005 Archive Report|publisher=Catalhoyuk Research Project, Institute of Archaeology|date=2005|url=http://www.catalhoyuk.com/archive_reports/2005/ar05_01.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090926041233/http://www.catalhoyuk.com/archive_reports/2005/ar05_01.html|archivedate=2009-09-26|accessdate=2009-04-15|deadlink=yes}}</ref>. Сабыйҙар үлеме ҙур булған, сөнки балалар ҡәберҙәре бик күп табылған. Күп балаларҙың һөйәктәрендә ашамау сәбәпле анемия билдәләре дәлилләнә<ref name=":9">{{Статья|автор = Michael Balter |заглавие = A Long Season Puts Çatalhöyük in Context |издание = Science |тип = |год = 1997 |номер = 286(5441) |страницы = 890—891 |issn = |язык = en }}</ref>. Ерләнгән кешеләрҙең тештәрен анализлау бер йорттоң ҡәберендә биологик ҡәрҙәшлек менән бәйле булмаған кешеләрҙе ерләүҙәрен күрһәткән<ref>{{Статья|автор = M. A. Pilloud & C. S. Larsen|заглавие = Official" and "practical" kin: Inferring social and community structure from dental phenotype at Neolithic Çatalhöyük, Turkey|издание = American Journal of Physical Anthropology|тип = |год = 2011|номер = 145|страницы = 519—530|issn = }}</ref>. == Әһәмиәте == Үҙенең ҙурлығы, архитектураһы, фрескалары һәм рельефтары арҡаһында Чаталһөйүк йыш ҡына «өр-яңы археологик табыш»<ref name=":10">{{Книга|автор = Peter K. A. Jensen|заглавие = Menneskets oprindelse og udvikling|ответственный = |издание = |место = |издательство = G.E.C. Gads forlag|год = 1996|страницы = |страниц = |isbn = 87-12-02987-4}}</ref> тип ҡылыҡһырлана. Быға тиклем ҡайһы бер ғалимдар Чаталһөйүкте донъялағы иң боронғо ҡала, иртә игенселек ҡасабаһы һәм заманының иң ҙур тораҡ пункты тип иҫәпләгән. Әммә әлеге ваҡытта иң боронғо ҡала тип Иерихон иҫәпләнә, ә Сүриәнең төньяғында Тель Абу-Хурейрҙа ауыл хужалығының иң боронғо эҙҙәре табылған<ref name=":10" />. Үҙәк Анатолияла Чаталһөйүк шулай уҡ боронғо ауыл хужалығы үҙәге һаналмай, мәҫәлән, Ашыҡлыһөйүктә б. э. т. 8400 йылғы культуралы үҫемлек эҙҙәре табылған. Ләкин Меллаарт үҙ ҡаҙылмалары менән Уңдырышлы ярым ай (Левант һәм Месопотамия) неолит революцияһының берҙән-бер үҙәге булмауын иҫбатланы. Элек археологтар Анатолия ауыл общиналары барлыҡҡа килерлек уңдырышлы тупраҡ буласағын фаразлап та ҡарамаған. Тикшереүселәрҙең күбеһе, ауыл хужалығы Европаға Анатолиянан килгән, тип иҫәпләй. Уларҙың ҡайһы берҙәре (археолог Колин Ренфрю кеүек) артабан китә һәм һинд-европа телдәре ауыл хужалығы экспансияһы менән берлектә таралыуын, ә һинд-европалыларҙың тыуған илен Анатолия яҫы таулығында, йәғни Чаталһөйүктә эҙләргә кәрәклеген белдерә<ref>{{Статья|автор = Michael Balter |заглавие = Search for the Indo-Europeans |издание = Science |тип = |год = 2004 |номер = 303 |страницы = 1323—1326 |issn = |язык = en }}</ref>. Был теория (Анатолия гипотезаһы) теле Европаның һәм Азияның күпселек өлөшөндә таралған халыҡтың тыуған ере - Чаталһөйүкте һанарға мөмкинлек бирә. Америка яҙыусыһы һәм этноботаник Теренс Маккенна былай тип яҙған: «Африка халыҡтарының бик борондан килкән мәҙәниәттәре менән Яҡын Көнсығышҡа барып етеүе һәм күпмелер ваҡыт унда сәскә атыуы тураһында һығымта аңлайышлы, һәм унан ҡотолоуы ла ауыр. Меллаартты Чаталһөүктең был райондағы артабанғы культураларға һиҙелерлек йоғонто яһамауы ғәжәпләндерә. Ул "Анатолияның неолитик мәҙәниәттәре игенселеккә һәм малсылыҡҡа, шулай уҡ циилизация нигеҙе - Алиһә Әсә культына башланғыс һалған" тип билдәләй»<ref>{{Книга|автор = Mellaart|заглавие = Earliest Civilizations|ответственный = |издание = |место = |издательство = |год = |страницы =77|страниц = |isbn = }}</ref>. Ғәҙеллек менән шуны өҫтәргә мөмкин: нигеҙҙе күптәр әлегә инҡар итә<ref>[http://rec.gerodot.ru/chatal/makkenna.htm Теренс Маккенна. Чатал-Хююк. Из книги «Пища богов. Поиск первоначального Древа познания»]</ref>. === Чаталһөйүк торама булараҡ === Әлегә кешеләрҙең ни өсөн тап ошо урынды һайлауы аңлашылмай. Теорияларҙың береһендә белдереүҙәренсә, кеше ошондағы ауыл хужалығы алып барыуға бәйле ерҙәргә күсеп ултырған, әммә Ашыҡлыһөйүк торамаһындағы табыштар күпселек үҫемлектәрҙең һәм хайуандарҙың йүнләп ҡулға эйәләштерелмәүен һәм ҡасабаның һунарсылыҡ-йыйыу мәҙәниәте менән йәшәүен күрһәтә<ref name=":4" />. Башҡа археологтар уйлауынса, урын һайлау утилитар сәбәптәргә түгел, ә кешеләрҙең тап ошо урынға өҫтөнлөк биреүенә бәйле булған. Шулай уҡ кешеләрҙең ни өсөн Чаталһөйүкте ҡалдырғандары аңлашылмай. Урындағы тирә-яҡ мөхиттең емерелеүе һөҙөмтәһендә, эзбизле йорттар төҙөү өсөн ағасты артыҡ файҙаланыу арҡаһында, ҡайһы бер археологтар 8 мең йыл элек ауылдарҙың күпләп кәмеүен күҙаллай. Әммә был теория Чаталһөйүктең йәш ҡатламдары асҡан табыштар нигеҙендә кире ҡағыла - унда бындай төҙөлөш ысулы ҡулланылмаған<ref name=":9" />. === Алиһә-әсә === [[Файл:Ankara Statue der Muttergöttin.JPG|thumb|403x403px|«Алиһә Әсә» һынташы]] Чаталһөйүктә табылған йыуан ҡатын-ҡыҙ һындары Джеймс Меллаарт тарафынан Алиһә Әсә («Бөйөк әсә») булараҡ интерпретациялана. Европа киңлектәрендә табылған бындай һындарҙың күбеһе матриархаль төҙөлөш менән ассоциациялашҡанға күрә, Чаталһөйүкте лә матриархаль тип иҫәпләй башлағандар. Археолог Мария Гимбутас барыһынан да алғараҡ сыҡҡан; ул Чаталһөйүк йәмғиәте ғәҙәти неолитик («Иҫке Европа»): тигеҙлеккә йүнәлтелгән матристик (ғаиләлә ҡатын-ҡыҙҙың абсолют власы менән бергә) теорияны тәҡдим итә<ref name=":6" />. Бындай йәмғиәт патриархаль, иерархия йүнәлешендәге, һуғышсан кешеләрҙең баҫып инеүе арҡаһында юҡҡа сығарыла, уларҙы Гимбутас һинд-европа ҡурған мәҙәниәте вәкилдәре итеп күрһәтә. == Палеогенетика == <!--У двух образцов (Ch51 и Ch54) из погребальной камеры (номер 6000) в пространстве 327 (седьмое тысячелетие до нашей эры) определены [[Гаплогруппа K (мтДНК)|митохондриальные гаплогруппы K1b1c и K2a11]]<ref>''Zuzana Hofmanova''. [https://publications.ub.uni-mainz.de/theses/volltexte/2017/100001355/pdf/100001355.pdf Palaeogenomic and Biostatistical Analysis of Ancient DNA Data from Mesolithic and Neolithic Skeletal Remains] {{Wayback|url=https://publications.ub.uni-mainz.de/theses/volltexte/2017/100001355/pdf/100001355.pdf |date=20170902183936 }}, 2016</ref>. Также в Чатал-Хююк были определены митохондриальные гаплогруппы [[Гаплогруппа N (мтДНК)|N]], K, K1a17, [[Гаплогруппа W (мтДНК)|W1c]], [[Гаплогруппа H (мтДНК)|H, H+73]], [[Гаплогруппа X (мтДНК)|X2b4]], [[Гаплогруппа U (мтДНК)|U, U3b, U5b2]]. На основе митохондриальных геномов выявили отсутствие родства по материнской линии между людьми, похороненными под полами домов в Чатал-Хююке<ref>''Maciej Chyleński'' et al. [https://www.mdpi.com/2073-4425/10/3/207 Ancient Mitochondrial Genomes Reveal the Absence of Maternal Kinship in the Burials of Çatalhöyük People and Their Genetic Affinities] // Genes 2019, 10(3), 20</ref>. У образца 1885 F.84 (6825—6635 лет до н. э.) определили митохондриальную гаплогруппу K1a и [[Гаплогруппа G2 (Y-ДНК)|Y-хромосомную гаплогруппу G2a2a1]], у образца 2033 F.84/86 (6690—6590 лет до н. э.) определили митохондриальную гаплогруппу H2a2a1d и [[Гаплогруппа H (Y-ДНК)|Y-хромосомную гаплогруппу H3a1]], у образца 2779 F.265 определили митохондриальную гаплогруппу H2a2a и [[Гаплогруппа C (Y-ДНК)|Y-хромосомную гаплогруппу C1a2]], у образца 5357 F.576 (7035—6680 лет до н. э.) определили митохондриальную гаплогруппу N1a1a1 и Y-хромосомную гаплогруппу C1a2. Также определили митохондриальные гаплогруппы K1a (n=3), K1a4, K1a4b, K1a17, K1b1, [[Гаплогруппа T (мтДНК)|T2, T2c1, T2e]]<ref name="ReyhanYaka2021">''Reyhan Yaka'' et al. [https://www.cell.com/current-biology/fulltext/S0960-9822(21)00423-1 Variable kinship patterns in Neolithic Anatolia revealed by ancient genomes], April 14, 2021</ref>. == Музей == Место открыто для посещения туристов, можно увидеть копии находок в небольшом музейном пространстве, построенном рядом с холмом. Присутствует информация на английском и турецком языках. Можно осмотреть реконструкции домов и посетить место раскопок. Большинство оригинальных предметов из места раскопок находятся в [[Музей анатолийских цивилизаций|Музее анатолийских цивилизаций]] в Анкаре. Место не столь популярно, как, например, музей [[Джалаладдин Руми|Мевляна]] в [[Конья]], однако интерес к Чатал-Хююку растёт, каждый год его посещают около 13 тыс. человек<ref name=":11">{{Cite web|url = https://www.youtube.com/watch?v=HTHqYjeXrYs|title = GHF: Çatalhöyük|author = globalheritagefund|date = 2007-06-07|publisher = }}</ref> Чатал-Хююк в течение нескольких лет был в предварительном списке Турции в список Всемирного наследия ЮНЕСКО<ref name=":11" /> и был принят в 2012 году<ref>{{Cite news|title = Her er verdens nye kulturarv|author = Søren Bygbjerg|url = |work = DR|date = 2012-07-03}}</ref>. --> === Галерея === <gallery caption="Артефакты Чатал-Хююка" widths="300px" heights="250px" perrow="3"> Image:Museum of Anatolian Civilizations018.jpg|[[Керамика]] Image:Museum_of_Anatolian_Civilizations012.jpg|Сосуды Image:Museum of Anatolian Civilizations011.jpg|Статуэтки богов и богинь Image:Museum of Anatolian Civilizations003.jpg|Фреска с изображениями быков, оленей и людей Image:Museum of Anatolian Civilizations016.jpg|Фрагменты ткани — древнейшей из обнаруженных Image:Catal Hüyük reliefs.JPG|Рельеф с изображениями двух леопардов </gallery> == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Гёбекли-Тепе]] * [[Невалы-Чори]] * [[Хаджилар]] * [[Чайоню]] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Әҙәбиәт == * [[Мелларт, Джеймс|Мелларт Дж.]] Древнейшие цивилизации Ближнего Востока . Пер. с англ. и комментарий Е. В. Антоновой. Предисл. Н. Я. Мерперта. Изд-во «Наука». М., 1982. 149 с. с ил. * Mellaart James. Catal-Huyuk. A Neolithic town in Anatolia. Thames and Hudson. 1967. 233 с. == Һылтанмалар == {{навигация}} * {{Официальный сайт}} * [http://rec.gerodot.ru/chatal/ Чатал-Гуюк на сайте «Реконструкция»] * [http://aitrus.info/node/351 СОЦИАЛЬНАЯ РЕВОЛЮЦИЯ В ЭПОХУ НЕОЛИТА: ОТ ЧАЁНЮ К ЧАТАЛ-ГЮЮКУ] * [https://www.youtube.com/watch?v=JK27_q_hevE Жизнь и проблемы в неолитическом поселении Чатал-Хююк. Неолитическая революция и ее последствия (youtube.com)] * [https://pikabu.ru/story/zhizn_i_problemyi_v_neoliticheskom_poselenii_chatalkhyuyuk_neoliticheskaya_revolyutsiya_i_ee_posledstviya_6796799 Жизнь и проблемы в неолитическом поселении Чатал-Хююк. Неолитическая революция и ее последствия (текст)] {{Неолит Ближнего Востока}} {{Доисторическая Азия}} {{Всемирное наследие в Турции}} {{Тышҡы һылтанмалар}} [[Категория:Европаның археологик мәҙәниәте]] [[Категория:Азияның археологик мәҙәниәттәре]] [[Категория:Төркиәлә бөтә донъя мираҫы]] [[Категория:Анатолия неолиты]] [[Категория:Төркиәлә археологик объекттар]] [[Категория:Баҡыр быуаты Азияһы]] [[Категория:Конья (ил)]] [[Категория:Неолитик ауылдар]] fkpsg091sbqwajfzjukgx3k8p8p5ook 1146859 1146847 2022-07-23T18:15:40Z Akkashka 14326 /* Палеогенетика */ wikitext text/x-wiki {{Объект Всемирного наследия |RusName = Чаталһөйүк неолитик торағы |Name = Neolithic Site of Çatalhöyük |Image = CatalHoyukSouthArea.JPG |imagecaption = көньяҡ өлөшөндә ҡаҙыныуҙар |State Party = [[Төркиә]] |Type = Мәҙәни |Criteria = ii, iv |ID = 1405 |Link = http://whc.unesco.org/en/list/1405 |Region = Европа һәм Төньяҡ Америка/Яҡын Көнсығыш, [[Гамирк]] |Coordinates = |Year = 2012 |Session = 36 |Extension = |Danger = |lat_dir = N |lat_deg = 37 |lat_min = 40 |lat_sec = 01.2 |lon_dir = E |lon_deg = 32 |lon_min = 49 |lon_sec = 39.8 |region = TR |CoordAddon = type:landmark_region:TR |регион ПозКарты = Төркиә }}  '''Чаталһөйүк''' йәки '''Чаталгөйүк''' (иҫке яҙмала), дөрөҫөрге '''Чаталһөйүк''' ([[Турецкий язык|тур.]] халыҡ-ара фонетик алфавит: [tʃaˈtal.højyk], һүҙмә-һүҙ «Сәнске-уба» — [[Конья (ил)|Конья]] провинцияһындағы (көньяҡ [[Анатолия]]) [[неолит]] һәм [[энеолит]] осорона ҡараған ҙур тораҡ. Иң ҙур, иң яҡшы һаҡланған һәм ҙур неолитик ауыл булып тора. Иң боронғо табылған мәҙәни ҡатламдар б. э. т. 7400 й. ҡарай. Торама б. э. т. 5600 йылға тиклем булған. [[Бронзовый век|Бронза быуаты]] башланғанға тиклем халҡы ауылды ташлап киткән. Торама [[Хасандаг]] вулканының ике үркәсле түбәһенән 140 км алыҫлыҡта урынлашҡан булған. Тораманың көнсығыш өлөшө тигеҙлек өҫтөнән 20 м өҫтәрәк ҡалҡыулыҡ барлыҡҡа килтерә. Ауылдан көнбайышҡа табан бәләкәйерәк ҙурлыҡтағы тағы бер торама булған, ә унан көнсығышҡа табан бер нисә йөҙ метр алыҫлыҡта [[Армения|әрмән]] һәм [[Византия|византий]] осоро ауылы табылған Чаталһөйүк ике айырым ҡурғандан: б. э. т. яҡынса 7100-5900 йй. менән билдәләнгән Көнсығыш ҡурғандан һәм б. э. т. яҡынса 6000-5600 йылдар менән билдәләнгән Көнбайыш ҡурғандан (калибрланған даталар) тора<ref>[https://www.smithsonianmag.com/science-nature/ancient-proteins-unwashed-dishes-reveal-diets-lost-civilization-180970481/ Ancient Proteins From Unwashed Dishes Reveal the Diets of a Lost Civilization]</ref>. == География == Чаталһөйүк («сәнске күренешендәге ҡалҡыулыҡ») хәҙерге Көчөккәй ауылынан көньяҡҡа 3 км һәм Конья ҡалаһынан көньяҡ-көнсығышҡа табан 40 км алыҫлыҡта Гамиркала урынлашҡан. Тимер юл бәйләнеше булған иң яҡын ҙур ҡала - Чумра (тораманан көньяҡҡа 17 км алыҫлыҡта). Яһалма ҡалҡыулыҡ, мең йыл буйына иҫке йорттар өҫтөнән яңы биналар төҙөү юлы менән барлыҡҡа килгән. Торама үҙен уратып алған Икония тигеҙлеге араһында айырылып тора, ул ике убанан: көнсығышта иң боронғо һәм иң ҙур һәм көнбайышта баҡыр быуаты торамаларынан (Көсөкһөйүл - «бәләкәй уба») тора<ref name=":0">{{Книга|автор = Ian Hodder|заглавие = Çatalhöyük. The Leopard's Tale – Revealing the Mysteries of Turkey's ancient 'town'|ответственный = |издание = |место = |издательство = Thames & Hudson|год = 2006|страницы = |страниц = |isbn = 0-500-05141-0}}</ref>. Археологтар, торамала 3-10 мең кеше йәшәгән, ә йорттар һаны 2 меңгә еткән, тип иҫәпләй. Гамиркалағы Конья яйлаһы плейстоцен осорондағы ҡороған күлдең төбө булып тора, диңгеҙ кимәленән 1 мең метр самаһы бейеклектә урынлашҡан. Боронғо күлгә ҡойған йылғалар елпеүесте хәтерләткән дельталар барлыҡҡа килтергән. Дельталар араһында иң ҙуры, Чаршамба йылғаһы буйында, Чаталһөйүк урынлашҡан булған. Чаршамба тәүҙә ике ҡалҡыулыҡ араһынан аҡҡан һәм ҡоро климат шарттарында ауыл халҡын сөсө һыу менән тәьмин иткән<ref name=":3">{{Книга|автор = Trevor Watkins.|заглавие = From Foragers to Complex Societies in Southwest Asia", kapitel 6 i The Human Past: World Prehistory & the Development of Human Societies|ответственный = |издание = |место = |издательство = Thames & Hudson|год = 2005|страницы = |страниц = |isbn = 978-0-500-28531-2}}</ref>. == Археология == [[Файл:Çatalhöyük after the first excavations by James Mellaart and his team..jpg|thumb|340x340px|Меллаарт ҡаҙылмаларынан һуң Чаталһөйүк күренеше]] [[Файл:Catal Hüyük 10.JPG|thumb|340x340px|Ҡаҙылмаларҙың хәҙерге күренеше]] [[Файл:Çatalhöyük kazı alanı çatısı.JPG|thumb|340x340px|Ҡаҙылмаларҙың күренеше]] Урындағы халыҡ Чаталһөйүкте ҡайһы ер хөрәфәттәр менән бәйле мал көтөү урыны итеп файҙаланған<ref name=":0" />. 1958 йылдың 10 ноябрендә Анкаралағы Британия археология институтынан өс тикшеренеүсе Дэвид Френч, Алан Холл һәм Джеймс Меллаарт Конья яйлаһына иртә тарих торлаҡтарын эҙләү барышында Конья яйлаһында убаны шәйләгән<ref name="balter127" />. Шул уҡ көндө өс керамика һәм обсидиан эшләнмәһе табыла, убаның неолит осороноң бик ҙур табышы булыуы асыҡлана. Меллаарт 1961 йылға тиклем Хаджилар ҡаҙыу эштәрендә мәшғүл булған, ҡатыны һәм төрөк төркөмө менән кире ҡайтҡас, улар 1965 йылға тиклем дауам иткән ҙур ҡаҙыу эштәрен башлаған<ref name=gard>{{книга |год=2006 |заглавие=Gardner's Art Through the Ages: The Western Perspective: Volume 1 |издание=Twelfth |издательство={{Нп3|Cengage|Wadsworth Publishing|en|Cengage}} |место=Belmont, California |isbn=0-495-00479-0 |страницы=12—4 |ref=Kleiner |язык=en |автор=Kleiner, Fred S.; Mamiya, Christin J.}}</ref>. Джеймс Меллаарт етәкселегендә Чаталһөйүктә Дания Милли музейынан дат палеоботанигы Ганс Хелбаек та эшләгән<ref name="balter127" />. Хелбаек күп кенә өй бойҙайы (бер бөртөклө һәм ике бөртөклө), арпа һәм борсаҡ тапҡан<ref>{{Статья|автор = Hans Helbæk|заглавие = First Impressions of the Catal Huyuk Plant Husbandry|издание = Anatolian Studies|тип = |год = 1964|номер = 14|страницы = 121—123|issn = }}</ref>. Усаҡ һәм шлак табылдыҡтары Чаталһөйүк халҡы донъяла тәүгеләрҙән булып мәғдәндәндән баҡыр иретергә өйрәнде, тигән фараз яһарға мөмкинлек биргән<ref>''MiljanaRadivojević'' et al.[http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440317301024#! Repealing the Çatalhöyük extractive metallurgy: The green, the fire and the ‘slag’] // Journal of Archaeological Science. Available online 15 August 2017</ref><ref>[https://www.eurekalert.org/pub_releases/2017-08/uoc-mo8081117.php Mystery of 8,500-year-old copper-making event revealed through materials science], 15-AUG-2017</ref><ref>[http://www.urkommunismus.de/catalhueyuek_en.html Bernhard Brosius. From Çayönü to Çatalhöyük. Inprekorr, 400/401, 24 — 29, 2005.]</ref>. Артефакттарҙы ҡабаттан тикшереү ошондай артефакттарҙың береһе - йәшел төҫтәге баҡыр ингән өлөшләтә яндырылған баҡыр өйөмө, моғайын, йәшел пигмент менән буялған кешеләрҙең һөйәктәрен кремациялау барышында, утҡа осраҡлы ғына эләккәндер. Чаталһөйүктән алынған баҡыр әйберҙәрҙең изотоп анализы өлөшләтә яндырылған йәшел минерал өлгөһөнә оҡшашлығын күрһәтмәгән<ref>[http://xn--c1acc6aafa1c.xn--p1ai/?page_id=28272 Выплавка меди в Чатал-Хююке 8,5 тыс. лет назад не подтвердилась]</ref>. Был урын бик үҙенсәлекле һәм донъяла иң билдәлеләрҙең береһе булып сыҡты. Меллаарт ҡаҙыныу эштәренә Дорак менән ғауға фонында килгән. Төркиә властары археологты табышты урлауҙа һәм сығарыуҙа ғәйепләгән. Меллаарт иһә, йәш ҡатын Төркиәнең төньяғындағы Дорак ауылының дүрт ҡәберендә табылған «антиквариат»ты баһалауын һорауын әйткән. Меллаарт ҡайһы бер табылдыҡтарҙың һүрәтен төшөргән. Һуңынан һүрәттәр 1959 йылда, Төркиә властары иғтибарын йәлеп итеп, The Illustrated London News гәзитендә баҫылып сыҡҡан һәм археолог, йәнәһе, табышты урлаған тигән һығымтаға килтергән. Әммә йәш ҡатынды һәм урланған әйберҙәрҙе эҙләү һөҙөмтә бирмәй, 1965 йылда Төркиәнең боронғолоҡтар департаменты Меллаартҡа ҡаҙыу эштәренә рөхсәтте ғәмәлдән сығара<ref name="balter127" /><ref>{{Cite web|url = http://pda.euromag.ru/great_britain/24708.html|title = Наследник Шлимана|author = Анастасия Тарасова|date = |publisher = }}</ref>. 1993 йылда Иэн Ходдер етәкселегендә яңы археологтар төркөмө тикшеренеүҙәрҙе тергеҙә һәм әлеге ваҡытта һәр йәй дауам итә. Яңы ҡаҙылмаларҙа микроморфологик анализ ҡулланыла, был осраҡта археологтар тулыраҡ мәғлүмәт алыу өсөн микроскоптар файҙалана. Иэн Ходдер төркөмө ҡаҙыу эштәренә бик ентекле ҡарай. Меллаарт төркөмө 200-ҙән ашыу бинаны 4 йыл эсендә ҡаҙып бөтһә, әлеге төркөм тәүге бер нисә йылда йыл һайын бер йәки ике бинаны ғына ҡаҙып сығарған<ref name=":4">{{Статья|автор = Michael Balter |заглавие = The First Cities: Why Settle Down? The Mystery of Communities |издание = Science |тип = |год = 1998 |номер = 5393 |страницы = |issn = |язык = en }}</ref> 2006 йылғы миҙгелдә халыҡ-ара һәм дисциплина-ара ҡаҙыу эштәрендә 230 кеше ҡатнашты, был донъялағы шуға оҡшаш сараларҙың иң ҙурҙарының береһе булды<ref>{{Cite news|title = Recond number of experts to take part in Catalhoyuk excavations|author = |url = |work = Turkish Daily News|date = 2006}}</ref>. Археологик ҡаҙылмаларҙы финанслау өсөн Иэн Ходдер бағыусы компанияларҙың (Boeing, Fiat, British Airways, Shell) хеҙмәттәре менән файҙалана, шулай уҡ археологик экспедицияларҙа урындағы халыҡ ҡатнаша. === Датаһы һәм размеры === Төрлө сығанаҡтар ауылға нигеҙ һалыныуҙың төрлө даталары тураһында һөйләй. Меллаарт тикшергән ҡатламдар уларға б. э. т. 6250 йылдан б. э. т. 5400 йылға тиклем датаһы менән билдәләнә<ref name=":1">{{Книга|автор = Christoffer Edens|заглавие = Çatal Hüyük, The Story of Archaeology|ответственный = |издание = |место = London|издательство = Phoenix Illustrated|год = 1997|страницы = |страниц = |isbn = 1-85799-934-7}}</ref>. Иэн Ходдер билдәләүенсә, 18 археологик ҡатлам тикшеренеүҙәре буйынса, был торама 1400 йыл (б. э. т. 7000 йыл һәм б. э. т. 6000 йыл араһында) дауамында булдырылған<ref name=":0" /><ref name=":6">{{Статья|автор = Ian Hodder |заглавие = Women and Men at Çatalhöyük |издание =[[Scientific American]] |тип = |год = 2004 |номер = 1 |страницы = 67—73 |issn = |язык = en |издательство = [[Springer Nature]] }}</ref>. Һуңғы мәғлүмәттәр буйынса, дата б. э. т. 7400 йылдан б. э. т. 5600 йылға тиклем күрһәтелә.<ref name=":2">{{Статья|автор = T. Carter & M. S. Shackley|заглавие = Sourcing obsidian from neolithic Çatalhöyük (Turkey) using energy dispersive X-ray fluorescence|издание = Archaeometry|тип = |год = 2007|номер = 49 (3)|страницы = :437—454.|issn = }}</ref> Төрлө сығанаҡтарҙа Чаталһөйүктең дәүмәле төрлөсә атала, улар 32 акрҙан (12,96 гектар) һәм 13,5 гектарҙан алып<ref name=":0" /> до 20 га<ref name=":1" /> 20 гектарға тиклем<ref name=":2" />. Был Чаталһөйүктең ҙур ауыл булыуы хаҡында һөйләй, барлыҡ территорияның 5 % ғына ҡаҙылған тигән һүҙ<ref name=":5">{{Статья|автор = Ian Hodder |заглавие = This old house |издание =[[Natural History (журнал)|Natural History]] |тип = |год = 2006 |номер = |страницы = |issn = |язык = en |издательство = [[Американский музей естественной истории|American Museum of Natural History]] }}</ref>. == Ҡоролмалар һәм артефакттар == [[Файл:MUFT - Catal Höyük Modell.jpg|мини|340x340пкс|[[Веймар]] музейынан Чаталһөйүк моделе]] [[Файл:Catal Hüyük Restoration B.jpg|thumb|454x454px|Чаталһөйүктәге өйҙөң реконструкцияһы. Ҡыйығындағы тишеге һәм баҫҡысы күренә.]] [[Файл:Catal Hüyük Restauration.JPG|thumb|453x453px|Чаталһөйүктәге өйҙөң реконструкцияһы. Түбәнге платформалары һәм ҙур булмаған келәт күренә.]] Чаталһөйүк ҡалҡыулығын халыҡ быуаттар дауамында иҫке йорттар өҫтөндә яңы йорттар төҙөү юлы менән барлыҡҡа килтергән. Был әлеге ваҡытта 17 метр бейеклегендәге археологик ҡатламды тәшкил итә. Өйҙәр бик яҡын торғанға, улар араһынан үтеп йөрөү мөмкинлеге лә булмай. Шулай уҡ йорттарҙың ишектәре булмаған, күп осраҡта инеү урыны ҡыйыҡтан һалынған, унда йорттарҙың эске яғынан да, тышҡы яғынан да баҫҡыстар һалынған, шуға күрә «ҡала хәрәкәте», күрәһең, бина ҡыйыҡтарынан үткән<ref name=":3" />. Инеү урыны шулай уҡ саф һауа үтеп инеү, торбалары булмаған асыҡ усаҡтарҙан төтөн сығарыу өсөн берҙән-бер елләтеү уйымы булды. Чаталһөйүккә оҡшаш хәҙерге ҡасабалар - төньяҡ Америка индейҙарының пуэблоһы һәм Көнбайыш Африкалағы Мали догондары ҡасабалары<ref name=":0" />. Өйҙәр араһындағы ҡайһы бер урындарҙа асыҡ майҙандар ҙа булған. Улар кухнянан сығарылған ҡалдыҡ сүплектәре кеүек сығыш яһаған. Уларҙа хайуан һәм үҫемлек ҡалдыҡтары, балсыҡ һауыт-һаба, статуэткалар, муйынсаҡтар табылған. Күп кенә табылдыҡтар кеше бүлендектәре булараҡ һәм ундай урындар бәҙрәф тип аңлатыла. Халыҡ күпләп йәшәгән торамала кеше бүлендектәре һәм органик ҡалдыҡтар, моғайын, һаҫыҡ еҫ сығанағы булараҡ та, халыҡ һаулығына ҙур хәүеф тыуҙырғандыр<ref name=":0" />. === Өйҙәрҙең биҙәлеше === Йорттар, тотоп тороусы ағас түшәм өрлөктәренән башҡа, башлыса балсыҡтан (сей сырцовый кирбестән) эшләнгән. Археологтар әйтеүенсә, йорттоң хеҙмәт итеү ваҡыты 70 йыл самаһы булған. Йыл һайын балсыҡтың яңы ҡатламын һыларға кәрәк булған. Түбәһе һәм стеналары шымартылған алебастр менән ҡапланған булған. Көньяҡта урынлашҡан мейес һәм урындағы кухня хеҙмәтен үтәгән ҡыйыҡтағы тишек менән бер рәттән, ҡағиҙә булараҡ, стенала бәләкәй генә бер бүлмәгә алып барған уйым булған. Бындай бүлмә келәт сифатында файҙаланылған. Йорттоң дөйөм майҙаны 23 м² тәшкил иткән, әммә 11-ҙән 48 м² тиклем булған. Шул уҡ ваҡытта ҙур йорттарҙың стеналары матур итеп биҙәлгән. Уларҙың кемгә тәғәйенләнеше билдәһеҙ ҡала<ref name="gard" />. Өйҙәр бер генә ҡатлы булған. Төп бүлмәлә мейес менән каминға өҫтәп эскәмйәләр, тәпәш платформалар, аш-һыу һаҡлау өсөн һауыттар булған<ref name=":1" />. Һәр йорт 5-10 кеше өсөн хеҙмәт иткән, әммә 8-ҙән ашыу карауаты булған бер йорт та юҡ<ref name=":5" />. Йорттар шулай уҡ «ҡәбер» итеп файҙаланылған: уларҙың күбеһендә ҡәбер табылған. Өйҙәрҙең береһендә 68 кеше ерләнгән. Мәйеттәрҙе иҙән аҫтына, йышыраҡ усаҡ һәм башҡа эске ҡалҡыулыҡтар аҫтына, бүләктәре: аҫыл һәм ярым аҫыл таштар, ҡорал, туҡымалар, ағас һауыттар менән бергә ерләгәндәр<ref>{{книга |автор = James Mellart |заглавие = Çatal Hüyük: A Neolithic Town of Anatolia |место = New York |издательство = McGraw-Hill Book Company |год = 1967 |страницы = 60 ff }}</ref>. Бындай тәжрибә XX быуатҡа тиклем полинезияның Тикопиа утрауында күҙәтелгән<ref name=":4" />. Мәрхүмдәрҙең кәүҙәләрен ентекле итеп биләгәндәр һәм йыш ҡына үрелгән кәрзиндәргә һалғандар йәки ҡамыш маттар менән урағандар. Һөлдә йыш ҡына өлөштәргә бүленгәнлектән, ерләр алдынан мәйетте оҙаҡҡа асыҡ һауала тотҡандар, һуңынан һөйәктәрен генә ерләгәндәрҙер, тип фаразлайҙар. Ҡайһы берҙә баш һөйәктәрен, ниндәйҙер йолала файҙаланыу өсөндөр, айырғандар, һәм уларҙы тораманың башҡа урындарында тапҡандар. Йорттарҙың өстән бер өлөшөндә үгеҙ башы скульптуралары менән биҙәлгән, һәм башҡаларға ҡарағанда матурыраҡ. Был бүлмәләрҙе Джеймс Меллаарт «изге урын» (святилища) тип фаразлаған. Меллаарт төркөмө убаның көньяҡ-көнбайыш өлөшөндәге ҙур булмаған участканы ҡаҙған ып алған, һәм «изге урындың» күп булыуы сәбәпле, Мелаарт был биләмәләрҙең был өлөшө ҡанбабалар (жреческий) урынына оҡшаған тип иҫәпләгән. Б. э. т. 6200 йыл тип билдәләнгән «изге урындың» стеналарында үгеҙ баш һөйәктәре артында дүрт кешенең баш һөйәге табылған. Иэн Ходдер төркөмө көнсығыш ҡалҡыулығында төрлө урынды ҡаҙған һәм шулай уҡ бер нисә «изге урын» тапҡан. Ауылдың көньяҡ-көнбайыш өлөшө фәҡәт ҡанбабаларҙыҡы ғына булмаған. Шуға бәйле Меллаарт бер версия тәҡдим иткән: уға ярашлы, йорттар «ябай» һәм «изге» йорттарға бүленә. Яңы анализ был йорттарҙың ике төрө араһында айырымлау һыҙаты булыуын күрһәтте. Бынан тыш, микроморфологик анализ «изге урындарҙа» көнкүреш эшмәкәрлеге алып барылыуын раҫлай<ref name="balter127" />. Шулай итеп, был йорттар изге йорт булмаған. === Артефакттар һәм биҙәүестәр === [[Файл:Museum of Anatolian Civilizations002.jpg|thumb|403x403px|Анатолия цивилизациялары музейында «изге урын» реконструкцияһы.]] [[Файл:Neolithic mirrors of obsidian excavated by James Mellaart and his team in Çatalhöyük..jpg|thumb|403x403px|Обсидиандан эшләнгән көҙгөләр]] Чаталһөйүк күләмле предметтары һәм биҙәүестәре менән дан тота. Был төҙөлгән стеналарҙа фрескалар осраған тәүге урындарҙың береһе (Ласко мәмерйәһендәге тәбиғи стеналарҙа төшөрөлгән биҙәктәр). Тәүге фрескалар табылған икенсе урын - б. э. т. 9 мең йыл элек Сүриәләге Жәл-әл-Мугһара<ref>{{Статья|автор = Roger Highfield|заглавие = Oldest' wall painting looks like modern art|издание = Telegraph.co.uk|тип = |год = 2007|номер = |страницы = |issn = }}</ref> Фресстарҙың ҡайһы берҙәре геометрик биҙәктәрҙе һүрәтләй, шул уҡ ваҡытта башҡа һынлы күренештәр: зубрҙарға йәки боландарға һунар итеү, ир-егеттәрҙең фаллосы, әлеге ваҡытта юҡҡа сыҡҡан эре тояҡлыларҙың һүрәттәре. «Изге урында»ғы фрескаларҙың береһен бер нисә рәт фигуранан торған йорт һүрәте булараҡ аңлатырға мөмкин. Картина уртаһындағы һүрәт Чаталһөйүктән күҙәтергә мөмкин булған һүнгән Хәсәндаг янартауының ике башлы түбәһе булараҡ аңлатыла<ref>{{Статья|автор = Aisling Irwin|заглавие = Turkish wall painting 'is first news story'|издание = Telegraph.co.uk|тип = |год = 1997|номер = 28. july|страницы = |issn = }}</ref>. Был рәсемде тарихта тәүге пейзаж һынлы сәнғәте йәки картография өлгөһө тип баһалайҙар<ref name="gard" />, ә башҡа тикшеренеүселәр унда геометрик орнамент ҡына күрә<ref name=":7">[http://www.dspace.cam.ac.uk/handle/1810/195777 A bird’s eye view — of a leopard’s spots. The Çatalhöyük ‘map’ and the development of cartographic representation in prehistory.] ''Anatolian Studies'' 56, 2006, pp. 1-16. Published by The British Institute of Archaeology at Ankara</ref>. Икенсе фреска бөгөлгән предметты, бәлки, йәйә тотоп эшләп йөрөгән (бейегән) кешене күрһәтә. Кеше леопард тиреһенән тегелгән янбаш бәйләмесе кейгән. Йыртҡыс ҡоштарҙы - ҡоҙғондарҙы — һүрәтләгән фрескалар бар. Йыртҡыстар эргәһендә башһыҙ кешеләр күрһәтелгән һүрәттәр ҙә осрай. Рельефтарҙа ҙур бесәйҙәр (моғайын, леопардтар һәм парлап эшләнгән) төшөрөлгән. Үгеҙ башы скульптуралары үҙенсәлекле, улар йә стенаға, йә тәпәш платформаларға нығытылған, ҡайһы бер үгеҙ башынан башлап тотош рәт баштар теҙелгән. Мәрмәр, көрән һәм зәңгәр эзбизташ, кальцит, балсыҡлы һәүерташ, базальт, алебастр һәм балсыҡтан эшләнгән ҡатын-ҡыҙ һындары табылған. Табыштар араһында иң билдәлеһе ҡулына ҡорал тотҡан ике ҙур бесәйгә ултырып ял итеүсе 16,5 см бейеклектәге яндырылған балсыҡтан эшләнгән йыуан ҡатын статуэткаһы айырылып тора. Был һынташ Венера Виллендорфская һынына оөшаған. Ҡайһы бер ғалимдар ике бесәйҙе арыҫландар тип<ref name=":1" />, ә башҡалары [[леопард]]тар тип һанай<ref name=":6" />. Күп кенә ғалимдар статуэтка бәпесләргә тейешле ҡатын-ҡыҙҙы һынландыра, тигән версия тәҡдим индерә<ref name=":1" />. Табылған фигуралар араһында ултырып торған ҡатын-ҡыҙ һыны иң ҡатмарлыһы. Ябайыраҡтары араһында арҡаһы тишекле ҡатын-ҡыҙ һындары осрай, шул уйымға иген дә һалыныуы ихтимал Чатал-Хююк керамикаға тиклемге неолит һәм керамик неолит араһындағы күсеү осорон күрһәтә. Иҫке ҡатламдарҙа археологтар керамика тапмай, ләкин көршәктәр б. э. т. 7050 йылдан алып б. э. т. 6800 й. тиклем аралыҡта бөтә ерҙә лә күренә башлай. Моғайын, тәүҙә улар һаҡлау өсөн һәм шунан һуң ғына (б. э. т. 6500 - 6400 йылдар тирәһе) аҙыҡ әҙерләү өсөн ҡулланылғандыр. Иң йәш ҡатламдарҙа ябай геометрик биҙәкле көршәктәр булған, ә Көсөкһөйүк көршәктәрендә ҡатмарлыраҡ геометрик биҙәктәре бар. Обсидиан әйберҙәр табылды, уларҙың ҡайһы берҙәре тигеҙ итеп шымартылған, был археологтарға уларҙың ябай көҙгө сифатында файҙаланылыуын күҙалларға мөмкинлек бирҙе. Шулай итеп, Чаталһөйүк беренсе «көҙгө етештереүсе» булған. Табылған башҡа обсидиан киҫәктәрен, бысаҡ, уҡ башағы һәм һөңгө остары сифатында ҡулланырлыҡ итеп, эшкәртелгән. Шулай уҡ саҡматаш файҙаланылған: тотҡаһы һырлы һөйәктән яһалған ике саҡматаш бысаҡ табылған. Урындағы община тау эшендә махсуслашҡан һәм таштан эшләнмәләр әҙерләү мәҙәниәтен әүҙем үҫтергән, тип фаразларға мөмкин. Бынан тыш, туҡыма киҫәктәре<ref>[https://naked-science.ru/article/history/tekstil-iz-chatal-hyuyuka-prolil-svet-na-to Unearthed textiles from Stone Age settlement reveals history of clothes making</ref>, ағас сынаяҡтар, таштан, һөйәктән һәм балсыҡтан муйынсаҡтар, шулай уҡ кәрзиндәр һәм керамзит табылған, улар тик иҫке ҡатламдарҙа ғына табыла (ризыҡ әҙерләү өсөн ҡулланылған)<ref>{{Cite web|url = http://www.catalhoyuk.com/blog/2006/06/back-to-clay-balls.html|title = Back to clay balls|author = Sonya Atalay|date = 2006-06-25|publisher = |accessdate = 2015-01-03|archiveurl = https://web.archive.org/web/20150923200827/http://www.catalhoyuk.com/blog/2006/06/back-to-clay-balls.html|archivedate = 2015-09-23|deadlink = yes}}</ref>. == Ауыл хуалығы, һунарсылыҡ һәм балыҡсылыҡ == Чаталһөйүктә бик күп үҫемлек эҙҙәре табылған, ә ҡайһы бер археологтар, өйрәнелгән үҫемлектәр аҙыҡ рационының төп өлөшөн тәшкил иткән тигән фекерҙә. Башлыса иген ике орлоҡло бойҙай, шулай уҡ бер бөртөклө бойҙай, борсаҡ, ябай борсаҡ, татлы борсаҡ, яҫмыҡ үҫтерелгән. Бынан тыш, миндаль, имән сәтләүеге, фисташка кеүек ҡырағай үҫемлектәрҙең емештәре табылған. Археоботаниктарҙың бер өлөшө, Чаталһөйүк халҡы ауылдан 10 саҡрым алыҫлыҡта урынлашҡан баҫыуҙарҙы файҙаланған, тип иҫәпләй<ref name=":0" />. Хайуандар араһында һарыҡтар, һыйыр малы, кәзә, йылҡы һәм эттәр йыш табыла. Һарыҡ менән кәзә ҡулға эйәләштерелгән була, шул уҡ ваҡытта эре мөгөҙлө мал, аттар ҙа ҡырағай булған, уларға ла, сусҡа менән боланға һунар иткән кеүек, һунар иткәндәр. Һунарға өҫтәп, халыҡ балыҡ тотҡан һәм ҡош йомортҡаһы йыйған. Кесе Декстер Перкинс, Меллаарт етәкселегендәге экспедицияла фауна буйынса эксперт, тәүҙә һыйыр малы һәм эттәр генә эйәлштерелгән, тигән һығымтаға килде. Был осраҡта Чаталһөйүк менән Анатолия эре мөгөҙлө малды ҡулға эйәләштереү буйынса иң иртә үҙәккә әйләнә. Перкинс фекеренсә, боронғо ҡатламдарҙа бер ниндәй ҙә ҡырағай мал юҡ, ә улар ҡулға эйәләштерелгән хайуандар булған ти<ref>{{Статья|автор = Dexter Perkins Jr. |заглавие = Fauna of Çatal Hüyük: Evidence for Early Cattle Domestication in Anatolia |издание = Science |тип = |год = 1969 |номер = 164(3876) |страницы = 177—179 |issn = |язык = en }}</ref>. Перкинстың һығымталарын хәҙерге ваҡытта фауна буйынса белгестәр Луиза Мартин һәм Нерисса Рассел яңынан ҡарай, улар эре мөгөҙлө мал ауыл барлыҡҡа килгәндән алып ҡырағай булған тип иҫәпләй<ref name="balter127" />. Был Джеймс Меллаарттың башланғыс фараздарына ҡаршы килә. Әммә был мәсьәлә әле булһа бәхәсле һәм уны хәл итеү беркетелмәгән Һуңғы углерод анализы күрһәтеүенсә, эре мөгөҙлө мал Чатал-Хюка халҡы өсөн төп аҡһым сығанағы булмаған<ref>{{Статья|автор = M. P. Richards, J. A. Pearson, T. I. Molleson, Nerissa Russell og Louise Martin |заглавие = Stable Isotope Evidence of Diet at Neolithic Çatalhöyük, Turkey" |издание ={{Нп3|Journal of Archaeological Science}} |тип = |год = 2003 |номер = 30(1) |страницы = 67—76 |issn = |язык = en |издательство = [[Elsevier]] }}</ref>. Әммә был мәсьәлә әле булһа бәхәсле һәм ул хәл ителмәгән. Көнбайыш ҡурғандан б. э. т. 5900 - 5800 йылдарҙа (калибрацияланған дата) менән билдәләнгән көршәк ватыҡтарында арпа, бойҙай, борсаҡ һәм аныҡ кәзә рәүешендәге борсаҡ (бүздәк), һыйыр, һарыҡ һәм кәзәләрҙең ҡан һәм һөтө табылған. Арпа эндоспермы асыҡланған (һыра ҡайнатыу өсөн ҡулланыла). Бер һауытта эремсек һыуы (сыворотка) ғына табылған, тимәк, Чаталһөйүк халҡы сыр йәки йогурт әҙерләгән<ref>[https://www.nature.com/articles/s41467-018-06335-6#article-info Ancient proteins from ceramic vessels at Çatalhöyük West reveal the hidden cuisine of early farmers], 2018</ref>. == Сауҙа == Чаталһөйүк тирәһендәге территория ресурстарға ярлы булған. Эргәлә генә балсыҡ сығарғандар, уны төҙөлөш материалы сифатында ҡулланғандар, башҡа сеймал алыҫтан килтерелгән. Миҫалға Чаталһөйүктә күпләп осраған вулкан быялаһы, обсидианды, алырға мөмкин. Археологтар иҫәпләүенсә, кешеләр Каппадокия обсидианын сығарыуҙы контролдә тотҡан һәм был күренеш ауылдың иҡтисадына ныҡ йоғонто яһарға мөмкин. Ҡайһы бер ғалимдар хатта, обсидиан менән сауҙа итеү ҡала өсөн төп килем сығанағы булған, тип уйлай<ref>{{Книга|автор = Fernand Braudel|заглавие = The Mediterrannean in the Ancient World|ответственный = |издание = |место = |издательство = Allen Lane|год = 2001|страницы = |страниц = |isbn = }}</ref>. Әммә каппадокий обсидианы Көньяҡ Левантала һәм Евфрат ярында Чаталһөйүктә табылғандан алдараҡ булған, был көнсығыштараҡ урынлашҡан торамаларҙың Чаталһөйүктән килтерелгән оксдианға бәйле була алмауын аңларға мөмкинлек бирә. Энергия дисперслы рентгенофлуоресцент спектрометрия ярҙамында Чаталһөйүккә ҡаланан 190 саҡрым төньяҡ-көнсығыштараҡ ятҡан Каппадокия, Гёллу-Даг һәм Ненци-Дагтан ике урындан килеүен асыҡларға мөмкин булды<ref name=":2" />. Халыҡ үҙ йорттарында файҙаланған ҡарағай һәм артыштан яһалған бағаналар ҙа оҙон юл үткән - улар, моғайын, Таврия тауҙарынан килтерелгәндер. Моллюск ҡабырсаҡтары табылған (Урта һәм Үҙән-Көнбайыш диңгеҙҙән). Чатал-Хюк халҡы һатҡанмы, юҡмы, ләкин килтерелгән әйберҙәрҙең табылыуы тауарҙар менән алмашыуҙы һәм алыҫ араға сауҙа итеүҙе күҙ уңында тоторға мөмкинлек бирә. Саҡматаш Сүриәнән килтерелгән. Урта һәм Ҡыҙыл диңгеҙҙән килтерелгән моллюск ҡабырсаҡтары табылған<ref name=":3" />. Чаталһөйүк халҡы обсидиан һатҡанмы, юҡмы, ләкин килтерелгән әйберҙәрҙең табылыуы тауарҙар менән алмашыуҙы һәм алыҫ араға сауҙа итеүҙе күҙ уңында тоторға мөмкинлек бирә. == Чаталһөйүктә йәмәғәт тормошо == [[Файл:Museum of Anatolian Civilizations008.jpg|thumb|401x401px|Балсыҡ мисәттәр]] Чаталһөйүк йәмғиәтенең ҡатламдарға бүленеүе тураһында ҡаҙыныу эштәре яуап бирә алмай, йорттар дәүмәле буйынса артыҡ айырылмай. Бынан тыш, бер йорт-оҫтахана ла табылмаған<ref name=":8">{{Статья|автор = Anne Marie Carstens|заглавие = Çatalhöyük|издание = SFINX|тип = |год = 2006|номер = 2|страницы = |issn = }}</ref>. Также не обнаружены общественные площади и административные здания<ref name=":5" />. Шулай уҡ йәмәғәт майҙандары һәм административ биналар табылмаған. Шулай итеп, ауылда үҙәкләштерелгән идаралыҡ булмаған. Оҫтаханаларҙың булмауы Чаталһөйүктең тулы мәғәнәлә ҡала түгел, ә киңәйгән ауыл булыуын фаразларға мөмкинлек бирә<ref name=":4" />. Быға тиклем археологтар, Чаталһөйүктә матриархаль йәмғиәт булған, тип иҫәпләгән. Хәҙерге заман ҡаҙыныу эштәре барышында ғалимдар биләмәләге ир-егеттәрҙең һәм ҡатын-ҡыҙҙарҙың йәшәү рәүешендәге айырманы билдәләргә теләгән, ләкин бер ниндәй ҙә айырма тапмаған. Бина эсе мейестән һәм камин ҡоромо менән ҡапланған булған. Тын алғанда ҡором үпкәгә эләгә, шул рәүешле уны ерләнгән кешеләрҙең ҡабырғаларында табырға мөмкин. Ике енестең дә ҡабырғаларына анализ яһалды, һәм ҡатын-ҡыҙҙарҙағы ҡором миҡдарының ир-егеттәрҙәге ҡоромдағынан айырмаһы булмауын күрһәтте. Шулай итеп, ҡатын-ҡыҙҙар ир-егеттәргә ҡарағанда күберәк ваҡытын бүлмәлә үткәрмәгән. Һөйәктәрҙең изотоп анализы ике енес диетаһының айырмаһы барлығы тураһында һөҙөмтә бирмәне. Бынан тыш, ҡәберҙәрҙең урынлашыуы енси айырмаға бәйле түгел. Күрәһең, ҡатын-ҡыҙҙар һәм ир-егеттәр йәмғиәттә бер төрлө статусҡа эйә булған<ref name="Stavrianos">{{книга |ссылка=https://books.google.com/books?id=MKhe6qNva10C&q=paleolithic+society&dq=paleolithic+society&pgis=1 |заглавие=A Global History from Prehistory to the Present |место=New Jersey, USA |издательство=[[Prentice Hall]] |год=1991 |isbn=0133570053 |язык=en |автор=Leften Stavros Stavrianos}} [https://books.google.com/books?id=MKhe6qNva10C&q=paleolithic+society&dq=paleolithic+society&pgis=1 Pages 9-13]</ref><ref name="Gutrie">{{книга |ссылка=https://books.google.com/books?id=3u6JNwMyMCEC&printsec=frontcover#PPA420,M1 |заглавие=The Nature of Paleolithic art |место=Chicago |издательство=[[University of Chicago Press]] |год=2005 |isbn=0226311260 |язык=und |автор=R Dale Gutrie}} [https://books.google.com/books?id=3u6JNwMyMCEC&printsec=frontcover#PPA420,M1 Page 420—422]</ref><ref name="Fielder">{{cite web|last=Fielder|first=Christine|title=Sexual Paradox:Culture|work=Sexual Paradox: Complementarity, Reproductive Conflict and Human Emergence|publisher=Christine Fielder and Chris King|date=2004|url=http://www.dhushara.com/paradoxhtm/culture.htm|archiveurl=https://www.webcitation.org/65LJmRKwc?url=http://www.dhushara.com/paradoxhtm/culture.htm|archivedate=2012-02-10|accessdate=2009-04-15|deadlink=no}}</ref><ref name="MuseumofAntiquites">[http://museums.ncl.ac.uk/flint/miscon.html Museum of Antiquites web site] {{Wayback|url=http://museums.ncl.ac.uk/flint/miscon.html |date=20071121095952 }} (accessed February 13, 2008).</ref>. Художество объекттарында ҡайһы бер айырмалар бар: фрескаларҙа башлыса ир-егеттәр һүрәтләнгән, ә статуэткала - ҡатын-ҡыҙҙар. Иэн Ходдер раҫлауынса, археологик ҡалдыҡтар Чаталһөйүктә матриархат йәки патриархат булыуына дәлил була алмай<ref name=":6" />. Йәш ҡатламдарҙа балсыҡ мисәттәр табылған. Улар ни өсөн тәғәйенләнгәне аныҡ билдәле түгел, моғайын, был объекттар милек билдәһелер. Әгәр шулай икән, шәхси милек булғанлығы буйынса фаразға нигеҙ бар<ref name=":0" />. Өйҙәр бер-береһенә яҡын булһа ла, уларҙың уртаҡ диуарҙары булмаған. Шулай итеп, һәр ғаилә күршеләренә буйһонмаған һәм үҙ теләге буйынса йорттарын ремонтлаған. Чаталөйүктә һуғыш йәки көс ҡулланыу эҙҙәре табылмаған. Бәлки, был тыныс йәмғиәт йә ҡала ҡәлғә һымаҡ нығытма булғандыр. Йорттарҙың тышҡы түбәнге яғындағы баҫҡыстар алынғандан һуң ҡалаға инеп булмаған. Үгеҙ баштарының һәм тулы ҡатын-ҡыҙҙар һындарының күплеге археологтарҙы, халыҡтың дини тормошо Үгеҙ һәм «Бөйөк Әсә» культына табыныуға йүнәлтелгән, тип уйларға мәжбүр иткән<ref name=":8" />. Табылған баш һөйәктәре алебастр менән ҡапланған һәм, битте моделләү өсөн, охра менән буялған. Бындай йолалар Урта диңгеҙ буйындағы неолитик ауылдарҙан, шул иҫәптән Иерихондан һәм Чаёнюҙан (Төркиә) килгән халыҡта ла билдәле. Быларҙың барыһы ла Чаталһөйүктә баш һөйәге культы булыуы тураһында һөйләй ала. Юғары статуслы кешеләрҙең кәүҙәләрен баш һөйәгенән айырым ерләгәндәр. Тикшеренеүселәр ирҙәр һәм ҡатын-ҡыҙҙар ҡәберҙәренең һанын сағыштырған һәм уның яҡынса бер үк булыуын асыҡлаған<ref>{{cite news | url = http://www.turkishdailynews.com.tr/article.php?enewsid=93856 | title = A Journey to 9000 years ago | date = 2008-01-17 | accessdate = 2008-08-07 | last = Hodder | first = Ian | archivedate = 2008-05-23 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20080523122956/http://www.turkishdailynews.com.tr/article.php?enewsid=93856 }}</ref>. Шуға бәйле, 2000-се йылдар тикшеренеүселәре, община патриархаль, матриархаль булмаған<ref name="balter127">{{книга |заглавие=The Goddess and the Bull |ссылка=https://archive.org/details/goddessbull0000balt |год=2005 |издательство=Free Press |место=New York |isbn=0-7432-4360-9 |страницы=[https://archive.org/details/goddessbull0000balt/page/127 127] |ref=Balter |язык=und |автор=Balter, Michael}}</ref> һәм ҡатын-ҡыҙ һындарын һүрәтләүҙең мәғәнәһе Алла-әсәгә табыныу ғына түгел, башҡараҡ тигән фекерҙә<ref name="hodder">{{cite web|last=Hodder|first=Ian|title=New finds and new interpretations at Çatalhöyük|work=Çatalhöyük 2005 Archive Report|publisher=Catalhoyuk Research Project, Institute of Archaeology|date=2005|url=http://www.catalhoyuk.com/archive_reports/2005/ar05_01.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090926041233/http://www.catalhoyuk.com/archive_reports/2005/ar05_01.html|archivedate=2009-09-26|accessdate=2009-04-15|deadlink=yes}}</ref>. Сабыйҙар үлеме ҙур булған, сөнки балалар ҡәберҙәре бик күп табылған. Күп балаларҙың һөйәктәрендә ашамау сәбәпле анемия билдәләре дәлилләнә<ref name=":9">{{Статья|автор = Michael Balter |заглавие = A Long Season Puts Çatalhöyük in Context |издание = Science |тип = |год = 1997 |номер = 286(5441) |страницы = 890—891 |issn = |язык = en }}</ref>. Ерләнгән кешеләрҙең тештәрен анализлау бер йорттоң ҡәберендә биологик ҡәрҙәшлек менән бәйле булмаған кешеләрҙе ерләүҙәрен күрһәткән<ref>{{Статья|автор = M. A. Pilloud & C. S. Larsen|заглавие = Official" and "practical" kin: Inferring social and community structure from dental phenotype at Neolithic Çatalhöyük, Turkey|издание = American Journal of Physical Anthropology|тип = |год = 2011|номер = 145|страницы = 519—530|issn = }}</ref>. == Әһәмиәте == Үҙенең ҙурлығы, архитектураһы, фрескалары һәм рельефтары арҡаһында Чаталһөйүк йыш ҡына «өр-яңы археологик табыш»<ref name=":10">{{Книга|автор = Peter K. A. Jensen|заглавие = Menneskets oprindelse og udvikling|ответственный = |издание = |место = |издательство = G.E.C. Gads forlag|год = 1996|страницы = |страниц = |isbn = 87-12-02987-4}}</ref> тип ҡылыҡһырлана. Быға тиклем ҡайһы бер ғалимдар Чаталһөйүкте донъялағы иң боронғо ҡала, иртә игенселек ҡасабаһы һәм заманының иң ҙур тораҡ пункты тип иҫәпләгән. Әммә әлеге ваҡытта иң боронғо ҡала тип Иерихон иҫәпләнә, ә Сүриәнең төньяғында Тель Абу-Хурейрҙа ауыл хужалығының иң боронғо эҙҙәре табылған<ref name=":10" />. Үҙәк Анатолияла Чаталһөйүк шулай уҡ боронғо ауыл хужалығы үҙәге һаналмай, мәҫәлән, Ашыҡлыһөйүктә б. э. т. 8400 йылғы культуралы үҫемлек эҙҙәре табылған. Ләкин Меллаарт үҙ ҡаҙылмалары менән Уңдырышлы ярым ай (Левант һәм Месопотамия) неолит революцияһының берҙән-бер үҙәге булмауын иҫбатланы. Элек археологтар Анатолия ауыл общиналары барлыҡҡа килерлек уңдырышлы тупраҡ буласағын фаразлап та ҡарамаған. Тикшереүселәрҙең күбеһе, ауыл хужалығы Европаға Анатолиянан килгән, тип иҫәпләй. Уларҙың ҡайһы берҙәре (археолог Колин Ренфрю кеүек) артабан китә һәм һинд-европа телдәре ауыл хужалығы экспансияһы менән берлектә таралыуын, ә һинд-европалыларҙың тыуған илен Анатолия яҫы таулығында, йәғни Чаталһөйүктә эҙләргә кәрәклеген белдерә<ref>{{Статья|автор = Michael Balter |заглавие = Search for the Indo-Europeans |издание = Science |тип = |год = 2004 |номер = 303 |страницы = 1323—1326 |issn = |язык = en }}</ref>. Был теория (Анатолия гипотезаһы) теле Европаның һәм Азияның күпселек өлөшөндә таралған халыҡтың тыуған ере - Чаталһөйүкте һанарға мөмкинлек бирә. Америка яҙыусыһы һәм этноботаник Теренс Маккенна былай тип яҙған: «Африка халыҡтарының бик борондан килкән мәҙәниәттәре менән Яҡын Көнсығышҡа барып етеүе һәм күпмелер ваҡыт унда сәскә атыуы тураһында һығымта аңлайышлы, һәм унан ҡотолоуы ла ауыр. Меллаартты Чаталһөүктең был райондағы артабанғы культураларға һиҙелерлек йоғонто яһамауы ғәжәпләндерә. Ул "Анатолияның неолитик мәҙәниәттәре игенселеккә һәм малсылыҡҡа, шулай уҡ циилизация нигеҙе - Алиһә Әсә культына башланғыс һалған" тип билдәләй»<ref>{{Книга|автор = Mellaart|заглавие = Earliest Civilizations|ответственный = |издание = |место = |издательство = |год = |страницы =77|страниц = |isbn = }}</ref>. Ғәҙеллек менән шуны өҫтәргә мөмкин: нигеҙҙе күптәр әлегә инҡар итә<ref>[http://rec.gerodot.ru/chatal/makkenna.htm Теренс Маккенна. Чатал-Хююк. Из книги «Пища богов. Поиск первоначального Древа познания»]</ref>. === Чаталһөйүк торама булараҡ === Әлегә кешеләрҙең ни өсөн тап ошо урынды һайлауы аңлашылмай. Теорияларҙың береһендә белдереүҙәренсә, кеше ошондағы ауыл хужалығы алып барыуға бәйле ерҙәргә күсеп ултырған, әммә Ашыҡлыһөйүк торамаһындағы табыштар күпселек үҫемлектәрҙең һәм хайуандарҙың йүнләп ҡулға эйәләштерелмәүен һәм ҡасабаның һунарсылыҡ-йыйыу мәҙәниәте менән йәшәүен күрһәтә<ref name=":4" />. Башҡа археологтар уйлауынса, урын һайлау утилитар сәбәптәргә түгел, ә кешеләрҙең тап ошо урынға өҫтөнлөк биреүенә бәйле булған. Шулай уҡ кешеләрҙең ни өсөн Чаталһөйүкте ҡалдырғандары аңлашылмай. Урындағы тирә-яҡ мөхиттең емерелеүе һөҙөмтәһендә, эзбизле йорттар төҙөү өсөн ағасты артыҡ файҙаланыу арҡаһында, ҡайһы бер археологтар 8 мең йыл элек ауылдарҙың күпләп кәмеүен күҙаллай. Әммә был теория Чаталһөйүктең йәш ҡатламдары асҡан табыштар нигеҙендә кире ҡағыла - унда бындай төҙөлөш ысулы ҡулланылмаған<ref name=":9" />. === Алиһә-әсә === [[Файл:Ankara Statue der Muttergöttin.JPG|thumb|403x403px|«Алиһә Әсә» һынташы]] Чаталһөйүктә табылған йыуан ҡатын-ҡыҙ һындары Джеймс Меллаарт тарафынан Алиһә Әсә («Бөйөк әсә») булараҡ интерпретациялана. Европа киңлектәрендә табылған бындай һындарҙың күбеһе матриархаль төҙөлөш менән ассоциациялашҡанға күрә, Чаталһөйүкте лә матриархаль тип иҫәпләй башлағандар. Археолог Мария Гимбутас барыһынан да алғараҡ сыҡҡан; ул Чаталһөйүк йәмғиәте ғәҙәти неолитик («Иҫке Европа»): тигеҙлеккә йүнәлтелгән матристик (ғаиләлә ҡатын-ҡыҙҙың абсолют власы менән бергә) теорияны тәҡдим итә<ref name=":6" />. Бындай йәмғиәт патриархаль, иерархия йүнәлешендәге, һуғышсан кешеләрҙең баҫып инеүе арҡаһында юҡҡа сығарыла, уларҙы Гимбутас һинд-европа ҡурған мәҙәниәте вәкилдәре итеп күрһәтә. == Палеогенетика == (6000 һанлы) Ерләү камераһынан ике өлгөлә (Ch51 и Ch54) 327-се арауыҡта (б. э. т. етенсе мең йыллыҡ) митохондриаль гаплотөркөмдәр билдәләнә: K гаплотөркөмө (мтДНК) K1b1c һәм K2a11<ref>''Zuzana Hofmanova''.[https://publications.ub.uni-mainz.de/theses/volltexte/2017/100001355/pdf/100001355.pdf Palaeogenomic and Biostatistical Analysis of Ancient DNA Data from Mesolithic and Neolithic Skeletal Remains] {{Wayback|url=https://publications.ub.uni-mainz.de/theses/volltexte/2017/100001355/pdf/100001355.pdf |date=20170902183936 }}, 2016</ref>. Шулай уҡ Чатал?өйүктә митохондриаль гаплотөркөмдәр [[Гаплогруппа N (мтДНК)|N]], K, K1a17, [[Гаплогруппа W (мтДНК)|W1c]], [[Гаплогруппа H (мтДНК)|H, H+73]], [[Гаплогруппа X (мтДНК)|X2b4]], [[Гаплогруппа U (мтДНК)|U, U3b, U5b2]] билдәләнде. Митохондриаль геномдар нигеҙендә Чаталһөйүктәге йорт иҙәндәре аҫтында ерләнгән кешеләр араһында әсәлек линияһы буйынса туғанлыҡтың булмауы асыҡланған<ref>''Maciej Chyleński'' et al. [https://www.mdpi.com/2073-4425/10/3/207 Ancient Mitochondrial Genomes Reveal the Absence of Maternal Kinship in the Burials of Çatalhöyük People and Their Genetic Affinities] // Genes 2019, 10(3), 20</ref>. 1885 F.84 өлгөһөндә (б. э. т. 6825-6635 йылдар) K1a һәм [[Гаплогруппа G2 (Y-ДНК)|Y-хромосомную гаплогруппу G2a2a1]] митохондриаль гаплотөркөмө билдәләнә. 2033 F.84/86 өлгөһөндә (б. э. т. 6690—6590 йылдар) H2a2a1d и [[Гаплогруппа H (Y-ДНК)|Y-хромосомную гаплогруппу H3a1]] митохондриаль гаплотөркөмө, 2779 F.265 өлгөһөндө H2a2a и [[Гаплогруппа C (Y-ДНК)|Y-хромосомную гаплогруппу C1a2]] митохондриаль гаплотөркөмө, 5357 F.576 өлгөһөндә (б. э. т. 7035—6680 йылдар) N1a1a1 и Y-хромосомную гаплогруппу C1a2 митохондриаль гаплотөркөмө билдәләнә. Шулай уҡ K1a (n=3), K1a4, K1a4b, K1a17, K1b1, [[Гаплогруппа T (мтДНК)|T2, T2c1, T2e]] митохондриаль гаплотөркөмдәре билдәләнә<ref name="ReyhanYaka2021">''Reyhan Yaka'' et al. [https://www.cell.com/current-biology/fulltext/S0960-9822(21)00423-1 Variable kinship patterns in Neolithic Anatolia revealed by ancient genomes], April 14, 2021</ref>. == Музей == Туристар өсөн урын асыҡ, ҡалҡыулыҡ эргәһендә төҙөлгән ҙур булмаған музей киңлегендә табылған әйберҙәрҙең күсермәләрен күрергә мөмкин. Инглиз һәм төрөк телдәрендә лә мәғлүмәттәр бар. Йорт реконструкцияларын ҡарарға һәм ҡаҙыныу эштәре алып барылған урындарҙы ҡарарға мөмкин. Үҙенсәлекле әйберҙәрҙең күпселеге Анкаралағы Анатолия цивилизациялары музейында һаҡлана. Урын, мәҫәлән, Коньялағы Мәүләнә музейы кеүек, бик популяр түгел, ләкин Чаталһөйүккә ҡыҙыҡһыныу йылдан-йыл арта бара, унда 13 мең самаһы кеше йөрөй<ref name=":11">{{Cite web|url = https://www.youtube.com/watch?v=HTHqYjeXrYs|title = GHF: Çatalhöyük|author = globalheritagefund|date = 2007-06-07|publisher = }}</ref>Чаталһөйүк бер нисә йыл дауамында Төркиәнең яҡынса исемлегендә ЮНЕСКО-ның Бөтә донъя мираҫы исемлегенә индерелде<ref name=":11" /> һәм 2012 йылда ҡабул ителде<ref>{{Cite news|title = Her er verdens nye kulturarv|author = Søren Bygbjerg|url = |work = DR|date = 2012-07-03}}</ref>. === Галерея === <gallery caption="Артефакты Чатал-Хююка" widths="300px" heights="250px" perrow="3"> Image:Museum of Anatolian Civilizations018.jpg|Керамика Image:Museum_of_Anatolian_Civilizations012.jpg|Һауыттар Image:Museum of Anatolian Civilizations011.jpg|Аллалар һәм алиһәләр һындары Image:Museum of Anatolian Civilizations003.jpg|Үгеҙҙәр, боландар һәм кешеләр һынландырылған фреска Image:Museum of Anatolian Civilizations016.jpg|Туҡыма фрагменттары — табылғандар араһында иңборонғоһо Image:Catal Hüyük reliefs.JPG|Ике леопардты һынландырған рельеф </gallery> == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Гёбекли-Тепе]] * [[Невалы-Чори]] * [[Хаджилар]] * [[Чайоню]] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Әҙәбиәт == * [[Мелларт, Джеймс|Мелларт Дж.]] Древнейшие цивилизации Ближнего Востока . Пер. с англ. и комментарий Е. В. Антоновой. Предисл. Н. Я. Мерперта. Изд-во «Наука». М., 1982. 149 с. с ил. * Mellaart James. Catal-Huyuk. A Neolithic town in Anatolia. Thames and Hudson. 1967. 233 с. == Һылтанмалар == {{навигация}} * {{Официальный сайт}} * [http://rec.gerodot.ru/chatal/ Чатал-Гуюк на сайте «Реконструкция»] * [http://aitrus.info/node/351 СОЦИАЛЬНАЯ РЕВОЛЮЦИЯ В ЭПОХУ НЕОЛИТА: ОТ ЧАЁНЮ К ЧАТАЛ-ГЮЮКУ] * [https://www.youtube.com/watch?v=JK27_q_hevE Жизнь и проблемы в неолитическом поселении Чатал-Хююк. Неолитическая революция и ее последствия (youtube.com)] * [https://pikabu.ru/story/zhizn_i_problemyi_v_neoliticheskom_poselenii_chatalkhyuyuk_neoliticheskaya_revolyutsiya_i_ee_posledstviya_6796799 Жизнь и проблемы в неолитическом поселении Чатал-Хююк. Неолитическая революция и ее последствия (текст)] {{Неолит Ближнего Востока}} {{Доисторическая Азия}} {{Всемирное наследие в Турции}} {{Тышҡы һылтанмалар}} [[Категория:Европаның археологик мәҙәниәте]] [[Категория:Азияның археологик мәҙәниәттәре]] [[Категория:Төркиәлә бөтә донъя мираҫы]] [[Категория:Анатолия неолиты]] [[Категория:Төркиәлә археологик объекттар]] [[Категория:Баҡыр быуаты Азияһы]] [[Категория:Конья (ил)]] [[Категория:Неолитик ауылдар]] dihhit977ca5yfbb3sdaix3s5wmcrz0 1146861 1146859 2022-07-23T18:18:37Z Akkashka 14326 /* Галерея */ wikitext text/x-wiki {{Объект Всемирного наследия |RusName = Чаталһөйүк неолитик торағы |Name = Neolithic Site of Çatalhöyük |Image = CatalHoyukSouthArea.JPG |imagecaption = көньяҡ өлөшөндә ҡаҙыныуҙар |State Party = [[Төркиә]] |Type = Мәҙәни |Criteria = ii, iv |ID = 1405 |Link = http://whc.unesco.org/en/list/1405 |Region = Европа һәм Төньяҡ Америка/Яҡын Көнсығыш, [[Гамирк]] |Coordinates = |Year = 2012 |Session = 36 |Extension = |Danger = |lat_dir = N |lat_deg = 37 |lat_min = 40 |lat_sec = 01.2 |lon_dir = E |lon_deg = 32 |lon_min = 49 |lon_sec = 39.8 |region = TR |CoordAddon = type:landmark_region:TR |регион ПозКарты = Төркиә }}  '''Чаталһөйүк''' йәки '''Чаталгөйүк''' (иҫке яҙмала), дөрөҫөрге '''Чаталһөйүк''' ([[Турецкий язык|тур.]] халыҡ-ара фонетик алфавит: [tʃaˈtal.højyk], һүҙмә-һүҙ «Сәнске-уба» — [[Конья (ил)|Конья]] провинцияһындағы (көньяҡ [[Анатолия]]) [[неолит]] һәм [[энеолит]] осорона ҡараған ҙур тораҡ. Иң ҙур, иң яҡшы һаҡланған һәм ҙур неолитик ауыл булып тора. Иң боронғо табылған мәҙәни ҡатламдар б. э. т. 7400 й. ҡарай. Торама б. э. т. 5600 йылға тиклем булған. [[Бронзовый век|Бронза быуаты]] башланғанға тиклем халҡы ауылды ташлап киткән. Торама [[Хасандаг]] вулканының ике үркәсле түбәһенән 140 км алыҫлыҡта урынлашҡан булған. Тораманың көнсығыш өлөшө тигеҙлек өҫтөнән 20 м өҫтәрәк ҡалҡыулыҡ барлыҡҡа килтерә. Ауылдан көнбайышҡа табан бәләкәйерәк ҙурлыҡтағы тағы бер торама булған, ә унан көнсығышҡа табан бер нисә йөҙ метр алыҫлыҡта [[Армения|әрмән]] һәм [[Византия|византий]] осоро ауылы табылған Чаталһөйүк ике айырым ҡурғандан: б. э. т. яҡынса 7100-5900 йй. менән билдәләнгән Көнсығыш ҡурғандан һәм б. э. т. яҡынса 6000-5600 йылдар менән билдәләнгән Көнбайыш ҡурғандан (калибрланған даталар) тора<ref>[https://www.smithsonianmag.com/science-nature/ancient-proteins-unwashed-dishes-reveal-diets-lost-civilization-180970481/ Ancient Proteins From Unwashed Dishes Reveal the Diets of a Lost Civilization]</ref>. == География == Чаталһөйүк («сәнске күренешендәге ҡалҡыулыҡ») хәҙерге Көчөккәй ауылынан көньяҡҡа 3 км һәм Конья ҡалаһынан көньяҡ-көнсығышҡа табан 40 км алыҫлыҡта Гамиркала урынлашҡан. Тимер юл бәйләнеше булған иң яҡын ҙур ҡала - Чумра (тораманан көньяҡҡа 17 км алыҫлыҡта). Яһалма ҡалҡыулыҡ, мең йыл буйына иҫке йорттар өҫтөнән яңы биналар төҙөү юлы менән барлыҡҡа килгән. Торама үҙен уратып алған Икония тигеҙлеге араһында айырылып тора, ул ике убанан: көнсығышта иң боронғо һәм иң ҙур һәм көнбайышта баҡыр быуаты торамаларынан (Көсөкһөйүл - «бәләкәй уба») тора<ref name=":0">{{Книга|автор = Ian Hodder|заглавие = Çatalhöyük. The Leopard's Tale – Revealing the Mysteries of Turkey's ancient 'town'|ответственный = |издание = |место = |издательство = Thames & Hudson|год = 2006|страницы = |страниц = |isbn = 0-500-05141-0}}</ref>. Археологтар, торамала 3-10 мең кеше йәшәгән, ә йорттар һаны 2 меңгә еткән, тип иҫәпләй. Гамиркалағы Конья яйлаһы плейстоцен осорондағы ҡороған күлдең төбө булып тора, диңгеҙ кимәленән 1 мең метр самаһы бейеклектә урынлашҡан. Боронғо күлгә ҡойған йылғалар елпеүесте хәтерләткән дельталар барлыҡҡа килтергән. Дельталар араһында иң ҙуры, Чаршамба йылғаһы буйында, Чаталһөйүк урынлашҡан булған. Чаршамба тәүҙә ике ҡалҡыулыҡ араһынан аҡҡан һәм ҡоро климат шарттарында ауыл халҡын сөсө һыу менән тәьмин иткән<ref name=":3">{{Книга|автор = Trevor Watkins.|заглавие = From Foragers to Complex Societies in Southwest Asia", kapitel 6 i The Human Past: World Prehistory & the Development of Human Societies|ответственный = |издание = |место = |издательство = Thames & Hudson|год = 2005|страницы = |страниц = |isbn = 978-0-500-28531-2}}</ref>. == Археология == [[Файл:Çatalhöyük after the first excavations by James Mellaart and his team..jpg|thumb|340x340px|Меллаарт ҡаҙылмаларынан һуң Чаталһөйүк күренеше]] [[Файл:Catal Hüyük 10.JPG|thumb|340x340px|Ҡаҙылмаларҙың хәҙерге күренеше]] [[Файл:Çatalhöyük kazı alanı çatısı.JPG|thumb|340x340px|Ҡаҙылмаларҙың күренеше]] Урындағы халыҡ Чаталһөйүкте ҡайһы ер хөрәфәттәр менән бәйле мал көтөү урыны итеп файҙаланған<ref name=":0" />. 1958 йылдың 10 ноябрендә Анкаралағы Британия археология институтынан өс тикшеренеүсе Дэвид Френч, Алан Холл һәм Джеймс Меллаарт Конья яйлаһына иртә тарих торлаҡтарын эҙләү барышында Конья яйлаһында убаны шәйләгән<ref name="balter127" />. Шул уҡ көндө өс керамика һәм обсидиан эшләнмәһе табыла, убаның неолит осороноң бик ҙур табышы булыуы асыҡлана. Меллаарт 1961 йылға тиклем Хаджилар ҡаҙыу эштәрендә мәшғүл булған, ҡатыны һәм төрөк төркөмө менән кире ҡайтҡас, улар 1965 йылға тиклем дауам иткән ҙур ҡаҙыу эштәрен башлаған<ref name=gard>{{книга |год=2006 |заглавие=Gardner's Art Through the Ages: The Western Perspective: Volume 1 |издание=Twelfth |издательство={{Нп3|Cengage|Wadsworth Publishing|en|Cengage}} |место=Belmont, California |isbn=0-495-00479-0 |страницы=12—4 |ref=Kleiner |язык=en |автор=Kleiner, Fred S.; Mamiya, Christin J.}}</ref>. Джеймс Меллаарт етәкселегендә Чаталһөйүктә Дания Милли музейынан дат палеоботанигы Ганс Хелбаек та эшләгән<ref name="balter127" />. Хелбаек күп кенә өй бойҙайы (бер бөртөклө һәм ике бөртөклө), арпа һәм борсаҡ тапҡан<ref>{{Статья|автор = Hans Helbæk|заглавие = First Impressions of the Catal Huyuk Plant Husbandry|издание = Anatolian Studies|тип = |год = 1964|номер = 14|страницы = 121—123|issn = }}</ref>. Усаҡ һәм шлак табылдыҡтары Чаталһөйүк халҡы донъяла тәүгеләрҙән булып мәғдәндәндән баҡыр иретергә өйрәнде, тигән фараз яһарға мөмкинлек биргән<ref>''MiljanaRadivojević'' et al.[http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440317301024#! Repealing the Çatalhöyük extractive metallurgy: The green, the fire and the ‘slag’] // Journal of Archaeological Science. Available online 15 August 2017</ref><ref>[https://www.eurekalert.org/pub_releases/2017-08/uoc-mo8081117.php Mystery of 8,500-year-old copper-making event revealed through materials science], 15-AUG-2017</ref><ref>[http://www.urkommunismus.de/catalhueyuek_en.html Bernhard Brosius. From Çayönü to Çatalhöyük. Inprekorr, 400/401, 24 — 29, 2005.]</ref>. Артефакттарҙы ҡабаттан тикшереү ошондай артефакттарҙың береһе - йәшел төҫтәге баҡыр ингән өлөшләтә яндырылған баҡыр өйөмө, моғайын, йәшел пигмент менән буялған кешеләрҙең һөйәктәрен кремациялау барышында, утҡа осраҡлы ғына эләккәндер. Чаталһөйүктән алынған баҡыр әйберҙәрҙең изотоп анализы өлөшләтә яндырылған йәшел минерал өлгөһөнә оҡшашлығын күрһәтмәгән<ref>[http://xn--c1acc6aafa1c.xn--p1ai/?page_id=28272 Выплавка меди в Чатал-Хююке 8,5 тыс. лет назад не подтвердилась]</ref>. Был урын бик үҙенсәлекле һәм донъяла иң билдәлеләрҙең береһе булып сыҡты. Меллаарт ҡаҙыныу эштәренә Дорак менән ғауға фонында килгән. Төркиә властары археологты табышты урлауҙа һәм сығарыуҙа ғәйепләгән. Меллаарт иһә, йәш ҡатын Төркиәнең төньяғындағы Дорак ауылының дүрт ҡәберендә табылған «антиквариат»ты баһалауын һорауын әйткән. Меллаарт ҡайһы бер табылдыҡтарҙың һүрәтен төшөргән. Һуңынан һүрәттәр 1959 йылда, Төркиә властары иғтибарын йәлеп итеп, The Illustrated London News гәзитендә баҫылып сыҡҡан һәм археолог, йәнәһе, табышты урлаған тигән һығымтаға килтергән. Әммә йәш ҡатынды һәм урланған әйберҙәрҙе эҙләү һөҙөмтә бирмәй, 1965 йылда Төркиәнең боронғолоҡтар департаменты Меллаартҡа ҡаҙыу эштәренә рөхсәтте ғәмәлдән сығара<ref name="balter127" /><ref>{{Cite web|url = http://pda.euromag.ru/great_britain/24708.html|title = Наследник Шлимана|author = Анастасия Тарасова|date = |publisher = }}</ref>. 1993 йылда Иэн Ходдер етәкселегендә яңы археологтар төркөмө тикшеренеүҙәрҙе тергеҙә һәм әлеге ваҡытта һәр йәй дауам итә. Яңы ҡаҙылмаларҙа микроморфологик анализ ҡулланыла, был осраҡта археологтар тулыраҡ мәғлүмәт алыу өсөн микроскоптар файҙалана. Иэн Ходдер төркөмө ҡаҙыу эштәренә бик ентекле ҡарай. Меллаарт төркөмө 200-ҙән ашыу бинаны 4 йыл эсендә ҡаҙып бөтһә, әлеге төркөм тәүге бер нисә йылда йыл һайын бер йәки ике бинаны ғына ҡаҙып сығарған<ref name=":4">{{Статья|автор = Michael Balter |заглавие = The First Cities: Why Settle Down? The Mystery of Communities |издание = Science |тип = |год = 1998 |номер = 5393 |страницы = |issn = |язык = en }}</ref> 2006 йылғы миҙгелдә халыҡ-ара һәм дисциплина-ара ҡаҙыу эштәрендә 230 кеше ҡатнашты, был донъялағы шуға оҡшаш сараларҙың иң ҙурҙарының береһе булды<ref>{{Cite news|title = Recond number of experts to take part in Catalhoyuk excavations|author = |url = |work = Turkish Daily News|date = 2006}}</ref>. Археологик ҡаҙылмаларҙы финанслау өсөн Иэн Ходдер бағыусы компанияларҙың (Boeing, Fiat, British Airways, Shell) хеҙмәттәре менән файҙалана, шулай уҡ археологик экспедицияларҙа урындағы халыҡ ҡатнаша. === Датаһы һәм размеры === Төрлө сығанаҡтар ауылға нигеҙ һалыныуҙың төрлө даталары тураһында һөйләй. Меллаарт тикшергән ҡатламдар уларға б. э. т. 6250 йылдан б. э. т. 5400 йылға тиклем датаһы менән билдәләнә<ref name=":1">{{Книга|автор = Christoffer Edens|заглавие = Çatal Hüyük, The Story of Archaeology|ответственный = |издание = |место = London|издательство = Phoenix Illustrated|год = 1997|страницы = |страниц = |isbn = 1-85799-934-7}}</ref>. Иэн Ходдер билдәләүенсә, 18 археологик ҡатлам тикшеренеүҙәре буйынса, был торама 1400 йыл (б. э. т. 7000 йыл һәм б. э. т. 6000 йыл араһында) дауамында булдырылған<ref name=":0" /><ref name=":6">{{Статья|автор = Ian Hodder |заглавие = Women and Men at Çatalhöyük |издание =[[Scientific American]] |тип = |год = 2004 |номер = 1 |страницы = 67—73 |issn = |язык = en |издательство = [[Springer Nature]] }}</ref>. Һуңғы мәғлүмәттәр буйынса, дата б. э. т. 7400 йылдан б. э. т. 5600 йылға тиклем күрһәтелә.<ref name=":2">{{Статья|автор = T. Carter & M. S. Shackley|заглавие = Sourcing obsidian from neolithic Çatalhöyük (Turkey) using energy dispersive X-ray fluorescence|издание = Archaeometry|тип = |год = 2007|номер = 49 (3)|страницы = :437—454.|issn = }}</ref> Төрлө сығанаҡтарҙа Чаталһөйүктең дәүмәле төрлөсә атала, улар 32 акрҙан (12,96 гектар) һәм 13,5 гектарҙан алып<ref name=":0" /> до 20 га<ref name=":1" /> 20 гектарға тиклем<ref name=":2" />. Был Чаталһөйүктең ҙур ауыл булыуы хаҡында һөйләй, барлыҡ территорияның 5 % ғына ҡаҙылған тигән һүҙ<ref name=":5">{{Статья|автор = Ian Hodder |заглавие = This old house |издание =[[Natural History (журнал)|Natural History]] |тип = |год = 2006 |номер = |страницы = |issn = |язык = en |издательство = [[Американский музей естественной истории|American Museum of Natural History]] }}</ref>. == Ҡоролмалар һәм артефакттар == [[Файл:MUFT - Catal Höyük Modell.jpg|мини|340x340пкс|[[Веймар]] музейынан Чаталһөйүк моделе]] [[Файл:Catal Hüyük Restoration B.jpg|thumb|454x454px|Чаталһөйүктәге өйҙөң реконструкцияһы. Ҡыйығындағы тишеге һәм баҫҡысы күренә.]] [[Файл:Catal Hüyük Restauration.JPG|thumb|453x453px|Чаталһөйүктәге өйҙөң реконструкцияһы. Түбәнге платформалары һәм ҙур булмаған келәт күренә.]] Чаталһөйүк ҡалҡыулығын халыҡ быуаттар дауамында иҫке йорттар өҫтөндә яңы йорттар төҙөү юлы менән барлыҡҡа килтергән. Был әлеге ваҡытта 17 метр бейеклегендәге археологик ҡатламды тәшкил итә. Өйҙәр бик яҡын торғанға, улар араһынан үтеп йөрөү мөмкинлеге лә булмай. Шулай уҡ йорттарҙың ишектәре булмаған, күп осраҡта инеү урыны ҡыйыҡтан һалынған, унда йорттарҙың эске яғынан да, тышҡы яғынан да баҫҡыстар һалынған, шуға күрә «ҡала хәрәкәте», күрәһең, бина ҡыйыҡтарынан үткән<ref name=":3" />. Инеү урыны шулай уҡ саф һауа үтеп инеү, торбалары булмаған асыҡ усаҡтарҙан төтөн сығарыу өсөн берҙән-бер елләтеү уйымы булды. Чаталһөйүккә оҡшаш хәҙерге ҡасабалар - төньяҡ Америка индейҙарының пуэблоһы һәм Көнбайыш Африкалағы Мали догондары ҡасабалары<ref name=":0" />. Өйҙәр араһындағы ҡайһы бер урындарҙа асыҡ майҙандар ҙа булған. Улар кухнянан сығарылған ҡалдыҡ сүплектәре кеүек сығыш яһаған. Уларҙа хайуан һәм үҫемлек ҡалдыҡтары, балсыҡ һауыт-һаба, статуэткалар, муйынсаҡтар табылған. Күп кенә табылдыҡтар кеше бүлендектәре булараҡ һәм ундай урындар бәҙрәф тип аңлатыла. Халыҡ күпләп йәшәгән торамала кеше бүлендектәре һәм органик ҡалдыҡтар, моғайын, һаҫыҡ еҫ сығанағы булараҡ та, халыҡ һаулығына ҙур хәүеф тыуҙырғандыр<ref name=":0" />. === Өйҙәрҙең биҙәлеше === Йорттар, тотоп тороусы ағас түшәм өрлөктәренән башҡа, башлыса балсыҡтан (сей сырцовый кирбестән) эшләнгән. Археологтар әйтеүенсә, йорттоң хеҙмәт итеү ваҡыты 70 йыл самаһы булған. Йыл һайын балсыҡтың яңы ҡатламын һыларға кәрәк булған. Түбәһе һәм стеналары шымартылған алебастр менән ҡапланған булған. Көньяҡта урынлашҡан мейес һәм урындағы кухня хеҙмәтен үтәгән ҡыйыҡтағы тишек менән бер рәттән, ҡағиҙә булараҡ, стенала бәләкәй генә бер бүлмәгә алып барған уйым булған. Бындай бүлмә келәт сифатында файҙаланылған. Йорттоң дөйөм майҙаны 23 м² тәшкил иткән, әммә 11-ҙән 48 м² тиклем булған. Шул уҡ ваҡытта ҙур йорттарҙың стеналары матур итеп биҙәлгән. Уларҙың кемгә тәғәйенләнеше билдәһеҙ ҡала<ref name="gard" />. Өйҙәр бер генә ҡатлы булған. Төп бүлмәлә мейес менән каминға өҫтәп эскәмйәләр, тәпәш платформалар, аш-һыу һаҡлау өсөн һауыттар булған<ref name=":1" />. Һәр йорт 5-10 кеше өсөн хеҙмәт иткән, әммә 8-ҙән ашыу карауаты булған бер йорт та юҡ<ref name=":5" />. Йорттар шулай уҡ «ҡәбер» итеп файҙаланылған: уларҙың күбеһендә ҡәбер табылған. Өйҙәрҙең береһендә 68 кеше ерләнгән. Мәйеттәрҙе иҙән аҫтына, йышыраҡ усаҡ һәм башҡа эске ҡалҡыулыҡтар аҫтына, бүләктәре: аҫыл һәм ярым аҫыл таштар, ҡорал, туҡымалар, ағас һауыттар менән бергә ерләгәндәр<ref>{{книга |автор = James Mellart |заглавие = Çatal Hüyük: A Neolithic Town of Anatolia |место = New York |издательство = McGraw-Hill Book Company |год = 1967 |страницы = 60 ff }}</ref>. Бындай тәжрибә XX быуатҡа тиклем полинезияның Тикопиа утрауында күҙәтелгән<ref name=":4" />. Мәрхүмдәрҙең кәүҙәләрен ентекле итеп биләгәндәр һәм йыш ҡына үрелгән кәрзиндәргә һалғандар йәки ҡамыш маттар менән урағандар. Һөлдә йыш ҡына өлөштәргә бүленгәнлектән, ерләр алдынан мәйетте оҙаҡҡа асыҡ һауала тотҡандар, һуңынан һөйәктәрен генә ерләгәндәрҙер, тип фаразлайҙар. Ҡайһы берҙә баш һөйәктәрен, ниндәйҙер йолала файҙаланыу өсөндөр, айырғандар, һәм уларҙы тораманың башҡа урындарында тапҡандар. Йорттарҙың өстән бер өлөшөндә үгеҙ башы скульптуралары менән биҙәлгән, һәм башҡаларға ҡарағанда матурыраҡ. Был бүлмәләрҙе Джеймс Меллаарт «изге урын» (святилища) тип фаразлаған. Меллаарт төркөмө убаның көньяҡ-көнбайыш өлөшөндәге ҙур булмаған участканы ҡаҙған ып алған, һәм «изге урындың» күп булыуы сәбәпле, Мелаарт был биләмәләрҙең был өлөшө ҡанбабалар (жреческий) урынына оҡшаған тип иҫәпләгән. Б. э. т. 6200 йыл тип билдәләнгән «изге урындың» стеналарында үгеҙ баш һөйәктәре артында дүрт кешенең баш һөйәге табылған. Иэн Ходдер төркөмө көнсығыш ҡалҡыулығында төрлө урынды ҡаҙған һәм шулай уҡ бер нисә «изге урын» тапҡан. Ауылдың көньяҡ-көнбайыш өлөшө фәҡәт ҡанбабаларҙыҡы ғына булмаған. Шуға бәйле Меллаарт бер версия тәҡдим иткән: уға ярашлы, йорттар «ябай» һәм «изге» йорттарға бүленә. Яңы анализ был йорттарҙың ике төрө араһында айырымлау һыҙаты булыуын күрһәтте. Бынан тыш, микроморфологик анализ «изге урындарҙа» көнкүреш эшмәкәрлеге алып барылыуын раҫлай<ref name="balter127" />. Шулай итеп, был йорттар изге йорт булмаған. === Артефакттар һәм биҙәүестәр === [[Файл:Museum of Anatolian Civilizations002.jpg|thumb|403x403px|Анатолия цивилизациялары музейында «изге урын» реконструкцияһы.]] [[Файл:Neolithic mirrors of obsidian excavated by James Mellaart and his team in Çatalhöyük..jpg|thumb|403x403px|Обсидиандан эшләнгән көҙгөләр]] Чаталһөйүк күләмле предметтары һәм биҙәүестәре менән дан тота. Был төҙөлгән стеналарҙа фрескалар осраған тәүге урындарҙың береһе (Ласко мәмерйәһендәге тәбиғи стеналарҙа төшөрөлгән биҙәктәр). Тәүге фрескалар табылған икенсе урын - б. э. т. 9 мең йыл элек Сүриәләге Жәл-әл-Мугһара<ref>{{Статья|автор = Roger Highfield|заглавие = Oldest' wall painting looks like modern art|издание = Telegraph.co.uk|тип = |год = 2007|номер = |страницы = |issn = }}</ref> Фресстарҙың ҡайһы берҙәре геометрик биҙәктәрҙе һүрәтләй, шул уҡ ваҡытта башҡа һынлы күренештәр: зубрҙарға йәки боландарға һунар итеү, ир-егеттәрҙең фаллосы, әлеге ваҡытта юҡҡа сыҡҡан эре тояҡлыларҙың һүрәттәре. «Изге урында»ғы фрескаларҙың береһен бер нисә рәт фигуранан торған йорт һүрәте булараҡ аңлатырға мөмкин. Картина уртаһындағы һүрәт Чаталһөйүктән күҙәтергә мөмкин булған һүнгән Хәсәндаг янартауының ике башлы түбәһе булараҡ аңлатыла<ref>{{Статья|автор = Aisling Irwin|заглавие = Turkish wall painting 'is first news story'|издание = Telegraph.co.uk|тип = |год = 1997|номер = 28. july|страницы = |issn = }}</ref>. Был рәсемде тарихта тәүге пейзаж һынлы сәнғәте йәки картография өлгөһө тип баһалайҙар<ref name="gard" />, ә башҡа тикшеренеүселәр унда геометрик орнамент ҡына күрә<ref name=":7">[http://www.dspace.cam.ac.uk/handle/1810/195777 A bird’s eye view — of a leopard’s spots. The Çatalhöyük ‘map’ and the development of cartographic representation in prehistory.] ''Anatolian Studies'' 56, 2006, pp. 1-16. Published by The British Institute of Archaeology at Ankara</ref>. Икенсе фреска бөгөлгән предметты, бәлки, йәйә тотоп эшләп йөрөгән (бейегән) кешене күрһәтә. Кеше леопард тиреһенән тегелгән янбаш бәйләмесе кейгән. Йыртҡыс ҡоштарҙы - ҡоҙғондарҙы — һүрәтләгән фрескалар бар. Йыртҡыстар эргәһендә башһыҙ кешеләр күрһәтелгән һүрәттәр ҙә осрай. Рельефтарҙа ҙур бесәйҙәр (моғайын, леопардтар һәм парлап эшләнгән) төшөрөлгән. Үгеҙ башы скульптуралары үҙенсәлекле, улар йә стенаға, йә тәпәш платформаларға нығытылған, ҡайһы бер үгеҙ башынан башлап тотош рәт баштар теҙелгән. Мәрмәр, көрән һәм зәңгәр эзбизташ, кальцит, балсыҡлы һәүерташ, базальт, алебастр һәм балсыҡтан эшләнгән ҡатын-ҡыҙ һындары табылған. Табыштар араһында иң билдәлеһе ҡулына ҡорал тотҡан ике ҙур бесәйгә ултырып ял итеүсе 16,5 см бейеклектәге яндырылған балсыҡтан эшләнгән йыуан ҡатын статуэткаһы айырылып тора. Был һынташ Венера Виллендорфская һынына оөшаған. Ҡайһы бер ғалимдар ике бесәйҙе арыҫландар тип<ref name=":1" />, ә башҡалары [[леопард]]тар тип һанай<ref name=":6" />. Күп кенә ғалимдар статуэтка бәпесләргә тейешле ҡатын-ҡыҙҙы һынландыра, тигән версия тәҡдим индерә<ref name=":1" />. Табылған фигуралар араһында ултырып торған ҡатын-ҡыҙ һыны иң ҡатмарлыһы. Ябайыраҡтары араһында арҡаһы тишекле ҡатын-ҡыҙ һындары осрай, шул уйымға иген дә һалыныуы ихтимал Чатал-Хююк керамикаға тиклемге неолит һәм керамик неолит араһындағы күсеү осорон күрһәтә. Иҫке ҡатламдарҙа археологтар керамика тапмай, ләкин көршәктәр б. э. т. 7050 йылдан алып б. э. т. 6800 й. тиклем аралыҡта бөтә ерҙә лә күренә башлай. Моғайын, тәүҙә улар һаҡлау өсөн һәм шунан һуң ғына (б. э. т. 6500 - 6400 йылдар тирәһе) аҙыҡ әҙерләү өсөн ҡулланылғандыр. Иң йәш ҡатламдарҙа ябай геометрик биҙәкле көршәктәр булған, ә Көсөкһөйүк көршәктәрендә ҡатмарлыраҡ геометрик биҙәктәре бар. Обсидиан әйберҙәр табылды, уларҙың ҡайһы берҙәре тигеҙ итеп шымартылған, был археологтарға уларҙың ябай көҙгө сифатында файҙаланылыуын күҙалларға мөмкинлек бирҙе. Шулай итеп, Чаталһөйүк беренсе «көҙгө етештереүсе» булған. Табылған башҡа обсидиан киҫәктәрен, бысаҡ, уҡ башағы һәм һөңгө остары сифатында ҡулланырлыҡ итеп, эшкәртелгән. Шулай уҡ саҡматаш файҙаланылған: тотҡаһы һырлы һөйәктән яһалған ике саҡматаш бысаҡ табылған. Урындағы община тау эшендә махсуслашҡан һәм таштан эшләнмәләр әҙерләү мәҙәниәтен әүҙем үҫтергән, тип фаразларға мөмкин. Бынан тыш, туҡыма киҫәктәре<ref>[https://naked-science.ru/article/history/tekstil-iz-chatal-hyuyuka-prolil-svet-na-to Unearthed textiles from Stone Age settlement reveals history of clothes making</ref>, ағас сынаяҡтар, таштан, һөйәктән һәм балсыҡтан муйынсаҡтар, шулай уҡ кәрзиндәр һәм керамзит табылған, улар тик иҫке ҡатламдарҙа ғына табыла (ризыҡ әҙерләү өсөн ҡулланылған)<ref>{{Cite web|url = http://www.catalhoyuk.com/blog/2006/06/back-to-clay-balls.html|title = Back to clay balls|author = Sonya Atalay|date = 2006-06-25|publisher = |accessdate = 2015-01-03|archiveurl = https://web.archive.org/web/20150923200827/http://www.catalhoyuk.com/blog/2006/06/back-to-clay-balls.html|archivedate = 2015-09-23|deadlink = yes}}</ref>. == Ауыл хуалығы, һунарсылыҡ һәм балыҡсылыҡ == Чаталһөйүктә бик күп үҫемлек эҙҙәре табылған, ә ҡайһы бер археологтар, өйрәнелгән үҫемлектәр аҙыҡ рационының төп өлөшөн тәшкил иткән тигән фекерҙә. Башлыса иген ике орлоҡло бойҙай, шулай уҡ бер бөртөклө бойҙай, борсаҡ, ябай борсаҡ, татлы борсаҡ, яҫмыҡ үҫтерелгән. Бынан тыш, миндаль, имән сәтләүеге, фисташка кеүек ҡырағай үҫемлектәрҙең емештәре табылған. Археоботаниктарҙың бер өлөшө, Чаталһөйүк халҡы ауылдан 10 саҡрым алыҫлыҡта урынлашҡан баҫыуҙарҙы файҙаланған, тип иҫәпләй<ref name=":0" />. Хайуандар араһында һарыҡтар, һыйыр малы, кәзә, йылҡы һәм эттәр йыш табыла. Һарыҡ менән кәзә ҡулға эйәләштерелгән була, шул уҡ ваҡытта эре мөгөҙлө мал, аттар ҙа ҡырағай булған, уларға ла, сусҡа менән боланға һунар иткән кеүек, һунар иткәндәр. Һунарға өҫтәп, халыҡ балыҡ тотҡан һәм ҡош йомортҡаһы йыйған. Кесе Декстер Перкинс, Меллаарт етәкселегендәге экспедицияла фауна буйынса эксперт, тәүҙә һыйыр малы һәм эттәр генә эйәлштерелгән, тигән һығымтаға килде. Был осраҡта Чаталһөйүк менән Анатолия эре мөгөҙлө малды ҡулға эйәләштереү буйынса иң иртә үҙәккә әйләнә. Перкинс фекеренсә, боронғо ҡатламдарҙа бер ниндәй ҙә ҡырағай мал юҡ, ә улар ҡулға эйәләштерелгән хайуандар булған ти<ref>{{Статья|автор = Dexter Perkins Jr. |заглавие = Fauna of Çatal Hüyük: Evidence for Early Cattle Domestication in Anatolia |издание = Science |тип = |год = 1969 |номер = 164(3876) |страницы = 177—179 |issn = |язык = en }}</ref>. Перкинстың һығымталарын хәҙерге ваҡытта фауна буйынса белгестәр Луиза Мартин һәм Нерисса Рассел яңынан ҡарай, улар эре мөгөҙлө мал ауыл барлыҡҡа килгәндән алып ҡырағай булған тип иҫәпләй<ref name="balter127" />. Был Джеймс Меллаарттың башланғыс фараздарына ҡаршы килә. Әммә был мәсьәлә әле булһа бәхәсле һәм уны хәл итеү беркетелмәгән Һуңғы углерод анализы күрһәтеүенсә, эре мөгөҙлө мал Чатал-Хюка халҡы өсөн төп аҡһым сығанағы булмаған<ref>{{Статья|автор = M. P. Richards, J. A. Pearson, T. I. Molleson, Nerissa Russell og Louise Martin |заглавие = Stable Isotope Evidence of Diet at Neolithic Çatalhöyük, Turkey" |издание ={{Нп3|Journal of Archaeological Science}} |тип = |год = 2003 |номер = 30(1) |страницы = 67—76 |issn = |язык = en |издательство = [[Elsevier]] }}</ref>. Әммә был мәсьәлә әле булһа бәхәсле һәм ул хәл ителмәгән. Көнбайыш ҡурғандан б. э. т. 5900 - 5800 йылдарҙа (калибрацияланған дата) менән билдәләнгән көршәк ватыҡтарында арпа, бойҙай, борсаҡ һәм аныҡ кәзә рәүешендәге борсаҡ (бүздәк), һыйыр, һарыҡ һәм кәзәләрҙең ҡан һәм һөтө табылған. Арпа эндоспермы асыҡланған (һыра ҡайнатыу өсөн ҡулланыла). Бер һауытта эремсек һыуы (сыворотка) ғына табылған, тимәк, Чаталһөйүк халҡы сыр йәки йогурт әҙерләгән<ref>[https://www.nature.com/articles/s41467-018-06335-6#article-info Ancient proteins from ceramic vessels at Çatalhöyük West reveal the hidden cuisine of early farmers], 2018</ref>. == Сауҙа == Чаталһөйүк тирәһендәге территория ресурстарға ярлы булған. Эргәлә генә балсыҡ сығарғандар, уны төҙөлөш материалы сифатында ҡулланғандар, башҡа сеймал алыҫтан килтерелгән. Миҫалға Чаталһөйүктә күпләп осраған вулкан быялаһы, обсидианды, алырға мөмкин. Археологтар иҫәпләүенсә, кешеләр Каппадокия обсидианын сығарыуҙы контролдә тотҡан һәм был күренеш ауылдың иҡтисадына ныҡ йоғонто яһарға мөмкин. Ҡайһы бер ғалимдар хатта, обсидиан менән сауҙа итеү ҡала өсөн төп килем сығанағы булған, тип уйлай<ref>{{Книга|автор = Fernand Braudel|заглавие = The Mediterrannean in the Ancient World|ответственный = |издание = |место = |издательство = Allen Lane|год = 2001|страницы = |страниц = |isbn = }}</ref>. Әммә каппадокий обсидианы Көньяҡ Левантала һәм Евфрат ярында Чаталһөйүктә табылғандан алдараҡ булған, был көнсығыштараҡ урынлашҡан торамаларҙың Чаталһөйүктән килтерелгән оксдианға бәйле була алмауын аңларға мөмкинлек бирә. Энергия дисперслы рентгенофлуоресцент спектрометрия ярҙамында Чаталһөйүккә ҡаланан 190 саҡрым төньяҡ-көнсығыштараҡ ятҡан Каппадокия, Гёллу-Даг һәм Ненци-Дагтан ике урындан килеүен асыҡларға мөмкин булды<ref name=":2" />. Халыҡ үҙ йорттарында файҙаланған ҡарағай һәм артыштан яһалған бағаналар ҙа оҙон юл үткән - улар, моғайын, Таврия тауҙарынан килтерелгәндер. Моллюск ҡабырсаҡтары табылған (Урта һәм Үҙән-Көнбайыш диңгеҙҙән). Чатал-Хюк халҡы һатҡанмы, юҡмы, ләкин килтерелгән әйберҙәрҙең табылыуы тауарҙар менән алмашыуҙы һәм алыҫ араға сауҙа итеүҙе күҙ уңында тоторға мөмкинлек бирә. Саҡматаш Сүриәнән килтерелгән. Урта һәм Ҡыҙыл диңгеҙҙән килтерелгән моллюск ҡабырсаҡтары табылған<ref name=":3" />. Чаталһөйүк халҡы обсидиан һатҡанмы, юҡмы, ләкин килтерелгән әйберҙәрҙең табылыуы тауарҙар менән алмашыуҙы һәм алыҫ араға сауҙа итеүҙе күҙ уңында тоторға мөмкинлек бирә. == Чаталһөйүктә йәмәғәт тормошо == [[Файл:Museum of Anatolian Civilizations008.jpg|thumb|401x401px|Балсыҡ мисәттәр]] Чаталһөйүк йәмғиәтенең ҡатламдарға бүленеүе тураһында ҡаҙыныу эштәре яуап бирә алмай, йорттар дәүмәле буйынса артыҡ айырылмай. Бынан тыш, бер йорт-оҫтахана ла табылмаған<ref name=":8">{{Статья|автор = Anne Marie Carstens|заглавие = Çatalhöyük|издание = SFINX|тип = |год = 2006|номер = 2|страницы = |issn = }}</ref>. Также не обнаружены общественные площади и административные здания<ref name=":5" />. Шулай уҡ йәмәғәт майҙандары һәм административ биналар табылмаған. Шулай итеп, ауылда үҙәкләштерелгән идаралыҡ булмаған. Оҫтаханаларҙың булмауы Чаталһөйүктең тулы мәғәнәлә ҡала түгел, ә киңәйгән ауыл булыуын фаразларға мөмкинлек бирә<ref name=":4" />. Быға тиклем археологтар, Чаталһөйүктә матриархаль йәмғиәт булған, тип иҫәпләгән. Хәҙерге заман ҡаҙыныу эштәре барышында ғалимдар биләмәләге ир-егеттәрҙең һәм ҡатын-ҡыҙҙарҙың йәшәү рәүешендәге айырманы билдәләргә теләгән, ләкин бер ниндәй ҙә айырма тапмаған. Бина эсе мейестән һәм камин ҡоромо менән ҡапланған булған. Тын алғанда ҡором үпкәгә эләгә, шул рәүешле уны ерләнгән кешеләрҙең ҡабырғаларында табырға мөмкин. Ике енестең дә ҡабырғаларына анализ яһалды, һәм ҡатын-ҡыҙҙарҙағы ҡором миҡдарының ир-егеттәрҙәге ҡоромдағынан айырмаһы булмауын күрһәтте. Шулай итеп, ҡатын-ҡыҙҙар ир-егеттәргә ҡарағанда күберәк ваҡытын бүлмәлә үткәрмәгән. Һөйәктәрҙең изотоп анализы ике енес диетаһының айырмаһы барлығы тураһында һөҙөмтә бирмәне. Бынан тыш, ҡәберҙәрҙең урынлашыуы енси айырмаға бәйле түгел. Күрәһең, ҡатын-ҡыҙҙар һәм ир-егеттәр йәмғиәттә бер төрлө статусҡа эйә булған<ref name="Stavrianos">{{книга |ссылка=https://books.google.com/books?id=MKhe6qNva10C&q=paleolithic+society&dq=paleolithic+society&pgis=1 |заглавие=A Global History from Prehistory to the Present |место=New Jersey, USA |издательство=[[Prentice Hall]] |год=1991 |isbn=0133570053 |язык=en |автор=Leften Stavros Stavrianos}} [https://books.google.com/books?id=MKhe6qNva10C&q=paleolithic+society&dq=paleolithic+society&pgis=1 Pages 9-13]</ref><ref name="Gutrie">{{книга |ссылка=https://books.google.com/books?id=3u6JNwMyMCEC&printsec=frontcover#PPA420,M1 |заглавие=The Nature of Paleolithic art |место=Chicago |издательство=[[University of Chicago Press]] |год=2005 |isbn=0226311260 |язык=und |автор=R Dale Gutrie}} [https://books.google.com/books?id=3u6JNwMyMCEC&printsec=frontcover#PPA420,M1 Page 420—422]</ref><ref name="Fielder">{{cite web|last=Fielder|first=Christine|title=Sexual Paradox:Culture|work=Sexual Paradox: Complementarity, Reproductive Conflict and Human Emergence|publisher=Christine Fielder and Chris King|date=2004|url=http://www.dhushara.com/paradoxhtm/culture.htm|archiveurl=https://www.webcitation.org/65LJmRKwc?url=http://www.dhushara.com/paradoxhtm/culture.htm|archivedate=2012-02-10|accessdate=2009-04-15|deadlink=no}}</ref><ref name="MuseumofAntiquites">[http://museums.ncl.ac.uk/flint/miscon.html Museum of Antiquites web site] {{Wayback|url=http://museums.ncl.ac.uk/flint/miscon.html |date=20071121095952 }} (accessed February 13, 2008).</ref>. Художество объекттарында ҡайһы бер айырмалар бар: фрескаларҙа башлыса ир-егеттәр һүрәтләнгән, ә статуэткала - ҡатын-ҡыҙҙар. Иэн Ходдер раҫлауынса, археологик ҡалдыҡтар Чаталһөйүктә матриархат йәки патриархат булыуына дәлил була алмай<ref name=":6" />. Йәш ҡатламдарҙа балсыҡ мисәттәр табылған. Улар ни өсөн тәғәйенләнгәне аныҡ билдәле түгел, моғайын, был объекттар милек билдәһелер. Әгәр шулай икән, шәхси милек булғанлығы буйынса фаразға нигеҙ бар<ref name=":0" />. Өйҙәр бер-береһенә яҡын булһа ла, уларҙың уртаҡ диуарҙары булмаған. Шулай итеп, һәр ғаилә күршеләренә буйһонмаған һәм үҙ теләге буйынса йорттарын ремонтлаған. Чаталөйүктә һуғыш йәки көс ҡулланыу эҙҙәре табылмаған. Бәлки, был тыныс йәмғиәт йә ҡала ҡәлғә һымаҡ нығытма булғандыр. Йорттарҙың тышҡы түбәнге яғындағы баҫҡыстар алынғандан һуң ҡалаға инеп булмаған. Үгеҙ баштарының һәм тулы ҡатын-ҡыҙҙар һындарының күплеге археологтарҙы, халыҡтың дини тормошо Үгеҙ һәм «Бөйөк Әсә» культына табыныуға йүнәлтелгән, тип уйларға мәжбүр иткән<ref name=":8" />. Табылған баш һөйәктәре алебастр менән ҡапланған һәм, битте моделләү өсөн, охра менән буялған. Бындай йолалар Урта диңгеҙ буйындағы неолитик ауылдарҙан, шул иҫәптән Иерихондан һәм Чаёнюҙан (Төркиә) килгән халыҡта ла билдәле. Быларҙың барыһы ла Чаталһөйүктә баш һөйәге культы булыуы тураһында һөйләй ала. Юғары статуслы кешеләрҙең кәүҙәләрен баш һөйәгенән айырым ерләгәндәр. Тикшеренеүселәр ирҙәр һәм ҡатын-ҡыҙҙар ҡәберҙәренең һанын сағыштырған һәм уның яҡынса бер үк булыуын асыҡлаған<ref>{{cite news | url = http://www.turkishdailynews.com.tr/article.php?enewsid=93856 | title = A Journey to 9000 years ago | date = 2008-01-17 | accessdate = 2008-08-07 | last = Hodder | first = Ian | archivedate = 2008-05-23 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20080523122956/http://www.turkishdailynews.com.tr/article.php?enewsid=93856 }}</ref>. Шуға бәйле, 2000-се йылдар тикшеренеүселәре, община патриархаль, матриархаль булмаған<ref name="balter127">{{книга |заглавие=The Goddess and the Bull |ссылка=https://archive.org/details/goddessbull0000balt |год=2005 |издательство=Free Press |место=New York |isbn=0-7432-4360-9 |страницы=[https://archive.org/details/goddessbull0000balt/page/127 127] |ref=Balter |язык=und |автор=Balter, Michael}}</ref> һәм ҡатын-ҡыҙ һындарын һүрәтләүҙең мәғәнәһе Алла-әсәгә табыныу ғына түгел, башҡараҡ тигән фекерҙә<ref name="hodder">{{cite web|last=Hodder|first=Ian|title=New finds and new interpretations at Çatalhöyük|work=Çatalhöyük 2005 Archive Report|publisher=Catalhoyuk Research Project, Institute of Archaeology|date=2005|url=http://www.catalhoyuk.com/archive_reports/2005/ar05_01.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090926041233/http://www.catalhoyuk.com/archive_reports/2005/ar05_01.html|archivedate=2009-09-26|accessdate=2009-04-15|deadlink=yes}}</ref>. Сабыйҙар үлеме ҙур булған, сөнки балалар ҡәберҙәре бик күп табылған. Күп балаларҙың һөйәктәрендә ашамау сәбәпле анемия билдәләре дәлилләнә<ref name=":9">{{Статья|автор = Michael Balter |заглавие = A Long Season Puts Çatalhöyük in Context |издание = Science |тип = |год = 1997 |номер = 286(5441) |страницы = 890—891 |issn = |язык = en }}</ref>. Ерләнгән кешеләрҙең тештәрен анализлау бер йорттоң ҡәберендә биологик ҡәрҙәшлек менән бәйле булмаған кешеләрҙе ерләүҙәрен күрһәткән<ref>{{Статья|автор = M. A. Pilloud & C. S. Larsen|заглавие = Official" and "practical" kin: Inferring social and community structure from dental phenotype at Neolithic Çatalhöyük, Turkey|издание = American Journal of Physical Anthropology|тип = |год = 2011|номер = 145|страницы = 519—530|issn = }}</ref>. == Әһәмиәте == Үҙенең ҙурлығы, архитектураһы, фрескалары һәм рельефтары арҡаһында Чаталһөйүк йыш ҡына «өр-яңы археологик табыш»<ref name=":10">{{Книга|автор = Peter K. A. Jensen|заглавие = Menneskets oprindelse og udvikling|ответственный = |издание = |место = |издательство = G.E.C. Gads forlag|год = 1996|страницы = |страниц = |isbn = 87-12-02987-4}}</ref> тип ҡылыҡһырлана. Быға тиклем ҡайһы бер ғалимдар Чаталһөйүкте донъялағы иң боронғо ҡала, иртә игенселек ҡасабаһы һәм заманының иң ҙур тораҡ пункты тип иҫәпләгән. Әммә әлеге ваҡытта иң боронғо ҡала тип Иерихон иҫәпләнә, ә Сүриәнең төньяғында Тель Абу-Хурейрҙа ауыл хужалығының иң боронғо эҙҙәре табылған<ref name=":10" />. Үҙәк Анатолияла Чаталһөйүк шулай уҡ боронғо ауыл хужалығы үҙәге һаналмай, мәҫәлән, Ашыҡлыһөйүктә б. э. т. 8400 йылғы культуралы үҫемлек эҙҙәре табылған. Ләкин Меллаарт үҙ ҡаҙылмалары менән Уңдырышлы ярым ай (Левант һәм Месопотамия) неолит революцияһының берҙән-бер үҙәге булмауын иҫбатланы. Элек археологтар Анатолия ауыл общиналары барлыҡҡа килерлек уңдырышлы тупраҡ буласағын фаразлап та ҡарамаған. Тикшереүселәрҙең күбеһе, ауыл хужалығы Европаға Анатолиянан килгән, тип иҫәпләй. Уларҙың ҡайһы берҙәре (археолог Колин Ренфрю кеүек) артабан китә һәм һинд-европа телдәре ауыл хужалығы экспансияһы менән берлектә таралыуын, ә һинд-европалыларҙың тыуған илен Анатолия яҫы таулығында, йәғни Чаталһөйүктә эҙләргә кәрәклеген белдерә<ref>{{Статья|автор = Michael Balter |заглавие = Search for the Indo-Europeans |издание = Science |тип = |год = 2004 |номер = 303 |страницы = 1323—1326 |issn = |язык = en }}</ref>. Был теория (Анатолия гипотезаһы) теле Европаның һәм Азияның күпселек өлөшөндә таралған халыҡтың тыуған ере - Чаталһөйүкте һанарға мөмкинлек бирә. Америка яҙыусыһы һәм этноботаник Теренс Маккенна былай тип яҙған: «Африка халыҡтарының бик борондан килкән мәҙәниәттәре менән Яҡын Көнсығышҡа барып етеүе һәм күпмелер ваҡыт унда сәскә атыуы тураһында һығымта аңлайышлы, һәм унан ҡотолоуы ла ауыр. Меллаартты Чаталһөүктең был райондағы артабанғы культураларға һиҙелерлек йоғонто яһамауы ғәжәпләндерә. Ул "Анатолияның неолитик мәҙәниәттәре игенселеккә һәм малсылыҡҡа, шулай уҡ циилизация нигеҙе - Алиһә Әсә культына башланғыс һалған" тип билдәләй»<ref>{{Книга|автор = Mellaart|заглавие = Earliest Civilizations|ответственный = |издание = |место = |издательство = |год = |страницы =77|страниц = |isbn = }}</ref>. Ғәҙеллек менән шуны өҫтәргә мөмкин: нигеҙҙе күптәр әлегә инҡар итә<ref>[http://rec.gerodot.ru/chatal/makkenna.htm Теренс Маккенна. Чатал-Хююк. Из книги «Пища богов. Поиск первоначального Древа познания»]</ref>. === Чаталһөйүк торама булараҡ === Әлегә кешеләрҙең ни өсөн тап ошо урынды һайлауы аңлашылмай. Теорияларҙың береһендә белдереүҙәренсә, кеше ошондағы ауыл хужалығы алып барыуға бәйле ерҙәргә күсеп ултырған, әммә Ашыҡлыһөйүк торамаһындағы табыштар күпселек үҫемлектәрҙең һәм хайуандарҙың йүнләп ҡулға эйәләштерелмәүен һәм ҡасабаның һунарсылыҡ-йыйыу мәҙәниәте менән йәшәүен күрһәтә<ref name=":4" />. Башҡа археологтар уйлауынса, урын һайлау утилитар сәбәптәргә түгел, ә кешеләрҙең тап ошо урынға өҫтөнлөк биреүенә бәйле булған. Шулай уҡ кешеләрҙең ни өсөн Чаталһөйүкте ҡалдырғандары аңлашылмай. Урындағы тирә-яҡ мөхиттең емерелеүе һөҙөмтәһендә, эзбизле йорттар төҙөү өсөн ағасты артыҡ файҙаланыу арҡаһында, ҡайһы бер археологтар 8 мең йыл элек ауылдарҙың күпләп кәмеүен күҙаллай. Әммә был теория Чаталһөйүктең йәш ҡатламдары асҡан табыштар нигеҙендә кире ҡағыла - унда бындай төҙөлөш ысулы ҡулланылмаған<ref name=":9" />. === Алиһә-әсә === [[Файл:Ankara Statue der Muttergöttin.JPG|thumb|403x403px|«Алиһә Әсә» һынташы]] Чаталһөйүктә табылған йыуан ҡатын-ҡыҙ һындары Джеймс Меллаарт тарафынан Алиһә Әсә («Бөйөк әсә») булараҡ интерпретациялана. Европа киңлектәрендә табылған бындай һындарҙың күбеһе матриархаль төҙөлөш менән ассоциациялашҡанға күрә, Чаталһөйүкте лә матриархаль тип иҫәпләй башлағандар. Археолог Мария Гимбутас барыһынан да алғараҡ сыҡҡан; ул Чаталһөйүк йәмғиәте ғәҙәти неолитик («Иҫке Европа»): тигеҙлеккә йүнәлтелгән матристик (ғаиләлә ҡатын-ҡыҙҙың абсолют власы менән бергә) теорияны тәҡдим итә<ref name=":6" />. Бындай йәмғиәт патриархаль, иерархия йүнәлешендәге, һуғышсан кешеләрҙең баҫып инеүе арҡаһында юҡҡа сығарыла, уларҙы Гимбутас һинд-европа ҡурған мәҙәниәте вәкилдәре итеп күрһәтә. == Палеогенетика == (6000 һанлы) Ерләү камераһынан ике өлгөлә (Ch51 и Ch54) 327-се арауыҡта (б. э. т. етенсе мең йыллыҡ) митохондриаль гаплотөркөмдәр билдәләнә: K гаплотөркөмө (мтДНК) K1b1c һәм K2a11<ref>''Zuzana Hofmanova''.[https://publications.ub.uni-mainz.de/theses/volltexte/2017/100001355/pdf/100001355.pdf Palaeogenomic and Biostatistical Analysis of Ancient DNA Data from Mesolithic and Neolithic Skeletal Remains] {{Wayback|url=https://publications.ub.uni-mainz.de/theses/volltexte/2017/100001355/pdf/100001355.pdf |date=20170902183936 }}, 2016</ref>. Шулай уҡ Чатал?өйүктә митохондриаль гаплотөркөмдәр [[Гаплогруппа N (мтДНК)|N]], K, K1a17, [[Гаплогруппа W (мтДНК)|W1c]], [[Гаплогруппа H (мтДНК)|H, H+73]], [[Гаплогруппа X (мтДНК)|X2b4]], [[Гаплогруппа U (мтДНК)|U, U3b, U5b2]] билдәләнде. Митохондриаль геномдар нигеҙендә Чаталһөйүктәге йорт иҙәндәре аҫтында ерләнгән кешеләр араһында әсәлек линияһы буйынса туғанлыҡтың булмауы асыҡланған<ref>''Maciej Chyleński'' et al. [https://www.mdpi.com/2073-4425/10/3/207 Ancient Mitochondrial Genomes Reveal the Absence of Maternal Kinship in the Burials of Çatalhöyük People and Their Genetic Affinities] // Genes 2019, 10(3), 20</ref>. 1885 F.84 өлгөһөндә (б. э. т. 6825-6635 йылдар) K1a һәм [[Гаплогруппа G2 (Y-ДНК)|Y-хромосомную гаплогруппу G2a2a1]] митохондриаль гаплотөркөмө билдәләнә. 2033 F.84/86 өлгөһөндә (б. э. т. 6690—6590 йылдар) H2a2a1d и [[Гаплогруппа H (Y-ДНК)|Y-хромосомную гаплогруппу H3a1]] митохондриаль гаплотөркөмө, 2779 F.265 өлгөһөндө H2a2a и [[Гаплогруппа C (Y-ДНК)|Y-хромосомную гаплогруппу C1a2]] митохондриаль гаплотөркөмө, 5357 F.576 өлгөһөндә (б. э. т. 7035—6680 йылдар) N1a1a1 и Y-хромосомную гаплогруппу C1a2 митохондриаль гаплотөркөмө билдәләнә. Шулай уҡ K1a (n=3), K1a4, K1a4b, K1a17, K1b1, [[Гаплогруппа T (мтДНК)|T2, T2c1, T2e]] митохондриаль гаплотөркөмдәре билдәләнә<ref name="ReyhanYaka2021">''Reyhan Yaka'' et al. [https://www.cell.com/current-biology/fulltext/S0960-9822(21)00423-1 Variable kinship patterns in Neolithic Anatolia revealed by ancient genomes], April 14, 2021</ref>. == Музей == Туристар өсөн урын асыҡ, ҡалҡыулыҡ эргәһендә төҙөлгән ҙур булмаған музей киңлегендә табылған әйберҙәрҙең күсермәләрен күрергә мөмкин. Инглиз һәм төрөк телдәрендә лә мәғлүмәттәр бар. Йорт реконструкцияларын ҡарарға һәм ҡаҙыныу эштәре алып барылған урындарҙы ҡарарға мөмкин. Үҙенсәлекле әйберҙәрҙең күпселеге Анкаралағы Анатолия цивилизациялары музейында һаҡлана. Урын, мәҫәлән, Коньялағы Мәүләнә музейы кеүек, бик популяр түгел, ләкин Чаталһөйүккә ҡыҙыҡһыныу йылдан-йыл арта бара, унда 13 мең самаһы кеше йөрөй<ref name=":11">{{Cite web|url = https://www.youtube.com/watch?v=HTHqYjeXrYs|title = GHF: Çatalhöyük|author = globalheritagefund|date = 2007-06-07|publisher = }}</ref>Чаталһөйүк бер нисә йыл дауамында Төркиәнең яҡынса исемлегендә ЮНЕСКО-ның Бөтә донъя мираҫы исемлегенә индерелде<ref name=":11" /> һәм 2012 йылда ҡабул ителде<ref>{{Cite news|title = Her er verdens nye kulturarv|author = Søren Bygbjerg|url = |work = DR|date = 2012-07-03}}</ref>. === Галерея === <gallery caption="Чаталһөйүктең артефакттары" widths="300px" heights="250px" perrow="3"> Image:Museum of Anatolian Civilizations018.jpg|Керамика Image:Museum_of_Anatolian_Civilizations012.jpg|Һауыттар Image:Museum of Anatolian Civilizations011.jpg|Аллалар һәм алиһәләр һындары Image:Museum of Anatolian Civilizations003.jpg|Үгеҙҙәр, боландар һәм кешеләр һынландырылған фреска Image:Museum of Anatolian Civilizations016.jpg|Туҡыма фрагменттары — табылғандар араһында иң боронғоһо Image:Catal Hüyük reliefs.JPG|Ике леопардты һынландырған рельеф </gallery> == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Гёбекли-Тепе]] * [[Невалы-Чори]] * [[Хаджилар]] * [[Чайоню]] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Әҙәбиәт == * [[Мелларт, Джеймс|Мелларт Дж.]] Древнейшие цивилизации Ближнего Востока . Пер. с англ. и комментарий Е. В. Антоновой. Предисл. Н. Я. Мерперта. Изд-во «Наука». М., 1982. 149 с. с ил. * Mellaart James. Catal-Huyuk. A Neolithic town in Anatolia. Thames and Hudson. 1967. 233 с. == Һылтанмалар == {{навигация}} * {{Официальный сайт}} * [http://rec.gerodot.ru/chatal/ Чатал-Гуюк на сайте «Реконструкция»] * [http://aitrus.info/node/351 СОЦИАЛЬНАЯ РЕВОЛЮЦИЯ В ЭПОХУ НЕОЛИТА: ОТ ЧАЁНЮ К ЧАТАЛ-ГЮЮКУ] * [https://www.youtube.com/watch?v=JK27_q_hevE Жизнь и проблемы в неолитическом поселении Чатал-Хююк. Неолитическая революция и ее последствия (youtube.com)] * [https://pikabu.ru/story/zhizn_i_problemyi_v_neoliticheskom_poselenii_chatalkhyuyuk_neoliticheskaya_revolyutsiya_i_ee_posledstviya_6796799 Жизнь и проблемы в неолитическом поселении Чатал-Хююк. Неолитическая революция и ее последствия (текст)] {{Неолит Ближнего Востока}} {{Доисторическая Азия}} {{Всемирное наследие в Турции}} {{Тышҡы һылтанмалар}} [[Категория:Европаның археологик мәҙәниәте]] [[Категория:Азияның археологик мәҙәниәттәре]] [[Категория:Төркиәлә бөтә донъя мираҫы]] [[Категория:Анатолия неолиты]] [[Категория:Төркиәлә археологик объекттар]] [[Категория:Баҡыр быуаты Азияһы]] [[Категория:Конья (ил)]] [[Категория:Неолитик ауылдар]] 7oxytdkav2rcgm48qtzj1zmcwj91p4m 1146891 1146861 2022-07-24T02:31:32Z Akkashka 14326 wikitext text/x-wiki {{Объект Всемирного наследия |RusName = Чаталһөйүк неолитик торағы |Name = Neolithic Site of Çatalhöyük |Image = CatalHoyukSouthArea.JPG |imagecaption = көньяҡ өлөшөндә ҡаҙыныуҙар |State Party = [[Төркиә]] |Type = Мәҙәни |Criteria = ii, iv |ID = 1405 |Link = http://whc.unesco.org/en/list/1405 |Region = Европа һәм Төньяҡ Америка/Яҡын Көнсығыш, [[Гамирк]] |Coordinates = |Year = 2012 |Session = 36 |Extension = |Danger = |lat_dir = N |lat_deg = 37 |lat_min = 40 |lat_sec = 01.2 |lon_dir = E |lon_deg = 32 |lon_min = 49 |lon_sec = 39.8 |region = TR |CoordAddon = type:landmark_region:TR |регион ПозКарты = Төркиә }} '''Чаталһөйүк''' йәки '''Чаталгөйүк''' (иҫке яҙмала), дөрөҫөрге '''Чаталһөйүк''' (''төр.'' халыҡ-ара фонетик алфавит: [tʃaˈtal.højyk], һүҙмә-һүҙ «Сәнске-уба» — [[Конья (ил)|Конья]] провинцияһындағы (көньяҡ [[Анатолия]]) [[неолит]] һәм [[энеолит]] осорона ҡараған ҙур тораҡ. Иң ҙур, иң яҡшы һаҡланған һәм ҙур неолитик ауыл. Иң боронғо табылған мәҙәни ҡатламдар б. э. т. 7400 й. ҡарай. Торама б. э. т. 5600 йылға тиклем булған. [[Бронзовый век|Бронза быуаты]] башланғанға тиклем халҡы ауылды ташлап киткән. Торама [[Хасандаг]] вулканының ике үркәсле түбәһенән 140 км алыҫлыҡта урынлашҡан булған. Тораманың көнсығыш өлөшө тигеҙлек өҫтөнән 20 м өҫтәрәк ҡалҡыулыҡ барлыҡҡа килтерә. Ауылдан көнбайышҡа табан бәләкәйерәк ҙурлыҡтағы тағы бер торама булған, ә унан көнсығышҡа табан бер нисә йөҙ метр алыҫлыҡта [[Армения|әрмән]] һәм [[Византия|византий]] осоро ауылы табылған. Чаталһөйүк ике айырым ҡурғандан: б. э. т. яҡынса 7100-5900 йылдар менән билдәләнгән Көнсығыш ҡурғандан һәм б. э. т. яҡынса 6000-5600 йылдар менән билдәләнгән Көнбайыш ҡурғандан (калибрланған даталар) тора<ref>[https://www.smithsonianmag.com/science-nature/ancient-proteins-unwashed-dishes-reveal-diets-lost-civilization-180970481/ Ancient Proteins From Unwashed Dishes Reveal the Diets of a Lost Civilization]</ref>. == География == Чаталһөйүк («сәнске күренешендәге ҡалҡыулыҡ») хәҙерге Көчөккәй ауылынан көньяҡҡа 3 км һәм Конья ҡалаһынан көньяҡ-көнсығышҡа табан 40 км алыҫлыҡта Гамиркала урынлашҡан. Тимер юл бәйләнеше булған иң яҡын ҙур ҡала — Чумра (тораманан көньяҡҡа 17 км алыҫлыҡта). Яһалма ҡалҡыулыҡ, мең йыл буйына иҫке йорттар өҫтөнән яңы биналар төҙөү юлы менән барлыҡҡа килгән. Торама үҙен уратып алған Икония тигеҙлеге араһында айырылып тора, ул ике убанан: көнсығышта иң боронғо һәм иң ҙур һәм көнбайышта баҡыр быуаты торамаларынан (Көсөкһөйүл — «бәләкәй уба») тора<ref name=":0">{{Книга|автор = Ian Hodder|заглавие = Çatalhöyük. The Leopard's Tale – Revealing the Mysteries of Turkey's ancient 'town'|ответственный = |издание = |место = |издательство = Thames & Hudson|год = 2006|страницы = |страниц = |isbn = 0-500-05141-0}}</ref>. Археологтар, торамала 3-10 мең кеше йәшәгән, ә йорттар һаны 2 меңгә еткән, тип иҫәпләй. Гамиркалағы Конья яйлаһы плейстоцен осорондағы ҡороған күлдең төбө булып тора, диңгеҙ кимәленән 1 мең метр самаһы бейеклектә урынлашҡан. Боронғо күлгә ҡойған йылғалар елпеүесте хәтерләткән дельталар барлыҡҡа килтергән. Дельталар араһында иң ҙуры, Чаршамба йылғаһы буйында, Чаталһөйүк урынлашҡан булған. Чаршамба тәүҙә ике ҡалҡыулыҡ араһынан аҡҡан һәм ҡоро климат шарттарында ауыл халҡын сөсө һыу менән тәьмин иткән<ref name=":3">{{Книга|автор = Trevor Watkins.|заглавие = From Foragers to Complex Societies in Southwest Asia", kapitel 6 i The Human Past: World Prehistory & the Development of Human Societies|ответственный = |издание = |место = |издательство = Thames & Hudson|год = 2005|страницы = |страниц = |isbn = 978-0-500-28531-2}}</ref>. == Археология == [[Файл:Çatalhöyük after the first excavations by James Mellaart and his team..jpg|thumb|340x340px|Меллаарт ҡаҙылмаларынан һуң Чаталһөйүк күренеше]] [[Файл:Catal Hüyük 10.JPG|thumb|340x340px|Ҡаҙылмаларҙың хәҙерге күренеше]] [[Файл:Çatalhöyük kazı alanı çatısı.JPG|thumb|340x340px|Ҡаҙылмаларҙың күренеше]] Урындағы халыҡ Чаталһөйүкте ҡайһы ер хөрәфәттәр менән бәйле мал көтөү урыны итеп файҙаланған<ref name=":0" />. 1958 йылдың 10 ноябрендә Анкаралағы Британия археология институтынан өс тикшеренеүсе Дэвид Френч, Алан Холл һәм Джеймс Меллаарт Конья яйлаһына иртә тарих торлаҡтарын эҙләү барышында Конья яйлаһында убаны шәйләгән<ref name="balter127" />. Шул уҡ көндө өс керамика һәм обсидиан эшләнмәһе табыла, убаның неолит осороноң бик ҙур табышы булыуы асыҡлана. Меллаарт 1961 йылға тиклем Хаджилар ҡаҙыу эштәрендә мәшғүл булған, ҡатыны һәм төрөк төркөмө менән кире ҡайтҡас, улар 1965 йылға тиклем дауам иткән ҙур ҡаҙыу эштәрен башлаған<ref name=gard>{{книга |год=2006 |заглавие=Gardner's Art Through the Ages: The Western Perspective: Volume 1 |издание=Twelfth |издательство={{Нп3|Cengage|Wadsworth Publishing|en|Cengage}} |место=Belmont, California |isbn=0-495-00479-0 |страницы=12—4 |ref=Kleiner |язык=en |автор=Kleiner, Fred S.; Mamiya, Christin J.}}</ref>. Джеймс Меллаарт етәкселегендә Чаталһөйүктә Дания Милли музейынан дат палеоботанигы Ганс Хелбаек та эшләгән<ref name="balter127" />. Хелбаек күп кенә өй бойҙайы (бер бөртөклө һәм ике бөртөклө), арпа һәм борсаҡ тапҡан<ref>{{Статья|автор = Hans Helbæk|заглавие = First Impressions of the Catal Huyuk Plant Husbandry|издание = Anatolian Studies|тип = |год = 1964|номер = 14|страницы = 121—123|issn = }}</ref>. Усаҡ һәм шлак табылдыҡтары Чаталһөйүк халҡы донъяла тәүгеләрҙән булып мәғдәндәндән баҡыр иретергә өйрәнде, тигән фараз яһарға мөмкинлек биргән<ref>''MiljanaRadivojević'' et al.[http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440317301024#! Repealing the Çatalhöyük extractive metallurgy: The green, the fire and the ‘slag’] // Journal of Archaeological Science. Available online 15 August 2017</ref><ref>[https://www.eurekalert.org/pub_releases/2017-08/uoc-mo8081117.php Mystery of 8,500-year-old copper-making event revealed through materials science], 15-AUG-2017</ref><ref>[http://www.urkommunismus.de/catalhueyuek_en.html Bernhard Brosius. From Çayönü to Çatalhöyük. Inprekorr, 400/401, 24 — 29, 2005.]</ref>. Артефакттарҙы ҡабаттан тикшереү ошондай артефакттарҙың береһе — йәшел төҫтәге баҡыр ингән өлөшләтә яндырылған баҡыр өйөмө, моғайын, йәшел пигмент менән буялған кешеләрҙең һөйәктәрен кремациялау барышында, утҡа осраҡлы ғына эләккәндер. Чаталһөйүктән алынған баҡыр әйберҙәрҙең изотоп анализы өлөшләтә яндырылған йәшел минерал өлгөһөнә оҡшашлығын күрһәтмәгән<ref>[http://xn--c1acc6aafa1c.xn--p1ai/?page_id=28272 Выплавка меди в Чатал-Хююке 8,5 тыс. лет назад не подтвердилась]</ref>. Был урын бик үҙенсәлекле һәм донъяла иң билдәлеләрҙең береһе булып сыҡты. Меллаарт ҡаҙыныу эштәренә Дорак менән ғауға фонында килгән. Төркиә властары археологты табышты урлауҙа һәм сығарыуҙа ғәйепләгән. Меллаарт иһә, йәш ҡатын Төркиәнең төньяғындағы Дорак ауылының дүрт ҡәберендә табылған "антиквариат"ты баһалауын һорауын әйткән. Меллаарт ҡайһы бер табылдыҡтарҙың һүрәтен төшөргән. Һуңынан һүрәттәр 1959 йылда, Төркиә властары иғтибарын йәлеп итеп, The Illustrated London News гәзитендә баҫылып сыҡҡан һәм археолог, йәнәһе, табышты урлаған тигән һығымтаға килтергән. Әммә йәш ҡатынды һәм урланған әйберҙәрҙе эҙләү һөҙөмтә бирмәй, 1965 йылда Төркиәнең боронғолоҡтар департаменты Меллаартҡа ҡаҙыу эштәренә рөхсәтте ғәмәлдән сығара<ref name="balter127" /><ref>{{Cite web|url = http://pda.euromag.ru/great_britain/24708.html|title = Наследник Шлимана|author = Анастасия Тарасова|date = |publisher = }}</ref>. 1993 йылда Иэн Ходдер етәкселегендә яңы археологтар төркөмө тикшеренеүҙәрҙе тергеҙә һәм әлеге ваҡытта һәр йәй дауам итә. Яңы ҡаҙылмаларҙа микроморфологик анализ ҡулланыла, был осраҡта археологтар тулыраҡ мәғлүмәт алыу өсөн микроскоптар файҙалана. Иэн Ходдер төркөмө ҡаҙыу эштәренә бик ентекле ҡарай. Меллаарт төркөмө 200-ҙән ашыу бинаны 4 йыл эсендә ҡаҙып бөтһә, әлеге төркөм тәүге бер нисә йылда йыл һайын бер йәки ике бинаны ғына ҡаҙып сығарған<ref name=":4">{{Статья|автор = Michael Balter |заглавие = The First Cities: Why Settle Down? The Mystery of Communities |издание = Science |тип = |год = 1998 |номер = 5393 |страницы = |issn = |язык = en }}</ref> 2006 йылғы миҙгелдә халыҡ-ара һәм дисциплина-ара ҡаҙыу эштәрендә 230 кеше ҡатнашты, был донъялағы шуға оҡшаш сараларҙың иң ҙурҙарының береһе булды<ref>{{Cite news|title = Recond number of experts to take part in Catalhoyuk excavations|author = |url = |work = Turkish Daily News|date = 2006}}</ref>. Археологик ҡаҙылмаларҙы финанслау өсөн Иэн Ходдер бағыусы компанияларҙың (Boeing, Fiat, British Airways, Shell) хеҙмәттәре менән файҙалана, шулай уҡ археологик экспедицияларҙа урындағы халыҡ ҡатнаша. === Датаһы һәм размеры === Төрлө сығанаҡтар ауылға нигеҙ һалыныуҙың төрлө даталары тураһында һөйләй. Меллаарт тикшергән ҡатламдар уларға б. э. т. 6250 йылдан б. э. т. 5400 йылға тиклем датаһы менән билдәләнә<ref name=":1">{{Книга|автор = Christoffer Edens|заглавие = Çatal Hüyük, The Story of Archaeology|ответственный = |издание = |место = London|издательство = Phoenix Illustrated|год = 1997|страницы = |страниц = |isbn = 1-85799-934-7}}</ref>. Иэн Ходдер билдәләүенсә, 18 археологик ҡатлам тикшеренеүҙәре буйынса, был торама 1400 йыл (б. э. т. 7000 йыл һәм б. э. т. 6000 йыл араһында) дауамында булдырылған<ref name=":0" /><ref name=":6">{{Статья|автор = Ian Hodder |заглавие = Women and Men at Çatalhöyük |издание =[[Scientific American]] |тип = |год = 2004 |номер = 1 |страницы = 67—73 |issn = |язык = en |издательство = [[Springer Nature]] }}</ref>. Һуңғы мәғлүмәттәр буйынса, дата б. э. т. 7400 йылдан б. э. т. 5600 йылға тиклем күрһәтелә.<ref name=":2">{{Статья|автор = T. Carter & M. S. Shackley|заглавие = Sourcing obsidian from neolithic Çatalhöyük (Turkey) using energy dispersive X-ray fluorescence|издание = Archaeometry|тип = |год = 2007|номер = 49 (3)|страницы = :437—454.|issn = }}</ref> Төрлө сығанаҡтарҙа Чаталһөйүктең дәүмәле төрлөсә атала, улар 32 акрҙан (12,96 гектар) һәм 13,5 гектарҙан алып<ref name=":0" /> до 20 га<ref name=":1" /> 20 гектарға тиклем<ref name=":2" />. Был Чаталһөйүктең ҙур ауыл булыуы хаҡында һөйләй, барлыҡ территорияның 5 % ғына ҡаҙылған тигән һүҙ<ref name=":5">{{Статья|автор = Ian Hodder |заглавие = This old house |издание =[[Natural History (журнал)|Natural History]] |тип = |год = 2006 |номер = |страницы = |issn = |язык = en |издательство = [[Американский музей естественной истории|American Museum of Natural History]] }}</ref>. == Ҡоролмалар һәм артефакттар == [[Файл:MUFT - Catal Höyük Modell.jpg|мини|340x340пкс|[[Веймар]] музейынан Чаталһөйүк моделе]] [[Файл:Catal Hüyük Restoration B.jpg|thumb|454x454px|Чаталһөйүктәге өйҙөң реконструкцияһы. Ҡыйығындағы тишеге һәм баҫҡысы күренә.]] [[Файл:Catal Hüyük Restauration.JPG|thumb|453x453px|Чаталһөйүктәге өйҙөң реконструкцияһы. Түбәнге платформалары һәм ҙур булмаған келәт күренә.]] Чаталһөйүк ҡалҡыулығын халыҡ быуаттар дауамында иҫке йорттар өҫтөндә яңы йорттар төҙөү юлы менән барлыҡҡа килтергән. Был әлеге ваҡытта 17 метр бейеклегендәге археологик ҡатламды тәшкил итә. Өйҙәр бик яҡын торғанға, улар араһынан үтеп йөрөү мөмкинлеге лә булмай. Шулай уҡ йорттарҙың ишектәре булмаған, күп осраҡта инеү урыны ҡыйыҡтан һалынған, унда йорттарҙың эске яғынан да, тышҡы яғынан да баҫҡыстар һалынған, шуға күрә «ҡала хәрәкәте», күрәһең, бина ҡыйыҡтарынан үткән<ref name=":3" />. Инеү урыны шулай уҡ саф һауа үтеп инеү, торбалары булмаған асыҡ усаҡтарҙан төтөн сығарыу өсөн берҙән-бер елләтеү уйымы булды. Чаталһөйүккә оҡшаш хәҙерге ҡасабалар — төньяҡ Америка индейҙарының пуэблоһы һәм Көнбайыш Африкалағы Мали догондары ҡасабалары<ref name=":0" />. Өйҙәр араһындағы ҡайһы бер урындарҙа асыҡ майҙандар ҙа булған. Улар кухнянан сығарылған ҡалдыҡ сүплектәре кеүек сығыш яһаған. Уларҙа хайуан һәм үҫемлек ҡалдыҡтары, балсыҡ һауыт-һаба, статуэткалар, муйынсаҡтар табылған. Күп кенә табылдыҡтар кеше бүлендектәре булараҡ һәм ундай урындар бәҙрәф тип аңлатыла. Халыҡ күпләп йәшәгән торамала кеше бүлендектәре һәм органик ҡалдыҡтар, моғайын, һаҫыҡ еҫ сығанағы булараҡ та, халыҡ һаулығына ҙур хәүеф тыуҙырғандыр<ref name=":0" />. === Өйҙәрҙең биҙәлеше === Йорттар, тотоп тороусы ағас түшәм өрлөктәренән башҡа, башлыса балсыҡтан (сей сырцовый кирбестән) эшләнгән. Археологтар әйтеүенсә, йорттоң хеҙмәт итеү ваҡыты 70 йыл самаһы булған. Йыл һайын балсыҡтың яңы ҡатламын һыларға кәрәк булған. Түбәһе һәм стеналары шымартылған алебастр менән ҡапланған булған. Көньяҡта урынлашҡан мейес һәм урындағы кухня хеҙмәтен үтәгән ҡыйыҡтағы тишек менән бер рәттән, ҡағиҙә булараҡ, стенала бәләкәй генә бер бүлмәгә алып барған уйым булған. Бындай бүлмә келәт сифатында файҙаланылған. Йорттоң дөйөм майҙаны 23 м² тәшкил иткән, әммә 11-ҙән 48 м² тиклем булған. Шул уҡ ваҡытта ҙур йорттарҙың стеналары матур итеп биҙәлгән. Уларҙың кемгә тәғәйенләнеше билдәһеҙ ҡала<ref name="gard" />. Өйҙәр бер генә ҡатлы булған. Төп бүлмәлә мейес менән каминға өҫтәп эскәмйәләр, тәпәш платформалар, аш-һыу һаҡлау өсөн һауыттар булған<ref name=":1" />. Һәр йорт 5-10 кеше өсөн хеҙмәт иткән, әммә 8-ҙән ашыу карауаты булған бер йорт та юҡ<ref name=":5" />. Йорттар шулай уҡ «ҡәбер» итеп файҙаланылған: уларҙың күбеһендә ҡәбер табылған. Өйҙәрҙең береһендә 68 кеше ерләнгән. Мәйеттәрҙе иҙән аҫтына, йышыраҡ усаҡ һәм башҡа эске ҡалҡыулыҡтар аҫтына, бүләктәре: аҫыл һәм ярым аҫыл таштар, ҡорал, туҡымалар, ағас һауыттар менән бергә ерләгәндәр<ref>{{книга |автор = James Mellart |заглавие = Çatal Hüyük: A Neolithic Town of Anatolia |место = New York |издательство = McGraw-Hill Book Company |год = 1967 |страницы = 60 ff }}</ref>. Бындай тәжрибә XX быуатҡа тиклем полинезияның Тикопиа утрауында күҙәтелгән<ref name=":4" />. Мәрхүмдәрҙең кәүҙәләрен ентекле итеп биләгәндәр һәм йыш ҡына үрелгән кәрзиндәргә һалғандар йәки ҡамыш маттар менән урағандар. Һөлдә йыш ҡына өлөштәргә бүленгәнлектән, ерләр алдынан мәйетте оҙаҡҡа асыҡ һауала тотҡандар, һуңынан һөйәктәрен генә ерләгәндәрҙер, тип фаразлайҙар. Ҡайһы берҙә баш һөйәктәрен, ниндәйҙер йолала файҙаланыу өсөндөр, айырғандар, һәм уларҙы тораманың башҡа урындарында тапҡандар. Йорттарҙың өстән бер өлөшөндә үгеҙ башы скульптуралары менән биҙәлгән, һәм башҡаларға ҡарағанда матурыраҡ. Был бүлмәләрҙе Джеймс Меллаарт «изге урын» (святилища) тип фаразлаған. Меллаарт төркөмө убаның көньяҡ-көнбайыш өлөшөндәге ҙур булмаған участканы ҡаҙған ып алған, һәм «изге урындың» күп булыуы сәбәпле, Мелаарт был биләмәләрҙең был өлөшө ҡанбабалар (жреческий) урынына оҡшаған тип иҫәпләгән. Б. э. т. 6200 йыл тип билдәләнгән «изге урындың» стеналарында үгеҙ баш һөйәктәре артында дүрт кешенең баш һөйәге табылған. Иэн Ходдер төркөмө көнсығыш ҡалҡыулығында төрлө урынды ҡаҙған һәм шулай уҡ бер нисә «изге урын» тапҡан. Ауылдың көньяҡ-көнбайыш өлөшө фәҡәт ҡанбабаларҙыҡы ғына булмаған. Шуға бәйле Меллаарт бер версия тәҡдим иткән: уға ярашлы, йорттар «ябай» һәм «изге» йорттарға бүленә. Яңы анализ был йорттарҙың ике төрө араһында айырымлау һыҙаты булыуын күрһәтте. Бынан тыш, микроморфологик анализ «изге урындарҙа» көнкүреш эшмәкәрлеге алып барылыуын раҫлай<ref name="balter127" />. Шулай итеп, был йорттар изге йорт булмаған. === Артефакттар һәм биҙәүестәр === [[Файл:Museum of Anatolian Civilizations002.jpg|thumb|403x403px|Анатолия цивилизациялары музейында «изге урын» реконструкцияһы.]] [[Файл:Neolithic mirrors of obsidian excavated by James Mellaart and his team in Çatalhöyük..jpg|thumb|403x403px|Обсидиандан эшләнгән көҙгөләр]] Чаталһөйүк күләмле предметтары һәм биҙәүестәре менән дан тота. Был төҙөлгән стеналарҙа фрескалар осраған тәүге урындарҙың береһе (Ласко мәмерйәһендәге тәбиғи стеналарҙа төшөрөлгән биҙәктәр). Тәүге фрескалар табылған икенсе урын — б. э. т. 9 мең йыл элек Сүриәләге Жәл-әл-Мугһара<ref>{{Статья|автор = Roger Highfield|заглавие = Oldest' wall painting looks like modern art|издание = Telegraph.co.uk|тип = |год = 2007|номер = |страницы = |issn = }}</ref> Фресстарҙың ҡайһы берҙәре геометрик биҙәктәрҙе һүрәтләй, шул уҡ ваҡытта башҡа һынлы күренештәр: зубрҙарға йәки боландарға һунар итеү, ир-егеттәрҙең фаллосы, әлеге ваҡытта юҡҡа сыҡҡан эре тояҡлыларҙың һүрәттәре. «Изге урында»ғы фрескаларҙың береһен бер нисә рәт фигуранан торған йорт һүрәте булараҡ аңлатырға мөмкин. Картина уртаһындағы һүрәт Чаталһөйүктән күҙәтергә мөмкин булған һүнгән Хәсәндаг янартауының ике башлы түбәһе булараҡ аңлатыла<ref>{{Статья|автор = Aisling Irwin|заглавие = Turkish wall painting 'is first news story'|издание = Telegraph.co.uk|тип = |год = 1997|номер = 28. july|страницы = |issn = }}</ref>. Был рәсемде тарихта тәүге пейзаж һынлы сәнғәте йәки картография өлгөһө тип баһалайҙар<ref name="gard" />, ә башҡа тикшеренеүселәр унда геометрик орнамент ҡына күрә<ref name=":7">[http://www.dspace.cam.ac.uk/handle/1810/195777 A bird’s eye view — of a leopard’s spots. The Çatalhöyük ‘map’ and the development of cartographic representation in prehistory.] ''Anatolian Studies'' 56, 2006, pp. 1-16. Published by The British Institute of Archaeology at Ankara</ref>. Икенсе фреска бөгөлгән предметты, бәлки, йәйә тотоп эшләп йөрөгән (бейегән) кешене күрһәтә. Кеше леопард тиреһенән тегелгән янбаш бәйләмесе кейгән. Йыртҡыс ҡоштарҙы — ҡоҙғондарҙы — һүрәтләгән фрескалар бар. Йыртҡыстар эргәһендә башһыҙ кешеләр күрһәтелгән һүрәттәр ҙә осрай. Рельефтарҙа ҙур бесәйҙәр (моғайын, леопардтар һәм парлап эшләнгән) төшөрөлгән. Үгеҙ башы скульптуралары үҙенсәлекле, улар йә стенаға, йә тәпәш платформаларға нығытылған, ҡайһы бер үгеҙ башынан башлап тотош рәт баштар теҙелгән. Мәрмәр, көрән һәм зәңгәр эзбизташ, кальцит, балсыҡлы һәүерташ, базальт, алебастр һәм балсыҡтан эшләнгән ҡатын-ҡыҙ һындары табылған. Табыштар араһында иң билдәлеһе ҡулына ҡорал тотҡан ике ҙур бесәйгә ултырып ял итеүсе 16,5 см бейеклектәге яндырылған балсыҡтан эшләнгән йыуан ҡатын статуэткаһы айырылып тора. Был һынташ Венера Виллендорфская һынына оөшаған. Ҡайһы бер ғалимдар ике бесәйҙе арыҫландар тип<ref name=":1" />, ә башҡалары [[леопард]]тар тип һанай<ref name=":6" />. Күп кенә ғалимдар статуэтка бәпесләргә тейешле ҡатын-ҡыҙҙы һынландыра, тигән версия тәҡдим индерә<ref name=":1" />. Табылған фигуралар араһында ултырып торған ҡатын-ҡыҙ һыны иң ҡатмарлыһы. Ябайыраҡтары араһында арҡаһы тишекле ҡатын-ҡыҙ һындары осрай, шул уйымға иген дә һалыныуы ихтимал Чатал-Хююк керамикаға тиклемге неолит һәм керамик неолит араһындағы күсеү осорон күрһәтә. Иҫке ҡатламдарҙа археологтар керамика тапмай, ләкин көршәктәр б. э. т. 7050 йылдан алып б. э. т. 6800 й. тиклем аралыҡта бөтә ерҙә лә күренә башлай. Моғайын, тәүҙә улар һаҡлау өсөн һәм шунан һуң ғына (б. э. т. 6500 — 6400 йылдар тирәһе) аҙыҡ әҙерләү өсөн ҡулланылғандыр. Иң йәш ҡатламдарҙа ябай геометрик биҙәкле көршәктәр булған, ә Көсөкһөйүк көршәктәрендә ҡатмарлыраҡ геометрик биҙәктәре бар. Обсидиан әйберҙәр табылды, уларҙың ҡайһы берҙәре тигеҙ итеп шымартылған, был археологтарға уларҙың ябай көҙгө сифатында файҙаланылыуын күҙалларға мөмкинлек бирҙе. Шулай итеп, Чаталһөйүк беренсе «көҙгө етештереүсе» булған. Табылған башҡа обсидиан киҫәктәрен, бысаҡ, уҡ башағы һәм һөңгө остары сифатында ҡулланырлыҡ итеп, эшкәртелгән. Шулай уҡ саҡматаш файҙаланылған: тотҡаһы һырлы һөйәктән яһалған ике саҡматаш бысаҡ табылған. Урындағы община тау эшендә махсуслашҡан һәм таштан эшләнмәләр әҙерләү мәҙәниәтен әүҙем үҫтергән, тип фаразларға мөмкин. Бынан тыш, туҡыма киҫәктәре<ref>[https://naked-science.ru/article/history/tekstil-iz-chatal-hyuyuka-prolil-svet-na-to Unearthed textiles from Stone Age settlement reveals history of clothes making</ref>, ағас сынаяҡтар, таштан, һөйәктән һәм балсыҡтан муйынсаҡтар, шулай уҡ кәрзиндәр һәм керамзит табылған, улар тик иҫке ҡатламдарҙа ғына табыла (ризыҡ әҙерләү өсөн ҡулланылған)<ref>{{Cite web|url = http://www.catalhoyuk.com/blog/2006/06/back-to-clay-balls.html|title = Back to clay balls|author = Sonya Atalay|date = 2006-06-25|publisher = |accessdate = 2015-01-03|archiveurl = https://web.archive.org/web/20150923200827/http://www.catalhoyuk.com/blog/2006/06/back-to-clay-balls.html|archivedate = 2015-09-23|deadlink = yes}}</ref>. == Ауыл хуалығы, һунарсылыҡ һәм балыҡсылыҡ == Чаталһөйүктә бик күп үҫемлек эҙҙәре табылған, ә ҡайһы бер археологтар, өйрәнелгән үҫемлектәр аҙыҡ рационының төп өлөшөн тәшкил иткән тигән фекерҙә. Башлыса иген ике орлоҡло бойҙай, шулай уҡ бер бөртөклө бойҙай, борсаҡ, ябай борсаҡ, татлы борсаҡ, яҫмыҡ үҫтерелгән. Бынан тыш, миндаль, имән сәтләүеге, фисташка кеүек ҡырағай үҫемлектәрҙең емештәре табылған. Археоботаниктарҙың бер өлөшө, Чаталһөйүк халҡы ауылдан 10 саҡрым алыҫлыҡта урынлашҡан баҫыуҙарҙы файҙаланған, тип иҫәпләй<ref name=":0" />. Хайуандар араһында һарыҡтар, һыйыр малы, кәзә, йылҡы һәм эттәр йыш табыла. Һарыҡ менән кәзә ҡулға эйәләштерелгән була, шул уҡ ваҡытта эре мөгөҙлө мал, аттар ҙа ҡырағай булған, уларға ла, сусҡа менән боланға һунар иткән кеүек, һунар иткәндәр. Һунарға өҫтәп, халыҡ балыҡ тотҡан һәм ҡош йомортҡаһы йыйған. Кесе Декстер Перкинс, Меллаарт етәкселегендәге экспедицияла фауна буйынса эксперт, тәүҙә һыйыр малы һәм эттәр генә эйәлштерелгән, тигән һығымтаға килде. Был осраҡта Чаталһөйүк менән Анатолия эре мөгөҙлө малды ҡулға эйәләштереү буйынса иң иртә үҙәккә әйләнә. Перкинс фекеренсә, боронғо ҡатламдарҙа бер ниндәй ҙә ҡырағай мал юҡ, ә улар ҡулға эйәләштерелгән хайуандар булған ти<ref>{{Статья|автор = Dexter Perkins Jr. |заглавие = Fauna of Çatal Hüyük: Evidence for Early Cattle Domestication in Anatolia |издание = Science |тип = |год = 1969 |номер = 164(3876) |страницы = 177—179 |issn = |язык = en }}</ref>. Перкинстың һығымталарын хәҙерге ваҡытта фауна буйынса белгестәр Луиза Мартин һәм Нерисса Рассел яңынан ҡарай, улар эре мөгөҙлө мал ауыл барлыҡҡа килгәндән алып ҡырағай булған тип иҫәпләй<ref name="balter127" />. Был Джеймс Меллаарттың башланғыс фараздарына ҡаршы килә. Әммә был мәсьәлә әле булһа бәхәсле һәм уны хәл итеү беркетелмәгән Һуңғы углерод анализы күрһәтеүенсә, эре мөгөҙлө мал Чатал-Хюка халҡы өсөн төп аҡһым сығанағы булмаған<ref>{{Статья|автор = M. P. Richards, J. A. Pearson, T. I. Molleson, Nerissa Russell og Louise Martin |заглавие = Stable Isotope Evidence of Diet at Neolithic Çatalhöyük, Turkey" |издание ={{Нп3|Journal of Archaeological Science}} |тип = |год = 2003 |номер = 30(1) |страницы = 67—76 |issn = |язык = en |издательство = [[Elsevier]] }}</ref>. Әммә был мәсьәлә әле булһа бәхәсле һәм ул хәл ителмәгән. Көнбайыш ҡурғандан б. э. т. 5900 — 5800 йылдарҙа (калибрацияланған дата) менән билдәләнгән көршәк ватыҡтарында арпа, бойҙай, борсаҡ һәм аныҡ кәзә рәүешендәге борсаҡ (бүздәк), һыйыр, һарыҡ һәм кәзәләрҙең ҡан һәм һөтө табылған. Арпа эндоспермы асыҡланған (һыра ҡайнатыу өсөн ҡулланыла). Бер һауытта эремсек һыуы (сыворотка) ғына табылған, тимәк, Чаталһөйүк халҡы сыр йәки йогурт әҙерләгән<ref>[https://www.nature.com/articles/s41467-018-06335-6#article-info Ancient proteins from ceramic vessels at Çatalhöyük West reveal the hidden cuisine of early farmers], 2018</ref>. == Сауҙа == Чаталһөйүк тирәһендәге территория ресурстарға ярлы булған. Эргәлә генә балсыҡ сығарғандар, уны төҙөлөш материалы сифатында ҡулланғандар, башҡа сеймал алыҫтан килтерелгән. Миҫалға Чаталһөйүктә күпләп осраған вулкан быялаһы, обсидианды, алырға мөмкин. Археологтар иҫәпләүенсә, кешеләр Каппадокия обсидианын сығарыуҙы контролдә тотҡан һәм был күренеш ауылдың иҡтисадына ныҡ йоғонто яһарға мөмкин. Ҡайһы бер ғалимдар хатта, обсидиан менән сауҙа итеү ҡала өсөн төп килем сығанағы булған, тип уйлай<ref>{{Книга|автор = Fernand Braudel|заглавие = The Mediterrannean in the Ancient World|ответственный = |издание = |место = |издательство = Allen Lane|год = 2001|страницы = |страниц = |isbn = }}</ref>. Әммә каппадокий обсидианы Көньяҡ Левантала һәм Евфрат ярында Чаталһөйүктә табылғандан алдараҡ булған, был көнсығыштараҡ урынлашҡан торамаларҙың Чаталһөйүктән килтерелгән оксдианға бәйле була алмауын аңларға мөмкинлек бирә. Энергия дисперслы рентгенофлуоресцент спектрометрия ярҙамында Чаталһөйүккә ҡаланан 190 саҡрым төньяҡ-көнсығыштараҡ ятҡан Каппадокия, Гёллу-Даг һәм Ненци-Дагтан ике урындан килеүен асыҡларға мөмкин булды<ref name=":2" />. Халыҡ үҙ йорттарында файҙаланған ҡарағай һәм артыштан яһалған бағаналар ҙа оҙон юл үткән — улар, моғайын, Таврия тауҙарынан килтерелгәндер. Моллюск ҡабырсаҡтары табылған (Урта һәм Үҙән-Көнбайыш диңгеҙҙән). Чатал-Хюк халҡы һатҡанмы, юҡмы, ләкин килтерелгән әйберҙәрҙең табылыуы тауарҙар менән алмашыуҙы һәм алыҫ араға сауҙа итеүҙе күҙ уңында тоторға мөмкинлек бирә. Саҡматаш Сүриәнән килтерелгән. Урта һәм Ҡыҙыл диңгеҙҙән килтерелгән моллюск ҡабырсаҡтары табылған<ref name=":3" />. Чаталһөйүк халҡы обсидиан һатҡанмы, юҡмы, ләкин килтерелгән әйберҙәрҙең табылыуы тауарҙар менән алмашыуҙы һәм алыҫ араға сауҙа итеүҙе күҙ уңында тоторға мөмкинлек бирә. == Чаталһөйүктә йәмәғәт тормошо == [[Файл:Museum of Anatolian Civilizations008.jpg|thumb|401x401px|Балсыҡ мисәттәр]] Чаталһөйүк йәмғиәтенең ҡатламдарға бүленеүе тураһында ҡаҙыныу эштәре яуап бирә алмай, йорттар дәүмәле буйынса артыҡ айырылмай. Бынан тыш, бер йорт-оҫтахана ла табылмаған<ref name=":8">{{Статья|автор = Anne Marie Carstens|заглавие = Çatalhöyük|издание = SFINX|тип = |год = 2006|номер = 2|страницы = |issn = }}</ref>. Также не обнаружены общественные площади и административные здания<ref name=":5" />. Шулай уҡ йәмәғәт майҙандары һәм административ биналар табылмаған. Шулай итеп, ауылда үҙәкләштерелгән идаралыҡ булмаған. Оҫтаханаларҙың булмауы Чаталһөйүктең тулы мәғәнәлә ҡала түгел, ә киңәйгән ауыл булыуын фаразларға мөмкинлек бирә<ref name=":4" />. Быға тиклем археологтар, Чаталһөйүктә матриархаль йәмғиәт булған, тип иҫәпләгән. Хәҙерге заман ҡаҙыныу эштәре барышында ғалимдар биләмәләге ир-егеттәрҙең һәм ҡатын-ҡыҙҙарҙың йәшәү рәүешендәге айырманы билдәләргә теләгән, ләкин бер ниндәй ҙә айырма тапмаған. Бина эсе мейестән һәм камин ҡоромо менән ҡапланған булған. Тын алғанда ҡором үпкәгә эләгә, шул рәүешле уны ерләнгән кешеләрҙең ҡабырғаларында табырға мөмкин. Ике енестең дә ҡабырғаларына анализ яһалды, һәм ҡатын-ҡыҙҙарҙағы ҡором миҡдарының ир-егеттәрҙәге ҡоромдағынан айырмаһы булмауын күрһәтте. Шулай итеп, ҡатын-ҡыҙҙар ир-егеттәргә ҡарағанда күберәк ваҡытын бүлмәлә үткәрмәгән. Һөйәктәрҙең изотоп анализы ике енес диетаһының айырмаһы барлығы тураһында һөҙөмтә бирмәне. Бынан тыш, ҡәберҙәрҙең урынлашыуы енси айырмаға бәйле түгел. Күрәһең, ҡатын-ҡыҙҙар һәм ир-егеттәр йәмғиәттә бер төрлө статусҡа эйә булған<ref name="Stavrianos">{{книга |ссылка=https://books.google.com/books?id=MKhe6qNva10C&q=paleolithic+society&dq=paleolithic+society&pgis=1 |заглавие=A Global History from Prehistory to the Present |место=New Jersey, USA |издательство=[[Prentice Hall]] |год=1991 |isbn=0133570053 |язык=en |автор=Leften Stavros Stavrianos}} [https://books.google.com/books?id=MKhe6qNva10C&q=paleolithic+society&dq=paleolithic+society&pgis=1 Pages 9-13]</ref><ref name="Gutrie">{{книга |ссылка=https://books.google.com/books?id=3u6JNwMyMCEC&printsec=frontcover#PPA420,M1 |заглавие=The Nature of Paleolithic art |место=Chicago |издательство=[[University of Chicago Press]] |год=2005 |isbn=0226311260 |язык=und |автор=R Dale Gutrie}} [https://books.google.com/books?id=3u6JNwMyMCEC&printsec=frontcover#PPA420,M1 Page 420—422]</ref><ref name="Fielder">{{cite web|last=Fielder|first=Christine|title=Sexual Paradox:Culture|work=Sexual Paradox: Complementarity, Reproductive Conflict and Human Emergence|publisher=Christine Fielder and Chris King|date=2004|url=http://www.dhushara.com/paradoxhtm/culture.htm|archiveurl=https://www.webcitation.org/65LJmRKwc?url=http://www.dhushara.com/paradoxhtm/culture.htm|archivedate=2012-02-10|accessdate=2009-04-15|deadlink=no}}</ref><ref name="MuseumofAntiquites">[http://museums.ncl.ac.uk/flint/miscon.html Museum of Antiquites web site] {{Wayback|url=http://museums.ncl.ac.uk/flint/miscon.html |date=20071121095952 }} (accessed February 13, 2008).</ref>. Художество объекттарында ҡайһы бер айырмалар бар: фрескаларҙа башлыса ир-егеттәр һүрәтләнгән, ә статуэткала — ҡатын-ҡыҙҙар. Иэн Ходдер раҫлауынса, археологик ҡалдыҡтар Чаталһөйүктә матриархат йәки патриархат булыуына дәлил була алмай<ref name=":6" />. Йәш ҡатламдарҙа балсыҡ мисәттәр табылған. Улар ни өсөн тәғәйенләнгәне аныҡ билдәле түгел, моғайын, был объекттар милек билдәһелер. Әгәр шулай икән, шәхси милек булғанлығы буйынса фаразға нигеҙ бар<ref name=":0" />. Өйҙәр бер-береһенә яҡын булһа ла, уларҙың уртаҡ диуарҙары булмаған. Шулай итеп, һәр ғаилә күршеләренә буйһонмаған һәм үҙ теләге буйынса йорттарын ремонтлаған. Чаталөйүктә һуғыш йәки көс ҡулланыу эҙҙәре табылмаған. Бәлки, был тыныс йәмғиәт йә ҡала ҡәлғә һымаҡ нығытма булғандыр. Йорттарҙың тышҡы түбәнге яғындағы баҫҡыстар алынғандан һуң ҡалаға инеп булмаған. Үгеҙ баштарының һәм тулы ҡатын-ҡыҙҙар һындарының күплеге археологтарҙы, халыҡтың дини тормошо Үгеҙ һәм «Бөйөк Әсә» культына табыныуға йүнәлтелгән, тип уйларға мәжбүр иткән<ref name=":8" />. Табылған баш һөйәктәре алебастр менән ҡапланған һәм, битте моделләү өсөн, охра менән буялған. Бындай йолалар Урта диңгеҙ буйындағы неолитик ауылдарҙан, шул иҫәптән Иерихондан һәм Чаёнюҙан (Төркиә) килгән халыҡта ла билдәле. Быларҙың барыһы ла Чаталһөйүктә баш һөйәге культы булыуы тураһында һөйләй ала. Юғары статуслы кешеләрҙең кәүҙәләрен баш һөйәгенән айырым ерләгәндәр. Тикшеренеүселәр ирҙәр һәм ҡатын-ҡыҙҙар ҡәберҙәренең һанын сағыштырған һәм уның яҡынса бер үк булыуын асыҡлаған<ref>{{cite news | url = http://www.turkishdailynews.com.tr/article.php?enewsid=93856 | title = A Journey to 9000 years ago | date = 2008-01-17 | accessdate = 2008-08-07 | last = Hodder | first = Ian | archivedate = 2008-05-23 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20080523122956/http://www.turkishdailynews.com.tr/article.php?enewsid=93856 }}</ref>. Шуға бәйле, 2000-се йылдар тикшеренеүселәре, община патриархаль, матриархаль булмаған<ref name="balter127">{{книга |заглавие=The Goddess and the Bull |ссылка=https://archive.org/details/goddessbull0000balt |год=2005 |издательство=Free Press |место=New York |isbn=0-7432-4360-9 |страницы=[https://archive.org/details/goddessbull0000balt/page/127 127] |ref=Balter |язык=und |автор=Balter, Michael}}</ref> һәм ҡатын-ҡыҙ һындарын һүрәтләүҙең мәғәнәһе Алла-әсәгә табыныу ғына түгел, башҡараҡ тигән фекерҙә<ref name="hodder">{{cite web|last=Hodder|first=Ian|title=New finds and new interpretations at Çatalhöyük|work=Çatalhöyük 2005 Archive Report|publisher=Catalhoyuk Research Project, Institute of Archaeology|date=2005|url=http://www.catalhoyuk.com/archive_reports/2005/ar05_01.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090926041233/http://www.catalhoyuk.com/archive_reports/2005/ar05_01.html|archivedate=2009-09-26|accessdate=2009-04-15|deadlink=yes}}</ref>. Сабыйҙар үлеме ҙур булған, сөнки балалар ҡәберҙәре бик күп табылған. Күп балаларҙың һөйәктәрендә ашамау сәбәпле анемия билдәләре дәлилләнә<ref name=":9">{{Статья|автор = Michael Balter |заглавие = A Long Season Puts Çatalhöyük in Context |издание = Science |тип = |год = 1997 |номер = 286(5441) |страницы = 890—891 |issn = |язык = en }}</ref>. Ерләнгән кешеләрҙең тештәрен анализлау бер йорттоң ҡәберендә биологик ҡәрҙәшлек менән бәйле булмаған кешеләрҙе ерләүҙәрен күрһәткән<ref>{{Статья|автор = M. A. Pilloud & C. S. Larsen|заглавие = Official" and "practical" kin: Inferring social and community structure from dental phenotype at Neolithic Çatalhöyük, Turkey|издание = American Journal of Physical Anthropology|тип = |год = 2011|номер = 145|страницы = 519—530|issn = }}</ref>. == Әһәмиәте == Үҙенең ҙурлығы, архитектураһы, фрескалары һәм рельефтары арҡаһында Чаталһөйүк йыш ҡына «өр-яңы археологик табыш»<ref name=":10">{{Книга|автор = Peter K. A. Jensen|заглавие = Menneskets oprindelse og udvikling|ответственный = |издание = |место = |издательство = G.E.C. Gads forlag|год = 1996|страницы = |страниц = |isbn = 87-12-02987-4}}</ref> тип ҡылыҡһырлана. Быға тиклем ҡайһы бер ғалимдар Чаталһөйүкте донъялағы иң боронғо ҡала, иртә игенселек ҡасабаһы һәм заманының иң ҙур тораҡ пункты тип иҫәпләгән. Әммә әлеге ваҡытта иң боронғо ҡала тип Иерихон иҫәпләнә, ә Сүриәнең төньяғында Тель Абу-Хурейрҙа ауыл хужалығының иң боронғо эҙҙәре табылған<ref name=":10" />. Үҙәк Анатолияла Чаталһөйүк шулай уҡ боронғо ауыл хужалығы үҙәге һаналмай, мәҫәлән, Ашыҡлыһөйүктә б. э. т. 8400 йылғы культуралы үҫемлек эҙҙәре табылған. Ләкин Меллаарт үҙ ҡаҙылмалары менән Уңдырышлы ярым ай (Левант һәм Месопотамия) неолит революцияһының берҙән-бер үҙәге булмауын иҫбатланы. Элек археологтар Анатолия ауыл общиналары барлыҡҡа килерлек уңдырышлы тупраҡ буласағын фаразлап та ҡарамаған. Тикшереүселәрҙең күбеһе, ауыл хужалығы Европаға Анатолиянан килгән, тип иҫәпләй. Уларҙың ҡайһы берҙәре (археолог Колин Ренфрю кеүек) артабан китә һәм һинд-европа телдәре ауыл хужалығы экспансияһы менән берлектә таралыуын, ә һинд-европалыларҙың тыуған илен Анатолия яҫы таулығында, йәғни Чаталһөйүктә эҙләргә кәрәклеген белдерә<ref>{{Статья|автор = Michael Balter |заглавие = Search for the Indo-Europeans |издание = Science |тип = |год = 2004 |номер = 303 |страницы = 1323—1326 |issn = |язык = en }}</ref>. Был теория (Анатолия гипотезаһы) теле Европаның һәм Азияның күпселек өлөшөндә таралған халыҡтың тыуған ере — Чаталһөйүкте һанарға мөмкинлек бирә. Америка яҙыусыһы һәм этноботаник Теренс Маккенна былай тип яҙған: «Африка халыҡтарының бик борондан килкән мәҙәниәттәре менән Яҡын Көнсығышҡа барып етеүе һәм күпмелер ваҡыт унда сәскә атыуы тураһында һығымта аңлайышлы, һәм унан ҡотолоуы ла ауыр. Меллаартты Чаталһөүктең был райондағы артабанғы культураларға һиҙелерлек йоғонто яһамауы ғәжәпләндерә. Ул „Анатолияның неолитик мәҙәниәттәре игенселеккә һәм малсылыҡҡа, шулай уҡ циилизация нигеҙе — Алиһә Әсә культына башланғыс һалған“ тип билдәләй»<ref>{{Книга|автор = Mellaart|заглавие = Earliest Civilizations|ответственный = |издание = |место = |издательство = |год = |страницы =77|страниц = |isbn = }}</ref>. Ғәҙеллек менән шуны өҫтәргә мөмкин: нигеҙҙе күптәр әлегә инҡар итә<ref>[http://rec.gerodot.ru/chatal/makkenna.htm Теренс Маккенна. Чатал-Хююк. Из книги «Пища богов. Поиск первоначального Древа познания»]</ref>. === Чаталһөйүк торама булараҡ === Әлегә кешеләрҙең ни өсөн тап ошо урынды һайлауы аңлашылмай. Теорияларҙың береһендә белдереүҙәренсә, кеше ошондағы ауыл хужалығы алып барыуға бәйле ерҙәргә күсеп ултырған, әммә Ашыҡлыһөйүк торамаһындағы табыштар күпселек үҫемлектәрҙең һәм хайуандарҙың йүнләп ҡулға эйәләштерелмәүен һәм ҡасабаның һунарсылыҡ-йыйыу мәҙәниәте менән йәшәүен күрһәтә<ref name=":4" />. Башҡа археологтар уйлауынса, урын һайлау утилитар сәбәптәргә түгел, ә кешеләрҙең тап ошо урынға өҫтөнлөк биреүенә бәйле булған. Шулай уҡ кешеләрҙең ни өсөн Чаталһөйүкте ҡалдырғандары аңлашылмай. Урындағы тирә-яҡ мөхиттең емерелеүе һөҙөмтәһендә, эзбизле йорттар төҙөү өсөн ағасты артыҡ файҙаланыу арҡаһында, ҡайһы бер археологтар 8 мең йыл элек ауылдарҙың күпләп кәмеүен күҙаллай. Әммә был теория Чаталһөйүктең йәш ҡатламдары асҡан табыштар нигеҙендә кире ҡағыла — унда бындай төҙөлөш ысулы ҡулланылмаған<ref name=":9" />. === Алиһә-әсә === [[Файл:Ankara Statue der Muttergöttin.JPG|thumb|403x403px|«Алиһә Әсә» һынташы]] Чаталһөйүктә табылған йыуан ҡатын-ҡыҙ һындары Джеймс Меллаарт тарафынан Алиһә Әсә («Бөйөк әсә») булараҡ интерпретациялана. Европа киңлектәрендә табылған бындай һындарҙың күбеһе матриархаль төҙөлөш менән ассоциациялашҡанға күрә, Чаталһөйүкте лә матриархаль тип иҫәпләй башлағандар. Археолог Мария Гимбутас барыһынан да алғараҡ сыҡҡан; ул Чаталһөйүк йәмғиәте ғәҙәти неолитик («Иҫке Европа»): тигеҙлеккә йүнәлтелгән матристик (ғаиләлә ҡатын-ҡыҙҙың абсолют власы менән бергә) теорияны тәҡдим итә<ref name=":6" />. Бындай йәмғиәт патриархаль, иерархия йүнәлешендәге, һуғышсан кешеләрҙең баҫып инеүе арҡаһында юҡҡа сығарыла, уларҙы Гимбутас һинд-европа ҡурған мәҙәниәте вәкилдәре итеп күрһәтә. == Палеогенетика == (6000 һанлы) Ерләү камераһынан ике өлгөлә (Ch51 и Ch54) 327-се арауыҡта (б. э. т. етенсе мең йыллыҡ) митохондриаль гаплотөркөмдәр билдәләнә: K гаплотөркөмө (мтДНК) K1b1c һәм K2a11<ref>''Zuzana Hofmanova''.[https://publications.ub.uni-mainz.de/theses/volltexte/2017/100001355/pdf/100001355.pdf Palaeogenomic and Biostatistical Analysis of Ancient DNA Data from Mesolithic and Neolithic Skeletal Remains] {{Wayback|url=https://publications.ub.uni-mainz.de/theses/volltexte/2017/100001355/pdf/100001355.pdf |date=20170902183936 }}, 2016</ref>. Шулай уҡ Чатал?өйүктә митохондриаль гаплотөркөмдәр [[Гаплогруппа N (мтДНК)|N]], K, K1a17, [[Гаплогруппа W (мтДНК)|W1c]], [[Гаплогруппа H (мтДНК)|H, H+73]], [[Гаплогруппа X (мтДНК)|X2b4]], [[Гаплогруппа U (мтДНК)|U, U3b, U5b2]] билдәләнде. Митохондриаль геномдар нигеҙендә Чаталһөйүктәге йорт иҙәндәре аҫтында ерләнгән кешеләр араһында әсәлек линияһы буйынса туғанлыҡтың булмауы асыҡланған<ref>''Maciej Chyleński'' et al. [https://www.mdpi.com/2073-4425/10/3/207 Ancient Mitochondrial Genomes Reveal the Absence of Maternal Kinship in the Burials of Çatalhöyük People and Their Genetic Affinities] // Genes 2019, 10(3), 20</ref>. 1885 °F.84 өлгөһөндә (б. э. т. 6825-6635 йылдар) K1a һәм [[Гаплогруппа G2 (Y-ДНК)|Y-хромосомную гаплогруппу G2a2a1]] митохондриаль гаплотөркөмө билдәләнә. 2033 °F.84/86 өлгөһөндә (б. э. т. 6690—6590 йылдар) H2a2a1d и [[Гаплогруппа H (Y-ДНК)|Y-хромосомную гаплогруппу H3a1]] митохондриаль гаплотөркөмө, 2779 °F.265 өлгөһөндө H2a2a и [[Гаплогруппа C (Y-ДНК)|Y-хромосомную гаплогруппу C1a2]] митохондриаль гаплотөркөмө, 5357 °F.576 өлгөһөндә (б. э. т. 7035—6680 йылдар) N1a1a1 и Y-хромосомную гаплогруппу C1a2 митохондриаль гаплотөркөмө билдәләнә. Шулай уҡ K1a (n=3), K1a4, K1a4b, K1a17, K1b1, [[Гаплогруппа T (мтДНК)|T2, T2c1, T2e]] митохондриаль гаплотөркөмдәре билдәләнә<ref name="ReyhanYaka2021">''Reyhan Yaka'' et al. [https://www.cell.com/current-biology/fulltext/S0960-9822(21)00423-1 Variable kinship patterns in Neolithic Anatolia revealed by ancient genomes], April 14, 2021</ref>. == Музей == Туристар өсөн урын асыҡ, ҡалҡыулыҡ эргәһендә төҙөлгән ҙур булмаған музей киңлегендә табылған әйберҙәрҙең күсермәләрен күрергә мөмкин. Инглиз һәм төрөк телдәрендә лә мәғлүмәттәр бар. Йорт реконструкцияларын ҡарарға һәм ҡаҙыныу эштәре алып барылған урындарҙы ҡарарға мөмкин. Үҙенсәлекле әйберҙәрҙең күпселеге Анкаралағы Анатолия цивилизациялары музейында һаҡлана. Урын, мәҫәлән, Коньялағы Мәүләнә музейы кеүек, бик популяр түгел, ләкин Чаталһөйүккә ҡыҙыҡһыныу йылдан-йыл арта бара, унда 13 мең самаһы кеше йөрөй<ref name=":11">{{Cite web|url = https://www.youtube.com/watch?v=HTHqYjeXrYs|title = GHF: Çatalhöyük|author = globalheritagefund|date = 2007-06-07|publisher = }}</ref>Чаталһөйүк бер нисә йыл дауамында Төркиәнең яҡынса исемлегендә ЮНЕСКО-ның Бөтә донъя мираҫы исемлегенә индерелде<ref name=":11" /> һәм 2012 йылда ҡабул ителде<ref>{{Cite news|title = Her er verdens nye kulturarv|author = Søren Bygbjerg|url = |work = DR|date = 2012-07-03}}</ref>. === Галерея === <gallery caption="Чаталһөйүктең артефакттары" widths="300px" heights="250px" perrow="3"> Image:Museum of Anatolian Civilizations018.jpg|Керамика Image:Museum_of_Anatolian_Civilizations012.jpg|Һауыттар Image:Museum of Anatolian Civilizations011.jpg|Аллалар һәм алиһәләр һындары Image:Museum of Anatolian Civilizations003.jpg|Үгеҙҙәр, боландар һәм кешеләр һынландырылған фреска Image:Museum of Anatolian Civilizations016.jpg|Туҡыма фрагменттары — табылғандар араһында иң боронғоһо Image:Catal Hüyük reliefs.JPG|Ике леопардты һынландырған рельеф </gallery> == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Гёбекли-Тепе]] * [[Невалы-Чори]] * [[Хаджилар]] * [[Чайоню]] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Әҙәбиәт == * [[Мелларт, Джеймс|Мелларт Дж.]] Древнейшие цивилизации Ближнего Востока . Пер. с англ. и комментарий Е. В. Антоновой. Предисл. Н. Я. Мерперта. Изд-во «Наука». М., 1982. 149 с. с ил. * Mellaart James. Catal-Huyuk. A Neolithic town in Anatolia. Thames and Hudson. 1967. 233 с. == Һылтанмалар == {{навигация}} * {{Официальный сайт}} * [http://rec.gerodot.ru/chatal/ Чатал-Гуюк на сайте «Реконструкция»] * [http://aitrus.info/node/351 СОЦИАЛЬНАЯ РЕВОЛЮЦИЯ В ЭПОХУ НЕОЛИТА: ОТ ЧАЁНЮ К ЧАТАЛ-ГЮЮКУ] * [https://www.youtube.com/watch?v=JK27_q_hevE Жизнь и проблемы в неолитическом поселении Чатал-Хююк. Неолитическая революция и ее последствия (youtube.com)] * [https://pikabu.ru/story/zhizn_i_problemyi_v_neoliticheskom_poselenii_chatalkhyuyuk_neoliticheskaya_revolyutsiya_i_ee_posledstviya_6796799 Жизнь и проблемы в неолитическом поселении Чатал-Хююк. Неолитическая революция и ее последствия (текст)] {{Неолит Ближнего Востока}} {{Доисторическая Азия}} {{Всемирное наследие в Турции}} {{Тышҡы һылтанмалар}} [[Категория:Европаның археологик мәҙәниәте]] [[Категория:Азияның археологик мәҙәниәттәре]] [[Категория:Төркиәлә бөтә донъя мираҫы]] [[Категория:Анатолия неолиты]] [[Категория:Төркиәлә археологик объекттар]] [[Категория:Баҡыр быуаты Азияһы]] [[Категория:Конья (ил)]] [[Категория:Неолитик ауылдар]] ltw6bx5xf4w5pb8z8l37534jk1meeaa 1146892 1146891 2022-07-24T02:34:55Z Akkashka 14326 /* Археология */ wikitext text/x-wiki {{Объект Всемирного наследия |RusName = Чаталһөйүк неолитик торағы |Name = Neolithic Site of Çatalhöyük |Image = CatalHoyukSouthArea.JPG |imagecaption = көньяҡ өлөшөндә ҡаҙыныуҙар |State Party = [[Төркиә]] |Type = Мәҙәни |Criteria = ii, iv |ID = 1405 |Link = http://whc.unesco.org/en/list/1405 |Region = Европа һәм Төньяҡ Америка/Яҡын Көнсығыш, [[Гамирк]] |Coordinates = |Year = 2012 |Session = 36 |Extension = |Danger = |lat_dir = N |lat_deg = 37 |lat_min = 40 |lat_sec = 01.2 |lon_dir = E |lon_deg = 32 |lon_min = 49 |lon_sec = 39.8 |region = TR |CoordAddon = type:landmark_region:TR |регион ПозКарты = Төркиә }} '''Чаталһөйүк''' йәки '''Чаталгөйүк''' (иҫке яҙмала), дөрөҫөрге '''Чаталһөйүк''' (''төр.'' халыҡ-ара фонетик алфавит: [tʃaˈtal.højyk], һүҙмә-һүҙ «Сәнске-уба» — [[Конья (ил)|Конья]] провинцияһындағы (көньяҡ [[Анатолия]]) [[неолит]] һәм [[энеолит]] осорона ҡараған ҙур тораҡ. Иң ҙур, иң яҡшы һаҡланған һәм ҙур неолитик ауыл. Иң боронғо табылған мәҙәни ҡатламдар б. э. т. 7400 й. ҡарай. Торама б. э. т. 5600 йылға тиклем булған. [[Бронзовый век|Бронза быуаты]] башланғанға тиклем халҡы ауылды ташлап киткән. Торама [[Хасандаг]] вулканының ике үркәсле түбәһенән 140 км алыҫлыҡта урынлашҡан булған. Тораманың көнсығыш өлөшө тигеҙлек өҫтөнән 20 м өҫтәрәк ҡалҡыулыҡ барлыҡҡа килтерә. Ауылдан көнбайышҡа табан бәләкәйерәк ҙурлыҡтағы тағы бер торама булған, ә унан көнсығышҡа табан бер нисә йөҙ метр алыҫлыҡта [[Армения|әрмән]] һәм [[Византия|византий]] осоро ауылы табылған. Чаталһөйүк ике айырым ҡурғандан: б. э. т. яҡынса 7100-5900 йылдар менән билдәләнгән Көнсығыш ҡурғандан һәм б. э. т. яҡынса 6000-5600 йылдар менән билдәләнгән Көнбайыш ҡурғандан (калибрланған даталар) тора<ref>[https://www.smithsonianmag.com/science-nature/ancient-proteins-unwashed-dishes-reveal-diets-lost-civilization-180970481/ Ancient Proteins From Unwashed Dishes Reveal the Diets of a Lost Civilization]</ref>. == География == Чаталһөйүк («сәнске күренешендәге ҡалҡыулыҡ») хәҙерге Көчөккәй ауылынан көньяҡҡа 3 км һәм Конья ҡалаһынан көньяҡ-көнсығышҡа табан 40 км алыҫлыҡта Гамиркала урынлашҡан. Тимер юл бәйләнеше булған иң яҡын ҙур ҡала — Чумра (тораманан көньяҡҡа 17 км алыҫлыҡта). Яһалма ҡалҡыулыҡ, мең йыл буйына иҫке йорттар өҫтөнән яңы биналар төҙөү юлы менән барлыҡҡа килгән. Торама үҙен уратып алған Икония тигеҙлеге араһында айырылып тора, ул ике убанан: көнсығышта иң боронғо һәм иң ҙур һәм көнбайышта баҡыр быуаты торамаларынан (Көсөкһөйүл — «бәләкәй уба») тора<ref name=":0">{{Книга|автор = Ian Hodder|заглавие = Çatalhöyük. The Leopard's Tale – Revealing the Mysteries of Turkey's ancient 'town'|ответственный = |издание = |место = |издательство = Thames & Hudson|год = 2006|страницы = |страниц = |isbn = 0-500-05141-0}}</ref>. Археологтар, торамала 3-10 мең кеше йәшәгән, ә йорттар һаны 2 меңгә еткән, тип иҫәпләй. Гамиркалағы Конья яйлаһы плейстоцен осорондағы ҡороған күлдең төбө булып тора, диңгеҙ кимәленән 1 мең метр самаһы бейеклектә урынлашҡан. Боронғо күлгә ҡойған йылғалар елпеүесте хәтерләткән дельталар барлыҡҡа килтергән. Дельталар араһында иң ҙуры, Чаршамба йылғаһы буйында, Чаталһөйүк урынлашҡан булған. Чаршамба тәүҙә ике ҡалҡыулыҡ араһынан аҡҡан һәм ҡоро климат шарттарында ауыл халҡын сөсө һыу менән тәьмин иткән<ref name=":3">{{Книга|автор = Trevor Watkins.|заглавие = From Foragers to Complex Societies in Southwest Asia", kapitel 6 i The Human Past: World Prehistory & the Development of Human Societies|ответственный = |издание = |место = |издательство = Thames & Hudson|год = 2005|страницы = |страниц = |isbn = 978-0-500-28531-2}}</ref>. == Археология == [[Файл:Çatalhöyük after the first excavations by James Mellaart and his team..jpg|thumb|340x340px|Меллаарт башҡарған ҡаҙыныу эштәренән һуң Чаталһөйүктең күренеше]] [[Файл:Catal Hüyük 10.JPG|thumb|340x340px|Ҡаҙылмаларҙың хәҙерге күренеше]] [[Файл:Çatalhöyük kazı alanı çatısı.JPG|thumb|340x340px|Ҡаҙылмаларҙың күренеше]] Урындағы халыҡ ҡайһы бер хөрәфәттәр менән бәйле Чаталһөйүкте мал көтөү урыны итеп файҙаланған<ref name=":0" />. 1958 йылдың 10 ноябрендә Анкаралағы Британия археология институтынан өс тикшеренеүсе Дэвид Френч, Алан Холл һәм Джеймс Меллаарт иртә тарих торлаҡтарын эҙләү барышында Конья яйлаһында урынлашҡан убаны шәйләгән<ref name="balter127" />. Шул уҡ көндө өс керамика һәм обсидиан эшләнмәһе табыла, убаның неолит осороноң бик ҙур табышы булыуы асыҡлана. Меллаарт 1961 йылға тиклем Хаджилар ҡаҙыу эштәрендә мәшғүл булған, ҡатыны һәм төрөк төркөмө менән кире ҡайтҡас, улар 1965 йылға тиклем дауам иткән ҙур ҡаҙыу эштәрен башлаған<ref name=gard>{{книга |год=2006 |заглавие=Gardner's Art Through the Ages: The Western Perspective: Volume 1 |издание=Twelfth |издательство={{Нп3|Cengage|Wadsworth Publishing|en|Cengage}} |место=Belmont, California |isbn=0-495-00479-0 |страницы=12—4 |ref=Kleiner |язык=en |автор=Kleiner, Fred S.; Mamiya, Christin J.}}</ref>. Джеймс Меллаарт етәкселегендә Чаталһөйүктә Дания Милли музейынан дат палеоботанигы Ганс Хелбаек та эшләгән<ref name="balter127" />. Хелбаек күп кенә өй бойҙайы (бер бөртөклө һәм ике бөртөклө), арпа һәм борсаҡ тапҡан<ref>{{Статья|автор = Hans Helbæk|заглавие = First Impressions of the Catal Huyuk Plant Husbandry|издание = Anatolian Studies|тип = |год = 1964|номер = 14|страницы = 121—123|issn = }}</ref>. Усаҡ һәм шлак табылдыҡтары Чаталһөйүк халҡы донъяла тәүгеләрҙән булып мәғдәндәндән баҡыр иретергә өйрәнде, тигән фараз яһарға мөмкинлек биргән<ref>''MiljanaRadivojević'' et al.[http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440317301024#! Repealing the Çatalhöyük extractive metallurgy: The green, the fire and the ‘slag’] // Journal of Archaeological Science. Available online 15 August 2017</ref><ref>[https://www.eurekalert.org/pub_releases/2017-08/uoc-mo8081117.php Mystery of 8,500-year-old copper-making event revealed through materials science], 15-AUG-2017</ref><ref>[http://www.urkommunismus.de/catalhueyuek_en.html Bernhard Brosius. From Çayönü to Çatalhöyük. Inprekorr, 400/401, 24 — 29, 2005.]</ref>. Артефакттарҙы ҡабаттан тикшереү ошондай артефакттарҙың береһе — йәшел төҫтәге баҡыр ингән өлөшләтә яндырылған баҡыр өйөмө, моғайын, йәшел пигмент менән буялған кешеләрҙең һөйәктәрен кремациялау барышында, утҡа осраҡлы ғына эләккәндер. Чаталһөйүктән алынған баҡыр әйберҙәрҙең изотоп анализы өлөшләтә яндырылған йәшел минерал өлгөһөнә оҡшашлығын күрһәтмәгән<ref>[http://xn--c1acc6aafa1c.xn--p1ai/?page_id=28272 Выплавка меди в Чатал-Хююке 8,5 тыс. лет назад не подтвердилась]</ref>. Был урын бик үҙенсәлекле һәм донъяла иң билдәлеләрҙең береһе булып сыҡты. Меллаарт ҡаҙыныу эштәренә Дорак менән ғауға фонында килгән. Төркиә властары археологты табышты урлауҙа һәм сығарыуҙа ғәйепләгән. Меллаарт иһә, йәш ҡатын Төркиәнең төньяғындағы Дорак ауылының дүрт ҡәберендә табылған "антиквариат"ты баһалауын һорауын әйткән. Меллаарт ҡайһы бер табылдыҡтарҙың һүрәтен төшөргән. Һуңынан һүрәттәр 1959 йылда, Төркиә властары иғтибарын йәлеп итеп, The Illustrated London News гәзитендә баҫылып сыҡҡан һәм археолог, йәнәһе, табышты урлаған тигән һығымтаға килтергән. Әммә йәш ҡатынды һәм урланған әйберҙәрҙе эҙләү һөҙөмтә бирмәй, 1965 йылда Төркиәнең боронғолоҡтар департаменты Меллаартҡа ҡаҙыу эштәренә рөхсәтте ғәмәлдән сығара<ref name="balter127" /><ref>{{Cite web|url = http://pda.euromag.ru/great_britain/24708.html|title = Наследник Шлимана|author = Анастасия Тарасова|date = |publisher = }}</ref>. 1993 йылда Иэн Ходдер етәкселегендә яңы археологтар төркөмө тикшеренеүҙәрҙе тергеҙә һәм әлеге ваҡытта һәр йәй дауам итә. Яңы ҡаҙылмаларҙа микроморфологик анализ ҡулланыла, был осраҡта археологтар тулыраҡ мәғлүмәт алыу өсөн микроскоптар файҙалана. Иэн Ходдер төркөмө ҡаҙыу эштәренә бик ентекле ҡарай. Меллаарт төркөмө 200-ҙән ашыу бинаны 4 йыл эсендә ҡаҙып бөтһә, әлеге төркөм тәүге бер нисә йылда йыл һайын бер йәки ике бинаны ғына ҡаҙып сығарған<ref name=":4">{{Статья|автор = Michael Balter |заглавие = The First Cities: Why Settle Down? The Mystery of Communities |издание = Science |тип = |год = 1998 |номер = 5393 |страницы = |issn = |язык = en }}</ref> 2006 йылғы миҙгелдә халыҡ-ара һәм дисциплина-ара ҡаҙыу эштәрендә 230 кеше ҡатнашты, был донъялағы шуға оҡшаш сараларҙың иң ҙурҙарының береһе булды<ref>{{Cite news|title = Recond number of experts to take part in Catalhoyuk excavations|author = |url = |work = Turkish Daily News|date = 2006}}</ref>. Археологик ҡаҙылмаларҙы финанслау өсөн Иэн Ходдер бағыусы компанияларҙың (Boeing, Fiat, British Airways, Shell) хеҙмәттәре менән файҙалана, шулай уҡ археологик экспедицияларҙа урындағы халыҡ ҡатнаша. === Датаһы һәм размеры === Төрлө сығанаҡтар ауылға нигеҙ һалыныуҙың төрлө даталары тураһында һөйләй. Меллаарт тикшергән ҡатламдар уларға б. э. т. 6250 йылдан б. э. т. 5400 йылға тиклем датаһы менән билдәләнә<ref name=":1">{{Книга|автор = Christoffer Edens|заглавие = Çatal Hüyük, The Story of Archaeology|ответственный = |издание = |место = London|издательство = Phoenix Illustrated|год = 1997|страницы = |страниц = |isbn = 1-85799-934-7}}</ref>. Иэн Ходдер билдәләүенсә, 18 археологик ҡатлам тикшеренеүҙәре буйынса, был торама 1400 йыл (б. э. т. 7000 йыл һәм б. э. т. 6000 йыл араһында) дауамында булдырылған<ref name=":0" /><ref name=":6">{{Статья|автор = Ian Hodder |заглавие = Women and Men at Çatalhöyük |издание =[[Scientific American]] |тип = |год = 2004 |номер = 1 |страницы = 67—73 |issn = |язык = en |издательство = [[Springer Nature]] }}</ref>. Һуңғы мәғлүмәттәр буйынса, дата б. э. т. 7400 йылдан б. э. т. 5600 йылға тиклем күрһәтелә.<ref name=":2">{{Статья|автор = T. Carter & M. S. Shackley|заглавие = Sourcing obsidian from neolithic Çatalhöyük (Turkey) using energy dispersive X-ray fluorescence|издание = Archaeometry|тип = |год = 2007|номер = 49 (3)|страницы = :437—454.|issn = }}</ref> Төрлө сығанаҡтарҙа Чаталһөйүктең дәүмәле төрлөсә атала, улар 32 акрҙан (12,96 гектар) һәм 13,5 гектарҙан алып<ref name=":0" /> до 20 га<ref name=":1" /> 20 гектарға тиклем<ref name=":2" />. Был Чаталһөйүктең ҙур ауыл булыуы хаҡында һөйләй, барлыҡ территорияның 5 % ғына ҡаҙылған тигән һүҙ<ref name=":5">{{Статья|автор = Ian Hodder |заглавие = This old house |издание =[[Natural History (журнал)|Natural History]] |тип = |год = 2006 |номер = |страницы = |issn = |язык = en |издательство = [[Американский музей естественной истории|American Museum of Natural History]] }}</ref>. == Ҡоролмалар һәм артефакттар == [[Файл:MUFT - Catal Höyük Modell.jpg|мини|340x340пкс|[[Веймар]] музейынан Чаталһөйүк моделе]] [[Файл:Catal Hüyük Restoration B.jpg|thumb|454x454px|Чаталһөйүктәге өйҙөң реконструкцияһы. Ҡыйығындағы тишеге һәм баҫҡысы күренә.]] [[Файл:Catal Hüyük Restauration.JPG|thumb|453x453px|Чаталһөйүктәге өйҙөң реконструкцияһы. Түбәнге платформалары һәм ҙур булмаған келәт күренә.]] Чаталһөйүк ҡалҡыулығын халыҡ быуаттар дауамында иҫке йорттар өҫтөндә яңы йорттар төҙөү юлы менән барлыҡҡа килтергән. Был әлеге ваҡытта 17 метр бейеклегендәге археологик ҡатламды тәшкил итә. Өйҙәр бик яҡын торғанға, улар араһынан үтеп йөрөү мөмкинлеге лә булмай. Шулай уҡ йорттарҙың ишектәре булмаған, күп осраҡта инеү урыны ҡыйыҡтан һалынған, унда йорттарҙың эске яғынан да, тышҡы яғынан да баҫҡыстар һалынған, шуға күрә «ҡала хәрәкәте», күрәһең, бина ҡыйыҡтарынан үткән<ref name=":3" />. Инеү урыны шулай уҡ саф һауа үтеп инеү, торбалары булмаған асыҡ усаҡтарҙан төтөн сығарыу өсөн берҙән-бер елләтеү уйымы булды. Чаталһөйүккә оҡшаш хәҙерге ҡасабалар — төньяҡ Америка индейҙарының пуэблоһы һәм Көнбайыш Африкалағы Мали догондары ҡасабалары<ref name=":0" />. Өйҙәр араһындағы ҡайһы бер урындарҙа асыҡ майҙандар ҙа булған. Улар кухнянан сығарылған ҡалдыҡ сүплектәре кеүек сығыш яһаған. Уларҙа хайуан һәм үҫемлек ҡалдыҡтары, балсыҡ һауыт-һаба, статуэткалар, муйынсаҡтар табылған. Күп кенә табылдыҡтар кеше бүлендектәре булараҡ һәм ундай урындар бәҙрәф тип аңлатыла. Халыҡ күпләп йәшәгән торамала кеше бүлендектәре һәм органик ҡалдыҡтар, моғайын, һаҫыҡ еҫ сығанағы булараҡ та, халыҡ һаулығына ҙур хәүеф тыуҙырғандыр<ref name=":0" />. === Өйҙәрҙең биҙәлеше === Йорттар, тотоп тороусы ағас түшәм өрлөктәренән башҡа, башлыса балсыҡтан (сей сырцовый кирбестән) эшләнгән. Археологтар әйтеүенсә, йорттоң хеҙмәт итеү ваҡыты 70 йыл самаһы булған. Йыл һайын балсыҡтың яңы ҡатламын һыларға кәрәк булған. Түбәһе һәм стеналары шымартылған алебастр менән ҡапланған булған. Көньяҡта урынлашҡан мейес һәм урындағы кухня хеҙмәтен үтәгән ҡыйыҡтағы тишек менән бер рәттән, ҡағиҙә булараҡ, стенала бәләкәй генә бер бүлмәгә алып барған уйым булған. Бындай бүлмә келәт сифатында файҙаланылған. Йорттоң дөйөм майҙаны 23 м² тәшкил иткән, әммә 11-ҙән 48 м² тиклем булған. Шул уҡ ваҡытта ҙур йорттарҙың стеналары матур итеп биҙәлгән. Уларҙың кемгә тәғәйенләнеше билдәһеҙ ҡала<ref name="gard" />. Өйҙәр бер генә ҡатлы булған. Төп бүлмәлә мейес менән каминға өҫтәп эскәмйәләр, тәпәш платформалар, аш-һыу һаҡлау өсөн һауыттар булған<ref name=":1" />. Һәр йорт 5-10 кеше өсөн хеҙмәт иткән, әммә 8-ҙән ашыу карауаты булған бер йорт та юҡ<ref name=":5" />. Йорттар шулай уҡ «ҡәбер» итеп файҙаланылған: уларҙың күбеһендә ҡәбер табылған. Өйҙәрҙең береһендә 68 кеше ерләнгән. Мәйеттәрҙе иҙән аҫтына, йышыраҡ усаҡ һәм башҡа эске ҡалҡыулыҡтар аҫтына, бүләктәре: аҫыл һәм ярым аҫыл таштар, ҡорал, туҡымалар, ағас һауыттар менән бергә ерләгәндәр<ref>{{книга |автор = James Mellart |заглавие = Çatal Hüyük: A Neolithic Town of Anatolia |место = New York |издательство = McGraw-Hill Book Company |год = 1967 |страницы = 60 ff }}</ref>. Бындай тәжрибә XX быуатҡа тиклем полинезияның Тикопиа утрауында күҙәтелгән<ref name=":4" />. Мәрхүмдәрҙең кәүҙәләрен ентекле итеп биләгәндәр һәм йыш ҡына үрелгән кәрзиндәргә һалғандар йәки ҡамыш маттар менән урағандар. Һөлдә йыш ҡына өлөштәргә бүленгәнлектән, ерләр алдынан мәйетте оҙаҡҡа асыҡ һауала тотҡандар, һуңынан һөйәктәрен генә ерләгәндәрҙер, тип фаразлайҙар. Ҡайһы берҙә баш һөйәктәрен, ниндәйҙер йолала файҙаланыу өсөндөр, айырғандар, һәм уларҙы тораманың башҡа урындарында тапҡандар. Йорттарҙың өстән бер өлөшөндә үгеҙ башы скульптуралары менән биҙәлгән, һәм башҡаларға ҡарағанда матурыраҡ. Был бүлмәләрҙе Джеймс Меллаарт «изге урын» (святилища) тип фаразлаған. Меллаарт төркөмө убаның көньяҡ-көнбайыш өлөшөндәге ҙур булмаған участканы ҡаҙған ып алған, һәм «изге урындың» күп булыуы сәбәпле, Мелаарт был биләмәләрҙең был өлөшө ҡанбабалар (жреческий) урынына оҡшаған тип иҫәпләгән. Б. э. т. 6200 йыл тип билдәләнгән «изге урындың» стеналарында үгеҙ баш һөйәктәре артында дүрт кешенең баш һөйәге табылған. Иэн Ходдер төркөмө көнсығыш ҡалҡыулығында төрлө урынды ҡаҙған һәм шулай уҡ бер нисә «изге урын» тапҡан. Ауылдың көньяҡ-көнбайыш өлөшө фәҡәт ҡанбабаларҙыҡы ғына булмаған. Шуға бәйле Меллаарт бер версия тәҡдим иткән: уға ярашлы, йорттар «ябай» һәм «изге» йорттарға бүленә. Яңы анализ был йорттарҙың ике төрө араһында айырымлау һыҙаты булыуын күрһәтте. Бынан тыш, микроморфологик анализ «изге урындарҙа» көнкүреш эшмәкәрлеге алып барылыуын раҫлай<ref name="balter127" />. Шулай итеп, был йорттар изге йорт булмаған. === Артефакттар һәм биҙәүестәр === [[Файл:Museum of Anatolian Civilizations002.jpg|thumb|403x403px|Анатолия цивилизациялары музейында «изге урын» реконструкцияһы.]] [[Файл:Neolithic mirrors of obsidian excavated by James Mellaart and his team in Çatalhöyük..jpg|thumb|403x403px|Обсидиандан эшләнгән көҙгөләр]] Чаталһөйүк күләмле предметтары һәм биҙәүестәре менән дан тота. Был төҙөлгән стеналарҙа фрескалар осраған тәүге урындарҙың береһе (Ласко мәмерйәһендәге тәбиғи стеналарҙа төшөрөлгән биҙәктәр). Тәүге фрескалар табылған икенсе урын — б. э. т. 9 мең йыл элек Сүриәләге Жәл-әл-Мугһара<ref>{{Статья|автор = Roger Highfield|заглавие = Oldest' wall painting looks like modern art|издание = Telegraph.co.uk|тип = |год = 2007|номер = |страницы = |issn = }}</ref> Фресстарҙың ҡайһы берҙәре геометрик биҙәктәрҙе һүрәтләй, шул уҡ ваҡытта башҡа һынлы күренештәр: зубрҙарға йәки боландарға һунар итеү, ир-егеттәрҙең фаллосы, әлеге ваҡытта юҡҡа сыҡҡан эре тояҡлыларҙың һүрәттәре. «Изге урында»ғы фрескаларҙың береһен бер нисә рәт фигуранан торған йорт һүрәте булараҡ аңлатырға мөмкин. Картина уртаһындағы һүрәт Чаталһөйүктән күҙәтергә мөмкин булған һүнгән Хәсәндаг янартауының ике башлы түбәһе булараҡ аңлатыла<ref>{{Статья|автор = Aisling Irwin|заглавие = Turkish wall painting 'is first news story'|издание = Telegraph.co.uk|тип = |год = 1997|номер = 28. july|страницы = |issn = }}</ref>. Был рәсемде тарихта тәүге пейзаж һынлы сәнғәте йәки картография өлгөһө тип баһалайҙар<ref name="gard" />, ә башҡа тикшеренеүселәр унда геометрик орнамент ҡына күрә<ref name=":7">[http://www.dspace.cam.ac.uk/handle/1810/195777 A bird’s eye view — of a leopard’s spots. The Çatalhöyük ‘map’ and the development of cartographic representation in prehistory.] ''Anatolian Studies'' 56, 2006, pp. 1-16. Published by The British Institute of Archaeology at Ankara</ref>. Икенсе фреска бөгөлгән предметты, бәлки, йәйә тотоп эшләп йөрөгән (бейегән) кешене күрһәтә. Кеше леопард тиреһенән тегелгән янбаш бәйләмесе кейгән. Йыртҡыс ҡоштарҙы — ҡоҙғондарҙы — һүрәтләгән фрескалар бар. Йыртҡыстар эргәһендә башһыҙ кешеләр күрһәтелгән һүрәттәр ҙә осрай. Рельефтарҙа ҙур бесәйҙәр (моғайын, леопардтар һәм парлап эшләнгән) төшөрөлгән. Үгеҙ башы скульптуралары үҙенсәлекле, улар йә стенаға, йә тәпәш платформаларға нығытылған, ҡайһы бер үгеҙ башынан башлап тотош рәт баштар теҙелгән. Мәрмәр, көрән һәм зәңгәр эзбизташ, кальцит, балсыҡлы һәүерташ, базальт, алебастр һәм балсыҡтан эшләнгән ҡатын-ҡыҙ һындары табылған. Табыштар араһында иң билдәлеһе ҡулына ҡорал тотҡан ике ҙур бесәйгә ултырып ял итеүсе 16,5 см бейеклектәге яндырылған балсыҡтан эшләнгән йыуан ҡатын статуэткаһы айырылып тора. Был һынташ Венера Виллендорфская һынына оөшаған. Ҡайһы бер ғалимдар ике бесәйҙе арыҫландар тип<ref name=":1" />, ә башҡалары [[леопард]]тар тип һанай<ref name=":6" />. Күп кенә ғалимдар статуэтка бәпесләргә тейешле ҡатын-ҡыҙҙы һынландыра, тигән версия тәҡдим индерә<ref name=":1" />. Табылған фигуралар араһында ултырып торған ҡатын-ҡыҙ һыны иң ҡатмарлыһы. Ябайыраҡтары араһында арҡаһы тишекле ҡатын-ҡыҙ һындары осрай, шул уйымға иген дә һалыныуы ихтимал Чатал-Хююк керамикаға тиклемге неолит һәм керамик неолит араһындағы күсеү осорон күрһәтә. Иҫке ҡатламдарҙа археологтар керамика тапмай, ләкин көршәктәр б. э. т. 7050 йылдан алып б. э. т. 6800 й. тиклем аралыҡта бөтә ерҙә лә күренә башлай. Моғайын, тәүҙә улар һаҡлау өсөн һәм шунан һуң ғына (б. э. т. 6500 — 6400 йылдар тирәһе) аҙыҡ әҙерләү өсөн ҡулланылғандыр. Иң йәш ҡатламдарҙа ябай геометрик биҙәкле көршәктәр булған, ә Көсөкһөйүк көршәктәрендә ҡатмарлыраҡ геометрик биҙәктәре бар. Обсидиан әйберҙәр табылды, уларҙың ҡайһы берҙәре тигеҙ итеп шымартылған, был археологтарға уларҙың ябай көҙгө сифатында файҙаланылыуын күҙалларға мөмкинлек бирҙе. Шулай итеп, Чаталһөйүк беренсе «көҙгө етештереүсе» булған. Табылған башҡа обсидиан киҫәктәрен, бысаҡ, уҡ башағы һәм һөңгө остары сифатында ҡулланырлыҡ итеп, эшкәртелгән. Шулай уҡ саҡматаш файҙаланылған: тотҡаһы һырлы һөйәктән яһалған ике саҡматаш бысаҡ табылған. Урындағы община тау эшендә махсуслашҡан һәм таштан эшләнмәләр әҙерләү мәҙәниәтен әүҙем үҫтергән, тип фаразларға мөмкин. Бынан тыш, туҡыма киҫәктәре<ref>[https://naked-science.ru/article/history/tekstil-iz-chatal-hyuyuka-prolil-svet-na-to Unearthed textiles from Stone Age settlement reveals history of clothes making</ref>, ағас сынаяҡтар, таштан, һөйәктән һәм балсыҡтан муйынсаҡтар, шулай уҡ кәрзиндәр һәм керамзит табылған, улар тик иҫке ҡатламдарҙа ғына табыла (ризыҡ әҙерләү өсөн ҡулланылған)<ref>{{Cite web|url = http://www.catalhoyuk.com/blog/2006/06/back-to-clay-balls.html|title = Back to clay balls|author = Sonya Atalay|date = 2006-06-25|publisher = |accessdate = 2015-01-03|archiveurl = https://web.archive.org/web/20150923200827/http://www.catalhoyuk.com/blog/2006/06/back-to-clay-balls.html|archivedate = 2015-09-23|deadlink = yes}}</ref>. == Ауыл хуалығы, һунарсылыҡ һәм балыҡсылыҡ == Чаталһөйүктә бик күп үҫемлек эҙҙәре табылған, ә ҡайһы бер археологтар, өйрәнелгән үҫемлектәр аҙыҡ рационының төп өлөшөн тәшкил иткән тигән фекерҙә. Башлыса иген ике орлоҡло бойҙай, шулай уҡ бер бөртөклө бойҙай, борсаҡ, ябай борсаҡ, татлы борсаҡ, яҫмыҡ үҫтерелгән. Бынан тыш, миндаль, имән сәтләүеге, фисташка кеүек ҡырағай үҫемлектәрҙең емештәре табылған. Археоботаниктарҙың бер өлөшө, Чаталһөйүк халҡы ауылдан 10 саҡрым алыҫлыҡта урынлашҡан баҫыуҙарҙы файҙаланған, тип иҫәпләй<ref name=":0" />. Хайуандар араһында һарыҡтар, һыйыр малы, кәзә, йылҡы һәм эттәр йыш табыла. Һарыҡ менән кәзә ҡулға эйәләштерелгән була, шул уҡ ваҡытта эре мөгөҙлө мал, аттар ҙа ҡырағай булған, уларға ла, сусҡа менән боланға һунар иткән кеүек, һунар иткәндәр. Һунарға өҫтәп, халыҡ балыҡ тотҡан һәм ҡош йомортҡаһы йыйған. Кесе Декстер Перкинс, Меллаарт етәкселегендәге экспедицияла фауна буйынса эксперт, тәүҙә һыйыр малы һәм эттәр генә эйәлштерелгән, тигән һығымтаға килде. Был осраҡта Чаталһөйүк менән Анатолия эре мөгөҙлө малды ҡулға эйәләштереү буйынса иң иртә үҙәккә әйләнә. Перкинс фекеренсә, боронғо ҡатламдарҙа бер ниндәй ҙә ҡырағай мал юҡ, ә улар ҡулға эйәләштерелгән хайуандар булған ти<ref>{{Статья|автор = Dexter Perkins Jr. |заглавие = Fauna of Çatal Hüyük: Evidence for Early Cattle Domestication in Anatolia |издание = Science |тип = |год = 1969 |номер = 164(3876) |страницы = 177—179 |issn = |язык = en }}</ref>. Перкинстың һығымталарын хәҙерге ваҡытта фауна буйынса белгестәр Луиза Мартин һәм Нерисса Рассел яңынан ҡарай, улар эре мөгөҙлө мал ауыл барлыҡҡа килгәндән алып ҡырағай булған тип иҫәпләй<ref name="balter127" />. Был Джеймс Меллаарттың башланғыс фараздарына ҡаршы килә. Әммә был мәсьәлә әле булһа бәхәсле һәм уны хәл итеү беркетелмәгән Һуңғы углерод анализы күрһәтеүенсә, эре мөгөҙлө мал Чатал-Хюка халҡы өсөн төп аҡһым сығанағы булмаған<ref>{{Статья|автор = M. P. Richards, J. A. Pearson, T. I. Molleson, Nerissa Russell og Louise Martin |заглавие = Stable Isotope Evidence of Diet at Neolithic Çatalhöyük, Turkey" |издание ={{Нп3|Journal of Archaeological Science}} |тип = |год = 2003 |номер = 30(1) |страницы = 67—76 |issn = |язык = en |издательство = [[Elsevier]] }}</ref>. Әммә был мәсьәлә әле булһа бәхәсле һәм ул хәл ителмәгән. Көнбайыш ҡурғандан б. э. т. 5900 — 5800 йылдарҙа (калибрацияланған дата) менән билдәләнгән көршәк ватыҡтарында арпа, бойҙай, борсаҡ һәм аныҡ кәзә рәүешендәге борсаҡ (бүздәк), һыйыр, һарыҡ һәм кәзәләрҙең ҡан һәм һөтө табылған. Арпа эндоспермы асыҡланған (һыра ҡайнатыу өсөн ҡулланыла). Бер һауытта эремсек һыуы (сыворотка) ғына табылған, тимәк, Чаталһөйүк халҡы сыр йәки йогурт әҙерләгән<ref>[https://www.nature.com/articles/s41467-018-06335-6#article-info Ancient proteins from ceramic vessels at Çatalhöyük West reveal the hidden cuisine of early farmers], 2018</ref>. == Сауҙа == Чаталһөйүк тирәһендәге территория ресурстарға ярлы булған. Эргәлә генә балсыҡ сығарғандар, уны төҙөлөш материалы сифатында ҡулланғандар, башҡа сеймал алыҫтан килтерелгән. Миҫалға Чаталһөйүктә күпләп осраған вулкан быялаһы, обсидианды, алырға мөмкин. Археологтар иҫәпләүенсә, кешеләр Каппадокия обсидианын сығарыуҙы контролдә тотҡан һәм был күренеш ауылдың иҡтисадына ныҡ йоғонто яһарға мөмкин. Ҡайһы бер ғалимдар хатта, обсидиан менән сауҙа итеү ҡала өсөн төп килем сығанағы булған, тип уйлай<ref>{{Книга|автор = Fernand Braudel|заглавие = The Mediterrannean in the Ancient World|ответственный = |издание = |место = |издательство = Allen Lane|год = 2001|страницы = |страниц = |isbn = }}</ref>. Әммә каппадокий обсидианы Көньяҡ Левантала һәм Евфрат ярында Чаталһөйүктә табылғандан алдараҡ булған, был көнсығыштараҡ урынлашҡан торамаларҙың Чаталһөйүктән килтерелгән оксдианға бәйле була алмауын аңларға мөмкинлек бирә. Энергия дисперслы рентгенофлуоресцент спектрометрия ярҙамында Чаталһөйүккә ҡаланан 190 саҡрым төньяҡ-көнсығыштараҡ ятҡан Каппадокия, Гёллу-Даг һәм Ненци-Дагтан ике урындан килеүен асыҡларға мөмкин булды<ref name=":2" />. Халыҡ үҙ йорттарында файҙаланған ҡарағай һәм артыштан яһалған бағаналар ҙа оҙон юл үткән — улар, моғайын, Таврия тауҙарынан килтерелгәндер. Моллюск ҡабырсаҡтары табылған (Урта һәм Үҙән-Көнбайыш диңгеҙҙән). Чатал-Хюк халҡы һатҡанмы, юҡмы, ләкин килтерелгән әйберҙәрҙең табылыуы тауарҙар менән алмашыуҙы һәм алыҫ араға сауҙа итеүҙе күҙ уңында тоторға мөмкинлек бирә. Саҡматаш Сүриәнән килтерелгән. Урта һәм Ҡыҙыл диңгеҙҙән килтерелгән моллюск ҡабырсаҡтары табылған<ref name=":3" />. Чаталһөйүк халҡы обсидиан һатҡанмы, юҡмы, ләкин килтерелгән әйберҙәрҙең табылыуы тауарҙар менән алмашыуҙы һәм алыҫ араға сауҙа итеүҙе күҙ уңында тоторға мөмкинлек бирә. == Чаталһөйүктә йәмәғәт тормошо == [[Файл:Museum of Anatolian Civilizations008.jpg|thumb|401x401px|Балсыҡ мисәттәр]] Чаталһөйүк йәмғиәтенең ҡатламдарға бүленеүе тураһында ҡаҙыныу эштәре яуап бирә алмай, йорттар дәүмәле буйынса артыҡ айырылмай. Бынан тыш, бер йорт-оҫтахана ла табылмаған<ref name=":8">{{Статья|автор = Anne Marie Carstens|заглавие = Çatalhöyük|издание = SFINX|тип = |год = 2006|номер = 2|страницы = |issn = }}</ref>. Также не обнаружены общественные площади и административные здания<ref name=":5" />. Шулай уҡ йәмәғәт майҙандары һәм административ биналар табылмаған. Шулай итеп, ауылда үҙәкләштерелгән идаралыҡ булмаған. Оҫтаханаларҙың булмауы Чаталһөйүктең тулы мәғәнәлә ҡала түгел, ә киңәйгән ауыл булыуын фаразларға мөмкинлек бирә<ref name=":4" />. Быға тиклем археологтар, Чаталһөйүктә матриархаль йәмғиәт булған, тип иҫәпләгән. Хәҙерге заман ҡаҙыныу эштәре барышында ғалимдар биләмәләге ир-егеттәрҙең һәм ҡатын-ҡыҙҙарҙың йәшәү рәүешендәге айырманы билдәләргә теләгән, ләкин бер ниндәй ҙә айырма тапмаған. Бина эсе мейестән һәм камин ҡоромо менән ҡапланған булған. Тын алғанда ҡором үпкәгә эләгә, шул рәүешле уны ерләнгән кешеләрҙең ҡабырғаларында табырға мөмкин. Ике енестең дә ҡабырғаларына анализ яһалды, һәм ҡатын-ҡыҙҙарҙағы ҡором миҡдарының ир-егеттәрҙәге ҡоромдағынан айырмаһы булмауын күрһәтте. Шулай итеп, ҡатын-ҡыҙҙар ир-егеттәргә ҡарағанда күберәк ваҡытын бүлмәлә үткәрмәгән. Һөйәктәрҙең изотоп анализы ике енес диетаһының айырмаһы барлығы тураһында һөҙөмтә бирмәне. Бынан тыш, ҡәберҙәрҙең урынлашыуы енси айырмаға бәйле түгел. Күрәһең, ҡатын-ҡыҙҙар һәм ир-егеттәр йәмғиәттә бер төрлө статусҡа эйә булған<ref name="Stavrianos">{{книга |ссылка=https://books.google.com/books?id=MKhe6qNva10C&q=paleolithic+society&dq=paleolithic+society&pgis=1 |заглавие=A Global History from Prehistory to the Present |место=New Jersey, USA |издательство=[[Prentice Hall]] |год=1991 |isbn=0133570053 |язык=en |автор=Leften Stavros Stavrianos}} [https://books.google.com/books?id=MKhe6qNva10C&q=paleolithic+society&dq=paleolithic+society&pgis=1 Pages 9-13]</ref><ref name="Gutrie">{{книга |ссылка=https://books.google.com/books?id=3u6JNwMyMCEC&printsec=frontcover#PPA420,M1 |заглавие=The Nature of Paleolithic art |место=Chicago |издательство=[[University of Chicago Press]] |год=2005 |isbn=0226311260 |язык=und |автор=R Dale Gutrie}} [https://books.google.com/books?id=3u6JNwMyMCEC&printsec=frontcover#PPA420,M1 Page 420—422]</ref><ref name="Fielder">{{cite web|last=Fielder|first=Christine|title=Sexual Paradox:Culture|work=Sexual Paradox: Complementarity, Reproductive Conflict and Human Emergence|publisher=Christine Fielder and Chris King|date=2004|url=http://www.dhushara.com/paradoxhtm/culture.htm|archiveurl=https://www.webcitation.org/65LJmRKwc?url=http://www.dhushara.com/paradoxhtm/culture.htm|archivedate=2012-02-10|accessdate=2009-04-15|deadlink=no}}</ref><ref name="MuseumofAntiquites">[http://museums.ncl.ac.uk/flint/miscon.html Museum of Antiquites web site] {{Wayback|url=http://museums.ncl.ac.uk/flint/miscon.html |date=20071121095952 }} (accessed February 13, 2008).</ref>. Художество объекттарында ҡайһы бер айырмалар бар: фрескаларҙа башлыса ир-егеттәр һүрәтләнгән, ә статуэткала — ҡатын-ҡыҙҙар. Иэн Ходдер раҫлауынса, археологик ҡалдыҡтар Чаталһөйүктә матриархат йәки патриархат булыуына дәлил була алмай<ref name=":6" />. Йәш ҡатламдарҙа балсыҡ мисәттәр табылған. Улар ни өсөн тәғәйенләнгәне аныҡ билдәле түгел, моғайын, был объекттар милек билдәһелер. Әгәр шулай икән, шәхси милек булғанлығы буйынса фаразға нигеҙ бар<ref name=":0" />. Өйҙәр бер-береһенә яҡын булһа ла, уларҙың уртаҡ диуарҙары булмаған. Шулай итеп, һәр ғаилә күршеләренә буйһонмаған һәм үҙ теләге буйынса йорттарын ремонтлаған. Чаталөйүктә һуғыш йәки көс ҡулланыу эҙҙәре табылмаған. Бәлки, был тыныс йәмғиәт йә ҡала ҡәлғә һымаҡ нығытма булғандыр. Йорттарҙың тышҡы түбәнге яғындағы баҫҡыстар алынғандан һуң ҡалаға инеп булмаған. Үгеҙ баштарының һәм тулы ҡатын-ҡыҙҙар һындарының күплеге археологтарҙы, халыҡтың дини тормошо Үгеҙ һәм «Бөйөк Әсә» культына табыныуға йүнәлтелгән, тип уйларға мәжбүр иткән<ref name=":8" />. Табылған баш һөйәктәре алебастр менән ҡапланған һәм, битте моделләү өсөн, охра менән буялған. Бындай йолалар Урта диңгеҙ буйындағы неолитик ауылдарҙан, шул иҫәптән Иерихондан һәм Чаёнюҙан (Төркиә) килгән халыҡта ла билдәле. Быларҙың барыһы ла Чаталһөйүктә баш һөйәге культы булыуы тураһында һөйләй ала. Юғары статуслы кешеләрҙең кәүҙәләрен баш һөйәгенән айырым ерләгәндәр. Тикшеренеүселәр ирҙәр һәм ҡатын-ҡыҙҙар ҡәберҙәренең һанын сағыштырған һәм уның яҡынса бер үк булыуын асыҡлаған<ref>{{cite news | url = http://www.turkishdailynews.com.tr/article.php?enewsid=93856 | title = A Journey to 9000 years ago | date = 2008-01-17 | accessdate = 2008-08-07 | last = Hodder | first = Ian | archivedate = 2008-05-23 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20080523122956/http://www.turkishdailynews.com.tr/article.php?enewsid=93856 }}</ref>. Шуға бәйле, 2000-се йылдар тикшеренеүселәре, община патриархаль, матриархаль булмаған<ref name="balter127">{{книга |заглавие=The Goddess and the Bull |ссылка=https://archive.org/details/goddessbull0000balt |год=2005 |издательство=Free Press |место=New York |isbn=0-7432-4360-9 |страницы=[https://archive.org/details/goddessbull0000balt/page/127 127] |ref=Balter |язык=und |автор=Balter, Michael}}</ref> һәм ҡатын-ҡыҙ һындарын һүрәтләүҙең мәғәнәһе Алла-әсәгә табыныу ғына түгел, башҡараҡ тигән фекерҙә<ref name="hodder">{{cite web|last=Hodder|first=Ian|title=New finds and new interpretations at Çatalhöyük|work=Çatalhöyük 2005 Archive Report|publisher=Catalhoyuk Research Project, Institute of Archaeology|date=2005|url=http://www.catalhoyuk.com/archive_reports/2005/ar05_01.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090926041233/http://www.catalhoyuk.com/archive_reports/2005/ar05_01.html|archivedate=2009-09-26|accessdate=2009-04-15|deadlink=yes}}</ref>. Сабыйҙар үлеме ҙур булған, сөнки балалар ҡәберҙәре бик күп табылған. Күп балаларҙың һөйәктәрендә ашамау сәбәпле анемия билдәләре дәлилләнә<ref name=":9">{{Статья|автор = Michael Balter |заглавие = A Long Season Puts Çatalhöyük in Context |издание = Science |тип = |год = 1997 |номер = 286(5441) |страницы = 890—891 |issn = |язык = en }}</ref>. Ерләнгән кешеләрҙең тештәрен анализлау бер йорттоң ҡәберендә биологик ҡәрҙәшлек менән бәйле булмаған кешеләрҙе ерләүҙәрен күрһәткән<ref>{{Статья|автор = M. A. Pilloud & C. S. Larsen|заглавие = Official" and "practical" kin: Inferring social and community structure from dental phenotype at Neolithic Çatalhöyük, Turkey|издание = American Journal of Physical Anthropology|тип = |год = 2011|номер = 145|страницы = 519—530|issn = }}</ref>. == Әһәмиәте == Үҙенең ҙурлығы, архитектураһы, фрескалары һәм рельефтары арҡаһында Чаталһөйүк йыш ҡына «өр-яңы археологик табыш»<ref name=":10">{{Книга|автор = Peter K. A. Jensen|заглавие = Menneskets oprindelse og udvikling|ответственный = |издание = |место = |издательство = G.E.C. Gads forlag|год = 1996|страницы = |страниц = |isbn = 87-12-02987-4}}</ref> тип ҡылыҡһырлана. Быға тиклем ҡайһы бер ғалимдар Чаталһөйүкте донъялағы иң боронғо ҡала, иртә игенселек ҡасабаһы һәм заманының иң ҙур тораҡ пункты тип иҫәпләгән. Әммә әлеге ваҡытта иң боронғо ҡала тип Иерихон иҫәпләнә, ә Сүриәнең төньяғында Тель Абу-Хурейрҙа ауыл хужалығының иң боронғо эҙҙәре табылған<ref name=":10" />. Үҙәк Анатолияла Чаталһөйүк шулай уҡ боронғо ауыл хужалығы үҙәге һаналмай, мәҫәлән, Ашыҡлыһөйүктә б. э. т. 8400 йылғы культуралы үҫемлек эҙҙәре табылған. Ләкин Меллаарт үҙ ҡаҙылмалары менән Уңдырышлы ярым ай (Левант һәм Месопотамия) неолит революцияһының берҙән-бер үҙәге булмауын иҫбатланы. Элек археологтар Анатолия ауыл общиналары барлыҡҡа килерлек уңдырышлы тупраҡ буласағын фаразлап та ҡарамаған. Тикшереүселәрҙең күбеһе, ауыл хужалығы Европаға Анатолиянан килгән, тип иҫәпләй. Уларҙың ҡайһы берҙәре (археолог Колин Ренфрю кеүек) артабан китә һәм һинд-европа телдәре ауыл хужалығы экспансияһы менән берлектә таралыуын, ә һинд-европалыларҙың тыуған илен Анатолия яҫы таулығында, йәғни Чаталһөйүктә эҙләргә кәрәклеген белдерә<ref>{{Статья|автор = Michael Balter |заглавие = Search for the Indo-Europeans |издание = Science |тип = |год = 2004 |номер = 303 |страницы = 1323—1326 |issn = |язык = en }}</ref>. Был теория (Анатолия гипотезаһы) теле Европаның һәм Азияның күпселек өлөшөндә таралған халыҡтың тыуған ере — Чаталһөйүкте һанарға мөмкинлек бирә. Америка яҙыусыһы һәм этноботаник Теренс Маккенна былай тип яҙған: «Африка халыҡтарының бик борондан килкән мәҙәниәттәре менән Яҡын Көнсығышҡа барып етеүе һәм күпмелер ваҡыт унда сәскә атыуы тураһында һығымта аңлайышлы, һәм унан ҡотолоуы ла ауыр. Меллаартты Чаталһөүктең был райондағы артабанғы культураларға һиҙелерлек йоғонто яһамауы ғәжәпләндерә. Ул „Анатолияның неолитик мәҙәниәттәре игенселеккә һәм малсылыҡҡа, шулай уҡ циилизация нигеҙе — Алиһә Әсә культына башланғыс һалған“ тип билдәләй»<ref>{{Книга|автор = Mellaart|заглавие = Earliest Civilizations|ответственный = |издание = |место = |издательство = |год = |страницы =77|страниц = |isbn = }}</ref>. Ғәҙеллек менән шуны өҫтәргә мөмкин: нигеҙҙе күптәр әлегә инҡар итә<ref>[http://rec.gerodot.ru/chatal/makkenna.htm Теренс Маккенна. Чатал-Хююк. Из книги «Пища богов. Поиск первоначального Древа познания»]</ref>. === Чаталһөйүк торама булараҡ === Әлегә кешеләрҙең ни өсөн тап ошо урынды һайлауы аңлашылмай. Теорияларҙың береһендә белдереүҙәренсә, кеше ошондағы ауыл хужалығы алып барыуға бәйле ерҙәргә күсеп ултырған, әммә Ашыҡлыһөйүк торамаһындағы табыштар күпселек үҫемлектәрҙең һәм хайуандарҙың йүнләп ҡулға эйәләштерелмәүен һәм ҡасабаның һунарсылыҡ-йыйыу мәҙәниәте менән йәшәүен күрһәтә<ref name=":4" />. Башҡа археологтар уйлауынса, урын һайлау утилитар сәбәптәргә түгел, ә кешеләрҙең тап ошо урынға өҫтөнлөк биреүенә бәйле булған. Шулай уҡ кешеләрҙең ни өсөн Чаталһөйүкте ҡалдырғандары аңлашылмай. Урындағы тирә-яҡ мөхиттең емерелеүе һөҙөмтәһендә, эзбизле йорттар төҙөү өсөн ағасты артыҡ файҙаланыу арҡаһында, ҡайһы бер археологтар 8 мең йыл элек ауылдарҙың күпләп кәмеүен күҙаллай. Әммә был теория Чаталһөйүктең йәш ҡатламдары асҡан табыштар нигеҙендә кире ҡағыла — унда бындай төҙөлөш ысулы ҡулланылмаған<ref name=":9" />. === Алиһә-әсә === [[Файл:Ankara Statue der Muttergöttin.JPG|thumb|403x403px|«Алиһә Әсә» һынташы]] Чаталһөйүктә табылған йыуан ҡатын-ҡыҙ һындары Джеймс Меллаарт тарафынан Алиһә Әсә («Бөйөк әсә») булараҡ интерпретациялана. Европа киңлектәрендә табылған бындай һындарҙың күбеһе матриархаль төҙөлөш менән ассоциациялашҡанға күрә, Чаталһөйүкте лә матриархаль тип иҫәпләй башлағандар. Археолог Мария Гимбутас барыһынан да алғараҡ сыҡҡан; ул Чаталһөйүк йәмғиәте ғәҙәти неолитик («Иҫке Европа»): тигеҙлеккә йүнәлтелгән матристик (ғаиләлә ҡатын-ҡыҙҙың абсолют власы менән бергә) теорияны тәҡдим итә<ref name=":6" />. Бындай йәмғиәт патриархаль, иерархия йүнәлешендәге, һуғышсан кешеләрҙең баҫып инеүе арҡаһында юҡҡа сығарыла, уларҙы Гимбутас һинд-европа ҡурған мәҙәниәте вәкилдәре итеп күрһәтә. == Палеогенетика == (6000 һанлы) Ерләү камераһынан ике өлгөлә (Ch51 и Ch54) 327-се арауыҡта (б. э. т. етенсе мең йыллыҡ) митохондриаль гаплотөркөмдәр билдәләнә: K гаплотөркөмө (мтДНК) K1b1c һәм K2a11<ref>''Zuzana Hofmanova''.[https://publications.ub.uni-mainz.de/theses/volltexte/2017/100001355/pdf/100001355.pdf Palaeogenomic and Biostatistical Analysis of Ancient DNA Data from Mesolithic and Neolithic Skeletal Remains] {{Wayback|url=https://publications.ub.uni-mainz.de/theses/volltexte/2017/100001355/pdf/100001355.pdf |date=20170902183936 }}, 2016</ref>. Шулай уҡ Чатал?өйүктә митохондриаль гаплотөркөмдәр [[Гаплогруппа N (мтДНК)|N]], K, K1a17, [[Гаплогруппа W (мтДНК)|W1c]], [[Гаплогруппа H (мтДНК)|H, H+73]], [[Гаплогруппа X (мтДНК)|X2b4]], [[Гаплогруппа U (мтДНК)|U, U3b, U5b2]] билдәләнде. Митохондриаль геномдар нигеҙендә Чаталһөйүктәге йорт иҙәндәре аҫтында ерләнгән кешеләр араһында әсәлек линияһы буйынса туғанлыҡтың булмауы асыҡланған<ref>''Maciej Chyleński'' et al. [https://www.mdpi.com/2073-4425/10/3/207 Ancient Mitochondrial Genomes Reveal the Absence of Maternal Kinship in the Burials of Çatalhöyük People and Their Genetic Affinities] // Genes 2019, 10(3), 20</ref>. 1885 °F.84 өлгөһөндә (б. э. т. 6825-6635 йылдар) K1a һәм [[Гаплогруппа G2 (Y-ДНК)|Y-хромосомную гаплогруппу G2a2a1]] митохондриаль гаплотөркөмө билдәләнә. 2033 °F.84/86 өлгөһөндә (б. э. т. 6690—6590 йылдар) H2a2a1d и [[Гаплогруппа H (Y-ДНК)|Y-хромосомную гаплогруппу H3a1]] митохондриаль гаплотөркөмө, 2779 °F.265 өлгөһөндө H2a2a и [[Гаплогруппа C (Y-ДНК)|Y-хромосомную гаплогруппу C1a2]] митохондриаль гаплотөркөмө, 5357 °F.576 өлгөһөндә (б. э. т. 7035—6680 йылдар) N1a1a1 и Y-хромосомную гаплогруппу C1a2 митохондриаль гаплотөркөмө билдәләнә. Шулай уҡ K1a (n=3), K1a4, K1a4b, K1a17, K1b1, [[Гаплогруппа T (мтДНК)|T2, T2c1, T2e]] митохондриаль гаплотөркөмдәре билдәләнә<ref name="ReyhanYaka2021">''Reyhan Yaka'' et al. [https://www.cell.com/current-biology/fulltext/S0960-9822(21)00423-1 Variable kinship patterns in Neolithic Anatolia revealed by ancient genomes], April 14, 2021</ref>. == Музей == Туристар өсөн урын асыҡ, ҡалҡыулыҡ эргәһендә төҙөлгән ҙур булмаған музей киңлегендә табылған әйберҙәрҙең күсермәләрен күрергә мөмкин. Инглиз һәм төрөк телдәрендә лә мәғлүмәттәр бар. Йорт реконструкцияларын ҡарарға һәм ҡаҙыныу эштәре алып барылған урындарҙы ҡарарға мөмкин. Үҙенсәлекле әйберҙәрҙең күпселеге Анкаралағы Анатолия цивилизациялары музейында һаҡлана. Урын, мәҫәлән, Коньялағы Мәүләнә музейы кеүек, бик популяр түгел, ләкин Чаталһөйүккә ҡыҙыҡһыныу йылдан-йыл арта бара, унда 13 мең самаһы кеше йөрөй<ref name=":11">{{Cite web|url = https://www.youtube.com/watch?v=HTHqYjeXrYs|title = GHF: Çatalhöyük|author = globalheritagefund|date = 2007-06-07|publisher = }}</ref>Чаталһөйүк бер нисә йыл дауамында Төркиәнең яҡынса исемлегендә ЮНЕСКО-ның Бөтә донъя мираҫы исемлегенә индерелде<ref name=":11" /> һәм 2012 йылда ҡабул ителде<ref>{{Cite news|title = Her er verdens nye kulturarv|author = Søren Bygbjerg|url = |work = DR|date = 2012-07-03}}</ref>. === Галерея === <gallery caption="Чаталһөйүктең артефакттары" widths="300px" heights="250px" perrow="3"> Image:Museum of Anatolian Civilizations018.jpg|Керамика Image:Museum_of_Anatolian_Civilizations012.jpg|Һауыттар Image:Museum of Anatolian Civilizations011.jpg|Аллалар һәм алиһәләр һындары Image:Museum of Anatolian Civilizations003.jpg|Үгеҙҙәр, боландар һәм кешеләр һынландырылған фреска Image:Museum of Anatolian Civilizations016.jpg|Туҡыма фрагменттары — табылғандар араһында иң боронғоһо Image:Catal Hüyük reliefs.JPG|Ике леопардты һынландырған рельеф </gallery> == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Гёбекли-Тепе]] * [[Невалы-Чори]] * [[Хаджилар]] * [[Чайоню]] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Әҙәбиәт == * [[Мелларт, Джеймс|Мелларт Дж.]] Древнейшие цивилизации Ближнего Востока . Пер. с англ. и комментарий Е. В. Антоновой. Предисл. Н. Я. Мерперта. Изд-во «Наука». М., 1982. 149 с. с ил. * Mellaart James. Catal-Huyuk. A Neolithic town in Anatolia. Thames and Hudson. 1967. 233 с. == Һылтанмалар == {{навигация}} * {{Официальный сайт}} * [http://rec.gerodot.ru/chatal/ Чатал-Гуюк на сайте «Реконструкция»] * [http://aitrus.info/node/351 СОЦИАЛЬНАЯ РЕВОЛЮЦИЯ В ЭПОХУ НЕОЛИТА: ОТ ЧАЁНЮ К ЧАТАЛ-ГЮЮКУ] * [https://www.youtube.com/watch?v=JK27_q_hevE Жизнь и проблемы в неолитическом поселении Чатал-Хююк. Неолитическая революция и ее последствия (youtube.com)] * [https://pikabu.ru/story/zhizn_i_problemyi_v_neoliticheskom_poselenii_chatalkhyuyuk_neoliticheskaya_revolyutsiya_i_ee_posledstviya_6796799 Жизнь и проблемы в неолитическом поселении Чатал-Хююк. Неолитическая революция и ее последствия (текст)] {{Неолит Ближнего Востока}} {{Доисторическая Азия}} {{Всемирное наследие в Турции}} {{Тышҡы һылтанмалар}} [[Категория:Европаның археологик мәҙәниәте]] [[Категория:Азияның археологик мәҙәниәттәре]] [[Категория:Төркиәлә бөтә донъя мираҫы]] [[Категория:Анатолия неолиты]] [[Категория:Төркиәлә археологик объекттар]] [[Категория:Баҡыр быуаты Азияһы]] [[Категория:Конья (ил)]] [[Категория:Неолитик ауылдар]] n85lc7mogddox2lgin1itdot9x63xxx Категория:Мәскәү дәүләт халыҡ-ара мөнәсәбәттәр институтын тамамлаусылар 14 184233 1146822 2022-07-23T12:13:11Z Баныу 28584 "[[Категория: Мәскәү дәүләт халыҡ-ара мөнәсәбәттәр институтын тамамлаусыла]]" исемле яңы бит булдырылған wikitext text/x-wiki [[Категория: Мәскәү дәүләт халыҡ-ара мөнәсәбәттәр институтын тамамлаусыла]] 4fjneua08ya2vcyas5cpbrkhf4z4ag8 Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Алмас Шаммасов 3 184234 1146827 2022-07-23T15:12:09Z З. ӘЙЛЕ 13454 "== == {{Сәләм}} ~~~~" исемле яңы бит булдырылған wikitext text/x-wiki == == {{Сәләм}} [[Ҡатнашыусы:З. ӘЙЛЕ|З. ӘЙЛЕ]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:З. ӘЙЛЕ|әңгәмә]]) 15:12, 23 июль 2022 (UTC) bo275ke9a7ifl4fz75za53n4yb10hxo Ҡатнашыусы:Алмас Шаммасов 2 184235 1146828 2022-07-23T15:13:26Z З. ӘЙЛЕ 13454 "{{Ҡалып:Стаж UserBox|year=2022|month=07|day=23}}" исемле яңы бит булдырылған wikitext text/x-wiki {{Ҡалып:Стаж UserBox|year=2022|month=07|day=23}} jeqi916te8he3f4vbgeh38of809hgvz Ҡатнашыусы:Гарипов Руслан Хисаметдинович 2 184236 1146833 2022-07-23T16:09:13Z З. ӘЙЛЕ 13454 "{{Ҡалып:Стаж UserBox|year=2022|month=07|day=20}}" исемле яңы бит булдырылған wikitext text/x-wiki {{Ҡалып:Стаж UserBox|year=2022|month=07|day=20}} 7ufr0mk6w4g8zfx5bx9v4rz9y5bx29w Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Гарипов Руслан Хисаметдинович 3 184237 1146834 2022-07-23T16:09:49Z З. ӘЙЛЕ 13454 "== == {{Сәләм}} ~~~~" исемле яңы бит булдырылған wikitext text/x-wiki == == {{Сәләм}} [[Ҡатнашыусы:З. ӘЙЛЕ|З. ӘЙЛЕ]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:З. ӘЙЛЕ|әңгәмә]]) 16:09, 23 июль 2022 (UTC) bjp0x2acsnhdzjq4a0lm8c1e7ufq2qu Ата-әсә 0 184238 1146839 2022-07-23T17:16:31Z MR973 26610 "[[:ru:Special:Redirect/revision/121589357|Родители]]" битен тәржемә итеп төҙөлгән wikitext text/x-wiki [[Файл:K.V.Lemoh_(d.1910)._Parent's_Joy.jpg|мини|К.&amp;nbsp;В.&amp;nbsp;Лемох. Ата-әсә шатлығы.]] [[Файл:Couple_on_the_Street_with_Child_-_Centro_Habana_-_Havana_-_Cuba.JPG|мини|Ата-әсә балаһы менән]] [[Файл:Madagascar_woman_with_child.jpg|мини|Әсәһе балаһы менән]] '''Ата-әсә''' — [[Кеше|кешенең]] иң яҡын [[Туғанлыҡ төшөнсәләре|туғандары]], улар уның [[Ғаилә|ғаиләһенең]] нигеҙен тәшкил итә{{Sfn|Гура|2009|с=448}}. Ата-әсәләрҙең балаға ҡарата роле ҡатмарлы һәм тәрән характерҙа ул мәҙәниәт, дин һәм халыҡҡа бәйле тирбәлә. Ата-әсә, тәрбиәсе булараҡ, шулай уҡ балаһының йәмғиәттәге тәртибе өсөн яуаплы.<ref>{{Cite web|url=https://moscow-psyholog.ru/blog-psihologa/roditeli-i-deti/otvetstvennost-roditelei/|title=Ответственность родителей|author=|website=|date=|publisher=|lang=|accessdate=|archive-date=2020-09-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20200926073154/https://moscow-psyholog.ru/blog-psihologa/roditeli-i-deti/otvetstvennost-roditelei/|deadlink=no}}</ref> Шулай итеп, ата-әсә опекаһының һәм бала тәрбиәләүҙең этик нормалары һәр кешенең, шулай уҡ тотош йәмғиәттең именлеге һәм тәртибе нигеҙендә ята. Ата-әсәһенән мәхрүм ителгән бала етем тип билдәләнә. Беренсе быуын ата-бабалары ата-әсә тип иҫәпләнә. Биологик ата-әсәләр — ауырға ҡалған һәм бала тыуҙырған ата-әсә, тәрбиәгә алған ата-әсә (уллыҡҡа алыусы) — бала тәрбиәләүсе, әммә уның биологик ата-әсәһе булмаған ата-әсәләр. Медицина өлкәһендәге һуңғы ҡаҙаныштары арҡаһында ике биологик ата-әсә булыуы мөмкин була.<ref>{{Cite news|url=https://www.bbc.co.uk/news/health-23079276|title=UK government backs three-person IVF|accessdate=2013-06-30|work=BBC News|date=2013-06-28|first1=James|archivedate=2013-06-30|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130630013904/http://www.bbc.co.uk/news/health-23079276}}</ref><ref>{{Китап|заглавие=The Law of Sex Discrimination|страницы=374|автор=Nadine Taub; Beth Anne Wolfson; Carla M. Palumbo}}</ref><ref>{{Китап|заглавие=Papa's Baby: Paternity and Artificial Insemination|ссылка=https://archive.org/details/papasbabypaterni0000lewi|страницы=[https://archive.org/details/papasbabypaterni0000lewi/page/136 136]|автор=Browne C. Lewis|год=2012}}</ref> Өс биологик ата-әсәнең миҫалына суррогат әсәлек осраҡтары йәки яралғының генетик материалын үҙгәрткән ярҙамсы репродуктив процедура ваҡытында ДНК өлгөләрен күрһәткән өсөнсө кеше ҡатнашлығында ауырға ҡалыу осраҡтары инә.<ref>{{Китап|заглавие=Reproductive Technologies|страницы=25|автор=Louise I. Gerdes|год=2009}}</ref> == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{Даль|Пра}} * {{ВТ-ЭСБЕ|Родители|[[Лыкошин, Александр Сергеевич|Лыкошин А. С.]]}} * {{ВТ-ЭСБЕ|Родители и родительская власть}} * {{ВТ-ЭСБЕ|Дети}} * {{Китап|автор=[[Бронзов, Александр Александрович|Бронзов А. А.]]|часть=Дети и родители|ссылка часть=http://www.biblioteka3.ru/biblioteka/pravoslavnaja-bogoslovskaja-jenciklopedija/tom-5/deti-i-roditeli.html|заглавие=[[Православная богословская энциклопедия]]|оригинал=|ссылка=|викитека=|ответственный=|издание=|место=СПб.|издательство=Издание Петроград. Приложение к духовному журналу «Странник»|год=1904|том=5|страницы=|столбцы=148|страниц=|серия=|isbn=|тираж=|ref=Бронзов}} * {{СДЭС|Родители}} * Рәсәй Федерацияһының Гражданлыҡ хәле акттары тураһында 1997 йылдың 15 ноябрендәге 143-ФЗ һанлы Федераль законы. * Рәсәй Федерацияһының ғаилә кодексы [[Категория:Туғанлыҡ мөнәсәбәттәре]] tnjk5bwawemtoxmma27tdz5tx1mmlzm 1146840 1146839 2022-07-23T17:17:22Z MR973 26610 wikitext text/x-wiki [[Файл:K.V.Lemoh_(d.1910)._Parent's_Joy.jpg|мини|К. В. Лемох. Ата-әсә шатлығы.]] [[Файл:Couple_on_the_Street_with_Child_-_Centro_Habana_-_Havana_-_Cuba.JPG|мини|Ата-әсә балаһы менән]] [[Файл:Madagascar_woman_with_child.jpg|мини|Әсәһе балаһы менән]] '''Ата-әсә''' — [[Кеше|кешенең]] иң яҡын [[Туғанлыҡ төшөнсәләре|туғандары]], улар уның [[Ғаилә|ғаиләһенең]] нигеҙен тәшкил итә{{Sfn|Гура|2009|с=448}}. Ата-әсәләрҙең балаға ҡарата роле ҡатмарлы һәм тәрән характерҙа ул мәҙәниәт, дин һәм халыҡҡа бәйле тирбәлә. Ата-әсә, тәрбиәсе булараҡ, шулай уҡ балаһының йәмғиәттәге тәртибе өсөн яуаплы.<ref>{{Cite web|url=https://moscow-psyholog.ru/blog-psihologa/roditeli-i-deti/otvetstvennost-roditelei/|title=Ответственность родителей|author=|website=|date=|publisher=|lang=|accessdate=|archive-date=2020-09-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20200926073154/https://moscow-psyholog.ru/blog-psihologa/roditeli-i-deti/otvetstvennost-roditelei/|deadlink=no}}</ref> Шулай итеп, ата-әсә опекаһының һәм бала тәрбиәләүҙең этик нормалары һәр кешенең, шулай уҡ тотош йәмғиәттең именлеге һәм тәртибе нигеҙендә ята. Ата-әсәһенән мәхрүм ителгән бала етем тип билдәләнә. Беренсе быуын ата-бабалары ата-әсә тип иҫәпләнә. Биологик ата-әсәләр — ауырға ҡалған һәм бала тыуҙырған ата-әсә, тәрбиәгә алған ата-әсә (уллыҡҡа алыусы) — бала тәрбиәләүсе, әммә уның биологик ата-әсәһе булмаған ата-әсәләр. Медицина өлкәһендәге һуңғы ҡаҙаныштары арҡаһында ике биологик ата-әсә булыуы мөмкин була.<ref>{{Cite news|url=https://www.bbc.co.uk/news/health-23079276|title=UK government backs three-person IVF|accessdate=2013-06-30|work=BBC News|date=2013-06-28|first1=James|archivedate=2013-06-30|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130630013904/http://www.bbc.co.uk/news/health-23079276}}</ref><ref>{{Китап|заглавие=The Law of Sex Discrimination|страницы=374|автор=Nadine Taub; Beth Anne Wolfson; Carla M. Palumbo}}</ref><ref>{{Китап|заглавие=Papa's Baby: Paternity and Artificial Insemination|ссылка=https://archive.org/details/papasbabypaterni0000lewi|страницы=[https://archive.org/details/papasbabypaterni0000lewi/page/136 136]|автор=Browne C. Lewis|год=2012}}</ref> Өс биологик ата-әсәнең миҫалына суррогат әсәлек осраҡтары йәки яралғының генетик материалын үҙгәрткән ярҙамсы репродуктив процедура ваҡытында ДНК өлгөләрен күрһәткән өсөнсө кеше ҡатнашлығында ауырға ҡалыу осраҡтары инә.<ref>{{Китап|заглавие=Reproductive Technologies|страницы=25|автор=Louise I. Gerdes|год=2009}}</ref> == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{Даль|Пра}} * {{ВТ-ЭСБЕ|Родители|[[Лыкошин, Александр Сергеевич|Лыкошин А. С.]]}} * {{ВТ-ЭСБЕ|Родители и родительская власть}} * {{ВТ-ЭСБЕ|Дети}} * {{Китап|автор=[[Бронзов, Александр Александрович|Бронзов А. А.]]|часть=Дети и родители|ссылка часть=http://www.biblioteka3.ru/biblioteka/pravoslavnaja-bogoslovskaja-jenciklopedija/tom-5/deti-i-roditeli.html|заглавие=[[Православная богословская энциклопедия]]|оригинал=|ссылка=|викитека=|ответственный=|издание=|место=СПб.|издательство=Издание Петроград. Приложение к духовному журналу «Странник»|год=1904|том=5|страницы=|столбцы=148|страниц=|серия=|isbn=|тираж=|ref=Бронзов}} * {{СДЭС|Родители}} * Рәсәй Федерацияһының Гражданлыҡ хәле акттары тураһында 1997 йылдың 15 ноябрендәге 143-ФЗ һанлы Федераль законы. * Рәсәй Федерацияһының ғаилә кодексы [[Категория:Туғанлыҡ мөнәсәбәттәре]] 9axlhyzhwshp2q5f7v4z6ru2gaaszv3 Фекерләшеү:Фәйзуллин Марат Рәйес улы 1 184239 1146863 2022-07-23T18:22:25Z Рөстәм Нурыев 43 /* АС */ яңы бүлек wikitext text/x-wiki == АС == {{u|З. ӘЙЛЕ}}, АС сәпсим юҡ та. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 18:22, 23 июль 2022 (UTC) obclm4nm6803ptbkb9g28ivplj3l7th Фекерләшеү:Phascolarctos 1 184240 1146872 2022-07-23T19:00:50Z Рөстәм Нурыев 43 "{{u|ZUFAr }}. Был бит нимә булды ул? --~~~~" исемле яңы бит булдырылған wikitext text/x-wiki {{u|ZUFAr }}. Был бит нимә булды ул? --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 19:00, 23 июль 2022 (UTC) 71qylzdzjdublynggaqfr03gcx3xegq 1146881 1146872 2022-07-23T19:15:04Z ZUFAr 191 wikitext text/x-wiki {{u|ZUFAr }}. Был бит нимә булды ул? --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 19:00, 23 июль 2022 (UTC) яңылыш ҡалып кеүек эшләнгән. Коала битенә йүнәлтеү итеп төҙәттем, ошондағы кеүек [[:ru:Phascolarctos]]--[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 19:14, 23 июль 2022 (UTC) gggb9oejhast938lbq9q4142qh5tdg8 Ҡалып:Книга:Энциклопедия ислама. 2-е издание 10 184241 1146883 2022-07-23T19:17:34Z ZUFAr 191 күсерелгән ru Шаблон:Книга:Энциклопедия ислама. 2-е издание wikitext text/x-wiki {{публикация|книга | часть = {{{название|{{{статья|{{{часть|{{{2|{{{title|}}}}}}}}}}}}}}} | часть ответственный = {{#if:{{{last|}}}{{{first|}}}|{{{last|}}}, {{{first|}}}|{{{автор|{{{1|}}}}}}}}{{#if:{{{last1|}}}|{{#if:{{{first1|}}}|{{{last1|}}}, {{{first1|}}}}}|{{{last1|}}}}} | часть ссылка = {{#if:{{{ссылка|{{{часть ссылка|{{{ссылка часть|{{{3|}}}}}}}}}}}}|{{{ссылка|{{{часть ссылка|{{{ссылка часть|{{{3|}}}}}}}}}}}}|<!-- -->{{#if:{{{brillonline|}}}|http://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/{{{brillonline}}}|<!-- -->{{#if:{{{doi|}}}|http://dx.doi.org/10.1163/1573-3912_islam_{{{doi}}}|https://referenceworks.brillonline.com/search?s.f.s2_parent=s.f.book.encyclopaedia-of-islam-2&search-go=&s.q={{urlencode:{{{название|{{{заглавие|{{{статья|{{{часть|{{{2|{{{title|}}}}}}}}}}}}}}}}}}}}}} }} }} | заглавие = [[Энциклопедия ислама|Encyclopaedia of Islam]]. 2 ed | ответственный = {{#switch:{{{том|{{{volume|}}}}}} | 1 = edited by [[Гибб, Гамильтон Александр Росскин|H.a.R. Gibb]]; [[Крамерс, Йоханнес Хендрик|J. H. Kramers]]; [[Леви-Провансаль, Эварист|E. Lévi-Provençal]]; {{iw|Шахт, Йозеф|J. Schacht|en|Joseph Schacht}}; [[Льюис, Бернард|B. Lewis]] & [[Пеллат, Шарль|Ch. Pellat]]. Assisted by [[Штерн, Шамуэль|S. M. Stern]] (pp. 1—330), C. Dumont and [[Сейвори, Роджер|R. M. Savory]] (pp. 321-1359) | 2 = edited by [[Льюис, Бернард|B. Lewis]]; {{iw|Шахт, Йозеф|J. Schacht|en|Joseph Schacht}} & [[Пеллат, Шарль|Ch. Pellat]]. Assisted by [[Бёртон-Пейдж, Джон|J. Burton-Page]], C. Dumont and [[Менаж, Виктор Луи|V.L. Ménage]] | 3 = edited by [[Льюис, Бернард|B. Lewis]]; [[Менаж, Виктор Луи|V.L. Ménage]]; {{iw|Шахт, Йозеф|J. Schacht|en|Joseph Schacht}} & [[Пеллат, Шарль|Ch. Pellat]]. Assisted by C. Dumont, [[Донзел, Эмери Йоханнес ван|E. van Donzel]] and {{iw|Хоутинг, Джеральд|G.R. Hawting|en|G. R. Hawting}} | 4 = edited by [[Босуорт, Клиффорд Эдмунд|C. E. Bosworth]]; [[Донзел, Эмери Йоханнес ван|E. van Donzel]]; [[Льюис, Бернард|B. Lewis]] & [[Пеллат, Шарль|Ch. Pellat]]. Assisted by C. Dumont, {{iw|Хоутинг, Джеральд|G.R. Hawting|en|G. R. Hawting}} and Miss M. Paterson | 5 = edited by [[Босуорт, Клиффорд Эдмунд|C. E. Bosworth]]; [[Донзел, Эмери Йоханнес ван|E. van Donzel]]; [[Льюис, Бернард|B. Lewis]] & [[Пеллат, Шарль|Ch. Pellat]]. Assisted by F.Th. Dijkema and S. Nurit | 6 = edited by [[Босуорт, Клиффорд Эдмунд|C. E. Bosworth]]; [[Донзел, Эмери Йоханнес ван|E. van Donzel]] & [[Пеллат, Шарль|Ch. Pellat]]. Assisted by F.Th. Dijkema and S. Nurit. With [[Льюис, Бернард|B. Lewis]] (pp. 1-512) and [[Хайнрихс, Вольфхарт|W.P. Heinrichs]] (pp. 513-1044) | 7 = edited by [[Босуорт, Клиффорд Эдмунд|C. E. Bosworth]]; [[Донзел, Эмери Йоханнес ван|E. van Donzel]]; [[Хайнрихс, Вольфхарт|W.P. Heinrichs]] & [[Пеллат, Шарль|Ch. Pellat]]. Assisted by F.Th. Dijkema (pp. 1-384), [[Бирман, Пери|P.J. Bearman]] (pp. 385-1058) and S. Nurit | 8 = edited by [[Босуорт, Клиффорд Эдмунд|C. E. Bosworth]]; [[Донзел, Эмери Йоханнес ван|E. van Donzel]]; [[Хайнрихс, Вольфхарт|W.P. Heinrichs]] & G. Lecomte. Assisted by [[Бирман, Пери|P.J. Bearman]] and S. Nurit | 9 = edited by [[Босуорт, Клиффорд Эдмунд|C. E. Bosworth]]; [[Донзел, Эмери Йоханнес ван|E. van Donzel]]; [[Хайнрихс, Вольфхарт|W.P. Heinrichs]] & G. Lecomte | 10 = edited by [[Бирман, Пери|P. Bearman]]; [[Бьянки, Тьерри|Th. Bianquis]]; [[Босуорт, Клиффорд Эдмунд|C. E. Bosworth]]; [[Донзел, Эмери Йоханнес ван|E. van Donzel]] & [[Хайнрихс, Вольфхарт|W.P. Heinrichs]] | 11 = edited by [[Бирман, Пери|P. Bearman]]; [[Бьянки, Тьерри|Th. Bianquis]]; [[Босуорт, Клиффорд Эдмунд|C. E. Bosworth]]; [[Донзел, Эмери Йоханнес ван|E. van Donzel]] & [[Хайнрихс, Вольфхарт|W.P. Heinrichs]] | 12 = edited by [[Бирман, Пери|P. Bearman]]; [[Бьянки, Тьерри|Th. Bianquis]]; [[Босуорт, Клиффорд Эдмунд|C. E. Bosworth]]; [[Донзел, Эмери Йоханнес ван|E. van Donzel]] & [[Хайнрихс, Вольфхарт|W.P. Heinrichs]] | ed. by [[Бирман, Пери|P. J. Bearman]], [[Бьянки, Тьерри|Th. Bianquis]], [[Босуорт, Клиффорд Эдмунд|C. E. Bosworth]], [[Донзел, Эмери Йоханнес ван|E. van Donzel]], [[Льюис, Бернард|B. Lewis]], [[Хайнрихс, Вольфхарт|W. P. Heinrichs]] et al}} | томов = 12 | volume = {{#switch:{{{том|{{{volume|}}}}}} | 1 = 1 | 2 = 2 | 3 = 3 | 4 = 4 | 5 = 5 | 6 = 6 | 7 = 7 | 8 = 8 | 9 = 9 | 10 = 10 | 11 = 11 | 12 = 12}} | pages = {{{страницы|{{{страница|{{{стр|{{{pages|{{{pp|{{{p|}}}}}}}}}}}}}}}}}} | место = Leiden | издательство = {{#if:{{{год|}}}|[[Koninklijke Brill|BrillOnline]]|{{nobr|[[E.J. Brill]]}}}} | язык = en | год = {{#switch:{{{том|{{{volume|}}}}}} | 1 = 1986 | 2 = 1991 | 3 = 1986 | 4 = 1997 | 5 = 1986 | 6 = 1991 | 7 = 1993 | 8 = 1995 | 9 = 1997 | 10 = 2000 | 11 = 2002 | 12 = 2004 | 2012 = 2012 | 2013 = 2013 | 2014 = 2014 | 2015 = 2015 | 2016 = 2016 | 2017 = 2017 | 1960—2005}} | ref= {{{ref|{{{автор|{{{1|{{{last|{{{4|Encyclopaedia of Islam}}}}}}}}}}}}}}} }}{{платно}}<noinclude> {{doc}}</noinclude> ju2wkd2t0f2f8b021dge7xxqcoi4hkb 1146884 1146883 2022-07-23T19:18:53Z ZUFAr 191 [[Ҡалып:Энис/2]] битенә йүнәлтелгән wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Ҡалып:Энис/2]] jtr90dh0gh1gipr9oy0hn8ewt3absgu Фекерләшеү:Ата-әсә 1 184242 1146888 2022-07-23T19:20:15Z ZUFAr 191 10000 wikitext text/x-wiki {{10000}} ekrgr2aykxzqyh9t59l8msolgx00cpf Ҡалып:Города Турции 10 184243 1146889 2022-07-23T19:41:38Z ZUFAr 191 [[Ҡалып:Төркиә ҡалалары]] битенә йүнәлтелгән wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Ҡалып:Төркиә ҡалалары]] 5qjbd2pikn3rc6m9bl4i6rk7szf940a Хәсәндағ 0 184244 1146893 2022-07-24T03:11:05Z Akkashka 14326 "{{Вулкан |Название = Хәсән тауы |Национальное название = tr/Hasan Dağı |Изображение = Vulkan_Hasan_Bagi.jpg |Подпись = Хәсән вулканы (2006 йыл). |Координаты = 38/07/35/N/34/09/55/E |CoordScale = 50000 |Горная система = Кесе Азия таулығы |..." исемле яңы бит булдырылған wikitext text/x-wiki {{Вулкан |Название = Хәсән тауы |Национальное название = tr/Hasan Dağı |Изображение = Vulkan_Hasan_Bagi.jpg |Подпись = Хәсән вулканы (2006 йыл). |Координаты = 38/07/35/N/34/09/55/E |CoordScale = 50000 |Горная система = Кесе Азия таулығы |Хребет или массив = Анатолий яҫы таулығы |Форма вулкана = [[Стратовулкан]] |Диаметр кратера = |Глубина кратера = |Период образования = [[Голоцен]] |Последнее извержение = билдәһеҙ |Высота = 3253 |Источник высоты = <ref name=GVP>{{cite gvp |vnum = 213002 |name = Hasan Dagi |accessdate = 2018-11-02}}</ref> |Относительная высота = |Первое восхождение = |Страна = Турция }} '''Хәсән тауы''' ({{lang-tr|Hasan Dağı}}) — Төркиәнең Аҡһарай ''иле''ндәге (урындағы административ бүленеш) һүнгән стратовулкан. == Геологияһы == Тауҙың бейеклеге - 3253 метр<ref name=GVP />, ул үҙәк Кесе Азиялағы (Анатолия) иң бейек түбәләр араһында икенсе урынды биләй. Киңлеге 4-5 саҡрымлыҡ кальдеры бар, ул беҙҙең эраға тиклем 7500 йыл элек барлыҡҡа килгән. Янартау һуңғы тапҡыр беҙҙең эраға тиклем яҡынса 6200 йыл элек урғылған. Ике башлы стратовулкан кальдер емерелеүенең 4 осорон кисерҙе. Хәҙерге заман ойошоуы һуңғы кальдерҙа барлыҡҡа килде. Көмбәҙҙәре лаванан ике төп түбә барлыҡҡа килтергән, көнбайыш түбәһе бейегерәк һәм ике вулкан кратеры бар. Хәсәндағты вулкан көлөнөң 25-тән ашыу лава ағымы һәм конусы уратып алған. == Чаталһөйүк == Хәсән тауындағы вулкандың урғылыуы неолит осоронда төшөрөлгән ҡаялағы һүрәттәрҙә һынландырылған. Неолитик донъяның иң ҙур ҡалаһы [[Чаталһөйүк]]тә йәшәүселәр, тау тирәһендә обсидиан йыйып, уларҙы күрше йәшәгәндәрҙең биҙәүестәренә алмаштырған. Обсидиандан яһалған көҙгөләр табыла. Чаталһөйүк халҡы өсөн Хәсән тауының әһәмиәтен ҡаяға төшөрөлгән һүрәттәр күрһәтә, уларҙың ҡайһы берҙәрендә тау ҡасаба халҡының торлаҡтары өҫтөнән күтәрелгән тау төшөрөлгән. == Туризм == Тауға артылыу яҡынса 6 сәғәт тәшкил итә. Түбәнән алыҫта ятҡан [[Каппадокия]]ны индереп, Анатолий яҫы таулығына күренеш асыла. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * [http://www.volcanolive.com/hasan.html Volcano Live] * [http://www.peakbagger.com/peak.aspx?pid=13246 Peakbagger.com] * [http://www.peakware.com/peaks.html?pk=3466 Peakware.com] [[Категория:Төркиә вулкандары]] [[Категория:Стратовулкандар]] [[Категория:Һүнгән вулкандар]] [[Категория:Аҡһарай (ил)]] 8lu5l98ss0z9edqemxrk48a022dnwti Фекерләшеү:Хәсәндағ 1 184245 1146899 2022-07-24T09:54:40Z Akkashka 14326 /* Хәсәндағ (тау) */ яңы бүлек wikitext text/x-wiki == Хәсәндағ (тау) == {{ТИМ|ru|Хасандаг |24 июль 2022 йыл}} [[Ҡатнашыусы:Akkashka|Akkashka]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Akkashka|әңгәмә]]) 09:54, 24 июль 2022 (UTC) dj27n4ciqmpkgeom3mr9p5o11i0jw67 Гөбәклетәпә 0 184246 1146900 2022-07-24T10:06:39Z Akkashka 14326 "[[:ru:Special:Redirect/revision/123519863|Гёбекли-Тепе]]" битен тәржемә итеп төҙөлгән wikitext text/x-wiki Донъялағы иң боронғо эре мегалитик ҡоролмаларҙың береһе. 2003 йылда үткәрелгән геомагнит тикшеренеүҙәренә ярашлы, уның йәше 12 000 йыл, кәмендә яҡынса б. э. т. IX<ref>{{Cite web|subtitle=2011-01-31|work=Archaeo News|accessdate=2018-07-03|archiveurl=no}} </ref> быуат менән баһалана<ref name="Mann">{{Мәҡәлә|автор=Charles C. Mann|заглавие=Göbekli Tepe|ссылка=http://ngm.nationalgeographic.com/2011/06/gobekli-tepe/mann-text|язык=en|издание=[[National Geographic (журнал)|National Geographic]]|год=2011|volume=219|номер=6|страницы=39}}</ref>. Түңәрәк формаһындағы (концентрик әйләнә) 20-ләп ҡоролманан ғибәрәт. Ҡайһы бер колонналарҙың өҫкө йөҙө рельеф менән ҡапланған. Оҙаҡ ваҡыт (9,5 мең йыл) бейеклеге 15 метр һәм диаметры яҡынса 300 метрға яҡын булған Гөбәклетәпә убаһы аҫтында йәшеренеп ятҡан. Гөбәклетәпә һәм Невалы-Чори археологик табылдыҡтары [[Яҡын Көнсығыш]] һәм дөйөм алғанда [[Евразия|Евразияның]] иртә [[Неолит|неолиты]] тураһында ҡараштарҙы революцион рәүештә үҙгәртте <ref name="Mann" />. == Асыу == otunsq1y53u7xq64eyfvnbbckyd52pt 1146901 1146900 2022-07-24T10:15:13Z Akkashka 14326 wikitext text/x-wiki {{Объект Всемирного наследия |RusName = Гёбекли-Тепе |Name = Göbekli Tepe |Image = Göbekli Tepe, Urfa.jpg |imagecaption = Развалины Гёбекли-Тепе |State Party = {{TUR}} |Type = Культурный |Criteria = i, ii, iv |ID = 1572 |Region = Европа и Западная Азия |Coordinates = |lat_dir = N |lat_deg = 37 |lat_min = 13 |lat_sec = 24 |lon_dir = E |lon_deg = 38 |lon_min = 55 |lon_sec = 21 |region = |CoordScale = |Year = 2018 |регион ПозКарты = Турция |ширина ПозКарты = 250 |надпись на ПозКарте = Гёбекли-Тепе |позиция надписи на ПозКарте = <!-- необязательный, например, "top" --> }} '''Гёбекли́-Тепе́''' ({{lang-tr|Göbekli Tepe}} — ''«Пузатый холм»'', известный также как ''«Пупочный холм»''<ref>{{cite web |url = http://blik.net.ua/content/view/6350/82/ |title = Настоящий Пуп Земли в Турции |author = |date = 12.03.2007 |work = |publisher = Блик Online |accessdate = 2012-01-03 |lang = ru |archiveurl = https://www.webcitation.org/667nuqzoo?url=http://blik.net.ua/content/view/6350/82/ |archivedate = 2012-03-13 }}<blockquote>Археологи нашли так называемый Пуп Земли. Храмовый комплекс на Пупочной горе был построен в период докерамического неолита, почти 12 тыс. лет назад. Эта святыня древнее Стоунхэджа и первых египетских пирамид.</blockquote></ref><ref>{{cite web |url = http://www.ancient.eu.com/article/234/ |title = Göbekli Tepe - the World's First Temple? |author = Brian Haughton |date = 04 May 2011 |work = |publisher = Ancient History Encyclopedia |accessdate = 2012-01-03 |lang = en |archiveurl = https://www.webcitation.org/667nwaGpn?url=http://www.ancient.eu.com/article/234/ |archivedate = 2012-03-13 }}<blockquote>Göbekli Tepe (Turkish for the ‘hill of the navel’) is a 1000 foot diameter mound located at the highest point of a mountain ridge, around 9 miles northeast of the town of Şanlıurfa (Urfa) in southeastern Turkey.</blockquote></ref><ref>{{cite web |url = http://www.archaeology.org/0811/abstracts/turkey.html |title = The World's First Temple |author = Sandra Scham |date = 2008 |work = Volume 61 Number 6 |publisher = ARCHAEOLOGY |accessdate = 2012-01-03 |lang = en |archiveurl = https://www.webcitation.org/667nxOxZ2?url=http://www.archaeology.org/0811/abstracts/turkey.html |archivedate = 2012-03-13 }}<blockquote>Schmidt has another theory about how Göbekli Tepe became a sacred place. Though he has yet to find them, he believes that the first stone circles on the hill of the navel marked graves of important people.</blockquote></ref>, {{lang-ku|Xirabreşk}}) — храмовый комплекс, расположенный в 8 километрах к северо-востоку от города [[Шанлыурфа]], в 2,5 километрах от деревни {{нп5|Оренджик (Халилие)|Оренджик|tr|Örencik, Haliliye}} в регионе [[Юго-Восточная Анатолия]]<ref name="британника" /><ref name="БСЭармнагорье">Большая советская энциклопедия. Статья: {{oq|ru|Расположено главным образом в Турции, частично в СССР и в Иране. Часть А. н., находящаяся в СССР (т. н. Закавказское нагорье), занимает всю территорию Армянской ССР, южную часть Грузинской ССР и '''западную часть Азербайджанской ССР'''. <br>…<br>Крупнейшие невулканические хребты А. н.: в советской части Зангезурский, в зарубежной части — Паландёкен, Бингёль, Аладаг, Котур, Карадаг, Машудаг, Карабахский, Гегамский, Бозкуш.}}</ref> ([[Турция]])<ref>{{книга | автор = Sharon R. Steadman, Gregory McMahon | заглавие = The Oxford handbook of ancient Anatolia (10,000-323 BCE) | ссылка = https://books.google.ru/books?id=TY3t4y_L5SQC&dq=G%C3%B6bekli+Tepe&source=gbs_navlinks_s | издательство = [[Издательство Оксфордского университета|Oxford University Press]] | год = 2011 | pages = 917 | isbn = 9780195376142 | doi = 10.1093/oxfordhb/9780195376142.001.0001 }}</ref>. Является древнейшим из крупных [[мегалит]]ических сооружений в мире. Его возраст оценивается до 12 000 лет, ориентировочно датируется по меньшей мере [[IX тысячелетие до нашей эры|IX тысячелетием до нашей эры]]<ref>{{cite web |url = http://www.stonepages.com/news/archives/004220.html |title = Professor Klaus Schmidt's views on Gobekli Tepe |date = 2011-01-31 |work = Archaeo News |publisher = Stone Pages |accessdate = 2016-02-10 |lang = en |archive-date = 2018-07-03 |archive-url = https://web.archive.org/web/20180703051731/https://www.stonepages.com/news/archives/004220.html |deadlink = no }} <blockquote>«Finds at Göbekli Tepe and natural scientific age determination place the site in the 10th millennium BCE» he says, highlighting, «It appears that building activity at Göbekli Tepe ended at the end of the 9th millennium BCE.»</blockquote></ref>, согласно геомагнитным исследованиям, проведённым в 2003 году<ref name="Mann">{{статья |автор = Charles C. Mann |заглавие = Göbekli Tepe |ссылка = http://ngm.nationalgeographic.com/2011/06/gobekli-tepe/mann-text |язык = en |издание = [[National Geographic (журнал)|National Geographic]] |год = 2011 |месяц = 06 |volume = 219 |номер = 6 |страницы = 39 }}</ref>. '''Гөбәклетәпә''' — донъялағы иң боронғо эре мегалитик ҡоролмаларҙың береһе. 2003 йылда үткәрелгән геомагнит тикшеренеүҙәренә ярашлы, уның йәше 12 000 йыл, кәмендә яҡынса б. э. т. IX<ref>{{Cite web|subtitle=2011-01-31|work=Archaeo News|accessdate=2018-07-03|archiveurl=no}} </ref> быуат менән баһалана<ref name="Mann">{{Мәҡәлә|автор=Charles C. Mann|заглавие=Göbekli Tepe|ссылка=http://ngm.nationalgeographic.com/2011/06/gobekli-tepe/mann-text|язык=en|издание=[[National Geographic (журнал)|National Geographic]]|год=2011|volume=219|номер=6|страницы=39}}</ref>. Түңәрәк формаһындағы (концентрик әйләнә) 20-ләп ҡоролманан ғибәрәт. Ҡайһы бер колонналарҙың өҫкө йөҙө рельеф менән ҡапланған. Оҙаҡ ваҡыт (9,5 мең йыл) бейеклеге 15 метр һәм диаметры яҡынса 300 метрға яҡын булған Гөбәклетәпә убаһы аҫтында йәшеренеп ятҡан. Гөбәклетәпә һәм Невалы-Чори археологик табылдыҡтары [[Яҡын Көнсығыш]] һәм дөйөм алғанда [[Евразия|Евразияның]] иртә [[Неолит|неолиты]] тураһында ҡараштарҙы революцион рәүештә үҙгәртте <ref name="Mann" />. == Асыу == Гёбекли-Тепе был уже в начале 1960-х годов известен археологам, но его истинная значимость долго оставалась неясной. Американский археолог Петер Бенедикт ({{lang-en|Peter Benedict}}) предполагал, что под ним находится кладбище [[Византия|византийской]] эпохи. С 1994 года раскопки и исследования проводятся стамбульским отделением [[Германский археологический институт|Германского археологического института]] в сотрудничестве с музеем Шанлыурфа (Şanlıurfa) под руководством {{нп5|Шмидт, Клаус|Клауса Шмидта||Klaus Schmidt (archaeologist)}}. Шмидт уже по виду камней, найденных на поверхности, определил, что это стоянка [[каменный век|каменного века]]. Задолго до начала раскопок холм использовался местными земледельцами, которые вытаскивали мешающие им каменные блоки и складывали их в кучи или засыпали слоями земли. Археологи установили, что известный холм не мог образоваться естественным путём, и вскоре обнаружили среди камней Т-образные колонны со следами стёсанных рисунков<ref name="Smithsonian">{{cite web |url=http://www.smithsonianmag.com/history-archaeology/30706129.html |title=Gobekli Tepe: The World’s First Temple? |last=Curry |first=Andrew |date=November 2008 |work=Smithsonian.com |publisher=Smithsonian Institution |accessdate=2011-10-09 |archiveurl=https://www.webcitation.org/667ny9eX3?url=http://www.smithsonianmag.com/history-archaeology/gobekli-tepe.html |archivedate=2012-03-13 }}</ref>. == Ҡорам комплексы == <!-- {{Кратное изображение |зона = left |направление = vertical |ширина = 200 |заголовок = Скульптура животного на одной из Т-образных колонн. |зона_подписи = center |изобр1 = GobeklitepeHeykel.jpg |подпись1 = Общий вид |изобр2 = Gobeklitepe_animal_sculpture,_circa_9000_BCE.jpg |подпись2 = Увеличение }} [[Файл:Göbekli2012-27.jpg|thumb|right|upright=1.0|Статуя кабана]] [[Файл:Vulture Stone, Gobekli Tepe, Sanliurfa, South-east Anatolia, Turkey.jpg|thumb|right|upright=1.0|Пиктограмма известная как «Камень Стервятника»]] На сегодняшний день храмы Гёбекли-Тепе представляют собой древнейшие культовые сооружения. Их строительство началось ещё в [[мезолит]]е и продолжалось несколько тысяч лет. Археологический комплекс состоит из трёх основных слоёв, которые относятся к эпохе неолита. Древнейшим является слой III, относящийся к культуре [[докерамический неолит А]] (PPNA)<ref>{{статья |автор = E. B. Banning |заглавие = So Fair a House: Göbekli Tepe and the Identification of Temples in the Pre-Pottery Neolithic of the Near East |ссылка = https://www.jstor.org/pss/10.1086/661207 |язык = en |издание = Current Anthropology |год = 2011 |volume = 52 |номер = 5 |страницы = 619—660 |doi = 10.1086/661207 }}<blockquote>The site has three main stratigraphic levels that belong to the Neolithic. Level III, the oldest, apparently dates to the Pre-Pottery Neolithic A (PPNA) or Early PPNB (Pustovoytov 2002) and exhibits buildings that are usually oval and about 15 m −10 m in size with at least two concentric walls built around and often incorporating a bilaterally symmetrical arrangement of T-shaped monoliths in the perimeter and two larger ones near the center (fig. 2)</blockquote></ref>. В древнейшем слое (слой III) найдены монолитные колонны до 3 м в высоту, соединённые стенами из необработанного камня в округлую или овальную в плане постройку. Аналогичные колонны устанавливали в центре сооружения. Полы из обожжённого известняка с низкими каменными скамьями вдоль стен. Кроме того, в храме устанавливали скульптуры кабанов и лис. Всего вскрыто четыре таких сооружения диаметром от 10 до 30 м. По данным геофизических исследований, в недрах холма скрыто ещё 16 таких сооружений. Камень добывали поблизости, выламывая его при помощи каменных клиньев. В каменоломнях найдено несколько незаконченных колонн, длина которых достигала 9 м. Слой II соответствует периоду [[докерамический неолит B]] (PPNB) (7500—6000 лет до н. э.). В эту эпоху над засыпанными древнейшими сооружениями были построены четырёхугольные залы с полами из полированного известняка. Верхние слои повреждены выветриванием и позднейшим земледелием. Колонны храмов украшены [[Рельеф (скульптура)|резьбой по камню]] в виде животных и абстрактных [[Пиктограмма|пиктограмм]]. Они не могут быть [[письменность|системой письма]], но отражают общеупотребительные [[Сакральное|сакральные]] символы своей культуры, известные и для других [[неолит]]ических культур. Среди узнаваемых изображений — [[быки]], [[кабан]]ы<ref>{{Cite web |url=https://www.infox.ru/news/10/4613-ludi-vyrastili-psenicu-dla-stroitelej-svatilisa |title=Люди вырастили пшеницу для строителей святилища |access-date=2020-07-21 |archive-date=2020-07-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200722045806/https://www.infox.ru/news/10/4613-ludi-vyrastili-psenicu-dla-stroitelej-svatilisa |deadlink=no }}</ref>, [[Лиса|лисы]], [[Лев|львы]], [[газели]], [[Змея|змеи]] и [[крокодил]], [[муравьи]], [[скорпионы]], [[пауки]], птицы, чаще всего [[Грифовые|гриф]]ы и [[утки]]. Изображения грифов связывают с особенностью местного культа; предполагается, что мертвых не хоронили, а оставляли на съедение грифам (позже это было принято у [[Зороастризм#Ритуальная практика|огнепоклонников]]), а их головы отделяли от туловища и хранили как предмет культа предков (как в предшествующей [[натуфийская культура|натуфийской культуре]]). Изображений человека немного, среди них — изображение обезглавленного тела, окружённого грифами. На Т-образных колоннах имеются также изображения рук, возможно, обозначающих людей{{sfn|Schmidt|2006|pp=232—8, 261-4}}. В храмах найдено множество кремнёвых артефактов (преимущественно наконечники стрел и скребла), а также кости животных. Предполагается, что храмовый комплекс был объектом паломничества для людей, обитавших за сотни километров от него. Здесь происходили ритуальные действа и, возможно, жертвоприношения. Тем не менее, при храме постоянно жило некоторое количество служителей культа<ref>The Guardian report 23 April 2008</ref>. Хотя комплекс формально относится к культуре [[докерамический неолит]], на раннем этапе строительства в нём не найдено следов одомашненных животных или растений. Начинали строительство охотники-собиратели. В то же время, завершали строительство земледельцы и по данным [[генетика|генетических исследований]], одомашненная [[пшеница]] происходит от дикого подвида, растущего на горе Карачадаг (Karacadağ) в 30 км от Гёбекли-Тепе<ref>Heun et al., ''Site of Einkorn Wheat Domestication Identified by DNA Fingerprinting'', Science, 278 (1997) 1312—1314.</ref>. Предполагается, что культ Гёбекли-Тепе играл ключевую роль в возникновении [[земледелие|земледелия]]. По мнению психолога архитектуры Коллина Элларда, строительство комплекса преследовало не утилитарные, а [[Магия|магические]] цели. Эллард считает, что на колоннах были вырезаны изображения [[тотем]]ов, целью которых было преодоление [[Страх смерти|страха смерти]]. Согласно другой версии, Гёбекли-Тепе был задуман как место исцеления от болезней{{sfn|Эллард|2016|с=14|name=}}. Возможно, сооружения являются не храмовым комплексом, а обсерваторией<ref>{{Cite web |url=https://hi-tech.mail.ru/news/ancient-observatory/ |title=Комета, изменившая историю: расшифрованы древние записи о глобальной катастрофе |access-date=2017-04-25 |archive-date=2017-04-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170426061752/https://hi-tech.mail.ru/news/ancient-observatory/ |deadlink=no }}</ref>. --> == Хронологик контекст == <!-- Все заключения относительно храмового комплекса Гёбекли-Тепе пока носят предварительный характер, так как раскопки ведутся лишь на 5% его территории. Археологи считают, что исследования будут продолжаться ещё около 50 лет. Руководитель раскопок Клаус Шмидт предполагал оставить большую часть комплекса нетронутым, сохранив его учёным будущих поколений (когда археологические методы, предположительно, должны стать более совершенными)<ref name="Smithsonian"/>. Датировка исследованной части относит конец слоя III к IX тысячелетию до н. э., а его начало — к X тысячелетию до н. э. или ранее. Слой II относится к VIII—IX тысячелетиям до н. э. Поскольку комплекс появился ещё до [[неолитическая революция|неолитической революции]], происхождение в данном регионе [[земледелие|земледелия]] и [[скотоводство|скотоводства]] следует, по-видимому, отнести к эпохе после 9 тыс. лет до н. э. В то же время постройка столь грандиозного сооружения требовала усилий большого количества людей и определённой социальной организации. Для [[мезолит]]а это нехарактерно. По приблизительным оценкам, для изготовления и доставки колонн массой 10—20 т от каменоломни до постройки, которые разделяют до 500 м, при отсутствии тягловых животных требовались усилия до 500 человек. На самом деле некоторые колонны весят до 50 т, поэтому людей нужно было ещё больше<ref>{{Cite web |url=http://www.archaeology.org/0811/abstracts/turkey.html |title=The World’s First Temple<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2009-04-11 |archive-date=2012-03-13 |archive-url=https://www.webcitation.org/667nxOxZ2?url=http://www.archaeology.org/0811/abstracts/turkey.html |deadlink=no }}</ref>. Предполагают даже, что на таких работах использовали рабский труд<ref>Which came first, monumental building projects or farming? Archaeo News 14 December 2008</ref>, что также нехарактерно для сообществ [[охотники и собиратели|охотников и собирателей]]. Такие работы требовали планомерных усилий и наличия социальной иерархии, в которой многие люди были подчинены одному религиозному или военному лидеру, и религиозный лидер должен был затем контролировать проведение ритуалов. В таком случае, само существование храмового комплекса в столь далёкую историческую эпоху свидетельствует о социальном расслоении на очень раннем этапе развития [[неолит]]ической [[археологическая культура|культуры]]. В начале VIII тысячелетия до н. э. храмовый комплекс Гёбекли-Тепе утратил прежнее значение. Но он не был просто покинут и забыт, чтобы постепенно разрушиться в результате естественного выветривания. Он был намеренно засыпан 300—500 м³ земли. Кем и почему это было сделано, неизвестно. [[Гипотеза Гамкрелидзе — Иванова|С точки зрения Гамкрелидзе и Иванова]] место было родиной всех ранних индоевропейских народов, однако это оспаривали ряд учёных, в частности [[Мэллори, Джеймс Патрик|Мэллори]]<ref>''Mallory J. P.'' In search of the Indo-Europeans: language, archaeology, and myth — Thames and Hudson. — London, 1989. — С. 7. — 288 с. — ISBN 0-500-27616-1.</ref>. К этой точке зрения близка [[Анатолийская гипотеза]] — которая центр иррадиации индоевропейских языков отодвигает на запад Анатолии. --> == Ҡыҙыҡлы факттар == <!-- * В 2010 году с места раскопок была украдена стела с рельефами человеческой головы в верхней части и животного в нижней. После этого происшествия вход посторонних на место раскопок стал ограничен. В настоящее время предполагается открыть памятник для посещения туристами<ref>{{cite web |url = http://www.stonepages.com/news/archives/004220.html |title = Professor Klaus Schmidt's views on Gobekli Tepe |date = 2011-01-31 |work = Archaeo News |publisher = Stone Pages |accessdate = 2016-02-10 |lang = en |archive-date = 2018-07-03 |archive-url = https://web.archive.org/web/20180703051731/https://www.stonepages.com/news/archives/004220.html |deadlink = no }} <blockquote>Göbekli Tepe hit the news late last year because a 40-centimeter-high, T-shaped stela with a human head above and animal figure below was stolen from the site. The site was briefly closed to the public but security has been improved: there’s now a gate to the site and also a camera system in place. As a result of increasing interest in Göbekli Tepe, there are plans for a visitor’s center and a presentation of the site for the general public.</blockquote></ref>. * Существует гипотеза, что строительство комплекса могло быть связано с открытием природного [[цемент]]а и [[бетон]]а на его основе<ref>{{Cite web |url=http://www.bbc.com/news/business-38317186 |title=«The hidden strengths of unloved concrete» |access-date=2017-01-16 |archive-date=2017-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170116081058/http://www.bbc.com/news/business-38317186 |deadlink=no }}</ref>. * В 2017 году исследователи из [[Эдинбургский университет|Эдинбургского университета]] сообщили, что проанализировали символы на колоннах храмового комплекса Гёбекли-Тепе. Предположив, что рисунки означают положение небесных тел, и сопоставив их с картой созвездий того времени, они пришли к выводу, что около 10950 года до нашей эры на Землю могла упасть [[комета]]. По их мнению, изображение человека без головы может указывать на многочисленные жертвы этой катастрофы. Последовавший за этим период с конца [[11-е тысячелетие до н. э.|11-го]] до конца [[10-е тысячелетие до н. э.|10-го]] тысячелетия до нашей эры, так называемый [[поздний дриас]], был отмечен резким похолоданием<ref>{{Cite web |url=https://ria.ru/science/20170422/1492876945.html |title=Ученые узнали из древних рисунков об изменившей ход истории комете |access-date=2017-06-09 |archive-date=2017-05-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170519021901/https://ria.ru/science/20170422/1492876945.html |deadlink=no }}</ref> --> == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Поздний дриас]] * [[Натуфийская культура]] * [[Невалы-Чори]] * [[Чатал-Хююк]] * [[Хаджилар]] * [[Чайоню]] * [[Меле-Хейран]] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|refs= <ref name="британника">{{Британника онлайн|http://www.britannica.com/EBchecked/topic/35301/Armenian-Highland|Armenian Highland|2019-02-13}}</ref> }} == Әҙәбиәт == * Badisches Landesmuseum Karlsruhe (ed.): ''Vor 12.000 Jahren in Anatolien. Die ältesten Monumente der Menschheit.'' Begleitbuch zur Ausstellung im Badischen Landesmuseum vom 20. Januar bis zum 17. Juni 2007. Theiss, Stuttgart 2007, ISBN 978-3-8062-2072-8 ** DVD-ROM: MediaCultura (Hrsg.): ''Vor 12.000 Jahren in Anatolien. Die ältesten Monumente der Menschheit.'' Theiss, Stuttgart 2007, ISBN 978-3-8062-2090-2 * David Lewis-Williams and David Pearce, «An Accidental revolution? Early Neolithic religion and economic change», ''Minerva'', 17 #4 (July/August, 2006), pp. 29-31. * Klaus-Dieter Linsmeier and Klaus Schmidt: ''Ein anatolisches Stonehenge.'' In: ''Moderne Archäologie.'' Spektrum-der-Wissenschaft-Verlag, Heidelberg 2003, S. 10-15, ISBN 3-936278-35-0 * K. Schmidt, Göbekli Tepe and the rock art of the Near East, ''TÜBA-AR'' 3 (2000) 1-14. * {{книга | автор = Klaus Schmidt | заглавие = Sie bauten die ersten Tempel. Das rätselhafte Heiligtum der Steinzeitjäger | ссылка = https://archive.org/details/siebautendieerst0000schm | место = München | год = 2006 | isbn = 3-406-53500-3 | ref = Schmidt }} * Klaus Schmidt: ''Göbekli Tepe, Southeastern Turkey. A preliminary Report on the 1995—1999 Excavations.'' In: ''Palèorient'' CNRS Ed., Paris 26.2001,1, 45-54, {{ISSN|0513-9345}} * Klaus Schmidt: ''Frühneolithische Tempel. Ein Forschungsbericht zum präkeramischen Neolithikum Obermesopotamiens.'' In: [[Mitteilungen der deutschen Orient-Gesellschaft]] 130, Berlin 1998, 17-49, {{ISSN|0342-118X}} * K. Pustovoytov: ''Weathering rinds at exposed surfaces of limestone at Göbekli Tepe''. In: ''Neo-lithics.'' Ex Oriente, Berlin 2000, 24-26 (14C-Dates) * J. E. Walkowitz: ''Quantensprünge der Archäologie''. In: ''Varia neolithica IV.'' Beier und Beran, Langenweissbach 2006, ISBN 3-937517-43-X * {{книга | автор = Шмидт К. | заглавие = Они строили первые храмы: Таинственное святилище охотников каменного века: Археологические открытия в Гёбекли Тепе | оригинал = Sie bauten die ersten Tempel: Das ratselhafte Heiligtum der Steinzeitjager: Die archaologische Entdeckung am Göbekli Tepe | ответственный = Клаус Шмидт; пер. с нем. А. С. Пащенко; отв. ред., прим. и послесл. Т. В. Корниенко |издание=| место = СПб. | издательство = Алетейя | год = 2011 |страницы=| страниц = 320 | серия = Историческая книга | isbn = 978-5-91419-422-9 | тираж = 1000 | ref = }} * <nowiki> Эндрю Коллинз. Гёбекли-Тепе: Происхождение богов. Rochester, Vermont, USA - Toronto, Canada: Bear & Company, 2014 г. 432 с. ISBN 978-159143142-8.</nowiki> * {{книга | автор = Колин Эллард | заглавие = Среда обитания: Как архитектура влияет на наше поведение и самочувствие |оригинал = Colin Ellard “Places of the Heart: The Psychogeography of Everyday Life” | место = М. | издательство = Альпина Паблишер | год = 2016 | allpages = 282 | isbn = 978-5-9614-5390-4 | тираж = 2000 | ref = Эллард }} == Һылтанмалар == * [https://mk-turkey.ru/tourism/2019/01/09/moaa-drevnee-piramid.html Гёбекли-Тепе – древнее пирамид и Стоунхенджа] {{Wayback|url=https://mk-turkey.ru/tourism/2019/01/09/moaa-drevnee-piramid.html |date=20200721173304 }} * [https://planeta.by/article/2079 гёбекли-тепе. затерянные храмы пузатого холма] {{Wayback|url=https://planeta.by/article/2079 |date=20200722005610 }} * [https://cyberleninka.ru/article/n/v-turtsii-nayden-samyy-drevniy-v-mire-hram В ТУРЦИИ НАЙДЕН САМЫЙ ДРЕВНИЙ В МИРЕ ХРАМ] {{Wayback|url=https://cyberleninka.ru/article/n/v-turtsii-nayden-samyy-drevniy-v-mire-hram |date=20200721175629 }} // Вестник культурологии. 2013 {{start box}} {{succession box|title=Самое высокое сооружение в мире<br /><small>6 м</small>|before=—|after=[[Иерихонская башня]]|years=10000—8000 до н.э}} {{end box}} {{Всемирное наследие в Турции}} [[Категория:Азия мегалиттары]] [[Категория:Европа мезолиттары]] [[Категория:Азия мезолиты]] [[Категория:Төркиәлә археологик объекттар]] [[Категория:Анатолий неолиты]] [[Категория:Неолитик торамалар]] [[Категория:Телли]] [[Категория:Шанлыурфа (ил)]] d8ci4jrnk3suv9xlaan5f57i4d7tp96 1146902 1146901 2022-07-24T10:15:39Z Akkashka 14326 /* Хронологик контекст */ wikitext text/x-wiki {{Объект Всемирного наследия |RusName = Гёбекли-Тепе |Name = Göbekli Tepe |Image = Göbekli Tepe, Urfa.jpg |imagecaption = Развалины Гёбекли-Тепе |State Party = {{TUR}} |Type = Культурный |Criteria = i, ii, iv |ID = 1572 |Region = Европа и Западная Азия |Coordinates = |lat_dir = N |lat_deg = 37 |lat_min = 13 |lat_sec = 24 |lon_dir = E |lon_deg = 38 |lon_min = 55 |lon_sec = 21 |region = |CoordScale = |Year = 2018 |регион ПозКарты = Турция |ширина ПозКарты = 250 |надпись на ПозКарте = Гёбекли-Тепе |позиция надписи на ПозКарте = <!-- необязательный, например, "top" --> }} '''Гёбекли́-Тепе́''' ({{lang-tr|Göbekli Tepe}} — ''«Пузатый холм»'', известный также как ''«Пупочный холм»''<ref>{{cite web |url = http://blik.net.ua/content/view/6350/82/ |title = Настоящий Пуп Земли в Турции |author = |date = 12.03.2007 |work = |publisher = Блик Online |accessdate = 2012-01-03 |lang = ru |archiveurl = https://www.webcitation.org/667nuqzoo?url=http://blik.net.ua/content/view/6350/82/ |archivedate = 2012-03-13 }}<blockquote>Археологи нашли так называемый Пуп Земли. Храмовый комплекс на Пупочной горе был построен в период докерамического неолита, почти 12 тыс. лет назад. Эта святыня древнее Стоунхэджа и первых египетских пирамид.</blockquote></ref><ref>{{cite web |url = http://www.ancient.eu.com/article/234/ |title = Göbekli Tepe - the World's First Temple? |author = Brian Haughton |date = 04 May 2011 |work = |publisher = Ancient History Encyclopedia |accessdate = 2012-01-03 |lang = en |archiveurl = https://www.webcitation.org/667nwaGpn?url=http://www.ancient.eu.com/article/234/ |archivedate = 2012-03-13 }}<blockquote>Göbekli Tepe (Turkish for the ‘hill of the navel’) is a 1000 foot diameter mound located at the highest point of a mountain ridge, around 9 miles northeast of the town of Şanlıurfa (Urfa) in southeastern Turkey.</blockquote></ref><ref>{{cite web |url = http://www.archaeology.org/0811/abstracts/turkey.html |title = The World's First Temple |author = Sandra Scham |date = 2008 |work = Volume 61 Number 6 |publisher = ARCHAEOLOGY |accessdate = 2012-01-03 |lang = en |archiveurl = https://www.webcitation.org/667nxOxZ2?url=http://www.archaeology.org/0811/abstracts/turkey.html |archivedate = 2012-03-13 }}<blockquote>Schmidt has another theory about how Göbekli Tepe became a sacred place. Though he has yet to find them, he believes that the first stone circles on the hill of the navel marked graves of important people.</blockquote></ref>, {{lang-ku|Xirabreşk}}) — храмовый комплекс, расположенный в 8 километрах к северо-востоку от города [[Шанлыурфа]], в 2,5 километрах от деревни {{нп5|Оренджик (Халилие)|Оренджик|tr|Örencik, Haliliye}} в регионе [[Юго-Восточная Анатолия]]<ref name="британника" /><ref name="БСЭармнагорье">Большая советская энциклопедия. Статья: {{oq|ru|Расположено главным образом в Турции, частично в СССР и в Иране. Часть А. н., находящаяся в СССР (т. н. Закавказское нагорье), занимает всю территорию Армянской ССР, южную часть Грузинской ССР и '''западную часть Азербайджанской ССР'''. <br>…<br>Крупнейшие невулканические хребты А. н.: в советской части Зангезурский, в зарубежной части — Паландёкен, Бингёль, Аладаг, Котур, Карадаг, Машудаг, Карабахский, Гегамский, Бозкуш.}}</ref> ([[Турция]])<ref>{{книга | автор = Sharon R. Steadman, Gregory McMahon | заглавие = The Oxford handbook of ancient Anatolia (10,000-323 BCE) | ссылка = https://books.google.ru/books?id=TY3t4y_L5SQC&dq=G%C3%B6bekli+Tepe&source=gbs_navlinks_s | издательство = [[Издательство Оксфордского университета|Oxford University Press]] | год = 2011 | pages = 917 | isbn = 9780195376142 | doi = 10.1093/oxfordhb/9780195376142.001.0001 }}</ref>. Является древнейшим из крупных [[мегалит]]ических сооружений в мире. Его возраст оценивается до 12 000 лет, ориентировочно датируется по меньшей мере [[IX тысячелетие до нашей эры|IX тысячелетием до нашей эры]]<ref>{{cite web |url = http://www.stonepages.com/news/archives/004220.html |title = Professor Klaus Schmidt's views on Gobekli Tepe |date = 2011-01-31 |work = Archaeo News |publisher = Stone Pages |accessdate = 2016-02-10 |lang = en |archive-date = 2018-07-03 |archive-url = https://web.archive.org/web/20180703051731/https://www.stonepages.com/news/archives/004220.html |deadlink = no }} <blockquote>«Finds at Göbekli Tepe and natural scientific age determination place the site in the 10th millennium BCE» he says, highlighting, «It appears that building activity at Göbekli Tepe ended at the end of the 9th millennium BCE.»</blockquote></ref>, согласно геомагнитным исследованиям, проведённым в 2003 году<ref name="Mann">{{статья |автор = Charles C. Mann |заглавие = Göbekli Tepe |ссылка = http://ngm.nationalgeographic.com/2011/06/gobekli-tepe/mann-text |язык = en |издание = [[National Geographic (журнал)|National Geographic]] |год = 2011 |месяц = 06 |volume = 219 |номер = 6 |страницы = 39 }}</ref>. '''Гөбәклетәпә''' — донъялағы иң боронғо эре мегалитик ҡоролмаларҙың береһе. 2003 йылда үткәрелгән геомагнит тикшеренеүҙәренә ярашлы, уның йәше 12 000 йыл, кәмендә яҡынса б. э. т. IX<ref>{{Cite web|subtitle=2011-01-31|work=Archaeo News|accessdate=2018-07-03|archiveurl=no}} </ref> быуат менән баһалана<ref name="Mann">{{Мәҡәлә|автор=Charles C. Mann|заглавие=Göbekli Tepe|ссылка=http://ngm.nationalgeographic.com/2011/06/gobekli-tepe/mann-text|язык=en|издание=[[National Geographic (журнал)|National Geographic]]|год=2011|volume=219|номер=6|страницы=39}}</ref>. Түңәрәк формаһындағы (концентрик әйләнә) 20-ләп ҡоролманан ғибәрәт. Ҡайһы бер колонналарҙың өҫкө йөҙө рельеф менән ҡапланған. Оҙаҡ ваҡыт (9,5 мең йыл) бейеклеге 15 метр һәм диаметры яҡынса 300 метрға яҡын булған Гөбәклетәпә убаһы аҫтында йәшеренеп ятҡан. Гөбәклетәпә һәм Невалы-Чори археологик табылдыҡтары [[Яҡын Көнсығыш]] һәм дөйөм алғанда [[Евразия|Евразияның]] иртә [[Неолит|неолиты]] тураһында ҡараштарҙы революцион рәүештә үҙгәртте <ref name="Mann" />. == Асыу == Гёбекли-Тепе был уже в начале 1960-х годов известен археологам, но его истинная значимость долго оставалась неясной. Американский археолог Петер Бенедикт ({{lang-en|Peter Benedict}}) предполагал, что под ним находится кладбище [[Византия|византийской]] эпохи. С 1994 года раскопки и исследования проводятся стамбульским отделением [[Германский археологический институт|Германского археологического института]] в сотрудничестве с музеем Шанлыурфа (Şanlıurfa) под руководством {{нп5|Шмидт, Клаус|Клауса Шмидта||Klaus Schmidt (archaeologist)}}. Шмидт уже по виду камней, найденных на поверхности, определил, что это стоянка [[каменный век|каменного века]]. Задолго до начала раскопок холм использовался местными земледельцами, которые вытаскивали мешающие им каменные блоки и складывали их в кучи или засыпали слоями земли. Археологи установили, что известный холм не мог образоваться естественным путём, и вскоре обнаружили среди камней Т-образные колонны со следами стёсанных рисунков<ref name="Smithsonian">{{cite web |url=http://www.smithsonianmag.com/history-archaeology/30706129.html |title=Gobekli Tepe: The World’s First Temple? |last=Curry |first=Andrew |date=November 2008 |work=Smithsonian.com |publisher=Smithsonian Institution |accessdate=2011-10-09 |archiveurl=https://www.webcitation.org/667ny9eX3?url=http://www.smithsonianmag.com/history-archaeology/gobekli-tepe.html |archivedate=2012-03-13 }}</ref>. == Ҡорам комплексы == <!-- {{Кратное изображение |зона = left |направление = vertical |ширина = 200 |заголовок = Скульптура животного на одной из Т-образных колонн. |зона_подписи = center |изобр1 = GobeklitepeHeykel.jpg |подпись1 = Общий вид |изобр2 = Gobeklitepe_animal_sculpture,_circa_9000_BCE.jpg |подпись2 = Увеличение }} [[Файл:Göbekli2012-27.jpg|thumb|right|upright=1.0|Статуя кабана]] [[Файл:Vulture Stone, Gobekli Tepe, Sanliurfa, South-east Anatolia, Turkey.jpg|thumb|right|upright=1.0|Пиктограмма известная как «Камень Стервятника»]] На сегодняшний день храмы Гёбекли-Тепе представляют собой древнейшие культовые сооружения. Их строительство началось ещё в [[мезолит]]е и продолжалось несколько тысяч лет. Археологический комплекс состоит из трёх основных слоёв, которые относятся к эпохе неолита. Древнейшим является слой III, относящийся к культуре [[докерамический неолит А]] (PPNA)<ref>{{статья |автор = E. B. Banning |заглавие = So Fair a House: Göbekli Tepe and the Identification of Temples in the Pre-Pottery Neolithic of the Near East |ссылка = https://www.jstor.org/pss/10.1086/661207 |язык = en |издание = Current Anthropology |год = 2011 |volume = 52 |номер = 5 |страницы = 619—660 |doi = 10.1086/661207 }}<blockquote>The site has three main stratigraphic levels that belong to the Neolithic. Level III, the oldest, apparently dates to the Pre-Pottery Neolithic A (PPNA) or Early PPNB (Pustovoytov 2002) and exhibits buildings that are usually oval and about 15 m −10 m in size with at least two concentric walls built around and often incorporating a bilaterally symmetrical arrangement of T-shaped monoliths in the perimeter and two larger ones near the center (fig. 2)</blockquote></ref>. В древнейшем слое (слой III) найдены монолитные колонны до 3 м в высоту, соединённые стенами из необработанного камня в округлую или овальную в плане постройку. Аналогичные колонны устанавливали в центре сооружения. Полы из обожжённого известняка с низкими каменными скамьями вдоль стен. Кроме того, в храме устанавливали скульптуры кабанов и лис. Всего вскрыто четыре таких сооружения диаметром от 10 до 30 м. По данным геофизических исследований, в недрах холма скрыто ещё 16 таких сооружений. Камень добывали поблизости, выламывая его при помощи каменных клиньев. В каменоломнях найдено несколько незаконченных колонн, длина которых достигала 9 м. Слой II соответствует периоду [[докерамический неолит B]] (PPNB) (7500—6000 лет до н. э.). В эту эпоху над засыпанными древнейшими сооружениями были построены четырёхугольные залы с полами из полированного известняка. Верхние слои повреждены выветриванием и позднейшим земледелием. Колонны храмов украшены [[Рельеф (скульптура)|резьбой по камню]] в виде животных и абстрактных [[Пиктограмма|пиктограмм]]. Они не могут быть [[письменность|системой письма]], но отражают общеупотребительные [[Сакральное|сакральные]] символы своей культуры, известные и для других [[неолит]]ических культур. Среди узнаваемых изображений — [[быки]], [[кабан]]ы<ref>{{Cite web |url=https://www.infox.ru/news/10/4613-ludi-vyrastili-psenicu-dla-stroitelej-svatilisa |title=Люди вырастили пшеницу для строителей святилища |access-date=2020-07-21 |archive-date=2020-07-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200722045806/https://www.infox.ru/news/10/4613-ludi-vyrastili-psenicu-dla-stroitelej-svatilisa |deadlink=no }}</ref>, [[Лиса|лисы]], [[Лев|львы]], [[газели]], [[Змея|змеи]] и [[крокодил]], [[муравьи]], [[скорпионы]], [[пауки]], птицы, чаще всего [[Грифовые|гриф]]ы и [[утки]]. Изображения грифов связывают с особенностью местного культа; предполагается, что мертвых не хоронили, а оставляли на съедение грифам (позже это было принято у [[Зороастризм#Ритуальная практика|огнепоклонников]]), а их головы отделяли от туловища и хранили как предмет культа предков (как в предшествующей [[натуфийская культура|натуфийской культуре]]). Изображений человека немного, среди них — изображение обезглавленного тела, окружённого грифами. На Т-образных колоннах имеются также изображения рук, возможно, обозначающих людей{{sfn|Schmidt|2006|pp=232—8, 261-4}}. В храмах найдено множество кремнёвых артефактов (преимущественно наконечники стрел и скребла), а также кости животных. Предполагается, что храмовый комплекс был объектом паломничества для людей, обитавших за сотни километров от него. Здесь происходили ритуальные действа и, возможно, жертвоприношения. Тем не менее, при храме постоянно жило некоторое количество служителей культа<ref>The Guardian report 23 April 2008</ref>. Хотя комплекс формально относится к культуре [[докерамический неолит]], на раннем этапе строительства в нём не найдено следов одомашненных животных или растений. Начинали строительство охотники-собиратели. В то же время, завершали строительство земледельцы и по данным [[генетика|генетических исследований]], одомашненная [[пшеница]] происходит от дикого подвида, растущего на горе Карачадаг (Karacadağ) в 30 км от Гёбекли-Тепе<ref>Heun et al., ''Site of Einkorn Wheat Domestication Identified by DNA Fingerprinting'', Science, 278 (1997) 1312—1314.</ref>. Предполагается, что культ Гёбекли-Тепе играл ключевую роль в возникновении [[земледелие|земледелия]]. По мнению психолога архитектуры Коллина Элларда, строительство комплекса преследовало не утилитарные, а [[Магия|магические]] цели. Эллард считает, что на колоннах были вырезаны изображения [[тотем]]ов, целью которых было преодоление [[Страх смерти|страха смерти]]. Согласно другой версии, Гёбекли-Тепе был задуман как место исцеления от болезней{{sfn|Эллард|2016|с=14|name=}}. Возможно, сооружения являются не храмовым комплексом, а обсерваторией<ref>{{Cite web |url=https://hi-tech.mail.ru/news/ancient-observatory/ |title=Комета, изменившая историю: расшифрованы древние записи о глобальной катастрофе |access-date=2017-04-25 |archive-date=2017-04-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170426061752/https://hi-tech.mail.ru/news/ancient-observatory/ |deadlink=no }}</ref>. --> == Хронологик контекст == <!-- Все заключения относительно храмового комплекса Гёбекли-Тепе пока носят предварительный характер, так как раскопки ведутся лишь на 5% его территории. Археологи считают, что исследования будут продолжаться ещё около 50 лет. Руководитель раскопок Клаус Шмидт предполагал оставить большую часть комплекса нетронутым, сохранив его учёным будущих поколений (когда археологические методы, предположительно, должны стать более совершенными)<ref name="Smithsonian"/>. Датировка исследованной части относит конец слоя III к IX тысячелетию до н. э., а его начало — к X тысячелетию до н. э. или ранее. Слой II относится к VIII—IX тысячелетиям до н. э. Поскольку комплекс появился ещё до [[неолитическая революция|неолитической революции]], происхождение в данном регионе [[земледелие|земледелия]] и [[скотоводство|скотоводства]] следует, по-видимому, отнести к эпохе после 9 тыс. лет до н. э. В то же время постройка столь грандиозного сооружения требовала усилий большого количества людей и определённой социальной организации. Для [[мезолит]]а это нехарактерно. По приблизительным оценкам, для изготовления и доставки колонн массой 10—20 т от каменоломни до постройки, которые разделяют до 500 м, при отсутствии тягловых животных требовались усилия до 500 человек. На самом деле некоторые колонны весят до 50 т, поэтому людей нужно было ещё больше<ref>{{Cite web |url=http://www.archaeology.org/0811/abstracts/turkey.html |title=The World’s First Temple<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2009-04-11 |archive-date=2012-03-13 |archive-url=https://www.webcitation.org/667nxOxZ2?url=http://www.archaeology.org/0811/abstracts/turkey.html |deadlink=no }}</ref>. Предполагают даже, что на таких работах использовали рабский труд<ref>Which came first, monumental building projects or farming? Archaeo News 14 December 2008</ref>, что также нехарактерно для сообществ [[охотники и собиратели|охотников и собирателей]]. Такие работы требовали планомерных усилий и наличия социальной иерархии, в которой многие люди были подчинены одному религиозному или военному лидеру, и религиозный лидер должен был затем контролировать проведение ритуалов. В таком случае, само существование храмового комплекса в столь далёкую историческую эпоху свидетельствует о социальном расслоении на очень раннем этапе развития [[неолит]]ической [[археологическая культура|культуры]]. В начале VIII тысячелетия до н. э. храмовый комплекс Гёбекли-Тепе утратил прежнее значение. Но он не был просто покинут и забыт, чтобы постепенно разрушиться в результате естественного выветривания. Он был намеренно засыпан 300—500 м³ земли. Кем и почему это было сделано, неизвестно. [[Гипотеза Гамкрелидзе — Иванова|С точки зрения Гамкрелидзе и Иванова]] место было родиной всех ранних индоевропейских народов, однако это оспаривали ряд учёных, в частности [[Мэллори, Джеймс Патрик|Мэллори]]<ref>''Mallory J. P.'' In search of the Indo-Europeans: language, archaeology, and myth — Thames and Hudson. — London, 1989. — С. 7. — 288 с. — ISBN 0-500-27616-1.</ref>. К этой точке зрения близка [[Анатолийская гипотеза]] — которая центр иррадиации индоевропейских языков отодвигает на запад Анатолии. --> == Ҡыҙыҡлы факттар == <!-- * В 2010 году с места раскопок была украдена стела с рельефами человеческой головы в верхней части и животного в нижней. После этого происшествия вход посторонних на место раскопок стал ограничен. В настоящее время предполагается открыть памятник для посещения туристами<ref>{{cite web |url = http://www.stonepages.com/news/archives/004220.html |title = Professor Klaus Schmidt's views on Gobekli Tepe |date = 2011-01-31 |work = Archaeo News |publisher = Stone Pages |accessdate = 2016-02-10 |lang = en |archive-date = 2018-07-03 |archive-url = https://web.archive.org/web/20180703051731/https://www.stonepages.com/news/archives/004220.html |deadlink = no }} <blockquote>Göbekli Tepe hit the news late last year because a 40-centimeter-high, T-shaped stela with a human head above and animal figure below was stolen from the site. The site was briefly closed to the public but security has been improved: there’s now a gate to the site and also a camera system in place. As a result of increasing interest in Göbekli Tepe, there are plans for a visitor’s center and a presentation of the site for the general public.</blockquote></ref>. * Существует гипотеза, что строительство комплекса могло быть связано с открытием природного [[цемент]]а и [[бетон]]а на его основе<ref>{{Cite web |url=http://www.bbc.com/news/business-38317186 |title=«The hidden strengths of unloved concrete» |access-date=2017-01-16 |archive-date=2017-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170116081058/http://www.bbc.com/news/business-38317186 |deadlink=no }}</ref>. * В 2017 году исследователи из [[Эдинбургский университет|Эдинбургского университета]] сообщили, что проанализировали символы на колоннах храмового комплекса Гёбекли-Тепе. Предположив, что рисунки означают положение небесных тел, и сопоставив их с картой созвездий того времени, они пришли к выводу, что около 10950 года до нашей эры на Землю могла упасть [[комета]]. По их мнению, изображение человека без головы может указывать на многочисленные жертвы этой катастрофы. Последовавший за этим период с конца [[11-е тысячелетие до н. э.|11-го]] до конца [[10-е тысячелетие до н. э.|10-го]] тысячелетия до нашей эры, так называемый [[поздний дриас]], был отмечен резким похолоданием<ref>{{Cite web |url=https://ria.ru/science/20170422/1492876945.html |title=Ученые узнали из древних рисунков об изменившей ход истории комете |access-date=2017-06-09 |archive-date=2017-05-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170519021901/https://ria.ru/science/20170422/1492876945.html |deadlink=no }}</ref> --> == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Поздний дриас]] * [[Натуфийская культура]] * [[Невалы-Чори]] * [[Чатал-Хююк]] * [[Хаджилар]] * [[Чайоню]] * [[Меле-Хейран]] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|refs= <ref name="британника">{{Британника онлайн|http://www.britannica.com/EBchecked/topic/35301/Armenian-Highland|Armenian Highland|2019-02-13}}</ref> }} == Әҙәбиәт == * Badisches Landesmuseum Karlsruhe (ed.): ''Vor 12.000 Jahren in Anatolien. Die ältesten Monumente der Menschheit.'' Begleitbuch zur Ausstellung im Badischen Landesmuseum vom 20. Januar bis zum 17. Juni 2007. Theiss, Stuttgart 2007, ISBN 978-3-8062-2072-8 ** DVD-ROM: MediaCultura (Hrsg.): ''Vor 12.000 Jahren in Anatolien. Die ältesten Monumente der Menschheit.'' Theiss, Stuttgart 2007, ISBN 978-3-8062-2090-2 * David Lewis-Williams and David Pearce, «An Accidental revolution? Early Neolithic religion and economic change», ''Minerva'', 17 #4 (July/August, 2006), pp. 29-31. * Klaus-Dieter Linsmeier and Klaus Schmidt: ''Ein anatolisches Stonehenge.'' In: ''Moderne Archäologie.'' Spektrum-der-Wissenschaft-Verlag, Heidelberg 2003, S. 10-15, ISBN 3-936278-35-0 * K. Schmidt, Göbekli Tepe and the rock art of the Near East, ''TÜBA-AR'' 3 (2000) 1-14. * {{книга | автор = Klaus Schmidt | заглавие = Sie bauten die ersten Tempel. Das rätselhafte Heiligtum der Steinzeitjäger | ссылка = https://archive.org/details/siebautendieerst0000schm | место = München | год = 2006 | isbn = 3-406-53500-3 | ref = Schmidt }} * Klaus Schmidt: ''Göbekli Tepe, Southeastern Turkey. A preliminary Report on the 1995—1999 Excavations.'' In: ''Palèorient'' CNRS Ed., Paris 26.2001,1, 45-54, {{ISSN|0513-9345}} * Klaus Schmidt: ''Frühneolithische Tempel. Ein Forschungsbericht zum präkeramischen Neolithikum Obermesopotamiens.'' In: [[Mitteilungen der deutschen Orient-Gesellschaft]] 130, Berlin 1998, 17-49, {{ISSN|0342-118X}} * K. Pustovoytov: ''Weathering rinds at exposed surfaces of limestone at Göbekli Tepe''. In: ''Neo-lithics.'' Ex Oriente, Berlin 2000, 24-26 (14C-Dates) * J. E. Walkowitz: ''Quantensprünge der Archäologie''. In: ''Varia neolithica IV.'' Beier und Beran, Langenweissbach 2006, ISBN 3-937517-43-X * {{книга | автор = Шмидт К. | заглавие = Они строили первые храмы: Таинственное святилище охотников каменного века: Археологические открытия в Гёбекли Тепе | оригинал = Sie bauten die ersten Tempel: Das ratselhafte Heiligtum der Steinzeitjager: Die archaologische Entdeckung am Göbekli Tepe | ответственный = Клаус Шмидт; пер. с нем. А. С. Пащенко; отв. ред., прим. и послесл. Т. В. Корниенко |издание=| место = СПб. | издательство = Алетейя | год = 2011 |страницы=| страниц = 320 | серия = Историческая книга | isbn = 978-5-91419-422-9 | тираж = 1000 | ref = }} * <nowiki> Эндрю Коллинз. Гёбекли-Тепе: Происхождение богов. Rochester, Vermont, USA - Toronto, Canada: Bear & Company, 2014 г. 432 с. ISBN 978-159143142-8.</nowiki> * {{книга | автор = Колин Эллард | заглавие = Среда обитания: Как архитектура влияет на наше поведение и самочувствие |оригинал = Colin Ellard “Places of the Heart: The Psychogeography of Everyday Life” | место = М. | издательство = Альпина Паблишер | год = 2016 | allpages = 282 | isbn = 978-5-9614-5390-4 | тираж = 2000 | ref = Эллард }} == Һылтанмалар == * [https://mk-turkey.ru/tourism/2019/01/09/moaa-drevnee-piramid.html Гёбекли-Тепе – древнее пирамид и Стоунхенджа] {{Wayback|url=https://mk-turkey.ru/tourism/2019/01/09/moaa-drevnee-piramid.html |date=20200721173304 }} * [https://planeta.by/article/2079 гёбекли-тепе. затерянные храмы пузатого холма] {{Wayback|url=https://planeta.by/article/2079 |date=20200722005610 }} * [https://cyberleninka.ru/article/n/v-turtsii-nayden-samyy-drevniy-v-mire-hram В ТУРЦИИ НАЙДЕН САМЫЙ ДРЕВНИЙ В МИРЕ ХРАМ] {{Wayback|url=https://cyberleninka.ru/article/n/v-turtsii-nayden-samyy-drevniy-v-mire-hram |date=20200721175629 }} // Вестник культурологии. 2013 {{start box}} {{succession box|title=Самое высокое сооружение в мире<br /><small>6 м</small>|before=—|after=[[Иерихонская башня]]|years=10000—8000 до н.э}} {{end box}} {{Всемирное наследие в Турции}} [[Категория:Азия мегалиттары]] [[Категория:Европа мезолиттары]] [[Категория:Азия мезолиты]] [[Категория:Төркиәлә археологик объекттар]] [[Категория:Анатолий неолиты]] [[Категория:Неолитик торамалар]] [[Категория:Телли]] [[Категория:Шанлыурфа (ил)]] kkgjtsy3uo7rh9io02ydbuao946d9sl 1146903 1146902 2022-07-24T10:31:17Z Akkashka 14326 wikitext text/x-wiki {{Объект Всемирного наследия |RusName = Гёбекли-Тепе |Name = Göbekli Tepe |Image = Göbekli Tepe, Urfa.jpg |imagecaption = Гөбәклетәпә харабалары |State Party = {{TUR}} |Type = Мәҙәни |Criteria = i, ii, iv |ID = 1572 |Region = Европа һәм Көнбайыш Азия |Coordinates = |lat_dir = N |lat_deg = 37 |lat_min = 13 |lat_sec = 24 |lon_dir = E |lon_deg = 38 |lon_min = 55 |lon_sec = 21 |region = |CoordScale = |Year = 2018 |регион ПозКарты = Төркиә |ширина ПозКарты = 250 |надпись на ПозКарте = Гөбәклетәпә |позиция надписи на ПозКарте = <!-- необязательный, например, "top" --> }} '''Гёбекли́-Тепе́''' ({{lang-tr|Göbekli Tepe}} — ''«Ҡорһаҡлы уба»'', шулай уҡ ''«Кендекле уба»'' тип тә билдәле<ref>{{cite web |url = http://blik.net.ua/content/view/6350/82/ |title = Төркиәләге ысын Ер Кендеге |author = |date = 12.03.2007 |work = |publisher = Блик Online |accessdate = 2012-01-03 |lang = ru |archiveurl = https://www.webcitation.org/667nuqzoo?url=http://blik.net.ua/content/view/6350/82/ |archivedate = 2012-03-13 }}<blockquote>Археологтар Ер кендеген тапҡан. Кендек тауындағы ҡорам комплексы 12 мең йыл элек төҙөлгән. Был «изге урын» Стоунхэдждан да, тәүге Мысыр пирамидаларынан да боронғораҡ.</blockquote></ref><ref>{{cite web |url = http://www.ancient.eu.com/article/234/ |title = Göbekli Tepe - the World's First Temple? |author = Brian Haughton |date = 04 May 2011 |work = |publisher = Ancient History Encyclopedia |accessdate = 2012-01-03 |lang = en |archiveurl = https://www.webcitation.org/667nwaGpn?url=http://www.ancient.eu.com/article/234/ |archivedate = 2012-03-13 }}<blockquote>Göbekli Tepe (Turkish for the ‘hill of the navel’) is a 1000 foot diameter mound located at the highest point of a mountain ridge, around 9 miles northeast of the town of Şanlıurfa (Urfa) in southeastern Turkey.</blockquote></ref><ref>{{cite web |url = http://www.archaeology.org/0811/abstracts/turkey.html |title = The World's First Temple |author = Sandra Scham |date = 2008 |work = Volume 61 Number 6 |publisher = ARCHAEOLOGY |accessdate = 2012-01-03 |lang = en |archiveurl = https://www.webcitation.org/667nxOxZ2?url=http://www.archaeology.org/0811/abstracts/turkey.html |archivedate = 2012-03-13 }}<blockquote>Schmidt has another theory about how Göbekli Tepe became a sacred place. Though he has yet to find them, he believes that the first stone circles on the hill of the navel marked graves of important people.</blockquote></ref>, {{lang-ku|Xirabreşk}}) — Көньяҡ-Көнсығыш Анатолия төбәгендә [[Шанлыурфа]] ҡалаһынан төньяҡ-көнсығышҡа табан 8 км алыҫлыҡта, Оренджик (Örencik, Haliliye) ауылынан 2,5 километрҙа урынлашҡан ҡорам комплексы<ref name="британника" /><ref name="БСЭармнагорье">Большая советская энциклопедия. Статья: {{oq|ru|Расположено главным образом в Турции, частично в СССР и в Иране. Часть А. н., находящаяся в СССР (т. н. Закавказское нагорье), занимает всю территорию Армянской ССР, южную часть Грузинской ССР и '''западную часть Азербайджанской ССР'''. <br>…<br>Крупнейшие невулканические хребты А. н.: в советской части Зангезурский, в зарубежной части — Паландёкен, Бингёль, Аладаг, Котур, Карадаг, Машудаг, Карабахский, Гегамский, Бозкуш.}}</ref> ([[Турция]])<ref>{{книга | автор = Sharon R. Steadman, Gregory McMahon | заглавие = The Oxford handbook of ancient Anatolia (10,000-323 BCE) | ссылка = https://books.google.ru/books?id=TY3t4y_L5SQC&dq=G%C3%B6bekli+Tepe&source=gbs_navlinks_s | издательство = [[Издательство Оксфордского университета|Oxford University Press]] | год = 2011 | pages = 917 | isbn = 9780195376142 | doi = 10.1093/oxfordhb/9780195376142.001.0001 }}</ref>. Донъялағы эре [[мегалит]]ик ҡоролмалар араһында иң боронғоһо булып тора. Йәше — 12 000 йыл, яҡынса б. э. т. IX мең йыллыҡ <ref>{{cite web |url = http://www.stonepages.com/news/archives/004220.html |title = Professor Klaus Schmidt's views on Gobekli Tepe |date = 2011-01-31 |work = Archaeo News |publisher = Stone Pages |accessdate = 2016-02-10 |lang = en |archive-date = 2018-07-03 |archive-url = https://web.archive.org/web/20180703051731/https://www.stonepages.com/news/archives/004220.html |deadlink = no }} <blockquote>«Finds at Göbekli Tepe and natural scientific age determination place the site in the 10th millennium BCE» he says, highlighting, «It appears that building activity at Göbekli Tepe ended at the end of the 9th millennium BCE.»</blockquote></ref>, согласно геомагнитным исследованиям, проведённым в 2003 году<ref name="Mann">{{статья |автор = Charles C. Mann |заглавие = Göbekli Tepe |ссылка = http://ngm.nationalgeographic.com/2011/06/gobekli-tepe/mann-text |язык = en |издание = [[National Geographic (журнал)|National Geographic]] |год = 2011 |месяц = 06 |volume = 219 |номер = 6 |страницы = 39 }}</ref>. '''Гөбәклетәпә''' — донъялағы иң боронғо эре мегалитик ҡоролмаларҙың береһе. 2003 йылда үткәрелгән геомагнит тикшеренеүҙәренә ярашлы, уның йәше 12 000 йыл, кәмендә яҡынса б. э. т. IX<ref>{{Cite web|subtitle=2011-01-31|work=Archaeo News|accessdate=2018-07-03|archiveurl=no}} </ref> быуат менән баһалана<ref name="Mann">{{Мәҡәлә|автор=Charles C. Mann|заглавие=Göbekli Tepe|ссылка=http://ngm.nationalgeographic.com/2011/06/gobekli-tepe/mann-text|язык=en|издание=[[National Geographic (журнал)|National Geographic]]|год=2011|volume=219|номер=6|страницы=39}}</ref>. Түңәрәк формаһындағы (концентрик әйләнә) 20-ләп ҡоролманан ғибәрәт. Ҡайһы бер колонналарҙың өҫкө йөҙө рельеф менән ҡапланған. Оҙаҡ ваҡыт (9,5 мең йыл) бейеклеге 15 метр һәм диаметры яҡынса 300 метрға яҡын булған Гөбәклетәпә убаһы аҫтында йәшеренеп ятҡан. Гөбәклетәпә һәм Невалы-Чори археологик табылдыҡтары [[Яҡын Көнсығыш]] һәм дөйөм алғанда [[Евразия|Евразияның]] иртә [[Неолит|неолиты]] тураһында ҡараштарҙы революцион рәүештә үҙгәртте <ref name="Mann" />. == Асыу == Гёбекли-Тепе был уже в начале 1960-х годов известен археологам, но его истинная значимость долго оставалась неясной. Американский археолог Петер Бенедикт ({{lang-en|Peter Benedict}}) предполагал, что под ним находится кладбище [[Византия|византийской]] эпохи. С 1994 года раскопки и исследования проводятся стамбульским отделением [[Германский археологический институт|Германского археологического института]] в сотрудничестве с музеем Шанлыурфа (Şanlıurfa) под руководством {{нп5|Шмидт, Клаус|Клауса Шмидта||Klaus Schmidt (archaeologist)}}. Шмидт уже по виду камней, найденных на поверхности, определил, что это стоянка [[каменный век|каменного века]]. Задолго до начала раскопок холм использовался местными земледельцами, которые вытаскивали мешающие им каменные блоки и складывали их в кучи или засыпали слоями земли. Археологи установили, что известный холм не мог образоваться естественным путём, и вскоре обнаружили среди камней Т-образные колонны со следами стёсанных рисунков<ref name="Smithsonian">{{cite web |url=http://www.smithsonianmag.com/history-archaeology/30706129.html |title=Gobekli Tepe: The World’s First Temple? |last=Curry |first=Andrew |date=November 2008 |work=Smithsonian.com |publisher=Smithsonian Institution |accessdate=2011-10-09 |archiveurl=https://www.webcitation.org/667ny9eX3?url=http://www.smithsonianmag.com/history-archaeology/gobekli-tepe.html |archivedate=2012-03-13 }}</ref>. == Ҡорам комплексы == <!-- {{Кратное изображение |зона = left |направление = vertical |ширина = 200 |заголовок = Скульптура животного на одной из Т-образных колонн. |зона_подписи = center |изобр1 = GobeklitepeHeykel.jpg |подпись1 = Общий вид |изобр2 = Gobeklitepe_animal_sculpture,_circa_9000_BCE.jpg |подпись2 = Увеличение }} [[Файл:Göbekli2012-27.jpg|thumb|right|upright=1.0|Статуя кабана]] [[Файл:Vulture Stone, Gobekli Tepe, Sanliurfa, South-east Anatolia, Turkey.jpg|thumb|right|upright=1.0|Пиктограмма известная как «Камень Стервятника»]] На сегодняшний день храмы Гёбекли-Тепе представляют собой древнейшие культовые сооружения. Их строительство началось ещё в [[мезолит]]е и продолжалось несколько тысяч лет. Археологический комплекс состоит из трёх основных слоёв, которые относятся к эпохе неолита. Древнейшим является слой III, относящийся к культуре [[докерамический неолит А]] (PPNA)<ref>{{статья |автор = E. B. Banning |заглавие = So Fair a House: Göbekli Tepe and the Identification of Temples in the Pre-Pottery Neolithic of the Near East |ссылка = https://www.jstor.org/pss/10.1086/661207 |язык = en |издание = Current Anthropology |год = 2011 |volume = 52 |номер = 5 |страницы = 619—660 |doi = 10.1086/661207 }}<blockquote>The site has three main stratigraphic levels that belong to the Neolithic. Level III, the oldest, apparently dates to the Pre-Pottery Neolithic A (PPNA) or Early PPNB (Pustovoytov 2002) and exhibits buildings that are usually oval and about 15 m −10 m in size with at least two concentric walls built around and often incorporating a bilaterally symmetrical arrangement of T-shaped monoliths in the perimeter and two larger ones near the center (fig. 2)</blockquote></ref>. В древнейшем слое (слой III) найдены монолитные колонны до 3 м в высоту, соединённые стенами из необработанного камня в округлую или овальную в плане постройку. Аналогичные колонны устанавливали в центре сооружения. Полы из обожжённого известняка с низкими каменными скамьями вдоль стен. Кроме того, в храме устанавливали скульптуры кабанов и лис. Всего вскрыто четыре таких сооружения диаметром от 10 до 30 м. По данным геофизических исследований, в недрах холма скрыто ещё 16 таких сооружений. Камень добывали поблизости, выламывая его при помощи каменных клиньев. В каменоломнях найдено несколько незаконченных колонн, длина которых достигала 9 м. Слой II соответствует периоду [[докерамический неолит B]] (PPNB) (7500—6000 лет до н. э.). В эту эпоху над засыпанными древнейшими сооружениями были построены четырёхугольные залы с полами из полированного известняка. Верхние слои повреждены выветриванием и позднейшим земледелием. Колонны храмов украшены [[Рельеф (скульптура)|резьбой по камню]] в виде животных и абстрактных [[Пиктограмма|пиктограмм]]. Они не могут быть [[письменность|системой письма]], но отражают общеупотребительные [[Сакральное|сакральные]] символы своей культуры, известные и для других [[неолит]]ических культур. Среди узнаваемых изображений — [[быки]], [[кабан]]ы<ref>{{Cite web |url=https://www.infox.ru/news/10/4613-ludi-vyrastili-psenicu-dla-stroitelej-svatilisa |title=Люди вырастили пшеницу для строителей святилища |access-date=2020-07-21 |archive-date=2020-07-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200722045806/https://www.infox.ru/news/10/4613-ludi-vyrastili-psenicu-dla-stroitelej-svatilisa |deadlink=no }}</ref>, [[Лиса|лисы]], [[Лев|львы]], [[газели]], [[Змея|змеи]] и [[крокодил]], [[муравьи]], [[скорпионы]], [[пауки]], птицы, чаще всего [[Грифовые|гриф]]ы и [[утки]]. Изображения грифов связывают с особенностью местного культа; предполагается, что мертвых не хоронили, а оставляли на съедение грифам (позже это было принято у [[Зороастризм#Ритуальная практика|огнепоклонников]]), а их головы отделяли от туловища и хранили как предмет культа предков (как в предшествующей [[натуфийская культура|натуфийской культуре]]). Изображений человека немного, среди них — изображение обезглавленного тела, окружённого грифами. На Т-образных колоннах имеются также изображения рук, возможно, обозначающих людей{{sfn|Schmidt|2006|pp=232—8, 261-4}}. В храмах найдено множество кремнёвых артефактов (преимущественно наконечники стрел и скребла), а также кости животных. Предполагается, что храмовый комплекс был объектом паломничества для людей, обитавших за сотни километров от него. Здесь происходили ритуальные действа и, возможно, жертвоприношения. Тем не менее, при храме постоянно жило некоторое количество служителей культа<ref>The Guardian report 23 April 2008</ref>. Хотя комплекс формально относится к культуре [[докерамический неолит]], на раннем этапе строительства в нём не найдено следов одомашненных животных или растений. Начинали строительство охотники-собиратели. В то же время, завершали строительство земледельцы и по данным [[генетика|генетических исследований]], одомашненная [[пшеница]] происходит от дикого подвида, растущего на горе Карачадаг (Karacadağ) в 30 км от Гёбекли-Тепе<ref>Heun et al., ''Site of Einkorn Wheat Domestication Identified by DNA Fingerprinting'', Science, 278 (1997) 1312—1314.</ref>. Предполагается, что культ Гёбекли-Тепе играл ключевую роль в возникновении [[земледелие|земледелия]]. По мнению психолога архитектуры Коллина Элларда, строительство комплекса преследовало не утилитарные, а [[Магия|магические]] цели. Эллард считает, что на колоннах были вырезаны изображения [[тотем]]ов, целью которых было преодоление [[Страх смерти|страха смерти]]. Согласно другой версии, Гёбекли-Тепе был задуман как место исцеления от болезней{{sfn|Эллард|2016|с=14|name=}}. Возможно, сооружения являются не храмовым комплексом, а обсерваторией<ref>{{Cite web |url=https://hi-tech.mail.ru/news/ancient-observatory/ |title=Комета, изменившая историю: расшифрованы древние записи о глобальной катастрофе |access-date=2017-04-25 |archive-date=2017-04-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170426061752/https://hi-tech.mail.ru/news/ancient-observatory/ |deadlink=no }}</ref>. --> == Хронологик контекст == <!-- Все заключения относительно храмового комплекса Гёбекли-Тепе пока носят предварительный характер, так как раскопки ведутся лишь на 5% его территории. Археологи считают, что исследования будут продолжаться ещё около 50 лет. Руководитель раскопок Клаус Шмидт предполагал оставить большую часть комплекса нетронутым, сохранив его учёным будущих поколений (когда археологические методы, предположительно, должны стать более совершенными)<ref name="Smithsonian"/>. Датировка исследованной части относит конец слоя III к IX тысячелетию до н. э., а его начало — к X тысячелетию до н. э. или ранее. Слой II относится к VIII—IX тысячелетиям до н. э. Поскольку комплекс появился ещё до [[неолитическая революция|неолитической революции]], происхождение в данном регионе [[земледелие|земледелия]] и [[скотоводство|скотоводства]] следует, по-видимому, отнести к эпохе после 9 тыс. лет до н. э. В то же время постройка столь грандиозного сооружения требовала усилий большого количества людей и определённой социальной организации. Для [[мезолит]]а это нехарактерно. По приблизительным оценкам, для изготовления и доставки колонн массой 10—20 т от каменоломни до постройки, которые разделяют до 500 м, при отсутствии тягловых животных требовались усилия до 500 человек. На самом деле некоторые колонны весят до 50 т, поэтому людей нужно было ещё больше<ref>{{Cite web |url=http://www.archaeology.org/0811/abstracts/turkey.html |title=The World’s First Temple<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2009-04-11 |archive-date=2012-03-13 |archive-url=https://www.webcitation.org/667nxOxZ2?url=http://www.archaeology.org/0811/abstracts/turkey.html |deadlink=no }}</ref>. Предполагают даже, что на таких работах использовали рабский труд<ref>Which came first, monumental building projects or farming? Archaeo News 14 December 2008</ref>, что также нехарактерно для сообществ [[охотники и собиратели|охотников и собирателей]]. Такие работы требовали планомерных усилий и наличия социальной иерархии, в которой многие люди были подчинены одному религиозному или военному лидеру, и религиозный лидер должен был затем контролировать проведение ритуалов. В таком случае, само существование храмового комплекса в столь далёкую историческую эпоху свидетельствует о социальном расслоении на очень раннем этапе развития [[неолит]]ической [[археологическая культура|культуры]]. В начале VIII тысячелетия до н. э. храмовый комплекс Гёбекли-Тепе утратил прежнее значение. Но он не был просто покинут и забыт, чтобы постепенно разрушиться в результате естественного выветривания. Он был намеренно засыпан 300—500 м³ земли. Кем и почему это было сделано, неизвестно. [[Гипотеза Гамкрелидзе — Иванова|С точки зрения Гамкрелидзе и Иванова]] место было родиной всех ранних индоевропейских народов, однако это оспаривали ряд учёных, в частности [[Мэллори, Джеймс Патрик|Мэллори]]<ref>''Mallory J. P.'' In search of the Indo-Europeans: language, archaeology, and myth — Thames and Hudson. — London, 1989. — С. 7. — 288 с. — ISBN 0-500-27616-1.</ref>. К этой точке зрения близка [[Анатолийская гипотеза]] — которая центр иррадиации индоевропейских языков отодвигает на запад Анатолии. --> == Ҡыҙыҡлы факттар == <!-- * В 2010 году с места раскопок была украдена стела с рельефами человеческой головы в верхней части и животного в нижней. После этого происшествия вход посторонних на место раскопок стал ограничен. В настоящее время предполагается открыть памятник для посещения туристами<ref>{{cite web |url = http://www.stonepages.com/news/archives/004220.html |title = Professor Klaus Schmidt's views on Gobekli Tepe |date = 2011-01-31 |work = Archaeo News |publisher = Stone Pages |accessdate = 2016-02-10 |lang = en |archive-date = 2018-07-03 |archive-url = https://web.archive.org/web/20180703051731/https://www.stonepages.com/news/archives/004220.html |deadlink = no }} <blockquote>Göbekli Tepe hit the news late last year because a 40-centimeter-high, T-shaped stela with a human head above and animal figure below was stolen from the site. The site was briefly closed to the public but security has been improved: there’s now a gate to the site and also a camera system in place. As a result of increasing interest in Göbekli Tepe, there are plans for a visitor’s center and a presentation of the site for the general public.</blockquote></ref>. * Существует гипотеза, что строительство комплекса могло быть связано с открытием природного [[цемент]]а и [[бетон]]а на его основе<ref>{{Cite web |url=http://www.bbc.com/news/business-38317186 |title=«The hidden strengths of unloved concrete» |access-date=2017-01-16 |archive-date=2017-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170116081058/http://www.bbc.com/news/business-38317186 |deadlink=no }}</ref>. * В 2017 году исследователи из [[Эдинбургский университет|Эдинбургского университета]] сообщили, что проанализировали символы на колоннах храмового комплекса Гёбекли-Тепе. Предположив, что рисунки означают положение небесных тел, и сопоставив их с картой созвездий того времени, они пришли к выводу, что около 10950 года до нашей эры на Землю могла упасть [[комета]]. По их мнению, изображение человека без головы может указывать на многочисленные жертвы этой катастрофы. Последовавший за этим период с конца [[11-е тысячелетие до н. э.|11-го]] до конца [[10-е тысячелетие до н. э.|10-го]] тысячелетия до нашей эры, так называемый [[поздний дриас]], был отмечен резким похолоданием<ref>{{Cite web |url=https://ria.ru/science/20170422/1492876945.html |title=Ученые узнали из древних рисунков об изменившей ход истории комете |access-date=2017-06-09 |archive-date=2017-05-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170519021901/https://ria.ru/science/20170422/1492876945.html |deadlink=no }}</ref> --> == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Поздний дриас]] * [[Натуфийская культура]] * [[Невалы-Чори]] * [[Чатал-Хююк]] * [[Хаджилар]] * [[Чайоню]] * [[Меле-Хейран]] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|refs= <ref name="британника">{{Британника онлайн|http://www.britannica.com/EBchecked/topic/35301/Armenian-Highland|Armenian Highland|2019-02-13}}</ref> }} == Әҙәбиәт == * Badisches Landesmuseum Karlsruhe (ed.): ''Vor 12.000 Jahren in Anatolien. Die ältesten Monumente der Menschheit.'' Begleitbuch zur Ausstellung im Badischen Landesmuseum vom 20. Januar bis zum 17. Juni 2007. Theiss, Stuttgart 2007, ISBN 978-3-8062-2072-8 ** DVD-ROM: MediaCultura (Hrsg.): ''Vor 12.000 Jahren in Anatolien. Die ältesten Monumente der Menschheit.'' Theiss, Stuttgart 2007, ISBN 978-3-8062-2090-2 * David Lewis-Williams and David Pearce, «An Accidental revolution? Early Neolithic religion and economic change», ''Minerva'', 17 #4 (July/August, 2006), pp. 29-31. * Klaus-Dieter Linsmeier and Klaus Schmidt: ''Ein anatolisches Stonehenge.'' In: ''Moderne Archäologie.'' Spektrum-der-Wissenschaft-Verlag, Heidelberg 2003, S. 10-15, ISBN 3-936278-35-0 * K. Schmidt, Göbekli Tepe and the rock art of the Near East, ''TÜBA-AR'' 3 (2000) 1-14. * {{книга | автор = Klaus Schmidt | заглавие = Sie bauten die ersten Tempel. Das rätselhafte Heiligtum der Steinzeitjäger | ссылка = https://archive.org/details/siebautendieerst0000schm | место = München | год = 2006 | isbn = 3-406-53500-3 | ref = Schmidt }} * Klaus Schmidt: ''Göbekli Tepe, Southeastern Turkey. A preliminary Report on the 1995—1999 Excavations.'' In: ''Palèorient'' CNRS Ed., Paris 26.2001,1, 45-54, {{ISSN|0513-9345}} * Klaus Schmidt: ''Frühneolithische Tempel. Ein Forschungsbericht zum präkeramischen Neolithikum Obermesopotamiens.'' In: [[Mitteilungen der deutschen Orient-Gesellschaft]] 130, Berlin 1998, 17-49, {{ISSN|0342-118X}} * K. Pustovoytov: ''Weathering rinds at exposed surfaces of limestone at Göbekli Tepe''. In: ''Neo-lithics.'' Ex Oriente, Berlin 2000, 24-26 (14C-Dates) * J. E. Walkowitz: ''Quantensprünge der Archäologie''. In: ''Varia neolithica IV.'' Beier und Beran, Langenweissbach 2006, ISBN 3-937517-43-X * {{книга | автор = Шмидт К. | заглавие = Они строили первые храмы: Таинственное святилище охотников каменного века: Археологические открытия в Гёбекли Тепе | оригинал = Sie bauten die ersten Tempel: Das ratselhafte Heiligtum der Steinzeitjager: Die archaologische Entdeckung am Göbekli Tepe | ответственный = Клаус Шмидт; пер. с нем. А. С. Пащенко; отв. ред., прим. и послесл. Т. В. Корниенко |издание=| место = СПб. | издательство = Алетейя | год = 2011 |страницы=| страниц = 320 | серия = Историческая книга | isbn = 978-5-91419-422-9 | тираж = 1000 | ref = }} * <nowiki> Эндрю Коллинз. Гёбекли-Тепе: Происхождение богов. Rochester, Vermont, USA - Toronto, Canada: Bear & Company, 2014 г. 432 с. ISBN 978-159143142-8.</nowiki> * {{книга | автор = Колин Эллард | заглавие = Среда обитания: Как архитектура влияет на наше поведение и самочувствие |оригинал = Colin Ellard “Places of the Heart: The Psychogeography of Everyday Life” | место = М. | издательство = Альпина Паблишер | год = 2016 | allpages = 282 | isbn = 978-5-9614-5390-4 | тираж = 2000 | ref = Эллард }} == Һылтанмалар == * [https://mk-turkey.ru/tourism/2019/01/09/moaa-drevnee-piramid.html Гёбекли-Тепе – древнее пирамид и Стоунхенджа] {{Wayback|url=https://mk-turkey.ru/tourism/2019/01/09/moaa-drevnee-piramid.html |date=20200721173304 }} * [https://planeta.by/article/2079 гёбекли-тепе. затерянные храмы пузатого холма] {{Wayback|url=https://planeta.by/article/2079 |date=20200722005610 }} * [https://cyberleninka.ru/article/n/v-turtsii-nayden-samyy-drevniy-v-mire-hram В ТУРЦИИ НАЙДЕН САМЫЙ ДРЕВНИЙ В МИРЕ ХРАМ] {{Wayback|url=https://cyberleninka.ru/article/n/v-turtsii-nayden-samyy-drevniy-v-mire-hram |date=20200721175629 }} // Вестник культурологии. 2013 {{start box}} {{succession box|title=Самое высокое сооружение в мире<br /><small>6 м</small>|before=—|after=[[Иерихонская башня]]|years=10000—8000 до н.э}} {{end box}} {{Всемирное наследие в Турции}} [[Категория:Азия мегалиттары]] [[Категория:Европа мезолиттары]] [[Категория:Азия мезолиты]] [[Категория:Төркиәлә археологик объекттар]] [[Категория:Анатолий неолиты]] [[Категория:Неолитик торамалар]] [[Категория:Телли]] [[Категория:Шанлыурфа (ил)]] kmw17evcaeo16guexmz4zv021jv9pd3 Туй 0 184247 1146904 2022-07-24T11:08:23Z MR973 26610 "[[:ru:Special:Redirect/revision/124135694|Свадьба]]" битен тәржемә итеп төҙөлгән wikitext text/x-wiki [[Файл:Path_of_roses.png|справа|мини|250x250пкс|<center>Уильям Фредерик Йимз. — Раузалар юлы (1870)</center>]] [[Файл:Edmund_Blair_Leighton_-_The_Wedding_Register.jpg|справа|мини|250x250пкс|<center>Эдмунд Лейтон. — Никахты теркәү (1920)</center>]] '''Туй''', '''туй йолаһы''' — [[Никахлашыу|никахты]] рәсмиләштереүсе ғаилә йолаларының (ритуалдар) береһе.<ref>{{ВТ-ЭСБЕ|Маршалок}}</ref> Уның социаль әһәмиәте яңы ғаилә ҡороуға, [[Туғанлыҡ төшөнсәләре|туғанлыҡ мөнәсәбәттәре]] урынлаштырыуға, ғғаилә-йәш статусын үҙгәртеүгә һәм никахлашыусыларҙың статусын асыҡтан-асыҡ таныуға ҡайтып ҡала. Иң ҡатмарлы ойошторолған йолаларға ҡарай. Унда тел, фольклор-шиғриәт, йола, музыка, һынлы сәнғәт һәм башҡа пландар берләшә.<ref name=":1">{{Китап|автор=[[Гура, Александр Викторович|А. В. Гура]]|заглавие=Брак и свадьба в славянской народной культуре: семантика и символика|ответственный=|издание=|место=М.|издательство=Индрик|год=2012|страницы=936|страниц=|isbn=978-5-91674-150-6|часть=Глава I}}</ref> Күп кенә халыҡтарҙа туй кәләштең [[Ата-әсә|ата-әсәләр]] йортонан кейәү йортона күсенеүен, бүләктәр менән алмашыуҙы, өҫтәлде һәм башҡаларҙы үҙ эсенә ала. Туй менән бөтә халыҡтарҙың да бик күп инаныу, билдәләр һәм йолалар бәйле. Диндарҙарҙың туйы дини йолалар менән оҙатыла ([[Христианлыҡ|христианлыҡта]] венчание, [[Ислам|исламда]] [[никах]] һәм башҡалар). Рәсәйҙә, ''туй'' һуңғыһына тулы юридик көс биреүсе никахҡа инеүҙең аҙаҡҡы акты булды..<ref>{{ВТ-ЭСБЕ|Свадьба (юрид.)}}</ref> [[Файл:ТуркменскаяСвадьба.jpg|справа|мини|<center>[[Төркмәнстан|Төркмәнстанда]] туй</center>]] == Туй тантанаһында ҡатнашыусылар == Туй тантанаһының төп фигуралары - кейәү менән кәләш (йәш парҙар) тора. Донъяның төрлө илдәренең мәҙәниәттәрендә туй тантанаһында кейәүҙең һәм кәләшенең туғандарына ҙур роль бирелә. Туйҙы ойоштороусылар туй менеджерын, тамада йәки тантаналар оҫтаһын саҡыра, ул сара дауамында уның барышын контролдә тота, теләге булғандарға тост әйтергә һүҙ бирә, артистарҙың сығыш тәртибен күҙәтә һәм башҡалар. Ҡайһы бер осраҡтарҙа яңы өйләнешкәндәр үҙҙәренең тантанаһын ойоштороу өсөн байрамдарҙы һәм тантаналарҙы аранжировкалау менән шөғөлләнгән профессиональ компанияларҙы саҡыра. Ҡайһы бер илдәрҙә туйҙы почетлы шаһиттар ҡатнашлығында үткәреү ҡабул ителгән. Ғәҙәттә ир шаһитты кейәү тәғәйенләй, ә ҡыҙ шаһитты кәләш тәғәйенләй. Йола буйынса, был ролдәр яңы өйләнешкәндәрҙең дуҫтарына йәки туғандарына бирелә. == Галерея == <gallery class="center"> Файл:Minangkabau wedding 2.jpg|Индонезия туйы Файл:MeijiShrineWedding.jpg|Традицион япон туй тантанаһы Файл:Traditional Chinese wedding ceremony.jpg|Ҡытай туйы Файл:Scotland Wedding.jpg|Шотланд туйы Файл:Bauernhochzeit Jomala 1.jpg|Традицион фин туйы. Йомала Файл:A Slovak wedding at Petrovac.jpg|alt=Зуска Медведова — Словацкая свадьба в Петровце|Словак туйы Файл:Costumed wedding party in Georgia.jpg|Грузин туйы Файл:Mariée en lebssa Fessia sur Amariya.jpg|Марокко кәләше Файл:Wedding-ghana.jpg|Гананан йәш парҙар Файл:Bless the bride and groom (Unsplash).jpg|Католик туйы Файл:Wedding ceremony in the Orthodox Church of Valyava.jpg|Православиела туй тантанаһы Файл:Ayapov-185.jpg|Йәштәр бейеүе Файл:Debutante Larissa Scotting.jpg|Европа мәҙәниәттәре өсөн традицион туй тортын киҫеү </gallery> == Шулай уҡ == * [[Башҡорт туй йолалары]] * [[Никахлашыу]] == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * ''Зорин Н. В.'' Русский свадебный ритуал. — М.: «Наука», 2001. — 248 с. * ''Терещенко&amp;nbsp;А.&amp;nbsp;В.'' [http://elib.shpl.ru/ru/nodes/14505-ch-2-svadby-1848 Быт русского народа: Ч. 2 : Свадьбы. — 1848. — 619 с.] * ''Олег Ивик''. История свадеб. — {{М.}}: Текст, 2009. * {{Мәҡәлә|автор=[[Фасмер, Макс|Фасмер М.]]|заглавие=Свадьба|автор издания=|ссылка=http://enc-dic.com/fasmer/Svadba-11861.html|издание=[[Этимологический словарь русского языка М. Фасмера|Этимологический словарь русского языка]]. Пер. с нем. и доп. [[Трубачёв, Олег Николаевич|О. Н. Трубачева]]|ответственный=под ред. и с предисл. [[Ларин, Борис Александрович|Б. А. Ларина]]|место=М.|издательство=[[Прогресс (издательство)|Прогресс]]|год=1987|том=3 (Муза — Сят)|номер=|страницы=568—569|isbn=|ref=Фасмер}} * {{Мәҡәлә|автор=[[Шанский, Николай Максимович|Шанский Н. М.]] и др.|заглавие=Свадьба. Сват|автор издания=|ссылка=|издание=Краткий этимологический словарь русского языка. Пособие для учителя|ответственный=Под ред. чл.-кор. АН СССР С. Г. Бархударова|место=М.|издательство=Просвещение|год=1971|том=|номер=|страницы=401, 402|isbn=|ref=Шанский}} * {{ВТ-ЭСБЕ|Свадьба (юрид.)}} * {{ВТ-ЭСБЕ|Свадьба (этногр.)}} * Свадьба / Смирницкая Е. В. // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] [Электронный ресурс] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — 2018. [[Категория:Мәҙәни тормош]] [[Категория:Ғаилә]] [[Категория:Туй]] n6ggqs3ufg5v0qlb6ai9xuyy6ybolhw 1146905 1146904 2022-07-24T11:14:13Z MR973 26610 wikitext text/x-wiki [[Файл:Path_of_roses.png|справа|мини|250x250пкс|<center>Уильям Фредерик Йимз. — Раузалар юлы (1870)</center>]] [[Файл:Edmund_Blair_Leighton_-_The_Wedding_Register.jpg|справа|мини|250x250пкс|<center>Эдмунд Лейтон. — Никахты теркәү (1920)</center>]] '''Туй''', '''туй йолаһы''' — [[Никахлашыу|никахты]] рәсмиләштереүсе ғаилә йолаларының (ритуалдар) береһе.<ref>{{ВТ-ЭСБЕ|Маршалок}}</ref> Уның социаль әһәмиәте яңы ғаилә ҡороуға, [[Туғанлыҡ төшөнсәләре|туғанлыҡ мөнәсәбәттәре]] урынлаштырыуға, ғғаилә-йәш статусын үҙгәртеүгә һәм никахлашыусыларҙың статусын асыҡтан-асыҡ таныуға ҡайтып ҡала. Иң ҡатмарлы ойошторолған йолаларға ҡарай. Унда тел, фольклор-шиғриәт, йола, музыка, һынлы сәнғәт һәм башҡа пландар берләшә.<ref name=":1">{{Китап|автор=[[Гура, Александр Викторович|А. В. Гура]]|заглавие=Брак и свадьба в славянской народной культуре: семантика и символика|ответственный=|издание=|место=М.|издательство=Индрик|год=2012|страницы=936|страниц=|isbn=978-5-91674-150-6|часть=Глава I}}</ref> Күп кенә халыҡтарҙа туй кәләштең [[Ата-әсә|ата-әсәләр]] йортонан кейәү йортона күсенеүен, бүләктәр менән алмашыуҙы, өҫтәлде һәм башҡаларҙы үҙ эсенә ала. Туй менән бөтә халыҡтарҙың да бик күп инаныу, билдәләр һәм йолалар бәйле. Диндарҙарҙың туйы дини йолалар менән оҙатыла ([[Христианлыҡ|христианлыҡта]] венчание, [[Ислам|исламда]] [[никах]] һәм башҡалар). Рәсәйҙә, ''туй'' һуңғыһына тулы юридик көс биреүсе никахҡа инеүҙең аҙаҡҡы акты булды..<ref>{{ВТ-ЭСБЕ|Свадьба (юрид.)}}</ref> == Туй тантанаһында ҡатнашыусылар == Туй тантанаһының төп фигуралары - кейәү менән кәләш (йәш парҙар) тора. Донъяның төрлө илдәренең мәҙәниәттәрендә туй тантанаһында кейәүҙең һәм кәләшенең туғандарына ҙур роль бирелә. Туйҙы ойоштороусылар туй менеджерын, тамада йәки тантаналар оҫтаһын саҡыра, ул сара дауамында уның барышын контролдә тота, теләге булғандарға тост әйтергә һүҙ бирә, артистарҙың сығыш тәртибен күҙәтә һәм башҡалар. Ҡайһы бер осраҡтарҙа яңы өйләнешкәндәр үҙҙәренең тантанаһын ойоштороу өсөн байрамдарҙы һәм тантаналарҙы аранжировкалау менән шөғөлләнгән профессиональ компанияларҙы саҡыра. Ҡайһы бер илдәрҙә туйҙы почетлы шаһиттар ҡатнашлығында үткәреү ҡабул ителгән. Ғәҙәттә ир шаһитты кейәү тәғәйенләй, ә ҡыҙ шаһитты кәләш тәғәйенләй. Йола буйынса, был ролдәр яңы өйләнешкәндәрҙең дуҫтарына йәки туғандарына бирелә. == Галерея == <gallery class="center"> Файл:Minangkabau wedding 2.jpg|Индонезия туйы Файл:MeijiShrineWedding.jpg|Традицион япон туй тантанаһы Файл:Traditional Chinese wedding ceremony.jpg|Ҡытай туйы Файл:Scotland Wedding.jpg|Шотланд туйы Файл:Bauernhochzeit Jomala 1.jpg|Традицион фин туйы. Йомала Файл:A Slovak wedding at Petrovac.jpg|alt=Зуска Медведова — Словацкая свадьба в Петровце|Словак туйы Файл:Costumed wedding party in Georgia.jpg|Грузин туйы Файл:Mariée en lebssa Fessia sur Amariya.jpg|Марокко кәләше Файл:Wedding-ghana.jpg|Гананан йәш парҙар Файл:Bless the bride and groom (Unsplash).jpg|Католик туйы Файл:Wedding ceremony in the Orthodox Church of Valyava.jpg|Православиела туй тантанаһы Файл:Ayapov-185.jpg|Йәштәр бейеүе Файл:Debutante Larissa Scotting.jpg|Европа мәҙәниәттәре өсөн традицион туй тортын киҫеү </gallery> == Шулай уҡ == * [[Башҡорт туй йолалары]] * [[Никахлашыу]] == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * ''Зорин Н. В.'' Русский свадебный ритуал. — М.: «Наука», 2001. — 248 с. * ''Терещенко&amp;nbsp;А.&amp;nbsp;В.'' [http://elib.shpl.ru/ru/nodes/14505-ch-2-svadby-1848 Быт русского народа: Ч. 2 : Свадьбы. — 1848. — 619 с.] * ''Олег Ивик''. История свадеб. — {{М.}}: Текст, 2009. * {{Мәҡәлә|автор=[[Фасмер, Макс|Фасмер М.]]|заглавие=Свадьба|автор издания=|ссылка=http://enc-dic.com/fasmer/Svadba-11861.html|издание=[[Этимологический словарь русского языка М. Фасмера|Этимологический словарь русского языка]]. Пер. с нем. и доп. [[Трубачёв, Олег Николаевич|О. Н. Трубачева]]|ответственный=под ред. и с предисл. [[Ларин, Борис Александрович|Б. А. Ларина]]|место=М.|издательство=[[Прогресс (издательство)|Прогресс]]|год=1987|том=3 (Муза — Сят)|номер=|страницы=568—569|isbn=|ref=Фасмер}} * {{Мәҡәлә|автор=[[Шанский, Николай Максимович|Шанский Н. М.]] и др.|заглавие=Свадьба. Сват|автор издания=|ссылка=|издание=Краткий этимологический словарь русского языка. Пособие для учителя|ответственный=Под ред. чл.-кор. АН СССР С. Г. Бархударова|место=М.|издательство=Просвещение|год=1971|том=|номер=|страницы=401, 402|isbn=|ref=Шанский}} * {{ВТ-ЭСБЕ|Свадьба (юрид.)}} * {{ВТ-ЭСБЕ|Свадьба (этногр.)}} * Свадьба / Смирницкая Е. В. // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] [Электронный ресурс] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — 2018. [[Категория:Мәҙәни тормош]] [[Категория:Ғаилә]] [[Категория:Туй]] szfgs2ko379h1zl0dmlbkhzrroeomsg 1146906 1146905 2022-07-24T11:16:02Z MR973 26610 wikitext text/x-wiki [[Файл:Path_of_roses.png|справа|мини|250x250пкс|<center>Уильям Фредерик Йимз. — Раузалар юлы (1870)</center>]] [[Файл:Edmund_Blair_Leighton_-_The_Wedding_Register.jpg|справа|мини|250x250пкс|<center>Эдмунд Лейтон. — Никахты теркәү (1920)</center>]] '''Туй''', '''туй йолаһы''' — [[Никахлашыу|никахты]] рәсмиләштереүсе ғаилә йолаларының (ритуалдар) береһе.<ref>{{ВТ-ЭСБЕ|Маршалок}}</ref> Уның социаль әһәмиәте яңы ғаилә ҡороуға, [[Туғанлыҡ төшөнсәләре|туғанлыҡ мөнәсәбәттәре]] урынлаштырыуға, ғғаилә-йәш статусын үҙгәртеүгә һәм никахлашыусыларҙың статусын асыҡтан-асыҡ таныуға ҡайтып ҡала. Иң ҡатмарлы ойошторолған йолаларға ҡарай. Унда тел, фольклор-шиғриәт, йола, музыка, һынлы сәнғәт һәм башҡа пландар берләшә.<ref name=":1">{{Китап|автор=[[Гура, Александр Викторович|А. В. Гура]]|заглавие=Брак и свадьба в славянской народной культуре: семантика и символика|ответственный=|издание=|место=М.|издательство=Индрик|год=2012|страницы=936|страниц=|isbn=978-5-91674-150-6|часть=Глава I}}</ref> Күп кенә халыҡтарҙа туй кәләштең [[Ата-әсә|ата-әсәләр]] йортонан кейәү йортона күсенеүен, бүләктәр менән алмашыуҙы, өҫтәлде һәм башҡаларҙы үҙ эсенә ала. Туй менән бөтә халыҡтарҙың да бик күп инаныу, билдәләр һәм йолалар бәйле. Диндарҙарҙың туйы дини йолалар менән оҙатыла ([[Христианлыҡ|христианлыҡта]] венчание, [[Ислам|исламда]] [[никах]] һәм башҡалар). Рәсәйҙә, ''туй'' һуңғыһына тулы юридик көс биреүсе никахҡа инеүҙең аҙаҡҡы акты булды..<ref>{{ВТ-ЭСБЕ|Свадьба (юрид.)}}</ref> == Туй тантанаһында ҡатнашыусылар == [[Файл:Wedding veil.jpg|мини|167x167пкс|Традицион көнбайыш туй фатаһы]] Туй тантанаһының төп фигуралары - кейәү менән кәләш (йәш парҙар) тора. Донъяның төрлө илдәренең мәҙәниәттәрендә туй тантанаһында кейәүҙең һәм кәләшенең туғандарына ҙур роль бирелә. Туйҙы ойоштороусылар туй менеджерын, тамада йәки тантаналар оҫтаһын саҡыра, ул сара дауамында уның барышын контролдә тота, теләге булғандарға тост әйтергә һүҙ бирә, артистарҙың сығыш тәртибен күҙәтә һәм башҡалар. Ҡайһы бер осраҡтарҙа яңы өйләнешкәндәр үҙҙәренең тантанаһын ойоштороу өсөн байрамдарҙы һәм тантаналарҙы аранжировкалау менән шөғөлләнгән профессиональ компанияларҙы саҡыра. Ҡайһы бер илдәрҙә туйҙы почетлы шаһиттар ҡатнашлығында үткәреү ҡабул ителгән. Ғәҙәттә ир шаһитты кейәү тәғәйенләй, ә ҡыҙ шаһитты кәләш тәғәйенләй. Йола буйынса, был ролдәр яңы өйләнешкәндәрҙең дуҫтарына йәки туғандарына бирелә. == Галерея == <gallery class="center"> Файл:Minangkabau wedding 2.jpg|Индонезия туйы Файл:MeijiShrineWedding.jpg|Традицион япон туй тантанаһы Файл:Traditional Chinese wedding ceremony.jpg|Ҡытай туйы Файл:Scotland Wedding.jpg|Шотланд туйы Файл:Bauernhochzeit Jomala 1.jpg|Традицион фин туйы. Йомала Файл:A Slovak wedding at Petrovac.jpg|alt=Зуска Медведова — Словацкая свадьба в Петровце|Словак туйы Файл:Costumed wedding party in Georgia.jpg|Грузин туйы Файл:Mariée en lebssa Fessia sur Amariya.jpg|Марокко кәләше Файл:Wedding-ghana.jpg|Гананан йәш парҙар Файл:Bless the bride and groom (Unsplash).jpg|Католик туйы Файл:Wedding ceremony in the Orthodox Church of Valyava.jpg|Православиела туй тантанаһы Файл:Ayapov-185.jpg|Йәштәр бейеүе Файл:Debutante Larissa Scotting.jpg|Европа мәҙәниәттәре өсөн традицион туй тортын киҫеү </gallery> == Шулай уҡ == * [[Башҡорт туй йолалары]] * [[Никахлашыу]] == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * ''Зорин Н. В.'' Русский свадебный ритуал. — М.: «Наука», 2001. — 248 с. * ''Терещенко&amp;nbsp;А.&amp;nbsp;В.'' [http://elib.shpl.ru/ru/nodes/14505-ch-2-svadby-1848 Быт русского народа: Ч. 2 : Свадьбы. — 1848. — 619 с.] * ''Олег Ивик''. История свадеб. — {{М.}}: Текст, 2009. * {{Мәҡәлә|автор=[[Фасмер, Макс|Фасмер М.]]|заглавие=Свадьба|автор издания=|ссылка=http://enc-dic.com/fasmer/Svadba-11861.html|издание=[[Этимологический словарь русского языка М. Фасмера|Этимологический словарь русского языка]]. Пер. с нем. и доп. [[Трубачёв, Олег Николаевич|О. Н. Трубачева]]|ответственный=под ред. и с предисл. [[Ларин, Борис Александрович|Б. А. Ларина]]|место=М.|издательство=[[Прогресс (издательство)|Прогресс]]|год=1987|том=3 (Муза — Сят)|номер=|страницы=568—569|isbn=|ref=Фасмер}} * {{Мәҡәлә|автор=[[Шанский, Николай Максимович|Шанский Н. М.]] и др.|заглавие=Свадьба. Сват|автор издания=|ссылка=|издание=Краткий этимологический словарь русского языка. Пособие для учителя|ответственный=Под ред. чл.-кор. АН СССР С. Г. Бархударова|место=М.|издательство=Просвещение|год=1971|том=|номер=|страницы=401, 402|isbn=|ref=Шанский}} * {{ВТ-ЭСБЕ|Свадьба (юрид.)}} * {{ВТ-ЭСБЕ|Свадьба (этногр.)}} * Свадьба / Смирницкая Е. В. // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] [Электронный ресурс] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — 2018. [[Категория:Мәҙәни тормош]] [[Категория:Ғаилә]] [[Категория:Туй]] gk1h6p9a3ar18kfk6n7xwwx2n4iqif1 1146907 1146906 2022-07-24T11:26:58Z MR973 26610 wikitext text/x-wiki [[Файл:Path_of_roses.png|справа|мини|250x250пкс|<center>Уильям Фредерик Йимз. — Раузалар юлы (1870)</center>]] [[Файл:Edmund_Blair_Leighton_-_The_Wedding_Register.jpg|справа|мини|250x250пкс|<center>Эдмунд Лейтон. — Никахты теркәү (1920)</center>]] '''Туй''', '''туй йолаһы''' — [[Никахлашыу|никахты]] рәсмиләштереүсе ғаилә йолаларының (ритуалдар) береһе.<ref>{{ВТ-ЭСБЕ|Маршалок}}</ref> Уның социаль әһәмиәте яңы ғаилә ҡороуға, [[Туғанлыҡ төшөнсәләре|туғанлыҡ мөнәсәбәттәре]] урынлаштырыуға, ғғаилә-йәш статусын үҙгәртеүгә һәм никахлашыусыларҙың статусын асыҡтан-асыҡ таныуға ҡайтып ҡала. Иң ҡатмарлы ойошторолған йолаларға ҡарай. Унда тел, фольклор-шиғриәт, йола, музыка, һынлы сәнғәт һәм башҡа пландар берләшә.<ref name=":1">{{Китап|автор=[[Гура, Александр Викторович|А. В. Гура]]|заглавие=Брак и свадьба в славянской народной культуре: семантика и символика|ответственный=|издание=|место=М.|издательство=Индрик|год=2012|страницы=936|страниц=|isbn=978-5-91674-150-6|часть=Глава I}}</ref> Күп кенә халыҡтарҙа туй кәләштең [[Ата-әсә|ата-әсәләр]] йортонан кейәү йортона күсенеүен, бүләктәр менән алмашыуҙы, өҫтәлде һәм башҡаларҙы үҙ эсенә ала. Туй менән бөтә халыҡтарҙың да бик күп инаныу, билдәләр һәм йолалар бәйле. Диндарҙарҙың туйы дини йолалар менән оҙатыла ([[Христианлыҡ|христианлыҡта]] венчание, [[Ислам|исламда]] [[никах]] һәм башҡалар). Рәсәйҙә, ''туй'' һуңғыһына тулы юридик көс биреүсе никахҡа инеүҙең аҙаҡҡы акты булды..<ref>{{ВТ-ЭСБЕ|Свадьба (юрид.)}}</ref> == Туй тантанаһында ҡатнашыусылар == [[Файл:Wedding veil.jpg|мини|167x167пкс|Традицион көнбайыш туй фатаһы]] Туй тантанаһының төп фигуралары - кейәү менән кәләш (йәш парҙар) тора. Донъяның төрлө илдәренең мәҙәниәттәрендә туй тантанаһында кейәүҙең һәм кәләшенең туғандарына ҙур роль бирелә. Туйҙы ойоштороусылар туй менеджерын, тамада йәки тантаналар оҫтаһын саҡыра, ул сара дауамында уның барышын контролдә тота, теләге булғандарға тост әйтергә һүҙ бирә, артистарҙың сығыш тәртибен күҙәтә һәм башҡалар. Ҡайһы бер осраҡтарҙа яңы өйләнешкәндәр үҙҙәренең тантанаһын ойоштороу өсөн байрамдарҙы һәм тантаналарҙы аранжировкалау менән шөғөлләнгән профессиональ компанияларҙы саҡыра. Ҡайһы бер илдәрҙә туйҙы почетлы шаһиттар ҡатнашлығында үткәреү ҡабул ителгән. Ғәҙәттә ир шаһитты кейәү тәғәйенләй, ә ҡыҙ шаһитты кәләш тәғәйенләй. Йола буйынса, был ролдәр яңы өйләнешкәндәрҙең дуҫтарына йәки туғандарына бирелә. == Галерея == <gallery class="center"> Файл:Minangkabau wedding 2.jpg|Индонезия туйы Файл:MeijiShrineWedding.jpg|Традицион япон туй тантанаһы Файл:Traditional Chinese wedding ceremony.jpg|Ҡытай туйы Файл:Scotland Wedding.jpg|Шотланд туйы Файл:Bauernhochzeit Jomala 1.jpg|Традицион фин туйы. Йомала Файл:A Slovak wedding at Petrovac.jpg|alt=Зуска Медведова — Словацкая свадьба в Петровце|Словак туйы Файл:Costumed wedding party in Georgia.jpg|Грузин туйы Файл:Mariée en lebssa Fessia sur Amariya.jpg|Марокко кәләше Файл:Wedding-ghana.jpg|Гананан йәш парҙар Файл:Bless the bride and groom (Unsplash).jpg|Католик туйы Файл:Wedding ceremony in the Orthodox Church of Valyava.jpg|Православиела туй тантанаһы Файл:Ayapov-185.jpg|Йәштәр бейеүе Файл:Debutante Larissa Scotting.jpg|Европа мәҙәниәттәре өсөн традицион туй тортын киҫеү </gallery> == Шулай уҡ == * [[Башҡорт туй йолалары]] * [[Никахлашыу]] == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * ''Зорин Н. В.'' Русский свадебный ритуал. — М.: «Наука», 2001. — 248 с. * ''Терещенко&amp;nbsp;А.&amp;nbsp;В.'' [http://elib.shpl.ru/ru/nodes/14505-ch-2-svadby-1848 Быт русского народа: Ч. 2 : Свадьбы. — 1848. — 619 с.] * ''Олег Ивик''. История свадеб. — {{М.}}: Текст, 2009. * {{Мәҡәлә|автор=[[Фасмер, Макс|Фасмер М.]]|заглавие=Свадьба|автор издания=|ссылка=http://enc-dic.com/fasmer/Svadba-11861.html|издание=[[Этимологический словарь русского языка М. Фасмера|Этимологический словарь русского языка]]. Пер. с нем. и доп. [[Трубачёв, Олег Николаевич|О. Н. Трубачева]]|ответственный=под ред. и с предисл. [[Ларин, Борис Александрович|Б. А. Ларина]]|место=М.|издательство=[[Прогресс (издательство)|Прогресс]]|год=1987|том=3 (Муза — Сят)|номер=|страницы=568—569|isbn=|ref=Фасмер}} * {{Мәҡәлә|автор=[[Шанский, Николай Максимович|Шанский Н. М.]] и др.|заглавие=Свадьба. Сват|автор издания=|ссылка=|издание=Краткий этимологический словарь русского языка. Пособие для учителя|ответственный=Под ред. чл.-кор. АН СССР С. Г. Бархударова|место=М.|издательство=Просвещение|год=1971|том=|номер=|страницы=401, 402|isbn=|ref=Шанский}} * {{ВТ-ЭСБЕ|Свадьба (юрид.)}} * {{ВТ-ЭСБЕ|Свадьба (этногр.)}} * Свадьба / Смирницкая Е. В. // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] [Электронный ресурс] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — 2018. [[Категория:Мәҙәни тормош]] [[Категория:Ғаилә]] [[Категория:Туй]] siyre03nh3bduhpaeqour3s6m62j6no